De Spiritualitate Franciscana

P. VITUS A BUSSUM, O. F. M. Gap.

DE SPIRITDALITATE FRANCISCANA ALIQUA CAPITA FUNDAMEN TALIA

\

ROMAE - 1949 APUD- AD MINI STRATI ON EM ANALECTORUM ORDINIS Yia Bonoompagni, 71

Imprimi potest: Romae, e Curia nostra Generali, die 20 febr. 1949.

Fr. CLEMENS A MILWAUKEE Min. Gen. O. F. M. Cap.

Imprimatur: E Vicariatu Urbis, die 26 iun. 1949.

ALOYS IUS TRAGLIA Archiep. Oaesarlen. Vice egerens.

Gittd di Castello — Tipografia delV < Unione Arti Grafiche» — 1949

PRAEFATIO

Maximo gaudio Nobis est prooemium praemittere huic libro. Eius auctor non indiget commendatione. Nam cum per undecim annos praesit Collegio nostro internationali de Urbe, optime notus est in omnibus Ordinis Provinciis. Huic muneri incumbens, per omne illud tempus Studentibus praefati Collegii habuit collationes de spiritualitate franciscana; quae in dies pluris aestimabantur, ita ut auditores desi­ derarent habere exemplaria earum scripta. Eaedem collationes deinde pro manuscripto typis excusae sunt, nunc vero publici iuris fiunt.

Nemo nostrum ignorat praeclaras imagines vitam S. P. N. Francisci exprimentes, a Friderico Kunz depictas. E quibus una excellentior inscribitur «Conversatio spiritualis». Haec imago delineat sanctum Seraphicum Patrem sollerter instituentem nonnullos fratres quos con­ spicis attente audientes et singula verba ab ore dilecti magistri proflu­ entia quasi sugentes.

Scaenam hanc depingens, artifex ante oculos nostros ponit non aspectum quendam casu contingentem, vel rem perraro a S. Francisco gestam, sed actum ad ipsam substantiam pristinae vitae franciscanae pertinentem. Nam sanctus Ordinis nostri Fundator maxime animos attraxit et attrahit paterna et constanti sollicitudine suppedi­ tandi filiis suis nutrimentum spirituale. Quin enim umquam fatigare­ tur, eos docebat, instruebat, hortabatur, solabatur, monebat, dirigebat.

Hoc modo formavit primos suos socios, spiritum eis imbuendo, ne solliciti essent, quid manducarent, aut quid biberent, aut quo ope­ rirentur, sed ut imprimis anhelarent cibum spiritualem quibus ani­ mas suas focilarent.

Traditio haec, a Patre legifero statuta, in tota Ordinis nostri historia tenebatur. Inde non minimum studium eorum qui inter no­ strates vel auctoritate vel scientia vel sanctitate eminebant semper fuit, ut verbo ac scripto patrimonium spirituale Ordinis conservarent et illu*

*

»

VI

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA

strarent. Ob eandem rationem omnis Superior praecipue est pastor subdi­ torum cuius prima sollicitudo sit oportet fovere bonum spirituale gregis sibi commissi. Quapropter Constitutiones nostrae (n. 221) haec praeescribunt: « Superiores locales minimum semel in mense, vel pluries iuxta laudabiles Provinciarum consuetudines, piam ad omnes de fa­ milia exhortationem habeant».

Nobili huic traditioni etiam auctor huius libri inhaesit. Etenim elucubrando istas collationes, spiritum religiosum ac franciscanum coluit et promovit non tantum in Studentibus Collegii cui praeest, sed per ipsos etiam in omnibus Ordinis Provinciis. Quae quidem colla­ tiones non sunt expositio Regulae neque explanatio vel complementum Constitutionum, sed tractatio de ea re quae est finis ipsarum legum nostrarum, de spiritualitate nempe franciscana.

Nihil restat nisi A. R. P. Vito a Bussum gratias agamus pro eo quod, optime meritus de Collegio S. Laurentii Brundusini, nunc fru­ ctum sui studii omnibus offert qui spiritum Seraphici Patris eiusque Ordinis intimius penetrare cupiunt. Quod gratum erit imprimis iis quorum est spiritum Religiosorum excolere, videlicet Ministris Provincialibus, Directoribus iuvenum, Magistris novitiorum, quibus opus nunc in lucem editum enixe commendamus.

Monachii (Bavaria), in S. Visitatione canonica, die 2 maii 1949.

Fr. Clemens a Milwaukee Minister Generalis 0. F. M. Oap.

INTRODUCTIO

Modestum hoc opus ortum habuit ex dissertationibus, quas de rebus franciscalibus iuvenibus Collegii nostri Internationalis sacer­ dotibus tradere susceperam, ut futuri magistri et sacrae doctrinae lectores S. Francisci Ordinisque ab eo conditi pietatem et divinum afflatum altius agnoscerent. Sed quia tempus eiusmodi institutionibus designatum satis angustum erat, impossibile fuit totam seraphicae militiae spiritualitatem complecti, ideoque peculiares tantum quae­ stiones exponere malui, quae maiorem utilitatem alumnis allaturae videbantur. Nullo ergo modo hic liber integra tractatio esse sibi sumit, qua franciscalis animi religio et pia mens latissime ac penitus exponantur, cum potius fragmenta quaedam tantum contineat, quae forsitan — uti in votis est — ad perfectiorem quamdam disputatio­ nem de hac re ansam praebere possint.

Cum per tres annos alumni in Collegio degere sint soliti, cursum in tres series dividere opportunum mihi visum est, ut per singulos annis tractatum quodammodo integrum de aliqua parte huius facul­ tatis tradere valerem.

In prima parte, quae est veluti totius tractationis fundamentum, agitur de diversis ipsius S. Francisci vitae et animi aspectibus, eum in finem, ut ex illis elementis recte intellectis et inter se collatis, summaria quaedam seraphici Patris singularis pietatis descriptio erui possit, quae in fine huius partis proponitur.

Mens et spiritus S. Francisci imprimis ex scriptis ipsius seraphici viri desumuntur, id est ex Regulis, quas Ordini suo praescripsit, ex Testamento, quod filiis suis legavit ac reliquit, ex admonitionibus eiusque epistulis, item ex Laudibus et devotis precationibus. Haec omnia inveniuntur inter S. Francisci Opuscula, ad Claras Aquas edita. Deinde adhibentur ut fontes huius spiritualitatis primae S. Francisci biographiae, praesertim illae quae a Thoma de Celano, S.

VIII

DE SPIRITUALITATE FRANGISGANA

Bonaventura et a tribus eius Sociis conscriptae sunt. Maximam par­ tem tribuimus praeterea doctrinae seraphici Doctoris, prout in eius Operibus, ad Claras Aquas in lucem editis, invenitur.

In altera nostri laboris parte investigantur principia seu vitae mixtae sive apostolicae normae universe, ut exinde ad considera­ tionem transeamus huius vitae secundum ipsius seraphici Patris mentem ac primorum suorum filiorum et discipulorum institutionem.

Apostolicae vitae naturam et indolem praesertim ex operibus S. Thomae Aquinatis, S. Bonaventurae deprompsimus, necnon ex cursu theologico a Carmelitis Salmanticensibus composito. Ad exponendam vero S. Francisci eiusque sociorum actionem et operositatem iidem fere fontes adhibentur qui pro prima parte indicati sunt.

Tertia denique pars operis Capuccinorum reformationem contem­ platur et quidem praecipue apostolicam vitae formam primorum fratrum, dum simul totam huius Capuccinorum familiae intimam pietatem et supernum afflatum altius examinat et perscrutatur.

Pro hac parte primigenias Ordinis Capuccinorum leges latas ut fundamentum totius tractationis sumpsimus Simul cum historicis primorum historiographorum Ordinis narrationibus, nuper ab Insti­ tuto Historico 0. F. M. Cap. editis.

Doctrinae seu institutiones huius ultimae partis optima ratione illustrantur atque augentur ope praestantis libri A. R. P. Melchioris a Pobladura, inscripti «Historia Generalis 0. F. M. Cap.», qui in tradendis dissertationibus de hac materia certo utilissimus erit.

Ceterum variis operibus et tractationibus ad singulas quaestio­ nes spectantibus usi sumus, quae in bibliographico indice reperiuntur.

BIBLIOGRAPHIA

Actus beati Francisci et sociorum eius. Ed. P. Sabatier, 1n «Collect. d'6tudes et documents », t. IV, Paris, 1902.

Adolphus a Denderwindeke, O. F. M. Gap,, Compendium theologiae asceticae ad vitam sacerdotalem et religiosam rite instituendam, 2 voll., Hong-Kong, 1921.

Aegidius Assisiensis (B.)., Dicta beati Aegidii Assisiensis secundum codices mss. emendata et denuo edita a PP. Collegii S, Bonaventurae («Bibliotheca Franc. Ascet. medii aevi», t. III), Ad Claras Aquas (Quaracchi), 1905.

Agustin de Gorniero, O. F. M. Cap., Capuchinos precursores dei P. BartolomS Barberis en elestudio de S. Buenaventura, in «Gollect. Franc. », 1931, t. I, p. 184-214, 360-374.

Albertus a Bulsano, O. F. M. Cap., Expositio Regulae FF. Minorum S. P. Francisci Assisiensis. Ed. novissima accurate correcta, Codici luris Canonici et hodiernae legislationi Ordinis accommodata, Romae, 1932.

Bartholomaeus de Barberiis, O. F. M. Gap., Cursus theologicus ad mentem Seraphici Doctoris S. Bonaventurae, 2 voll., Lugduni, 1687.

Bartholomaeus de Pisa, Ord. Min., De conformitate vitae B. Francisci ad vitam Domini Jesu, in «Analecta Franciscana», t. IV-V, Ad Claras Aquas, 1906-1912.

Beaufreton M., S. Claire d*Assise (Coli. Les Saints), Paris, 1916.

Benedictus (S.), Regula monachorum, ed. critico-practica D. Butler, Friburgi i. Br., 1912, Benedictus a Ganfield, O. F. M. Gap., Regula perfectionis, Romae, 1666.

Benedictus a S. Paulo, O. F. M. Cap., S. Laurentii Brundusini doctrina de iustificatione, Patavii-Brixinae, 1939.

Benedikt Tenback (von Kalkar), O. F. M. Cap., Das innerliche Gebet, Mainz, 1876.

Bernardino da Balbano, O. F. M. Cap., Specchio d’orazione, Venezia, 1564.

J3ernardjn pe Paris? O. F, M, Cap., L9esprit de S. Francois d*Assise,

X

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA

Revu et augmenta d'une notice sur Tauteur par le P. Apollinaire de Valence, O. F. M. Gap., 2 voll., Paris, 1880.

Bernardinus a Colpetrazzo, O. F. M. Gap., Historia Ordinis Fratrum Minorum Capuccinorum (1525-1593), ed. a P. Melchiore a Pobladura, O. F. M. Gap., in « Monumenta Historica Ord. Min. Cappuccinorum », t. II-IV, Assisi-Romae, 1939-1941.

Bernardus a Bessa, Ord. Min., Liber de laudibus beati Francisci, ed. ab Hidarino a Lucerna, O. F. M. Cap., in «Anal. Ord. Fr. Min, Gap. », 1897, t. XIII. Idem, Specchio di disciplina. Trad. ital. di G. Palazzolo, O. F. M., Vicenza, 1930.

Bernardus a Bononia, O. F. M. Gap., Bibliotheca scriptorum Ordinis Fr. Min. Capuccinorum, Venetiis, 1747.

Bernardo da Castelvetere, O. F. M. Gap., Direttorio mistico per li confessori, Napoli 1847.

Blasucci Antonio, O. F. M. Conv., II cristocentrismo nella vita spirituale secondo la B. Angela da Foligno, Roma, 1940.

Boehmer H., Analeklen zur Geschichtc des Franziskus von Assisi, .2 Aufl. von D. Dr. Fr. Wiegand, Tiibingen, 1930.

Bonaventura (S.), Opera Omnia, 10 voll., Ad Claras Aquas, 1882-1902.

Bona ventura de Carpentras, O. F. M. Cap., Le programme de vie profonde du pridicateur capucin, St. Etienne, 1933.

Bonaventura von Mehr, O. F. M. Cap., Das Predigtwesen in der K6'h nischen und Rheinischen Kapuzinerprovinz im 17. und 18. Jahrhundert. («Bibi. Ser. Cap. », t. VI), Romae, 1945.

Boverius Z., O. F. M. Cap., Annales Ordinis Fr. Min. Capuccinorum, 2 voll,, Lugduni, 1632-1639.

Idem, De sacris ritibus, Neapoli, 1626.

Bracaloni L., O. F. M., Spiritualita francescana : I, S. Francesco ; II, La pietd. serafica ; III, Lsapostolato, Milano, 1937.

Br£mond Henri, Histoire litUraire du sentiment religieux en France, 11 voll., Paris, 1916-1933.

Breton Valentin, O. F. M., Le Christ de Vame franciscaine, Paris, 1927.

Burchardus a Wolfenschiessen, O. F. M. Cap., De influxu legislationis Camaldulensium in Ordinem Capuccinorum, in « Collect. Franc.», 1931, t. I, p. 59-78.

CAsaire de Tours, O. F. M. Cap., La perfection siraphique d’apr&s S. Fran$ois, Paris, 1922.

Idem, Uapdtre siraphique, Paris, 1919.

Chautard, Ord. Cist., Lsame de tout apostolat, Sept Fons., 1924.

Chronica Jordani de Jano, ed. H. Boehmer, in « Collect. d^tudes et documents», Paris, 1908.

Chronica XXIV Generalium, in «Analecta Franciscana», t. III, Ad Cla­ ras Aquas, 1897. i

BIBLIOGRAPHIA

XI

Clarentius van Rotterdam, O. F. M. Cap., Apostel of Kluizenaar, in «Franc. Leven », 1928, t. XI, p. 151-164.

Idem, Wankele stappen naar een dierbaar doel, in «Franc. Leven», 1929, XII, p. 202-209.

Clemente da Terzorio, O. F. M. Cap., Le missioni dei Minori Cappuccini.

Sunto storico, 10 voll., Roma, 1913-1938.

Constantius ab Aldeaseca, O. F. M. Cap., Natura iuridica paupertatis Ordinis Fr. Min. Capuccinorum ab anno 1528 usque ad annum 1638 (« Bibi. Ser. Cap. », t. V), Romae, 1943.

Constantin a Barbanson, O. F. M. Cap., Les secrcts sentiers de Vamour divin, Paris-Tournai, 1932.

CoNRADUs A Saxonia, Ord, Min., Speculum B. Mariae Virginis («Bibi.

Franc. Ascet. medii aevi», t. II), Ad Claras Aquas, 1904.

Gristoforo da Verucchio, O. F. M. Cap., Compendio di cento meditazioni sacre, Venezia, 1592.

Cuthbert, O. F. M. Cap., Life of St. Francis, London, 1925.

Idem, The Capuchins. A contribution to the history of Counter-Reformation, 2 voll., London, 1928.

De Santi A., S. J., L’orazione delle QuaranVore e i tempi di calamitd. e di guerra, Roma, 1919.

David ab Augusta, Ord. Min., De exterioris et interioris hominis composi­ tione, Ad Claras Aequas, 1899.

D6sir6 des Planches, O. F. M. Cap., La passion renouvelde, ou Sainte Vironique Giulianiy Paris, 1927.

Idem, Sainte V6ronique Giulianiy son autobiographie9 Paris, 1929.

Idem, Le Journal de Sainte Vironique Giulianiy Paris, 1931.

Dialogus de gestis sanctorum Fratrum Minorum («Bibi. Franc. Ascet. medii aevi», t. V), Ad Claras Aquas, 1922.

Doncoeur Paul, S. J., Le livre de la bienheureuse Soeur Ang&le de Foligno9 Paris, 1926.

Eccleston Thomas, Ord. Min., De adventu Fratrum Minorum in Angliam, in «Analecta Franciscana», t. I, Ad Claras Aquas, 1885.

Eduardus Alenconiensis, O. F. M. Cap., De primordiis Ordinis Fr. Min. Capuccinorum. Commentarium historicum (1525-1543), Romae, 1921.

Eilers Erwin, O. F. M., Gottes Wort. Eine Theologie der Predigt nach Bonaventura, Freiburg i. Br., 1941.

Emidio d’Ascoli, O. F. M. Cap., I primi conventi dei Frati Minori Cap­ puccini, in «Liber Memorialis», p. 53-74, Romae, 1928.

Englebert Omer, Saint FranQois d'Assise, Paris, 1946.

Exup^re de Prats-de-Mollo, O. F. M. Cap., Idies franciseaines, s. a.

Facchinetti V., O. F. M., S. Francesco d’Assisi. (Guida bibliografica), Roma, 1928.

Faloci Pulignani M., II libro della beata Angela da Foligno, Perugia, 1910.

Idem, Conferenze francescanef Cittfc di Castello, 1924. t

XII

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA

Felder Hilarin, O. F. M. Gap., Geschichte der wissenschaftllchen Studien im Franziskanerorden, Freiburg i. Br., 1904.

Idem, Die Studien im ersten Jahrhundert des Kapuzinerordens, in «Li­ ber Memorialis », p. 79-130, Romae, 1928.

Idem., De spiritu studiorum franciscanorum, in «Gollect. Franc. », 1933, t. III, p. 161-181.

Idem, Die ldeale des H. FranzisJcus von Assisi9 Paderborn, 1935.

Idem, Der Christusritter aus Assisi, Paderborn, 1940.

Ferr£ M. J., Le livre de Vespirience des vrciis fid&les (Autobiographie de la B. Angkle de Foligno), Paris, 1927.

Fidentius van de Borne, O. F. M., De disputen over den franciscaanschen geest9 in « Franc. Leven», 1928, t. XI, p. 278-285, 305-314.

Franciscus assisiensis (S.), Opuscula secundum codices mss. emendata («Bibi. Franc. Ascet. medii aevi », t. I), Ad Claras Aquas, 1941.

Fredegandus ab Antverpia, O. F. M. Cap., De Arte unionis cum Deo (JoannisaFano),in «Anal. Ord. Fr. Min. Cap. », 1923-1924, t. XXXIX-XL. Idem, Le idee francescane spirituali nei Fr. Min. Cappuccini dei secolo XVI, in «L'Italia Franc. », 1927, t. II, p. 113-130.

Idem, Uapostolat des Fr&res Mineurs Capucins, in «Liber Memorialis », pagg. 1-15, Romae, 1928.

Gaetano M. da Bergamo, O. F. M. Cap., L’uomo apostolico istruito nella sua vocazione al pulpito, in Opere, t . V-VI, Roma, 1578.

Garrigou Lagrange R£g., O. P., UniU ei dlivation de la vie apostolique, synthese de la contemplation et de Faction, in « La Vie Spir. », t. XIX, p. 378 sq.

Gemelli Agostino, O. F. M., II Francescanesimo, 3* ed., Milano, 1936.

Gilbertus a Tornaco, Ord.Min., Tractatus de pace (« Bibi. Franc. Ascet. medii aevi», t, VI), Ad Claras Aquas, 1904.

Gillet Martin M. St., O. P., Letire encyclique sur Venseignement de S. Tho~ mas d. Vheure prisente, Rome, 1924.

Idem, Lettre encyclique sur la pridication dominicaine d Vheure prisente, Rome, 1914.

Idem, Lettre encyclique sur la spiritualite dominicaine d Vheure prisente, Rome, 1945.

Gilson Etienne., La philosophie de S. Bonaventuref Paris, 1924.

Idem, Introdudion d Itetude de St. Augustin, Paris, 1929.

Giovanni da Fano, O. F. M. Gap., Arte de Vunione con Dio, Roma, 1622.

Graf Theophil, O. F. M. Cap., Zur Entstehung des Kapuzinerordens, 01ten, 1940.

Gratien de Paris, O. F. M. Cap., St. Fran$ois d}Assise : sa personalite, sa spiritualite, nouv. 6d,, Paris, 1928.

Idem, Histoire de la fondation et de Vivolution de VOrdre des Frires Mineurs au Xllle si&cle, Paris, 1928.

BIBLIOGrRAPHIA

XIII

Hase K. (von.), Franz von Assisi, Leipzig, 1892.

Hilarinus a Lucerna, v. Felder.

Holzapfel H., O. F. M., Handbuch der Geschichte des Franziskanerordens, Freiburg i. Br., 1909.

Honor£ de Gannes, O. F. M. Gap., Pratique de Voraison mentale, Lyon, 1717.

Hubertinus a Casale, Ord. Min., Arbor vitae, Yenetiis, 1485.

Jacobus Mediolanensis, Ord. Min., Canticum pauperis Fr. Joannis Peckam (« Bibi. Franc, Ascet. medii aevi», t. IY), Ad Claras Aquas, 1905.

Jean Fran$ois de Reims, O. F. M. Gap., La vraye perfection de cette vie, Paris, 1651.

J£r6me de Paris, O. F. M. Cap., La doctrine de St. Laurent de Brindes, Rome, 1937.

Joachim a S. Joanne in Flore, Expositio in librum Apocalypsis, Yene­ tiis, 1527.

Joannes Duns Scotus, Ord. Min., Opera Omnia, ed. Vivfcs, 26 voll., Pari­ siis, 1891-1895.

Joannes a Terranova, O. F. M. Gap., De origine Fr. Mia. S. Francisci Capuccinorum (ed. Eduardi Alenconiensis), in «Anal. O. F. M. Gap.», 1907, t. XXXIII. Jordanus de Jano, Chronica, in «Analecta Franciscana», t. I, Ad Cla­ ras Aquas, 1885.

Josep.h de Dreux, O. F. M. Gap., Courtes miditations asc&tiques pour tous les jours de Vannie, Paris, 1887.

Joseph de Tremblay, O. F. M. Gap., Introduction spirituelle par une facile mtthode dforaison, 6d. du P. Apollinaire de Valence : Mithode d’oraison, Le Mans, 1897.

Juvenalis Ananiensis, O. F. M. Cap., Manuductio neophyti, seu clara et simplex instructio novelli religiosi, Augustae Vindelicorum, 1680.

Kneller A. K., S. J., Geschichte der Kreuzwegandacht, Freiburg, 1908, KybAl Vlastimil, Die Ordensregeln des heiligen Franz von Assisi, Leipzig-Berlin, 1915.

Lecl^ve Louis., S. Angkle de Foligno. Sa vie, ses oeuvres, Paris, 1936.

Legenda antiqua S. Francisci. Texte du manuscrit 1046 (M. 69) de P6rouse, 6dit6 par le P. F. M. Delorme, O. F. M,, Paris, 1926.

Legenda trium sociorum ex cod. Fulginatensi, ed. M. Faloci Pulignani, Fulgineae, 1898.

Legenda S. Clarae Virginis, ed. Francesco Pennacchi, Assisi, 1910.

L6onard de Carvalho e Castro, O. F. M., S. Bonaventure, le Docteur franciscain, Paris, 1923.

Ludovic de% Besse, O. F. M. Gap., La Science de la prttre, Paris, 1903.

Idem, Eclaircissements sur les oeuvres mystiques de St. Jean de la Croix, Paris, 1893.

XIV

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA

Mandic Dom., O. F. M., De legislatione antiqua Ordinis Fratrum Minorum9 Mostar, 1924.

Mandonnet P., O. P., Les rlgles et le gouvernement de VOrdre « de Paenitentia » au XIIIe siecle, Paris, 1902.

Marius a Mercato Saraceno, O. F. M. Cap,9 Relationes de origine Ordinis Fr. Min. Capuccinorum («Monumenta Hist. Ord. Min. Cap. », t. I), Assisi, 1937.

Martin von Cochem, O. F. M. Cap., Ilertziges Biichlein. Ed* Benedikt von Kalkar, O. F. M. Gap., Mainz, 1891.

Idem, Der Heiligen Gertrudis und Mechtildis Gebetbuch. Ed. Benedikt von Kalkar, O. F. M. Cap., Mainz, 1891.

Mattia da Sal6, O. F. M. Gap. Pratica dellorazione mentale. Introduzione ed edizione critica dei P. Umile da Genova, O. F. M. Gap. («Bibi.

Ser. Cap. Sect, Asc. Mist. », t. I-II), Assisi, 1932-1934.

Idem, Historia Capuccina («Mon. Hist. Ord. Min. Cap.», t. V), Romae, 1946.

Meditatio pauperis in solitudine (Anonymus saec. XIII), in « Bibi. Franc.

Ascet. medii aevi», t. VII, Ad Claras Aquas, 1929.

Mauricio de Bego$a, O. F. M. Cap., EI alma de la serdfica reforma capuchina9 Madrid, 1947.

Melchior a Pobladura, O. F. M. Cap., Historia generalis Ordinis Fr. Minorum Capuccinorum. Pars I, Romae, 1947. Pars II, 2 voll., Romae, 1948.

Idem, La bella e santa Riforma dei Frati Minori Cappuccini, Roma, 1943.

Monumenta Historica Ordinis Minorum Capuccinorum, ed. a P. Melchiore a Pobladura, 5 voll., Assisi-Romae, 1937-1946.

MttLLER K., Die Anfdnge des Minoritenordens und der Bussbruderschaften9 Freiburg, 1885.

MttLLER Marianus, O. F. M., Gottes Kinder vo.r dem Vater9 Freiburg i.

Br., 1938.

Optatus van Veghel, O. F. M. Cap., De eerste Capucijnen en hun ideaal, in « Franc. Leven », 1941, t. XXIV, p. 60-73, 126-134.

Idem, De spiritualiteit van de Capucijnen in de Nederlanden gedurende de XVIIe en XVIIIe eeuw. (Batavia Sacra), LFtrecht, 1948.

Pastor Ludwig (von), Geschichte der Pdpste, vol. III, Freiburg i. Br., 1899.

Pizzicaria, S. J., Diario di S. Veronica, 8 voll., Prato, 1895-1905.

Prosper de Martign:£, O. F. M. Cap., La Scholastique et les traditions franciscaines9 Paris, 1888.

Quaglia Armando, O. F. M., L*originalit& della Regola francescana, Sassoferrato, 1943.

Remigio da Papiol, O. F. M. Cap., La fisionomia francescana di S. Te-

BIBLIOGRAPHIA

XV

resa di Gesti Bambino ; versione di Dionigi da Gangi, O. F. M. Gap., Tivoli, 1931.

Remigius ab Alosto, O. F. M. Gap., De oratione mentali in Ordine Fr* Min. Capuccinorum, in « Gollect. Franc. », 1933, t. III, p. 40-66 ; 1939, t. IX, p. 164-192.

Ren£ de Nantes, O. F. M. Gap., Histoire des Spirituels, Paris, 1909.

Rocco da Gesinale, O. F. M. Gap., Storia delle missioni dei Cappuccini9 3 voll,, Parigi-Roma, 1873 ; et vol. IV in «Anal. Ord. Fr. Min. Gap. », 1908-1909, t. XXIV-XXV. [Rufino da Siena, O. F. M. Gap.], I FF. MM. Cappuccini nel 1° secolo delVorigine. Ms. delFepoca finora inedito, con note di P. Sisto da Pisa, O. F. M. Gap., in « L’Italia Franc. », 1926-1935, t. I-X. Sabatier PXul, Vie de S. Frangois d}Assise9 Paris, 1931.

Salmanticenses, Cursus theologicus, 20 voll., Paris, 1870.

ScHNiiRER Gustav, Kirche und Kultur im Mittelalter, 3 voll., Paderborn, 1927-1930.

Sessevalle Fr. (de), Histoire gtntrale de VOrdre de St. Frangois, 2 voll., Paris, 1935, Puy-en-Velay, 1937. > Speculum perfectionis9 sen S. Francisci legenda antiquissima, auctore F, Leone ; nunc primum edit P. Sabatier, in «Collect. d'6tudes et documents», t. I, Paris, 1898.

Stanislas de Chambon Frugerolles, O. F. M. Gap., La d6votion d. VhumaniU du Christ dans la spiritualiik de S. Bonaventurey Lyon, 1932.

Stanislaus GrIinewald, O. F. M. Cap., Franziskanische Mystilc. Versuch zu einer Darstellung mit besonderer Beriicksichtigung des HI. Bonaventura, Mtinchen, 1932.

Styra Ambrosius, O. F. M., Franz von Assisi und das Euangelium Jesu9 Habelsclrwerd, 1930.

Tacchi Venturi P., S. J., La vita religiosa in Italia durante la prima etd della Compagnia di Gesii9 Roma, 1910.

Th£otime de Bois-le-duc, O. F. M. Cap., Le Pbre Constantin de Barbanson et le prtquietisme, in « Gollect. Franc. », 1940, t. X, p. 338-382.

Thomas de Celano, Ord. Min., Vita prima S. Francisci Assisiensis et eiusdem Legenda ad usum chori, Vita secunda S. Francisci Assisiensis„ Tractatus de miraculis9 in «Analecta Franciscana », t. X, Ad Claras Aquas, 1926-1941.

TraiU inidit sur la prisence de Dieu, composb en arabe par un ancien Gapucin d’Alep et traduit en fran^ais par le P. Louis de Gonzague, O. F. M. Gap. (« Bibi. Ser. Gap. Sect. Asc. Myst. »t. IV), Assisi, 1933.

Ubald d^len^on, O. F. M. Gap., L’dme franciscaine, Paris, 1913.

Idem, Legons d’histoire franciscaine, Paris, 1918.

Idem, La spiritualiU franciscaine. Les auteurs. La dodrine9 in «fitudes Franc.», 1927-1928, t. XXXVII-XXXVIII.

XVI

DE SPIRITUALITATE FRANCISGANA

Venantius a Lisle-en-Rigault, O. F. M. Gap., Monumenta ad Constitu­ tiones Ordinis Fr. Min. Capuccinorum pertinentia, Romae, 1916.

Veuthey Leo, O. F. M. Conv., Itinerarium animae franciscanum. Com­ mentarium theologicum-ascetico-mysticum, Romae, 1938.

Waddingus L., O. F. M. Obs., Annales Minorum, vol. I-XXV, Ad Cla­ ras Aquas, 1931 sq.

Willibrordus Lampen, O. F. M., £. Franciscus cultor Trinitatis, in « Arch.

Franc. Hist. », 1918, t. XXI, p. 449-467.

Zimmermann Otto, S. J., Lehrbuch der Aszetik, Freiburg i. Br., 1929.

ZCllig Ben., O. F. M. Gap., Die Beziehungen des Kardinals Hugolini zum hl. Franziskus und zu seinem I Orden, Mtlnster i. W., s. a.

PARS PRIMA t

DE SPIRITUAL1TATE FRANCI,SCANA IN GENERE ».

i

P. VlTUS A B ussum, D< tpiriiuaUtate francticana. - 1»

Caput I.

NOTIONES PRAEVIAE Quid spiritualitas in genere. — Quid, spirilualiias franciscana historice, theologice considerata. — Spiritualitas franciscana in populum Chri­ stianum et in totam Ecclesiam vim exercuit. — Locus Ordinibus reli­ giosis generatim et Ordini franciscali in particulari assignatus in my­ stico corpore Christi, Officium singulorum membrorum Ordinis eiusdem spiritum integrum conservandi.

Tractantibus nobis de vera franciscani spiritus natura et in­ dole, ante omnia quaedam necessitas occurrit explicandi quid sibi velit ipsum vocabulum, seu quaenam sit ipsius vocis «spiritualitatis » etymologica significatio. Itaque secundum vim verbi spi­ ritualitas significat « habitum spiritus », «dispositionem spiritus », et in sensu lato comprehendit totam vitam spiritualem, totam culturam spiritualem, scientiam, artem, ornatum litterarium, in­ teriorem animi conformationem. Hoc sensu forte aequiparatur sequentibus dictionibus, scilicet idem est ac «ratio vitae », «Geisteshaltung » «philosophie de la vie », «massima di condotta della vita ». In tractatu vero nostro vox restringitur ad habitum seu sta­ tum spiritus comparate ad vitam asceticam et mysticam, quod negotium gallice generatim exprimitur vocabulo «spiritualite».

Agemus enim de spiritualitate, quatenus significat internam vi­ tam animae, videlicet vitam in intimis suis relationibus cum Deo, vitam supernaturalem, non utique hoc pacto, quod in mera con­ sideratione huius internae vitae constiterimus, sed ita, ut illam tamquam fontem totius vitae et externarum operationum con­ specturi simus. Nam ipsam religiosae vitae institutionem, studia, praedicationem, apostolatum in amplissimo suo sensu, ab illa in­ terna spiritus conformatione certissimo modo totam vim propriam haurire, nemo est qui non videat.

Spiritualitas ergo franciscana illa est modificatio seu confor­ matio, secundum quam seraphicus Ordo noster, Francisci vestigia

4

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

prosequens, vitam internam concipit, eamque in qualibet sua actione refert ac manifestat.

Iamvero duplici modo haec spiritualitas franciscana consi­ derari potest et quidem vel modo magis historico vel modo magis theologico. Modo quidem historico, si conspiciantur potius mani­ festationes externae, sanctitatis qualiter ab historicis in vita S. Pa­ tris Francisci eiusque primorum sequacium inveniantur, ut sunt eius paupertas, simplicitas, spiritus evangelicus, vel eius devotio et obsequium erga Christum crucifixum, vel etiam erga Christum infantem in Praesaepio vagientem, vel erga eumdem S. S. Re­ demptorem in Eucharistico Sacramento absconditum. Eodem modo historico deinde attingitur apostolatus erga pauperes et le­ prosos, erga peccatores et paganos, item amplificatio huius franciscanae vitae in universo mundo. Modo autem theologico spiri­ tualitas franciscana consideratur, si inquirantur potius radices profundae huius vitae, nempe virtutum, devotionum, studii pro salute animarum. Radices vero illae inveniuntur in coniunctionibus supernaturalibus animae cum divinis Personis, in proportione cum Verbo incarnato, in plena suimet divinae gratiae deditione.

Iamvero licet S. P. N. Franciscus nullo modo «theologus » esse vellet, imo libentissime sese illitteratum et «idiotam» vocaret, tamen pro profunda sua simplicitate atque illuminata sua sa­ pientia, mirabili Dei providentia ita disponente, fundamenta iecit supra quae posteriores Ordinis doctores pulcherrimum franciscanae theologiae aedificium erigere valerent.

His igitur theologice perspectis, notae spiritualitatis franciscanae supra enumeratae, non sunt amplius simplices devotiones seu virtutes, seu normae exercendi apostolatum animarum Francisco sive a natura, sive a condicionibus vitae obvenientes, sed potius dicendae sunt manifestationes habitus ipsius animae sur­ sum ad Deum, seu ad ordinem supernaturalem.

Exinde iam patet necessitas ingrediendi, quantum homini fas est, hoc intimum sanctuarium animae seraphici Patris nostri, quia ibi continetur totum mysterium mirifici huius spiritus, qui iam per septem saeculorum spatium totum mundum tam fertili imbre pervadit.

Luculentissimum profecto est existere talem rationem franciscanae vitae, modum nempe concipiendi res, modum cogitandi, modum instituendi vitam Christianam secundum spiritum franciscanum, et quidem ita, ut eiusmodi spiritualitas per omnia suae existentiae saecula maximam auctoritatem exercuerit in populum

NOTIONES PRAEVIAE

5

Christianum et in totam Ecclesiam usque ad hodiernam diem.

Unicuique notum est, instituta franciscana sociali ordini in medio aevo maxime favisse ac profuisse, multiplices devotiones popula­ res, v. g. erga Passionem Christi, Viam Crucis, S. Nomen Iesu, Immaculatam Conceptionem B. M. Virginis, etc. excitasse seu confirmasse, S. Liturgiam Ecclesiae multis eisque celeberrimis festivitatibus auxisse, item eloquentiae sacrae, ipsisque artibus li­ beralibus et litterariis nec non scientiis theologicis et philosophicis illustria incrementa contulisse, novas easque nobilissimas cuilibet disciplinae commonstrando vias.

Omnino ergo opus est, ut nos, qui S. Francisci vestigia pre­ mere gloriamur, profundam huius spiritualitatis cognitionem ac­ quiramus, et quod maius, ipsam intime in anima imprimamus, ut hanc hereditatem, nobis a divina Providentia concreditam, puram inviolatamque nostris posteris tradamus.

Unusquisque enim religiosus Ordo propriam suam indolem et naturam habeat et servet necesse est, si locum suum sibi a Deo de­ stinatum in multiformiter ornato Christi corpore occupare desi­ deret. « Astitit regina a dextris tuis in vestitu deaurato, circumdata varietate» (Ps. 44, 11). Admirabili siquidem modo divinae Sapien­ tiae ac Providentiae congruit, quod aeternum Verbum Patris, «splendor gloriae et figura substantiae eius» (Hebr. 1, 3), «imago Dei invisibilis» (Coi. 1, 15), carnem assumpserit, «primogenitus omnis creaturae» (Coi. 1, 15), ut in se omnes perfectiones conti­ neret naturae divinae et creatae, tum spirituales tum materiales et sic esset, in sensu vero, proprio et perfecto, exemplar omnis creaturae, exemplar omnis sanctitatis. Non solum autem exem­ plar ipsum Verbum Incarnatum esse Deus decrevit, sed et fun­ damentum et coronam, alpha et omega, principium et finem om­ nis perfectionis creatae. Imo, omnes creaturas rationales, quae decursu saeculorum de manu Dei processurae erant, cum Verbo arctissime coniungi voluit, ita ut cum Christo unum corpus efformarent. Ideo Paulus: « Elegit nos, ait, in Ipso, ante mundi consti­ tutionem, ut essemus sancti et immaculati in conspectu eius in charitate. Qui praedestinavit nos in adoptionem filiorum per Iesum Chri­ stum in ipsum: secundum propositum voluntatis suae » (Eph. 1, 4-5). Omnis ergo, qui vult salvus esse et finem suum attingere, Christo conformari, imo cum Christo coalescere debet in corporis mystici unitate. At quia perfectio et pulchritudo Christi infinita est, ideo infinitis quasi modis haec in creaturis relucet, quod spe­ ciali modo valet de sanctitate superaaturali, in diversis Ordinibus i

'

■

6

DE SPIRITUALITATE FRANCISGANA. - PARS PRIMA

religiosis relucente. Ipsorum enim, utpote qui sunt velut' verae sanctitatis palaestrae, hanc distinetivam Ecclesiae notam integram inviolatamque servare, omnino ius est et officium. Mira idcirco va­ rietate iidem religiosi Ordines gaudent et Christum, omnis san­ ctitatis exemplum, diversa ratione imitantur et referunt, ita ut e. g. Benedictini potius Christum Patrem glorificantem, Iesuitae vero pro gloria Patris pugnantem, Praedicatores Patris ve­ ritatem praedicantem contemplari et imitari conentur. Iamvero B. Patris nostri Francisci propositum erat, imitando exprimere in se et in suis fratribus Christum pauperem et crucifixum ; mundo monstrare in se et in suis sequacibus Christum per mysteria humi­ litatis et paupertatis, passionis et mortis ; nimirum seraphicus Patriarcha volebat esse alter Christus crucifixus. Christus, victima amoris in Cruce, «Iudaeis quidem scandalum, Gentibus autem stul­ titia » (1 Cor. 1, 23) est, sed hoc scandalum, hanc stultitiam con­ sulto B. Pater elegit amore Christi, ut cum ipso veram sapientiam, veramque gloriam inveniret.

Quapropter officium nostrum erit, ut,Franciscum imitando, spi­ ritumque eius colendo, circumferamus in nobis Christum paupe­ rem, crucifixum. Haec est pars nostra in sanctitate Ecclesiae, Cor­ poris Christi, exercenda, haec est voluntas Dei quoad nos : «Ele­ git nos in Ipso . . . », voluntas Dei ab aeterno in divinis decretis contenta, praedestinatio nostra : «ante mundi constitutionem ».

Hac ratione debemus nos, utpote S. Francisci filii, servare san­ ctitatem in Ecclesia Christi.

Nihil ergo antiquius habere debemus quam ut omnibus sa­ tagamus viribus hanc nostram insignem notam sancte integreque servare, qua deficiente, ipsum ius in Ecclesia existendi amitteremus. Munus illud sanctissimum illis prae ceteris incumbere con­ stat, qui a Superioribus destinati sunt hunc spiritum deinceps aliis tradere et in alios transfundere. Iis imprimis persuasum esse debet, nihil omnino spiritui franciscano praeferendum esse, ita ut sub nullo praetextu ab illo declinandum sit, neque propter studium scientiarum, neque propter apostolatum, neque propter hoc quod dicitur gloria Ordinis, nam studium nostrum ante omnia Christo crucifixo intentum esse debet, ut ait Paulus : « Non enim iudicavi me scire aliquid inter vos, nisi Iesum Christum et hunc crucifixum » (1 Cor. 2, 2), apostolatus noster primarius est exemplum nostrum in imitatione eiusdem Iesu Christi crucifixi, gloria nostra, prae­ mium nostrum, consolatio nostra non est neque esse potest nisi Iesus Christus et hic crucifixus. /

%

Caput II

DE INDOLE CHRISTOCENTRICA SPIRITUALITATIS S. FRANCISCI. Vocatio S. Francisci ad mysterium Christi. — Apparitiones Christi cru­ cifixi. — Mysterium passionis et mortis Domini esi centrum totius spiritualitatis S Francisci.

Breviter hic in memoriam revocandum est, hominem de facto creatum esse, ex mera gratia et liberalitate divina, ad possiden­ dum Deum per totam aeternitatem intellectu suo et voluntate, seu visione beatifica et charitate numquam excidente : « Videmus nunc per speculum et in enigmate ; tunc autem facie ad faciem » (1 Cor. 13, 12); « charitas numquam excidit» (1 Cor. 13, 8). Ad obtinendum autem hunc finem necesse est hominem elevari e statu suo mere naturali ad statum supernaturalem et quidem per gratiam, quae in coelo efflorescet in lumen gloriae. De facto haec elevatio in gratia fit mediante opera salvifica Domini nostri Iesu Christi, Verbi incarnati: «Deus factus est homo, ut homo fieret Deus»1). Iesus Christus enim, Homo-Deus, est causa fontalis, efficiens, meritoria, exemplaris omnis sanctitatis. Finis ergo ho­ minis supernaturalis est filiatio Dei per conformitatem ad Iesum Christum ; perfectio ab homine consequenda est ipsa perfectio Christi in mystica communione et participatione cum Ipso. Hinc est quod perfectio nostra non consistit in quadam abstracta theoria, sed in Christi Iesu imitatione et in studio virtutes eius acquirendi. Imo non in imitatione tantum Christi perfectio nostra consistit, sed in transformatione in Ipsum in Corpore eius mystico; debemus « induere Christum »(Col. 3, 2), « complantari similitudini eius» (Rom. 6, 5), oportet Christum «vivere in nobis» (Gal. 2, 1 Text. attr. S. Augustino, Sermones de Tempore, Sermo CXXVIII; Migne, P. L., t. VIII, coi. 1997.

8

DE SPIRITUALITATE FRANCI SCANA. - PARS PRIMA

20). Iam considerandum est, quomodo anima franciscana et im­ primis anima ipsius B. P. n. Francisci se habeat ad hoc « myste­ rium Christi». Scimus Franciscum nullo modo fuisse ingenii discursivi; abstractiones et ratiocinationes scholasticas non amabat, subtilitates philosophicas detestabatur. Pollebat potius perspicaci intuitione, consilio practico, naturali quadam impulsione et impe­ tu in agendo. Praeterea magis animi affectusque vi quam mentis et ingenii motu duci videbatur, quae res ceteroquin acutum certumque circa homines et res iudicium nullo modo excludebat. Cor eius tenerrimum facile inflammabatur erga omne bonum, pul­ chrum, amabile; acri generosaque indole equite digna fruebatur, ita ut toto corde, toto ardore, imo concitato quodam impetu cau­ sae sibi demandatae sese traderet. Accedit quod seraphicus Pa­ ter valde erat proclivis ad compatiendum cuivis inopi, exiguae, afflictae creaturae. «Affluebat spiritu charitatis, pietatis viscera gestans non solum erga homines necessitatem patientes, verum etiam erga muta brutaque animalia, reptilia, volatilia et caeteras sensibi­ les et insensibiles creaturas » \ Ex natura huius indolis talibus dotibus affectae iam coniciendum est, beatum Franciscum perfectionis summam non po­ suisse in aliqua ratione abstracta ; potius dicendum est quod illam quaerebat in exemplari quodam valde certo mentisque comprenhensioni obvio; hinc nihil mirum quod illud invenerit in adorabili Persona Domini nostri Iesu Christi et quidem pauperis et crucifixi.

Revera Christum ipse non considerabat veluti Personam tempo­ ris longe praeteriti, seu in coelo invisibilem, super omnes pote­ states collocatam, sed Christum ante oculos suos cernebat et con­ templabatur, praesertim in mysteriis suae humiliationis et pas­ sionis, cum Eo ut amicus cum amico loquebatur, illiusque anima ut hedera se arboris trunco implicans ipsi adhaerebata.

1 Thomas de Celano, Vita I, n. 77. Cf. ibid. n. 17, 76 ; S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. 8, n. 1 sq. in Opera Omnia, t. VIII, p. 526 sq. — De indole S. Francisci, legendum omnino : P. Gratien, St. Frangois, sa personaUU, sa spiritualite, Paris, 1928.

2 Apud primigenos vitae S. Francisci scriptores saepenumero legitur, ipsum pau­ pertatem tamquam matrem et sponsam et dominam elegisse (cfr. S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, in ed. cii., t. VIII, p. 523-526 ; Thomas de Celano, Vita II, n. 82). Exinde conicere quis posset, paupertatem, nt personam repraesentatam, luisse certum illud negotium, quod Franciscus sibi ut summum perfectionis apicem proponeret. Attamen, licet sponsalitia cum domina paupertate allegoria sit, poe-

SPIRITUALITAS CHRISTOCENTRICA S. FRANCISCI

9

Egregie P. Cuthbert O. F. M. Cap. intimas necessitudines et familiaritates et conversationes primorum minorum fratrum cum Domino Iesu Christo, quas illi a beato Patre didicerant, descri­ bit. «Saepe populus eos increpabat et fatuos et sceleratos eos voca­ bat. In talibus momentis reminiscebantur doctrinae beati Patris et cogitabant de passione Domini et ita colligebant animum ad omnia patienter toleranda. Quod eo facilius eis contingebat, quo sub ductu S. Francisci eorum vita quotidiana non erat nisi continua conver­ satio cum divino Magistro. Narratio evangelica ipsis non erat historia e temporibus longe praeteritis et in locis valde dissitis, sed potius scaena semper praesens, cuius ipsi collusores erant. In fide viva cernebant totum mundum instructum in circuitu Personae Christi. Quando homines affabiliter eos excipiebant, affabilitatem eam sponte Christo remittebant, eorum Vitae ; quando autem vexebantur, contumelias accipiebant, sicut Christus eas accepisset. Consi­ derabant mundum oculis illuminatis ipsius castitate et misericordi caritate; conscii sibi erant de ipsius amore erga omnia viventia, utpote proprium eius dominium ; peccatum illos dolebat ut contu­ melia Ipsi allata. Et quia ipsius servi erant et praecones, libentis­ sime ipsum adiuvabant portando suam crucem in redemptione mundi.

Animae eorum et corda revera plena erant talium considerationum ideoque paulatim amittebant mores et habitudines huius mundi quem reliquerant et omnis eorum cogitatio et affectus et sermo et operatio erat directa ad Christum eiusque EvangeliUm. Beatus Franciscus libenter hoc in suis discipulis videbat, sciens quod tali tantum modo invenissent gaudium et consolationem in nova vita quam elegerant» \ Iam tota vitae S. Francisci historia apertissime comprobat, divinam providentiam iuxta adagium, quod gratia naturam et in­ dolem hominis non destruit sed potius eam perficit ac elevat, sese accommodando eius proprietatibus et aspirationibus, beatum Patrem certo ac stabili consilio ad hunc finem perduxisse ut cru­ cifixi Domini nostri Iesu Christi imago vera efficeretur. Cum enim Deus inciperet animam seraphici Patris ab hoc saeculo totaliter distrahere, ut ipsam sibi soli coniungeret, Christus Dominus in serie quadam revelationum ei apparere dignatus est, quibus divina eius vocatio semper clarius et distinctius sese manifestare continticae S. Francisci indoli valde accommodata, tota ratio amoris eius erga talem sponsam alia non est, nisi quia illam a Iesu Christo tantopere viderat dilectam. * 1 Life of St Francis, p. 66 sq.

10

DE SPIRITUALITATE FRANGISCANA. - PARS PRIMA

gebat. Prima apparitio illa erat Spoletana, qua Franciscus, iter arrepturus in Apuliam ut equestrem dignitatem sibi acquireret, tantummodo vocem Domini audiebat, « interrogatus ab eodem sol­ licite : quis sibi melius facere queat, servus an dominus ? Franci­ scus : Dominus, inquit. Et ille : Cur ergo servum pro domino quae­ ris ? Et Franciscus : Quid me vis facere, Domine ? Et Dominus ad eum: Revertere, ait, ad terram nativitatis tuae, quia visionis tuae 1 erit per me spiritualis impletio »a.

In secunda apparitione, quae accidit statim post mysticam vi­ sionem leprosi, cui beatus Pater, vincens horrorem, osculum simul cum pecunia dederat, iam clare et distincte Iesum crucifixum ante oculos mentis suae videre meruit. Audiamus narrationem huius apparitionis a S. Bonaventura : «Dum enim una dierum sic sequestratus oraret et prae nimietate fervoris lotus esset absor­ ptus in Deum, apparuit ei Christus Iesus veluti cruci confixus.

Ad cuius conspectum liquefacta est anima eius, et memoria passio­ nis Christi visceribus cordis ipsius adeo impressa medullitus, ut ab illa hora, cum Christi crucifixio veniret in mentem, vix posset a lacrimis ei gemitibus exterius continere, sicut ipse postmodum fami­ liariter retulit, cum appropinquaret ad finem. Intellexit per hoc nempe vir Dei, illud evangelicum sibi dici: Si vis venire post me, abnega temetipsum et tolle crucem tuam et sequaris me »3. Haec appari­ tio, licet forsan non aeque cognita ac illa quae accidit in ecclesia S. Damiani, de qua statim mentio erit, tamen maximi momenti fuit in vita S. Patris, imo decisiva quoad eius spiritualitatem ; nam quamvis in ipsa plena lux nondum advenisset, in hac crucis revelatione invenit virtutem, amore Christi sese totaliter abnegandi.

Tandem tertia apparitio, celebris illa in«San Damiano», conversionem S. Francisci ad exitum duxit. Audiamus Celanensem: « Mutatus perfecte iam corde, in brevi mutandus et corpore, ambulat die quadam iuxta ecclesiam sancti Damiani, quae fere diruta erat et ab omnibus derelicta. Quam cum, spiritu ducente, causa orationis intraret, ante crucifixum supplex et devotus pro­ sternitur et visitationibus pulsatus insolitis, alterum quam ingres­ sus fuerat se invenit. Cui protinus sic affecto, quod est a saeculis 1 Nempe palatii speciosi ei antea ostensi, in quo varios apparatus armorum et sponsam pulcherrimam vidit. Thomas de Celano, Viia II, n. 6.

2 Thomas de Celano, ibid.

5 Legenda S. Francisci, cap. I, n. 5, in Opera Omnia, t. VIII, p. 506.

SPIRITUALITAS CHRlSTOCENTRICA S. FRANCISGI

11

inauditum, 'imago Christi crucifixi, labiis picturae deductis, collo­ quitur. Vocans enim ipsum ex nomine ’ Francisce, inquit, vade repara domum meam, quae, ut cernis, tota destruitur \ Tremefactus Franciscus stupet non modicum, et quasi alienus a sensu efficitur in sermone. Ad obediendum se parat, totum se recolligit ad manda­ tum. At vero quia ineffabilem sui mutationem persensit, quod expri­ mere ipse non potuit, expedit nos silere. Infigitur ex tunc sanctae animae Crucifixi compassio, et ut pie putari potest, cordi eius, li­ cet nondum carni, venerandae stigmata passionis altius imprimun­ tur». \ Huic autem apparitioni sequitur immediate totalis Fran­ cisci exinanitio, coram Episcopo exspoliatio, a patris hereditate et ab omnibus bonis terrestribus sequestratio, pro amore Domini nostri Iesu Christi crucifixi. Inde Celanensis : «0 liberalem, animum viri, inquit, cui solum iam sufficit CIvistus»a.

Sic paulatim crescit vita interna S. Francisci, dum primum fides eius excitatur, ex qua oritur timor salutaris ; deinde cor eius inflammatur amore Christi crucifixi, ex quo tandem procedit desi­ derium ardentissimum Christum perfectissime imitandi, imo in ip­ sum totaliter sese transformandi. Non studium, sed amor ipsi re­ velat doctrinam sublimem Incarnationis, mysterium tremendum Crucifixionis, Primatum Christi super omnem creaturam. Inde ab hoc tempore Verbum incarnatum est centrum ipsius vitae, Chri­ stus revera ipsi est Mediator inter Deum et homines, Auctor no­ strae salutis, Via, Veritas et Vita. Hoc « christocentricum » Francisci propositum primi eius vitae scriptores certatim extollunt: «0 vere christianissimum virum, qui et vivens Christo viventi et moriens morienti et mortuus mortuo perfecta esse studuit imitatione confor­ mis et expressa promeruit similitudine decorari » *. « Summa eius intentio, praecipuum desiderium, supremumque propositum eius erat sanctum Evangelium in omnibus et per omnia observare ac perfecte omni vigilantia, omni studio, toto desiderio mentis, toto cordis fervore, Domini nostri Iesu Christi doctrinam sequi et ve­ stigia imitari»*.

Ex praecellenti loco, quem Dominus noster Iesus Christus, A

1 Thomas de Cela no, Vi ia II, n. 10. s Cf. ibid., n. 12. * S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. XIV, n. 4, ed. cit., p. 546.

4 Thomas de Celano, Vita l, n. 84.

12

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

Verbum incarnatum, in anima beati Francisci, sub influxu indo­ lis eius, irrigante gratia coelesti, occupat, tota eius spiritualitas clarissima luce collustratur.

Primo quidem devotiones eius in hac luce clarescunt. Thomas a Celano in separato capite de his devotionibus agit, ostendens Personam Domini nostri Iesu Christi constituisse singularum ipsa­ rum praecipuum argumentum, potissimam, rationem et causam. « Matrem Iesu indicibili complectebatur amore, eo quod Domi­ num maiestatis fratrem nobis effecerit» \ «Nativitatem pueri Iesu prae aliis solemnitatibus ineffabili alacritate colebat, festum festorum asserens, quo Deus, infans par­ vulus factus ad ubera pependit humana »2.

«Erat sibi hoc nomen (Iesu) quasi mei ct favus in ore »3.

«Flagrabat erga sacramentum dominici Corporis fervore om­ nium medullarum stupori maximo habens caram illam dignatio­ nem et dignantissimam caritatem »4. Et describit deinde devotio­ nem eius ad realem praesentiam, ad sacrificium Missae et ad S. S. Communionem, devotionem quoque eius erga sacerdotes.

«Denique quomodo sibi aberat nisi in cruce Domini gloriari, quis promere, quis capere posset ? »B. Haec de devotionibus.

Sed et tota forma vitae, quam beatus Franciscus sibi elegit et fratribus suis proposuit ex hoc ardenti studio erga humanatum Verbum ultimam suam rationem desumit.

Paupertatem e. g., quam ad tam excelsum gradum in sua vita evexisse scimus, revera non elegerat ut philosophus, cui omnes res huius mundi vanae et contemptibiles appareant; neque ut asceta, qui per egestatem rerum mundanarum seipsum vincere suasque cupiditates domare intendat, neque ut reformator, nam nemo minus quam ipse S. Franciscus de reformatione societatis per suos Ordines inducenda cogitabat, quippe qui initio de sola sui refor­ matione sollicitus erat; sed ad paupertatem summam amplectandam tantummodo ipsum impellebat et urgebat« amor Christi»,

1 Thomas de Celano, 2 Cf. ibid., n. 199. * Cf, ibid.

4 Cf. ibid., n. 201.

5 Cf. ibid., n. 203.

Vila II, n. 198,

SPIRITUALITAS CHR1STOCENTRICA S. FRANCISCI

13

ut ipse dixit in Regula : « quia Dominus pro nobis se fecit paupe­ rem in hoc mundo » Tenerrimo amore amabat sanctum Evangelium, utpote hi­ storiam dilectissimi sui Domini Iesu Christi, dum in terris degeret.

Praedilectio eius erga simplicitatem, humilitatem et mansue­ tudinem ex eo oritur, quod hae virtutes a Domino peculiari modo in Evaiigelio commendantur.

Austeritas et vitae asperitas ideo ipsi tam carae erant, quia crucifixo Domino eum conformem reddebant.

Apostolatum ideo prae sola contemplatione elegit, quamvis haec eum magis attraheret, quia vidit ipsum Dominum hanc vitam duxisse, «qui ... propter animarum salutem de sinu Patris de­ scendit, ut suo mundum informans exemplo, verbum salutis homi­ nibus loqueretur »*.

Ex profunda hac veneratione Verbi incarnati emanabat tan­ dem subtilis illa et ingenua imitatio Christi, strictissima illa ob­ servantia minimorum etiam Evangelii praeceptorum, e. g. quod fratres suos «fratres minores vocari voluit, quia Dominus dixerat: Quod uni ex minoribus iis fratribus meis fecistis, mihi fecistis 3; quod superiores lotores pedum fratrum vocabat4; quod vetabat superiorem vocari rectorem vel patrem vel magistrum 5; quod no­ lebat fratres cibos praeparare die priori, quia ait Dominus : « suf­ ficit diei malitia sua » (Mt. 6, 34)9; quod ante mortem suam coenam Domini imitari volebat S Omnia quidem mysteria Christi Domini Sancto Francisco maxime cordi erant, sed praeprimis mysterium passionis et cru­ cis, quarum recordatio ex illo die, quo Christus crucifixus ei ap­ paruit, numquam a corde suo recessit et saepe ad lacrimas usque tenerrimae compassionis eum commovit. «Christus Iesus cru­ cifixus intra suae mentis ubera ut myrrhae fasciculus iugiter mora­ batur, in quem optabat per excessivi amoris incendium totaliter trans­ formari *. Hoc autem evidentissime apparuit in miraculo stigma»

1 S. Franciscus, Regula II, in Opuscula, p. 68.

3 S. Bona ventura, Legenda S. Francisci, cap. XII, n. 1, ed. cit., p. 539.

3 Speculum perfectionis, cap. XXVI, p. 51-53. Cf. Matth. 25, 40 et 45.

4 S. Franciscus, Opuscula, p. 8. Cfr. Joan. 13, 14. * Thomas de Celano, Vita II, n. 140.

9 Speculum perfectionis, cap. XIX, p. 36.

7 Thomas de Celano, Vita II, n. 217.

8 S. Bona ventura, Legenda S. Francisci, cap. IX, n. 2, ed. cit., p. 530.

14

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

tisationis, mirabili modo a primis vitae S. Francisci scriptoribus narrato. S. Bonaventura relationem suam huius eventus ita con­ cludit : « Postquam igitur verus Christi amor in eandem imaginem transformavit amantem, quadraginta dierum numero, iuxta quod decreverat, in solitudine consummato, superveniente quoque solemnitate Archangeli Michaelis, descendit angelicus vir Franciscus de monte, secum ferens Crucifixi effigiem, non in tabulis lapideis vel ligneis manu figuratam artificis, sed in carnis membris descriptam digito Dei vivi» \ Praesertim liber « De conformitate vitae Beati Francisck ad vitam Domini Iesu», auctore Fr. Bartholomaeo de Pisa, pulcherrime de stigmatisatione S. Patris agit: «... prae ceteris beatum Franciscum, patrem nostrum, decuit hoc privilegio singulariter decorari. Et ad hoc ostendendum sunt plures viae et congruentiae . . . Et prima via et congruentia fundatur in Christi a beato Francisco imitatione. Pro cuius evidentia est sciendum, quod, ut dicit Gregorius : 9 Probatio dilectionis exhibitio est operis ’. Sed quorum operum imitatione dilectio Christi ostenditur ? Certe ipse Salvator dicit (Io. 14, 23): 5 Si quis diligit me, sermonem meum servabit ’, et sequitur transformatio : ’ Ad eum veniemus et mansio­ nem apud eum faciemus \ Oportet ergo verba non solum Christi, sed etiam facta servare, quae non discrepant a verbis, per imitatio­ nem, qui in Christum debet mente et corpore transformari. Ratio est, quia oportet, ut patet in naturalibus, quod materia ante formae intro­ ductionem disponatur et formae introducendae assimilatur. Sic et homo per imitationem actuum Christi disponitur, ut in ipso intro­ duci valeat forma transformationis Christi ». Et postea : . . . « beatus Franciscus a Deo Patre et specialiter Filio petente et Spiritu San­ cio in mundum destinatus est ad vitam evangelicam renovandam et passionem Christi cordibus fidelium implantandam ... Cum ergo, ut patet in S. Scriptura et consuetudo demonstrat, ambasiatoribus (sic) et nuntiis regis non creditur, nisi deferant litteras regias si­ gillo regio consignatas, ut beato Francisco nuntio regis Christi et ab eo specialiter directo crederetur et fides indubia daretur, decuit eum suo sigillo, scilicet sacris stigmatibus, consignare »2.

Vehemens ille amoris impetus ad Iesum Christum crucifixum 1 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap, XIII, n. 5, ed. cit., p. 543; Thomas de Celano, Vita I, n. 94 sq. __ • De conformitate vitae B. Francisci ad vitam Domini Jesu, in Analecta Francit.caha, t. V, p. 373 sq.. 384.

SPIRITUALITAS CHRISTOCENTRICA. S. FRANCISCI

15

mirabili luce illustratur hac oratione, quae S. Francisco attribui­ tur : « Absorbeat, quaeso, Domine, mentem meam ab omnibus, quae sub coelo sunt, ignita et melliflua vis amoris tui, ut amore amoris tui moriar, qui amore amoris mei dignatus es mori \ Ex his omnibus clare constare videtur, ardentissimum amorem erga Iesum Christum, Verbum incarnatum, praesertim in mysterio suae crucifixionis, quem assidue oculis mentis suae praesentem habebat et in quem avidissimo desiderio transformari cupiebat, revera esse fontem, originem, rationem totius spiritualitatis beati Patris nostri Francisci.

1 S. Franciscus, Opuscula, p. 125.

Caput III. DE DOCTRINA CHRISTOCENTRICA S. BONAVENTURAE S. Bonaventura spiritum seraphici Patris mirabiliter penetravit. — Verbum incarnatum et quidem passum, crucifixum, centrum, fundamentum et corona totius spiritualitatis franciscanae. — Scholae posteriores spiritualitatem super hoc fundamentum aedificant.

Novam vitam evangelicam, quam beatus Franciscus more suo nativo et candido, divina afflante inspiratione fuerat exper­ tus cotidiana vitae consuetudine, S. Bonaventura praestantissime ac sublimi ingenio suo via et ratione perfecit itemque prudenti norma et exercitatione in praxim deduxit. Seraphicus Doctor merito alter Ordinis Minorum auctor vocatur, quia quidquid ma­ gni B. Pater noster animo conceperat atque Spiritus sancti in­ stinctu excogitaverat, recte ordinavit et ita seraphicae militiae idoneam temperationem et aequam moderationem suppeditavit.

Id vero praesertim praestitit in componendo theologiam mysti­ cam franciscanam, qua iure S. Bonaventura mirifice excellit ob redactam in perfectam synthesim theologiam S. Augustini cum mystica medii aevi secundum mentem S. P. n. Francisci.

Forsitan cuipiam parum accurate rem consideranti videtur Franciscum a Bonaventura ob diversam indolem ingenii valde dissentire, imo, quodam etiam sensu, alter alteri adversari ac repugnare. Nam Franciscus quidem homo apparet simplex et ru­ dis, Bonaventura e contrario vir excultus et doctus; Franciscus litteras parvi facit, Bonaventura vero scientiae ac doctrinae se­ dulum cultorem et fautorem se exhibet; Franciscus ingenii est ingenui et simplicis, acie animi omnia statim ac sponte perspi­ cientis, Bonaventurae autem mens omnia serio considerat opportunaque gravitate perpendit; Franciscus maximam suam consola­ tionem experitur in parvis ac solitariis locis, humiles domunculas habitando, Bonaventura sumptuosiora et ampliora coenobia aedifi-

DOCTRINA CHRISTOCENTRICA S. BONAVENTURAE

17

cat; Franciscus omnibus fratribus, etiam sacerdotibus opera ma­ nualia commendat, Bonaventura studia potius quam laborem ma­ nualem clericis praescribit. At cuique rem attentius perscrutanti apparet, Bonaventuram a divina Providentia destinatum fuisse ad magnificum opus, a Francisco excitatum et conditum, temperan­ dum, moderandum ac vivendi consuetudini et usui accommodan­ dum. S. Franciscus exemplar est novae vitae evangelicae in omni eius pulchritudine et splendore, idque mire ostendit in se et in pri­ mis suis fratribus, qui vitam illam ducebant cantando et iubilando prae animi iucunditate ob plenam spiritus libertatem-recupera­ tam. Postquam autem crevit fraternitas, necesse erat proposita beati Patris huic multitudini fratrum aptare, qui non amplius vi­ vere valebant sicut Franciscus fecerat cum duodecim suis primis fratribus. Quod negotium sapienter perfecit S. Bonaventura spatio septemdecim annorum sui gubernii \ Revera Bonaventura spiritum seraphici Patris, quem mirabi­ liter penetraverat et intellexerat, in franciscano Ordine, in dies portentose aucto, mutatis rerum momentis et adiunctis, prudentis­ sime ac firmiter conservare sciebat et intendebat. Quantum e. g. seraphicam paupertatem amaret, patet ex famoso eius opere « Apologia pauperum ». Scientiae utique promotor erat, sed omni­ no secundum spiritum S. Francisci, detestans et ipse vanam scien­ tiam, scientiam mere humanam, quae lumine superno non col­ lustratur 2. Commendat quidem fratribus studium, quod ipsis ad recte praedicandum erat necessarium, ita tamen, ut opus ma­ nuale nullo modo excluderet, imo illud maxime fratribus in­ culcaret, suoque exemplo firmaret. Legenda enim vitae illius narrat legatum S. Sedis, ad cardinalitiam dignitatem eidem de­ ferendam, illum invisentem, futurum praelatum lavantem scu­ tellas in culina invenisse. Sed prae ceteris indolem animae beati Patris Bonaventura iam perfectissime ac mature perspexerat et illam fideliter imitatus est. Erant duae animae intima harmonia 1 Cf. P. Gratien, Histoire de la fondation et de 1’evolu.tion de 1’Ordre des Frircs Mineurs au XIII sttcle, p. 249-320, — P. Ambrosius Styra, O. F, M., econtra existimare videtur S. Bonaventuram, in spiritu Romanae Curiae recessisse a "con­ silio fundatoris, dirigendo fraternitatem ad « monacliismum ». Cf. Franz von Assisi und das Euangelium Iesu, p. 87 sq.

2 Cf. Et. Gilson, La philosophie de S. Bonauenture, chap. 2 : « La critique de la philosophie naturelle ».

P. Titus a Bvssum, De tpirUualUntt /ranoiscane. * 2

18

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA.

PARS PRIMA

dulcique concentu sibi vicissim respondentes, ut patet in contem­ platione amborum circa Creatorem et creaturas (Canticum solis, Itinerarium mentis in Deum), item in concepta specie vel forma, quam sibi uterque mente effecerat de Incarnatione et Redem­ ptione et cohaerenter de Christi primatu ac regalitate, tandem in devotione ipsorum ad crucem et passionem Domini.

In hac collatione doctrina S. Bonaventurae circa Verbum In­ carnatum consideranda venit, congruenter ad ea, quae de S. Francisco iam in praecedenti capitulo proposuimus, nempe Christum et quidem Christum passum et crucifixum fuisse centrum et funda­ mentum et coronam totius spiritualitatis franciscanae.

Revera S. Bonaventura magna voce Exaltat et extollit re­ giam Christi dignitatem, primo quidem ratione hypostaticae unio­ nis Humanitatis cum divino Verbo, propter quam regia dignitas «naturali iure», ut ita dicamus, Ipsi convenit. « Licet venerit hu­ milis, benignus et cavitativus, tamen ipse est rex naturalissimus per essentialitatem excellentiae in praesidendo » 1.

Sed etiam propter passionem et crucem suam, qua genus humanum redemit, Christus regiam dignitatem promeruit:« Quia Dominus Iesus Christus tantum se humiliavit ut vellet tradi,.. et condemnatus morte turpissima occidi, ideo secundum infallibilem regulam divinae iustitiae, quae est: qui se humiliat exaltabitur, exaltatus est propter suam profundam humilitatem in solium regale et coronatus est diademate honoris et gloriae » \ Ipse «tamquam auctoritatem habens potuit angelis praecipere : attollite portas princi­ pes vestras et elevamini portae aeternales. Nunc ergo, amoto gladio flammeo de porta paradisi, volo ut fiat reseratio ianuae caelestis, quia ego, Dominus virtutum, per proprium sanguinem, devicto diabolo, acquisivi regnum caeleste. Et ideo non tantum in quantum Deus, sed etiam in quantum homo Christus est rex gloriae»3.

S. Bonaventura Incarnationem magnum opus Dei vocat, co­ ronam mundi, finem supremum humani generis *.

Haec doctrina de Christi regia potestate et dignitate, quam S. Bonaventura cum tota traditione eius temporis communem 1 S. Bonaventura, Sermo 11 in Dom. in Palmis, in Opera Omnia, t. IX, p. 245. * Gf. ibid., p. 244.

3 Idem, Sermo I in Resurrectione, loc. cit., p. 273.

4 Cf. Sermo in Trinitate, in Opera Omnia, t. IX, p. 355 ; De reductione artium ad theologiam, n. 20, ibid.} t. V, p. 324 ; III Seni., d. 32, a. I, q. 5, ibid., t. III, p. 706.

DOCTRINA CHRISTOGENTRICA S. BONAVENTURAE

19

habuit, a seraphico Doctore novo elemento aucta est, novoque progressu insignita, eo quod Christo, Verbo Incarnato, medium locum, principem sedem attribuit in centro totius universi. Hoc suum propositum seraphicus Doctor plurimis in locis explanat et explicat. «In Christo ergo, qui tenet medium in omnibus, inci­ piendum est et per ipsum perveniendum est ad Creatorem » \ Deinde ostendit Christum septiformiter esse medium, nempe «primum in aeterna personarum emanatione, secundum in incarnatione, ter­ tium in passione, quartum in resurrectione, quintum in ascensione, sextum erit in futuro examine, septimum erit in aeterna beatitudine » *.

«Imaginandus est Christus tamquam lapis centralis in toto corpore Ecclesiae, quod circumferentiae circuli comparatur; ad quem qui­ dem omnes lineae deductae angulum faciunt et uniuntur in ipso tamquam in puncto indivisibilitatis, in quo fit osculum linearum crucis in medio sui concurrentium in unum »*. «Et Salvator no­ ster asserit, totam Legem Prophetasque pendere in duobus praeceptis eiusdem, scilicet dilectionis Dei et proximi; quae duo innuuntur in uno sponso Ecclesiae Iesu Christo, qui simul est proximus et Deus, simul frater et dominus, simul rex et amicus, simul Verbum increalum et incarnatum, formator noster et reformator, ut alpha et omega; qui etiam summus hierarcha est, purgans et illuminans et perficiens sponsam, scilicet totam Ecclesiam et quamlibet animam sanctam »4.

Ut hanc Christi positionem centralem melius intelligamus, in memoriam revocandum est, S. Bonaventuram heredem fuisse «Exemplarismi» S. Augustini, quae doctrina, a Platone origi­ nem trahens, in Neo-Platonismo, Plotino duce, iam magis ad christianismum appropinquabat et deinde per Originem aucto­ ritatem in philosophiam exercere cepit et per philosophiam in theologiam mysticam. Secundum hanc doctrinam S. Augustini, a S. Bonaventura receptam, ideae rerum sunt formae principales vel essentiae stabiles et immutabiles rerum, existentes in mente Dei, secundum quas omnia quae in mundo sunt formantur. Res 1 Collationes in Hexaemeron, 10, ibid., t. V, p. 330.

2 Cf. ibid. * In Expositione Evangelii S. Lucae, cap. XX, n. 23, ibid., t. VII, p. 508. * Itinerarium mentis in Deum, cap. 4, n. 5, in Opera Omnia, t. V, p. 307. — Hanc doctrinam iterum tractat in pulcherrimo Sermone in Dom. 111 Adventus, super textum «Medius vester stat quem vos nescitis ». Cf. ibid., t. IX, p. 57 sq.

20

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

ergo duplici modo existunt: in seipsis, id est in propria sua naitura et etiam in Deo, in ideis aeternis. Iamvero sedes splen­ dens harum idearum est Verbum divinum, quod est expressio om­ nium divinarum idearum et ideo S. Ioannes dicit in Prologo sui Evangelii: « Omnia per ipsam facta sunt et sine ipso factum est nihil. Quod factum est in ipso vita erat» (Io. 1, 3-4). Ita Verbum aeternum revera est medium inter Creatorem et creaturas \ Huic autem doctrinae S. Augustini se adiungit in mente S. Bonaventurae specialis consideratio humanitatis Christi, quam seraphicus Doctor, ut fidelissimus discipulus beati Francisci ardenti amore prosecutus est. Devotio erga Christi humanitatem, licet eam iam apud S. Bernardum inveniamus, seraphici Patris nostri omnino propria est et ab illo originem trahit hoc sensu quod contemplatio humanitatis Christi et quidem consideratae praesertim in mysteriis paupertatis et humilitatis, passionis et mortis, cum Francisco definitivo modo in spiritualitatem Eccle­ siae intravit2. Ideoque S. Bonaventura, quaerens explicationem huius textus S. Evangelii: «medius vester stat quem vos nescitis » (Io. 1, 26), sub auctoritate doctrinae S. Augustini circa Verbum ae­ ternum, centrum omnium divinarum idearum et operationum, sub influxu quoque spiritus franciscani per respectum ad huma­ nitatem Christi, pervenit ad doctrinam suam, qua Verbum, prae­ cise ut Incarnatum, ut Deum-Hominem, ponit ut mediatorem et centrum multiforme in omni ordine rerum. Primo quidem Verbum erat «medium in throno », id est inter Patrem qui ipsum generat et Spiritum sanctum, quem ipse, una cum Verbo, spirat. Et quia medium in throno, conveniens erat, ut esset etiam «medium in of­ ficio », id est non solum in mysterio vitae divinae, sed etiam in operationibus divinis. Per Verbum ergo Deus creavit mundum, per Verbum etiam mundum recreavit, id est redemit per «novam illam creaturam », de qua loquitur S. Paulus (2 Cor. 5,17 ; Gal. 6, 15). Et quia Verbum incarnatum essentiam divinam et humanam insimul possidet, ideo repraesentat in se summam synthesim totius esse et dicitur « medium essentiae». Repletus omnibus thesauris scientiae %

1 Cf. Et. Gilson, Introduction d. Vetude de S. Augustin, Premifere partie, chap. V : a La connaissance rationelle » et Troisifcme partie, chap. IV: «L'image de Dieu ». — Idem, La philosophie de S. Bonaventure, chap. IV : «Les idees et la science divine ».

1 Cf. K. A. Kneller, S. I., Gescliichte d$r Kreuzwegandacht, p. 42.

DOCTRINA CHRISTOCENTRICA S. BONA VENTURAE

21

divinae, angelicae et humanae, Christus est etiam centrum vitale, seu « medium vitale », quod per gratiam unit sub sceptro Dei in unitate et pace angelos et homines. Per crucem et mortem vitam supernaturalem omnibus promeruit et vis crucis in omnes dima­ nat, accidentaliter etiam in ipsos angelos. Christus quoque vitam et gratiam Spiritus sancti omnibus membris Ecclesiae distribuit et ideo revera caput et centrum est totius corporis mystici \ Quia autem Christus, Verbum incarnatum, sub omni respectu « medium» exsistit, consequens est, quod etiam sit « medium mo­ rale » et hoc pro nostro scopo, nempe pro studio nostro circa spiritualitatem franciscanam maximi momenti est. Nam quod Chri­ stus sit « medium morale » hoc sibi vult in intentione S. Bonaventurae quod Christus, in quo sunt omnes thesauri scientiae et sa­ pientiae » (Coi. 2, 3), et in quo omnes virtutes et omnia dona di­ vina perfecto concentu consonant et in perfecta harmonia conso­ ciantur, est regula et mensura omnis perfectionis et sanctitatis.

Doctrina revera, quod unio cum Christo, conformitas cum Christo, transformatio in Christum est unica via ad Deum et ad sanctita­ tem, semper in scriptis S. Bonaventurae recurrit. «Ideo, quantum­ que sit illuminatus quis lumine naturae et scientiae acquisitae, non potest intrare in se, ut in seipso delectetur in Domino, nisi mediante Christo, qui dicit: « Ego sum ostium, per me si quis introierit, sal­ vabitur et ingredietur et egredietur et pascua inveniet)) (Io. 10.9). «Ad hoc autem ostium non appropinquamus, nisi in ipsum credamus, speremus et amemus,.. Anima igitur credens, sperans et amans lesum Christum, qui est Verbum incarnatum, increatum et inspiratum, scilicet via, veritas et vita, dum per fidem credit in Christum tam­ quam Verbum increatum, quod est Verbum et splendor Patris, re­ cuperat spiritualem auditum et visum . . . Dum autem spe suspirat ad suscipiendum Verbum inspiratum. . . recuperat spiritualem olfactum. Dum caritate complectitur Verbum incarnatum et ut tran. siens in illud per extaticum amorem, recuperat gustum et tactum » 2.

In splendido huius Itinerarii, aurei libri, epilogo eamdem Chri­ stianae mysticae ideam edisserit.

In hac autem ardenti Christi humanitatis contemplatione se1 Cf. Collationes in Hexaemeron, in Opera Omnia, t. V, p. 331 ; Sermo I in Domi­ nica JJI Adventus, ibid., t. IX, p. 57 sq.

Itinerarium mentis in Deum, cap. IV, 2, ed. cit., p. 306.

22

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

raphicus noster Doctor et ipse, utpote fidelis S. Francisci disci­ pulus et imitator, prae ceteris considerat mysteria Christi pau­ pertatis, humilitatis et passionis. Admirabilis est tractatus «De quinque festivitatibus pueri Iesu », in quo describit, quomodo anima Deo devota benedictum Dei Verbum et Filium unigenitum me­ diante gratia Spiritus sancti spiritualiter possit virtute Altissimi concipere, parere, nominare, cum beatis Magis quaerere et ado­ rare et demum Deo Patri secundum legem Moysi in templo feli­ citer praesentare. In Prologo ad «Lignum Vitae » ait:« Christo confixus sum cruci» (Gal. 2, 19): « Veras Dei cultor Christique discipulus, qui Salvatori omnium pro se crucifixo perfecte confi­ gurari desiderat, ad hoc potissimum attento mentis conatu debet in­ tendere, ut Christi Iesu crucem circumferat iugiter tam mente quam carne, quatenus praefatum Apostoli verbum veraciter valeat in semetipso sentire»b Crux Christi revera est compendium totius sanctitatis : « Crux Salvatoris est clavis, porta, vis et splendor ve­ ritatis »4. « Accede ergo et tu, o famula, pedibus affectionum tua­ rum ad Iesum vulneratum, ad Iesum spinis coronatum, ad Iesum patibulo crucis affixum, et cum beato Thoma Apostolo non solum in­ tuere in manibus eius fixuram clavorum, non solum mitte digi­ tum tuum in locum clavorum, non solum mitte manum tuam in la­ tus eius, sed totaliter per ostium lateris ingredere usque ad cor ipsius Iesu, ibique ardentissimo Crucifixi amore in Christum transformata, clavis divini timoris confixa, gladio intimae compassionis transver­ berata, nihil aliud quaeras, nihil aliud desideres, in nullo alio velis consolari, quam ut cum Christo tu possis in cruce mori. Et tunc cum Paulo Apostolo exclames et dicas : «Christo confixus sum cruci, vivo, iam non ego, vivit vero in me Christus ». (Gal. 2, 20) 3.

Numquam forsitan in tota historia Ecclesiae tanta scientia et tanta charitas arctissime inter se coniunctae apparent ad ponen­ dum Christum in centro totius creationis, totius ordinis supernaturalis, totius vitae moralis et mysticae.

Super hoc fundamento rationis christocentricae mediaevalis celeber ille Cardinalis De Berulle, Tertiarius franciscanus insignis, saeculo decimoseptimo laudabilem suam doctrinam spiritualem 1 Lignum Vitae, Prologus, in Opera Omnia, t. VIII, p. 68.

4 De triplici via, cap. 3, n. 3, ibid., p. 12.

4 De perfectione vitae ad sorores, cap. VI, n. 2, in Opera Omnia, t. VIII, p. 120.

DOCTRINA. CHRISTOCENTRICA S. BONAVENTURAE

23

aedificavit, quam venerabiles auctores et spirituales «scholae gal­ licae » scriptores sequebantur, scilicet Condren, Olier, Jean Eudes, Grignon de Montfort, Gay, etc.1 Secundum mentem horum insignium magistrorum haec doctrina christocentrica sese expli­ cat ut systema quoddam sublime, scientifico modo tractatum, quod mirifica elevatione sursum animos rapit eosque suaviter perstringit. Nihil autem hac sua profunditate ac subtilitate repu­ gnante, haec doctrina viam suam invenit etiam in animas sim­ plicium fidelium, in quibus iterum verae simplicitatis franciscanae vestem induit. Nata e spiritualitate franciscana, schola gallica, quae unus est ex pulcherrimis eius floribus, necessario debebat ad suam originem reduci.

Nostris quoque diebus doctrinam christocentricam magis ac magis spiritualitatem compenetrare conspicimus, e. g. in scriptis Marmion, Plus, Adam etc., sed confidenter asserere, imo prae­ dicare nobis licet, hanc semper fuisse gloriosam nostram tradi­ tionem franciscanam.

1 Cf. Henri Bremond, Histoire liitiraire du sentiment religieux en France, III «La conquSte mystique, I/Scole fran^aise ».

Caput IV.

DOCTRINA JOANNIS DUNS SCOTI DE PRIMATU JESU CHRISTI De prima et absoluta Jesu Christi, Verbi incarnati, praedestinatione.

Consectaria huius doctrinae pro vita nostra franciscali.

Cum Ioanne Duns Scoto doctrina franciscana saeculi decimitertii circa Christum, centrum totius universi, summum suum attigit fastigium. Cum tota traditione Scotus regiam Christi di­ gnitatem exaltat ratione ipsius unionis hypostaticae, ut «.. . eminentisimam quae potest esse sub principali potestate »1 Ratione suae sanguineae oblationis in cruce novum ius acquisivit imperii amoris, utpote vera hostia pro salute generis humani.

Doctor tamen subtilis profundius et enucleatius partes Iesu Christi, Verbi incarnati, in universitate rerum prosecutus est.

Fundamentum sibi praebentibus S. Bonaventura et Petro Joanne Olivi, qui doctrinali expositione primatum Christi iam asseruerant, congruenter ad sententiam S. Pauli: « ut sit in omnibus ipse pri­ matum tenens » (Coi. 1, 18), Scotus magnificum suum aedificium doctrinale adstruxit de absoluta praedestinatione Iesu Christi in aeternis Dei decretis. Robertus Grossetete, Rogerius Marston, Gulielmus Ware, qui fuit magister Scoti, iam docuerant incar­ nationem Christi independentem fuisse a peccato Adami, id est, etiam si Adam non peccasset, Verbum caro factum fuisse. Scotus autem alio modo quaestionem proposuit, id est, non quaerit primo loco: « quid, si Adam non peccasset ? », sed divinum consilium ipsum in praesenti ordine attingit, quaerendo utrum Christus, Verbum incarnatum, sit primum obiectum decreti aeterni Dei, a. v. utrum sit priino et absolute a Deo praedestinatus et qui*

1 Opus Oxoniense, 4, dist. XLVIII, q. 1, n. 9, ed Vivfcs, t. XX, 518 b.

DE PRIMATU D. N. JESU CHRISTI

25

dem ratione eius amoris infiniti. Scimus Scotum quaestionem suam asseveranter confirmasse illiusque doctrinam postea S. Bernardinum Senensem, S. Franciscum Salesium, totque alios doctore constanter fuisse amplexatos, nempe quod Christus primo et per se et inconditionate a Deo ab aeterno est ordinatus et prae­ destinatus, ideoque est causa finalis secundarius universi, sancti­ ficator angelorum et hominum. Hanc suam doctrinam Scotus con­ struit super fundamento vere franciscano, nempe quod amor Dei est suprema ratio, prima intentio omnium decretorum divinorum.

Deus caritas est, Deus amat seipsum amore aeterno et infinito, et amore sui omnia creavit: «Deus autem universa propter se ■creavit, unde Deus diligens se propter se haec fecit» \ Hic est ergo finis primarius, supremus creationis: « Universa propter semetipsum operatus est Dominus » (Prov. 16, 4). Sed finis Dei non erat, nec esse poterat, ut augeret suam gloriam aut suam beatitudinem, sed ut nobis illam manifestaret et communicaret et ita etiam ad nostram aeternam felicitatem universum creavit: « Tu bonus sine termino, bonitatis tuae radios liberalissime com­ municans ad quem amabilissimum singula suo modo concurrunt, ut ad ultimum suum finem » 2. Beatitudo ergo nostra est finis se­ cundarius, subordinatus creationis. Ex amore ergo et ut amando semetipsum daret, Deus omnia creavit et ideo omnia ad suam imaginem creavit. Nam, quia Deus per se et primarie seipsum tantum amat et cetera nonnisi propter seipsum, ideo necesse est, ut creet omnia ut imagines vel saltem ut vestigia sua, quia ita tantum seipsum in ipsis diligere potest.

Sed non tantum ut amaret suas creaturas, eas creavit, sed etiam ut ab illis amaretur. Omnis enim amor verus, perfectus, liberalis, seipsum non quaerens, sed bonum amati, obiectum suum non sibimetipsi reservat, sed ardenter desiderat ut et alii illud ament et possideant: « Qui enim amat se primo ordinate, et per consequens non inordinate zelando vel invidendo isto modo, secundo vult habere alios diligentes, et hoc est velle alios habere amorem suum in se

1 Joannes Duns Scotus, Reportata Parisiensia 4, d. 40, q. 7, n. 10, cit., t. XXIV, p. 657 b.

2 Idem, De primo principio, cap. 4, n. 36, ed. cit., t. IV, p. 786 b.

3 Idem, Sent. lib. III, dist., 32, q. uu., n. 6, ed. cit., t. XV, p. 433 a.

ed.

26

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA.

PARS PRIMA

Inter illos condiligentes unum habere intendit, cui, amando, seipsum infinito modo dare queat et qui Ipsum summo modo, in­ finito amore redamare possit. Ens illud sublime* Deus esse debet et creatura, infinitum et finitum; infinitum quidem, ut Pater to­ tam suam divinam complacentiam in ipsum ponere et ipsum il­ lam suscipere valeat, finitum vero, ut ad creationem pertinere dici possit. Hoc «summum opus Dei)), culmen creationis, ens summe condiligens, est Homo-Deus, Iesus Christus, Dominus noster, in quo humanitas cum divina natura est hypostatice unita.

Iamvero secundum rectum ordinem, quo Deus vult prius fi­ nem, deinde hoc, quod immediate ordinatur ad finem et tan­ dem id, quod mediate ad ipsum refertur, Christus, utpote fini Dei, gloriae eius per amorem, supereminenti modo et prius omnium ordinatus, prae omnibus creaturis primus esse debet praedestinatus, «primogenitus omnis creaturae » (Coi. 1, 15). Ita Christus est intentio primaria SS. Trinitatis, obiectum initiale omnium suorum decretorum et quidem ratione amoris cordis Christi, qui «potest eum summe amare ». Infinitus amor Christi, ecce responsum ad hanc quaestionem, quae tantopere urgebat medii aevi theologos « Cur Deus homo ». Incarnatio Verbi est opus altissimum et excellentissimum Dei, quia per Christum, Deum et Hominem, infinitum amorem et honorem recipit a creatione.

Revera Christus, qui ut Verbum Patris, in sinu Trinitatis est splendor Patris, gloria Patris, descendit in terram, assumens humanitatem, iungensque se miro modo cum sua creatione, ut in unione cum ipsa iam glorificet Patrem : « Pater ego te clarifi­ cari super terram» (Io. 17, 4). Cum infinita complacentia Pater respicit Filium: «Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi bene complacui»' (Mt. 17, 5). Tanta est gloria, amor, honor, quae ab Ipso omnipotenti Deo praebentur, ut, etiamsi deficerent omnes angeli, omnesque homines in servitio divino, haec omnino suffi­ cerent, quia Ipse infallibiliter Deo praestat omnem glorificatio­ nem, quam ipsi creatio debet. Ideo cum Francisco ita orare de­ bemus : « Et quia .. . rion sumus digni nominare te, suppliciter exo­ ramus, ut Dominus noster Iesus Christus Filius tuus dilectus, in quo tibi bene complacuit. . . gratias agat tibi . . . qui tibi semper suf­ ficit ad omnia, per quem nobis tanta fecisti \ Propter hanc excellentiam amoris et honoris Christus, Ho1 S. Franciscus, Regula I, cap. 23, in Opuscula, p. 58,59.

DE PRIMATU D. N. JESU CHRISTI

27

mo-Deus, est immediate et absolute a Deo praedestinatus in suis decretis aeternis, nec potuit esse dependens ab aliqua conditione, puta a peccato Adami. Nam quod summum est et perfectius in aliquo ordine, hoc prius esse debet in intentione ordinantis. Iamvero Christus, summus et perfectissimus inter omnia a Deo or­ dinata, omnino et absolute primus esse debet in intentione Dei ordinantis, aliis verbis, Christus est ratio primaria et adaequata intentionis Dei. Ideo cetera omnia, quae Deus creavit, sunt prop­ ter Christum, qui est opus supremum Dei, propter quod, ad quod cetera omnia disponuntur, ideoque Christus sub omni respectu est rex et centrum totius universi.

Utique concedit Scotus, apparitionem Christi in carne passi­ bili et mortali dependentem fuisse a peccato, ut nempe sacrifi­ cio suo in cruce genus humanum, miserabili casu deperditum, re­ dimeret. Paucis sententiam Scoti hac in re ita propriis fere eius verbis adstringamus : Vidit Deus mediatorem venientem passurum, redempturum populum suum, et non venisset ut passurus, nisi ali­ quis prius peccasset neque fuisset gloria carnis eius dilata, nisi fuissent redimendi, sed statim fuisset totus Christus glorificatus \ Sed sic miro modo splendet sapientia et providentia divina, quae peccatum permisit, ut exinde procederet gloriosum Christi sacri­ ficium, copiosaque eius redemptio, ita ut Ecclesia sublimen illam sententiam exclamando pronuntiet: « o felix culpa, quae talem ac tantum meruit habere Redemptorem » (Exsultet).

V

Licet ergo Christus sit primario propter Patrem, Splendor Patris, Adorator Patris, Glorificator Patris, est tamen secunda­ rio propter nos et propter nostram salutem. Intentio enim Patris est, ut Christus totam creationem et speciali modo angelos et ho­ mines secum ducat in gloriam Patris, « ut notum faceret nobis sa­ cramentum voluntatis suae, secundum beneplacitum eius, quod pro­ posuit in eo, in dispensatione plenitudinis temporum, instaurare omnia in Christo, quae in coelis et quae in terra sunt, in ipso: in quo etiam et nos sorte vocati sumus, praedestinati secundum pro­ positum eius, qui operatur omnia secundum consilium voluntatis suae» (Eph. 1, 9-11). « Qui est imago Dei invisibilis, primogenitus omnis creaturae: quoniam in ipso condita sunt universa in coelis et in terra, visibilia et invisibilia, sive throni, sive dominationes, 1 Cf, Opus Oxoniense, 3, dist. VII, q. III, ed. cit., t. XIV, p. 354, 355.

28

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

sive principatus, sive potestates: omnia per ipsum et in ipso con­ stant» (Coi. 1, 15-17). Ex quibus textibus clare patet, Christum esse fundamentum, exemplar, complementum, coronam, perfectio­ nem omnis creaturae, totius universi, «Alpha et Omega, princi­ pium et finis » (Apoc. 1, 8). «In ipso complacuit omnem plenitu­ dinem inhabitare » (Coi. 1, 19). Omnis gloria, tota pulchritudo uni­ versi est propter Christum, qui est causa eius finalis et ratio suprema.

Universum «templum» quodammodo est ad glorificandum Deum, cuius Christus est lapis angularis ; «regnum» quoque est, in quo Christus rex ; « chorus », cuius Christus « Leitourgos ».

Pulcherrime Hubertinus a Casale : (natura humana Christi) «principalis natura intenta a Deo ab aeterno fuit, quia praedes­ tinavit [illam] ad personalem unionem ; et cum ipsa sit omnium summa in ordinatione gratiae, quae superat ordinationem naturae . .. ad eius honorem et gloriam omnia ordinavit, ut ex omnibus bonis et malis honor accrescat Deo et Hominilesu Christo » \ * Super tale fundamentum firmissimi roboris aedificatur vita nostra spiritualis, franciscana. Christus, Verbum Patris, manife­ statio Patris, testimonium Patris, nobis est «porta », per quam Deus venit ad nos, « os », quo Deus loquitur ad nos, « cor» quo.

Deus nos amat, «thronus », e quo Deus nos regit. (Mgr. Gay). In charitate sua infinita Deus vult nos esse comparticipes plenitu­ dinis Filii sui: « de plenitudine eius omnes nos accepimus » (Io. 1, 16); a ipse primogenitus in multis fratribus» (Rom. 8, 29); «elegit nos in ipso» (Eph. 1, 4). Imo, mediante gratia, inti­ ma unione cum Christo coniungimur in uno corpore, tamquam membra cum capite, palmites cum vite, lapides vivi cum petra angulari, ut ita efformemus Christi Ecclesiam, quae est eius sponsa, eius plenitudo, eius dominium. Ecclesia enim omnia quae habet Christo debet: suam sanctitatem, suam pulchritudinem, suam fecunditatem. Ecclesia adimplet «ea quae desunt passionum Chri­ sti » (Coi. 1, 24) in passione et morte suorum filiorum, adimplet glorificationem, qua Christus Patrem celebrat, in sua Liturgia, adimplet vitam suam in vita spirituali omnium nostrum. Ita Christus genus humanum, redemptum, purificatum in suo san­ guine, sanctificatum per suam gratiam, secum fert in gloriam Patris. Et quia Christus oblatio fuit et sacrificium pro peccatis, 1 Cf. Arbor vitae, lib. I, cap. VI.

DE PRIMATU D. N. JESU CHRISTI

29

ideo totum eius corpus mysticum cum ipso oblatio et sacrificium sit oportet, totus Christus mysticus, caput et membra, debet* pati et mori et ita intrare in gloriam. Nonne haec sublimis doctrina summa incitatio est ad exercendum spiritum mortificationis et poenitentiae ?

Revera ergo Christus fons est omnis vitae, gratiae et gloriae, ideoque nomen habet, « quod esi super omne nomen » (Phil. 2, 9), thronum super omnes thronos (cfr. Hebr. 1, 8), regnumque eius non habet finem (cfr. Luc. 1, 33)^ Ipse est Dominus a quo cuncta procedunt, Magister, qui omnia docet, Legislator, qui omnia di­ rigit, Iudex, qui de omnibus sententiam fert, Rex, cui competit omne ius, omnis potestas, omnis auctoritas, Consummator, qui electos aeternaliter beatificat.

Doctrina haec franciscana circa Christi primatum absolu­ tum cum Encyclica « Quasprimas » et ‘institutione sollemnitatis Christi Regis novum incrementum obtinuisse videtur. Revera, si sententias huius magnificae Encyclicae accurate inspiciamus, non­ nulla de eis, quae supra descripsimus, in ipsa adumbrata esse comperiamus. «Nemo non videt, nomen potestatemque regis, pro­ pria quidem verbi significatione, Christo-homini vindicari opor­ tere ; nam, nisi quatenus homo est, a Patre potestatem et honorem et regnum accepisse dici nequit, quandoquidem Dei Verbum, cui eadem est cum Patre substantia, non potest omnia cum Patre non habere non communia, proptereaque ipsum in res cfeatas universas summum atque absolutum imperium». Et iterum : «Quo autem haec Domini nostri dignitas fundamento consistat, apte Cyrillus Alexandrinus animadvertit: Omnium ut verbo dicam, creaturarum dominatum obtinet, non per vim extortum, nec aliunde invectum, sed essentia sua et natura ; scilicet eius principatus illa nititur unione mirabili, quam hypostaticam appellant. Unde consequitur, non modo ut Christus ab angelis et hominibus Deus sit adorandus, sed etiam ut eius imperio Hominis angeli et homines pareant et subiedi sint: nempe ut vel solo hypostaticae unionis nomine Christus potestatem in universas creaturas obtineat \ Ex hac autem doctrina multae conclusiones practicae sequuntur, quae ab eadem pulcherrima Encyclica innuuntur, ut clare patet ex his verbis : «Ita enim fit, ut regnare is in mentibus hominum dicatur, non tam ob mentis aciem scientiaeque suae amplitudinem, quam quod ipse est Veritas, 1 Cf. Acia Apost. Sedit, 1925, t. XVII, p. 593 sq.

30

DE SPIRITU ALITATE FRANCI SCAX A. - PARS PRIMA

et veritatem ab eo mortales haurire atque obedienter accipere necesse est; in voluntates item hominum, quia non modo sanctitati in eo voluntatis divinae perfecta prorsus respondet humanae integritas at­ que obtemperatio, sed etiam liberae voluntatis nostrae id permotione instinctuque suo subiicit, unde ad nobilissima quaeque exardesca­ mus. Gordium denique rex Christus agnoscitur ob eius superemi­ nentem scientiae caritatem et mansuetudinem benignitatemque ani­ mos allicientem: nec enim quemquam usque adeo ab universitate gentium, ut Christus Iesus, aut amari aliquando contigit aut ama­ tum iri in posterum continget \ Nostra igitur gloria sit oportet esse unum quid cum Chri­ sto, membrum eius, imo ipse Christus, ut dicit S. Augustinus : «totus Christus ille et nos ». Propterea ita vivere debemus, ut cum Paulo dicere possimus : « Vivo iam non ego, vivit vero in me Chri­ stus » (Gal. 2, 20). Meditando mysterium Christi videmus intellec­ tum eius quiescere in contemplatione Patris eiusque perfectionum, voluntatem eius immutabiliter haerere in voluntate Patris, cor eius esse inflammatum amore Patris, omniaque amare propter Patrem. Ita et nos, coniuncti cum Christo, cognoscemus Deum cum Christi intellectu, amabimus Deum cum Christi corde, per­ ficiemus voluntatem Dei cum Christi voluntate et ita statuetur in nobis triplex regnum Christi, cuius praeconium canit Ecclesia in missa Christi Regis: «Regnum veritatis et vitae, regnum sancti­ tatis et gratiae, regnum iustitiae, amoris et pacis ».

Hoc erat desiderium ardentissimum Patris nostri Francisci, esse alter Christus et quidem Christus exspoliatus, humiliatus, immolatus. Hoc suum constans propositum erat: efformare in se et in suis discipulis Christum crucifixum et deinde monstrare Chri­ stum mundo. Hoc primum dixit et principalem esse nostrum apostolatum : «magis exemplo quam verbo ».

Quando autem semel hoc regnum penitus fundatum erit in nobis, necessario exsurgent ardentissima desideria dilatandi hoc regnum per totum mundum dicemusque cum Paulo : « Oportet il­ lum regnare » (1 Cor. 15, 25) et erit nostra gloria, in quantum oboedientia concedet, omnibus modis sive verbis sive scriptis regiam extollere Christi dignitatem, praedicare Christum et hunc crucifixum, iuxta gloriosam nostram traditionem franciscanam.

Utique tempora mala sunt, regnum diaboli et mundi ubique 0

s'-

1 CI. Acta Apost.. Sedis, loc. ciL, p. 593 sq.

DE PRIMATU D. N. JESU CHRISTI

31

sese extendere videtur, sed tandem ultimum gloriosumque trium­ phum Christus solus referet; nos autem orare et laborare debe­ mus ad victoriam illam accelerandam. Venit enim tempus, quo «subiecto imperio omnibus creaturis, aeternum et universale re­ gnum immensae Patris tradet maiestati» (Praef. Christi Regis).

Quod aliis verbis S. Paulus ita declarat cum ait: «Deinde finis: cum tradiderit regnum Deo et Patri, cum evacuaverit omnem princi­ patum et potestatem et virtutem. Oportet autem illum regnare donec ponet omnes inimicos sub pedibus eius. Novissima autem inimica destruetur mors : omnia enim subiecit sub pedibus eius. Cum autem dicat: omnia subiecta sunt ei, sine dubio praeter eum, qui subiecit ei omnia. Cum autem subiecta fuerint illi omnia: tunc et ipse Filius subiectus erit ei, qui subiecit sibi omnia, ut sit Deus omnia in omni­ bus » (1 Cor. 15, 24-28). « Regi saeculorum immortali et invisibili soli Deo honor et gloria in saecula saeculorum. Arnen » (I Tim, 1, 17).

Caput V. DE TRADITIONE FRANCISCANA CIRCA SPIRITUALITATEM CHRISTOCENTRICAM S. Clara Assisiensis. — Beata Angela a Fulginio. — S. Veronica de Julianis. — Sancti et Beati Ordinis. — Libri et tractatus.

«Scio Christum pauperem crucifixum »’, haec vox, a S. Francisco humi iacente et prope morituro prolata, breve summarium est totius eius spiritualitatis. « Totum quidem viri Dei studium, tam publicum quam privatum, circa crucem Domini versabatur; et ut crucis signaculo cordi eius a principio suae conversionis impresso corpus consignaret exterius, in ipsa se cruce recludens, habitum poe­ nitentiae sumpsit crucis imaginem praeferentem, quatenus, sicut mens eius intus Dominum crucifixum induerat, sic et corpus eius indueret arma crucis, et in quo signo Deus potestates aereas debellarat, in eodem suus exercitus Domino militaret. Sed et a principio temporis, quo Crucifixo militare coeperat diversa circa eum crucis praefulsere mysteria, sicut vitae ipsius consideranti decursum cla­ rius innotescit, qualiter apparitione crucis dominicae septiformi tam cogitatu quam affectu et actu totus fuit in Crucifixi effigiem per ipsius exstaticum transformatus amorem » 2.

Assertatio nostra, spiritualitatem beati Patris consistere pri­ marie et principaliter in amore, imitatione et transformatione Iesu Christi crucifixi, confirmatur luculentissimo modo tota traditione franciscana, quae crucem Domini semper ut proprium vexillum iam ab initio assumptum portabat et secundum illud S. Pauli: «Mihi absit gloriari nisi in cruce Domini nostri Iesu Christi» (Gal. 6,14), crucem semper ut signum distinctivum et salutiferum consi1 Thomas de Celano, Vita //, n. 105. * S. Bona ventura, Legenda S. Francisci. Miracula, in Opera Omnia, t. VIII, p. 549, n. 1.

spiritualitas christocentrica in traditione

33

derabat, sub quo familia franciscana gloriosam suam viam decursu saeculorum perrexit et adhuc prosequitur.

Incipiamus a S.Clara, cuius anima frahciscano spiritu pe­ nitus perfusa, seraphicum Patriarcham ardenter amabat illiusque mentem, melius forsitan quam quilibet alius, cognoscebat et suam faciebat. Iamvero audiamus, quomodo antiquae legendae seu illius biographiae scriptor eiusdem ferventissimum in Christum cruci­ fixum amorem exaltet: «Familiaris ei planctus dominicae passio­ nis, quae ex sacris vulneribus nunc myrrhatas affectiones exhaurit, nunc dulciora gaudia fugit. Hanc lacrima Christi passi vehementer inebriat, et quem cordi suo profundius amor impresserat, frequenter memoria repraesentat. Docet novitias Christum plangere crucifixum, et simul quod verbis docet, factis exemplat. Nam saepe cum in secreto ad talia hortaretur, praeveniebat verborum exitum irriguum lacrima­ rum. Inter horas diei, Sexta et Nona, maiori compunctione ex more afficitur, ut cum immolato Domino immoletur. Nam et semel hora Nona orantem in cellula diabolus in maxilla percutiens, oculum san­ guine, genam livore suffundit. Ut autem Crucifixi deliciis absque intermissione pasceret mentem, orationem de quinque membris Do­ mini frequentius ruminabat. Officium crucis, prout crucis amator Franciscus instituerat, didicit, et affectu consimili frequentavit. Chordulam tredecim nodorum copulis annulatam, subtus ad carnem cingebat, secretum memoriale vulnerum Salvatoris. Advenerat quodam tempore dies sacratissimae Coenae, qua Dominus in finem dilexerat suos. Circa sero, appropinquante Domini agonia, Clara contristata et maesta, in cellae secretarium se reclusit. Cumque orantem Domi­ num orans prosequeretur, et tristis usque ad mortem anima tristitiae illius hausisset affectum, iam iamque captionis et totius illusionis memoria debriata, lecto resedit. Tota igitur nocte illa et die sequenti sic absorpta, sic a seipsa permanet aliena, ut irreverberatis circa unum semper intenta luminibus, confixa Christo, ac prorsus insen­ sibilis videretur. Redit familiaris quaedam filia saepe ad ipsam, si forte aliquid velit, et semper eodem modo se habere reperit. Nocte vero diei sabbati veniente, filia devota candelam accendit, et prae­ ceptum S. Francisci, ad matris memoriam signo, non verbo reducit.

Praeceperat enim sanctus, ne ullum sine comestione transiret diem.

Illa igitur assistente, Clara quasi aliunde rediens, hoc praetulit ver­ bum : Quae candelae necessitas ? Numquid non dies est ? Mater, ait illa, nox abiit, et dies transivit, noxque altera rediit. Cui Clara: *

P. Vitub a BuBSum, T>e spiritu alitate franciscana - 3.

34

DE SPIRITUALITATE FRANCISC ANA. - PARS PRIMA

Benedictus sit somnus iste, carissima filia; quoniam diu optatus, donatus est mihi. Sed cave ne somnum istum cuipiam referas, dum vixero ipsa in carne » \ Pia quoque devotio erga quinque vulnera Domini, quae ori­ ginis est probe franciscanae, maximopere a S. Clara, ut ex Le­ genda citata patet, aestimabatur et exercebatur. Haec devotio revera franciscana omnino dicenda est, nam sensu quodam valde probabili dici potest, illam natam esse die illa, qua frater Elias stigmata S. Francisci in mundo divulgabat; exinde enim quinque plagae Domini nostri Iesu Christi Redemptoris apparere et emi­ care coeperunt clariori luce, ut signa et doc umenta immensae suae erga humanum genus caritatis. Iamvero extat precatio ad quinque plagas Domini, quae a secundo Ordine libenter S. Clarae adscribitur, congruenter ad textum ex Legenda supra citatum : « ora­ tionem de quinque membris Domini frequenter ruminabat».

Crucem insimul Domini vehementer amabat, utpote sanguine Christi irrigatam, virtutemque eius redemptricem et vivificatricem tanta fide colebat, ut solo crucis signo infirmos curaret Beata Angela a Fulgini o , celebris Tertiaria soror saeculi decimitertii, triginta septem annos nata erat, quando a vita mun­ dana et vana sese ad sanctiorem vitam convertit. Paulo post eius conversionem mortui sunt, brevi tempore, eius mater, mulier mundo addicta, maritus et filii, ita ut Angela, divinae Providentiae mu­ nere, iam omni humano vinculo soluta, vitam pauperem, humilem et poenitentem agere incipiat. Hinc igitur domo omnibusque suis bonis devenditis, seraphicam normam amplectitur in Tertio Or­ dine, ubi mox exemplar veri et ingenui franciscani spiritus evadat.

Statim eius anima ornata peculiaribus donis fuit extraordinariisque favoribus, nimirum visionum et admirabilium contemplatio­ num, quarum narrationes pro maxima parte nobis conservatae sunt a quodam Patre Ordinis Minorum, Arnaldi nomine, qui, Angelae propinquus et confessarius, etiam per aliquot annos eius secretarius erat et ideo accuratissime omnia scribebat, quae Dei famula ei dictabat. Profecto liber harum revelationum vera fo1 Legenda S. Clarae Virginis, ed. per cura dei Prof. Francesco Pennacchi, p. 42 sq.

2 De vita S. Clarae conferri potest Maurice Beaufreton, S. Claire d’Assise, Paris, 1916.

SPIRITUALITAS CHRISTOCENTRICA IN TRADITIONE

35

dina dicendus est sententiarum et doctrinarum pure franciscalium, utpote quod tota vita beatae Angelae ab ipso beato Patre Francisco dirigebatur, qui saepius ei apparebat et praestantissima negotia eidem committebat. Iamvero etiam in hac vita interna beatae Angelae Christum pauperem crucifixum principalem locum occupasse conspicuum est \ Quando e. g. locuta est de triplici paupertate, nempe temporalium, amicorum et suimetipsius, in qua Christum imitari debemus, ut paulatim in ipsum transforme­ mur, ita continuat: « Vult etiam (anima nempe) transformari in dolores quos sustinuit. Fecit enim eum Deus Pater Filium doloris et semper fuit in dolore. Nam ab instanti conceptionis fuit in summa tristitia, quia divina sapientia tunc ostendit ei omnia quae debebat pati. Et iste dolor tunc incepit et duravit usque ad separationem ani­ mae a corpore Et quia ipsorum fuimus causa, debemus in istos dolo­ res transformari; quod facimus secundum mensuram amoris. Unde debemus esse imitatores, propter istos dolores, omnium dolorum, ut semper simus in doloribus et eos appetamus, et patienter toleremus quaecumque contingant sive iniuriarum, quae dicantur vel faciant, sive tentationum ut videlicet non consentientes patienter toleremus tentationes, quas Deus nobis permittit, sive etiam tribulationum qua­ rumcumque, sive tristitiarum, sive cuiuscumque alterius rei...

Fuit etiam Filius despectus, quia ab omnibus despectus, derelictus et exprobatus fuit. In quo eum imitari debemus, si diligimus, quia amor facit similem appeti. . . Fuit etiam Filius obedientiae, quae traxit eum de sinu Patris et obedivit eum usque ad mortem. In qua eum imitari debemus, ut simus obedientes non solum praeceptis divinis et consiliis et praelatis si eos habemus, sed etiam nuntiis voluntatis eius, id est inspirationibus, quae Deus in animam immittit. Et obediamus ei velociter sine aliqua tarditate. Non solum in praedictis sed etiam in aliis virtutibus debemus imitari Dominum nostrum Iesum Christum, ut in pace, in verbis, in operibus et in conversatione simus pacifici ... Et etiam benignitate et mansuetudine .. . Nam placido vultu et quieto animo debent fieri obsequia offendentibus, sicut quaedam persona quae libenter fuisset osculata pedes offenden, \

1 Optima editio visionum et revelationum beatae Angelae est : M. J. Ferre, Le livre de Vexp6rien.ce des vrais fldiles, Paris, 1927.

Pro vita ipsius vide ; Louis LeclEve, S. Angile de Foligno. Sa vie, ses oeuvres Paris, 1936 ; Paul Doncoeur, Le livre de Ia bienheureuse Soeur Angile de Foligno, Paris, 1926 ; M. Faloci Pulignani, L’autobiografia e gli scritti della beata Angela da Foligno, Cittk di Castello, 1932.

36

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

tium ; et ad istam virtutem habendam, respiciatur ad Christum quo­ modo benigne sustinuit. . .» \ Pulcherrime etiam hanc doctrinam exponit in capite : «De Deo diligendo » : «Si una die vivis, una die fac paenitentiam, si una hora vivis, una hora fac paenitentiamet si plus vivis, plus fac paenitentiam . . . Sed exemplum et modum et formam quomodo anima debet facere istam paenitentiam ostendit et docet veraciter et perfecte vita Christi et paenitentia, quam fecit Christus et societas specialis a qua Christus fuit associatus in ista vita praesenti . . .

Qualis igitur societas ita fidelis et continua et amabilis sibi fuit ista !

Videtdr mihi quod fuit illa quam Deus Pater altissimus voluit se­ cundum suam dispensationem ut Filius suus haberet in isto mundo, hoc est perfectissima et continua et summa paupertas, continuus per­ fectissimus ct summus dolor »2.

In quadam visione Angela vidit quomodo Iesus Christus sub aspectu patientis sibi apparens, discipulos suos (Angelae nempe) amplexus est et vulnus lateris eius ipsis venerandum obtulit, qua occasione sic Christum eos alloquentem audivit: «Revelate, filii mei, viam meae crucis, meae paupertatis, mearum humiliationum, nam hoc tempore multi sunt qui eam abscondunt et unumquemque vestrum elegi, ut ostendatis exemplo et verbo vitam meam despectam »3.

Mirifico prorsus modo in vita sororis nostrae S. Veronicae de Julianis elucet illa aspiratio, ille conatus, ille impetus spi­ ritus, ut in Christum Iesum crucifixum tota penitus transforma­ retur. Vita eius optime descripta est a P. Desire des Planches, 0. F. M. Cap. 4, maximi vero valoris est eius diarium, quod nobis re­ servatum est et publicatum B. Non sine summa animi commotione leguntur illae paginae, sine ulla litteraria praesumptione, sed sublimi cum simplicitate 1 Cf. J. M. Ferre, op. cit.f p. 311 sq.

2 Ibid., p. 394 sq.

3 Cf. L. Legl^ve, op. citp. 176 sq. Cf. etiam P. Antonio Blasucci, O.F.M. Conv., II Cristocentrismo nella vita spirituale secondo ia B. Angela da Foligno, Ro­ ma, 1940.

4 La Passion renouvelie ou Sainie Veronique Giuliani, Paris, 1927. — Eiusdem auctoris : Sainte Veronique Giuliani, son autobiographiv, Paris, 1929.

6 P. Pizzicaria S. J., Diario di S. Veronica, vol. 1-3, Prato 1895-1905 ; vol. 9-10, Citta di Castello, 1928. — Cf. P. Desire des Planches, Le journal de Sainte Veronique Giuliani, Paris, 1931. i

SPIRITUALITAS CHRISTOCENTRICA IN TRADITIONE

37

conscriptae, simulque cum ardentissimi amoris affectu, necnon cum vehementi impetu sese semper magis Christo crucifixo con­ formandi. In hac nostra sancta Virgine revera singula mysteria Domini nostri Iesu Christi renovata sunt. Anno 1681 fuit spinis coronata; eodem probabiliter anno crucem suam Christus ipsi portandam tradidit; calicem suum amarum ipsi bibendum prae­ buit die 15 Augusti 1694 ; anno 1696 cum sanguine vulneris, quod ipsa sibi in pectore inciderat, scripsit violens suum desiderium quo esset crucifixa cum Christo; eodem anno recepit vulnus cordis a puero Iesu et anno 1697 sacris stigmatibus fuit insignita. Tandem feria sexta in Parasceve eiusdem anni 1697 multos dolores, quos Iesus passus fuerat, sentire meruit in corpore suo innocenti et in anima sua ardentissima : agoniam in horto, coronam de spinis, crucem in humeris, dolores Iesu cadentis in terram, crucifixionis eius et derelictionis in hora mortis. Prodigiosa illa configuratio externa manifestatio erat simul ac praemium internae ipsius con­ formationis cum Christo crucifixo in omnibus virtutibus, quarum singulare dederat exemplum in passione sua et morte.

De cetero; peculiari consideratione dignum est, quod Sancti e t B e a t i Ordinis nostri omnes excellebant sua erga Iesum crucifi­ xum devotione, qua in ipsum, exemplo seraphici Patris nostri, transformari cupiebant. Breviarii nostri lectio sufficit ad proban­ dum et quidem amplissimo modo hanc assertionem. Multoties iam vocatio ipsorum ad vitam seraphicam simpliciter «amplexio crucis » vocatur (B. Bernardus a Corleone), « sequela crucis » (B. Agnes a Praga), eorumque vita «iugis crucis mortificatio » (B. Benedictus ab Urbino). Altissima crucis contemplatio ad horren­ das saepe expiationes et poenitentias eos incitabat, ut legimus in vita S. Hyacinthae de Mariscottis, B. Francisci a Fabriano, B. Mariae Magdalenae Martinengo. Vita S. Fidelis a Sigmaringa, qui tam ardenter ad martyrium anhelabat, non erat nisi iugis ad mon­ tem crucis ascensio. S. Bonaventura et S. Conradus a Parzham crucem Christi librum suum vocabant, qui pofundissima myste­ ria tum sapientissimo doctori seraphico, tum simplicissimo ianitori revelabat. B. Baptistae Varani vita inde a teneris annis Christi doloribus omnino intexta fuit. S. Iosephus a Leonissa revera crucifixus fuit propter amorem Iesu Christi, licet miraculo a morte liberari meruerit, ut regnum Christi ardenti suo zelo amplius di-

38

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

lataret. S. Leonardus a Portu Mauritio ardentissimus erat zelator exercitii «Viae crucis » \ Ex ingenti numero scriptorum, qui de hac materia tractant, anonymum proferre liceat opusculum memorabile, cui titulus : «Meditatio pauperis in solitudine »2. Auctor huius libri ex pro­ fesso et secundum principia theologica tractat de conformitate S. Francisci ad Dominum nostrum Iesum Christum, quam clare pro­ positam invenerat apud S. Bonaventuram et Thomam Celanensem et deinde apud Bartholomaeum Pisanum, qui in opere suo magnae molis « De conformitate vitae B. Francisci ad vitam Domini Iesu » diligenter, enodate ac subtiliter singulas partes huius conformitatis descripserat. Per totum suum opus auctor ille anonymus explicat, quomodo Christus in sua passione tres praecipue virtutes in summo gradu perfectas ostendit, paupertatem scilicet, caritatem et humilitatem et quomodo S. Franciscus has easdem virtutes perfectissimo modo in vita sua imitatus est, ideoque pro­ meruit recipere sigillum summe configurativum et consummati-

vum huius similitudinis cum Christo in sacrorum stigmatum im­ pressione. Initio sui libri scribit haec verba, quasi totius operis sum­ marium : « Haec est doctrina praecipua omnium, haec est prima phi­ losophia, haec est theologia summa, Christi scilicet perfectionem . . . in se intelligere et habere »*.

Doctrina et traditio nostra circa imitationem Christi et trans­ formationem nostram in ipsum optimo modo, licet nimis prolixo stylo, describitur in aureo libro decimi septimi saeculi scripto a P. Bernardino a Parisiis, Capiiccino tam sanctitate quam doctrina insigni, cuius titulus : « Uesprit de S. Frangois d’Assise » \ Argumentum huius libri est, Franciscum a Deo destinatum fuisse, ut esset fidelissima imago Verbi incarnati, quam imaginem ipse 1 Cf. K. A. Kneller, S. J., Geschichte der Kreuzwegandaeht, p, 101 sq. ; ibi plurima inveniuntur de devotione erga passionem et mortem Domini et de influxu S. Francisci eiusque Ordinis in ipsam.

2 Hoc opusculum absque auctoris significatione editum est in Bibliotheca Franciscana Ascetica Medii Aevit t. VII, Ad Claras Aquas, 1929.

3 Cf. ed. cit.y p. 4.

4 In nova editione prodiit anno 1880 Parisiis, a P. Apollinare a Valence, O. F. M. Cap.

SPIRITUALITAS CHRISTQCENTRICA IN TRADITIONE

39

Deus, inde a nativitate seraphici Patris usque ad suam beatis­ simam mortem magis ac magis elaborare voluit. Proinde dona Spiritus sancti abundanter ipsi communicata sunt, ut imitaretur exemplum Christi, cuius crucem et passionem ipsi a Deo oblatas, libenter accepit, quia optimam sibi praebebant occasionem, sese Christo perfecte conformandi. Vocatio autem ad vitam plane evangelicam, cuius medulla est altissima paupertas, conversionem Francisci ad Christum et conformationem eius cum ipso ad apicem perduxit. Paupertas enim clavis est ad ingrediendum in plenitu­ dinem spiritus Christi et Evangelii, ideoque character specialis est seraphici Patris, sicut etiam semper esse debet eius Ordinis.

In secunda parte agit potissimum de Stigmatisatione S. Patris nostri, ubi pulcherrima narratione describit transformationem ip­ sius in Christum pauperem crucifixum. Ut Pontifex et Victima Christus plagas sui sacrificii debuit portare prius in proprio, corpore et deinde in corpore suo mystico et ideo conveniens erat ipsas plagas alicui ex membris suis realiter communicare. Iamvero summa paupertas, profundissima humilitas, extrema abiectio Franciscum ad hanc sublimem gratiam praeparaverant. In crucis mysterium profundissime immersus et tenerrimo amore erga Iesum Christum inflammatus, ardentibus desideriis ad totalem in dulcissimum suum Sponsum transformationem semper anhelabat, quo tandem inenarrabile privilegium sacrorum stigmatum Dei largitate promeruit. Iesus Christus usque ad finem mundi sacri­ ficium suum continuat in suis electis, qui cum ipso pro gloria Pa­ tris et salute animarum victimae esse volunt, quod quidem modo valde conspicuo in Francisco Patre comprobatum est, qui stigma­ tibus Christi insignitus simulque seraphico amore repletus, semetipsum hostiam et oblationem, flammis amoris combustam, obtu­ lit in honorem Dei Patris et in generis humani salutem. In acerbis­ sima sua passione, paupertate et humilitate Christus perfectissimo modo glorificat Patrem, infinitamque ei laudem contribuit et per­ solvit ; Franciscus autem per sancta stigmata in Christum cruci­ fixum transformatus, hanc Christi infinitam glorificationem ani­ marumque salvationem comparticipat. , Sit ergo haec nostra conclusio totius tractatus: Praesenti aetate, hoc nostro saeculo, per vocationem nostram ad Ordinem seraphicum, nostrum revera est, franciscanam traditionem dili­ genter servare eamque puram et integram posteris tradere. Gra-

40

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. •• PARS PRIMA

tias Deo agamus nos oportet, quod in exteriori nostro conspectu semper adhuc pauperem crucifixum praedicamus. Habitus rudis, crucis formam praeseferens, ut volebat Franciscus, pedes nudi, caput apertum, despectum mundi, paupertatem et humilitatem lesu Christi annuntiant. Sed curandum omnino est, ut vita nostra interna cum hac exteriori forma congruat et conspiret, seu, aliis verbis, ut reapse de mundo eiusque honoribus et divitiis et volup­ tatibus abhorreamus et Christo crucifixo unice adhaereamus.

Caput VI. DOCTRINA CHRISTOCENTRICA IN QUOTIDIANA VITAE CONSUETUDINE Quotidiana de passione Christi meditatio. — Pium exercitium « Viae Cru­ cis ». —• Sacrificium missae.

Crucifixi imago. — Devotio erga Cor Jesu.

— Devotio erga Virginem perdolentem.

Virtutes franciscales.

Post consideratum nostrum franciscanae spiritualitatis pro­ positum, quod imprimis statuimus consistere in transformatione animae in Christum pauperem crucifixum, opportunum nunc vi­ detur pro quotidiana vitae consuetudine quaedam hoc loco adiungere, ut ostendatur, quomodo haec doctrina christocentrica in praxim deduci queat. Parum enim prodessent speculativae conside­ rationes, si usu et continua vitae contentione illas exercere bonis­ que moribus exsequi negligeremus.

Iamvero ex omnibus, quae hucusque de ratione christocen­ trica elucubravimus, hoc tandem evidentissimum est, nimirum quod Christo conformiter vivere, crucem Domini in cordibus no­ stris plantare, cum Christo cruci configi desiderare debemus, si veri et genuini S. Francisci filii nominari et esse voluerimus.

Inter subsidia autem ad hunc sanctum anhelitum explendum nullum certe praestantius et validius est quam quotidiana, pia et devota de passione Christi meditatio, quae quidem religiosa con­ suetudo Ordinis nostri perpetuare videtur apud nos illud collo­ quium institutum inter Christum crucifixum et beatum Franciscum in ecclesia S. Damiani, in solitudinibus Umbriae, in monte Alverniae. Ut autem optimam et simplicissimam habeamus nor­ mam ad meditationem istam recte et fructuose instituendam, con­ siderare utilissime poterimus modum orandi Patrum nostrorum in Ordine, praesertim Capuccinorum, qui hac in re tot pulcher­ rima nobis documenta reliquerunt. Ratio illa, apud veteres no-

42

DE SPIRITU ALITATE FRANCI SC ANA. - PARS PRIMA

stros Patres valde usitata, quoad substantiam huc redit, quod pri­ mo aliquod mysterium dominicae passionis viva fide menti pro­ fundissime infigitur, deinde varii affectus, puta amoris, gratitudinis, contritionis, desiderii circa illud excitantur, ut tandem anima in suavi Iesu Christi contemplatione conquiescat. Eiusmodi orandi ratio praeterquam omnino simplex est omnibusque intellectu fa­ cilis, hanc magnam utilitatem habet, quod expedite ad veram, supernaturalem contemplationem viam sternit.

Libri autem, qui ad meditationem ita instituendam multum prodesse possunt, sunt inter alios «Vitis mystica» et «Lignum vitae » S. Bonaventurae.

Sed haec de passione Domini meditatio optimo suo fructu destitueretur, si tempore tantum quo de facto instituitur circum­ scriberetur. Econtra oportet ut multoties interdiu excitetur et re­ novetur in anima nostra mysterium illud Christi passionis, quod meditando consideravimus, cum affectibus animique piis motibus, quos in nobis suscitavit; praesertim vero unio illa amoris cum Christo, quam in oratione nacti sumus, iugiter in nobis perseveret oportet. Iaculatorias preces, eas imprimis, quae sponte ex anima nostra exsurgunt, ad hanc unionem animae cum Christo confir­ mandam valde utiles, ne dicam necessarias esse, nemo est qui non

videat.

Aliud medium illudque satis fructuosum et probe franciscanum ad unionem cum Christo crucifixo obtinendam est pium exer­ citium Viae crucis a Sanctis Ordinis, praesertim a S. Leonardo a Portu Mauritio tantopere commendatum. Exercitium illud hanc utilitatem habet, quod sine difficultate, quavis diei hora, fieri potest, etiamsi mens forte sive a studiis, sive a variis sacerdotalis ministerii laboribus fatigata sit, vel quotidianis aerumnis et tribu­ lationibus vexata ; nam quia istud pium exercitium mira varietate affatim instructum est propter diversa mysteria passionis, quae meditanda proponuntur, et propter mirum adiumentum, quo sive cogitatio, sive mentis affectus piarum tabularum pictura iuvantur, ideo facile cor excitat ad actus vel amoris vel gratitudinis vel con­ tritionis devote expromendos, ita ut distractiones et sollicitudines eo tempore facile vitari possint. Valde etiam commendatur con­ suetudo piorum sacerdotum, exercitium « Viae crucis » peragen­ tium sive mane, sive iam superiore vespere, veluti praeparationem ad S. Missam religiosius celebrandum, utpote quod eucharisticum

SPIRITUALITAS CHRISTOCENTRICA IN VITAE CONSUETUDINE

43

sacrificium, ex institutione sua, essentialiter est commemoratio passionis et mortis Domini.

Prae ceteris autem omnibus optimum subsidium ad conformitatem cum Christo recuperandam est devota celebratio quotidiana sancti Missae sacrificii, quod S. Francisco tantopere cordi erat, ut ne una quidem die ab audiendo sacro vacare passus sit. « Missam vel unicam non audire quotidie, si vacaret, non parvum reputabat con­ temptum. Saepe etiam communicabat et tam devote ut alios devotos efficeret»*. Quod autem ad liturgicum spiritum spectat,' quem nostris diebus tam feliciter restitutum reflorescere conspicimus, Franciscus ipso iam mature imbutus fuerat, ita ut cum sacrifi­ cio Missae sese arctisime coniungeret, et veluti sacrificium et hostia plena fide illius particeps fieret, quod clare et aperte patet ex verbis Celanensis: «Reverendum enim illud omni reverentia prosequens, membrorum omnium sacrificium offerebat et agnum immolatum recipiens, illo igne, qui in altari cordis semper ardebat, spiritum immolabat»2. Numquam oblivisci nobis fas est, sive ante, sive post Missae celebrationem, sive praesertim inter ipsam sacram actionem, Iesum Christum oculis fidei in altari praesen­ tem videre ut Agnum immolatum, pro salute nostra sanguinem fundentem, seseque intimo modo in statu suae immolationis no­ bis communicantem, ut sic una oblatio cum ipso effici mereamur.

Crucifixi imago etiam pretiosissima nobis sit oportet, ideoque semper illam nobiscum gestare et ante oculos proponere, et il­ lam subinde osculari solemne habeamus, ut et nostra vita, sicut vita sancti Patris, a cruce incipiat, per crucem pergat, ac tandem in cruce feliciter exspirets.

Devotio quoque erga sacratissimum Cor Iesu haud parvae nobis utilitatis erit ad arctissimam et efficacem cum Christo passo et crucifixo unionem obtinendam. Quae quidem devotio, licet tempore S. Francisci non esset cognita in illa forma, qua postea S. Margarethae Mariae divinitus revelata sit, quoad substantiam tamen seraphico Patri latere non potuit. Nam quatenus illa devo­ tio veneratur immensam Iesu Christi caritatem erga genus hu1 Thomas de Gkla.no, Vita II, n. 201, a Cf. ibidem, ' 5 Gf. S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. XIII, n. 10, ed. cit., p. 545.

44

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

manum, iam inde ab apostolicis temporibus eam notam fuisse et modo valde conspicuo S. Ioannem Evangelistam et S. Paulum Apostolum admiratores et fautores habuisse, nemini profecto la­ tet; imo non immerito S. Ioannes, qui in pectore Iesu in coena recumbens «fluenta euangelii de ipso sacro Dominici pectoris fon­ te potavit» (Off. S. Ioan. Ap.) auctor ipsius dicitur. Pulcherrime de Corde Iesu scripsit S. Bonaventura : «Ad . . . hoc perforatum est latus tuum9 ut nobis pateat introitus; ad hoc vulneratum cor tuum, ut in illa vite, ab exterioribus turbationibus absoluti, habi­ tare possimus; nihilominus et pvopterea vulneratum esty ut per vul­ nus visibile vulnus amoris invisibilis videamus. Qui enim ardenter amat amore vulneratus esi. Quomodo hic ardor melius posset ostendiy nisi quod non solum corpus, verum etiam ipsum cor lancea vulne­ rari permisit ? Carnale ergo vulnus vulnus spirituale ostendit; et hoc formose innuit auctoritas praelibata, in qua bis positum est : vulnerasti. Utriusque enim vulneris ipsa soror et sponsa causa est, ac si ipse sponsus aperte diceret: quia zelo amoris tui vulnerasti, lancea quoque militis vulneratus sum. Quis enim pro amico cor suum vulnerari permitteret, nisi prius amoris illius vulnus acce­ pisset ?x.

Tandem Mariam amplectamur, ut ipsa nos in viam crucis protrahat. Ipsa enim Virgo perdolens non fugit, quando Iesum tot poenis et opprobriis et ignominiis oppressum conspexit, sed ut mulier fortis et heroina usque ad verticem Calvariae eum prose­ cuta est, ibique ut Martyr intrepida « stabat iuxta crucem Iesu » (Io. 19, 25). Dicamus ergo fidenter dulcissimae matri Mariae : «trahe nos, post te curremus in odorem unguentorum tuorum » (Cant. 1, 3).

Tali igitur tamque intima cum Iesu Christo crucifixo neces­ situdine coniuncti, exemplum insuper passionis et mortis eius continuo contemplantes, virtutes quoque fr ancis canas, quae recte ad caritatem et paupertatem reduci videntur, brevi assequi et com­ parare nobis poterimus. Caritas quidem infinita, quam Christus moriendo in cruce nobis monstravit, Franciscum tam vehementer perculit, ut vulnus illud cordis eius per totam vitam dulci dolore

1 Vitis mystica, cap. 3, n. 5, in Opera Omnia, t. VIII, p. 164.

SPIRITUALITAS CHRISTOCENTRICA IN VITAE CONSUETUDINE

45

eum torqueret. Dum autem amor ille seraphicus erga Iesum Chri­ stum crucifixum fons est et origo totius sancti Patris vitae, cum Christo crucifixae, paupertas, quae ex amore procedit, ab amore, informatur et inflammatur, ad amorem iterum incessabili impetu eum elevat, summarium dici potest sublimium illarum virtutum, quae ipsum tam mirifice exornant. Paupertas enim, in mente S. Francisci, non tantum illa virtus est, quae denarios et pecuniam et omnem proprietatem amore Christi reicit, sed illa etiam, quae propriam gloriam parvi ducit et ea, quae delicias corporis abiicit.

Hac triplici paupertate, caritate informata, ornari, quisquis verus discipulus S. Francisci esse desiderat, omnino obligatum se sciat.

Ad paupertatem strictim acceptam pertinet ante omnia cuius­ que proprietatis spoliatio, rebusque utendi pro proprio arbitrio facultatis, et exinde humilis et continua erga superiores subiectio.

Deinde maxime in nobis minoribus fratribus requiritur horror ille pecuniae, a Patre nostro in Regula et exemplis suis tam ve­ hementer inculcata. Quam quidem rigidam paupertatem decet simplicitas summa in vestitu, in supellectili, in tota vitae ratione.

Humilitas sese ostendit in exigua suimetipsius aestimatione, imo in desiderio despicientiae et contemptus, unde oritur filialis oboedientia erga superiores, officiosa voluntas erga proximos, ala­ cris descensio erga inferiores, pauperes et parvulos huius mundi.

Maxime a fratribus studio deditis exigebat Franciscus hanc « pau-. pertatem spiritus », nec eos in familiarem fraternitatem suam reci­ pere volebat, nisi prius de scientia quodammodo sese exemissent, eo nempe sensu, ut nullatenus de doctrina gloriari praesumerent, sed illam totam a Deo acceptam recognoscerent eique uni refer­ rent grato animo. Et re quidem vera, sicut nihil timendum est de religioso, parum docto, qui seipsum ignarum reputat et cognoscit, sic omnia timenda sunt de eo, qui valde eruditus, seipsum ut do­ ctum virum aestimat et ab aliis quoque ut doctus aestimari de­ siderat.

Austeritas tandem apparet in ruditate habitus, in nuditate pedum, in penuria et tenuitate victus, in detestatione cuiusque luxus, in despiciendis saeculi oblectamentis, in rigida nostrae vitae ratione ob frequens ieiunium, nocturnam in choro psalmo­ diam, ceterasque poenitentias ac regularis vitae exercitationes.

Frater Minor Capuccinus, qui his virtutibus excellit, spiritum huius mundi e corde suo prorsus expulisse putandus est, ita ut de illo dici possit, quod S. Liturgia de Francisco canit: «mihi

46

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

mundus crucifixus est et ego mundo » (Gal. 6, 14), necnon : « Chri­ sto confixus sum cruci» (Gal. 2, 19).

Quod eiusmodi virtutibus ornati esse debemus, tota nostra traditio, singulaeque leges nostrae conclamant. Neque illud umquam nobis est obliviscendum, scilicet nostrum Capuccinorum Ordinem proprie natum esse ex ardenti desiderio restituendi et instaurandi primordialem seraphici Ordinis spiritum, praesertim vero evangelicam paupertatem. Ille ardor mentis, ille vigor spiritus, iuvenilis ille impetus ad revocandam pristinam illam florentemque aetatem primorum S. Francisci sequacium, veluti aurea pagina scripta manet in initio historiae Ordinis nostri et nobis stimulus perpetuus esse debet, ut vestigia primorum Patrum no­ strorum prompto animo sequamur. Perpulchre haec a s. m. Pio X dicta sunt in Litteris Apostolicis Constitutiones nostras appro­ bantibus et confirmantibus : « Confecto igitur quod dilectis filiis mandavimus negotio, Nos ei gaudemus nobis et praeclaro Capu­ latorum Ordini gratulamur vehementer; praesertim quia hoc ope­ re videmus opportune cautum, ut Assisiensis Patriarchae spiritum Sodales integrum custodiant, maximeque ad rigidam innocentiam, altas magnificasque virtutes, quibus ille ad miraculum eluxerat, animose ac severe imitandas excitentur: quae quidem huius Franciscani Instituti propria quaedam est et peculiaris laus » \ Quidnam, si his perpensis, nulla intercederet differentia in­ ter nos Capuccinos ceterosque seraphici Ordinis ramos ?

Percurrentes praeterea inflammatas Litteras, quas Ministri nostri Generales, a Spiritu sancto illuminati, ad totum Ordinem et ad varias eius Provincias miserant, semper hanc eamdem doc­ trinam hortationemque iteratam invenimus. Inter illas eminent fervidae exhortationes P. Bernardi ab Andermatt ad renovandam disciplinam Ordinis post infausta tempora quae tunc praecesse­ rant. Commentarii ipsius in Capitulum LXV Ordinis 3 sapientissimis consiliis pleni sunt et praeceptis, quae hodie quoque atten­ tum animum nostrum sibi retinere merentur. Eius pariter succes­ sores singulari cum eloquentia ardentissimoque cum studio pre­ mere eius vestigia prosecuti sunt. Et ne longius sermones pro1 Cf. Const Apostolica Vicarium Pastoris (8 S(ipt. 1909), in Anal. Ord. F.M. Cap1909, t. XXV, p. 315.

2 Cl. Anal. Ord. F.M.Cap., 1887, t. III, passim.

SPIRITUALITAS GHRISTOCENTRICA IN VITAE CONSUETUDINE

47

ducamus, satis sit tantummodo citare Litteras Rev.mi P. Donati a Welle, Min. Gen. : « Numquam dicendum erit, Fratres et Filii dilectissimi, propter nostram paupertatis et poenitentiae missio­ nem, antiquas desuetasque nos persequi semitas. Ceteri religioso­ rum Ordines, qui a foecundo Ecclesiae sinu, Spiritu sancto inspi­ rante nati sunt, alias habent metas pertingendas aliasque prosequun­ tur vias. Nos autem de universo bono quod ab iis operatur, gaude­ bimus quidem, minime vero invidia trahi patiemur. Semper enim et ubique homines admonere necesse est, exemplo magis quam verbo, iuxta Patris nostri Legiferi voluntatem, veram felicitatem in solo Deo quaerendo inque suipsius et mundi contemptu positam esse, ita ut nudi nudum amplecti Crucifixum unice cuperemus. Quam exi­ miam evangelicae perfectionis speciem, Ordo noster, perdurantibus saeculis, semper aluit ac retinuit»\ Revera, quoquo modo rem consideremus, semper ad eamdem conclusionem redibimus, nimirum hanc esse nostram voca­ tionem, nempe S. Franciscum imitari, de quo in hymno .ipsius solemnitatis ad Vesperas canimus : « 0 divi amoris victima, Quino cruenta vulnere, Francisce, qui vivam crucis Christi refers imaginem».

Esse igitur « vivae crucis Christi imagines» per paupertatem, humilitatem et austeritatem, fervida Dei et proximi caritate ani­ matas, en nobis tuta et unica via ad sanctitatem, «Elegit nos in Ipso » (Eph. 1, 4), unica via ad veram felicitatem, nam verum gaudium non invenitur nisi in attingendo proprio fine, unica via ad fecundum apostolatum, qui semper et ubique et primario erit proprium nostrum bonae vitae exemplum, mundo in propria persona nostra Christum pauperem crucifixum osten­ dentes, quo repleti, ex abundantia animae sive verbo sive scripto sive quocumque alio modo Christum Iesum eiusque Evangelium praedicabimus.

Utique negari nequit viam illam et franciscanam normam na­ turae humanae arduam esse ac molestam, utpote quae radicitus 1 Anal. Ord. O.F.M. Cap., 1938, t. LIV, p. 230 sq.

48

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA I

adversatur spiritui huius mundi, qui tam arcte infirmae naturae no­ strae inhaeret, veluti originalis peccati quidam fructus venenatus.

Funesta esset illusio arbitrari, nos post aliquot annos claustralis vitae hunc saecularem spiritum e cordibus nostris iam penitus ex­ pulisse, cum continuo illius vim et tyrannidem experiri etiam in­ viti cogamur in motibus superbiae, cupiditatis et libidinis, qui­ bus incessanter perturbamur et vexamur. Revera spiritus huius mundi est spiritus falsae libertatis, qui obedientiae et disciplinae iugum excutere quaerit; est spiritus intemperantiae et lasciviae, qui interioris vitae dulcedinem necnon orationis et studii gaudia parvipendit, dum potius distractiones mundi anhelat; est spiri­ tus socordiae et ignaviae, qui molestias vitae et austeritates fugit et cupidini libenter indulget. Huic nefario spiritui, tam altas in anima nostra radices agenti, saepe adduntur mala exempla, re­ laxatio disciplinae, corruptela saeculi, ita ut quidam fortis pror­ sus invictusque animus requiratur, ut religiosus spiritus, qui franciscanum virum decet, purus et intege): in nobis conservetur.

Singularis autem illa virtus propriis vilibus obtineri nequit, ut aperte manifestum est, neque multum sperandum et exspectan­ dum est a solis praescriptionibus, monitis et punitionibus Supe­ riorum. Unica vis et unicus impulsus, quo quis moveri et incitari potest ad spiritum capuccinum constanter et fortiter per totam suam vitam exercendum et custodiendum, est fervens ac gene­ rosus amor erga Dominum nostrum Iesum Christum, cum arden­ ti desiderio vitam suam ad eius exempla conformandam. Hoc solo amore ductus Franciscus vitam pauperem, humilem et austeram elegit in eaque usque ad finem perseveravit, hoc amore sese trans­ formavit in vivam Christi crucifixi imaginem. Itaque exemplo seraphici Patris nos quoque contendamus ad ferventem illam caritatem assequendam, quae per sancti Spiritus salutaria dona et gratiam ad perfectam unionem cum Christo nos perducat, ut et nos Christi crucifixi imagines cotidie magis effici et fieri me­ reamur.

Caput VII. FRANCISCUS STRENUUS PATERNITATIS DIVINAE PRAECO Devotio S. Francisci erga SS. Trinitatem. — Singularis eius erga Patrem observantia. — Psychologica et theologica huius praedilectionis expli­ catio.

Finalitas franciscanae spiritualitatis diversimode consideraii potest, quin tamen eius unitas iacturam patiatur. In superioribus quidem capitulis transformationem S. Francisci in Christum cru­ cifixum ut finem suae vitae interioris assignavimus, nunc vero in hac altera sectione Franciscum potius proponimus ut « filium Pa­ tris caelestis», cui cum summa atque perfecta bonorum suorum abdi­ catione, necnon cum alacri, ardentissimoque desiderio sese omnino immolandi in obsequium huius optimi Patris, tenerrimae fervore pietatis se tradit. Inter utramque hanc dispositionem non solum­ modo nullam intercedere oppositionem, eas econtra se invicem optime explere neminem latere potest, reputantem habitus illos seraphici Patris erga Deum Patrem in Christo Iesu et praesertim in ipso « crucifixo » ad summum gradum, altissimamque perfec­ tionem inveniri. Non desunt quidem scriptores, qui hanc S. Fran­ cisci animi affectionem erga aeternum Patrem veluti originalem et primariam in eius vita spirituali habent et constituunt, ex qua tota eius spiritualitas, tamquam ex suo praecipuo fonte proflueret.

Propter argumenta et causas propositas nobis potius proclivitas sese Christo conformandi intima ratio eius vitae esse videtur, ex qua cetera omnia, etiam impetus et spiritus filiationis eius ad Pa­ trem, tamquam ex suo fonte emanent. Quidquid autem sit de hac disputatione, nota omnino propria seraphici Patris est absque ullo dubio id quod nostra aetate saepe «infantia spiritualis» vocaP. Yitus a Bubsum, De epiritualioate franciecana - 4.

50

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

tur, cuius iam hodie S. Theresiam a Puero Iesu antesignanam ve­ neramur *.

Devotio S. Francisci erga Deum Patrem in lumine devotionis eius ad SS. Trinitatem clarescit. Pulcherrima elogia in SS. Trini­ tatem ubique in suis scriptis occurrunt. In « Epistola ad omnes fi­ deles » e. g.: «0 quam gloriosum et sanctum et magnum habere in caelis Patrem ! 0 quam sanctum, pulchrum et amabile habere in caelis Sponsum! 0 quam sanctum et quam dilectum, beneplacitum et humile, pacificum et dulce et amabile et super omnia desiderabile habere talem fratrem, qui posuit animam suam pro ovibus suis » \ «Litterae » autem, « quas in fine dierum suorum Capitulo generali direxit et omnibus fratribus », incipiunt: «In nomine summae Tri­ nitatis et sanctae unitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, Arnen » \ In fine huius epistolae habet hanc pulcherrimam orationem : « Om­ nipotens, aeterne, iuste et misericors Deus, da nobis miseris propter temetipsum facere quod scimus te velle, et semper velle quod tibi pla­ cet, ut interius mundati, interius illuminati et igne sancti Spiritus accensi sequi possimus vestigia Filii tui, Domini nostri Iesu Christi, et ad te, Altissime, sola tua gratia pervenire. Qui in Trinitate per­ fecta et Unitate simplici vivis et regnas et gloriaris Deus omnipotens per omnia saecula saeculorum ; Arnen » 4. « Laudes » quoque iterant hanc eamdem erga SS. Trinitatem devotionem. Unumquemque Psalmum insuper « Officii Passionis Domini» S. Patriarcha con­ cludit cum salutatione beatissimae Virginis Mariae et quidem ut privilegiatae creaturae SS. Trinitatis: « Sancta Maria Virgo, non est tibi similis nata in mundo in mulieribus, filia et ancilla altissimi Regis Patris caelestis, mater sanctissimi Domini nostri Iesu Christi, sponsa Spiritus sancti, ora pro nobis . . .» \ Imo mysterium SS. Trinitatis fratribus suis simpliciter ut argumentum ad praedican­ dum tradidit, nam ait: « Et hanc vel talem exhortationem et laudem omnes fratres mei, quandocumque placuerit eis, annuntiare possunt inter quoscumque homines cum benedictione Dei: Timete et honorate, laudate et benedicite, gratias agite et adorate Dominum Deum omni1 Cf. P. Remigio da Papiol, O. M. Cap., La fisionomia francescana di S. Teresa di Gesu Bambino ; versione di P. Dionigi da Gangi, O.M.Cap., Tivoli, 1931.

2 S. Franciscus, Opuscula, p. 94.

3 Cf. ibid., p. 99.

4 Cf. ibid., p. 107.

5 Cf. ibid., p. 128.

S. FRANCISCUS PRAECO PATERNITATIS DIVINAE

51

potentem in Trinitate et Unitate, Patrem et Filium et Spiritum sanc­ tum, Creatorem omnium » \ In fine eiusdem Regulae primae cor suum superplenum effundit in hac ardenti oratione : « Ubique nos omnes, omni loco, omni hora et omni tempore, quotidie et continue credamus veraciter et humiliter et in corde teneamus et amemus, ho­ noremus, adoremus, serviamus, laudemus et benedicamus, glorifice­ mus et superexaltemus, magnificemus et gratias agamus altissimo et summo Deo aeterno, Trinitati et Unitati, Patri et Filio et Spiritui sancto, Creatori omnium, Salvatori in se credentium et sperantium et diligentium eum, qui sine initio et sine fine, immutabilis, invisi­ bilis, inenarrabilis, ineffabilis, incomprehensibilis, investigabilis, be­ nedictus, laudabilis, gloriosus, superexaltatus, sublimis, excelsus, suavis, amabilis, delectabilis et totus semper super omnia desidera­ bilis esi in saecula saeculorum » Testamentum suum concludit cum benedictione solemni in nomine SS. Trinitatis: «Et quicumque haec observaverit in caelo repleatur benedictione altissimi Patris et in terra repleatur bene­ dictione dilecti Filii sui cum sanctissimo Spiritu Paracleto et omni­ bus virtutibus caelorum et omnibus sanctis»3.

Observantiam hanc tenerrimam erga SS. Trinitatem per totam suam vitam Franciscus manifestat: ter Evangelium aperit ad co­ gnoscendam Dei voluntatem, sicut mos erat temporibus illis fide plenis \ ter oculos caeci linivit ad sanandum eum 5, tres etiam «cultor perfectus Trinitatis », ut aiunt Tres SociiOrdines in­ stituit Illud quoque considerandum est, scilicet quod Franciscus, cum de SS. Trinitate loquitur, formulam illam celeberrimam adhi­ bet : « a quo et per quem et in quo est omnis venia, omnis gratia, om­ nis gloria»’, quae probabiliter ex Epistola ad Rom. 11, 36 ipsi innotescebat; et licet ibi relationem originis Personarum, quam theologi ex illo textu eruunt, forsitan non intellexerit, sensum 1 Regula prima, in Opuscula, p. 51. s Cf. ibid., p. 61.

4 Cf. ibid., p. 82.. . * Cf. S; Bonaventuba, Legenda S. Francisci, ed. cit., p. 510. * Legenda Trium Sociorum, ed. Faloci Pulignani, cap. 14, § 60. * Cf. ibid.

7 Cf. P. Willibrobdus Lampen, O. F. M., S. Franciscus cultor Trinitatis, in Arch. Franc. Hist., t. XXI, 1918, p. 449-467. * Regula prima, cap. 23, in Opuscula, p. 61.

52

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

tamen generalem ipsum non latuisse videtur, id est creationem a tribus divinis Personis procedere, ut ipse seraphicus Pater in alio loco expresse dicit : «per sanctam voluntatem tuam et per unicum Filium tuum et in Spiritu sancto creasti omnia, spiritualia et cor­ poralia » \ Utcumque res se habeat, certum est, hanc primam et praecipuam fidei veritatem in Francisci vitam et substantiam, ut ita dicam, transisse, seu aliis verbis eam Francisci vitam spiri­ tualem aluisse et ad sublimem celsitudinem evexisse. Seraphicus vir considerat totam creationem ut opus magnificum omnipoten­ tiae Patris, sapientiae Filii, amoris Spiritus sancti, quae tamen indivisibili unitate Essentiae divinae connectuntur, ita ut divina potestas in omni sua operatione sit sapiens et amabilis, sapientia omnipotens et amore incensa, amor vero fortis et lucis splendore, clarescens, ideoque creationem ut hymnum et iubilum in honore totius Trinitatis contemplatur.

In hac autem sua devotione erga SS. Trinitatem negari ne­ quit S. Franciscum peculiari modo Deo Patri obsecutum fuisse, utpote, si ita dicere liceat, Fonti et Origini totius Trinitatis. Sum­ ma seraphici viri simplicitas, altissimaque eius contemplatio pro­ fundissima fidei mysteria in hac sua pietate introspexisse videntur.

Sed facta primum videamus.

Primum factum illudque valde conspicuum, quo intima san­ cti Francisci erga Patrem caelestem devotio apparet, et quidem tali modo, ut pateat eam iam profundissime in animam eius compenetrasse, est exheredatio eius coram Episcopo Assisiensi, ubi totam suam substantiam abdicavit, pronuntiando memorabilem illam sententiam, qua plenam et perfectam traditionem sui in ma­ nus Patris ostendit: «Amodo . . . dicam libere : Pater noster qui es in caelis, non pater Petrus Bernardone, cui non solum reddo ecce pecuniam, sed integra vestimenta resigno. Nudus ergo ad Dominum pergam » 2.

Statim post hanc admirabilem renuntiationem eum latroni­ bus in ipsum irruentibus dixisse legimus : «Praeco sum magni Regis »3, quod sine dubio de Deo Patre intelligendum est, cuius ipse Christus, quem Franciscus fideliter imitari sibi proposuerat, Praeco excellentissimus erat.

1 Cf. Regula prima, ibtd., p. 58. a Thomas de Ceulno, Vita //, n. 12.

3 Idem, Vita It n. 16.

S. FRANCISCUS PRAECO PATERNITATIS DIVINAE

53

Ex hoc tempore tota eius vita singulari erga Patrem suum in caelis devotione perfunditur, quem filiali et tenerrimo amore di­ ligit., cuique sese fidentissimo affectu tradit. Ad omnes horas ca­ nonicas recitare solebat suum «Paternoster », id est orationem do­ minicam cum commentario a se composito : « Sanctissime Pater noster: Creator, Redemptor, Salvator et Consolator noster»1. In chartula vero, quam fratri Leoni tradidit, haec verba scripserat, nempe : « Tu es sanctus Dominus Deus solus, qui facis mirabilia.

Tu es fortis. Tu es magnus. Tu es altissimus. Tu es rex omnipotens, tu Pater sancte, Rex caeli et terrae »2. Et in Regula prima : « Te­ neamus ergo verba, vitam et doctrinam et sanctum Evangelium eius, qui dignatus est pro nobis rogare Patrem suum et nomen eius nobis manifestare, dicens : Pater, manifestavi nomen tuum hominibus, quos dedisti mihi . . . Pater sancte, serva eos in nomine tuo, quos dedisti mihi, ut sint unum sicut et nos . . . Pater, quos dedisti mihi, volo, ut ubi ego sum et illi sint mecum et videant claritatem tuam in regno tuo»3. Modo revera ad animum permovendum idoneo pau­ perculus ille Patrem sic inclamat: «Mi Pater sancte, Rex caeli et terrae, ne discesseris a me : quoniam tribulatio proxima est et non est qui adiuvet.. . Tu es sanctissimus Pater meus, Rex meus et Deus meus .. . Clamabo ad sanctissimum Patrem meum ditissimum: Deum qui benefecit mihi. . . Pater sancte, tenuisti manum meam dexteram : et in voluntate tua deduxisti me et cum gloria assumpsisti me. Quid enim mihi est in caelo et a te quid volui super terram ? . . .

Omnes gentes plaudite manibus : iubilate Deo in voce exsultationis.

Quoniam Dominus excelsus terribilis : Rex magnus super omnem terram. Quia sanctissimus Pater de caelo, Rex noster, ante saecula misit dilectum Filium suum de alto : et operatus est salutem in medio terrae »*.

Nunc iam occasiones inquirendo vel causas, quae beatum Franciscum ad eiusmodi precationes et laudationes erga Patrem caelestem expromendas impellebant, psychologice suspicandum est id accidisse propter crudelem patris sui Bernardone severita­ tem, quae pii filii cor magno dolore afficiebat, praesertim post1 S. Franciscus, Opuscula, p. 119. * Cf. ibid., p. 124. . * Cf. ibid., p. 56 ; Joan., 17, 6-26. * Officium Passionis Domini, in Opuscula, p. 127.

54

DE SPIRITUALITATE RRANCISCANA. - PARS PRIMA

quam a genitore suo repudiatum et exheredem scriptum se sensit : propterea fidentissime ad caelestem Patrem confestim, divino instinctu intractus, confugiebat \ Ingenuitas quoque illa, quam per totam suam vitam Franciscus in moribus suis ostendit, necnon quaedam puerilis simplicitas, ipsi innata, maxime vero socialis il­ lius affabilitas apertaque animi diffusio, qua omnes proximos praesertim pauperes et infortunatos complectebatur, facile eum inducebant, ut totum genus humanum veluii familiam quamdam consideraret in qua sub amantissimi Patris tutela, omnes dulci amoris nexu coniungerentur. Sed praecipua ratio eius religiosis­ simae in Patrem pietatis et devotionis sine dubio invenitur in exem­ plo ipsius Domini nostri Iesu Christi, a quo principium semper sumpserat tota eius spiritualitas, cum Christi mores et verba ipsi semper essent suprema lex, qua vitam suam institueret. Iamvero in Evangelio vidit Christum semper occupatum circa Patrem, totamque eius vitam et actionem omnem ad Patrem dirigi. Ex quo Mariae et Ioseph illum exquirentibus responderat : « Nescie­ batis, quia in his quae Patris mei sunt, oportet me esse ?» (Luc. 2, 49) usque ad ultimum momentum vitae suae, quo spiritum suum Patri reddidit (cf. Luc. 23, 46), totius illius vitae ordo constan­ tissime in Patris gloriam movebatur et dirigebatur. Enimvero Patrem ut exemplum omnis sanctitatis proponit (cf. Mt. 5, 48), pulcherrimis parabolis Patris amorem et bonitatem enarrat erga omnes creaturas, praesertim vero erga homines, eius filios (cf.

Mt. 6, 25-33). Apostolos docet Deum dulci Patris nomine invocari divina illa et unica oratione, quae totius evangelicae doctrinae summarium dici potest (cf. Mt. 6, 9), nihil umquam requirit nisi voluntatem Patris exsequi, quam etiam cibum suum vocat (cf.

Io. 4, 34). Quod autem ceteros docet, ipse Christus prior perficit, nam semper orat ad Patrem, ut in ultima Coena, praeclara illa precatione Summi Sacerdotis (cf. Io. 17, 1-26) in horto Olivarum (cf. Luc. 22, 41), in Cruce (cf. Luc. 23, 34); gratias agit Patri antequam operetur sua miracula, e. g. in resuscitatione Lazari (cf. Io. 11, 41), ante institutionem eucharistici mysterii (cf. Mt. 15, 36); tandem cum nomine Patris in ore moritur in Cruce (cf.

Luc. 23, 46). Ideoque Francisco nihil magis cordi erat, quam ut dilectissimum suum Iesum Christum imitaretur simulque cum ipso Patrem filiali amore diligeret. \

1 Cf. P. WlLLIBRORDUS L/VMPEN, IOC. tit., p. 451.

S. FRANCISCUS PRAECO PATERNITATIS DIVINAE

55

Iamvero, ut iam innuimus, peculiaris illa devotio S. Francisci erga Deum Patrem in ipsa theologica doctrina de SS. Trinitatis mysterio, quam « aeternae ... lucis irradiatus fulgoribus ... mira intellectus scrutaretur acumine» \ fundamentum habere compro­ batur.

Utique scimus : «in hac Trinitate nihil prius aut posterius, nihil maius aut minus : sed totae tres Personae coaeternae sibi sunt et coaequales ». (Symb. Athan.). Unicum quo tres Personae divinae una ab altera realiter distinguuntur in eo est, quod alia ab alia originem habet. Nam cum secunda ac tertia Persona eamdem numero naturam habeant, imo sint, ac prima Persona, nulla om­ nino inter tres Personas intercedit prioritas aut posterioritas, nulla cuiuslibet nominis minoritas aut perfectionis inaequalitas, sed solummodo ordo originis seu processionis, quo una est prima ac Pater, una secunda ac Filius, una tertia ac Spiritus sanctus.

His ergo praestabilitis, si de personis quatenus personae sunt loquimur, de Deo Patre solo dicendum est, quod est « principium non de principio », nam nemo eum progenuit, non habet genito­ rem, nec patrem, nec ullum principium, nemo ipsi quidquam dedit, a nemine umquam quidquam accepit, est sine origine, «Pater a nullo est factus, nec creatus, nec genitus» (Symb. Athan.). Filius procedit a Patre per generationem: «cui enim dixit aliquando angelorum: Filius meus es tu, ego hodie genui te » (Hebr. 1, 5), ideoque habet omnia a Patre : « Pater meus, quod dedit mihi, maius omnibus est» (Io. 10, 29, cf. Io. 5, 26); Spiritus sanctus procedit a Patre et Filio simul, ideoque omnia habet a Patre et Filio : « Spi­ ritus veritatis, qui a Patre procedit» (Io, 15, 26), « de meo (ait Chri­ stus) accipiet et annuntiabit vobis » (Io. 16, 14); Pater autem ap­ paret in purissima originalitate, ut prima omnino Persona, ut « fontalis plenitudo » 2.

Quoniam autem Deus Pater in sinu SS. Trinitatis est prin­ cipium non de principio, a quo ceterae divinae Personae oriun­ tur, ideo etiam creatio, licet tribus Personis propria, Patri tamen modo speciali attribuitur. Verum quidem omnino est, totam Tri­ nitatem rationem exemplarem creationis concepisse, totamque Trinitatem hanc rationem ad effectum deduxisse: « Creatura est

1 S. Bona ventura, Legenda S. Francisci, cap. XI, n. 1, ed. cit., p. 535.

1 Idem, Breviloquium, pars I, cap. 3, n. 7, in Opera Omnia, t. V, p. 212.

56

DE SPIRITUALITATE ERANCISCANA. - PARS PRIMA

effectus Trinitatis creantis »\ Ecclesia hanc doctrinam pressius determinavit, dicendo : « Unus est enim Deus et Pater, ex quo om­ nia, et unus Dominus Iesus Christus, per quem omnia, et unus Spiritus sanctus, in quo omnia »2. Operatio autem singularum Personarum in actu creationis qualificatur pro ratione qua divi­ nam naturam habent ac sunt; nam Pater o peratur ex se, quia est principium non de principio, Filius autem potentiam suam creativam habet a Patre, quia a Patre procedit, «non potest Filius a se facere quidquam, nisi quod viderit Patrem facientem : quaecumque enim ille fecerit, haec et Filius similiter facit» (Io. 5, 19), Spi­ ritus sanctus, « qui ex Patre Filioque procedit» (Symb. Nic.), item ab eis potentiam creativam mutuatur. Exinde autem operatio sin­ gularum Personarum nullo modo imperfecta dicenda est, nam singulis Personis modo infinite perfecto operantibus, tres simul, sed unaquaeque modo suo creans, ut unicum et indivisum prin­ cipium mundum producunt. « Ad secundum dicendum, quod, sicut natura divina, licet sit communis tribus personis, ordine tamen quodam eis convenit, inquantum Filius accipit naturam divinam a Patre, et Spiritus sanctus ab utroque : ita etiam et virtus creandi, licet sit communis tribus personis, ordine tamen quodam eis con­ venit. Nam Filius habet eam a Patre, et Spiritus sanctus ab utroque.

Unde creatorem esse attribuitur Patri, ut ei, qui non habet virtutem creandi ab alio. De Filio autem dicitur Io. 1: Per quem omnia facta sunt, in quantum habet eamdem virtutem, sed ab alio. Nam haec praepositio, per, solet denotare causam mediam, sive princi­ pium de principio. Sed Spiritui sancto, qui habet eamdem virtutem ab utroque, attribuitur, quod dominando gubernet et vivificet, quae sunt creata a Patre per Filium *. Fontalis Patris potentia numquam operatur sine lumine Sapientiae Filii et Amoris Spiritus sancti, sicut Sapientia numquam operatur sine Amore et Potentia, nec Amor sine Potentia et Sapientia \ Ideo sic orabat Franciscus : « Sanctissime Pater noster, Creator, qui es in caelis : in angelis et in sanctis, illuminans eos ad cognitionem, quia tu Domine lux es; inflammans ad amorem, quia tu Domine, amor es : inhabitans et 1 Bonaventura, pars 2, cap. 1 n., 2, cd. cit., p. 219.

1 Cone. Constantinop. II (Denzingeb, 213). cf. Rom. II, 36 : e Quoniam ex ips& et per ipsum et in ipso sunt omnia ». * S. Thomas, S. Th. I, q. 45, art. 6 ad 2. * M. MOller, O. F. M., Gottes Kinder vor dem Vater, p. 31.

S. FRANCISCUS PRAECO PATERNITATIS DIVINAE

57

implens eos ad bealiludinem, quia tu Domine, summum bonum es, aeternum bonum, a quo omne bonum, sine quo nullum bonum»\ « Unde exeunt flumina, revertuntur » (Eccle. 1, 7). Quia omnia a Patre per Filium in Spiritu sancto procedunt, ideo finaliter etiam omnis honor et laus et amor creaturarum ad Ipsum per Fi­ lium in Spiritu sancto assurgunt. Ideo iam primi Christiani cognoscebant hanc doxologiam: «Laus et gloria universorum Parenti per nomen Filii et Spiritus sancti»*, et nostra adhuc S. Liturgia ora­ tiones suas «per Dominum nostrum Iesum Christum, in unitate Spiritus sancti» ad Patrem aeternum dirigere solet. Pater est ul­ timus finis creationis, in quo omnis fames et sitis felicitatis, omnis trepidatio et perturbatio, omne desiderium et suspirium quietem finalem invenit. Iterum audiamus Franciscum : « Tu es sanctus Dominus Deus solus, qui facis mirabilia ... Tu es securitas, tu es quietas, tu es gaudium et laetitia . . . .tu es vita aeterna nostra, ma­ gnus, et admirabilis Dominus, Deus omnipotens, misericors Sal­ vator » 3.

Adhaerendo Christo Iesu crucifixo, per motionem Spiritus sancti, sanctus Franciscus ad Patrem pervenit, qui est ultimus finis totius religionis Christianae, quia est et fontale principium omnium rerum. Quam doctrinam mira sapientia S. Bonaventura explicat et illustrat in pulcherrimo suo opusculo, cui titulus «Iti­ nerarium mentis in Deum », ubi in fine : «transeamus inquit, cum Christo crucifixo ex hoc mundo ad Patrem, ut ostenso nobis Patre dicamus cum Philippo : Sufficit nobis; audiamus cum Paulo : Suf­ ficit tibi gratia mea; exsultemus cum David, dicentes : Defecit caro mea et cor meum, Deus cordis mei et pars mea Deus in aeternum » 4.

Altissimam autem rationem huius intimae hominis cum Deo Patre coniunctionis Franciscus sciebat inveniri in immensa illa caritate, qua «benedictus Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi, qui benedixit nos in omni benedictione spirituali in caelestibus in Christo, sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutionem, ut es­ semus sancti et immaculati in conspectu eius in caritate. Qui prae­ destinavit nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in ipsum: secundum propositum voluntatis suae, in laudem gloriae gratiae •

i

1 Laudes, in Opuscula, p. 119. * Iustinus Martyr, Apologia /, n. 65. Migne, P. G., t. VI, coi. 427. * Laudes, in Opuscula, p. 124 sq.

4Cf. Itinerarium mentis in Deum, cap. VII, n. 6yed. cit.f p. 313. f

58

DE SPIRITUALITATE FRANGISGANA. - PARS PRIMA

suae, in qua gratificavit nos in dilecto Filio suo », (Eph. 1, 3-6). In qua quidem benignissima electione Filius Dei necessario est forma et exemplar omnis filiationis divinae secunclum illud : « Nam quos praescivit, et praedestinavit conformes fieri imaginis Filii sui»(Rom. 8, 29); ideo Franciscus sic orat: « Omnipotens, aeterne, iuste et misericors Deus, da nobis miseris ... ut interius mundati, interius illuminati et igne sancti Spiritus accensi, sequi possimus vestigia Filii tui Domini nostri Iesu Christi et ad te, Altissime, sola tua gratia pervenire » \ Egregie S. Bonaventura scribit: « Tunc enim est in nobis recte gratia Dei, quando Christo efficimur conformes . . . et nos ipsi, Si volumus ad ultimum praedestinationis terminum per­ venire, necesse habemus in auctorem fidei et consummatorem (cf.

Hebr. 12, 2) aspicere, qui exemplum dedit, at quemadmodum ipse fecit, et nos faciamus (cf. Io. 13, 15). Quemadmodum enim Petrus dicit (1 Petr. 2, 21), Christus passus est pro nobis, vobis relinquens exemplum. Et pro tanto dicit Augustinus, quod ipse est * praeclaris­ simum lumen nostrae praedestinationis ’, quasi Deus ad unumquem­ que nostrum dicat: ‘ Aspice et fac secundum exemplar, quod tibi in monte monstratum est’ (Ex. 25, 40), hoc est in Christo, cuius om­ nia illa veteris Testamenti apparamenta fuerunt signa. Et in hoc sensu concedi potest, quod praedestinatio Christi exemplaris forma sit nostrae praedestinationis » 2.

Ideo post orationem suam, qua Patri gratias agit, ait Chri­ stus : « Omnia mihi tradita sunt a Patre meo. Et nemo novit Fi­ lium nisi Pater, neque Patrem quis novit nisi Filius et cui voluerit Filius revelare» (Mt. 11, 27), id est, Pater omnes, quos elegit, tradidit unico Filio suo, quem ipse solus cognovit et praeter quem nullum filium agnoscit, ita ut nec nos in iilios suos adoptet, nisi nos videat in proprio Filio suo et propterea Filius nos in semetipsum assumit. Similiter et Filius solus cognoscit Patrem, ipse solus perspicit ineffabilem dulcedinem huius beatae filiationis di­ vinae, quia ipse solus eam natura sua ab aeterno possidet. Nemo ergo Deum revera Patrem habet nisi ille cui Filius hanc beatam filiationem revelare ac per gratiam suam impertire dignetur. In illo «Filio dilectionis » (Coi. I, 13) et per ipsum aeterna Patris caritas nos quoque complectitur, ita ut et nos filii dilectionis ef­ fici mereamur secundum illud Christi : « Sicut dilexit me Pater et S. Franciscus, Epistola /7, in Opuscula, p. 107.

2 III Sentd. XI, art. 1, q. 2, conci. 3, in Opera Omnia, t. III, p. 246.

S. FRANCISCUS PRAECO PATERNITATIS DIVINAE

59

ego dilexi vos » (Io. 15, 9). Caritatem enim, quam Pater dedit Filio, ipse Filius nobis communicat et ideo Pater eodem amore quo Filium suum unigenitum diligit, etiam nos misericorditer ad se trahit: «In illo die vos cognoscetis, quia ego sum in Patre meo et vos in me et ego in vobis » {Io. 14, 20).

S. Franciscus, qui, ut ex eis, quae nobis scripta reliquit, evi­ denter patet, profundissima S. Evangelii cognitione pollebat, tex­ tus illos, quibus mysterium filiationis divinae miro modo collu­ stratur, certe optime perspectos habebat, ex ipsisque gaudii et consolationis dulcedine perfundebatur. Inde est, quod totum mun­ dum adspiciebat tamquam viridarium, festivo modo a Patre cae­ lesti ornatum, ubi filii sui, familiari amore uniti, gratia, virtutibus et donis Spiritus sancti perfusi, secundum doctrinam et spiritum Evangelii vestigia Christi sequentes, sese ad aeternam et caele­ stem festivitatem praepararent. Hinc ardentissimum eius deside­ rium, ut omnes homines in magnam quamdam familiam congrega­ rentur, ubi, ut veri filii amantissimi Patris caelestis, vanas huius mundi delicias spernentes et immoderatam honorum et bonorum cupiditatem temperantes, totam suam fiduciam in hunc optimum Patrem reponerent. Ita fieri posse speravit, ut homines, litibus et aemulationibus postpositis, se invicem caritate fraterna amplec­ terentur, « alter alterius onera portantes et sic adimplentes legem Christi» (cf. Gal. 6, 5). « Iugo Christi suavi et onere eius levi» (cf. Mt. 11, 30) omnes ligari cupiebat, ut evangelica libertate, laetaque simplicitate ad maiorem semper caritatem dilectissimi Patris in caelis contenderent, eius voluntatem sicut Angeli in cae­ lis perficerent, eiusque regnum et gloriam pro viribus in toto mundo propagarent, qua evangelica vitae ratione tandem summam beatitudinem in aeterna Dei visione accepturi essent, quam iam his in terris feliciter praegustarent secundum verba Christi: « Beati pauperes, quia vestrum est regnum Dei. Beati qui nunc esu­ ritis, quia saturabimini. Beati qui nunc fletis, quia ridebitis» (Luc. 6, 20).

Tres Ordines, quos seraphicus Pater tanta socialis consor­ tionis opportunitate condidit, hoc suum ardentissimum votum et optatum, totum scilicet genus humanum, quatenus fieri posset, in unam familiam, sub caelestis Patris paternitate, congregandi, apertissime, cumulateque reapse explent et confirmant. Nam in hac triplice fraternitate, in qua S. Franciscus vitam suam vivere

60

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA.

PARS PRIMA

adhuc pergit, spiritus eius novo semper vigore perstet oportet, spiritus nempe nostrae cuiusque filialis et securae traditionis providentissimo illi caelesti Patri, cui est «cura de nobis» (cf. 1 Petr. 5, 7); spiritus paupertatis et abnegationis, quia veri filii Pa­ tris thesaurizant sibi «thesauros in caelo, ubi neque aerugo, ne­ que tinea demolitur, et ubi fures non effodiunt nec furantur. Ubi enim thesaurus tuus, ibi est et cor tuum » (Mt. 6, 20-21) ; spiritus quoque perfectae charitatis, quia item Christus ait: «Diligite inimicos vestros, benefacite his qui oderunt vos et orate pro perse­ quentibus et calumniantibus vos : ut sitis filii Patris vestri, qui in caelis est (Mt. 5, 44-45) ; spiritus tandem fidissimae illius filiorum pietatis, amoris intimaeque cum Patre coniunctionis quae se prodit in sublimi illa oratione Christi, quae revera propria est divinae filiationis significatio : «Pater noster, qui es in caelis » (Mt. 6, 9).

Caput VIII. S. FRANCISCI REVERENTIA ERGA CUNCTAS RES CREATAS Creatio quaedam est filialis ad Patrem responsio. — Franciscus omnes res creatas fratres et sorores appellat. — Tota creatio Deum laudat ac glorifleat. — Canticum fratris solis.

Primaria et potissima Dei Patris operatio est generatio Ver­ bi, quod ab aeterno concipit et pronuntiat. Per hoc autem Ver­ bum Pater creat mundum : « Omnia per ipsum facta sunt » (Io. 1, 3), ita ut mundus sit quodammodo « verbum Dei creatum»:« Verbo tibi coaeterno dicis quaecumque dicis, et fit quidquid dicis, nec aliter quam dicendo facis »\ Omnis enim creatura est quaedam idea Patris, reapse ad effectum perducta, est quoddam verbum ex ore Patris procedens, quod ex parte creaturae responsum exigit gratitudinis, laudis, amoris. Creatio ergo secundum suam altissimam et ultimam rationem iam naturaliter quaedam Dei filiatio est, ideoque, quod ad rationabiles attinet creaturas, aptissima prorsus ad recipiendam elevationem per gratiam, quae quidem filiato est supernaturalis. Propter eamdem rationem, scilicet quia tota crea­ tio quaedam est filialis ad Patrem responsio, idcirco Incarnatio Verbi, coniunctio aeterni et substantialis Filii Patris cum sua crea­ tura, iam quodammodo videtur esse praeparata. Hinc patet mundi universitatem totam iam inde a creatione sacrato quodam charac­ tere penetratam esse ac religione imbutam. In « plenitudine autem temporis, quando misit Deus Filium suum in mundum » (cf. Gal. 4, 4), illico mundus noster summo modo hac humanati Verbi di­ vina praesentia consecratus est. ' 1 S. Augustinus, apud S. Bonaventuram, I Sent., d. XXVII, p. 2, a. un., q. 2, ed. citt. I, p. 484.

62

DE SPIRITUA1,ITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

Nemo forsitan inter Sanctos clarius et excelsius quam S. Franciscus, secundum ingenuam suam simplicitatem, hanc creatio­ nis filiationem scrutatus est et intellexit, nemo iucundius quam ille, secundum filialem suum amorem, intima huiusce mysterii laetitia, quae nobiles egregiosque animos tangit et commovet, affectus est, quia nemo tam arctissime quam ipse propriam ha­ bitudinem erga Deum sciebat, sentiebat et experiebatur, se ni­ mirum caelestis Patris esse filium.

Summa profecto veneratio, qua beatus Pater omnes creatu­ ras prosequebatur aliter explicari nequit, nisi ex eo, quod viva fide singulas contemplabatur velut e Dei sinu per modum cuius­ dam filiationis procedentes, in unaquaque earum considerans quamdam Dei ideam, quam Pater caelestis in Filio suo ab aeterno conceperat, quoddam verbum, quod in Verbo suo protulerat, my­ sticam quamdam vocem, primum Dei Creatoris verbum resonan­ tem. In hac profunda creraturarum consideratione Franciscus iterum perfectus Iesu Christi imitator apparet, a quo excelsam il­ lam erga res creatas reverentiam didicerat. Nemini enim mirum videri potest, quod Christus, de quo ait Ioannes in Prologo sui Evangelii, « quod factum est, in ipso vita erat» (Io. 1, 3 et 4), altissimas rerum creatarum rationes divina sua sapientia mira profunditate contemplabatur. De Christo enim, Sapientia aeter­ na, S. Scriptura dicit: «Ab aeterno ordinata sum et ex antiquis, antequam terra fieret. . . cum eo eram cuncta componens et delecta­ bar per singulos dies, ludens coram eo omni tempore, ludens in orbe terrarum et deliciae meae esse cum filiis hominum » (Prov. 8, 22-31).

Sicut artifex, suum artificium conficiens, exemplares suas ideas intuetur, ita Sapientia, aeternas rationes contemplans, formam et speciem eis tribuit in creatione. Hinc est quod Christus, in terra degens, tam mira teneritate creatas res prosequebatur, pe­ rinde ac si iterum«luderet cum ipsis in orbe terrarum »; saepissime familiariter de ipsis loquebatur, illasque velut argumenta assu­ mebat, ex quibus per iucundas simulque graves parabolas diffi­ cillimas exponebat et explanabat veritates. Seipsum cum luce et cum sole comparat, in cuius lumine homines ambulantes, tene­ bras errorum vitabunt (cf. Io. 8, 12). Fruges, iam « albae ad messem » ipsi ansam praebent exhortationis, ut discipuli «fructum congregent in vitam aeternam » (cf. Io. 4, 35-36). Providentiam Patris collustrat consideranda proponendo «volatilia caeli, quo­ niam non serunt, neque metunt, neque congregant in horrea : et Pai

S. FRANGISCUS ET RES CREATAE

63

ter vester caelestis pascit illa » (Mt. 6, 26) ; item «lilia agri» com­ memorat «quomodo crescunt: non laborant neque nent. Dico au­ tem vobis, quoniam nec Salomon in omni gloria coopertus est sicut unum ex istis » (Mt. 6, 28-29). Apostolicum discipulorum mini­ sterium luci mundi et sali terrae confert (cf. Mt. 4, 13-14) ; alibi fideles oves sunt, quarum ipse est « bonus Pastor » (cf. Io. 10, 10), peccatores vero oves errantes, quas gaudens reducit in ovile (cf.

Mt. 18, 13) ; imo intimam illam unionem, quam nobiscum per gra­ tiam inire intendit, organica coniunctione vitis cum palmite ex­ planat (cf. Io. 15, 5).

Iamvero Franciscus, Iesu Christi spiritu apprime imbutus, hanc tenerrimam in creaturas familiaritatem a divino Redem­ ptore mutuatus est, eas et ipsemet in lumine aeternarum idearum contemplans et in ardore divinae dilectionis. Quam penitiorem S. Francisci de creaturis cognitionem Thomas a Celano signifi­ care videtur his verbis : « Modo praecellenti atque ceteris inexper­ to, creaturarum occulta cordis acie decernebat, utpote qui iam eva­ serat in libertatem gloriae filiorum Dei »*. Et S. Bonaventura : « Con'sideratione quoque primae originis omnium abundantioripietate repletus, creaturas quantumlibet parvas fratris vel sororis appella­ bat nominibus, pro eo quod sciebat, eas unum secum habere prin­ cipium. Illa tamen visceriosius complexabatur et dulcius, quae Chri­ sti mansuetudinem piam similitudine naturali praetendunt et Scri­ pturae significatione figurant»a. Sublimi huic cognitioni creatu­ rarum respondebat singularis illa et beato Francisco omnino pro­ pria reverentia certaque sancta formido, ne illas quomodocumque laederet aut officeret: «Parcit lucernis, lampadibus et candelis, nolens sua manu deturbare fulgorem, qui nutus esset lucis aeternae.

Super petras ambulabat reverenter, eius intuitu, qui dicitur Petra...

Ligna caedentes fratres prohibet totam succidere arborem, ut spem habeat iterum pullulandi... Legit de via vermiculos, ne pedibus conculcentur, et apibus, ne inedia pereant in glacie hiemali, mei et optima vina iubet apponi» *.

Inter omnes autem creaturas hic in terris eminet homo, ad quem cetera omnia ordinantur. Dispositione enim mirabili divina _• .

1 Thomas de Celano, Vita I, n. 81. * S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. VIII, n. 6, ed. cil., p. 527. s Thomas de Celano, Vita II, n. 165.

64

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

Sapientia providit, ut entia inferiora semper ad superiora refe­ rantur, in quorum servitio finem suum immediatum et proximum attingant. At ultimo, inter huius mundi terminos, omnia ordinata sunt ad hominem ut ad suum finem proximum, homo autem ad Christum, ut ad suum exemplar perfectum. «Ad nobilissimam formam, quae est anima rationalis . . . ordinatur et terminatur ap­ petitus omnis naturae sensibilis et corporalis, ut per eam, quae est forma, ens, vivens, sentiens et intelligens, quasi ad modum circuli intelligibilis reducatur ad suum principium, in quo perficiatur et beatificetur » \ Sicut autem tota creatio ordinata est ad animaiti humanam ut ad «nobilissimam formam», ita totum universum, homine ipso incluso, ordinatur ad Christum et per Christum ad Deum. Christus est centrum et corona, fundamentum et fasti­ gium, alpha et omega totius creationis. « Omnia enim vestra sunt, sive Paulus, sive Apollo, sive Cephas, sive mundus, sive vita, sive mors, sive praesentia, sive futura : omnia enim vestra sunt, vos au­ tem Christi, Christus autem Dei » (1 Cor. 3, 22).

Nil mirum quod Franciscus cuius «ab omni labe purum inge­ nium penetrabat mysteriorum abscondita »2, prae ceteris creaturis hominem, ut praecipuum Dei artificium venerabatur, eiusque in­ timas cum Christo habitudines introspiciebat. « Quem enim crea­ turis ceteris germanum pietas cordis effecerat, mirum non est, si Crea­ toris insignitis imagine et sanguine redemptis Auctoris germanio­ rem Christi caritas faciebat»8. Hinc etiam inter homines pauperes et despectos, leprosos et afflictos, uno verbo « minores » huius mun­ di magis amabat, imo honoribus afficiebat, eisque servire tamquam magnum privilegium habebat, quia isti maiorem cum Christo conformitatem portabant, ideoque etiam a Patre ferventius dili­ gebantur. Tota eius vita plena est exemplis huius praedilectionis, huius venerationis erga pauperes et derelictos. «Afflictis quoque qualicumque corporali molestia mira compassionis teneritudine con­ descendens, si quid penuriae, si quid defectus in aliquo cerneret, pii cordis dulcedine regerebat in Christum. Sane clementiam habebat ingenitam, quam superinfusa Christi pietas duplicabat. Itaque li­ quescebat animus eius ad pauperes et infirmos, et quibus non po­ terat manum, exhibebat affectum. Contigit semel, ut pauperi cuidam 1 S. Bonaventura, Breviloquium, pars II, cap. IV, n. 3, ed. cit., p. 221.

1 Thomas de Celano, Vita II, n. 102.

8 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. IX, n. 4, ed. cit., p. 531.

S. FRANCISCUS ET RES CREATAE

65

eleemosynam importune petenti unus e fratribus durius responderet.

Quod audiens pauperum pius amator, fratri praecepit, ut ad illius pauperis pedes se nudatum prosterneret, proclamaret culpabilem, orationis suffragium postularet et veniam. Quod cum ille fecisset humiliter, dulciter Pater adiecit: Dum pauperem vides, o frater, speculum tibi proponitur Domini et pauperis Matris eius. In infir­ mis similiter infirmitates, quas assumpsit, considera 1».

Inter pauperes et miseros autem illos praecipuo miseratio­ nis affectu complectebatur, quorum animae erroris vel peccati labe inficiebantur, eorum quoque qui in tenebris infidelitatis et in um­ bra superstitionis sedebant. «Non se Christi reputabat amicum, nisi animas foveret, quas ille redemit. Saluti animarum nihil prae­ ferendum esse dicebat, eo maxime probans, quod Unigenitus Dei pro animabus dignatus fuerit in cruce pendere »a. « Sexto . . . conver­ sionis suae anno, desiderio martyrii flagrans, ad praedicandam fidem christianam et poenitentiam Saracenis et aliis infidelibus ad partes Syriae transfretare disposuit» *.

Iam simplicissimus ille et divino illuminatus splendore seraphici viri Francisci intuitus, qui illum tam mire ad altissimas re­ rum creatarum rationes erigi easque penetrare permisit, eo ipso quoque ei revelavit, ideo eas esse creatas, ut gloriam Dei indesi­ nenter conclamarent. Re enim vera, sicut in sinu Patris Verbum est « splendor gloriae» (Hebr. 1, 3) eius, laus aeterna, ita univer­ sum, quod est mirificus concentus et quaedam resonantia Verbi aeterni, primario creatum est, ut Deum glorificet. Mundus iam per suam meram exsistentiam est glorificatio Creatoris, hymnus et iubilus ascendens ante thronum Dei, siquidem «Caeli enarrant gloriam Dei » (Ps. 18, 1), quod aequo modo dicendum est de mari et de fluminibus, de floribus et de arboribus, de montibus et de collibus, de universa denique naturae pulchritudine. Homo autem, intellegentia et libertate praeditus, totam hanc laudem in natura positam sibique extrinsecus oblatam, in se assumat oportet, ut eam conscienter et libenter tamquam verum legitimumque glo­ riae sacrificium Deo ipsi offerat. Ideo omnis creatura his in terris in hominem ordinatur, non solum quia homo est finis proximus 1 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. VIII, ed, cit., n. 5, p. 627. * Cf. ibidi, cap. IX, n. 4, ed. cit p. 531.

8 Cf. ibid. p, Titus a. Bussum, De spiritualitate franoisoana -

66

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

cui inserviat, sed etiam quia homo tantum laudes illas, quas cete­ rae creaturae mutae Deo praebent, in sinceram legitimamque lau­ dem transformatas Ipsi offerre potest, imo debet. Ad rem S. Bonaventura: « Et propterea indubitanter verum est, quod sumus finis omnium eorum quae sunt: et omnia corporalia facta sunt ad huma­ num obsequium, ut ex illis omnibus accendatur homo ad amandum et laudandum Factorem universorum, cuius providentia cuncta di­ sponuntur » \ Homo iterum cum tota creatione corporali, cuius ipse caput a Deo est constitutus, ad Christum tendit, «quem con­ stituit (Deus) heredem universorum, per quem fecit et saecula»(Hebr.

1, 2), qui summo ac perfectissimo modo laudem hominis et totius creationis Patri refert. Si ergo homo sacerdos quodammodo dici potest creationis, Christus Summus eius Sacerdos exsistit, qui summo ac infinito modo totius creationis gloriam ut perfectissi­ mum laudis sacrificium Dei maiestati consecrat. Quo revera suo praecellenti munere sacerdotali Christus potissimum in Calvariae sacrificio perfunctus est, quod eximia synthesis seu coniunctio et comprehensio glorificationis erat totius creationis, nobis autem divina liberalitate eucharisticum sacrificium reliquit, quod simul totius liturgici officii centrum est, et exinde nobis facultas datur offerendi Deo, una cum Christo, summo nostro Sacerdote, hono­ rificum sacrificium laudis. Liturgico igitur officio perfectissime sa­ tisfacere possumus huic sapientissimae necessitati, quam natura nostra expostulat, ut Deum scilicet, summum Bonum, splendi­ dissimam Veritatem et plenitudinem Essendi, laudemus et ho­ noremus, adoremus et glorificemus, amemus et amplexemur. Ita­ que divinas laudes cantando, sive in Psalmis, sive in Canticis, sive praesertim in SS. Missae sacrificio, altissimum negotium no­ strum rectissime tractamus, praecipuo munere nostro perfungi­ mur, fastigium nostri honoris attingimus, veluti rationales crea­ turae a Deo creatae ad gloriam suam, ut scilicet praeconiis nostris respondeamus huic verbo, quod Creator semel ab aeterni­ tate nobis locutus est in creatione.

Quae cum ita sint, si universas res creatas recte ac humili cum fide consideremus, ubique argumenta, materiam et occasio­ nes Deum laudandi inveniemus, quia bonitas et pulchritudo Crea­ toris, cuius imagines vel vestigia in unaquaque creatura relucent, incessanter ad hanc laudem Deo praestandam nos excitant. « Qui 1 S. Bonaventura, Breviloquium, pars II, cap. IV, n. 5, ed, cit., p. 222.

S. FRANGISCUS jET RES CREATAE

67

igitur tantis rerum creatarum splendoribus non illustratur, caecus est; qui tantis clamoribus non evigilat surdus est; qui ex tantis indiciis primum principium non advertit stultus est. Aperi igitur oculos, aures spirituales admove, labia tua solve et cor tuum appone, ut in omnibus creaturis Deum tuum videas, audias, laudes, diligas et colas, magnifices et honores, ne forte totus contra te orbis terrarum consurgat»1. Seraphicus Pater noster revera circa hoc non cae­ cutiebat, neque tamquam surdus et mutus obstupescebat coram magnifico rerum creatarum spectaculo ; e contrario tot splendores ex sapientissima singularum creaturarum varietate emicantes con­ templans, ubique Creatoris pulchritudinem et dulcedinem, sa­ pientiam et bonitatem videbat, audiebat, admirabatur, gustabat et cantabat. « Ut autem ex omnibus excitaretur ad amorem divinum, exsultabat in cunctis operibus manuum Domini et per iucunditatis spectacula in vivificam consurgebat rationem et causam. Contue­ batur in pulchris pulcherrimum et per impressa rerum vestigia pro­ sequebatur ubique dilectum, de omnibus sibi scalam faciens, per quam conscenderet ad apprehendendum eum, qui est desiderabilis totus. Inauditae namque devotionis affectu fontalem illam bonitatem in creaturis singulis tamquam in rivulis degustabat, et quasi caele­ stem concentum perciperet in consonantia virtutum et actuum eis datorum a Deo, ipsas ad laudem Domini more Prophetae David dul­ citer hortabatur »2. « Sicut olim tres pueri, in camino ignis ardentis positi, ad laudandum et glorificandum Creatorem universitatis, ele­ menta omnia invitabant, sic et iste vir, spiritu Dei plenus, in omni­ bus elementis et creaturis Creatorem omnium ac gubernatorem glori­ ficare, laudare ac benedicere non cessabat»*. m

Franciscus, dono scientiae, id est cognitione illa supernaturali Spiritus sancti, quae res creatas contemplatur sub specie ae­ ternitatis, profundissime imbutus, unamquamque earum vidit tamquam «nutum Dei», ut ait S. Augustinus, quo nempe in om­ nibus creaturis suis Deus nobis, ut ita dicam, benigno vultu an­ nuit, nos salutat, faciem suam, bonitate et amore splendentem nobis revelat. « Nituntur proinde creaturae omnes vicem amoris re­ pendere sancto, et gratitudine sua pro meritis respondere ; blandienti 1 S. Bonaventura, Itinerarium mentis in Deum, cap. I, n. 15, ed. cit., p. 290, a Idem, Legenda S. Franeisei, cap. IX, n. 1, ed. cit,, p. 530. * Thomas de Celano, Vita I, n. 80.

68

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

arrident, roganti annuunt, obediunt imperanti » \ Omnia enim Deus creavit, non solum ad propriam gloriam suam, sed insimul ad no­ strum servitium et gaudium, ad nostrum subsidium et solacium.

Si autem Deus nos in omni creatura sua comiter salutat, nos hanc amabilissimam salutationem omni reverentia et gratitudine re­ spondeamus oportet, Eum redamando, laudando et glorificando.

Iam centies milliesque Franciscus Deum suum contemplabatur in creaturis et admirabatur eius bonitatem et pulchritudinem, eius sapientiam et providentiam, quam continuo laudabat et can­ tabat, glorificabat et amabat, ita ut tota sua vita esset continua laus Creatoris. In sole splendentem Dei faciem videbat paternaeque illius dilectionis ardorem sentiebat; in stellis oculi Dei eum benignissime respicere videbantur, custodientes eum in noctis tenebris ; item in floribus Franciscus divinam formositatem admi­ rabatur, in vilibus vero vermibus eius providentiam; porro in vento et tempestate vocem Dei audiit, in mari autem immensam Dei magnitudinem et maiestatem aspexit.

Per totam vitam vis illa et impetus Deum glorificandi Francisci in pectore penitus insedit, imo de die in diem continenter augescebat donec, paulo ante beatam eius mortem maximam suam pulchritudinem ostenderet, tamquam sol, qui, antequam occidat, caelum coruscantibus radiis varioque colorum suorum splendore collustrat. Iacebat enim in hortulo prope Sancti Damiani templum a se iam restauratum, qui locus seraphico viro erat prae ceteris carissimus, tum quia ibi Christus crucifixus eum adlocutus fuerat, tum quia ibidem Clara eiusque sorores erga spon­ sam eius paupertatem tam constanter fidem servabant. Sperabat se hic saltem aliquam consolationem et alleviationem reperturum corpori suo tot doloribus afflicto et sacris praesertim Stigmatibus cruciato. Revera soror Clara dolores, quos ille in manibus et pe­ dibus patiebatur, tenerrima caritate leniendo levabat et illum oculis paene caecum propter frequentes infirmitates et lacrimas, materne curavit, ita ut quondam, post noctem insomnem et mae­ roribus molestam, iam radiolum solis excipere valuerit, quo ecstatica eius anima ita inflammaretur, ut celeberrimas expromeret illas laudes creaturarum, quas in « Cantico fratris solis » expres­

sas, nos tamquam pretiosas tenerrimi eius amoris reliquias piis­ sime conservamus : 1 Thomas de Cblano, Vita II, n. 166.

S. FRANCISCUS ET RES CREATAE

Altissimu, onnipotente, bon Signore tue so’ le laude, la gloria e l’onore et onrie benedictione : Ad te solo, Altissimo, se konfano et nullu homo ene dignu te mentovare.

Laudato sie, mi’ Signore, cum tuete le tue creature, specialmente messor lo frate sole, lo quale iorno et allumini noi per loi; Et ellu b bellu e radiante cum grande splendore : da te, Altissimo, porta significatione.

Laudato si’, mi’ Signore, per sora luna e le stelle ; in celu Vai formate clarite e pretiose e belle. i

Laudato si’, mi’ Signore, per frate vento e per aere et nubilo et sereno et onne tempo, per lo quale a le tue creature dai susteniamento.

Laudato si’, mi’ Signore, per sora aequa la quale b molto utile ed humile et pretiosa et casta.

Laudato si’, mi’ Signore, per frate focu, per lo quale ennallumini la nocte; ed ello e bello et iocundo et robustoso ei forte.

Laudato si’, mi’ Signore, per sora nostra matre terra, la quale ne sustenta et governa et produce diversi frudi con coloriti fiori et herba.

Laudato si’, mi’ Signore, per quelli che perdonano per lo tuo amore, et sostengo’ infirmitate et tribulatione.

Beati quelli kel sosterrano in pace, ka da te, Altissimo, sirano incoronati. *

■

#

9

69

70

DE SPIRITU ALITATE FRANCI SCANA. - PARS PRIMA

Laudato si’, mi’ Signore, per sora nostra morte corporale, da la quale nullu homo vivente po skappare.

Guai acquelli ke morrano ne le peccata mortali; beati quelli ke trovera ne le tue sanctissime voluntati, ka la morte secunda nol farra male.

Laudate et benedicite mi’ Signore, et rengratiate et serviateli cum grande humilitate 1.

1 Textus sumptus e Codice 338 Bibi. Com. Assisi scriptus circa annum 1250 cum titulo : «Incipiuntur Laudes creaturarum, quas fecit beatus Franciscus, ad laudem et honorem Dei, cum esset infirmus apud sanctum Damianum ». Cf. P. Leone Bracaloni, O. F. M., II Cantico di Frate Sole, p. 22 et 29 sq., Todi, 1925.

Caput IX. DE SANCTA SIMPLICITATE BEATI FRANCISCI Notio simplicitatis. — Simplicitas S. Francisci in ratione vitae, in eius conversatione cum proximis, in eius commercio cum Deo. — Ex sim­ plicitate sequuntur filialis confidentia ac blanda laetitia.

Ex firma persuasione, qua beatus Franciscus se Patris cae­ lestis praedilectum filium esse reputabat, oriuntur quaedam vir­ tutes, quas, prout arbitramur, complecti recte possumus hac uni­ ca virtute, nempe sancta eius et amabili simplicitate. Sicut enim ex singulari eius indolis propensione sese cum Christo crucifixo conformandi oritur paupertas illa seraphica, quae paupertatem stricto sensu, humilitatem et austeritatem simul comprehendit, ita ex filiali eius erga Patrem reverentia procedit eius simplicitas, quae item simplicitatem proprie dictam, confidentiam et laetitiam includit. Duas autem illas series virtutum, quas ad paupertatem et simplicitatem reducimus, nullo modo sibi adversari vel repu­ gnare, imo multo magis ultro citroque se invicem complere et perficere, omnibus profecto liquet, quia vera paupertas nonnisi simplici veste palam sese ostendit. Sunt tamen duo diversi aspec­ tus ipsius S. Patris personae, quorum neuter negligendus est, si plenam eius spiritualitatem intelligere cupiamus.

Simplicitas sancti Francisci, ut iam innuimus, oritur ex eo quod Franciscus se filium Dei Patris esse cognoscit et sentit et quidem parvulum filium, secundum quod ait Christus in Evangelio : « Nisi conversi fueritis et efficiamini sicut parvuli, non in­ trabitis in regnum caelorum » (Mt. 18, 3). Parvuli autem sunt sim­ plices, hoc sensu, quod maiorum natu mores adhuc ignorant, pro­ priam gloriam quaerentium, seipsos et veram suam speciem ab­ scondere tentantium, utpote qui tot mundanae vitae curis et mo­ lestiis irretiuntur ; sed illi econtra, hilares, ingenui, laeti et sinceri, sine dolo et suspicione, omnes aequaliter amant, sese plena con»

72

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA.

PARS PRIMA

fidentia patri et matri dedunt, vitamque suam puerilem ut ludum quemdam instituunt. Talis revera erat vita S. Francisci supernaturali quodam sensu, simplex nimirum erat, divinae confidentiae deliciis omnino affluens, necnon inenarrabilibus laetitiis ct gaudiis collustrata.

Sancta simplicitas, quam sanctus Pater «gratiae filiam, sa­ pientiae germanam, matrem iustitiae»1 vocat, ab ipso definitur ut sit ea virtus, « quae Deo suo contenta, cetera vilipendit»a.

Philosophice loquendo simplex est id, quod non est compo­ situm; propterea Deus, qui sub nullo respectu compositionem admittit, summa simplicitas est.

Latiori sensu res dicitur simplex, quae, licet e partibus con­ stet, tamen alia non habet elementa nisi ea, quae ad ipsam stricte pertineant; simplicitas hoc sensu requirit, quod quidquid inutile sit vel superabundans, supervacaneum, superfluum, vanum, fal­ lax, a re eliminetur, ita ut supersit et remaneat solummodo id, quo res revera haec sit et non alia, e. g. sella, mensa, altare. Tali simplicitati attribuitur dictum : « simplex sigillum veri».

Transferendo haec ad mores religiosae vitae, manifestum est, hanc recte dici simplicem, si revera secundum normam et legem a Deo ipsi ab aeterno praestitutam ita instituatur, ut in veris firmisque principiis moralibus unitatem, convenientiam, partium­ que concordiam obtineat. Sane, homo est simplex, ut Christianus, in vita sua supernaturali, si sanctitatem non ponat in rebus contin­ gentibus et supervacaneis, sed in sanctificante gratia illam quae­ rat, in virtutibus tum theologicis tum moralibus, ac in donis Spi­ ritus sancti secundum tutam et securam S. Ecclesiae doctrinam.

Religiosus vero vir et sacerdos tum simplex dicitur, cum revera vitam suam instituit secundum celsitudinem suae vocationis, sci­ licet ut professor evangelicae perfectionis, ut rerum divinarum cultor, sedulo omnia vitando, quae terrena et mundana sunt, quaeque vanam gloriam, arrogantiam, privata commoda, priva­ tumque arbitrium sapiunt.

Franciscus revera homo erat valde simplex, ingenuus et can­ didus, ut scriptores eius vitae certatim asserunt; tota eius appa­ ritio erat quidam fulgor lucis et veritatis. Erat in ipso «naturalis 1 Thomas de Celano, Vita II, n. 189, a Cf. ibid. s

*

73

SANCTA SIMPLICITAS B. FRANCISCI

simplicitas »\ erat «simplex in verbis »J, erat «in omnibus sim­ plex »*, «sanctae simplicitatis imago »*, «verae simplicitatis totiusque sinceritatis amicus»Falsitatem, fallaciam, vanitates huius mundi abhorrebat acerrime, quod luculenter patet his Celanensis verbis : « Haec est (simplicitas nempe), quae sese examinans condemnat sine iudicio neminem ... Haec est, quae graecas glorias non optimas arbitrans, plus eligit facere quam discere vel docere.

Haec est, quae in omnibus divinis legibus verbosas ambages, ornatus et phaleras, ostentationes et curiositates perituris relinquens, quae­ rit non corticem, sed medullam, non testam, sed nucleum, non multa, sed multum, summum et stabile bonum »*.

Ut fidelis imitator Iesu Christi, simplicitatis instaurator et restitutor, Franciscus nihil tam ardenter cupiebat, quam ut ab Evangelio normam peteret ac sumeret totius suae vitae et opera­ tionis, totiusque suae fraternitatis moderatricem.

Considerando eius simplicitatem secundum rationem vitae, Franciscum nostrum comparare liceat cum Davide adolescentulo, pugnante contra Goliath, qui perversi mundi nostri est imago, propter suum luxum, suam vanitatem, profanos amores, pernicio­ sas voluptates. Mundus ille pravus et impius parvulum et humi­ lem pauperculum illudit, qui rudi suo habitu, nudis pedibus et capite aperto incedens, ludibrium ipsi est, sicut David in vestitu suo pastorali, sola funda et lapide instructus, a Goliath irride­ batur. Sed sicut simplex ille pastor ovium fortissimum suum ini­ micum lapide profligavit, ita et Franciscus noster iubilans et can­ tans pergit praeter flumina sanctae simplicitatis, ubi invenit lapi­ des limpidos veritatis et humilitatis, quibus iactantem mundum devincit, Franciscus omnem substantiam terrenam respuit, omnes divitias et vanitates abiicit, omnemque ineptam laetitiam huius mundi contemnit et iucundissimum gaudium invenit, illud scilicet quod nascitur ex contemplatione summae Dei pulchritudinis, ra­ diantis et fulgurantis et resonantis in rebus creatis. Clamorem turbulentumque hominum strepitum fugit, solitudinem quaerit ne1 Thomas de Celano, Vita I, n. 89. * Cf. ibid., n. 83.

8 Cf. ibid. * Cf. ibid., n. 50. * Cf. ibid., 120. a' o Cf. ibid., Vita II, n. 189.

, T» .• I

•0 jjf' %v> •> > >>

C

/

.

«-«>*! I

• o

V

• <' ‘*ts *

t-'

ti M

74

DE SPI RITU ALI TATE FRANCISGANA. - PARS PRIMA

morum et montium, ubi per tranquilla silentia noctis precando et meditando vocem Dei subauscultat. De sole, de luna, de stellis, de floribus, de luce, de aqua, de avibus, de simplicibus et paupe­ ribus hominibus mirifice congaudet, item de omnibus ceteris crea­ turis, quas prae amabilissima sua simplicitate fratres et sorores vocare solet, utpote quae omnes ex eadem munificentissima et benignissima manu Dei Patris creantis procedunt. In supernaturali autem ordine profundissima fidei mysteria contemplatur sub unico illo et simplicissimo respectu, quod Deus Pater Filium suum unigenitum misit in mundum per virtutem Spiritus sancti, ut nobis gloriam, divitias, bonitatem et caritatem huius optimi Pa­ tris eiusque regni revelet, ad quem caelestem Patrem ipse Filius, per virtutem eiusdem Spiritus sancti, nos suo exemplo et doctrina, sacramentis et gratia perducat, ut in eius visione et amore per totam aeternitatem optatissima beatitudine potiamur.

Simplicitas deinde sancti Francisci in eius conversatione im­ primis in amabilissima eius affabilitate cum pauperibus et lepro­ sis, quos ceteris omnibus anteponere solebat, evidentissime appa­ ret. « Pater pauperum, pauper Franciscus, pauperibus omnibus se conformans, pauperiorem se quempiam conspicere gravabatur, non inanis gloriae appetitu, sed solius compassionis affectu.. . Frequen­ ter proinde, inveniens lignis vel aliis sarcinis oneratos, ad adiuvandum illos proprios humeros, licet nimium debiles, supponebat» 1. « Deinde vero totius humilitatis sanctus amator se transtulit ad le­ prosos, eratque cum eis, diligentissime serviens omnibus propter Deum, et lavans putredinem omnem ab eis, ulcerum etiam saniem tergebat»’. In fme vitae suae tanta consolatione replebatur in recordatione curae leprosorum, quod iterum ad illos redire cupereta.

Infirmos quoque fratres magna cum simplicitate consolaba­ tur et curabat, ut patet ex exemplis illis, omnibus notis, quomodo de nocte surrexerit ad manducandum cum fratre illo, qui prae exaggeratione ieiunii stomachum perturbasset *, seu quomodo in­ firmum alterum, «cui comedendarum uvarum desiderium inesse 1 Thomas de Celano, Vita I, n. 76. a Cf. ibid., n. 17. * Cf. ibid., n. 103. * Cf. Speculum perfectionis, ed. cit., p.154-55, n

75

SANCTA SIMPLICITAS B. FRANCISCI

sciebat, semel in vineam duxit, et sedens sub vite, ut comedendi au­ daciam daret, prior ipse comedit»\ Cum omnibus tandem amabilissima simplicitate conversaba­ tur, « quia erat humillimus, omnem mansuetudinem ostendebat ad omnes homines, omnium moribus utiliter se conformans. Sanctior inter sanctos, inter peccatores quasi unus ex illis »\ Hypocrisim et vanam gloriam detestabatur horrore indicibili ille omnis humilitatis amator, de quo auctor eius vitae ait: « 0 idem lingua et vita I idem foris et intus !»

Tandem inserere hic iuvat sublime illud exemplum eius mira­ bilis simplicitatis, quod invenitur in «Libro de Conformitate»: «... frater Massaeus obvians illi, volens quam esset humilis bea­ tus Franciscus experiri, dixit beato Francisco : Unde tibi ? unde tibi ? Respondit Franciscus : Quid ? Respondit frater Massaeus : Quia totus mundus videtur venire post te et omnes quaerunt te videre et audire et tibi obedire. Tu non es unus pulcher homo. Tu non ma­ gnae scientiae aut sapientiae. Tu non es nobilis. Unde ergo' tibi, quod totus mundus veniat ad te et post te ? Beatus autem Franciscus hoc audiens, totus exhilaratus in spiritu, erigens faciem in caelum, stetit per magnum spatium mente in Deum directa, et ad se reversus,. genuflectens et laudans et gratias agens Deo, in magno fervore spiri­ tus vertit se ad fratrem Massaeum et ait: vis scire unde mihi, vis scire unde mihi et bene scire unde mihi, ut totus mundus veniat post me ? Hoc mihi est ab illis oculis sanctissimis Dei, qui in omni loco contemplantur bonos et malos. Nam illi beati et sanctissimi oculi non viderunt inter malos maiorem peccatorem et viliorem, insipientiorem quam me, et ideo ad faciendum hoc mirabile opus, quod in­ tendit facere in terra, viliorem creaturam non viderunt quam me; propterea me elegit, quia stulta mundi elegit Deus, ut confundat sa­ pientes ; et ignobilia et contemptibilia et infirma mundi elegit Deus, ut confundat nobiles et magnates, ut sublimitas virtutis sit ex Deo et non ex creatura, ut non glorietur in conspectu eius omnis caro, sed• qui gloriatur, in Domino glorietur, ut soli Deo sit gloria in aeternum »\ o

i

Maxima demum simplicitate beatus Franciscus conversari solebat cum Deo cordis sui, quem ut Patrem amabilissimum, Fra1 Thomas de Celano, Vita II, n. 176. * Idem, Vita I, n. 83. » Idem, Vita II, n. 130. * In Analecta Franciscana, t. V, p. 135.

76

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

trem dilectissimum, Sponsum dulcissimum tenerrimo amoris af­ fectu venerabatur. Quisnam seraphicum Patrem animo propo­ nere posset orantem et meditantem ope alicuius pii libri, punctis meditationis accurate praestabilitis, facultates animae vicissim exercendo ? Non ita facere consueverat Franciscus, sed econtra, fide viva illuminatus et amore seraphico inflammatus, naturam contemplatur et in ecstasim rapitur de divina sapientia, pulchri­ tudine et bonitate ; legit verbum quoddam sancti Evangelii et ad imitandum Dominum Iesum Christum excitatur; osculatur cru­ cem Domini et compassione ad lacrimas usque commovetur. Loquens de oratione, « quam faciebat ipse Pater Franciscus, propter quam frater Berhardus de Quintavcdle fuit ad Dominum conversus », ait idem auctor «Libri de Conformitate »: «per totam ... noc­ tem orando cum multis lacrimis’nihil aliud dicebat, nisi hoc verbum : Deus meus et omnia »1. De alia autem eius oratione idem loquens, ait: « Pater beatus Franciscus, ut a Christo exaudiretur in oratione, suam miseriam et parvitatem agnoscendo dicebat Domino : Quis es Domine et quis ego sum, vermiculus servus tuus ? seque censebat vas inutile et sordidum et maximum peccatorem»2.

Simplicitas eius per respectum ad Deum adhuc sese mani­ festat in eo quod perfectionem et sanctitatem non quaerit legendo multos libros et tractatus, perscrutando opera tam quaesita in medio aevo, ut «Collationes » Cassiani, vel «Scala(m) Paradisi» Ioannis Climaci, sed unice Evangelio contentus est, quod ipsi summam revelat sapientiam. Non enim quaerit magistros, sciens, quod «unus est magister vester Christus » (Mt. 23, 8); neque in­ vestigat gradus humilitatis, oboedientiae, ceterarumque virtutum, sed ferventi amore amplectitur et imitatur Christum, qui omnes virtutes ad summum gradum possidet, easque sibi simul cum ca­ ritate, omnium virtutum regina, infundit.

Eximia autem illa simplicitas in sua cum Deo conversatione eum non impedit, quominus semper approbationem et confirma­ tionem S. Ecclesiae quaerat in omnibus, quae sive privatim, sive publice molitur, imo ipsa haec simplicitas obedientissimum eum reddit erga Ecclesiam, cui Christus docendi et instituendi munus communicavit. Ideo ab initio suae conversionis consilium petit a ministris Ecclesiae, primo a simplici illo sacerdote, qui Evange* 111 Analecta Franciscana, t. V, p. 244. * Cf. ibid., p, 245.

Sancta simplicitas b. francisci

11

lium ei explicavit in ecclesia S. Mariae Angelorum; deinde ab Episcopo Assisiensi, Guido, quem saepe conveniebat ad tractan­ da negotia sua; postea a Cardinali Ioanni Colonna a San Paolo, qui ipsi Romae saepius consiliarius fuit, et a Cardinali Hugolino, qui postea Papa Gregorius IX erat, et tandem ab ipsis Summis Pontificibus Innocentio III et Honorio III. Ita tam propriam suam vitam spiritualem, quam illam totius suae fraternitatis, sub tutissima sanctae matris Ecclesiae auctoritate constituit.

Intime cum sancta Francisci simplicitate cohaeret filialis eius confidentia in Deum, plenaque eius traditio in manus providentissimi Patris caelestis, quae praesertim in evangelica paupertate, virtute eius praedilecta, mirabiliter elucet. Revera, innixus verbis ipsius Christi in Evangelio : «Nolite ergo solliciti esse in crasti­ num, crastinus enim dies sollicitus erit sibi ipsi» (Mt. 6, 34), et: «Nolite possidere aurum neque argentum » (Mt. 10, 9), omnem cu­ ram et sollicitudinem huius mundi a se constanter reiciebat, pe­ cuniam autem et denarios ut pestem quamdam abhorrebat. Pro­ prietatem omnem sive in privato, sive in communi, pertinaciter recusabat, licet sapientes et clerici, qui ad Ordinem venissent, imo Episcopi, Cardinales, ipseque Romanus Pontifex ei hanc absolutam expropriationem seu abalienationem dissuaderent, nam ipse Christus, ait, sibi revelaverat, se secundum formam sancti Evangelii vivere debere. Celsitudo huius evangelicae paupertatis fundata erat super absolutam et illimitatam eius confidentiam in Patrem caelestem, quam S. Evangelium sibi revelaverat his ora­ culis: «Nolite thesaurizare vobis thesauros in terra» (Mt. 6, 19), et: « Quaerite ergo primum regnum Dei et iustitiam eius, et haec omnia adicientur vobis » (ib. 33).

Exinde etiam patet, cur beatus Franciscus mendicitatem ut apicem paupertatis evangelicae consideraret, non utique quasi mendicationem ut primum sustentationis medium suae fraterni­ tatis haberet, nam stricte exigebat a fratribus suis, ut laborando suis necessitatibus providerent, et nonnisi in casu, quod eis non daretur pretium laboris, ut recurrerent ad mensam Domini, eis concedebat, petendo eleemosynam ostiatim (Test.); sed quia in ipsa omnimodam a Patre caelesti dependentiam tam manifeste significatam recognoscebat. Ab omnibus se abdicare propter amo­ rem Dei et deinde plena confidentia extendere manum ad opti­ mum illum Patrem, ut ab illo eleemosynam acqiperet, per libe-

78

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

ralitatem piorum hominum, en sancti Francisci sublimis pauper­ tatis vera interpretatio, demonstrando hac se gerendi ratione, se revera esse Dei mancipium, et in Dei ditione quoquoversu om­ nino esse : « Omnem sollicitudinem proicientes in eum, quoniam ipsi cura est de vobis » (1 Petr. 5, 7).

Altera manifestatio sincerae simplicitatis S. Francisci patet in eius blanda laetitia.

Quisquis vel aliquantillum vitam beati Francisci cognoscit, scit, eum multiplicibus ac molestissimis cruciatibus fuisse pro­ batum et afflictum quoad corpus simul et quoad spiritum, nul­ lis tamen umquam supernae vitae iucundissimis solatiis et con­ solationibus pro sua firmissima fidelis viatoris spe intermissis.

Quod utique mirandum non est, nam lacrimis, quas frequenter fundebat, sive propter saecularem vitam suam praeteritam, sive propter mundi peccata et scelera, sive propter Christi passionem cor eius ineffabili dulcedine perfundebatur et aegritudines patien­ tissime toleratas veluti caras « sorores »1 amplectebatur, cum Chri­ sto crucifixo eum conformem redderent. Ita nec ipsi animae mae­ rores et angores serenum eius gaudium obnubilare poterant, quia grato animo illos de manu Dei suscipiebat et velut ignem repu­ tabat, in quo, tamquam aurum in fornace cor eius purgabatur., Affectum autem illum in anima seraphici Patris accuratius examinando, imprimis pro certo habendum est, Franciscum na­ turalem habuisse propensionem ad laetitiam et gaudium, ut ex eius vita iuvenili, quam « effusus ad gaudia»2 cum amicis inter mundanas pompas, licet a mortiferis vitiis vacuas, et inter deli­ cias transigebat, clarissime patet. Imo in ipso carcere, quo Peru­ siae inclusus quondam detinebatur, suorum vinculorum socios prae tristitia maestos, blande consolabatur, « exsultans in Domino, vincula ridens et spernens »*.

Sed etiam multa lepida et faceta facta ex eius posteriori vita eruuntur, sive etiam ingenuae rationes in admonendis vel castigan­ dis fratribus saepe adhibitae. Quae quidem gratissimae narratiun­ culae nativum eius ingenium designant eiusque indolem ad hilari­ tatem et iucunditatem omnino proclivem. Quocirca unum factum 1 Thomas de Celano, Vita II, n. 212.

1 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. I, n. 1, ed. cit, p. 506.

3 Thomas de Celano, Vita II, n. 4.

SANCTA SIMPLICITAS B. FRANCISCI

79

afferre liceat: « Semel quemdam fratrem inobedientem praelato, iussit se spoliare ... et postea mandavit, ut faceret foveam; et cum omnia fecisset, praecepit ei quod se in fovea poneret; quod et fecit. Et bea­ tus Franciscus terra cooperuit eum usque ad barbam. Et dixit ei: Esne mortuus frater ? Esne mortuus ? Qui respondit se esse mortuum.

Tunc dixit ei beatus Franciscus : Surge et si vere mortuus es sicut debes, obedi praelato tuo ad nutum, nec repugnes in aliquo, sicut nec homo mortuus potest in aliquo repugnare » \ Quam quidem nativam indolem S. Franciscus sciens et volens excoluit caelestis gratiae vi et impulsu actus, ita ut ad verae virtutis supernaturalis fastigium eam evexerit. Quod revera ex eo iam patet, scilicet quia eiusmodi laetitia insolita in illo sanctis­ simo viro ex altissima rerum caelestium contemplatione saepis­ sime derivabat. Nam frequenter dulcedo suae cum Deo unionis abunde illius animam perfundebat, ita ut in cantica et in iubilum vox et pectus erumperent ac diffluerent, sicut accidit, cum se­ mel «lignum . .. colligebat e terra, ipsumque sinistro brachio su­ perponens arculum filo flexum tenebat in dextera, quem quasi per viellam trahens per lignum, et ad hoc gestus repraesentans idoneos gallice cantabat de Domino»s. Sed idem etiam probatur ex eius sapientibus institutionibus, scilicet de fructibus pretiosis spiri­ tualis laetitiae: «Tutissimum remedium contra mille inimici insidias vel astutias laetitiam spiritualem sanctus iste firmabat.

Dicebat enim Tunc potissimum exsultat diabolus, cum gaudium spiritus servo Dei potest subripere .. . Sed laetitia spirituali corda replente, in vanum effundit serpens letale venenum . . . Studebat proinde sanctus in iubilo cordis semper existere, servare unctionem spiritus oleumque laetitiae ...»* In quodam capitulo scribi fecit haec verba : Caveant fratres, ne se ostendant extrinsecus nubilosos et hypocritas et tristes, sed ostendant se gaudentes in Domino, hilares et iucundos et convenienter gratiosos » \ Denique huiusmodi laetitia in S. Francisco erat fructus et qui­ dem unus e praecipuis fructibus singularis eius paupertatis amore Christi susceptae. Paupertas enim, si perfecta sit, non solum eicit 1 Bartholomaeus de Pisa, De conformitate vitae, in Analecta Franciseana, t. V, p. 141. a Thomas de Celano, Viia II, n. 127.

8 Cf. ibid.t n. 125. * Cf. ibid., n. 128.

80

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

foras omnem terrenam substantiam, sed etiam propriam volun­ tatem, propriumque iudicium et sic perfectam parit spiritus liber­ tatem, perfectamque laetitiam, de qua Franciscus nobilem gravemque sermonem habuerat ad fratrem Leonem (Fioretti). Haec revera summa paupertas perfecta est victoria, quae carnem, mundum et diabolum profligat et confundit, ideoque perfectam procurat libertatem filiorum Dei. Quoniam ergo beatus Pater per hanc altissimam paupertatem ab omnibus saeculi curis et solli­ citudinibus prorsus solutus fuerat, omnesque cupidinum et vitio­ rum laqueos disruperat, idcirco iucundissima, perfectissima, santissimaque laetitia potiebatur et perfundebatur, qua omnino ab­ sorbebatur in Deum, totum desiderabilem, quem in omnibus crea­ turis inveniebat et diligebat. Ob hanc igitur plenam atque altis­ simam paupertatem revera filius constituitur Patris caelestis, quocum cor eius laeta, grata, plenaque confidentia, necnon absoluta suimetipsius traditione intime communicabat, ita ut nulla umquam adversa res hanc eius immutatam et constantem pacem laetitiamque perturbare potuerit.

Tandem quid plura ? Ipsam mortem S. Franciscus cum eodem gaudio complectitur, quo cetera bona de manu Patris acceperat, eamque ut sororem dilectam blande salutat dicendo : «Be.ne ve­ niat soror mea mors »1, quam deinde « cantando suscepit»a.

1 Thomas de Cei.ano, Vita II, n. 217. * Cf. ibid., n. 214.

Caput X.

DE S. FRANGISCI EVANGELICA VOCATIONE Quomodo creverit in S. Francisco evangelica vocatio. — Prima Regula ser­ monibus sancti Evangelii praecipue utebatur. — Evolutio Regulae. — Litteralis Evangelii observantia.

Propositum seraphici nostri Patriarchae post suam plenam atque perfectam ad Deum conversionem iam in praecedentibus disputationibus exposuimus ut conatum quemdam, quo amore ardentissimo in Iesum Christum crucifixum prorsus transforma­ retur et quidem praecipue in mysteriis altissimae eius pauper­ tatis et exinanitionis. Ex alia autem parte item ostendimus eum ipso suo amore ad Christum et desiderio sese Christo conformandi, omni pietate ac teneritate Patrem suum caelestem in caelis prosequutum fuisse, in quo, ut pariter ostendimus, mirifica eius et filialis simplicitas rationem suam et fundamentum habebat. Iam duplex illud elementum S. Francisci spiritualitatis unico ac lar­ giori aspectu nos comprehendere posse putamus, ostendendo scilicet intentionem seraphici Patris, ut sanctum Iesu Christi Evangelium quam fidelissime observaret atque ad extremum usque apicem consequenter in praxim deduceret. Examinanti enim indolem spiritualitatis S. Francisci haec erga Evangelium Christi proclivitas negligenda certo non est, quippe quae lucem clarissimam in totum eius propositum et consilium spargit atque diffundit.

Tempore quo beatus Franciscus mundanae adhuc indulgebat conversationi, misericordia Dei innumeris modis eius animam a vanis et perituris creaturis abstrahere atque caelestium bono­ rum desiderio eam accendere satagebat. Solitudo enim, quam per­ tulit in carcere a Perusinis magistratibus captus, infirmitas, qua postea afflictabatur, maestitia quaedam et aversio ab oblectatione P. ViTUfl a BuSdUM, Dc spiritualitate francieccma - 6.

82

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

in spectata naturae magnificentia, cui tantopere proclivis erat, animum eius paulatim a terrenis cupiditatibus retrahere coeperunt.

Factum est deinde, ut repente visiones ipsius Domini nostri lesu Christi sub specie leprosi et in mysterio suae crucifixionis, arcana quoque verba, quae sive in somniis, sive in exstasibus e Christi ore veluti prolata audiebat, cor eius pedetentim emollirent et ad supremae gratiae infusionem ita instruerent, ut iam hebetudo eius mentis fidei, torpor animae devotionis fervori, cupiditates autem saeculi inflammatis Dei amoris desideriis cedere inceperint.

Exinde intima cordis tristitia peccata sua deplorare, dura pae— nitentia maculas animae detergere, heroica paupertate sese ab omnibus terrenis bonis sequestrare totis viribus satagere sibi pro­ ponit, quo ferventi virtutum exercitio sese ad evangelicam vo­ cationem a Deo accipiendam dignum reddat.

Yiginti quinque annos habens \ «quadam die, cum Domini misericordiam plenissime inuocasset, ostensum est ei a Domino, quid ipsum agere oporteret. Tantoque deinceps repletus est gaudio, quod non se capiens prae laetitia, etiam nolens ad aures hominum aliquid eructabat. . . Putabant homines quod uxorem ducere vellet. . .

Qui respondens eis aiebat: 9 Nobiliorem et pulchriorem sponsam guarn umquam videritis ducam, quae caeteris forma praemineat et sapientia cunctas excellat. » Addit autem Thomas a Celano : «Et equidem immaculata Dei sponsa est vera religio quam suscepit, et thesaurus absconditus est regnum caelorum, quod tanto desiderio exquisivit; quia necessario erat omnino vocatio evangelica in eo explenda, qui Evangelii erat minister in fide et veritate futurus »*.

Mandatum igitur, quod Deus ipsi exsequendum designat, iam ab initio suae conversionis summatim ei revelatur, ut scilicet Evangelio Christi fidelissime obsecundare contendat. Multum ta­ men adhuc temporis spatium praeteribit, antequam hoc solemne mandatum ipsi a Domino praestitutum per singulas suas partes in plena luce apparebit et manifestabitur, quia prius adhuc solitu­ dine, crucis contemplatione, lacrimis paenitentiae atque leproso­ rum curatione anima eii.s ad eximiam illam « evangelicam voca­ tionem » se expedire ac praeparare debebit.

Tandem aliquando nemorabilis lucescit dies, qua Dominus ei clare et distincte hanc vocationem suam revelat, dies nempe S. 1 Thomas de Celano, Vila J, n. 2.

8 Cf. ibid., n. 7.

DE FHANCISCI VOCATIONE EVANGELICA

83

Mathiae Apostolo sacra, 24 Februarii anni 1209, cum Franciscus vicesimumoctavum vitae suae annum iam ingressus fuerat. Nam «cum die quadam 1 Euangelium, qualiter Dominus miserit disci­ pulos ad praedicandum, in eadem Ecclesia (S. Mariae Angelorum) legeretur, et sanctus Dei assistens ibidem utcumque verba euangelica intellexisset, celebratis missarum solemniis, a sacerdote sibi exponi evangeliurti suppliciter postulavit. Qui cum ei cuncta per ordinem enarrasset, audiens spnctus Franciscus Christi discipulos non de­ bere aurum sive argentum seu pecuniam possidere, non peram, non sacculum, non panem, non virgam in via portare, non calceamenta, non duas tunicas habere, sed regnum Dei et paeniteniam praedi­ care, continuo exsultans in spiritu Dei: ’ Haec est, inquit, quod volo, hoc est quod quaero, hoc totis medullis cordis facere concupi­ sco ’.. . Non enim fuerat Euangelii surdus auditor, sed laudabili memoriae quae audierat cuncta commendans, ad litteram diligenter implere curabat»*.

Post aliquot hebdomadas exemplo beati Francisci accensi duo socii sese ipsi adiunxerunt, Bernardus a Quintavalle et Pe­ trus Cathanii, de quorum adventu beatus Pater maximo animi gaudio repletus, statim eos ad ecclesiam S. Nicolai perducit, ut consultando S. Evangelium, et ipsis de evangelica vocatione per­ suaderet. « Oratione autem finita, beatus Franciscus accipiens li­ brum (Evangelii) clausum, aperuit ipsum, et in prima eius aperi­ tione occurrit illud consilium Domini: ’Si vis perfectus esse, vade et vende omnia quae habes, et da pauperibus, et habebis thesaurum in caelo Quo aperto, beatus Franciscus gavisus est valde, et gra­ tias agit Deo; sed quia verus cultor Trinitatis trino voluit testimo­ nio confirmari, secundo et tertio librum aperit. Et in secunda aperi­ tione occurrit illud: ’ Nihil tuleritis in via’, etc. In tertia vero illud: ’ Qui vult venire post me, abneget semetipsum ’, etc. Beatus ergo Franciscus, in qualibet libro aperitione, gratiis Deo exhibitis pro confirmatione sui propositi et desiderii diu concepti, tertio sibi divi­ nitus exhibita et monstrata, dixit praedictis viris, scilicet Bernardo et Petro : ’ Fratres, haec est vita et regula nostra, et omnium qui vo­ luerint societati nostrae coniungi. Ite ergo, et sicut audistis implete » Dies, qua haec contingebant, scilicet 16 Aprilis anni 1209 aeterna 1 Circa chronologiam cf. Thomas de Cki.axo, Vita /, n. 2,18, 21. * Thomas de Celano, Vita I, n. 22.

3 Legenda trium sociorum, ed. M. Fai.oci Pulignani, cap. VIII, § 29.

84

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

memoria digna censeri debet, utpote quae franciscanae fraterni­ tatis exordia signat.

Augescente interim in dies numero fratrum, ita ut post an­ num iam duodecim essent, Franciscus coepit cogitare de appro­ batione novae suae vitae a Romano Pontifice obtinenda. Utique episcopus Assisiensis omnia iam noverat, probaveratque, quia sine ipso sanctus Pater nihil omnino aggredi audebat1, sed amor eius et veneratio erga Apostolicam Sedem eum cum nova fra­ ternitate Romam impulit, ut ipsius Summi Pontificis benedictio­ nem et comprobationem meruerit obtinere 2. Anno igitur 1210 Franciscus una cum undecim fratribus iucundo animo Romam proficiscitur, secum ferens parvulam regulam, quam pro ipsis con­ scripserat. Occasione huius seraphici Patris itineris totiusque trac­ tationis negotii sui cum Romana Curia, evidentissimo modo patet irrefragabile eius consilium, scilicet nihil omnino se intendere, nisi ut secundum formam S. Evangelii vitam suam suorumque fratrum instituat. Invenerunt Romae Guidum, episcopum Assisiensem, qui, notus Cardinali Ioanni Colonna a S. Paulo, Fransciscum ad illum introduxit. Cardinalis ille « vere Dei gratia ple­ nus, diligens plurimum servos Dei»8, conatus est Francisco per­ suadere, ut commodiorem vitam sibi eligeret, «planiora itine­ ra »4 ei ostendens, quam tamer «suasionem (Franciscus) humi­ liter, prout poterat, recusabat, non persuasa despiciendo, sed alia pie affectando »6. Introductus deinde ab eodem sancto Cardinali Franciscus ad ipsum Pontificem; Innocentium III, admittitur, de quo Thomas Celanensis scribit «vir gloriosus, doctrina quoque affluentissimus, sermone clarissimus, zelo iustitiae fervens, in iis, quae Christianae fidei cultus causa poscebat»6. Quamvis ipse Sum­ mus Pontifex «inclinatus animo esset, ut pium supplicanti praebe­ ret assensum, distulit tamen perficere, quod Christi postulabat pauperculus, pro eo quod aliquibus de Cardinalibus novum aliquid et supra vires humanas arduum videretur. Aderat autem inter car­ dinales vir venerandus, dominus loarmes de sancto Paulo, episcopus 1 Cf. Thomas de Celano, Vita J, n. 15.

2 Cf. ibid.y n. 32. # Legenda trium sociorum, ed. eit, cap. XII, § 47.

4 Thomas de Celano, Vita /, u. 33. * Cf. ibidem.

• Cf. ibidem.

85

DE FRANCISCI VOCATIONE EVANGELICA

Sabiniensis, omnis sanctitatis amator et adiutor pauperum Christi.

Qui divino spiritu inflammatus, Summo Pontifici dixit et fratri­ bus suis : 9 Si petitionem pauperis huius tamquam nimis arduam novamque refellimus, cum petat, confirmari sibi formam euangelicae vitae, cavendum est nobis, ne in Christi Euangelium offendamus.

Nam si quis intra euangelicae perfectionis observantiam et votum ipsius dicat contineri aliquid novum aut irrationabile vel impossi­ bile ad servandum, contra Christum, Euangelii auctorem, blasphe­ mare convincitur \ Quibus propositis, successor Apostoli Petri, conversus ad pauperem Christi, dixit: 9 Ora fili, ad Christum, ut suam nobis per te voluntatem ostendat, qua certius cognita tuis piis desideriis securius annuamus » \ Responsum autem ultimum Pon­ tificis refert Thomas a Celano his verbis : «Ite cum Domino, fra­ tres, et prout Dominus vobis inspirare dignabitur, omnibus paenitentiam praedicate. Cum enim omnipotens Dominus vos numero multiplicabit et gratia, ad me cum gaudio referetis, et ego vobis his plura concedam et securius maiora committam »8. « Tres Socii» ita comprobationem Pontificis narrant: «Et.. . amplexatus est eum, et regulam, quam scripserat approbavit. Dedit etiam sibi licentiam praedicandi ubique paenitentiam, ac fratribus suis, ita tamen ut, qui praedicaturi, erant a b. Francisco licentiam obtinerent, et hoc idem postea in Consistorio approbavit»3. s

Memoravimus superius quandam parvam regulam, quam Franciscus secum gestam Summo Pontifici porrexit, ut eam apostolica sua auctoritate confirmaret. Quocirco ad evangelicam Francisci vocationem profundius investigandam, indagatio de huius regulae origine et compositione prorsus necessaria est. Itaque Re­ gula, de qua hic loquimur, apud auctores «protoregula » vocari solet, dum illa anni 1221, ex vigintitribus capitibus constans, «prima», alia vero, anni 1223, Regula «bullata» seu «secunda» vulgo dicitur. Conata textus Protoregulae inveniendi hactenus male cesserunt, plures autem franciscanologi, inter quos eminent Dom. Mandic, O. F. M. 4, Cuthbert, 0. F. M. Cap. B, Ylastimil 1 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. III, n. 9, ed. citp. 512.

2 Thomas de Celano, Viia I, n. 33.

3 Legenda trium sociorum, ed. cit., cap. XII, § 51.

4 De legislatione antiqua Ordinis Fratrum Minorum, t. I. Legislatio franciscana ah anno 1210-1211, Mostar, 1924. * Life of St Francis, Appendix 1, p. 393 sq.

86

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

Kybal S P. Mandonnet, 0. P.2 tentamina ad eam iterum redi­ gendam instituerunt.

In hac indagatione imprimis multum iuvat narratio Celanensis, qua evidentissimo modo hanc Protoregulam designat: « Videns beatus Franciscus quod Dominus Deus quotidie augeret numerum in idipsum, scripsit sibi et fratribus suis, habitis et futu­ ris, simpliciter et paucis verbis, vitae formam et regulam, sancti Euangelii praecipue sermonibus utens, ad cuius perfectionem solum­ modo inhiabat. Pauca tamen alia inseruit, quae omnino ad conver­ sationis sanctae usum-necessario imminebant »3. Ex hoc loco clare patet Regulam fuisse brevem, qua scilicet pauca S. Evangelii verba praecipue continebantur et quaedam alia ad institutionem fratrum vitae pertinentia. Sed praeter haec pretiosa indicia auc­ toritatem habemus multo maioris valoris, ab ipso scilicet seraphico Patre firmatam in suo Testamento : « Et postquam Domi­ nus dedit mihi de fratribus, nemo ostendebat mihi, quid deberem fa­ cere ; sed ipse Altissimus revelavit mihi, quod deberem vivere secun­ dum formam sancti Evangelii. Et ego paucis verbis et simpliciter feci scribi; et dominus papa confirmavit mihi» \ Singula verba huius sententiae ponderanda sunt. Franciscus affirmat se illam «formam sancti Evangelii» in Protoregula sibi assumpsisse, quae sibi a Domino revelata fuerat. Quaenam autem esset illa revela­ tio, plane scimus ex testimonio « Trium Sociorum», quod modo commemoravimus, ubi de consultatione Evangelii cum Bernardo et Petro sermo erat. Post triplicem enim Evangelii aperitionem Franciscus : « Haec est», ait, « vita et regula nostra, et omnium qui voluerint nostrae societati coniungi» \ Ex quibus patet, tres versus Evangelii, scilicet Mt. 19, 21: «Si vis perfectus esse, vade, vende quae habes et da pauperibus et habebis thesaurum in caelo», Luc. 9, 3 : «Nihil tuleritis in via», Mt. 16, 24 : «Si quis vult post me venire, abneget semetipsum», constituisse nucleum et summam « formae vitae evangelicae » a Francisco in sua Protoregula assum­ ptam. Certum tamen videtur, etiam textum Mt. 10, 7 sq., ubi de missione apostolorum sine auro et argento et pecunia, et de prae1 Die Ordensregeln des heiligen Franz von Assisi, Leipzig-Berlin, 1915.

2 Les regles et le gouvernement de VOrdre «de Poenitentia » au XIII siecle, * Thomas de Celano, Vita I, n. 32.

4 S. Franciscus, Opuscula, p. 79. s Legenda trium sociorum, ed. cit., cap. VIII, § 29.

DE FRANCI SCI VOCATIONE EVANGELICA

87

dicatione «regni » et « paenitentiae » agitur, saltem quoad substan­ tiam, ad ipsam pertinuisse. Nam eadem verba erant, quae ipse Franciscus audierat memorabili ea die, qua S. Sacrificio Missae interfuerat in Ecclesia S. Mariae Angelorum, eisque auditis et expo­ sitis exclamaverat: «Hoc est quod volo, hoc est quod quaero, hoc totis medullis cordis facere concupisco»\ Vix ergo in dubium vo­ cari potest, locum illum, qui per totam traditionem fransciscanam ut exemplar manifestum verae minoriticae vitae conside­ ratus est, quique ad illam S. Matthaei Evangelii partem per­ tinet, quae a S. Bonaventura «Regula Apostolorum » simpliciter vocatur, a seraphico Patre in pristinam suam Regulam assum­ ptum fuisse. Quia autem Franciscus in Testamento suo confir­ mat salutationem evangelicam : «Dominus det tibi pacem » sibi a Deo revelatam fuisse, admittendum est, etiam hanc vel similem salutationem ab ipso in Protoregulam esse receptam. Praeter haec evangelica verba, quaedam alia necesse est Protoregulam comprehendisse ex praefato Celanensis testimonio, quod Franci­ scus «pauca alia inseruit, quae omnino ad conversationis sanctae usum necessario imminebant»a, quae certe disserebant de modo eundi per mundum, de modo laborandi et de quibusdam aliis praeceptis evangelicis. Eiusmodi indicationibus innixus P. Dom. Maiidic ita originalem textum restaurandum esse autumat.

In nomine Patris ei Filii et Spiritus Sancti. Arnen.

I. Regula et vita (istorum) fratrum haec est, scilicet (vivere in oboedientia, in castitate et sine proprio et) Domini nostri Iesu Chri­ sti doctrinam et vestigia sequi, qui dicit: «Si vis perfectus esse, vade et vende omnia, quae habes et da pauperibus et habebis thesau­ rum in caelo; et veni, et sequere me» (cf. Mt. 19, 21). Et: « Si quis vult post me venire, abneget semetipsum et tollat crucem suam et sequatur me » (Mt. 16, 24). Item : « Si quis vult venire ad me et non odit patrem, et matrem, uxorem et filios et fratres et sorores, adhuc autem et animam suam, non potest meus esse discipulus » (cf. Luc. 14, 26). Et : « Omnis qui reliquerit patrem aut matrem, fratres aut sorores, uxorem aut filios, domos aut agros propter me, centuplum accipiet et vitam aeternam possidebit» (cf. Mt. 19, 29).

II. Omnes fratres, in quibuscumque locis steterint apud alios ad serviendum vel laborandum, non sint camerarii vel cellararii nec 1 Thomas de Celano, Vita I, n. 22. s Cf. ibid., n. 32.

88

DE SPIRITRALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

presint in domibus eorum quibus serviunt; nec recipiant aliquod officium quod scandalum generet vel animae suae faciat detrimen­ tum. Sed sint minores cl subditi omnibus, qui in eadem domo sunt.

III. Quando fratres vadunt per mundum, nihil portent per viam neque panem neque pecuniam neque virgam. Et in quamcumque domum intraverint, primum dicant: Pax huic domui. Et in eadem domo manentes edant et bibant quae apud illos sunt (cf. Luc. 10, 48). Non resistant malo; sed si quis eos in maxillam percusserit, praebeant ei et alteram; qui aufert eis vestimentum, etiam tu­ nicam non prohibeant. Omni petenti se tribuant; et si quis au­ fert ea quae sua sunt, non repetant (cf. Luc. 6, 29-30).

Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto, sicut erat in principio et nunc et semper et in saecula saeculorum. Arnen \ Evidenter patet, talem regulam, licet evangelicam puritatem et vigorem mirabili modo saperet, fuisse nimis generalem quam ut omnibus novae fraternitatis postulatis, necessitatibus et oppor­ tunitatibus providere posset. Itaque capitula generalia, quae per singulos annos celebrabantur, novis semper legibus et normis cre­ brescentem coetum instruebant, ita ut paulatim primaeva regula in plurima capita excreverit. Anno 1221 Franciscus simplicem suam «formam vitae », quam 1210 Romanus Pontifex approba­ verat, simul cum praescriptionibus et praeceptis, quae exinde ipsi addita fuerant, fratri Caesario a Speyer tradidit elaborandam et locis S. Evangelii ditandam. «Et videns beatus Franciscus fratrem Caesarium sacris litteris eruditum, ipsi commisit, ut re­ gulam, quam ipse simplicibus verbis conceperat, verbis evangelicis adornaret. Quod et fecit » 2. In capitulo Pentecostes eiusdem anni, quod praesidente Cardinale Hugolino, aut eius Vicario Cardinale Raynerio Cappocio ’, apud S. Mariam Angelorum habitum fuit, haec a Caesario retractata regula disputationibus capitularium subiciebatur, et in ea forma, qua sub nomine Regulae primae vel Regulae non bullatae nobis nota est *, approbata fuit.

1 Cf. D. Mandio, De legislatione antiqua Ordinis Fr. Minorum, t. I, p. 122 sq. ; Armando Quaglia, O. F. M., L’originalitci dellaRegola francescana, Sassoferrato,.

1943.

2 Chronica Fratris Jordani, ed. H. Boehmer, in Coli. d’Etudes et de Documents, t.

VI, n. 15, p. 15, Paris, 1908. * Cf. P. Benedikt ZSllig, O. M. Cap., Die Beziehungen des Kardinals Hagolini zum heil. Franziskus und zu seinem I. Orden, p. 35.

4 S. Franciscus, Opuscula, p. 24 sq.

DE FRANCISCI VOCATIONE EVANGELICA

89

Neque tamen hac ratione Regulae evolutio fuit absoluta.

Variae enim additiones, quae aucto fratrum numero et mutatis condicionibus vitae et apostolatus in subsequentibus capitulis ipsi adiectae fuerant, eiusdem Regulae unitati et claritati haud parvum detrimentum attulerant, ita ut in tota fraternitate desiderium manifestaretur, ut Regula in breviorem, clariorem et enucleatiorem formam a S. Francisco redigeretur. Votis fratrum suorum, quae proprio suo consilio omnino consentiebant, libenter annuens, S. Franciscus cum fratre Leone, confessario suo et scriba, itemque una cum fratre Bonitio, docto iuris perito ex Bononia, ad montem, qui vulgo « Fonte Colombo » dicitur, se contulit, ut in so­ litudine vocem Dei audire et, gratia caelesti irrigante, supremam Regulae formam invenire mereretur. Quem eventum S. Bonaventura claris verbis in sua « Legenda » narratum nobis conservavit, in­ simul ostendens Francisco omnino certum fuisse deliberatumque, ut evangelicam S. Regulae indolem sertam tectamque tueretur. « Cum autem, dilatato iam Ordine, vivendi formam per dominum Innocentium approbatam disponeret per successorem ipsius Hono­ rium in perpetuum facere roborari, huiusmodi fuit a Deo revelatio­ ne commonitus ». (Sequitur deinde visio sancti Francisci micarum panis et hostiae ex ipsis confectae, de quibus vox de caelo : « Francisce », ait, « micae.. . verba evangelica sunt, hostia Regula »). « Vo­ lens igitur confirmandam Regulam ex verborum Evangelii aggre­ gatione profusius traditam ad compendiosiorem formam, iuxta quod dictabat visio monstrata, redigere, in montem quemdam cum duobus sociis, Spiritu sancto ducente, conscendit, ubi pane tantum contentus et aqua, ieiunans conscribi eam fecit, secundum quod oranti sibi divinus Spiritus suggerebat» \ Haec ergo est ea regula, quae anno 1223, die 29 Novembris a Summo Pontifice Honorio III per Bullam «Solet annuere » approbata fuit et ideo Regula bullata vulgo vocatur. *

Ex eis, quae de origine et de evolutione Regulae S.. Francisci consideravimus, perspicue comperire licet, seraphicum Patrem omni suae animae vi et impetu secundum normam sancti Evan­ gelii, « ad cuius perfectionem totaliter inhiabat»2, vitam suam suo­ rumque fratrum instituere voluisse. Intendebat revera beatus 1 S. Bon aventur A, Legenda S. Francisci, cap. IV, n. 11, ed. cil., p. 515 sq. * Legenda trium sociorum, cd. eiicap. XII, § 51.

t»

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

Pater vitam suae fraternitatis componere ad illam formam vitae, quam Dominus noster Iesus Christus Apostolis suis tradidit se­ cundum testimonium S. Matthaei in capite decimo sui Evangelii, quae a S. Bonaventura simpliciter «Regula Apostolorum » vocatur.

In his enim dictaminibus Franciscus totam evangelicam doctri­ nam adumbratam conspexerat et quidem non pro solis Apostolis, sed pro omnibus, qui, ut ipse et sui fratres, ad eamdem perfectio­ nem vocati erant et quos propterea libenter «viros euangelicos»1 vocabat.

De his omnibus certe nullum dubium admittendum esse vi­ detur, sed quaestio posset proponi, utrumne tali se gerendi modo S. Franciscus aliquid novum in Ecclesiam seu in religiosorum Or­ dinum vitae rationem induxerit. Nonne ceteri omnes Ordinum fundatores hoc semper intendebant, puram scilicet et fidelem observantiam S. Evangelii? Nonne et ipsi a sequacibus suis fir­ miter exigebant, non solum ut praecepta eius exsequerentur, sed etiam ut ipsius consilia cum omni fidelitate servarent ?

Pro certo tamen affirmandum esse putamus, Franciscum, in­ stituendo suam fraternitatem secundum «formam sancti Evan­ gelii » quam quidem, ut retulimus, divina revelatione et caelesti inspiratione ab ipso Domino acceperat, novam revera viam iniisse, novamque religiosae vitae formam, usque ad illud tempus incognitam, in Ecclesiam intulisse.

Utique, etiam antiquarum religionum institutores ordines suos super fundamentum Evangelii stabilierunt, etiam ipsi spiritu Evan­ gelii ipsiusque virtutum sequaces suos imbutos esse voluerunt, sed nullus adhuc Ordinis fundator, neque Pachomius, neque Basilius, neque Augustinus, neque Benedictus, ipsum Evangelium ut Regu­ lam vitae religiosae assumpserat, nullus eorum discipulos suos ad totam Evangelii observantiam et ad ipsam formam vitae Aposto­ lorum obligatos esse constituit. Imo, in antiquis illis Ordinibus quaedam elementa evangelicae vitae, ut eam ab ipso Christo eiusque Apostolis ductam fuisse conspicimus, a claustralis vitae for­ ma exclusa manere debebant, ut vita vagans apostolica, quam agebant Christi discipuli, et praedicatio Evangelii per totum mun­ dum, ad quam Christus eos mittebat, quia stabilitatem loci in' legem proclamabant. Ideoque omne propositum sese uni ex illis antiquis religionibus adiungendi a S. Francisco semper acerrime 1 Legenda trium sociorum, ed. citcap. XII, § 51.

DE FRANCI SCI VOCATIONE EVANGELICA

91

repudiatum fuit. Quod optime descriptum invenimus in « Specu­ lum perfectionis»: «Quum beatus Franciscus esset in capitulo generali apud Sanctam Mariam de Portiuncula quod dictum est capitulum storiorum quia non erant ibi habitacula nisi de storiis et fuerunt ibi quinque millia fratres, quamplures fratres sapientes et scientiati iverunt ad dominum Ostiensem qui erat ibidem et dixe­ runt ei : ’Domine, volumus ut suadeatis fratri Francisco quod sequa­ tur consilium fratrum sapientium et permittat se interdum duci ab eis’. Et allegabant regulam sancti Benedicti, Augustini et Bernardi qui docent sic et sic vivere ordinale. Quae omnia quum retulisset cardinalis beato Francisco per modum admonitionis, beatus Franci­ scus nihil sibi respondens cepit ipsum per manum et duxit eum ad fratres congregatos in capitulo ei sic locutus est fratribus in fervore et virtute Spiritus sancti: ’ Fratres mei, fratres mei, Dominus vo­ cavit me per viam simplicitatis et humilitatis et hanc viam ostendit mihi in veritate pro me et pro illis qui volunt mihi credere et imitari.

Et ideo volo quod non nominetis mihi aliquam regulam neque sancti Benedicti, neque sancti Augustini, neque sancti Bernardi, neque aliquam viam et formam vivendi praeter illam quae mihi a Domino est ostensa misericorditer et donata »\ Hoc idem legimus apud Thomam a Celano : « Verum quia (Cardinalis loannes a S. Paulo) homo erat providus et discretus, coepit eum de multis interrogare et, ut ad vitam monasticam seu eremiticam diverteret, suadebat. At sanctus Franliscus suasionem cius humiliter, prout poterat, recu­ sabat, non persuasa despiciendo, sed alia pie affectando, altiore desiderio ferebatur » 2. Sed neque S. P. Dominici desiderio an­ nuere voluit, qui suum Ordinem in fraternitatem franciscanam ‘coalescere proposuerat3, nam sancto Patriarchae firmissime per­ suasum erat «formam vitae », quam ipse intendebat, esse pror­ sus novam et propriam, seu potius antiquam quidem, sed pro do­ lor derelictam et deperditam, vitam scilicet reapse evangelicam, vitam, quam ipse Christus discipulos suos verbo suo et exemplo docuerat. Hanc autem fidem et persuasionem per totam suam vitam invicte et constantissime retinuit, ita ut in ipsa hora mortis adhuc diceret : «Ipse Altissimus revelavit mihi, quod deberem vivere secundum formam sancti Evangelii»\ * Speculum perfectionis, ed. cilp. 131 sq. a Thomas de Celano, Vita I, n. 33. * Idem, Vita II, n. 150.

4 Cf. Testamentum, in Opuscula, p. 79.

92

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

Hoc revera erat propositum, Francisco a divinae Providen­ tiae consilio praestitutum, ut per institutionem suae fraternitatis in tres Ordines divisae, vitam evangelicam, vitam primaevae Ec­ clesiae in mundo denuo instauraret. Omnes scriptores, qui eius res sanctissime gestas narrarunt unanimi consensione testantur, hanc fuisse constantem seraphici viri mentem insignemque a se instituti Ordinis triplicis notam. « Summa eius intentio, praeci­ puum desiderium, supremumque propositum eius erat sanctum Euangelium in omnibus et per omnia observare ac perfecte omni vigilantia, omni studio, toto desiderio mentis, toto cordis fervore> Domini nostri Jesu Christi doctrinam sequi et vestigia imitari» \ Vocatio eius simpliciter « vocatio euangelica » dicitur, ipseque Franciscus « minister Euangelii» \ « Coepit ex hoc vir Dei divino instinctu euangelicae perfectionis aemulator exsistere »3, «ut Euangelium Chri­ sti faceret et doceret»4, his et talibus verbis S. Bonaventura totam eius vitam comprehendit.

Valde memorabiles sunt sub hoc respectu epistulae ceteraque scripta Iacobi Vitriacensis, qui anno 1216 Curiam Romanam visitavit et 31 Iulii eiusdem anni ab Honorio III archiepiscopus Accon in Palaestina ordinatus est. In epistula scripta Ianuae ad amicos suos in Lotharinga ita de fratribus minoribus scribit: « Cum autem aliquanto tempore fuissem in Curia, multa inveni spiritui meo contraria: adeo enim circa secularia et temporalia, circa reges et regna, circa lites et iurgia occupati erant, quod vix de spi­ ritualibus aliquid loqui permittebant. Unum tamen in partibus illis invehi solacium : multi enim utriusque sexus, divites et seculares, omnibus pro Christo relictis scculum fugiebant, qui fratres minores vocabantur. A domino Papa et Cardinalibus in magna reverentia habentur. Ilii autem circa temporalia nullatenus occupantur, sed fervente desiderio et vehemente studio singulis diebus laborant, ut animas, que pereunt, a seculi vanitatibus retrahant et eas secum du­ cant . . . Ipsi autem secundum formam primitive ecclesie vivunt, de quibus scriptum est: multitudinis credentium erat cor unum et anima una (Act. 4, 32). De die intrant civitates et villas, ut aliquos lucri fa­ ciant operam dantes actioni, nocte vero revertuntur ad eremum vel 1 Thomas de Celano, Vita I, n. 84.

2 Gf. ibid n. 7.

3 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. III, n. 2, ed. cit., p. 510. * Cf. ibid., cap. IV, n. 1, ed. cit., p. 513.

DE FRANCISCI VOCATIONE EVANGELICA

93

loca solitaria vacantes contemplationi ... »\ In epistula scripta anno 1220, Damiatae : «Rainerius prior sancti Michaelis reddi­ dit se religioni fratrum minorum, quae religio valde multiplicatur per universum mundum, eo quod expresse imitatur formam primi­ tive ecclesie »*. In sua « Historia orientalis » habet caput « de reli­ gione et predicacione fratrum minorum », ubi inter alia haec scri­ bit : « Predidis tribus heremitarum, monachorum, canonicorum re­ ligionibus . . . addidit dominus in diebus istis quartam religionis institutionem, ordinis decorem et regule sanctitatem. Si tamen ec­ clesie primitive statum et ordinem diligenter attendamus, non tam novam addidit regulam, quam veterem renovavit. . . Adeo autem primitive ecclesie religionem, paupertatem et humilitatem in se di­ ligenter reformare student, puras evangelici fontis aequas cum siti et ardore spiritus haurientes, quod non solum euangelica praecepta, sed et consilia, vitam aposlolicam expressius imitantes, modis omni­ bus adimplere laborant, omnibus que possident renunciantes, se ipsos abnegantes, crucem sibi tollendo, nudi nudum sequentes . . . Ipsi autem Christi pauperes neque sacculum in via portant neque peram neque panem neque es sive pecuniam aliquam in zonis suis, non possidentes aurum neque argentum hec calciamenia in pedibus suis habentes. Nulli enim huius ordinis fratri licet aliquid possidere.

Non habent monasteria, non ecclesias, non agros vel vineas vel ani­ malia, non domos, non possessiones, neque ubi caput reclinent.

(Luc. 9, 58). ... Si quis eos ad prandium vocaverit, que apud illos sunt, manducant et bibunt. Si quis eis aliquid misericorditer con­ tulerit, non reservant in posterum .. . Ipsi enim funiculum cum tunica venientibus ad se largientes, quod reliquum est, superne pro­ curationi relinquunt... IIoc est fratrum minorum sanctus ordo et apostolicorum virorum ammiranda ei imitanda religio . . .»a.

Laete et animose beatus Franciscus omnia Evangelii prae­ cepta et consilia exsequebatur ad litteram, Christum oculis fidei cernebat, audiebat singula eius verba, quae ad Apostolos et ad plebes faciebat in Evangelio, omniaque ut ad seipsum directa considerabat et fideliter observabat. Nulla vero ratione curabat, 1 Cf. H. Boehmer, Analekten zur Geschichte des Franciscus von Assisi, ed. cit., p. 66 sq. a Cf. ibid., p. 69.

3 Cf. ibid., p. 69 sq.

94

DE SPIRITUALITATE FRANCISGANA. - PARS PRIMA

utrumne verba Christi litteraliter an translata significatione acci­ pienda essent, num ad omnes vel ad solos Apostolos potius perti­ nerent, utrum in omne tempus an potius pro aliquo tantum even­ tu valerent ; de huiusmodi quaestionibus pro summa sua simpli­ citate nullo omnino modo sollicitus erat vel commovebatur : si­ quidem candide et ingenue Christi verbum, doctrinam, exemplum considerabat, quae omnia deinde ad litteram sibi imitanda et ser­ vanda aestimabat ac nitebatur. Iuvat id quibusdam exemplis illu­ strare : « Nolite portare sacculum, neque peram, neque calceamenta » (Luc. 10, 4). Non obstante duro certamine ministrorum Franciscus per totam suam vitam huic evangelico praecepto fideliter adhaerere voluit. «Nolite possidere aurum, neque argentum, neque pecuniam in zonis vestris » (Mt. 10, 9). Franciscus implacabili hor­ rore pecuniam et denarios detestabatur. « Et ei qui vult tecum con­ tendere iudicio, et tunicam tuam tollere, dimitte ei et pallium » (Mt. 5, 40). Quoties pallium pius Pater vel etiam partem suae tunicae pauperibus misericorditer dono dedit!1 «Qui petit a te, da ei» (Mt. 5, 42). Pauperculae mulieri quondam librum Evangelii tra­ didit, nihil aliud prae manibus habens, nam «credo equidem », inquit, « quod magis Deo placebit donum quam lectio » \ « Quamdiu fecistis uni ex his fratribus meis minimis, mihi fecistis », et «quamdiu non fecistis uni de minoribus his, nec mihi fecistis» (Mt. 25, 40 et 45). Haec sancta verba eum induxerunt, ut sequa­ ces suos « fratres minores vocaret » *. « Si ergo ego lavi pedes vestros, Dominus et Magister : et vos debetis alter alterius lavare pedes » (Io. 13, 14). Propter haec verba superiores «lotores pedum fratrum» vocat4. «Leprosos mundate» (Mt. 10, 8). Leprosorum curatio tam dulcis ei erat ut in fine vitae suae cum gaudio et consolatione huius humilis negotii recordatus sit5. « Nolite ergo solliciti esse in cra­ stinum » (Mt. 6, 34). Et ideo nolebat, quod fratres cibos praepa­ rarent in vigilia 0. «Intrantes autem in domum, salutate eam di­ centes : Pax huic domui» (Mt. 10, 12), quam salutationem evangelicam fratribus suis in Regula (cap. 3) praescripsit, eaque in omni sua praedicatione et colloquio sancte utebatur. « Vos autem nolite 1 Thomas de Celano,

Vita II, n. 86, 87, 88, 89, 90.

2 Cf. ibid., n. 91.

3 Speculum perfectionis, p. 51.

4 Cf. Admonitio IV, in Opuscula, p. 8.

5 Testamentum, in Opuscula, p. 77.

6 Speculum perfectionis, p. 38 sq.

DE FRANCISCI VOCATIONE EVANGELICA

95

vocari Rabbi, unus est enim Magister vester, omnes autem vos fratres estis » (Mt. 23, 8). Idcirco vetuit, quominus superiores fraterni­ tatis vocarentur « priores » aut « rectores » aut « abbates », sed tan­ tummodo «ministri omnium fratrum ». (Reg. cap. 10). « Quicum­ que voluerit inter vos maior fieri, sit vester minister: et qui voluerit inter vos primus esse, erit vester servus. Sicut Filius hominis non venit ministrari, sed ministrare et dare animam suam redemptionem pro multis » (Mt. 20, 26-28). Propterea ad mentem S. Francisci inter superiorem et subditum vigere debet animus mutuae cari­ tatis, ita ut superior serviat subdito ex vera caritate, itemque ex eadem sincera caritate subditus superiori oboediat.

Virtutes, quae merito evangelicae dicuntur, quia saepe ab ipso Christo in Evangelio commendantur, ut paupertas, humi­ litas, mansuetudo, paenitentia, fraterna caritas, Francisco prae ceteris carae acceptaeque erant, ipsaeque constanter in eius ad fratres exhortationibus recurrunt. Simplicitas praesertim, qua to­ tum Evangelium tam profunde imbuitur, ipsum seraphicum Pa­ trem totamque primaevam minorum fratrum historiam ad mi­ raculum exornabat, primamque illam franciscanam aetatem caris­ simam, amabilissimam et acceptissimam coram populo in om­ nium oculis reddebat. Spiritus ille plane evangelicus, quo fit, ut Ordo noster ex ipsius S. Evangelii fonte alacrem illam et ingenuam simplicitatem indesinenter haurire pergat, ratio esse videtur, cur adhuc nostris temporibus idem seraphicus Ordo noster tam for­ titer animos sive credentium, sive ipsorum impiorum alliciat; nam sincera et candida illa fides, illa in proximum dilectio sine fictione, imo cum proprio incommodo coniuncta, illa filialis confidentia,, summa illa immunitas ab omni mundana sollicitudine, iucunda suavisque illa laetitia, quae hanc sanctam evangelicam simpli­ citatem conjunctissime comitari solent, vehementi impetu ad Franciscum eiusque fraternitatem omnium corda rapiunt. Revera, suprema ratio, cur institutiones S. Francisci tantopere valeant ad normam et consuetudinem Christianae vitae conservandam atque identidem restituendam, in eo certo ponenda est, quod Evangelium Christi secundum totam suam integritatem, totam suam in humanos mores divinam virtutem, plenamque suam vim reformatricem, correctricem, atque emendatricem mundo perdito iterum iterumque nuntiare doctrina et exemplo non desinunt. La­ mentabilia saepe suspiria infelix nostra aetas trahit: Utinam alter

96

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

venerit Franciscus, qui mundum nostrum miserrimum cruentisque odiis dilaniatum renovaret! At querela haec supervacanea facile reputabitur : nam beatus Franciscus nobiscum continuo vi­ vit, non utique ut pia legenda narrabat, vivus et capite erectus in suo sepulcro, oculis apertis, sacrisque vulneribus sanguinem manantibus ornatus, sed vivens et operans in triplici sua frater­ nitate, in suis filiis per totum mundum dispersis. Festinemus igi­ tur omnes, qui franciscano nomine gloriamur, reapse secundum mentem S. Francisci sancte vivere, spirituque Evangelii propen­ sius semper imbui; hoc pacto certissime Ordo noster semper va­ lidissima erit militia et inexpugnabile praesidium in praesenti contentione ad regnum Christi per totum orbem statuendum ac dilatandum.

Caput XI.

DE SERAPHICO S. FRANCISCI AMORE Amor sensibilis, dilectio rationalis, caritas. — S. Francisci amor compla­ centiae et benevolentiae. — Amor seraphicus profundius explicatur.

Licet in nostris de fine quo intendit franciscana spiritualitas disceptationibus de amore Dei, de caritate divina, qua beati Fran­ cisci cor inflammabatur, aperte nondum egerimus, suprema ta­ men illa virtus, dilectio scilicet, quae regina est omnium cetera­ rum virtutum radixque omnis honestatis, tacito quodam modo in nostras collocutiones fere ubique se insinuavit. Nam ubi de ardenti Francisci desiderio loquebamur, quo in Christum crucifixum to­ tum transformari anhelabat, nemo est qui non videat, amore dum­ taxat tam miram conglutinationem effici potuisse. Filialis quoque illa et religiosa eius erga Patrem caelestem reverentia certe amo­ rem, omnibus spiritualis infantiae virtutibus exornatum, omnino exigit. Nihil praeterea nisi fervens Christi amor eum ad litteralem Evangelii observantiam induxit. Revera, amor Dei, qui est « ra­ dix, forma et finis virtutum»\ omnibus etiam S. Francisci virtuti­ bus singularem animam et vitam inspiravit. Imo amor ille divinus veluti nota valde conspicua in Francisco elucet ipsique ob prae­ cipuam rationem attribuitur, ita ut in hoc uno vera eius spiritua­ lis indoles consistere videatur, nam tum ecclesiae liturgia, tum devoti vox populi Franciscum eiusque Ordinem titulo « seraphici » semper decorarunt. Revera, tota Francisci effigies, ut ex histo­ ricis fontibus et biographicis commentariis eius narratae vitae, necnon ex iconographia, poesi, musica reliquisque liberalibus ar­ tibus et disciplinis mirifice praefulget, amorem et quidem seraphicum in Deum et homines undequaque spirat. Amor scintillat 1 S. Bonaventura, II Sent., d. 38 a. 1, q. 3, ad 6, in Opera Omnia, t. II, p. 885.

P. Vitus a Bubsum, De spirilualitate franciscana - 7.

98

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

ex perspicacibus eius oculis, amor in canoro suavique eius ore cantat, amor ex gratiosis eius digitis stillat, amor palpitat in te­ nerrimo eius corde. Amor profecto seraphicus altissima ratio, ultimus finis, summaque comprehensio dici debet totius S. Francisci spiritualitatis. Contra huiusmodi sententiam utique obiici non ignoramus, quod omnis spiritualis vita, singulorumque spiri­ tualium virorum sanctitas in amorem, tamquam in ultimum suum finem tendit, utpote omnibus Christifidelibus communem, gradu dumtaxat dissimilem pro diverso cuiusque merito diversaque gra­ tia. Nihilominus ostendere conabimur, amorem S. Francisci pe­ culiarem quamdam indolem prae se ferre, qua iure meritoque «seraphici» titulum, propriam notam propriumque amoris insi­ gne designantem, sibi vindicat. Ideoque, postquam de amore ge­ neraliter quaedam disseruerimus, de amore seraphico seu franciscano particulariter tractabimus.

Amor igitur in genere sumptus definitur « complacentia boni » \ Omne id, quod facultatibus nostris cognoscitivis se ut bonum aliquod praesentat, inclinationem quamdam ad ipsum excitat, ita ut bonum sit simul causa et obiectum amoris a. Quod autem sub hoc respectu dicitur de bono, valet etiam de pulchro, quod bono splendorem quemdam superaddit, quo fit, ut non solum appetitus noster, sed et ipsa cognitio in ipso delectetur : « pul­ chrum dicitur, cuius ipsa apprehensio placet»3. Ideo dicitur, quod bonum trahit appetitum, pulchrum autem ipsum blandiendo al­ licit.

Distinguuntur porro diversae species amoris. Amor sensibi­ lis ille est, qui oritur e qualitatibus, quae sensus suaviter affi­ ciunt. Tali amore, proprio sensu, solae creaturae materiales amari possunt. Dilectio rationalis electionem quamdam supponit, qua unum prae alio amatur propter motiva rationalia et moralia.

Proinde dilectio tanto amore sensibili stabilior est, quanto ratio­ nes intellectivae qualitatibus sensibilibus firmitate praecellunt.

Tali dilectione amatur quis propter scientiam, bonitatem, auda­ ciam. Caritas tandem vim et momentum praesertim ponit in eo quod aliquem magni aestimamus et libenter eum amplectimur, 1 S. Thomas, I-II, q. 26, a. 1, c.

2 Cf. ibid.y q. 27, a. 1, c.

3 Cf. ad 3.

DE SERAPHICO S. FRANClSCI AMORE

99

quo sensu maxime ad Deum, prae ceteris omnibus colendum et diligendum, transferri solet et debet. Haec autem caritas Dei ite­ rum duplex distinguitur, quatenus nempe Deus diligitur in se, propter suam propriam perfectionem infinitam (obiectum prima­ rium), aut in creaturis, pulchritudinem et bonitatem Dei partici­ pantibus et relucentibus (obiectum secundarium).

Probe adhuc distinguenda est caritas Dei naturalis a caritate Dei supernaturali, quae distinctio dependet ab obiecto, a principio et ab exercitio ipsius. Obiectum enim caritatis potest esse Deus aut naturaliter cognitus, aut supernaturali revelatione manifestatus.

Principium quoque caritatis potest esse facultas aut naturalis aut infusa. Exercitium tandem caritatis potest procedere a sola na­ tura aut sub influxu gratiae divinae.

Nunc iam actum amoris psychologice examinando, illum in tria stadia seu momenta sese explicantem invenimus. Primo enim ad praesentiam boni cogniti exsurgit complacentia, quae nihil aliud est nisi quaedam coaptatio appetitus ad bonum quae qui­ dem complacentia excitat concupiscentiam seu desiderium bonum illud possidendi, possessio tandem gignit gaudium, quod nihil aliud est, nisi amor secundum suam plenam perfectamque evolu­ tionem. Cuius quidem perfectae explicationis culmen si amor at­ tigerit, sponte ex ipso nascitur affectus benevolentiae, qua nempe quis personae amatae ea omnia largiri desiderat, quae illam per­ fectiorem vel feliciorem reddere possint. Si affectus ille internus tantum est, simpliciter benevolentia dicitur, si autem actibus se manifestat, beneficentia potius vocatur, dum in supremis gradi­ bus in plenam atque perfectam traditionem suiipsius, summam­ que unionem cum persona dilecta transire conatur2. In perfecto autem amore, qui est airior amicitiae, affectus ille benevolentiae ita ceteros omnes superat, ut amans libentissime omnem delecta­ tionem, omnem consolationem amoris abiiciat et respuat, ut per­ sonam amatam locupletet et beatam efficiat. i

Inspiciamus nunc, quonam singulari modo Francisci amor erga Deum omnia illa elementa sit consecutus. Et primo quidem 1 S. Tiiomas, I-II, q. 26, a. 1, c.

2 S. Bona ventura, III Sent., d. 27, a. 1, q. 2, ad 6, in Opera Omnia, t. III* p. 595 b. : « Unde sicut spes innititur summae Immensitati sive Potestati, sic caritas adhaeret et adhaerere facit summae Bonitati; ct iste esi actus primus et unicus ex qua oritur et in quo includitur amor concupiscentiae et amicitiae ».

100

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

quoad complacentiam. « Subito enim ad auditum amoris Domini excitabatur, afficiebatur, inflammabatur, quasi plectro vocis extrinsecae chorda cordis interior tangeretur»\ « Quis enarrare sufficeret dulcedinem, qua fruebatur, contemplans in creaturis sapientiam Creatoris, potentiam et bonitatem eius ?»8 Deinde quoad deside­ rium unionis. « Christus Iesus crucifixus intra suae mentis ubera ut myrrhae fasciculus, iugiter morabatur, in quem optabat per excessivi amoris incendium totaliter transformari»3. «... de omnibus sibi scalam faciens, per quam conscenderet ad apprehendendum eum qui est desiderabilis totus » 4. Tota revera sancti Patris vita plena est huius ardentissimi desiderii sese cum summo suo Bono unien­ di. Tandem quoad gaudium. Cum tempore suae mortis quendam fratrem rogasset beatus Pater ut cythara sibi caneret, et ille homi­ num exprobrationes timens, hoc refutasset, Deus ipse paupercu­ lum servum suum consolari voluit, nam «nocte sequenti, fere in media nocte, vigilabat B. Franciscus et ecce, circa domum ubi iacebat, audivit cytharam pulchriorem versum facientem et magis delec­ tabilem quam umquam audiverat in vita sua. Et cytharizans ibat tantum longe quantum posset audiri et postea revertebatur semper cytharizando. Et sic per magnam horam fecit. Unde considerans B. Franciscus quod opus Dei esset et non hominis, maximo repletus est gaudio et cum exsultatione cordis toto affectu laudavit Dominum, qui tali ac tanta consolatione ipsum dignatus est consolari » 6.

Sed prae ceteris cunctis affectibus benevolentia in eius anima dominabatur, qua eius amor revera summa amicitiae indole affi­ ciebatur. Quid autem creatura Creatori suo dare aut optare potest, quod Ipse infinita plenitudine nondum possedit ? Illud quod ipse Christus in dominica precatione nos docuit: «Sanctificetur nomen tuum, adveniat regnum tuum, fiat voluntas tua!». Nam etsi Dei glo­ riam internam, quae cum ipsa sua infinita essentia coincidit, augere ac amplificare minime possimus, externam tamen eius gloriam amplificandi, regnum eius dilatandi, dominium eius in animis sta­ biliendi, per gratiam suam facultatem nobis tribuere dignatus est# qua quidem gratuita observantia summum nostrum erga Deum 1 S. Bonaventura, Legenda S. Fraticisci, cap. IX, n. 1, ed. cit., p. 530.

8 Thomas de Celano, Vita I, n. 80. * S. Bonaventura, loc. cit., p. 530, 4Cf. ibid.. s Legenda antiqua S. Francisci, ed. F, Delorme, n. 24, Paris, 1926.

101

DE SERAPHICO S. FRANCISCI AMORE

amorem demonstrare contendimus. Iamvero quis ut Franciscus nomen Dei laudavit, quis ut ipse regnum Dei usque ad terminos terrae dilatare, quis ut ipse voluntatem Dei ab omnibus implen­ dam ardentissimo desiderio sategit ? Ex hoc supr emo benevolen­ tiae affectu processerunt mirabiles illae Laudes Domini, ut auctor Legendae antiquae enarrat, ita beatum Franciscum loquentem adducens: «... volo ad laudem eius et ad meam consolationem et ad aedificationem proximi facere novam Laudem Domini de suis crea­ turis, quibus quotidie utimur et sine quibus vivere non possumus et in quibus humanum genus multum offendit Creatorem, et quotidie sumus ingrati tantae gratiae, quia inde nostrum Creatorem et da­ torem omnium bonorum sicut deberemus non laudamus » \ Benevolentia porro illa convertebatur in beneficentiam, id est in amorem actuosum, secundum illud S. Ioannis : «Filioli non diligamus verbo aut lingua, sed opere et veritate » (Io. 1, 3,18).

Unde dicebat sanctus Pater : «Et illi religiosi sunt mortui a lit­ tera, qui spiritum divinae litterae nolunt sequi, sed sola verba magis cupiunt scire et aliis interpretari. Et illi sunt vivificati a spiritu divinae litterae, qui omnem litteram, quam sciunt et cupiunt scire, non attribuunt corpori, sed verbo et exemplo reddunt eam altissimo Domino, cuius est omne bonum»2. «Revera cum in thesauris Domini multas iam intulisset copias meritorum, semper novus, semper ad spiritualia exercitia promptior erat. Non aliquid boni agere gravem ducebat offensam, non semper procedere retrocedere iudicabat»9.

Tota tandem haec assiduitas in operibus amoris ad unionem cum Deo semper coniunctiorem Franciscum incitavit, quae divina unio iterum vim actionemque animae eius indesinenter promovit.

Ad extremum anima eius tantopere Dei amore incensa erat, ut vix desideria sua, ut summa, aeternaque in caelis Dei possessione frueretur, continere posset, secundum illud Apostoli: «Cupio dissolvi et esse cum Christo» (Phil. 1, 14). Ad obtinendum hunc beatum finem ne gravissimi quidem dolores, imo nec acerbissima mors eum deterrere valebant, nam, ut narrat fidelis internae eius vitae conscriptor, S. Bonaventura : «Ferventi. . . caritatis incen­ dio gloriosum sanctorum Martyrum aemulabatur triumphum, in qui-

*

\

I

____

•

*

»

-i

\

1 Legenda antiqua, ed. cit., n. 43.

9 Cf. Admonitio VII, in Opuscula, p. 10. * Thomas de Cedano, Vita II, n. 159.

__

102

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

bus nec amoris flamma exstingui, nec fortitudo potuit infirmari.

Desiderabat propterea et ipse, illa perfecta caritate succensus, quae foras mittit timorem per martyrii flammam hostiam Domino se offerre viventem, ut et vicem Christo pro nobis morienti rependeret et ad divinum amorem ceteros provocaret. Sexto namque conver­ sionis suae anno, desiderio martyrii flagrans, ad praedicandam fi­ dem et paenitentiam Saracenis et aliis infidelibus ad partes Syriae transfretare disposuit»\ Iamvero ea omnia, quae hucusque de amore eiusque elemen­ tis et manifestationibus protulimus, generatim de qualibet cari­ tate valere videntur, neque ullo modo singularem sancti Francisci amoris indolem indicare vel designare. Attamen, << amor ille seraphicus », quem Ecclesia tam excelse extollit, quique in my­ sticis litteris tam praecipuum sonum obtinuit, certissime particu­ larem suam notam habere necesse est, qua ab amore ceterorum Sanctorum, scholarumque spiritualium distinguatur. Inquiramus igitur, in quanam re consistat nota illa singularissima seraphici amoris. Qua in indagine, ut ad ultimam seraphicae huius cari­ tatis rationem perveniamus, oportet, ut equidem opinor, tria si­ mul sumpta considerare, nempe factum quod Franciscus revera amabat Deum, obiectum quod praecipue in hoc suo amore erga Deum contemplabatur, et tandem modum, quo Deum diligebat.

Post cetera, quae de beato Patre nostro iam diximus, factum, quod ille revera Deum amabat, ulterioris utique explicationis in­ digere nullo modo videtur. Egregie ad rem ait S. Bonaventura, seraphici amoris Doctor : « Caritatem ferventem, qua Sponsi ami­ cus Franciscus ardebat, quis enarrare sufficiat ? Totus namque quasi quidam carbo ignitus divini amoris flamma videbatur absor­ ptus. Subito enim ad auditum amoris Domini excitabatur, afficie­ batur, inflammabatur, quasi plectro vocis extrinsecae chorda cor­ dis interior tangeretur »2. Tam consentiens est totius traditionis testificatio circa amorem S. Francisci ut praedominantem eius vir­ tutem, quod tum devotus populus, tum tota eius minoritica so­ dalitas, tum, quod maximi momenti est, ipsa S. Ecclesia eum ti­ tulo « seraphici Francisci » semper honoraverit.

Si deinde circa obiectum versemur, quod seraphicus Pater 1 Legenda S. Francisci, cap. IX, n. 5, ed. cit., p. 531.

2 Cf. ibid., cap. IX, n. 1, ed. cit., p. 530.

DE SERAPHICO S. FRANCISCI AMORE

103

tam ardenter amat, nullum revera dubium esse potest, quin illud sit ipse Deus, quem in quadam oratione ita alloquitur: «Omni­ potens, sanctissime, altissime et summe Deus, summum bonum, omne bonum, totum bonum, qui solus est bonus ...»1; itemque in alia : «Absorbeat quaeso Domine, mentem meam ab omnibus, quae sub caelo sunt, ignita et melliflua vis amoris tui, ut amore amo­ ris tui moriar, qui amore amoris mei dignatus es mori»a. Sed altius nobis investigandum restat, sub quonam respectu Franciscus Deum contemplatus sit, ut ipsius amore cor eius penitus excan­ duerit, animusque eius tanta dilectionis copia exundaverit. Iam, ut initio tractatus nostri monstravimus 3, a primo momento suae conversionis totalis ad Deum, est Christus et quidem Christus crucifixus, qui ei apparet, est amor Christi crucifixi, qui cor eius inflammat. «Ad cuius conspectum liquefacta est anima eius, et memoria passionis Christi visceribus cordis ipsius adeo impressa medullitus, ut ab illa hora, cum Christi crucifixio veniret in mentem, <ir> vix posset a lacrimis et gemitibus exterius continere »4. «Et quia miro amore semper in corde suo gerebat et conservabat Christum Iesum et hunc crucifixum, propterea signaculo suo gloriosissime supra ceteros est signatus » \ Veritas illa mira et stupefaciens, quod Filius Patris aeterni vult esse amicus, frater et sponsus noster summa admiratione eum replet, sed quod gloriosus ille Filius Dei passionem acerbissimam et mortem opprobriosissimam subire non recusat ineffabili amoris dulcedine eum afficit. Hic, ni fallor, invenitur obiectum illud, quo Francisci amor proprio suo charactere informetur, scilicet Christus Iesus in mysteriis suae humiliationis et passionis. Utique studium amoris et imitationis Iesu Christi patientis seque in cruce immolantis non erat quid novum neque unice a Francisco initio inductum. Ex quo enim S. Paulus tam ardenti calamo vulnera Christi descripserat, devotio illa semper in Ecclesia perseveravit animasque fidelium obstrin­ xit. S. Augustinus, S. Anselmus S. Bernardus, Hugo et Richardus a S. Victore, ante S. Franciscum passionem et mortem lacrimis tenerrimae caritatis iampridem defleverant.. Attamen usque ad 1 S. Franciscus, Opuscula, p. 123.

4 Ct. ibid., p. 125.

3 Vide supra, p. 10.

4 S. Bonaventura, Legehda S. Francisci, cap. I, n. 5, ed. cit., p. 506.

1 Thomas de Celano, Vita I, n. 115:

104

DE SPIRITUALITATE FRANGISGANA. - PARS PRIMA

Francisci tempora Christianus populus universim sumptus, non tam Redemptorem patientem, quam Salvatorem gloria circum­ fusum contemplari atque admirari consueverat. Christi quidem triumphatoris et iudicis, cuius imaginem depictam cernere sole­ bant in sacri templi parietibus, in altaribus et in libris liturgicis, clementiam implorabant, iustitiam timebant, at Christi patientis et humiliati, contempti et insultati exempla venerari et meditari, imitari et amore prosequi nondum didicerant. Franciscus vero ardentissimo exemplo suo per triplicem suam consociationem seraphicam tradito et propagato religiosam pietatem stabili modo ad Christi passionem et mortem devote considerandam ac fruc­ tuose imitandam invexit \ Sed ut indolem amoris S. Francisci funditus perscrutemur, considerandus restat modus, quo obiectum suae dilectionis am­ plecti solebat. Iam in hac indagatione considerandum est, quod nullus forse actus hominis tam intime cohaeret cum ipsius natura, quam actus amoris, qui propterea nexu arctissimo cum personae ingenio coalescat oportet illudque prorsus induat. Ideoque amor S. Francisci, sicut et eius intellectus, multis argumentis et ratioci­ niis non indiget, sed sponte et protinus obiectum suum attingit ; amor eius sicut et eius indoles, vehementi fertur impetu, est amor magnanimo viro dignus equestrisque ordinis nobilitate insignis, qui non affectibus vel verbis tantum acquiescit, sed statim opere vim suam exserit et in actus prorumpit; est quidam amor, ut ita dicam, scaenicus, palam prodire gestiens, cui nulla vi resisti po­ test, amor alias cantu et iubilo, alias fletu et lacrimis vim suam expromens; est amor, inquam, transformationem perfectam, imo conglutinationem anhelans cum amato, quod seraphico viro reap­ se obtigit in stigmatisatione in monte Alverniae. Iste amandi mo­ dus, ni fallor, procedens ex S. Francisci propria, singularique in­ dole, quam in nullo alio viro sancto forsan reperies, in ipso amore illius peculiarem notam imprimit, qua iure meritoque idem amor franciscanus seu seraphicus vocari solet.

Alia accedit ratio, cur sancti Francisci amor«seraphici » ti­ tulo decorari meruerit, scilicet, quia tota vita beati Patris, omnesque eius virtutes, radiis eximiae eius caritatis collustratae, revera seraphico splendore coruscant. Et re quidem vera, pau­ pertas, paenitentia, humilitas, demissio animi et ceterae huius1 Cf. P. Gratien, S. Francois d’Assise : sa personaliti, sa spiritualitt, p. 128 sq.

DE SERAPHICO S. FRANCISCI AMORE

105

modi virtutes, quae franciscano sermone paupertatis nomine comprehendi solent, nullo modo, sieut in aliquibus accidit, Francisco morosam quandam speciem tribuunt, sed econtra lumine caritatis in eo radiantur et fulgent. Enimvero paupertas ipsi spon­ sa est et domina dilecta, qua summa laetitia cor eius perfunditur.

Paenitentia, utpote iucundum dominium et quieta sedatio de omnibus inferioribus cupiditatibus, perfectam ei libertatem filio­ rum Dei impetrat. Humiliationem et abiectionem perfectam lae­ titiam vocat, gratiasque agit illis, qui vilem creaturam maximumque peccatorem cum contumelia eum appellant, imo cogit ali­ quando fratres suos, ut ignominiose eum tractent. Haec omnia explicari recte nequeunt, nisi eo quod excessus eius amoris seraphici haec omnia in seraphicas delicias ei convertebant. Actio enim reciproca inter caritatem et paupertatem exsistat oportet, qua una proprietates alterius comparticipat. Quo vehementius enim incendium amoris, eo certius omnes terreni affectus combu­ runtur et iterum, quanto magis cor ab omni mundana cupidine liberum exsistit, tanto abundantius caelestis amor ipsum replere potest. Ideoque, quia seraphica Francisci dilectio tam vehemens erat, tam inflammata, tanta vi, tantoque impetu in Deum fere­ batur, propterea et paupertas eius omnes illas induit proprietates, rectoque sensu ipsa quoque seraphica est dicenda. Ex alia autem parte, quia paupertas eius tam audax erat et heroica, ut iterum dico tam seraphica, ita ut nihil omnino sibi reservaret, sed omnia prae quodam excessu liberalitatis abiiceret et respueret, ideo amor eius incredibili modo ut ignis ardens eum penitus consumma­ bat, sicut Seraphim ante thronum Dei igne amoris absumuntur.

Caput XII. SPIRITUALITATIS FRANCISCANAE SYNTHETICA DESCRIPTIO Finis, fons, impulsus, instrumentum et fructus spiriiualitatis franciscanae.

— Mirabilis eius diffusio. — Aptitudo et congruentia pro nostra aetate.

Postquam in beati Patris nostri Francisci descripta vita evol­ venda eius spiritu alitatis elementa collegimus, ardentissimam sci­ licet erga Iesum Christum crucifixum caritatem, quae illum ad altissimam paupertatem evexerat ; filialem amorem ad Patrem suum in caelis, ex quo tum religiosum erga Creatorem obsequium, tum tenera reverentia erga res creatas universas una cum ingenua quadam simplicitate in cor eius manabant; integerrimam venera­ tionem erga Evangelium litteralemque ipsius observantiam, qua Christi verba summa religione prosequebatur, quem magistrum, fratrem, animae suae sponsum prae omnibus dilectum vocabat; tandem flagrantissimum eius amorem erga Deum et erga ea omnia quae Deus diligit; iam haec omnia facultatem nobis suppeditare didentur exinde syntheticam quamdam huius spiritualitatis viam et rationem statuendi, quam subsequenti formula comprehendere conamur, nimirum : In ascensione sua ad Deum Franciscus prompto ac forti animo Iesum Christum et quidem crucifixum ut «viam » elegerat et quidem hoc sensu, ut per inflammatum amorem ad Eum et per litteralem observantiam eius doctrinae sese penitus in eum transformaret et cum eo se Patri caelesti hostiam et victimam iucunda simplicitate offerret; quoniam autem in contemplando Christo crucifixo pauper­ tas prae ceteris omnibus animam eius percellebat, ideo hanc ut prae­ cipuum adiumentum sese Christo conformandi apprehendit; porro fructus huius spiritus est caritas ardentissima erga proximos itemque zelus animarum usque ad desiderium martyrii.

SYNTHETICA DESCRIPTIO SPIRITUALITATIS

107

In hac formula omnia exprimuntur, quae ad franciscanam spiritualitatem pertinent eiusque naturam et indolem illustrant, scilicet eius finis, fons, impulsas seu stimulus, medium seu instru­ mentum et fructus praecipuus.

Finis enim principalis S. Francisci est eius unio et cum Christo crucifixo coniunctio, et quidem quatenus Christus est rex et cen­ trum totius universi, alpha et omega, principium et finis, funda­ mentum et corona totius creationis, quem principatum ipso suo crucis sacrificio sibi vindicavit.

Fons vero ex quo Franciscus hoc suum desiderium praecipue hausit, ut cum Christo perfectissimo modo se coniungeret, est continua et lacrimabilis eius meditatio circa passionem et mortem Domini nostri Iesu Christi, quam, commiserans et compatiens, iugiter in. anima et corpore secum circumferebat.

Impulsus vero seu stimulus qui seraphicum virum semper et ubique movebat et impellebat ad summum apicem totius Chri­ stianae perfectionis et sanctitatis attingendum, alius certe excogi­ tari nequit nisi amor ille vehemens et incitatus, unius Francisci proprius, erga sacrosanctam Iesu Christi personam, eius animae domini, fratris et sponsi.

Medium deinde seu instrumentum praecipuum quo ad plenam et solidam in Christum transformationem contendit, altissima: illa erat paupertas, seu absoluta exspoliatio rerumque omnium abdicatio, quam etiam Christus, pauper in nativitate, pauperior in vita, pauperrimus in morte, velut fundamentum posuit totius evangelicae sanctitatis.

Cuius revera seraphicae spiritualitatis fructus universae ho­ minum societati a terrenis cupiditatibus avocandae prosunt, nam sicut Christus infinito suo amore omnes homines complectitur, sic et Francisci seraphica caritas totum mundum comparticipem fa­ cere desiderat infinitae Dei bonitatis.

Breviter forsan huiusmodi spiritualitatis franciscanae synthe­ sis seu comprehensio tali formula contrahi potest, ut sit: amor seraphicus quo Franciscus ad plenam transformationem in Chri­ stum pauperem crucifixum nitebatur, totumque mundum secum ad ipsum trahere atque impellere desiderabat.

I

Nam nucleus et medulla huius spiritualitatis est amor in Iesum Christum crucifixum. Mysterium crucis non solum historice

108

DE SPIRITUALITATE FR A N CISC AN A. - PARS PRIMA

originem dederat Francisci «perfectae conversioni ad Deum»1, sed etiam tota ipsius vita et sedulitas, omnisque eius actio ab illo mysterio motum et normam sumebat, ac tandem in ipsa sa­ cra stigmatisatione totum eius munus vitae hoc eodem mysterio caelitus obsignatum et confirmatum apparebat.

Sane Christi crucifixi amor caelestis Patris infinitam iustitiam et misericordiam ipsi revelat, cui filiali dilectione se devovet; idem ille amor inducit eum ad summam paupertatem amplectendam omnesque virtutes evangelicas colendas, uno verbo Evangelium divini Redemptoris, qui nos usque ad mortem crucis dilexit, fide­ lissime observandum ; ille amor, inquam, eius pectus inflammat ad omnes homines participes efficiendos copiosae atque aeternae redemptionis a Christo in cruce inventae.

Iamvero suam hanc sanctam familiaremque devotionem in Christum passum et crucifixum necnon generosam spiritualitatem ex ea emanantem idem sanctus Pater in suis regulis, admonitioni­ bus, epistulis, sermonibus et allocutionibus abundanter et fuse pro­ bat atque ostendit; sed et omnes antiqui eius vitae scriptores hoc idem testantur, prae ceteris autem S. Boiiaventura, qui totam S. Francisci vitam circa crucem Domini fuisse versatam omnibus viribus demonstrare contendit.

Mirabili celeritate haec S. Francisci spiritualitas ope trium suorum Ordinum per totum mundum diffundebatur, nam quilibet revera conventas fratrum minorum, quodvis coenobium pauperum dominarum, omnis coetus Tertii Ordinis ignitus veluti focus erat, quo spiritualitas franciscana per omnes societatis ordines suos ra­ dios emittebat.

Exinde innumerabilium praedicatorum franciscalium vox dor­ mientes conscientias non solum saecularium, sed ipsorum quoque religiosorum et clericorum a periculoso somno excitat, in ipsas universitates penetrat inter docentium et discentium ordines, imo universum populum attingit eumque ad fastigium Christianae vi­ tae adducit.

Complures tractatus tum ascetici tum mystici, ingens medita­ tionum et sermonum seges, proprium et nativum franciscanum scribendi genus exhibentes, sinceram conversionem ad evangeli1 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. II, ed. de Celano, Vita II, n. 10.

cit., p. 507 ; Thomas.

SYNTHETICA DESCRIPTIO SPIRITUALITATIS

109

cam vitam legentibus suadent, ad cognitionem et amorem Domini nostri Iesu Christi et strenuam imitationem eius virtutum fidelem populum hortantur et desiderium intimae cum Christo unionis in innumerabiles animas transfundunt.

Poesis ipsa et musica, pictura et statuaria, omnes uno verbo fingendi artes passionem et crucem mirabili artificio exprimere reapse incipiunt, quo fit, quod magis sanctissima Iesu Christi persona, caelestis eius doctrina, virtutes et exempla, humilitas et mores primum locum in vita spirituali occupare feliciter conspi­ ciuntur.

Laudabiles precandi et religionis fidelius exercendae piae for­ mulae mox efflorescere incipiunt, tum erga Iesum Christum ad eius vulnera devote recolenda, tum erga eius sanctissimam Ma­ trem perdolentem ad eius moerores pia compassione leniendos.

Hinc Iacobus Tudertinus flebilem suum hymnum rhythmicum de­ cantat «Stabat Mater», S. Bonaventura vero mysticis suis ele­ vationibus devotionem antevertit erga sacratissimum Cor Iesu, S. Leonardus piam exercitationem « Viae, crucis » in popularem morem inducit, tota traditio franciscana festum Christi Regis praecurrit.

Singulis aetatibus subsequentibus, in omnes scholas spiri­ tualitatis haec franciscana ratio vim suam influit et exercet.

Gertrudis et Mechtildis (s. 13°) huiuscemodi spiritualitatis af­ flatu incitatae affectu tenerrimo passionem Christi venerantur, Birgitta vero suum «Ordinem Salvatoris» condit et instituit.

Ludolphus a Saxonia (s. 14°) more suo « Vitam Iesu» descri­ bit, quam egregiam amplificationem dixeris libri « Meditationum de vita Christi» a Pseudo-Bonaventura confecti.

Gerson (s. 15°) qui «Itinerarium » et «Breviloquium » seraphici Doctoris summis laudibus extulerat, pariter celeber auctor aurei libri «De imitatione Christi», qui eodem saeculo decimoquinto publice fuit editus, uterque momentum franciscanae spi­ ritualitatis certo subiit.

Ceterum neque ipse quidem S. Ignatius a Logola, nec S. Teresia a Iesu, nec S. Franciscus a Sales (s. 16°) qui nova, pro suo quisque ingenio, spiritualitate Ecclesiam ditarunt, a franciscano spiritu alieni fuere.

Tandem schola Cardinalis De Berulle (s. 17°), quae Verbum incarnatum ut centrum totius spiritualis vitae proponit, sub mul­ tiplici respectu proxime ad franciseanam spiritualitatem accedit.

110

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS PRIMA

Ratio vero cur haec spiritualitas tam celeriter et tam univer­ saliter ad totam se extendit Ecclesiam, in eo consistere videtur, quod profundissime haereat in ipsa Christiana doctrina et firmis­ sime super fundamenta ipsius innixa sit, nempe S. Evangelium, personam et crucem Domini nostri Iesu Christi Salvatoris \ Nostra praesertim aetate animas valde proclives et propen­ sas esse ad hunc seraphicum spiritum probandum et asciscendum evidentissime apparet. Prae ceteris iuniores in franciscana vitae ratione sua desideria et consilia ad effectum deducenda esse spe­ rant. Re quidem vera iuniores hodierni sincero odio vanum illum persequuntur «formalismum», externam scilicet illam speciem, cui nihil intrinsecus respondet; formas illas adventicias, quae re­ ligioni, culturae, ceterisque omnibus vitae condicionibus vel ac­ tibus se immiscuerunt, et totis viribus redire cupiunt ad alacrem illam simplicitatem, naturalemque ingenuitatem, quas in Francisco et in Ordinibus ab illo institutis mirabiliter conservatas esse vident. Plus forsitan quam temporibus praeteritis iuvenes aetatis nostrae spiritum amant libertatis, ad suum potius quam ad alie­ num arbitrium viventes, quo fit ut extra viam quidem saepe ab­ ducantur, quin tamen bonum quoque huius spiritus elementum penitus amittant, quatenus nempe inducantur ad rationem a semetipsis de suis actibus exigendam, ita ut non amplius temere acquiescant et contenti sint, ut grex pecudum caeco modo alios consequi. Iam hoc idem erat, quod Franciscus cum suis sequacibus intendebat et sibi proponebat scilicet, ut uniuscuiusque iura et in­ dolem, quantum posset, defenderet et servaret. Nullo enim pacto voluit fratres suos informare ad quoddam schema firmum et im­ mutabile, sed cuiusque discipuli naturam propriumque ingenium respectando, eos ad seraphicam perfectionem instituebat et edu­ cabat. Aetas nostra prolixa et intricata ratiocinia non amat, dif­ ficiles et implicitas speculationes praeterit, sed alacrem potius insequitur et audacem actionem. Iamque Franciscus omnino alie­ nus a complicatis theoriis, sed econtra proclivis ad promptam et generosam operationem, asseclas suos manu ducit et collocat sub cruce Domini, ubi oculis in lacrimas effusis Christum exspirantem 1 Cf. P. Gratien, O. F. M. Cap., S. Frangois d’Assise : sa personaliti, sa spiritualite, p. 128 sq. ; Ag. Gemelli, O. F. M. II Francescanesimo, 3a ed., Milano, 1936 ; P. Stanislas de Chambon-Frugerolles, O. F. M. Cap., La devotion a Vhumanile dn Christ dans la spiriiualite de S. Bonaveniure, Lyon, 1932.

SYNTHETICA DESCRIPTIO SPIRITUALITATIS

in

contemplatur et voce singultante passionem eius in exemplum eis proponit; vel eos ad altare perducit ipsosque victimam caritatis esse docet simul cum Christo eucharistico ; vel in miro naturae or­ dine ac splendore divinae maiestatis vestigia expressa eis ostendit.

Tantopere igitur Franciscus amatur et tanto studio tamquam magister vitae eligitur, quia non tristem quemdam ascetismum prae­ dicat, sed potius laetam et animosam quamdam divinae filiatio­ nis nobilitatem per gratiam caelestem. Franciscus non horrorem neque aversionem instillat adversus mundum, adversus honesta vitae commoda et castum amorem, sed haec omnia considerat ut procedentia de manu Dei, et ideo partem aliquam habentia pul­ chritudinis gloriae illius. Praecepta Dei non arbitratur neque pro­ ponit ut onera gravissima vel intolerabilia, sed potius ut officia caritatis observanda iubet, « amore Dei» libenter accepta. Insu­ per laete ac blande virtutes pro suo quamque officio salutat: «Ave regina sapientia, Dominus te salvet cum tua sorore sancta et pura simplicitate. Domina sancta paupertas, Dominus te sal­ vet cum tua sorore sancta humilitate. Domina sancta caritas, Do­ minus te salvet cum tua sorore sancta oboedientia. Sanctissimae virtutes omnes, vos salvet Dominus, a quo proceditis et venitis » \ Orare secundum Francisci mentem non significat aridas et va­ cuas recitare formulas, quarum vim et momentum quis non intelligat, sed est filialis cum Patre caelesti conversatio, est dulce cum sponso animae colloquium. Ecclesiasticae psalmodiae persolutio ipsi est veluti Angelorum officium sanctissimum, est quaedam caelici concentus praegustatio, dum sacrosanctum Missae sacri­ ficium praelibatio est nuptiarum caelestium, ubi triumphantis Ecclesiae sponsus est Agnus, qui stat in medio throni, tamquam occisus, dum omnes electi triumphale canticum concinunt : «Re­ demisti nos Deo in sanguine tuo » (Ap. 5, 9).

Revera, beatus Franciscus optimus est magister pro prae­ sente aetate nostra, quae ab ipso vitam suam dirigere discat ad Deum, summum bonum, supremamque pulchritudinem, in quo uno tandem optatissimam illam pacem inveniat, quam totus mun­ dus dare non potest, sed quam Franciscus fatidica sua voce mun­ do praenuntiaverat et per triplicem suum Ordinem reapse provido consilio iam in mundum intulit atque inferre adhuc pergit.

Opuscula, p. 20.

s

\

PAES ALTBKA

DE NATUEA VITAE APOSTOLICAE PRANCISCALIS

/

K Vitu» A BugsuM, t>t ijnritualilale franciicana - ?,

Caput I. QUAEDAM PRINCIPIA GENERALIA Finis S. Francisci Ordinem suum instituentis. — Principaliora subsidia franciscalis Ordinis sunt virtutes euangelicae. — Quaedam normae a S. P. Francisco pro vita apostolica traditae.

Postquam in praecedenti tractationis nostrae parte diversa pro­ posita, consilia et mentem S. Francisci circa spiritualitatem con­ sideravimus, eamque in primis statuimus consistere in ardentissimo erga Iesum Christum crucifixum amore cum inflammato desiderio sese ad ipsum totis viribus conformandi, ipsiusque evangelium fi­ deliter, plene ac perfecte observandi, aliosque ad hoc idem suum propositum exsequendum inducendi, iam in hoc altero tractatu potius animum attendemus ad rationem et methodum, qua de facto hoc suum consilium ad effectum deduxit, scilicet accurate investigabimus indolem fraternitatis, quam condidit, quaerendo quodnam vitae munus Ordini suo praescripserit.

Ex iis, quae hucusque de S. P. n. Francisco edisseruimus, iam evidenter apparuit, ipsum nullo modo vagis quibusdam con­ siliis, vel incertis vitae propositis contentum fuisse. Quamquam enim poetico erat ingenio et ad sublimia propenso, nihilominus vir erat prudens, rerum usu et exercitatione praeditus, nimirum practicus et cautus in suis praeceptis et consiliis describendis; et licet systematicam normam seu omnibus numeris absolutam apostolatus et actionis formam nobis non reliquerit, ex omnibus ta­ men, quae fecit et docuit, apertissime nobis manifestum est, quod finis, instrumenta seu media et principia illius mentis pro­ positum moderantia, clare ac distincte ab initio ipsi statim eluxe­ rint, a quibus ad mortem usque numquam vel minimum discessit.

S. Bonaventura, cui prae seraphico suo acumine tam clare mens S. Patris perspecta erat, in solvenda quaestione hac, vide­ licet, cur S. Franciscus novam Regulam instituerit, illius finem /

116

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

et media atque principia aperte et enucleate describit, dicendo : «... respondeo, quod sanctus Pater Franciscus, Spiritu Dei ple­ nus et zelo caritatis Dei et proximi totus ignitus, triplici desiderio flagravit, videlicet ut totus posset esse imitator Christi in omni perfe­ ctione virtutum ; item, ut totus posset adhaerere Deo per assiduae contemplationis eius gustum ; item, ut multos posset lucrari Deo et salvare animas, pro quibus Christus voluit crucifigi et mori. Et quia non suffecit ei, ut ista in propria persona tantum ageret, voluit insti­ tuere Ordinem, ut multos cooperatores haberet non solum in praesenti, sed etiam in futuro, qui et sanctitatis eius imitatores existerent et alios Deo plurimos lucrarentur. Ordines autem, quos invenit in Ecclesia, aliqua praedictorum trium ex parte habebant, ut reli­ giosi coenobitae, qui in studio virtutum Christi imitantur vestigia; eremitae, qui contemplationi divinae frequentius vacant, et clerici, rectores plebium, qui animarum curam habentes, ex officio lucris ani­ marum omni vigilantia intendere debent. Et quia haec tria simul in nullo invenit Ordine, Spiritu sancto edoctus, novam condidit Regulam, et novum Ordinem instituit, qui in professione euangeli­ corum consiliorum, obedientiae scilicet et castitatis et abdicatione proprietatis, Christi vestigia sequeretur, et in officio praedicationis et confessionis animarum lucra utiliter quaereret, et in altissimae paupertatis mendicitate libertatem spiritus retinens, contemplatio­ nis supernae apprehenderet puritatem. Nam etsi actionis exterioris occupatio aliquoties interrumpat otium contemplandi, ipsa tamen libertas cordis, nullis sollicitudinibus temporalium distracta, spi­ ritualis vacationis magnam praestat studiosis opportunitatem, ut orando, legendo, meditando et contemplando»\ \

Ex quibus verbis, sicut de cetero ex tota historia originis seraphici Ordinis manifeste deprehenditur, finem S. Francisci religio­ sam fraternitatem instituentis, non fuisse principaliter curam infirmorum, neque iuvenum nstitutionem vel educationem, ne­ que divini cultus pompam exserendam, neque veritatis praedica­ tionem vel infidelium conversionem, sed haec omnia, quae postea forsitan in formam suae vitae et sui apostolatus assumi poterunt, supergrediens hoc unice spectat, nempe imitari Christum, S. Evangelium ad litteram observare atque apostolicam vivendi formam 1 S. Bonaventuba, Determinationes quaestionum circa Regulam Fratrum Minorum, in Opera Omnia, t. VIII, p. 338.

117

PRINCIPIA GENERALIA

restituere. Ideoque pro se et suis fratribus nihil aliud elegit et in­ tendit nisi plenam in Iesum Christum transformationem per pro­ priam sanctificationem et praedicationem Evangelii.

Media quae ad perficiendum hoc suum propositum S. Pater adhibet, tum pro se tum pro suis discipulis, sunt in primis vir­ tutes evangelicae, quae praesertim his tribus concluduntur, nimi­ rum paupertate, humilitate et caritate, quarum exercitationem ver­ bo et exemplo indesinenter commendat.

Paupertatem a Christo tantopere commendatam et primam inter beatitudines enumeratam, tamquam fundamentum iecit to­ tius suae fraternitatis, quia illam, secundum Christi doctrinam, veluti matrem et radicem considerabat omnis perfectionis evan­ gelicae totiusque apostolici laboris invictum robur.

Humilitatem deinde fratribus commendavit, qua omnium se servos sciren t, maxime cleri saecularis, in cuius adiutorium sese vocatos esse cognoscerent: «In adiutorium clericorum missi su­ mus ad animarum salutem, ut quod in illis minus invenitur, sup­ pleatur a nobis»\ Hac igitur humilitate impulsus Franciscus libere et constanter tam pro se quam pro suis fratribus omnia privilegia recusabat, omnesque exemptiones atque ecclesiasticas dignitates (Testamentum).

Caritatem tandem prae ceteris omnibus virtutibus colebat fra­ tribusque inculcabat, utpote divini magistri excelsissimum man­ datum, qui eam «praeceptum meum» (Io. 15, 12) vocabat, et «mandatum novum» (Io. 13, 34), insignemque discipulorum suo­ rum tesseram (Io. 13, 35), vel mandatum suum simpliciter : « Hoc mando vobis» (Io. 15, 17). Quae quidem caritas omnes homines, nullo excepto, complecti debebat, ad medendum eorum morbis tum animae tum corporis, ad leniendum eorum infirmitates physi-. cas, ad curandum mala eorum moralia, ita ut ab initio beatus Pater omnibus fratribus suis imperaverit, ut saltem per aliquod tempus curam leprosorum assumerent: « unde in principio reli­ gionis, postquam fratres coeperunt multiplicari, voluit quod fratres manerent in hospitalibus leprosorum ad serviendum eis ; unde tem­ pore illo quo veniebant ad religionem nobiles et ignobiles, inter alia quae annuntiabantur dicebatur eis quod oporteret eos servire leprosis .

\

1 Thomas de Cela.no, Vita II, n. 146.

8 Legenda antiqua S. Francisci, ed. F. Delohme, n. 102-

■

118

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

et manere in domibus eorum »a Caritas illa ad instruendum sacra praedicatione populum eum incitabat, Christi exemplum sequens, qui « coepit facere et docere » (Act. Ap.l, 1), itaque apostolicam vi­ vendi formam plene et perfecte in se et insuis fratribus effingere atque ad similitudinem exprime re cupiebat. Utique illius praedicatio a principio non erat nisi quaedam exhortatio poenitentialis, qua, vi­ tando consulto munus docendi veritates doctrinales, fideles tan­ tummodo excitabat ad observandas leges Christianas, hortando eos ad poenitentiam et honestatem, ad exstinctionem odii et inimici­ tiae, « annuntiando eis vitia et virtutes, poenam et gloriam » (Reg. II c. 9). Sed licet eius apostolicus labor quoad formam definitis quibu­ sdam terminis coercitus videretur, nullo tamen modo limites quoad spatium admittebat, nam mundum universum ut campum sui zeli comprehendebat, sicut patet ex eis, quae beatus Pater Cardinali Hugolino respondebat, audaciam eius reprehendenti, qua fratres cum tot et tantis periculis et incommodis per totum mundum mit­ tebat: «jDomine, putatis vel creditis quod Dominus solummodo prop­ ter istas provincias miserit fratres ? Sed dico vobis in veritate, quod Dominus elegit et misit fratres propter profectum et salutem anima­ rum omnium hominum totius mundi, et non solum recipientur in terra fidelium* sed etiam infidelium. Et dummodo observent quae Domino promiserunt, sic Dominus ministrabit eis necessaria in terra infidelium sicut et in terra fidelium » \ Ut autem finis ille, quem in condenda sua fraternitate sibi praestituerat, per inedia iam assignata tutius et securius obtine­ retur, quaedam principia seu normas moderatrices sanctus Pa­ ter inviolabiliter servanda esse voluit, et ante omnia oboedientiam et absolutam reverentiam, obsequium et plenam deditionem er­ ga S. Romanam Ecclesiam, sici t abunde ex tota eius vita, ex Re­ gula et Testamento relucet.

Altera norma, a S. Francbco continenter suis fratribus pro­ posita, haec erat, ut «in militante Ecclesia invitati ad nuptias sanctissimi Sponsi lesu Christi, in ultimo loco sistere»55 studerent, in quem finem fratres minores eos libenter vocabat.

Tandem hunc alium monitum constanter ipsis inculcare so­ lebat, quod actio eorum fructus esse debebat sanctae contempla1 Legenda antiqua S. Francisci, ed. F. Delorme, n. 82.

9 Constitutiones Ord, Fr. Min. Capuccinorum, cap. I, n. 6.

PRINCIPIA GENERALIA

119

tionis, ad exemplum Christi, qui ineffabili unione cum Patre semper coniunctus, de caelo descendit, ut animas salvaret. Ideo fra­ tres suos vitam mixtam ducere voluit, hoc sensu, quod vita con­ templativa, id est unio intima cum Deo, semper et ubique mane­ ret elementum principale et primarium, ex quo deinde, tamquam ex vase superpleno et redundante labor apostolicus procederet, qui proinde contemplationi nullo modo detrimentum afferre, imo multo magis vitam internam magis accendere deberet. « Unde, omnes fratres, custodiamus nos multum, ne sub specie alicuius mer­ cedis vel operis vel adiutorii perdamus aut tollamus mentem nostram et cor a Domino. Sed in sancta caritate quae Deus est, rogo omnes fratres tam ministros quarn alios, ut omni impedimento remoto et omni cura et sollicitudine postposita, quocumque modo melius pos­ sunt, debeant servire, amare, adorare et honorare Dominum Deum mundo corde et pura mente, quod ipse super omnia quaerit. Ac sem­ per faciamus in nobis habitaculum et mansionem ipsi, qui est Do­ minus Deus omnipotens, Pater et Filius et Spiritus sanctus » \ Iamvero totum, argumentum in hac altera parte operis tractandum, secundum mentem nostram, versabitur circa conside­ rationem vitae mixtae, ea ratione, qua S. Franciscus istam vi­ vendi formam pro sua fraternitate potiorem habuit. Agendum nobis igitur erit generatim de principiis vitae activae, contempla­ tivae et mixtae, praecipue autem de modo, quo S. Franciscus vi­ tam mixtam definite intendebat. Hac ratione totam franciscanae vitae institutionem a seraphico viro initiatae, diligenti inquisi­ tioni submittere poterimus.

1 S. Franciscus, Regula prima, cap. 22, in Opuscula, p. 54.

Captjt II. VITA CONTEMPLATIVA, ACTIVA ET MIXTA SEU APOSTOLICA Doctrina S. Thomae et S. Bonaventurae. — Utrum contemplatio pertineat ad ordinem intellectivum an ad ordinem affectivum an ad utrumque. — Verba S. Bernardi et Salmanticensium circa vitam mixtam.

Agentes de diversis generibus vitae, in quibus homo versari po­ test in ordine ad finem suum supernaturalem obtinendum, Doctores mediaevales loqui solent de duplici vita, scilicet de vita activa et contemplativa. S. Thomas in praestantissimo suo de hac ma­ teria tractatu 1 ita procedit: « quia . . . quidam homines praecipue intendunt contemplationi veritatum quidam vero intendunt principa­ liter exterioribus actionibus ; inde est quod vita hominis convenien­ ter dividitur per activam et contemplativam »a. Quod deinde con­ firmat argumento S. Scripturae : «Istae duae vitae significantur per duas uxores Iacob; activa quidem per Liam, contemplativa per Rachelem; et per duas mulieres, quae Dominum hospitio recepe­ runt ; contemplativa quidem per Mariam, activa vero per Martham : non autem esset haec congrua significatio, si essent plures quam duae vitae »3. Tali etiam modo duas illas vivendi rationes alteram al­ teri opponit, ut tertiae nullus amplius locus remaneat, e. g. : «ac­ tiva vita servitus, contemplativa autem libertas vocatur »4; et: « vita contemplativa est secundum divina, vita autem activa est secundum humana))6; «vita contemplativa esi secundum id, quod est magis proprium homini, scilicet secundam intellectum ; in operationibus 1 II-II, q. 179-182. a II-II, q. 179, art. 1 c.

8 II-II, q. 179, art. 2 c.

4 Ex S. Gregorio, cit. ibid.t q. 182, art. 1 ad 2. * II-II, q. 182, art. 1 c.

VITA CONTEMPLATIVA, ACTIVA ET MIXTA

121

autem vitae activae communicat etiam inferiores vires, quae sunt nobis et brutis communes »1; contemplatio potius otium, vacatio est dicenda, actio vero operatio.

Sibi quidem obicit auctoritatem S. Augustini, qui in libro suo « De civitate Dei»tertium vitae genus posuisse videtur, dicen­ do : « Ex tribus vero illis vitae generibus, otioso, actuoso et ex utro­ que composito, quamvis salva fide quisque possit in quolibet eo­ rum vitam ducere et ad sempiterna praemia pervenire, interest ta­ men, quid amore teneat veritatis, quid officio caritatis impendat»1.

Hanc autem fictam difficultatem resolvit dicendo «quod media conficiuntur ex extremis ; et ideo virtute continentur in eis : sicut tepidum in calido et frigido et pallidum in albo et nigro ; et similiter sub activo et contemplativo comprehenditur id quod est ex utroque compositum : et tamen sicut in quolibet mixto praedominatur aliquod simplicium : ita etiam in medio genere vitae superabundat quandoque contemplativum, quandoque vero activum »*. Evidenter ergo appa­ ret « hoc medium genus vitae » non esse simpliciter a vita activa et contemplativa distinctum .

Etiam S. Bonaventura duplicem tantum vitam, contempla­ tivam nempe et activam distinguere videtur : « Propter hoc sim­ pliciter vita contemplativa magis est desideranda tamquam ea quae melior est et de se praeeligenda, tum quia securior, tum quia suavior, tum quia stabilior; non tamen despicienda activa, sed pro loco et tempore praeeligenda, tum quia anterior, tum quia poenalior, tum quia fecundior ; valet enim sibi et aliis. Et hoc bene designatum est in duabus uxoribus Iacob, Rachel scilicet et Lia, quarum una de­ signat vitam activam, alia contemplativam »4. , Si tamen rem profundius inspiciamus, evidentissimo modo patet, tum S. Thomam, tum S. Bonaventuram, licet de tertia quadam forma vitae, de vita mixta scilicet, ut hodie vocari solet, explicite non agant, principia tamen ipsius fundamentalia omnino clare in tractatibus suis posuisse, imo ipsam digito suo designasse.

Imprimis enim S. Thomas agit de vita contemplativa, quae 1 II-II, q. 182, art. 1 c.

1 Ct. S. Augustinus, De civitate Dei, lib. XIX, cap. 19, Migne, P. L.,t. XLI, coi. 647. ’ II-II, q. 179, art. 2, ad 2.

4 S. Bonaventura, Commentarius in Euangelium S. Lucae, cap. X, n. 75, in Opera Omnia, t. VII, p. 275.

122

DE SPIRITUALITATE FRANCISGANA. - PARS ALTERA

est affectiva quaedam cognitio Dei, operumque divinorum \ Huius vitae sublimitatem extollit magnis laudibus eamque vita activa multum praestantiorem esse confirmat ex eo quod sit magis con­ tinua et diuturna, quod maiorem habeat delectationem, quod prop­ ter se diligatur, dum activa ad aliud ordinetur etc. 2.

Deinde loquitur de vita activa, quae ordinatur ad exteriorem operationem 3, sed hic omnino distinguendae sunt variae species huius vitae activae, quae aliquando contemplationi inferior, ali­ quando autem ipsi superior dicitur. Vitae activae, quae contem­ plationi cedit, secundum Angelicum Doctorem prima forma illa est, quae potius propriae cuiusque saluti consulit et ad ipsam con­ templationem praeparat, exercendo scilicet virtutes morales, ceteraque opera vitae asceticae. «Manifestum est autem, quod in virtutibus moralibus non principaliter quaeritur contemplatio veri­ tatis, sed ordinantur ad operandum . . . unde manifestum est, quod virtutes morales pertinent essentialiter ad vitam activam»*. «Dispositive autem virtutes morales pertinent ad vitam contemplati­ vam . . . virtutes (enim), morales impediunt vehementiam passio­ num et sedant exteriorum occupationum tumultus ; et ideo virtutes morales dispositive ad vitam contemplativam pertinent»5. Sed est et alia vita activa, quae et ipsa vitae contemplativae comparata, ipsi inferior est, ea scilicet, quae, de bono proximi potius occupatur sed de bono eius materiali tantum, ut militare «ad subventionem proximorum, non solum quantum ad privatas personas, sed etiam quantum ad totius reipublicae defensionem e, vel etiam peregrinos hospitio suscipere, captivos visitare et redimere 7. In hac vita activa ergo evidenter quaestio est de operibus misericordiae cor­ poralibus.

Sed praeter hanc duplicem formam vitae activae, quae con­ templationi inferior est et quae vita activa simpliciter dicenda est, S. Thomas aliam omnino distinguit, talem scilicet, quae con­ templativam vitam supponit e: ex ea procedit, ideoque valore et merito eam superat. Sic e. g. hunc locum afferens S. Augustini 1 II-II, q. 180, art. 1 et 4.

2 II-II, q. 182, art. 1 c. s II-II, q. 181, art. 1 c.

4 Ibidem. * II-II, art. 2 c.

4 II-II, q. 188, art. 3 c, 7 Ibidem, art. 1 c.

VITA CONTEMPLATIVA, ACTIVA ET MIXTA

123

ex memorato libro «De civitate Dei» : «Otium sanctum quaerit charitas veritatis: negotium iustum (scilicet vitae activae) suscipit necessitas charitatis : quam sarcinam si nullus imponit, percipiendae atque intuendae vacandum est veritati: si autem imponitur, susci­ pienda est propter charitatis necessitatem: sed nec sic omnino ve­ ritatis delectatio deserenda est, ne subtrahatur illa suavitas et op­ primat ista necessitas l, ipsi addit haec verba notabilia: «et sic patet, quod cum aliquis a contemplativa vita ad vitam activam vo­ catur, non hoc fit per modum subtractionis, sed per modum addi­ tionis »a. Ex quo patet, vitam activam, de qua hic agitur, non esse inferiorem vitae contemplativae, sed ipsam potius superare.

In alio autem loco, postquam asseruit, vitam contemplati­ vam per se esse maioris meriti quam activam, subdit: «potest tamen contingere, quod aliquis in operibus vitae ativae plus merea­ tur quam alius in operibus vitae contemplativae: puta si propter abundantiam divini amoris, ut eius voluntas impleatur, propter ipsius gloriam, interdum sustinet a dulcedine divinae contemplationis ad tempus separari: sicut Apostolus dicebat] (Ad| Rom. 9, 3) : *Optabam ego ipse anathema esse a Christo pro fratribus meis’: quod exponens Chrgsostomus in lib. 1 de Compunct. (c. 7) dicit: ’ Ita totam mentem eius demerserat amor Christi, ut etiam hoc, quod ei prae ceteris omni­ bus amabilius erat, esse cum Christo, rursus idipsum, quia ita pla­ ceret Christo, contemneret»8. Hic iterum evidenter sermo est de quadam vita activa, contemplativam superante.

Clarissime autem haec S. Thomae doctrina demonstrata ap­ paret in celeberrimo et omnibus noto loco tractatus saepius lau­ dati : « opus vitae activae est duplex, unum quidem, quod ex plenitu­ dine contemplationis derivatur, sicut doctrina et praedicatio... et hoc praefertur simplici contemplationi: sicut enim maius est illu­ minare quam lucere solum : ita maius est contemplata aliis tradere, quam solum contemplari; aliud autem opus est activae vitae, quod totaliter consistit in occupatione exteriori; sicut eleemosynas dare, hospites recipere et alia huiusmodi, quae sunt minora operibus con­ templationis . .. sic ergo summum gradum in religionibus tenent,

1 S. Augustinus, De civitate Dei, lib. XIX, cap. 19, Mignis, P, L., t. XLI, coi. 647 sq.

2 IMI, q. 182, art. 1, ad'3. * Ibici., art. 2 c.

124

DE SPIRITUALITATE FR/iNCISCANA.

PARS ALTERA

quae ordinantur ad docendum ei praedicandum, quae et propinquis­ simae surit perfectioni Episcoporum » \ S. Thomas ergo evidenter admittit, praeter duplicem speciem vitae activae, contemplativae vitae inferiorem, illam scilicet quae consistit in exercitio virtutum moralium et contemplationem praecedit et praeparat, et illam, quae ordinatur ad exteriorem tantum operationem, alteram c uamdam, contemplativae vitae su­ periorem, utpote quae ex abundantia contemplationis procedit et quae hodie vita mixta communiter vocari solet.

Etiam S. Bonaventura hanc duplicem vitae activae formam admittere censendus est. Nam post verba e suis commentariis in Evangelium Lucae supra laudata, ita prosequitur : « Unde si de melioritate fiat quaestio, simpliciter contemplativa est melior, se­ cundum quod dicit Gregorius, Moralium libro sexto : ’ Magna sunt activae merita, sed contemplationis potiora Maria enim optimam partem elegit, quae non auferetur ab ea. Si autem fiat quaestio de eligibilitate, aliquando praeeligende est activa, scilicet viro imperfecto, qui prius se debet exercere in actionis campo, vel cum quis obligatur ad activae opera ex praecepto sive ex officio ; et ideo aliquando acci­ dit dubium in praeelectione, secundum illud ad Philippenses primo :

’ Mihi vivere Christus est et mori lucrum. Quodsi vivere in carne, hoc mihi fructus operis est, et quid eligam ignoro. Coarctor enim e duobus, desiderium habens dissolvi et esse cum Christo, multo ma­ gis melius est; permanere in carne necessarium est propter vos ’. Ideo viros spirituales aliquando oportet egredi, aliquando ingredi, ali­ quando ascendere, aliquando descendere, sicut vidit Iacob, Genesis 28»’.

Seraphicus Doctor in hoc loco duplicem revera vitam activam designat, unam, quae contemplationem praecedit, eaque inferior est, quippe qua exercetur a viro imperfecto, qui prius activae vitae operam dare debet, id est, austeritatibus, laboribus, orationibus, antequam ad quietem contemplationis pervenire queat. Ideo etiam auctores mystici contemplationem otium vocare solent seu vaca­ tionem, quietem laboris, finem orationis. In statu enim contem­ plationis anima potius passiva est, dum Spiritus sanctus in ea ope­ ratur, secundum illud S. Pauli: « Qui Spiritu Dei aguntur, ii sunt filii Dei » (Rom. 8, 14). Contemplatio igitur praelibatio est illius 1 II-II, q. 188, art. 6 c. * S. Bonaventura, Commentarius in Evangelium Lucae, cap. X, n. 75, ed. cit., p. 275.

126

VITA CONTEMPLATIVA, ACTIVA ET MIXTA

status beati in caelis, de quo S. Augustinus : « vacabimus, ait, e,t videbimus, videbimus et amabimus, amabimus et laudabimus »\ Huic autem vitae activae, quae contemplationi praeparandae in­ servit, aequiparanda quodammodo est illa, quae ad alios se ex­ tendit, et quae opera misericordiae corporalia potius comprehen­ dit. Alia autem forma activae vitae a S. Bonaventura in eodem loco significata illa est, quae procedit ex praecepto sive ex officio.

Quod autem hic superior forma vitae activae designatur, quae ipsam vitam contemplativam superat, clare patet ex eo, quod ipse S. Paulus ut exemplar huius vitae proponitur, qui non obstante ardenti eius desiderio « dissolvi et esse cum Christo », in carne per­ manere eligit ad salvandas animas. Talis ergo activitas revera ex abundantia contemplativae vitae procedat necesse est.

Licet ergo et seraphicus Doctor, sicut S. Thomas, nomine «vitae mixtae» non utatur, evidenter tamen illam quoad rem admittit, ita ut et ipse praeter vitam contemplativam et activam simpliciter sumptam, tertiam quoque formam vitae cognoscat, quae activa quidem est, hoc tamen sensu, quod contemplationem iam in anima talia operantis supponit.

■

■

#

S

•

•

•

V

Agentibus de contemplatione et vim huius verbi « contempla­ tionis » attendentibus, quod ad solam considerationem veritatis referri videtur, quaestio oritur utrum ipsa exclusive ad ordinem intellectivum pertineat. S. Thomas huic quaestioni respondendo duplici modo contemplationem ad ordinem affectivum pertinere asserit, primo scilicet, in quantum contemplatio principium habet in affectu : « vita contemplativa quantum ad ipsam essentiam actio­ nis pertinet ad intellectum: quantum autem ad id quod movet ad exercendam talem operationem, pertinet ad voluntatem, quae movet omnes alias potentias, et etiam intellectum ad suum actum. Movet autem vis appetitiva ad aliquid inspiciendum, vel sensibiliter, vel intelligibiliter: quandoque quidem propter amorem rei visae ; quia dicitur Matth. 6 : ’ Ubi est thesaurus tuus, ibi est et cor tuum’, quan­ doque autem propter amorem ipsius cognitionis, quam quis ex inspe­ ctione consequitur ; et propter hoc Gregorius (Hom. 14 in Ezech.) constituit vitam contemplativam in charitate Dei; in quantum sci­ licet aliquis ex dilectione Dei inardescit ad eius pulchritudinem con-

1 De civitate Die, lib. XXII, c. 30., Migne, P. L„ t. XL’I, coi. 804,

126

DE SPIRITUALITATE FRANGISCANA.

PARS ALTERA

spiciendam »\ Sed datur etiam alia ratio, cur contemplatio ad ordinem affectivum pertineat, nempe quia in amorem termina­ tur : « ... vita contemplativa, licet essentialiter consistat in intellectu, principium tamen habet in ajfectu; in quantum videlicet aliquis ex charitate ad Dei contemplationem incitatur ; et quia finis respon­ det principio, inde est quod etiam terminus et finis contemplativae vitae habet esse in affectu ; dum scilicet aliquis in visione rei amatae delectatur, et ipsa delectatio rei visae amplius excitat amorem; unde Gregorius dicit super Ezech. (.Eom. Id circa med.) quod ’ cum quis ipsum quem amat viderit, in amore ipsius amplius ignescit ’ ; et haec est ultima perfectio contemplativae vitae, ut scilicet non solum di­ vina veritas videatur, sed etiam ut ametur »a. Charitas ergo Dei initium et finis est contemplationis, quae ideo, licet in se sit actus intellectivus, cum ordine tamen affectivo intime cohaeret.

S. Bonaventura, cuius tota doctrina theologica affectivam potius notam sapit, vitam cor templativam omnino in hanc par­

tem trahit. Nam in illud Evangelii: « Porro unum est necessarium » (Luc. 10, 42), ubi proprie de contemplatione sermo est, ait: « hoc scilicet est regnum Dei, quo habito, nihil deest; unde Matthaei sexto : ’Quaerite primum regnum Dei et haec omnia adicientur vobis ’; et in Psalmis : ’ Unam petii a Domino, hanc requiram ’; ista tamen est vita beata, quae est in Dei adhaerentia, cui vacat contemplativa; in cuius persona dicitur in Psalmo: ’ Mihi autem adhaerere Deo bonum est ’ . Et hoc est illud unam, quod est necessarium ; quia ’ qui adhaeret Domino unus spiritus est ’, sicut dicitur primae ad Corin­ thios sexto »*.

Optime de hac materia scribit S. Bernardus : «Quamobrem, si sapis, concham te exhibebis, non canalem. Hic siquidem pene simul et recipit et effundit. Illa vero, donec impleatur, exspectat: et sic quod superabundat, sine suo damno communicat, sciens maledi­ ctum, qui partem suam facit deteriorem. Et ne meum consilium con­ temptibile ducas, audi sapientioiem me. ’ Stultus, ait Salomon, profert totum spiritum suum simul, sopiens reservat in posterum ’. Verum canales multos hodie habemus m Ecclesia, conchas vero perpaucas.

1 II-II q. 180, art. 1 c. * IMI, q. 180, art. 7, ad 1. * S. Bonaventura, Commentarius inEvangelium Lucae, cap. X, n. 72, in Opera Omnia, t. VII, p. 274.

VITA CONTEMPLATIVA, ACTIVA ET MIXTA

121

Tantae charitatis sunt, per quos nobis fluenta coelestia emanant, ut ante effundere, quam infundi velint; loqui quam audire paratiores, et prompti docere quae non didicerunt, et aliis praeesse gestientes, qui se ipsos regere nesciunt. Ego nullum ad salutem pietatis gradum illi gradui anteponendum existimo, quam quem sapiens posuit dicens: Miserere animae tuae placens Deo. Quod si non habeo, nisi parum­ per olei, quo ungar, putas tibi debeo dare et remanere inanis ? Servo illud mihi, et omnino, nisi ad Prophetae iussionem non profero. Si institerint rogitantes aliqui ex his, qui forte existimant de me supra id, quod vident in me, aut audiunt ex me, respondebitur eis : ’ Ne forte non sufficiat nobis et vobis : ite potius ad vendentes, et emite vobis \ Sed ’ charitas, inquit, non quaerit quae sua sunt ’. Et tu scis quamobrem ? Non quaerit quae sua sunt, profecto quia non desunt.

Quisnam quaerat quod habet ? Charitas quae sua sunt, id est pro­ priae saluti necessaria, numquam non habet. Sed non solum habet sed etiam abundat. Vult abundare sibi, ut possit et omnibus. Servat sibi quantum sufficiat, ut nulli deficiat. Alioqui si plena non est, perfecta non est. Caeterum et tu frater, cui firma satis propria salus nondum est, cui charitas adhuc aut nulla est, aut adeo tenera, qua­ tenus omni statui cedat, omni credat spiritui, omni circumferatur vento doctrinae ; imo cui charitas tanta est, ut ultra mandatum qui­ dem diligas proximum tuum plus quam teipsum, et rursum tantilla, ut contra mandatum fervore liquescat, pavore deficiat, perturbetur tristitia, avaritia contrahatur, protrahatur ambitione, suspicionibus inquietetur, convitiis exagitetur, curis evisceretur, honoribus tumeat.

Tu, inquam, ita in propriis temetipsum sentiens, quanam dementia, quaeso, aliena curare aut ambis, aut acquiescis ? Sed enim audi, quid consultat ccCuta, vigilque charitas. Non quod aliis sit remissio, vo­ bis autem tribulatio, sed ex aequalitate. Dicit enim David: ’ Sicut adipe et pinguedine repleatur anima mea, et labiis exultationis lau­ dabit os meum ’. Infundi nimirum prius volens, et sic effundere.

Nec solum infundi prius, sed et impleri, quatenus de plenitudine eructaret, non oscitaret de inanitate. Caute quidem, ne quod aliis remissio, sibi esset tribulatio. Et nihilominus caste imitans eum, de cuius plenitudine omnes accepimus. Disce et tu, non nisi de pleno effundere, nec Deo largior esse velis. Concha imitetur fontem. Non manat ille in rivum, nec in lacum extenditur, donec suis satietur aequis. Non pudeat concham non esse suo fonte profusiorem »\ * Super Cantica, Serm. XVIII n. 3. Miqne, P. L. t. CLXXXIII, coi. 860 sq.

128

DE SPIRITUALITATE FRANClSCANA. - PARS ALTERA

Salmanticenses quoque hanc eamdem doctrinam fuse tradunt in Tractatu de Charitate theologica, ubi e, g. legitur praedi­ catio et animarum zelus non constituit formaliter perfectionem, nec illam instrumentaliter inducit, sicut vigiliae, ieiunia, nuditas, et alia, quae tamquam media perfectionem praecedunt, sed se habet tamquam effectus perfectionis, qui illam hoc pactu praesupponit et manifestat. Unde sicut ad hoc, quod revera existat perfectio, de­ bent media ad illam acquirendam supponi, ita ut zelus sit opus et effectus perfectionis, debet post praedicta succedere. Alioquin zelus ille nec perfectus existit in seipso, nec ex perfectione subiecti oritur ; atque ideo ineptus censetur, ut per illum maior aut minor perfectio operantis dignoscatur. Imo vero talis zelus non tam commendatio­ nem quam reprehensionem habet apud Patres » \ Et alibi: '«Ex quo fit, quod perfectio etiam ex parte praedicatoris considerata, et prout in illo existens, importet non solum animarum zelum, sed etiam poenitentiam et corporales asperitates. Quoniam praedicator nullo aptiori medio utitur ad movendum auditores, quam sui exem­ plo »3. In alio loco : « Addendum est tamen, ad perfectionem prae­ dicantis, cum in seipsa acceptam, tum respedive ad audientes con­ sideratam, plurimum referre, quod praedicans contemplationi vacet, et curis saecularium, praesertim familiaritati principum et divitum se multum non ingerat, sed eas pro viribus declinet. Quod (ut disce­ ptationi praecludatur locus), non aliunde probandum est, quam exem­ plo Christi Domini et Apostolorum, qui optime docuerunt modum servandum in procuranda animarum salute, ut maiori perfectioni deserviat. Nam Christus Dominus triginta annos antequam prae­ dicare coepisset, silentio et contemplationi dicavit. Deinde baptizatus a Io anne in desertum per quadraginta dies recessit. Et ubi praedicare coepit, saepius in deserta secedebat, montes petebat et in oratione Dei pernoctabat... Haec Christi Domini exempla sequuti sunt Apostoli, ut secure ac fructuose incumberent animarum zelo et perfectioni ad eum requisitae. Nam, ut divus Thomas ait: ’ Hoc convenit vitae, secundum quam aliquis contemplata aliis tra­ dit, quam Christus dicitur assumpsisse, ut prius contemplationi vacet, et postea ad publicum actionis descendat ’ Unde Apostoli ante praedicationem ’ omnes erant perseverantes unanimiter in ora1 Salmanticenses, Cursus theologicus, t. XII, De charitate, disp. V, n. 124, * Cf. ibid., n. 126. * S. Th., III, q. 40, art. 2, ad. 3.

VITA CONTEMPLATIVA, ACTIVA ET MIXTA

129

tione’ (Ad. Ap. 1, 14), Et dixerunt: ’ non est aequum nos derelin­ quere verbum Dei, et ministrare mensis. Considerate ergo fratres, viros ex vobis boni testimonii septem, plenos Spiritu sancto, et sa­ pientia, quos constituamus super hoc opus. Nos vero orationi, et mi­ nisterio verbi instantes erimus’. (Aci. Ap. 6, 2-4). Probe quippe intelligebant, praedicationis efficaciam ex orationis assiduitate de­ scendere, et oportere docentem prius contemplari quam dicere»x.

Iuxta doctrinam igitur Doctorum laudatorum vita mixta non consistit in mera quadam coniunctione vitae activae et contem­ plativae, quia ita non daretur illa unitas, quae necessario requi­ ritur, ut habeatur revera nova quaedam species seu forma vitae spiritualis praeter vitam activam et contemplativam. Illa autem unitas optime explicatur in doctrina exposita, quae tenet in forma vitae mixtae vitam activam esse subordinatam contemplativae, ex qua tamquam effectus ex sua causa, vel ut flumen ex suo fonte procedit2.

1 Salmanticenses, Cursus theologicus, t. XII, tract. XIX, De charitate, disp. V, dub. III, n. 137-138.

4 Opiniones hodierno tempore communiter acceptae non omnino cum illa doctorum medii aevi concordare videntur, nam antiqui illi magistri vitam contemplati­ vam contrahere solebant ad solam orationem et unionem cum Deo seu ad exercitia virtutum theologicarum donorumque Spiritus sancti, dum virtutes morales totamque contentionem asceticam potius ad rationem vitae practicae seu activae reducebant.

Auctores vero nostri temporis nomine contemplativae vitae potius totam illam acti­ vitatem comprehendere videntur, quae ad propriam cuiusque sanctitatem et perfec­ tionem spiritualem pertinet, ut e. g. Dom Ghautard O. Gist. in celeberrimo suo opu­ sculo, quod« L*dmedetoutapostolat»inscribitur.

Praeterea iidem antiqui Patres opera misericordiae corporalis, ut vidimus, ad vi­ tam activam simpliciter sumptam trahebant, dum sola opera spiritualis apostolatus, praesertim doctrinae et praedicationis, vitae activae superioris Significationis, quam nos vitam mixtam vocamus, adnumerabant, Nostra vero aetate auctores generatim putant opera etiam caritatis corporalis ita a spiritu contemplationis vitae penetrari posse, ut et ipsae revera ad vitam mixtam pertinere censeantur. De hac re fuse tractat Otto Zimmermann S. I., Lehrbuch der Aszetik, pag. 49 sq., qui etiam copiosam de hac re refert bibliographiam.

Sententia tamen antiquorum omnino praeferenda esse nobis videtur.

P. ViTUd' a Beascm; De tpirttualitat* franoinmw - 9.

Caput IIL DE VITA RELIGIOSA APOSTOLICA IN GENERE Quattuor elementa vitae religiosae mixtae. — Unitas superior qua elementa illa apte coagmententur. — Finis vitae mixtae : « contemplari et con­ templata aliis tradere».

Postquam in praecedenti capite principia generalia circa triplicem vitam spiritualem, activam nempe, contemplativam et mixtam statuerimus, nunc iam in praesenti tractatu ad vi­ tam apostolicam seu mixtam, prout in religiosis ordinibus exer­ ceri solet, animum attendere nobis proponimus.

Sapientissimo certe Dei nutu provisum est, ut in Ecclesia diversi exsisterent religiosi Ordines, in quibus iuvenes et virgines indolis et ingenii omnino differentes tutum locum invenirent, ubi animas suas salvare, simulque utiliter pro regno Dei dilatando la­ borem suum insumere possent, ut quorum spiritus et operosi­ tas, gratia Dei elevata, concors esset et unita, multiplicibus Ec­ clesiae necessitatibus et indigentiis simul omnes occurrerent.

«Divisiones (enim) gratiarum sunt, idem autem Spiritus et divi­ siones ministrationum sunt, idem autem Dominus : et divisiones operationum sunt, idem vero Deus, qui operatur omnia in omni­ bus. Unicuique autem datur manifestatio Spiritus ad utilitatem . . .

Haec autem omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult» (I Cor. 12, 4-11).

Quare dudum tres religiosorum Ordinum classes distingui solent: Ordines vitae prorsus activae, ut Ordines equestres in medio aevo et nostris temporibus variae Congregationes hospitalariae, quae proximorum utilitati, consolationi et commodo, praeser­ tim per corporalia misericordiae opera providere intendunt.

Ordines vitae omnino contemplativae, inter quos recensentur

131

DE VITA RELIGIOSA APOSTOLIGA

monachi Carthusiani, Camaldulenses, Cistercienses reformati seu Trappistae, qui hoc unum student, ut nempe soli Deo vacent de­ vote orando et caelestia contemplando sicque supernae beatitudinis gaudia in terris adhuc peregrinantes praegustent. Hos Ordi­ nes, praeter maximam securitatem sodalibus suis praebitam, pro salute quoque humani generis maximae utilitatis esse, ipse Sum­ mus Pontifex Pius XI f. m. non semel solemniter proclamavit \ Ordines tandem vitae mixtae utrumque elementum coniungere satagunt, ut et sibi et aliis prodesse possint. Ipsi ergo et Deo oratione ac contemplatione vacare et apostolatum directe exercere sibi proponunt, sicque vitam contemplativam cum activa con­ gruenter consociare student. Ad hanc classem pertinent praeser­ tim Ordines mendicantes et Ordines clericorum regularium.

Ad hoc iam genus religiosae vitae mixtae, quae vita apostolica saepenumero vocari solet, considerationes nostras in prae­ senti , capite restringimus, in posterum reservando attentam speculationem particularis illius proprietatis, quae ipsi franciscanae apostolicae vitae insigne, seu, ut vulgo dicitur, nota characteristica esse debet, si propriam suam indolem inter tot diversos vitae mixtae Ordines sancte conservare velit. Hic ergo genericam potius vitae apostolicae descriptionem, prout illa vita in religiosis Ordinibus exerceri solet, exhibere conabimur, quum scilicet prin­ cipium quoddam unionis, quo elementa huius vitae, quae non tantum valde inter se differre, sed etiam sibi invicem quodammodo adversari et repugnare videntur, apte probetur et consideretur ad illa elementa inter se concorditer consocianda. Inde enim tot fal­ sae circa hanc vitam opiniones interdum grassantur, quia elemen­ ta quidem materialia ipsius recte enumerantur, unitas vero eius formalis facile negligitur2. ♦

Vita mixta seu apostolica in religiosis Ordinibus ipsam profitentibus diversa comprehendit elementa, quae, ni fallor, ad quat­ tuor ista revocari possunt, scilicet: ad observantiam regularem, studium scientiarum, orationem et curam animarum. Haec vitae 1 Gonst. apost. Umbratilem (8 iul. 1924), in Acta Apost. Sedis, 1924, t. XVI,. p. 385 ; Rerum Ecclesiae (18 febr. 1926), ibid.f 1926, t. XVIII, p. 65.

2 Reg. Garrigou-Lagrance, O. P., Uniti et ilivation de la uie apostolique, syn­ these de la contemplation et de Vaction, in La Vie Spirit,, t. XIX, p. 387 sq. Principia in hac egregia dissertatione exposita sunt fundamentum eorum quae in praesenti ca­ pite explanamus.

132

DE SPIRITUALITATE FRANGISGANA. - PARS ALTERA

apostolicae elementa singula aequaliter et congruenter concurrant necesse est, et ita quidem ut apta unione inter se concordent, nec ullum ipsorum nimium excrescat in detrimentum ceterorum, sed aequa sit conditio singulorum, ut sanitas et integritas huius vitae generis in tutum ponatur. Ut hoc autem obtineatur, evidentissimum est, in tot elementorum materialium diversitate strictam quamdam unitatem requiri, quae animam et formam huius vitae constituat, qua sublata remanent forte quaedam elementa disiuncta, speciem quidem vitae apostolicae prae se ferentia, naturam vero eiusque essentiam minime reddentia.

Quandoque enim, praesenti tempore, Ordinibus antiquis obicitur, illos non amplius respondere expectationibus et necessitudi­ nibus nostrae aetatis; imo aliquas eorum sacrosanctas traditiones et consuetudines, ut nocturnam in choro psalmodiam et protra­ ctas meditationes res esse contrarias hodiernis ministerii postulatis et exigentiis. E contrario alii ab apostolatu, ut hodie exigitur, abhorrent, quippe qui regularem observantiam, monasticamque disciplinam impossibilem redderet. At omnes illae apparentes di­ screpantiae facile extenuantur, si superior illa unitas apostolicae vitae recte conspiciatur, qua omnia elementa huius vitae mirabili modo inter se apte cohaerere adprobentur. Ex hac igitur con­ sideratione clare patebit, non solum Ordines mediaevales, si fru­ giferum animarum apostolatum exercere velint, nihil de antiqua vitae austeritate intermittere debere, imo potius totam eorum ra­ tionem vitae aptissimam ad eiusmodi apostolatum exserendum comprobari. Ad rem Rev.mus P. Donatus a Welle, Ordinis no­ stri Minister Generalis : « Numquam dicendum erit, fratres et filii dilectissimi, propter nostram paupertatis et poenitentiae missionem, antiquas desuetasque nos persequi semitas ». Et Rev.mus Clemens a Milwaukee, item Ordinis nostri Minister Generalis : «Nam non­ nisi vivendo ut veri Capuccini, tenemus locum nostrum. . .* 2.

Iamvero unitatem illam superiorem, qua partes apostolicae vitae apte coagmententur, ex fine eius deducendam esse facile constat. Finis enim cuiusque rei omnium eius actionum et pro1 Cf. Anal. Ord. Fr.Min. Cap.,1938,t.LIV,p.229sq. * Cf. ibid. 1949, t. LXV, p. 3. Gf. Allocutio Summi Pontificis Pii XII ad Congressum Interprovincialem, anno 1948 Romae celebratum, in Acta Apost. Sedis, 1948, t. XL, p. 551 sq.

Epistula eiusdem Summi Ponti ficis de apotolatu ab Ordine provehendo, die 4 dec, 1948 dato. Cf. ibid., 1949, t. XLI, p. 64 sq.

DE VITA RELIGIOSA APOSTOLICA

133

prietatum rationem praebet easque omnes in unum concurrere facit. Iamvero finem religiosae vitae apostolatui addictae iam ex testimonio S. Thomae superius 1 allato hoc esse scimus, scilicet: «contemplari et contemplata aliis tradere ». Iamvero hunc locum Angelici Doctoris subtilius et profundius considerantes, inquirere volumus, iuxta egregium tractatum Salmanticensium 2, quaenam sit propria et significativa eius vis. Age, triplex datur inter­ pretatio huius sententiae S. Thomae, triplici opinioni respondens quae circa coniunctionem actionis et contemplationis circum­ ferri solet. Nam prima interpretatio, quae eorum formae ingenii concordat, qui actioni nimium aequo momentum contribuunt cum detrimento contemplationis, finem primarium et principa­ lem vitae apostolicae actionem esse contendit, cui contemplatio ut medium inserviat. Altera interpretatio, eorum opinioni obse­ quens, qui exaggerationem quidem primae sententiae negantes, tamen in plenam realitatem apostolicae vitae ingredi non audent, ipsi duos fines assignat et quidem aeque principales et immedia­ tos ad quos aequaliter tenderet, scilicet tum actionem, tum con­ templationem. Tertia vero interpretatio, quae sola verum et sa­ num apostolicae vitae conceptum exhibet, affirmat ipsam prima­ rio et principaliter tendere ad contemplationem et ad unionem cum Deo, secundario vero niti ad actionem, et ita quidem, ut actio illa in ipso viro apostolico sit effectus propriae suae contempla­ tionis et in eis qui eum audiunt medium aptum ad disponendos et ipsos ad contemplationem rerum divinarum et ad unionem cum Deo. Prima interpretatio revera nullam differentiam relinquit in­ ter vitam mixtam eamque mere activam. Nam, ut aiunt Salmanticenses, « nulla est religio, quantumvis activa, quae non habeat ali­ quod exercitium orationis, seu contemplationis, ut in ministeriis circa proximum bene se gerat»3. Sed praeterea, contemplatio, seu vita contemplativa, quippe quae activa superior est, ipsi, qua tali, medium esse nequit; actio apostolica potius medium dicenda est ad contemplationem, hoc scilicet sensu, quod intendit animas ad quas dirigitur evehere ad cognitionem illam et dilec­ tionem, qua ipsius apostoli anima repleta est.

1 Vide supra, p. 123. a S alma Nti CENSES, Cursus theologicus, t. XII, tvact. XX, De statu religioso, disp.

II, dub. III, n. 29 ; et tract. XIX, De chariiate, disp. V, dub. III, n. 123 sq. a Ibidem, De statu religioso, disp. II, dub. III, n. 29.

134

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

Nec magis placet secunda sententiae S. Thomae interpreta­ tio duplicem finem, aeque principalem et immediatum, vitae apostolicae adstruens, contemplationem nempe et actionem. Ut iterum Salmanticenses afferamus : « contemplatio et actio, aiunt, illo modo sumptae, sunt duo fines totales adaequati et inter se non subordinati, et consequenter sunt plures fines, ut piares ; atque ideo nequeunt ab una specie religione respici, sed pluribus correspondent »2, aliis verbis, tali duplici finalitate unitas apostolicae vitae necessario detrimentum pateretur et consequenter actio et contemplatio sibi invicem nocerent.

«Restat igitur, quod illa religio dicetur vitam mixtam profiteri, quae tertio modo se gerit, nempe quae primario et principaliter re­ spicit contemplationem, non quidem sistendo ibi (quod est munus vitae contemplativae), sed ex ipsa contemplatione descendendo ad opera spiritualia vitae activae circa proximum, cuiusmodi sunt praedicare, sancta consilia praebere, confessiones audire, morientes in illo agone adiuvare, ministrare sacramenta et alia huiusmodi. Et talem religio­ nem ita se gerentem profiteri vitam mixtam, constat sufficienti par­ tium enumeratione; non enim sistit in sola contemplatione, atque adeo non est pure contemplativa, nec respicit per se primo actionem, et consequenter non est pure activa, ergo est mixta. Praesertim cum eius finis proximus, nempe contemplatio, ut derivatur ad actionem circa proximum, proprias rationes contemplationis et actionis emi­ nenter contineat»2. Aliis verbis : « religio mixta respicit principa­ liter contemplationem ut fructificantem'ad extra ad animarum sa­ lutem » a.

Relatio inter contemplationem et actionem in vita mixta quo­ dammodo comparari potest cum illa quae viget inter mysterium Incarnationis et Redemptionis. Licet enim Incarnatio ordinetur ad Redemptionem, nullo tamen modo medium ad ipsam dici potest. Incarnatio revera omnium operum Dei ad extra subiimissimum est, quo maius nullum inveniri potest, cui tamquam fini superiori subordinaretur. E contrario Incarnatio potius causa eminens est dicenda, ex qua Redemptio procedit. Ideo dicunt theologi Deum ab aeterno decrevisse Incarnationem redemptri4

1 Salmanticenses, loc. cit.

2 Ibidem.

8 Passerini, In //-//. q. 188, art. 6.

DE VITA RELIGIOSA APOSTOLICA

135

cem, seu Incarnationem sese extendentem ad Redemptionem ge­ neris humani. Ita vita apostolica intendit contemplationem, seu amorem Dei, seu unionem cum Deo, sese extendentem, fructifi­ cantem in operationem spiritualem ad salvandas animas.

Haec omnino conformia sunt doctrinae Ecclesiae, prout in­ venitur in Regulis et Constitutionibus Ordinum religiosorum, vi­ tam apostolicam prosequentium. Nam tota activitas religiosorum, ad mentem omnium Ordinum Fundatorum, ex plenitudine inter­ nae vitae procedere oportet, ita ut omnium talium Ordinum finis unicus sit, et quidem contemplatio fructificans in apostolatu \ Ratio autem profunda huius doctrinae in eo est, quod prae­ dicatio nostra et tota nostra actio apostolica debet esse manife­ statio non litterae, sed spiritus revelati veri, ut ait S. Paulus : « ita ut serviamus in novitate spiritus et non in vetustate litterae » (Rom. 7, 6). Sane, ut aliquis praedicet litteram Evangelii, veritates morales et dogmaticas, prout inveniuntur in probatis libris theo­ logicis, sufficit ei quaedam eruditio, sagacitas spiritus, facultas loquendi. Sed non est hoc quod fideles a sacerdote quaerunt et exspectant; potius enim ab ipso expostulant animum et spiri­ tum divini verbi, caelestes flammas revelatae doctrinae. Eloquen­ tia quaedam exterior, ardor quidam sensibilis, affectus naturalis non est nisi ignis stramineus, qui cito exstinguitur. Necesse est igitur quod doctrina Evangelii, quam apostolus Iesu Christi prae­ dicat, in ipso « spiritus et vita » sit. (Io. 6, 64). Quomodo praedi­ cator instructus sit oportet, optime explicatur a S. Paulo Apo­ stolo dicente : « Qui et idoneos, nos fecit ministros novi testamenti: non littera; sed Spiritu : littera enim occidit, Spiritus autem vivi­ ficat ... Habentes igitur talem spem, multa fiducia utimur : et non sicut Moyses ponebat velamen super faciem suam, ut non intenderent 1 Quae cum ita sint, S. Thomas tres memoratos vitae status, nempe activae, contemplativae et mixtae considerans et inter se conferens, non dubitat primarium locum mixtae vitae tribuere, dicendo : « vita contemplativa simpliciter est melior quam activa, quae occupatur circa corporales actus, sed vita activa, secundum quam aliquis, praedicando et docendo, contemplata aliis tradit, est perfectior, quam vita, quae solum con­ templatur, quia talis vita praesupponit abundantiam contemplationis ; ideo Christus talem vitam elegit»(Summa Theol., III, q. 40, a. 2 ad 3). Difficultas, quae oriri po\ test et textu Evangelii: «Maria optimam partem elegit» (Lue, 70, 42), quo Chri­ stus contemplativam vitam ceteris vitae statibus praeferre videtur, facile solvitur dicendo, quod utique ex duabus partibus Mariae et Marthae Maria optimam partem elegit, sed quod ipse Christus, qui vitam contemplativam et activam summo gradu coniunxit, vitam duxit quae utramque longe superabat.

136

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

filii Israel in faciem eius, quod evacuetur, sed obtusi sunt sensus eorum... Nos vero omnes, revelata facie gloriam Domini speculantes, in eamdem imaginem transformamur a claritate in clarita­ tem tamquam a Domini spiritu . . . Non enim nosmetipsos praedi­ camus, sed Iesum Christum Dominum nostrum : nos autem servos vestros per Iesum : quoniam Deus, qui dixit de tenebris lucem splen­ descere, ipse illuxit in cordibus nostris ad illuminationem scientiae claritatis Dei, in faciem Christi Jesu »(2 Cor. cap. 3 et 4). Ad in­ dolem enim et naturam Legis Novi Testamenti pertinet, quod in corda et animas hominum infunditur, quod hominem revera iustificat et sanctificat, dum Lex Antiqui Testamenti, scripta in ta­ bulis lapideis, per se non potuit iustificare homines : « quia ex ope­ ribus legis non iustificabitur omnis, caro coram illo. Per legem enim cognitio peccati. Nunc autem sine lege iustitia Dei manifesta est» (Rom. 3, 20-21). Imo littera Legis Veteris erat quodammodo occa­ sio peccati, ut ait S. Paulus, hoc nempe sensu, quod Lex manife­ stabat peccatum, dum inclinationem ad illud auferre non vale­ bat : « Quid ergo dicemus ? lex peccatum est ? Absit. Sed peccatum non cognovi, nisi per legem : nam concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret: non concupisces. Occasione autem accepta, peccatum per mandatum operatum est in me omnem concupiscentiam » (Rom. 7, 7-8). Aliis verbis : lex sine spiritu, qui eam imprimit intrinsece in corde, est occasio mortis, ideoque oportet nos accipere legem spi­ ritus, legem scilicet quae vivificat, diffundendo caritatem et gra­ tiam in cordibus nostris : « Lex enim spiritus vitae in Christo Iesu liberavit me a lege peccati et mortis » (Rom. 8, 2).

Ita operarius apostolicus, qui totam legem profunde sciret eamque mirabili scientia exploratam haberet, spiritum autem eius hon possideret, non solum sibimetipsi, sed et animis sibi concre­ ditis causa ruinae facile esse posset. Ex alia autem parte apostolici viri, legem Christi revera in cordibus suis portantes eamque ad unguem observantes, eo ipso iam coarctantur, ut de abundan­ tia sua ceteros participes efficiant, secundum S. Pauli illud : « Ca­ ritas enim Christi urget nos» (2 Cor. 5, 14). Viri sancti, scientia et caritate Christi, cui ut fini principali attendunt, repleti, hanc quasi necessitate coacti, in animas ceterorum transfundere con­ spiciuntur.

Hac excellenti ratione' vitam apostolicam instituentibus nul­ lo modo opus est, ut, sicut ceteris saepe occurrit, summa cum difficultate «viam mediam», ut aiunt, inveniant, scilicet inter

DE VITA RELIGIOSA APOSTOLICA

137

orationem et laborem, inter paupertatem et scientiam, inter soli­ tudinem et operositatem. Non tam via media quaerenda est, quam culmen aliquod, ad quod vir apostolicus se erigat, ut ex ipso omnia elementa suae vitae prospiciat recteque disponat, atque summa aequitate componat. Culmen autem in eo consistit, quod veritas divina in nobis vivat, ardeat in nobis, spiritus et vita sit in nobis, quod obtinendum est omnibus exercitiis religiosae vitae, scilicet observantia regulari, diligenti scientiarum studio, devota oratione et contemplatione. In vita nostra interna de die in diem ignis ca­ ritatis divinae corda nostra semper magis incendet atque devora­ bit, flammasque suas semper latius extendet, ut totum mundum omnesque homines ardore suo comburat; et iterum ipse labor apostolicus, gratia, oratione, poenitentia incessanter nutritus, amo­ rem nostrum in Deum semper magis excitabit. Ita similes erimus ipsi Domino nostro Iesu Christo, apostolicae vitae exemplari sum­ mo, quippe qui est « Verbum spirans amorem ».

Ut autem haec revera obtineantur, omnino retinendum est, ut ab initio diximus, quod in vita apostolica divinae contempla­ tionis ardentissima cupiditas primum locum occupet. Ut iterum Salmanticenses afferamus : « Verum enimvero, aiunt, animadver­ tendum est, quod ut religio dicatur absolute contemplationi insi­ stere et per prius contemplari quam agere, eo modo quo requiritur ad rationem vitae mixtae, sive eminenter continentis perfectionem vitae contemplativae, non sufficiunt quaelibet orationis opera, ut ali­ qua meditatio, examen conscientiae, memoria praesentiae Dei, recolledio per aliquot dies et similia, quae vulgo dicuntur exercitia ; nulla enim est religio, quantumvis' activa, quae haec, aut maiora exercitia non habeat; imo saeculares coniugati solent eadem practicare, ut experientia liquet. Illa ergo religio dicetur ex contempla­ tione ad actionem procedere et subinde continere eminenter perfec­ tionem vitae pure contemplativae et aliquid amplius, quae suis alum­ nis praescribit media contemplationi proportionata, cuiusmodi sunt clausura, silentium, mortificatio sensuum, poenitentia, ieiunia, vi­ giliae, psalmodia, pia lectio et alia similia. Unde religio quae his sic insistit intra claustra, ut ea per se loquendo observet, solumque interrumpat quando, et ubi oportet proximos adiuvare per praedi­ cationem et doctrinam, est religio vere profitens vitam, mixtam, sive a contemplatione ad actionem descendens » \ 1 Salmanticenses, op. eii., De statu religioso, disp. II, dub. III, n. 31.

138

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. * PARS ALTERA

Adhibendo nunc eiusmodi sapientem doctrinam Salmantieensium ad singula elementa vitae apostolicae, dicendum est hanc imprimis exigere regularem observantiam, qua dictione hic significatas et expressas prae ceteris intelligimus normas illas traditionales, quas unusquisque ex Ordinibus antiquis, tamquam he­ reditatem patrum suorum sine intermissione per saecula secumfert, verbi gratia ruditatem vestimentorum, ieiunia et abstinen­ tias, nocturnas in choro vigilias, flagellationes, necnon certis locis et horis taciturnitatem. Haec omnia ut inviolabile Ordinis patrimo­ nium considerari et observari debent, quippe quae fundamentum et firmitudinem constituunt totius vitae regularis. Etenim vo­ luntariis his asperitatibus rigidisque afflictationibus religiosi viri arctissime coniunguntur cum Christo Iesu Domino nostro, qui se Hostiam et Victimam in cruce obtulit pro peccatis mundi, sicque vita claustralis ultroneis paenitentiis damna resarcit Deo per pec­ catum illata, expiando tot detestabilia et formidolosa scelera et flagitia, quae in hoc mundo perditi homines perpetrant, necnon proprias et quotidianas suas ipsorum culpas. Experientia revera compertum est, quantopere ipse Deus observantias illas traditionales amet aestimetque. Saepenumero enim accidit, ut exemplum nonspicuum afferamus, quod, ubi chorus nocturnus propter ni­ miam sollicitudinem erga sodalium salutem exolescit, ibi etiam vocationes decrescunt et imminuuntur, Spiritusque Dei, qui ala-crem in Ecclesia vigorem excitare numquam desinit, novas subin­ de Congregationes suscitat, quae horam orationis nocturno tem­ pore, vulgo « hora sancta» nuncupata, in suis statutis praescri­ bunt, quae maximo cum animi ardore, dulcique cum pietate a sodalibus persolvitur, supernis favoribus et benedictionibus to­ tam Congregationem Deo affluenter et munificentissime ditante, ut aperte conspicimus. Utique concedendum est, ieiunia, vigilias, poenasque corporis esse minoris momenti quam oratio et contem­ platio. Haec enim veluti ipse truncus arboris dicenda et habenda est, per quem sucus vitalis ascendit, illa vero cortex tantum eius sunt, qui tamen et ipse abesse nequit, quin arbor vigorem suum vitalem amittat. Menti profunde infigenda sunt haec axiomata vi­ tae spiritualis: temperata observantia temperatur ei ipse spiritus; si vita religiosa sese tenere nequeat in gradu originalis sui propo­ siti et consilii, hoc ipsum sensim sine sensu descendet ad gradum ipsius vitae relaxatae. Deminuta autem ratione vitae spiritualis, deminuitur necessario etiam vigor praedicationis, acumen ingenii in scientiarum studiis, zelus apostolatus, labor ministerii.

DE VITA RELTGIOSA APOSTOLIGA

139

Praeter regularem observantiam apostolicam vitam accuratam exquisitamque divinarum scientiarum cognitionem sub multiplici respectu postulare conspicuum est; et primum quidem, ut acies mentis semper serena et acuta servetur, quo vir apostolicus in suis negotiis saepe distentus et distractus, recto iudicio statim uti va­ leat. Dein oportet ut omnibus quaestionibus vitae practicae para­ tus semper exsistat, quod sacrarum litterarum scientiam et versu­ tiam magnam expostulat. Profecto ipse Deus «illuminat sensus et corda » eorum qui humiliter id rogare assuescunt, sed gratia non excludit neque negat naturam, quin potius eam postulat et perficit. Ideo dicitur : «labia enim sacerdotis custodient scientiam » {Mal. 2, 7). Scientia porro in viro apostolico ideo requiritur, ut contemplationi liberius et facilius vacare possit. Sine studio enim intellectus marcescit et arescit, profunda econtra veritatis intelligentia mentem in sublime tollit eamque ad divinam mysterio­ rum contemplationem optime praeparat, quae piis deinde cordis affectibus facile viam sternit. Studium tandem assiduum et dili­ gens observantiae regulari quam maxime favere, experientia abunde demonstrat. Ubi enim studia sunt in honore, ibi obser­ vantia florescit; qui vero bene orant vitamque regularem fideliter observant, ii generatim fidelissimi et in studiis inveniuntur.

Hic locus non est, ut de singulis disciplinis, in quibus homo apostolicus versatus esse debet, sermo fiat. Breviter tantum insi­ nuandum est, quod inter studia superiora primum locum philo­ sophia occupat, quippe quae, ut rerum scientia acquisita ac na­ turalis per supremas causas ceterarum scientiarum fundamentum constituit. Philosophiam longe superat Theologia, quae et ipsa scientia acquisita dicenda est, quaeque tamen non amplius circa res naturales versatur, sed circa veritates ipsius fidei divinitus re­ velatas. Arctissime deinde cum Theologia coniunctum est studium S. Scripturae et Patrologiae, utpote quod S. Scriptura et Sancti Patres Ecclesiae respiciunt duplicem fontem divinae revelationis sive nostrae cognitionis supernaturalis, scilicet ipsas sacras pagi­ nas inspiratas et sacras traditiones apostolicas. Licet tamen, ut di­ ximus, Theologia scientia acquisita sit appellanda, semper intime coniuncta esse debet cum supernaturali sapientia et intellectu, quae dona sunt Spiritus sancti, quibus acies mentis illuminata pro­ fundius mysteria fidei perscrutari valet. Obliviscendum enim numquam est, ipsa mysteria fidei tantummodo cognosci per fidem, quae est actus simplicissimus, omnino supernaturalis et infallibi­ lis. Actus ille fidei superat omnia ratiocinia, omnes speculationes

140

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

humanas, omnia argumenta theologica, quia Theologia tandem aliquando iion est nisi commentarium humanum circa ipsas veri­ tates revelatas. Ideo semper ascendendum est super omnes spe­ culationes theologicas ad purissimum et limpidissimum actum fi­ dei, qui est supremum principium totius Theologiae. Fides enim est, quae salvat animas ideoque haec est praedicanda hominibus et quo profundius haec fides animae apostoli inhaeret, eo ardentius et uberius ille veritatem revelatam praedicabit. Hoc autem obti­ neri nequit, nisi cum attento studio pia oratio coniungatur, ut pa­ tet etiam ex serie actionum, quae a Doctoribus medii aevi enume­ rari solebant: «lectio, cogitatio, studium, meditatio, oratio, con­ templatio» \ Sancti enim viri nihil antiquius habebant, nisi ut studium suum continua oratione fructuosum efficerent.

Maioris certo momenti quam observantia regularis et stu­ dium scientiarum in homine apostolico est spiritus orationis, quem alere, nutrire ac augere curabit oratione liturgica, meditatione quotidiana et praesertim eucharistici sacrificii religiosissima obla­ tione. His sanctis exercitationibus in vero pietatis spiritu peractis sacerdos ibit de virtute in virtutem et ascendet in montem Dei, ubi intimam et dulcissimam unionem amoris inveniet; descen­ dens autem postea de illo vertice ad apostolicum laborem, prae­ dicatio eius tamquam fluvius abundans animas audientium inun­ dabit.

Sed ut illum desiderabilem finem attingat, imprimis oratio­ nem liturgicam in vero spiritu Ecclesiae, Sponsae Iesu Christi, re­ citare debet. Admirabiles sententiae illae ex ipsa S. Scriptura di­ vinitus inspirata depromptae, sive etiam illae, quae a Sanctis Pa­ tribus sanctisque Ecclesiae viris sunt compositae, singulis horis liturgicis eum inflamment ipso illo divino igne quo fuerunt con­ scriptae. Aliquando occurrit, quod divinum officium celeriter ab­ solvitur, ut exinde plus temporis remaneat sive pro studio, sive pro labore spirituali, ac si contentio huic divino operi data tempo­ ris iactura esset. E contrario, officium divinum est respiratio ani­ mae, renovatio virium, cibus mentis, dulcedo cordis, quibus ani­ ma mirabiliter illuminatur ac roboratur et ad opera ministerii praeparatur.

Praeter orationem liturgicam oratio mentalis sacerdoti omnino necessaria est. Ibi magna cum fide, incensaque caritate veritates revelatas profundissime menti et cordi infigere debet, ut de ipsis 1 Cf. S. Thomas, II-II, q. 180, art. 3.

DE VITA RELIGIOSA APOSTOLICA

141

repletus ceteris cum maiori persuasione illas praedicare possit. Si quis enim Sacrae praedicationi dare operam audeat quin prius at­ tentae ac continuae meditationi vacaverit, assimilatur viro, qui auditoribus suis narrare vellet de quodam mirabili spectaculo in terra montana, palam oculis obiecto, quod ipse tamen numquam viderit. Quotidiana igitur mentis et cordis fervida oratio exigitur veluti conditio necessaria ad fructuosam fecunditatem obtinen­ dam in apostolico labore.

Officium divinum et meditatio sunt quasi quidam gradus, quibus sacerdos montem sacrificii ascendit. Revera eucharistici sacrificii celebratio principalis eius occupatio est, ubi intimo modo cum Iesu Christo, summo Sacerdote coniungitur, imo in Ipsum transformatur et Ipsius apostolicis flammis accenditur: «Ignem veni mittere in terram et quid volui nisi ut accendatur » (Luc. 12, 49).

Altare est sublimissimus ille mons, quem sacerdos quotidie ascen­ dit, ut exinde descendens et abundantia divinorum munerum repletus, animas quaerat ipsasque ex propria plenitudine locu­ pletet. Imo altare ipse Calvariae mons est, ubi Christum cruci­ fixum invenire, semet. cum Ipso immolare et in virtute Ipsius to­ tum mundum Christi gratia replere continuo satagit.

Evidentissime patet, nihil timendum esse de sacerdote, qui ita sese ad apostolatum praeparat. Ipsi labor apostolicus, quartum vitae mixtae elementum, non solum nullum detrimentum afferet, sed econtra ipse ille labor, procedens ex amore Dei et supernaturali spiritu imbutus, totam suam vitam supernaturalem augmentabit. Totus enim ille labor’pro salute animarum susceptus, exer­ citium summae virtutis est, nempe zeli animarum caritatisque in proximum ; augescente autem hac virtute simul ceterae omnes in­ crementum accipient et prae omnibus divina caritas, quae regina est et corona omnium virtutum, vinculumque perfectionis. Omnia enim opera eius in campo apostolatus, licet multiplicia sint et di­ versa, licet inter rerum caducarum et negotiorum humanorum tumultum eum saepenumero inducant, nullo tamen modo invic­ tam eius quietem in Deo perturbare possunt, quam acquisivit per intimam suam cum Ipso unionem, per orationis assiduitatem, per eucharisticam in Ipsum transformationem.

Qui ergo elementa vitae mixtae aequaliter ac congruenter coniungit, non anxiose quaerit, num in omnibus rectum medium teneat, sed potius culmen aliquod attingere intendit, ex quo, tam­ quam in magna quadam synthesi, omnia elementa huius vitae harmonice disposita conspicit.

Caput IV. DE VITA MIXTA SEU APOSTOLICA S. P. N. FRANCISCI S. Franciscus profundam vitam internam cum apostolico zelo animarum coniungebat. — Nova forma vitae qua Franciscus apostolatum exerce­ bat. — Conferuntur inter se proposita S. Francisci et S. Dominici.

Principiis circa vitam mixtam generaliter statutis, nunc con­ siderare iuvat quomodo seraphicus Pater noster Franciscus illam exemplo suo exercuerit. Ex qua attenta consideratione ipsum tum activam tum contemplativam vitam revera coluisse aperte pate­ bit ; exinde igitur ostendere conabimur, definitionem mixtae vitae, quam in praecedenti disceptatione tradidimus, modo valde admi­ rabili in beati Patris nostri vivendi ratione ad effectum esse de­ ductam.

Quod seraphicus Pater operosae vitae normam sibi et fra­ tribus suis omnino proposuerit, ex considerationibus in prima parte operis nostri, praesertim ex iis quae de evangelica Fran­ cisci vocatione elucubravimus, satis superque conspicuum ap­ paret \ Verum quidem est, ipsum vitam suam paenitentialem incepisse veste eremitica indutum, statimque post «conversio­ nem » suam per aliquot annos vitam potius solitariam duxisse, sed in illo vitae eius spatio Deus animam beati Patris praeparare volebat ad eas mirificas res gerendas quas de ipso providentis­ sime sibi constituerat; quod quidem divinum consilium volven­ tibus annis clarius semper elucebit, Franciscum nempe novum­ que ab eo invectum sodalicium ad activam in vinea Domini vi­ tam et ad munificam et multiplicem operositatem in multarum animarum salutem esse destinatum.

Etiam postquam iam socios aliquos sibi adsciverat, primo 1 Vide supra, p. 81 sq.

DE VITA APOSTOLICA S. FRANCISCI

143

tempore cum illis vitam potius primaevorum Christianorum in­ staurare atque imitari videbatur, per rigidam observantiam Evangelii ad verbum, praesertim Sermonis Iesu in monte (Mt. 5,1 sq.), quin apostolatus opera in sensu stricto sibi praestituisset. Tota re­ vera primigena franciscanae fraternitatis historia ostendit, Franciscum cum suis sociis in eremo apud Rivum Tortum et apud S. Mariam Angelorum vitam primorum Christianorum renovasse, ita ut de ipsis idem omnino dici possit, quod legitur in Actibus Apo­ stolorum : «Erant autem perseverantes in doctrina Apostolorum et communicatione fractionis panis et orationibus . . . Omnes qui credebant erant pariter et habebant omnia communia. Possessiones et substantias vendebant et dividebant illa omnibus prout cuique opus erat. Quotidie quoque perdurantes unanimiter in templo, et fran­ gentes circa domos panem, sumebant cibum cum exultatione et sim­ plicitate cordis, collaudantes Deum et habentes gratiam ad omnem plebem. Dominus autem augebat qui salvi fler ent quotidie in idipsum » (2, 42-47). Et: «Multitudinis autem credentium erat cor unum et anima una : nec quisquam eorum quae possidebat, aliquid suum esse dicebat, sed erant illis omnia communia » (ib. 4, 32), Pulcher­ rime de hac primorum fratrum vita loquuntur antiquae chronistoriae : «Revera super constantiae fundamentum charitatis no­ bilis structura surrexit, in qua vivi lapides, ex omnibus mundi par­ tibus coacervati aedificati sunt in habitaculum Spiritus sanctu 0 quanto charitatis ardore flagrabant novi Christi discipuli! Quantus in eis piae societatis vigebat amor! Cum enim alicubi pariter con­ venirent, vel in via, ut moris est, sibi invicem obviarent, ibi speculum spiritalis resultabat amoris, super omnem amorem verae dilec­ tionis seminarium, spargens » \ «Et quidem, cum cuncta terrena despicerent et se ipsos numquam amore privato diligerent, totius amo­ ris affectum in communi refundentes, se ipsos dare in pretium sa­ tagebant, ut fraternae necessitati pariter subvenirent»2. «Et quia nihil terrenum habebant, nihil amabant nihilque timebant amittere ; securi erant ubique, nullo pavore suspensi, nulla cura distracti, tamquam qui absque mentis turbatione vivebant et sine sollicitudine diem crastinum et serotinum hospitium expedabant»\ «Nihil 1 Ti-iomas de Celano, Vita J, n. 38.

2 Ibidem, n. 39. * S. Bona ventura, Legenda S. FvanciscA, cap. IV, n. 7, in Opera Omnia, t, VIII,p. 514.

144

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

insuper sibi proprium vindicabant, sed libris et aliis collatis eisdem utebantur communiter, secundum formam ab Apostolis traditam et servatam » \ Propositum tamen suum hic consistere Franciscus nullo modo volebat. Non enim solummodo primos Christianos imitari eorumque exempla adamussim exprimere in se et in suis fratribus intendebat, sed ipsorum Apostolorum Domini, imo ipsius Christi formam vitae referre toto corde desiderabat. Ideoque praeter ver­ ba Actuum Apostolorum, quae de communi vita primorum Chri­ stianorum agunt, in ipsum transferenda quoque sunt haec alia testimonia, quae ipsos Christi discipulos respiciunt, ut sunt inter cetera: « Virtute magna reddebant Apostoli testimonium resur­ rectionis Iesu Christi Domini nostri» (4, 33). «Et cum adduxis­ sent illos, statuerunt in concilio : Et interrogavit eos princeps sacer­ dotum, dicens: Praecipiendo praecipimus vobis ne doceretis in no­ mine isto : et ecce replestis lerusalem doctrina vestra » (5, 27). « Con­ vocantes autem duodecim multitudinem discipulorum dixerunt: Non est aequum nos derelinquere verbum Dei et ministrare mensis » (6, 2). «Et verbum Domini crescebat, et multiplicabatur numerus disci­ pulorum in lerusalem valde » (ib: 7). Franciscus revera, «apostolicam vivendi formam », quod maxime semper optabat, amplectens, indefessum laborem, assiduamque operositatem pro regno Dei in partem suam adseivit, quia huius vitae insigne Apostoli exemplum ab initio iam dederunt.

Quaerenti autem cuiusnam generis fuerit labor cui Apostoli sese dederint, fatendum certo est, etiam laborem manualem ab ipsis nullo modo fuisse neglectum. Non solum enim ex ipso Evangelio patet, Petrum ceterosque Apostolos post Iesu Christi Re­ surrectionem laborem suum, unde sibi victum providerent, ite­ rum assumpsisse, sed S. Paulus aperte de semetipso : «Argen­ tum et aurum, ait, aut vestem nullius concupivi, sicut ipsi scitis : quoniam ad ea quae mihi opus erant, ministraverunt manus istae » (Act. Ap. 20, 33-34). Iamvero Franciscus, apostolico hoc exemplo incitatus, manuale opus semper maximis in deliciis habebat, fratribusque suis illud enixe commendabata.

Quod autem ad materiam de qua hic agitur attinet, non tam 1 Legenda Iriuni sociorum, cd. M. Faloci Pulignani, cap. XI, § 43.

2 S. Franciscus, Regula prima, cap. VII, in Opuscula, p. 33; Testamentum, ibid.t p. 79; Thomas de Celano, Vita 7, n. 25, 39 ; Vita 77, n. 97, 161.

DE VITA APOSTOLICA S. FRANCISCI

145

labor manuum quam actio spiritus in quaestionem vocatur. Pro­ bandum enim nobis est, Franciscum non tantum contemplati­ vam, sed et activam vitam exercuisse. At in tali quaestione ne­ cessario agitur de activitate spirituali; nam labor manualis etiam in vita pure contemplativa locum suum habet, uti patet ex Re­ gula Ordinum stricte contemplativorum. Labor enim ille mona­ chis valde utilis est, ut per ipsum anima eorum paulisper relaxe­ tur et ad orationem magis idonea reddatur \ Sermo igitur hic est de labore spirituali, de ministerio apostolico, sese explicante et manifestante in exhortatione et prae­ dicatione, in sacramentorum administratione, in omnibus denique illis sacris ministeriis, quibus animae ad Deum cognoscendum et amandum eique soli serviendum adducuntur.

Revera ab ipso «conversionis» suae exordio S. Franciscus eadem mensura qua in vitam internam sese immergebat, eadem quoque apostolicum suum zelum ad alios extendebat. Oraculum istud, charitate apostolica inflammatum : «Praeco sum magni Regis », statim seraphico ex eius pectore erumpit post plenam suam in Deum deditionem et nulla interposita mora incipit prae­ dicare omnibus quos invenit in agris vel in villis vel in oppidis vel in civitatibus. « Exinde (id est statim postquam in Ecclesia S. Mariae Angelorum audierat textum Evangelii, qui supremum in sua vocatione momentum habuit) cum magno fervore spiritus et gaudio mentis coepit omnibus paenitentiam praedicare, verbo simplici sed corde magnifico aedificans audientes. Erat verbum eius velut ignis ardens, penetrans intima cordis et omnium mentes ad­ miratione replebat»*. Primos quoque fratres statim ad praedi­ candum misit et cum «ad octonarium numerum processerunt... beatus Franciscus omnes ad se convocavit, et plura eis de regno Dei, de contemptu mundi, de abnegatione propriae voluntatis et proprii corporis subiectione pronuntians, binos illos in partes quatuor se­ gregavit, et ait ad eos : ’ Ite, carissimi, bini et bini per diversas partes orbis, annuntiantes hominibus pacem et paenitentiam in remis­ sionem peccatorum; et estote patientes in tribulatione, securi quia propositum et promissum suum Dominus adimplebit»’. « Consi1 Cf. Regula Monachorum S. Benedicti, cap. 48, Migne, P. L. t. LXVI, coi. 703 sq. * Thomas de Celano, Vita I, n. 23. * Cf. ibid., Vita I, n. 29.

P. Yitu& A Busbum, Z>a spiritualUate frantiua«a - 10.

146

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

deremus, inquit, fratres carissimi, vocationem nostram, qua mise­ ricorditer vocavit nos Deus, non tantum pro nostra, sed pro multo­ rum salute, ut eamus per mundum, exhortando omnes populos tam exemplo quam verbo ad agendum poenitentiam de peccatis suis et habendam memoriam mandatorum Dei » \ Ita ab ipso initio suae novae vitae Franciscus sine ulla haesitatione, in plena conscientia decisionis suae, apostolicum laborem in partem suam et fratrum suorum elegit, cui consilio per totam suam vitam fidelis remansit. « Nam per decem et octo annorum spatium, quod tunc erat expletum, vix aut numquam requiem habuerat caro sua, varias et longissimas circuiens regiones, ut spargeret ubique semina verbi Dei spiritus ille promptus, spiritus ille devotus, spiritus ille fervens qui eam inhabitabat. Replebat omnem terram Evangelio Christi, ita ut una die quattuor aut quinque castella vel etiam civitates saepius circuiret» evangelizans unicuique regnum Dei, et non minus exemplo quam verbo aedificans audientes, de toto corpore fecerat linguam 2.

Quod autem Ordo universus a Francisco conditus huic vo­ cationi perpetuo fidem servaverit, historia septem saeculorum lu­ culenter probatur.

Iamvero si laborem illum spiritualem profundius investigare velimus et praesertim modum considerare, quo Franciscus exi­ gebat, ut a fratribus suis exerceretur, iterum novam illam notam seu indolem reperimus, qua Ordinem seraphicum a ceteris om­ nibus usque ad illud tempus existentibus, differre conspicimus \ Verum quidem est a primis Ecclesiae temporibus viros apostolicos semper exstitisse, qui consiliis Iesu Christi in Evangelio expressis adhaerentes, ad maiorem perfectionem tendebant et in­ simul salutem animarum pro viribus promovere studebant. Im­ primis quidem animis prodesse quaerebant exemplo vitae sanc­ tioris, sed postea, ubi ascetae magis magisque in eremos sese con­ diderunt, homines turmatim ad eos confluere solebant, ut ex ore eorum verba vitae aeternae audire mererentur; per litteras quo­ que et scriptos libellos illi solitarii populos ad vitam Christianam excitabant. Postea monachi S. Benedicti, S. Patricii et S. Columbani, licet vitae contemplativae addicti, aliquando, quamvis par1 Legenda trium sociorum, ed. ciL, cap. X, §36.

2 Thomas de Celano, Vita J, nv 97.

15 Vide supra, p. 90 sq.

147

DE VITA APOSTOL1CA S. FRANCISCI

cissime, etiam in dissitis regionibus Evangelium praedicare sta­ tuerunt, ut S. Augustinus Anglis, S. Bonifatius et S. Willibrordus Germanis, Batavis, Frisonibus aliisque populis finitimis; sed ab illis Ordinibus ministerium praedicationis non habebatur ut finis principalis et ordinarius, quia monachi potius inter claustra monasterii remanere solebant, cui per « stabilitatem loci » ligaban­ tur. Quodsi aliquoties, zelo apostolico ducti, monasterium reli­ querunt ad salvandas animas, postea iterum solitudinem petie­ runt, quae erat proprium eorum diversorium et refugium, nam se non ad praedicandum, sed ad orandum vocatos esse arbitra­ bantur.

Sane usque ad S. Francisci tempora nullus adhuc exstabat Ordo religiosus, cuius sequaces vivere inter populos familiariter et cum populo solerent, comparticipes effecti omnium eorum ne­ gotiorum et curarum, tum in prosperis tum in adversis rebus, nul­ lum proprium domicilium habentes, sed tuguriis vel latibulis pro hospitio utentes, ubi aspera paenitentia spiritum recrearent et altissima contemplatione animas suas divina charitate et aposto­ lico zelo inflammarent, ut iterum in mundum redeuntes regnum Dei alta voce annuntiarent. Revera inaestimabile hoc meritum beato Francisco acceptum unice referri debet, utpote qui eiusmodi religiosae vitae formam in Ecclesiam induxerit, qua una cum operosissimo apostolatu ardentissima contemplatio consocia­ retur, quae nedum ex tali externa actione minimum detrimentum pateretur, sed e contrario per huiusmodi laboriosam vitam saluti animarum impensam, absolutam sibi atque perfectam fecundita­ tem acquireret. «Dem Heiligen von Assisi verdanken wir es; es istsein Ideal, der Grundgcdanke seines Lebens, die Krone seines Werkes, die Frucht seiner Christus liebenden Scele » Inde est, quod fratres illi minores, Dei servitio sese devoven­ tes, nulli se monasterio mancipabant, sicut monachi orienta­ les et occidentales, imo nec proprie dictum «conventum » ha­ bere volebant, quia erant « peregrini et advenae in hoc saeculo » % qui per totum orbem pervagantes, ubique animas quaerere et salvas facere intendebant. «Loci» illi pauperrimi et solitarii,, ubi interdum conveniebant, ut in paupertate et oratione humiliter ♦

1 Hilarin Felder, Geschichte der wissenschaflichen Studien im Franziskanerorden, p. 11. * Regula secunda, cap. VI, in Opuscula, p. 6S.

148

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

et devote degentes novas vires sumerent, antequam iterum pe­ regrinationes suas apostolicas aggrederentur, scilicet « Rivus Tor­ tus », «Portiuncula » « Cellae » apud Cortonam, «Mons Casalis », nostris adhuc diebus simplicem purumque illum eundem aspectum franciscanum exhibent, quo tempore beati Francisci primorumque eius discipulorum fulgebant.

Ex dictis clare apparere videtur, Francisci eiusque sociorum vitam mirabili fuisse actione pro animarum salute penetratam ac pervasam, sed, ut iam supra annuimus, pariter liquet, quod cum hac vita operosissima coniungebatur contemplatio non minus studiosa. Etenim quoties sane beatus Pater sanctissimo zelo in­ flammatus, fratres commonebat, ne propter laborem, quantum­ libet laudabilem ac pium, umquam studium orationis negligerent! In ipsa Regula idem ait : « fratres . . . laborent fideliter et devote, ita quod excluso otio, animae inimico, sanctae orationis et devotionis spiritum non extinguant, cui debent cetera temporalia deservire »x. Ut autem eius biographus refert : «Eos vero, dice­ bat male dividere, qui praedicationi totum, devotioni nullum im­ pendunt » 2. Et sanctus quidem Pater, qui, sicut Christus, « coe­ pit facere et docere » (Act. Ap. 1, 1) etiam sub hoc respectu mi­ rabile praebuit exemplum. Quo spiritu orationis ipse fuerit re­ pletus, ostenditur pulcherrima illa relatione, quam Thomas a Celano nobis tradidit « De studio orationis S. Francisci», ubi de ascensionibus animae seraphici Patris in Deum vere mirabilia re­ velat 3. Ex ignitis Celanensis verbis liquido patet, Sancti Fran­ cisci animam ad sublimissimam mysticam experientiam, quae animis omnium praestantissimis contingere tantum solet, per­ venisse. Quocirca sufficiat haec referre celeberrima testimonia, scilicet : « Omnem sic et intuitum et affectum in unam quam petebat a Domino dirigebat, totus non tam orans quam oratio fac­ tus»*. Non tantum autem orationis tempore, sed etiam extra orationem mens eius continuo splendenti contemplationis luce perfundi solebat : « Cognoscit in pulchris pulcherrimum; cunc­ ta sibi bona : 9 qui nos fecit est optimus ’, clamant » B. Pietas vera, 9

1 Regula secunda, cap. V, in Opuscula, p. 68.

2 Thorias de Celano, Vita II, n. 164.

3 Cf. ibid., n. 94 sq.

4 Ibid., n. 95. * Ibid., n. 165.

DE VITA APOSTOLICA S. FRANCISCI

149

quae secundum Apostolum ad omnia valet (cfr. 1 Tim. 4, 8) adeo cor Francisci repleverat ac penetraverat viscera, ut totum videretur virum Dei in suum dominium vindicasse. Haec est, quae ipsum per devotionem sursum agebat in Deum, per compassionem transfor­ mabat in Christum, per condescensionem inclinabat ad proximum et per universalem conciliationem ad singula refigurabat ad innocen­ tiae statum \ Hoc est valde stupendum ac mirabile in vita S. Francisci, quod, si illam consideremus sub respectu sui apostolatus, omnes vires in ipso consumere videatur, .dum econtra, si contemplatio­ nem eius intueamur, omnimodo in ipsam immergi ab ipsaque absorberi nobis appareat. Imo tantam proclivitatem ad vitam pure contemplativam beatus Pater expertus est, ut, non obstante certo suo consilio regnum Dei praedicandi, tentatio ipsi obveni­ ret, sese penitus contemplationi dedicandi. Hac sua anxia dubi­ tatione exagitatus beatus Pater consulturum, fratrem Massaeum miserat ad sanctam Claram et ad fratrem Silvestrem, qui ambo idem ipsi responsum dederunt, eum nempe non ad propriam tan­ tum salutem esse vocatum, sed ut multos exemplo et verbo ad Christum reduceret2. Illud idem seraphicus Doctor iam dixerat initio suae de S. Francisci vita narrationis, ubi: « Supernae . . . ait, revelationis illustratus' oraculo intellexit, se ad hoc missum a Domino, ut Christo lucraretur animas, quas diabolus conabatur au­ ferre » *. Exemplum ergo Christi Domini, etiam hic, sicut per totam suam vitam, supremam solutionem quaestioni imposuit.

Franciscus igitur utramque vitam, activam scilicet et contem­ plativam studiosissime colere eamdemque fratribus commendare firmissime sancivit. Iamvero quaerendum hic nobis remanet, quomodo S. Franciscus hanc duplicem vitam ducere intenderit, seu quomodo vita activa et contemplativa secundum eius senten­ tiam cohaererent. Quaestio illa congruit cum hac alia, quemnam finem seraphicus vir sibi in vita mixta proposuerit, utrum nempe ante omnia activam vitam ducere statuerit, cui contemplatio ut medium serviret, an contemplativam et activam aequali modo exercere voluerit, id est utramque prosequens ut finem aeque prin­ cipalem, an tandem primario et principaliter aemulatus sit con/

1 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. VIII, n. 1, ed. cit., p. 526. * Ibid.f cap. XII, n. 1-3, p. 539 ; Fioretti, cap. XVI. 3 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. IV, n. 2, ed. cit., p. 513.

150

DE SPIRITU ALITATE FRANCISGANA. - PARS ALTERA

templativam vitam et hanc ita plenam et copiosam ut ex ea, tamquam ex hydria redundanti, activa procederet.

Ut huic quaestioni recte respondeamus, in memoriam revo­ canda sunt ea, quae initio nostri tractatus 1 de S. Francisci in­ tentione et de fine eius spiritualitatis disseruimus. Ibi ostendimus et ex fontibus historicis demonstravimus, ideam, quae totam sancti Patris animam replet, finem in quem omnibus viribus ten­ dit, « ideale », quod totam suam vitam compenetrat, non esse nisi adorabilem Personam Domini nostri Iesu Christi et quidem pau­ peris, crucifixi. Imitari Iesum Christum, transformari in ipsum, conglutinari cum ipso, hoc est, quod totis viribus, ardenti desi­ derio, constantique conatu obtinere nititur. Christus, inquam, pauper et crucifixus animam suam invincibili vi devincit et illa prae ceteris momenta vitae Iesu ardenti amore contemplatur, eaque omni zelo cordis sui in se imitari contendit, quae pauperta­ tem et passionem ipsius magis revelant, ut humilem eius nativi­ tatem in Bethlehem, ubi pannis involutus ponitur in praesepio, vitam eius absconditam in civitate Nazareth, dolores eius et abiectiones in acerba flagellatione, coronatione cum spinis, crucifi­ xione et morte in monte Calvariae, ac tandem humilitatem eius et exinanitionem in SS. Eucharistiae sacramento, ubi sub pa­ nis et vini speciebus sacrificium suum perpetuat. Ad hoc pau­ peris crucifixique Iesu Christi mysterium diriguntur inde ab initio eius «conversionis » altissima eius contemplatio, ignita suspiria, ingentia desideria. In mensura autem qua crescit in eo illa conformitas Christi, augeri quoque conspicimus eius desideria hunc cor­ dis sui dilectum per totum mundum, omnibus hominibus manife­ standi. Est illa vis amoris, ille impetus spiritus, qui omnium sanc­ torum animas pervadit, quo cum Davide exclamare vellent, ita ut audiretur eorum vox usque ad extremos fines terrae : « Gustate.

H videte, quoniam suavis est Dominus !»(Ps. 33, 8), aut cum Paulo Apostolo : « Oportet illum regnare ! » (1 Cor. 15, 25). Ubi autem beatus Pater omnimodo Christi amore repletus est, apostolica haec aemulatio tam vehementer in eo accenditur, ut integros dies praedicationis et exhortationis officio devoveat, nullamque requiem inveniat spiritus eius fervidissimus, usque dum totum mun­ dum Christo lucrifecerit. Sed neque immensus ille labor apostolicus orationis fervorem ullo modo in eo refrigerare poterat, imo 1 Vide supra, p. S sq.

DE VITA APOSTOLICA S. FRANCISCI

151

eum vel magis incendere videbatur. Nam cum per totam diem circumiisset castella et oppida et civitates ad spargendum semen verbi divini, noctes integras in oratione transigere solebat, ut Christum imitaretur, qui, postquam tota die laboraverat, «erat pernoctans in oratione Dei» (Luc. 6, 12) \ Aliquando quoque per aliquod temporis spatium sese penitus abscondere solebat in locis solitariis, potissimum in monte Alverniae ", ut per austeri­ tatem corporis, per solitudinem purificantem, per orationem illu­ minantem, divinis splendoribus animam suam repleret.

Evidens igitur est, impetum illum ardentissimum, quo Chri­ sti Evangelium omnibus praedicabat, processisse ex plenitudine amoris cordis eius seraphici, flammis superni ignis succensi, om­ nes participes reddere desiderantis ineffabilis illius dulcedinis qua anima sua potiebatur. Tota ergo vita S. Francisci, fraternitatisque ab eo institutae, mirabili modo S. Thomae sententiam illustrat, quae apostolicam vitam in eo consistere docet, quod sit « contem­ plari et contemplata aliis tradere», hoc quidem sensu, quod tota mens seraphici Patris intenta erat ad Christum Iesum crucifixum, «in quem optabat per excessivi amoris incendium totaliter transfor­ mari »', ex quo divinae contemplationis excessu vehemens apostolatus impetus sponte promanabat.

< /

Sed datur et alia argumentandi ratio, qua ad eamdem con­ clusionem, scilicet finem S. Francisci fuisse revera contemplatio­ nem superabundantem et supereffluentem et fructificantem in apostolatum, pervenimus, considerando nempe et inter se conferendo proposita et consilia tum seraphici Patris Francisci, tum apostolici Patris Dominici.

Magni illi Mendicantium Ordinum Institutores quoad sub­ stantiam eumdem finem prosequebantur eamdemque vitae ratio­ nem instituebant. Uterque enim sibi proposuerat novam quam­ dam formam regularis vitae, fundatam supra altissimam pauper­ tatem evangelicam, solutam autem a « stabilitate loci » antiquo­ rum monachorum, quia fraternitates ab ipsis excogitatae « agmi­ na volantia » quodammodoesse debebant, quae ad nutum supremi moderatoris per totum mundum laetum nuntium Evangelii Chri1 Gf. Thomas de Gelano, Vita I, n. 71.

2 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. XIII, n. 1, ed. cit.9 p. 542. Cf. 'Tiiomas de Celano, Vita I, n. 91 et Vita II, n. 94.

3 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. IX, n. 2, ed. cit., p. 530.

152

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

sti afferrent. Regula autem vitae, qua fratres suos obligatos esse volebant, nihil aliud erat nisi hoc idem Iesu Christi Evangelium praesertim in iis, quae ad summam paupertatem pertinent, ut per hanc insignem formam vitae ad supremam cum ipso Domino nostro Iesu Christo conformitatem pervenirent. Attamen, licet haec duo instituta, sive quoad finem, quem sibi proponunt, sive quoad adiumenta, quae adhibent, substantialiter in nulla re dif­ ferre videantur, modus tamen quo finem illum obtinere nitun­ tur et subsidiis illis utuntur, satis diversus esse conspicitur, ex quo discrimen quoque spiritus et indolis utriusque fraternitatis facile explicatur.

Christus enim, ut iam alio loco innuimus \ est exemplar omnis perfectionis et sanctitatis, « splendor gloriae et figura sub­ stantiae eius » (Hebr. 1, 13), « speculum sine macula Dei maiestatis » (Sap. 7, 26). Ordines autem religiosi, qui hoc praecipuo a di­ vina Providentia munere augentur, ut hanc multiplicem et va­ rietate distinctam Iesu Christi pulchritudinem in Ecclesia lucide referant, singuli quemdam definitum huius infinitae perfectionis aspectum speciali modo in suis membris repraesentant et osten­ dunt, ita ut omnes simul sumpti mirificam imaginem Christi, qui est omnis sanctitatis exemplar, splendide ac sapienter exprimant.

Ita Dominicus et Franciscus, licet ardenti studio ambo totum Christum imitari desiderent vitamque ipsius et Apostolorum quam fidelissime in se et in fratribus suis renovare cupiant, tamen pro propriis uniuscuiusque dotibus, pro naturali suae animae indole, pro circumstantiis quoque regionum et populorum ad quos missi erant, speciales uterque Christi virtutes et proprietates prae cete­ ris in se exprimit. Dominicus initio suae vitae apostolicae a Deo destinatus ad profligendas haereses Albigensium, Christum po­ tius considerat ut « Lucem mundi» (cf. Io. 8, 12), ut « Solem iustitiae » (cf. Mal. 4, 2) ut « Ducem ac Praeceptorem gentibus » (Is. 55, 4) et Eum ut talem imitari contendit, « ad illuminandum his qui in tenebris et in umbra mortis sedent» (Luc. 1, 79) et ut lucem Christi spargat per universum mundum. Franciscus e contrario, simplex et parvulus,findoctus et idiota, missus imprimis ad pau­ perem populum Umbriae, inopia exhaustum, bellis civilibus emol­ litum, sorte sua offensum et irritatum, corda potius humilium et depressorum ad compassionem erga Iesum Christum, pauperem 1 Vide supra, p. 5 sq.

DE VITA APOSTOUCA S. FRANCISCI

153

et abiectum, flectere satagit, ut in Eius vulneribus solatium et levamen inveniant. Ideo profundissimo modo sese immergit in contemplatione paupertatis et passionis, crucifixionis et mortis Domini nostri Iesu Christi, ut se de die in diem Christo pauperi crucifixo magis conformem reddat.

Hinc quoque est, quod ratio, qua Dominicus et Franciscus Christum populis annuntiant, satis differre conspicitur. Dominicus enim, utpote praedicator veritatis insectatorque haeresum, verbo potius Christum eiusque Evangelium proponit, ideoque sodalita­ tem a se institutam « Praedicatorum Ordinem » vocari constituit.

Franciscus vero primo et primario exemplo suo et fratrum suo­ rum iacentem mundum erigere conatur. Tota Francisci figura, nempe facies paenitentiae rigore macerata, habitus paupertatem et crucis formam prae se ferens, corpus austeritate ac squalore confectum, quae omnia tamen charitatis dulcedine ac suavitate perfunduntur, Christum Dominum magnis quibusdam vocibus praedicant, evangelicasque virtutes ad oculos demonstrant et ob­ tendunt. Francisco persuasum est, vitam sanctam et immacula­ tam, vitam ad normas et principia Evangelii exactam et institu­ tam, vitam amore Dei et proximi fulgidam et coruscantem, iam optimam esse praedicationem, quae acrius et fortius corda homi­ num flectit ac perstringit, quam quilibet sermo eloquentissimus et doctissimus. Hinc est quod de fratribus, qui inter Saracenos ire intendunt ita loquitur : «Fratres, qui vadunt (inter Saracenos) pos­ sunt duobus modis spiritualiter inter eos conversare. Unus modus est quod non faciant lites, sed sint9 subditi omni humanae creatu­ rae propter Deum 9 (1, Petr. 2, 13) et confiteantur se esse Christia­ nos, alius modus est, quod cum viderint placere Deo, annuntient ver­ bum Dei»1. Et ubi de praedicatoribus loquitur subiungit haec gravia verba : « omnes tamen fratres operibus praedicent »a. Haec doctrina saepissime apud primaevos vitae S. Patris scriptores ef occurrit: «Replebat omnem terram Evangelio Christi non minus exemplo quam verbo aedificans audientes, de toto cor­ pore fecerat linguam»*. Et: «sciebat plus opus esse virtute quam verbis»\ «Istiusmodi miserationis officium (nempe zelus aniv'

1 S. Franciscus, Regula prima, cap. XVI, in Opuscula, p. 43. s Cf. ibid., cap. XVII, p. 46. ® Thomas de Celano, Vita I, n. 97. * Ibid., n. 107.

154

DE SPIRITUALITATE FRA STGISCANA. - PARS ALTERA

marum) Patri misericordiarum omni sacrificio firmabat acceptius, maxime si studio fuerit perfectae caritatis impensum, ut ad id labo­ retur magis exemplo quam verbo, magis lacrymosa prece quam lo­ quaci sermone » \ Ipsum ergo exemplum vitae, ipsa vita evangelica in paupertate et char.it ate seraphica iam multum valet ut animae ad Deum reducantur et ut regnum Dei semper magis dilatetur. Praedicatio enim, cetcraque apostolicae vitae opera non sunt nisi radiatio quaedam internae sanctitatis et seraphici Dei amoris. « So heisst jener vorzuglich Predigerorden, dieser seraphischer •Orden. Jener spricht das Wort, das aiissere und innere des ewigen Wortes, dieser verkiindet seine Tat, seine unermessliche Liebe, das Herz des Gottmenschen. Doch ist in Christus beides eins und darum auch in seinen Jilngerny Wort und Tat, Lehre und Leben, Licht und Liebe, Verstand und Gemut, Geist und Herz. Denn die Menschheit krankte an zwei scliweren Uebeln, die ohne Unterschie,d der Stande, der Bildung, der Lander weit um sicli gegriffen : das eine liegt im Herzen, das andere im Verstande ; meist finden sich beide zusammen : Verblendung des Geistcs im Unglauben, und Verdorbenheit des Herzens durch unsiltliche Lebensfiihrung. Erstere muss durch Einwirkung auf den Geist, letztere durch Einfluss auf das Herz geheilt werden, und wo bzide zusammentreffen, ist in vielen Fallen der Weg durch das Herz zum Verstand der richtigste, oft auch durch den Verstand zum Herzen, je nachdem das eine oder der andere vorherrscht, je nach der Verschiedenheit der Temperamente, der Charakteranlagen, der Bildung, der Stande. Dominikus wahltc den Weg durch den Verstand, Framiskus durch das Herz. Der eine fing an, wo der qndere aufhorte, abei sic begegneten sich stets; sie erreichien immer das gleiche Ziel, sie 'iefen denselben Weg, aber auf verschiedene Weisen. Der Grossteil des Missionswerkes des hl. Domi­ nikus namlich geht im aktiven Leben auf, der des hl. Franziskus im kontemplativen. Wir betonen nochmals diesen scheinbaren Gegensatz : Franziskus will Aktion tnd Kontemplation gleichzeitig vereinigen. Nicht bloss ; wir miissen beifugen : die Kontemplation selbst soli ihm zur Aktion werden, soli wirklich einen Hauptteil seines tatigen Missionswerkes ausmach m »a.

1 S. Bonaventura, Legenda S. Frc.ncisci, cap. VIXI, n. 1, ed. cit., p. 526.

2 Hilarin Felder, Geschichte der wissenschaftlichen Studien im Franziskanerorden, p. 11, 12.

DE VITA APO STO LIGA S. FRANCISGI

155

« La vocation franciscaine est avant tout une vocation a la vie interieure et contemplative. Francois veut que la vie du Fr&re Mineur soit mixte, c9est-a-dire un harmonieux melange d9action et de contemplation, celle-ci etant Yelement principal et la source de celle-la, a tel point que Yactivite exterieure n9est admise que comme rayonnemenide la vie interieure et dans la mesure oii elle ne la gene pas.

Uoraison, Yunion intime avec Dieu est, dans Yesprit de saint Frangois, le premier soin du Frere Mineur et le plus essentiel, toute autre occupation devant, a Yoccasion, lui etre sacrifiee. Cette concepiion est fortemeni cxprirhee dans Ia chaude exhortation qui forme le chapilre XXII de la Regula Prima : 9 Et multum caveamus a malitia et subtilitate satanae, qui vult, ne homo mentem suam et cor habeat ad Dominum Deum ; et circumiens desiderat cor hominis sub spe­ cie alicuius mercedis vel adiutorii tollere et suffocare verbum et praecepta Domini a memoria et vult cor hominis per saecularia ne­ gotia et curam excaecare et ibi habitare . . . Unde, omnes fratres, cu­ stodiamus nos multum, ne sub specie alicuius mercedis vel operis vel adiutorii perdamus aut tollamus mentem nostram et cor a Domino.

Sed in sancta caritate, quae Deus est, rogo omnes fratres tam mini­ stros quam alios, ut omni impedimento remoto et omni cura et solli­ citudine postposita, quocumque modo melius possunt, debeant servire, amare, adorare et honorare Dominum Deum mundo corde et pura mente, quod ipse super omnia quaerit. Ac semper faciamus in nobis habitaculum et mansionem ipsi, qui est Dominus Deus omnipotens, Pater et Filius et Spiritus sanctus \ Ce principe devait assurer a la vie des Freres Mineurs son integrite, et a leur apostolat toute sa fecondite. Frangois Yinculque si souvent et avec tant de force d ses disciples que Yon peut dire que le Fr&re Mineur, qui ne le comprend pas et ne cherche pas d la pratiquer, est aux antipodes de la pensee franciscaine » \ «War es dem Heiligen auch vorderhand nur darum zu Aun, das Evangelium in sich selber Gestalt werden zu lassen, so gehorte doch von vornherein zum Wcsen dieSes evangelischen Berufes die Verkundigung, die Evangelizatio. Das erforderte die durch Chri­ stus ergangene und von Franziskus uber Jahrhunderte hinweg neu erlebte Missio, dazu ftihlte er auch im Innersten sich gedrdngt.

Was er sich vorbehielt, war nur das 9 primum facere, deinde do1 P. Gratien de Paris, II isto ire de VOrdre des Frires Mineurs au XIIF sttcle, p. 52. (o 0

156

DE SPIRITUALITATE FRANGISCANA. - PARS ALTERA

cere \ Mit Feuereifer und herzluher Freude geht er an diese Aufgabe. Dabei ist er von eigentlicher Predigt im gelaufigen Sinne noch weit entfernt. Das geht schon daiaus hervor, dass es, bei aller kirchlichen Gesinnung, ihm nicht in den Sinn kommt, sich hier fur irgendwie kirchlicherseits zu qualfizieren. Was er int, ist vorerst nichts anderes ais ein spontanei Ueberstromen seines praktischen Euangelismus, ein dringliches Einreden auf jedweden, der seinen Weg kreuzt, nach Art der Eiferer, die, von einer Idee ganz und gar erfullt, sie auch anderen mitzuteilen bedrangt sind. . . Es sind «wunderbare und unerhorte Dinge » 1 die er predigt, und doch ist es nichts anderes, ais das erlebte Euangelium, das er in schlichte, aber von der ganzen Glut seiner Personlichkeit erfiillte Worte formt » \ Ex his omnibus luculenter imo evidentissime conspicitur, seraphicum Patrem modo valde subtili vitam mixtam eo sensu intellexisse quo illam in capite antecedenti explicavimus. Ipse quandoquidem, ut ex iis quae disseruimus clarissime liquet, ante omnia intendebat ut finem suum primarium et principalem «tran­ sire in Deum per contemplationis excessum »3, « in quo transitu Christus (ei) erat via et ostium. . , scala et vehiculum, tamquam propitiatorium super arcam Dei collocatum et sacramentum a saeculis absconditum » \ Ubi autem in plenitudinem mysteriorum et prae­ sertim passionis et crucis Domini nostri Iesu Christi per incen­ dium amoris introierat, « caritas Christi tam vehementer eum ur­ gebat » (cf. 2 Cor. 5, 14),, ut ncn posset eam intra cordis sui li­ mites retinere, sed tamquam terrentem procellosum eam per to­ tum mundum, in omnium animavS transfundere cupiebat. « Sic autem eum caritatis excessiva devotio sursum in divina ferebat, ut eiusdem affectuosa benignitas ad naturae consortes et gratiae dila­ taret. Quem enim creaturis cetehs gwmanum pietas cordis effecerat, mirum non est, si Creatoris insignitis imagine et sanguine redemp­ tis Auctoris germaniorem Christi caritas faciebat. Non se Christi reputabat amicum, nisi animas foveret, quas ille redemit»6.

1 Thomas de Celano, Vita /, n. 7 2 Ambros Styra, O. F. M., Franz ven A ssis i und das Euangelium Jesu, p. 27, 28.

4 I •

3 S. Bonaventura, Itinerarium mei tis in Deum, cap. VII, n. 3, in Opera Omniar t. V, p. 312.

4 Ibidn. 1, p. 312.

5 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. IX, n. 4, ed. cit., p. 531.

Caput V.

DISCIPLINA REGULARIS, PRIMUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE FRANCISCALIS.

Franciscus optimus institutor fratrum. — Paedagogicum suum ministerium dulci animi affectu ac magno spiritu libertatis euangelicae exercebat.

Agentes de vita mixta sive apostolica in Ordinibus religiosis generaliter, eius elementa ad haec quattuor capita revocanda esse statuimus, nempe ad observantiam regularem, studium scientia­ rum, orationem et curam animarum. Partes illae, quae, ut unus­ quisque statim videt, ad vitam apostolicam regularem omnino ne­ cessariae sunt, superiori quodam vinculo congruenter coniungi debent, quod veluti earum anima et forma, unitatem et vitam eisdem tribuat. Superiorem autem illam unitatem a finalitate apostolicae vitae derivandam esse in iis quae supra diximus satis superque demonstratum esse videtur \ Nunc iam mentem et animum ad apostolicam vitam franciscanam convertentes, illico cernimus singula illa elementa seraphico spiritu omnino penetrari debere, si tota eorum simul com­ plexio sua peculiari nota, Ordini nostro propria, insigniri velit ac decorari.

Re quidem vera, omnes illae partes apostolicae vitae, supra enumeratae, in singulis religiosis Ordinibus proprium omnino aspectum ostendunt, a spiritu Fundatoris et a conditionibus vel rerum rationibus vel fundationis tempore determinatum, quo fit, ut operositas illorum apostolica, sicut et ipsa vita interna, singu­ larem notam physionomicam sibi convenientem indubitanter praeseferat. Nostrum ergo erit indolem pure franciscanam inda­ gare singulorum elementorum, quae omnia simul sumpta, et pro1 Vide supra, p. 131 sq.

158

DE SPIRITU ALITATE FRANCESCANA. - PARS ALTERA

pria finalitate, cognitione scilicet et amore Dei, ad animarum sa­ lutem fructificante, in unum coacta, franciscanam vitam apostolicam constituunt.

Inquirendum igitur nobis est in praesenti disceptatione circa primum illorum elementorum, scilicet circa regularem observan­ tiam. Iamvero in hac nostra tractatione verbum illud sumimus hoc sensu quod comprehendit et significat diversas illas normas et observationes, quas Ordinum Fundatores suis sequacibus prae­ stituerunt tamquam subsidia et adiumenta consilia evangelica sancte servandi et ad apicem perfectionis Christianae perve­ niendi.

Quaerimus ergo quamnam disciplinam regularem Franciscus fratribus suis praescripserit, seu quamnam normam ad eorumdem religiosam et asceticam institutionem et conformationem illis tra­ diderit.

Multorum sententia, praesertim nostri temporis, Francisci cul­ torum, sanctissimus vir noster, homo quidem erat poetica facul­ tate insignis, ad sublimia et excelsa propensus, acerrimo ingenio animatus, supernis inspirationibus concitatus, quibus ad magni­ ficas Dei et creaturarum contemplationes elevabatur, usui ta­ men vitae, regimini et temperationi religiosae familiae omnino impar exsistebat. Hoc autem veritati historicae minime congruit.

Utique poeta erat, sed cuius mens, divino instinctu afflata divi­ nisque splendoribus illustrate, veritatem rerum, hominumque corda et animos profundissime perlegebat et interpretabatur. Sur­ sum quidem ferebatur, utpoie ad sublimia propensus, nobilia, excelsa, summaque aemulabatur, sano tamen semper ac maturo iudicio, gravi prudentique proposito. Repentino utique ardoris impetu interdum agebatur, et impellebatur, numquam tamen vano fluxoque mundi adspectni fidebat, sed Spiritu Dei compul­ sus magna facinora forti semper ac constanti animo aggredie­ batur. Hoc siquidem mirabil-3 apparet in vita seraphici Patris, quod elementa illa, ad speciem tam contraria, concorditer concinneque simul secum coniungeret suoque in spiritu exprimeret, quod manifeste elucet in religiosa institutione ac formatione, quam di­ scipulis tradebat.

Imprimis Franciscus probe sciebat, lectissimorum tantum et animo fortissimorum esse virorum, formam vitae quam ipse pro­ ponebat et exemplo suo monstrabat, amplecti servareque, quippe

PRIMUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

159

quae rigidissimam paupertatem, altissimamque contemplationem cum nava operositate coniunctam a tironibus suis exigebat. Rem nativa sua sagacitate ipse seraphicus Pater opportuna simili­ tudine optime illustrabat, loquens de illo homine, qui «iactet retia in mare vel in aliquem lacum, et concludat piscium multitu­ dinem copiosam, et cum omnes miserit in naviculam suam, prae multitudine omnes portare fastidiens, eligat maiores ei sibi placentes in vasis suis, caeteros autem foras emittat »1. Tales ideo tantummodoin fraternitatem suam suscipiebat, qui certam spem praebebant, ut incepto proposito fideles manerent, ceteros vero ut «fratrem muscam »a in saeculum remittebat. Illis autem quos admittebat, licet ad eam claustralem proprie dictam observantiam, quae mo­ nasteriis contemplativorum Ordinum potius congruit, eos non adstringeret, immoderatam tamen libertatem nullo modo con­ cedebat, sed manu forti, rigidaque virtute eos ad superiorem vitam informabat. Rivus Tortus et S. Maria Angelorum primae fuere palaestrae, ubi spirituales athlethae exercebantur sub ductu sapientissimi magistri. Antiqui Ordinis scriptores ? pulcherrimas nobis de hac primorum fratrum institutione descriptiones in suis, paginis reliquerunt, quas cl. P. Cuthbert o. f. m. cap.4 optime iri sua eximia S. Francisci biographia collegit et illustravit. Ut se­ dulus novitiorum magister Franciscus docebat tirones suos coer­ cere atque edomitas habere tum animi tum corporis effrenatas cupiditates, scilicet dissolutos mores emendare, abnegare pro priam voluntatem, deponere veterem hominem cum actibus suis : «Docebat eos, ut ait eius primus biographus, non solum morti­ ficare vilia ei carnis incentiva, verum etiam et ipsos exteriores sensus per quos mors intrat ad animam »6 ; et iterum «Franciscus quoti­ dianam imo continuam sui et suorum inquisitionem diligentissime faciebat, et nilin eis residere patiens lubricum, ab ipsorum cordi­ bus omnem negligentiam abigebat » e. f

____

M> ’

* Thomas de Celano, Vita 7, n. 28.

2 Idem, Vita II, n. 81.

3 Thomas de Celano, Vita 7, n. 38-51 ; VitaJI, n. 18-22 ; S. I3onaventura, Legenda S. Francisci, cap. IV, ed. cit.f p. 513 ; Bernardus a Bessa, Liber de lau­ dibus (ed. H. Felder), cap. II, in Anal. Ord. Fr. Min. Cap., 1897, t. XIII, p. 81 sq.; Legenda trium sociorum, cap. XI, § 41-45; Speculum perfectionis, cap. 55, p. 94; Bartholomaeus de Pisa, De conformitate, in Analecta Franc., t. IV, p. 207-220..

4 Cf. Life of Frangois, p. 101 sq.

S r Thomas D25 Celano, Vita 7, n. 43. c Cf. ibid., n. 42.

160

DE SPIRITU ALITATE FRAMCISCANA. - PARS ALTERA

Distinctio quoque spirituum, de qua S. Ignatius, Thomas a Kempis ceterique scriptores ascetiei saepe loquuntur, ipsi quoque sancto Patriarchae probe nota ei at, ut clare patet ex Regula prima, ubi de « spiritu carnis et de Spiritu Domini » 1 et ex Admonitionibus suis, ubi loquitur « De cognoscendo spiritu Domini»2.

Animadverti debet probatic illa satis aspera et insolita, qua beatus Pater quondam fratrem Rufinum ad praedicandum misit in ecclesiam S. Rufini de Assisio, et quidem, quia non statim obedierat, seminudum ; quomodo autem statim Rufini humilitate ac demissione commotus ipse c uoque beatus Franciscus tunicam suam deposuit et post eumdem Rufinum praedicavit de abiectione huius saeculi3.

Nec in institutione suorum virgae parcebat sapiens magister.

Fratrem enim, qui semel pecuniam tetigerat, iussit ipsam ore suo super stercus ponere asini aura \ Severum etiam se ostende­ bat contra detractores, ut patet ex sua sententia: «trude eum in manus pugilis Florentini », de quo vitae scriptor addit haec : «fratrem autem Ioannem de Florentia, virum magnum statura, pugilem appellabat»6.

Ita seraphicus magister nevitios suos admonebat, incitabat, temperabat, castigabat, ut paulatirn eos ad novam vitam, quam am­ plexi fuerant recte ineundam alsuefaceret. In tota autem illa rudi tirocinii exercitatione prudenti iudicio moderantiam adhibebat, ita ut fratrum castigationes et corporis mortificationes miseri­ corditer temperaret, ne nimium corpus suum afflictarent6, qua in re iterum prudentia eius et humani cordis cognitio luculenter excellunt.

Ut autem melius particularia et minutiora huius formationis religiosae inspiciamus, considerandum nobis manet, quanam ra­ tione in singulis virtutibus Franciscus discipulos exercitaret.

Et primo quidem considerare oportet quidnam de oratione rite facienda doceret. Franciscus eo tempore quo fratres liturgicos libros nondum habebant, iussit eos precari Deum «Pater na1 Cf. Regula prima, cap. XVII, in Opuscula, p. 46.

2 Cf. Opuscula, p. 12. s Cf. Fioretti, cap. XXX. 4 Thomas de Celano, Vita II, n. 55.

8 Ibid n. 182.

6 Ibid., n. 21, 22.

PRIMUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

161

ster» recitando cum quadam oratiuncula valde simplici: «De­ precati sunt eum, testatur primus biographus, fratres tempore illo, ut doceret eos orare, quoniam in simplicitate spiritus ambulantes adhuc ecclesiasticum officium ignorabant. Quibus ipse ait: «Cum orabitis, dicite : Pater noster, et: Adoramus te Christe, hic et ad omnes ecclesias tuas, quae sunt in universo mundo, et benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum»\ De tempore quo adhuc cum primis fratribus in tugurio apud Rivum Tortum degebat, dicit S. Bonaventura : « Vacabant enim ibi­ dem divinis precibus incessanter, mentaliter potius quam vocaliter studio intendentes orationis devotae, pro eo quod nondum ecclesia­ sticos libros habebant, in quibus possent horas canonicas decantare.

Loco tamen illorum librum crucis Christi continuatis aspectibus diebus ac noctibus revolvebant, exemplo Patris et eloquio eruditi, qui iugiter faciebat eis de Christi cruce sermonem » \ De cetero ipsae oratiunculae, quas sive in Regulis, praesertim in prima Re­ gula, sive in aliis documentis nobis reliquit, optime nobis suum orandi modum, simplicem quidem sed insimul ardentem et excel­ sum, nobis revelant ’. In illis exuberantem potissimum laudatio­ nem et glorificationem summi et optimi Dei admiramur, quae res purissimi eius et integerrimi amoris certissimum testimonium di­ cenda est. « Cum autem perdifficile sit, ut quis rhentem suam semper in Deum habeat erectam » \ S. Pater fratribus suis subinde honestum aliquod opus manuale ut fideliter et devote peragerent iniungere solebat, quia id magno in honore semper habebat; ideoque se­ cundum traditionem apostolicam praescripsit in Regula, ut fra­ tres eamdem artem excercerent, quam ante ingressum in frater­ nitatem exercuerant: «Et fratres, qui scient laborare, laborent et eamdem artem exerceant, quam noverint, si non fuerit contra sa­ lutem animae suae et honeste poterint operari... Et unusquisque in ea arte et officio, in quo vocatus est, permaneat»*. Licet ergo Francisco sese adiunxerint, tamen per dies ibant inter agricolas vel alios operarios ut artem suam exercerent. Sic Iuniperus sutor erat, Aegidius fabricator canistrarum seu sportarum. In remuneratio1 Thomas de Celano, Vita I, n. 45. a Legenda S. Francisci, cap. IV, n. 3, ed. citi, p. 513. * Cf. Opuscula, passim.

4 Constitutiones Ord. Fr. Min. Capuccinomm, cap. V, n. 92.

6 Regula prima, cap. VII, in Opuscula, p. 33. Cf. 1 Cor. 7, 24.

P, Yixua A Bubsum, Dt ijriritiialitate franciioana - 11,

162

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA.

nem laborum suorum manducebant simplices cibos eorum, quo­ rum molestias et aerumnas participaverant: « Multoties enim, ut non starent otiosi, ibant et iuvabant pauperes homines in agris eo­ rum et ipsi postea aliquando dalani eis de pane amoris Dei» \ Pecuniam autem pro labore confecto acceptare numquam Franciscus fratribus permisit, r.t ex Regula et ex omnibus anti­ quis documentis satis superque constat et in casu necessitatis pe­ tendo eleemosynam sustentationem corporis sibi providere debe­ bant a. S ane, in omnibus, quae ad altissimam paupertatem per­ tinebant, S. Pater revera inexorabilis erat, quia illam summam fraternitatis suae tesseram esse invicta semper constantia voluit.

Paupertas enim, secundum eiusdem seraphici Patris sententiam, tutissima certissimaque via est ad perfectionem evangelicam ut quondam fratri Massaeo idem revelavit: « Charissime et dilectis­ sime mi frater, thesaurus beatif icae paupertatis est tam dignissimus et tam divinus, quod nos digni non sumus in vasis nostris tam vilis­ simis eum possidere ; cum haec sit illa virtus caelestis per quam ter­ rena et transitoria cuncta calcantur, propter quam omnes obices tol­ luntur e medio, ut libere Domino aeterno mens humana iungatur.

Haec est, quae adhuc animam in terris positam, facit cum angelis in caelis conversari. Haec est, quae Christum in cruce sociat, cum Chri­ sto in tumulo absconditur, et cum Christo resurgit et ascendit in cae­ lum, quia dotem agilitatis super caelos volandi animabus ipsam amantibus etiam in hac vita concedit, cum verae humilitatis et charitatis arma custodiat» In formatione atque institutione fratrum suorum Franciscus multum quoque tribuebat servitio et curae leprosorum, cui et ipse Pater per totum fere vitae suae spatium fidelis remansit, me­ mor ineffabilis illius dulcedinis, quam initio suae conversionis oscu­ lum leprosi ipsi attulerat4 < Temporis in processu, cum fratres habere coepisset, voluit quod fratres manerent in hospitalibus le­ prosorum ad serviendum eis, m ibi facerent sanctae humilitatis fun­ damentum. Nam quando veniebant ad ordinem nobiles et ignobiles, inter alia, quae eis annuntiabantur, dicebat, quod oportebat eos hu1 Legenda antiqua, ed. F. Delorme, n. 9. * Regula prima, cap. IX, in Opusc ila, p. 36.

1 De conformitate, in Analecta Frtmct. V, p. 103.

4S. Franciscus, Testamentumf in Opuscula, p. 77, Thomas de cbdano, Vtta I, fc. 39,

Brimum elementum vitae apostolicae

163

militer servire leprosis et manere in domibus eorum.» \ Quando vero iniuriis et contumeliis obnoxii fuerant, docebat eos sanctus Patriarca omnia patienter et libenter sustinere, exemplo mansuetis­ simi Domini nostri Iesu Christi»s.

Poenitentiae quoque ac mortificationis spiritu profundissime filios suos imbutos esse desiderabat, ideoque quadragesimali ieiunio ab Ecclesia praescripto aliud ieiunium, Adventus tempore, a festo.. Omnium Sanctorum usque ad Nativitatem Domini addidit; item aliam quadragesimam proposuit ab Epiphania incipiendam ; praeterea singulas ferias sextas per annum ieiunio sanctificandas praecepit3. Insuper exemplo suo alia ieiunia more quadrage­ simo fratribus commendabat, scilicet in honorem SS. Virginis Mariae in caelum assumptae, pariter in honorem S. Michaelis Archangeli, SS. Petri et Pauli Apostolorum atque S. Martini Epi­ scopi ‘. Volebat etiam ut in signum rigidioris virtutis et auste­ rioris vitae rudibus paucisque vestibus induerentur ac demisse incederent6, ipsomet exemplum eis heroicum praebente, nam unico semper et obsoleto habitu contentus, ludibria, propter talem tenuitatem libenter et alacriter supportabat \ Ab initio quoque, quando vix decem fratres sese Francisco sociaverant, «surgebant in media nocte sollicite et orabant devotis­ sime cum innumeris lacrimis et suspiriis » 7.

Tempore autem recreationis, docente semper eos et exemplum eis praebente ipso seraphico Patre, fraterna affabilitate fratres invicem colloquebantur tenerique amore invicem prosequebantur: « 0 quanto charitatis ardore flagrabant novi Christi discipuli! Quan­ tus in eis piae societatis vigebat amor 1 Cum enim alicubi pariter convenirent, vel in via, ut moris est, sibi invicem obviarent, ibi spi­ culum spiritualis resultabat amoris, super omnem amorem verae di­ lectionis seminarium spargens. Quid illud ? Casti amplexus, suaves affectus, osculum sanctum, dulce colloquium, risus modestus, aspe­ ctus iucundus, oculus simplex, animus supplex, lingua placabilis,

1 De conformitate, loc. cit., p. 130.

3 Thomas de Celano, Vita I, n. 40. * Regula prima, cap. III, in Opuscula, p. 27.

4 De conformitate, loc. cit., p. 190, et t. IV, p. 145. * Regula prima, cap. II, in Opuscula, p. 25. ' Legenda trium sociorum, ed. cit., cap. VII, $ 23.

7 Cf. ibid., cap. X, § 41.

164

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

responsio mollis, idem propositum, promptum obsequium et inde­ fessa manus »\ In omnibus autem illis virtutibus Franciscus filios suos norma et directione sua fortiter et suaviter moderabatur, bonum et af­ fabilem, sed insimul gravem et sedulum se ostendens novitiorum magistrum : « Cotidianam quoque inquisitionem fratrum diligentis­ sime faciebat, nihil impune relinquens, si quid minus recte depre­ henderet perpetratum, omnemque ab eis negligentiam abigebat, Fra­ tres autem non solum quae fraterno consilio vel paterno imperio eis dicebat, sed quae ipsum velle aliquo deprehendebant iudicio, effica­ cissime adimplere studebant. Dicebat enim ad perfectionem inducens: Veram obedientiam fore, non solum praelati verbo, sed etiam agni­ tae voluntati parere, et subditum facere, quod praelatus vel signo praeciperet velle »a.

Concludendo hanc primam partem tractationis nostrae al­ legare iuvat testimonium saepe laudati biographi Celanensis : «Actus eorum omnis disciplinatus, incessus omnis modestus, sen­ sus ita mortificati erant in eis, ut vix audire seu videre, nisi quod eorum intentio exposceret, paterentur : defixis in terra oculis, mente caelo haerebant. Nulla invidia, nulla malitia, nullus rancor, nulla oblocutio, nulla suspicio, nulla amaritudo in eis locum habebat, sed concordia multa, quies continua, gratiarum actio et-vox laudis erat in eis. Haec sunt documenta pii Patris quibus, non verbo tantum et lingua, sed opere et veritate maxime, novos filios informabai»8.

Sic Franciscus ut sapiens architectus fundamentum posuit (cf. I Cor. 3, 10) seraphicae fabricae, rigidam simulque caritatis dulcedine temperatam imo amore plenam disciplinam tironibus praescribens, quam suo seraphico spiritu constanter imbutam esse curavit.

In hoc suo paedagogico ministerio multae profecto opportu­ nitatis ei erat spiritus ille affectivus, ingenium illud ad iucunditatem et laetitiam proclive, animus ille ad sublimia propensus, quibus dotibus tam affatim erat instructus, ut sanctissima fami­ liaritate se discipulis suis optimum educatorem probaret et osten­ deret. Cum enim suos filios tenerrima dilectione complecteretur, 1 Thomas de Celano, Vita 7, n. 38.

2 Bernardus a Bessa, Liber de laudibus, in Anal Fr. Min. Cap1897, t. XIII, p. 83.

9 Thomas de Celano, Vita 7, n. 41.

PRIMUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

165

miro modo artem sciebat eiusdem caritatis ignem illis communi­ candi, eosque proprio suo ardore inflammandi, quo studio arctius illorum animos sibi devinciebat, siquidem in omnibus quae do­ cuit ipse semper eos praecedebat: imo aliquando, timens ne fra­ tres sui propter debilitatem animi ab aliquo sacrificio abhorrerent, ipse solus illud libenter perfecit: « Nonnumquam vero seipsum exer­ citans et fratrum verecundiae parcens, ipse solus in principio pro eleemosyna discurrebat » \ « Cuidam fratri revertenti cum eleemosyna et cum magna voce Deum laudanti, cum audisset, statim ivit obviam cum magna laetitia osculans sibi humerum, ubi apportabat peram cum eleemosyna, atque peram accipiens portavit usque ad locum, dicens fratribus : Sic volo, quod frater meus vadat et revertatur cum eleemosyna laetus et ineundus, gaudens et laudans Deum » a.

Verbis quoque suis ignitis eos inflammabat: « Carissimi fra­ tres, Dei Filius nobilior nobis erat, qui pro nobis se fecit pauperem in hoc mundo. Suo amore viam paupertatis elegimus ; non debemus confundi pro eleemosynis ire. Arrham caelestis haereditatis erube­ scere nequaquam regni heredibus convenit. Dico vobis, multos no­ biles et sapientes nostrae congregationi iungendos, qui pro honore ducent eleemosynas mendicare. Vos igitur, qui estis illorum primi­ tiae, laetamini et gaudete, nec renuatis facere, quae sanctis illis fa­ cienda transmittitis»*.

Parabolis et similitudinibus res difficiles eis explanabat, si­ cut evenit, quando, postquam cum fratre, qui fame vexabatur, amanter manducaverat, «longam filiis ... de virtute discretionis texit parabolam »4. Alia vice « visionem hanc videt: Inspicit gal­ linam parvam et nigram, columbae domesticae similem, crura to­ ta pennata habentem cum pedibus. Haec pullos habebat innume­ ros, qui gallinam rotantes instanter, sub alas eius omnes congregari nequibant. Surgit a somno vir Dei, ad cor meditata reducit, effici­ tur ipse suae visionis interpres. Gallina, inquit, haec sum ego, statura pusillus nigerque natura, cui columbina per innocentiam vi­ tae debet famulari simplicitas, quae sicut aevo rarissima, sic expedite volat ad caelum. Pulli sunt fratres numero multiplicati et gratia, quos a conturbatione hominum et a contradictione linguarum defen1 Thomas de Celano, Vita II, n. II, 74.

2 De conformitate, loe. cit, p. 113.

3 Thomas de Celano, Vita II, n. 74, 4 Ibid, n. 22,

166

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

dere Francisci virtus non sufficit. Vadam igitur et eos sanctae Ro­ manae Ecclesiae commendabo, cuius potentiae virga percellantur malevoli, et filii Dei in aeternae salutis augmentum ubique plena gaudeant libertate » Miris interdum et singularibus factis et dictis sententias suas, pro sua peculiari indole, fratribus manifestabat. Cum enim frater quidam, a diabolo deceptus, ordinem reliquisset et postea, con­ scientiae anxietate ductus, ad Franciscum rediisset, sanctus Pa­ ter, mox ut eum vidit, profugit ab eo et in cella propero gressu se reclusit. Fratribus autem adstantibus et fugam illam miranti­ bus, respondit, se id fecisse, ut fratrem suum ab errore penitus liberaret \ Nota etiam est historia in « Speculo perfectionis »3 relata, quod in die Nativitatis Domini, veniens ad fratres suos in locum apud Reatem, videt eos nimis sumptuose manducare, se­ dentes ad mensam honorifice et curiose paratam. Statim Franciscus exit e refectorio, mox rediens, ut pauper et peregrinus cum pileo pannoso ac baculo, ante mensam fratrum se sistit et clamans dicit: «Amore Dei facite mihi eleemosynam». Et accipiens scutellam cum cibo, sedens in terram incipit manducare et insimul fratres adhortari ad paupertatem et simplicitatem, ita ut omnes in la­ crimas prorumpant. Thomas a Celano idem factum narrat, sed illud in die Paschae accidisse scribit in eremo Graecii4.

Multiplicibus his modis et subsidiis filios suos indesinenter ac sollerter ad viam evangelicae et seraphicae perfectionis impi­ gre terendam erudiebat, partem tamen praecipuam tribuens in­ ternae spiritus formationi seu animi et cordis vigilanti culturae.

Quo in negotio peculiari sua doctrina circa spiritualem vitam ite­ rum omnino singularem se magistrum praebet, qui nullo modo serviliter veteres ascetas imitatur, sed indolem quamdam sibi prorsus propriam sequacibus suis inspirat et instillat. In vanum apud Franciscum accuratam descriptionem quaereres viarum vitae asceticae et mysticae, vel definitiones et divisiones diversorum graduum virtutum : neque magis sollicitum se perhibet de metho­ do, ac ratione multiformis orationis, meditationis ac contemplatio­ nis, enumerando earum gradationes et ascensus ; nec monet disci1 Thomas de Celano, Vita II, n. 24. a Ibid., n. 32, 33.

3 Speculum perfectionis, cap. XX, p. 39.

4 Thomas de Celano, Vita II, n, 61.

PRIMUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

167

pulos suos, ut pedetentim se vitiis et defectibus suis exuant ope subtilis et timidi conscientiae examinis ; sed statim ab initio eos proicit in profundum mare amoris Dei, vel ponit ante oculos eorum imaginem Iesu Christi crucifixi, eos que hortatur ut corda sua iniiciant in fornacem ardentem caritatis Cordis Iesu, ut ibi ab om­ nibus peccatis, culpis, pravis cupiditatibus ac passionibus pur­ gentur, omnibusque virtutibus, quippe quae in caritate omnes comprehenduntur, illico exornentur. Ex contemplatione praesertim Crucis expedite et absque multis disputationibus addiscebant primi illi fortunati sodales paupertatem, humilitatem, volunta­ riam castigationem et continentiam, modestiam et temperan­ tiam, et supra omnia Dei caritatem et proximi, quia ipse divinus Ma­ gister in cathedra suae crucis omnes illas virtutes sublimi exempio suo apertissime demonstrabat et ante eorum oculos propo­ nebat. Tam profunde seraphicus Pater Crucem Domini in cor­ dibus fratrum infixerat et plantaverat, ut ipsi adhuc in hora mor­ tis eius flentes exclamarent: « Verba tua erant faculae ardentes et ignientes nos continuo ad amorem et imitationem dulcissimi Cru­ cifixi \ Hac ratione Franciscus de die in diem formabat et infor­ mabat suos filios, continuo eos ad fortia et heroica pro Dei gloria et honore aggredienda incitans ac vocans illos « milites tabulae rotundae»a. Milites utique volebat eos esse et equites, ideoque libertate quadam sancte ac laete praeditos. Silentio enim prae­ tereundum non est, primaevam illam franciscanam disciplinam, nequaquam obsistente summa eius austeritate, maximum quem­ dam gradum libertatis admisisse, quae spiritui sancti Francisci omnino conveniebat. Ipse enim, seraphico ardore impulsus, in vera libertate filiorum Dei non solum praecepta, sed et consilia et desideria Christi in Evangelio prolata libenti animo exsequi et perficere solebat et in hoc suo spiritu etiam discipulos imbuere omni conatu intendebat.

Libertas illa imprimis patet ex defectu cuiuscumque mona­ stici regiminis seu ex absentia institutionis' hierarchicae in prima illa fraternitate. Revera in prima Regula inveniuntur quaedam indicia, quae forsitan ex Protoregula, vel saltem ex primis frater1 Specillum perfectionis, cap. LXXXVII, p, 173, * Cf, ibid., cap. LXXII, p. 142-

168

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

nitatis consuetudinibus remanserunt, quibus opinio oritur, Franciscum ab initio nullam potestatem gubernandi inter fratres ad­ misisse. Ibidem enim e. g. legimus : « Similiter omnes fratres non habeant aliquam potestatem vel dominationem, maxime inter se »*.

Et: «nullus vocetur prior, sed generaliter omnes vocentur fratres minores»2. Instar «equitum Tabulae rotundae», cuius Franciscus optime novit leges et normas, fratres omnes pares sibi aestima­ bant, nec aliud ius sibi assumebant nisi ut invicem humillima ser­ vitia praestarent.

Est et aliud argumentum quo libertas illa primaeva illustra­ tur, absentia nempe cuiuscumque probationis pro postulantibus illis qui fraternitati sese addicere desiderabant. Satis erat in iis candidatis firma et inconcussa fidei catholicae professio cum absoluta abdicatione omnium rerum temporalium et prae ceteris perfectam abnegationem propriae voluntatis, ut statim in Or­ dinem reciperentur. Sed eadem quoque libertate unusquisque, quomodocumque ipsi libuisset, familiam franciscanam deserere et in saeculum redire poterat.

In ipsa fraternitate denique primos socios beati Francisci maxima libertate usos fuisse ex narratione scriptorum vitae ipso­ rum clare constat. Ipse sanctus Franciscus, testante « Speculo per­ fectionis », raro per obedientiam praecipiendum esse censebat, nec primo fulminandum esse iaculum, quod debet esse extremum : «Ad ensem, inquit, non cito manus mittenda est»2. Frater Bernardus, postquam in schola seraphici Patris satis exercitatus fue­ rat, liberrime per montes et silvas precando, meditando et con­ templando Dei magnalia vagabatur : «Et aliquando per triginta dies solus per montium cacumina pervolabat, solummodo caelestia, contemplando »*. De fratre Aegidio narratur, quod illi «tam­ quam homini boni exempli, dedit licentiam liberam beatus Fran­ ciscus, ut videlicet iret, quocumque vellet, et staret, ubicumque ei placeret»B. In descriptione dein, quam ipse Franciscus compo­ suit veri fratris minoris, laudatur etiam quidam frater nomine Lucidius, «qui fuit maximae sollicitudinis et nolebat quasi per 1 Regula prima, cap. V, in Opuscula, p. 30.

8 Ibid.j cap. VI, p. 32.

8 Speculum perfectionis, cap. XLIX, p. 84.

4 De conformitate, in Analecta Franc, t. IV, p. 182.

6 Jbidp. 207.

PRIMUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

169

mensem stare in loco, sed quando placebat sibi stare in aliquo loco, statim recedebat inde et dicebat: ‘ Non habemus hic mansionem, sed in caelo » *.

Adhuc in ipsa Regula, apostolica auctoritate anno 1223 ca­ nonice confirmata, libertas illa apparet, scilicet in capitulo de missionibus inter saracenos et alios infideles, ubi dicitur : « Qui­ cumque fratrum divina inspiratione voluerit ire inter saracenos et alios infideles, petant inde licentiam a suis ministris provinciali­ bus » Ita seraphicus Pater a filiis suis spiritum illum exigebat, de quo S. Paulus loquitur, quando ait: « Vos in libertatem vocati estis, fratres » (Gal. 5, 13) et: « sciens hoc quia lex iusto non est posita, sed iniustis » (I Tim. 1, 9). Modo spontaneo, ad exemplum ipsius sancti Patris, observabant primi illi fratres omnes virtutes evangelicas ex puro et simplici amore Domini nostri Iesu Christi.

Progressu temporis, aucto fratrum numero et iuvenili fer­ vore illo imminuto, necnon frigescente particulari primae illius aetatis gratia, circumscriptio huius libertatis necessaria erat, quod negotium ipse sanctus Legifer, qui, ut vidimus, in omni suo su­ scepto opere summa semper circumspectione procedebat, mature animadvertit. Ideoque paulatim omnia illa consilia et instituta, quae pro regulari disciplina instauranda, mutatis rerum adiunctis, necessaria erant, magna cum prudentia in religiosae vitae usum et morem induxit. Sedes enim seu domicilia, certa et firma, licet valde simplicia, definivit; Ordinem in varias Provincias divisit; novitiorum opportunas normas et praelatorum varios gradus nec­ non generalia capitula statuit; pariter ritum divini celebrandi prescripsit et regularia Ordinis ieiunia definitive servanda prae­ cepit *.

Ex primaevo autem illo spiritu sanctae libertatis clarissime iam patet, qualis sit nota propria franciscanae disciplinae regu­ laris, quae ipsam distinguere atque semper ornare debeat, nota scilicet spontaneitatis et generositatis, nota alacritatis et simpli­ citatis, ita ut omnes libere, sine ulla coactione, ingenuo animi candore, seraphicam vitam servent, impulsu exstimulati et con­ citati, prae ceteris omnibus, igniti ac melliflui amoris erga Iesum Christum crucifixum. * Speculum perfectionis, cap. LXXXV, p. 166. * Regula secunda, cap. XII, In Opuscula, p. 73. * P. Gratien, Histoire de VOrdre des F. F. Miheurs au XIII* siicle, p. 40 sq.

Caput VI. STUDIUM SCIENTIARUM, SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE FRANCISCANAE Tres sententiae circa opinionem 5. Francisci de studiis litterarum et scien­ tiarum. — Evolutio studiorum in Ordine versus finem vitae S. Fran­ cisci.

Postulationes 5. Patris ut fratres studiorum causa spiritum non amitterent.

Ad vitam apostolicam, ut eam hucusque descripsimus, recte exercendam, scientiarum studium omnino necessarium esse, ne­ mo est, qui non videat. Pertinet enim ad apostolatum, quod ali­ quis, sapientia divina repletus et amore Christi inflammatus, ex abundantia animae suae ceteros doctrina et praedicatione ad per­ fectionem vitae Christianae, imo ad ipsam sanctitatem subducat, quod sine serio et profundo in divinis et humanis disciplinis pro­ fecto impossibile est. Prima enim conditio vitae vere apostolicae, ut saepe diximus, in eo est, quod « homo Dei, ad omne opus bonum instructus » (II Tim. 3, 17) contemplationi aeternarum veritatum quam maxime studeat, ut ex ipsa veluti ex quodam superef­ fluenti et exundanti fonte salutiferas aquas in sitientes animas provide refundat. Iamvero, licet saepe conspiciamus, et more qui­ dem valde insigni in Ordine nostro Capuccino, simplices fratres laicos, gratia Dei praeventos, ad summum contemplationis api­ cem, sine ulla scientifica contentione attolli, sacerdos tamen, qui ex ipsa sua excelsa dignitate et vita ad excolendam sacram doctri­ nam tenetur, ut ipse Spiritus sanctus ait: «Labia enim sacerdotis custodient scientiam » (Mal. 2, 7), et: « Quia tu scientiam repulisti9 repellam te ne sacerdotio fungaris mihi» (Osee, 4, 6), in ordinariis rerum adiunctis ad contemplandam Dei sapientiam sine strenuo et indefesso studio doctrinarum sacrarum certo certius non ascen­ det. Insuper autem non sufficit viro apostolico ut ipse divinis scientiis sit imbutus, sed praeterea sui esse muneris sibi persua-.

SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

171

sum habeat, ut aeternas veritates mundo annuntiet. Iamvero, licet quandoque Deus extraordinariis gratiis apostolos suos prae­ parat ad praedicandum regnum suum, quin ipsi per studium scien­ tiarum ad illud opus instructi fuerint, sicut sancti Apostoli, ta­ men in consuetis rerum adiunctis omnino requiritur, ut minister Christi sacrae doctrinae sedulo studio vacet eaque omni conten­ tione imbuatur, qua ad divinam veritatem possidendam aliisque rite communicandam se comparet. «Meminerint igitur », ut ele­ ganter atque sapienter monuit S. P. Leo XIII f. m., «se lucem mundi a Iesu Christo appellatos (Mt. 5, 14), quod luminis instar universum orbem illustrantis, sacerdotis animam splendescere opor­ tet (S. Ioan. Chrys. « De Sacerdotio, 6, 4). Lumen doctrinae, neque illud vulgare, in sacerdote requiritur, quia muneris eius est implere sapientia ceteros, evellere errores, ducem esse, multitudini per itinera vitae ancipitia et lubrica » \ Quod autem haec necessitas studio­ rum etiam pro Ordine nostro plenam suam vim atque suum valorem habeat, ex iis, quae Constitutiones nostrae et Litterae Mi­ nistrorum Generalium de hoc negotio praescribunt, omnino ma­ nifestum esta.

Propositum autem nostrum in praesenti capite hoc est, ut scilicet indagemus, quidnam ipse sanctus Franciscus de litteris et scientiarum studiis, sive pro semetipso, sive pro fraternitate a se constituta cogitaverit.

Age, tres, ni fallor, distinguuntur apud auctores, qui de hac re scripserunt, propensiones in explicanda habitudine seraphici Patris circa studium et scientiam, quas deinceps ordinate accu­ rato examini subiiciemus, ut ex hac diligenti inquisitione mens S. Francisci clare eluceat.

1 Cf. Enchiridion Clericorum (Herder, Freiburg, 1938), n. 485 ; ibi inveniantur nlulta alia praeclara documenta pontificia de opportunitate et necessitate studiorum pro clero.

2 Bernardus ab Andermatt, De studiis in Provinciis (monitum), Anal. Fr. Min. Cap., 1884, t. I, p. 74 ; Idem, De studio in Ordine promovendo. ibid., 1901, t. XVI, p. 72 ; Pacificus a Seggiano, Exhortationes de studiis in Ordine promo­ vendis, ibid., 1909, t. XXV, p. 24 ; Venantius a Lisle-en-Rigault, Litterae circu­ lares de studiis, ibid., 1920, t. XXXVI, p. 12 sq. ; Iosepiius Antonius a Persiceto, Litterae Ministri Generalis de studiis apud nos ad legum ecclesiasticarum rationem perficiendis, ibid., 1922, t. XXXVIII p. 232 ; Vigilius a Valstagna, Litt. circu­ lares, ibid., 1932, t. XLVIII, p. 225 ; Idem, Litt. Enc. «De religiosa iuvenum insti­ tutione », ibid., 1937, t; LIII, p, 117 ; Donatus a Welpe, Litt. circulares, ibid, 1938, %. LJV, p. 229.

172

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

Primae sententiae fautor est ille famosus Paul Sabatier1, qui, praesertim in suo libro « Vie de Saint Frangois d’Assise » 2 tamquam veritatis incorruptus testis asserit, Franciscum odio implacabili litteras et scientias exsecrasse, eiusque Ordinem tan­ tum ab Ecclesia, seu potius a Romana Curia, ad litteras et scien­ tias excolendas, cum lacrimabili detrimento simplicitatis, pau­ pertatis et vitae evangelicae, quam sanctus Pater adamabat et unice intendebat, coactum fuisse. Numquam, ita allatus ille scriptor, Franciscus de eruditis doctrinarum quaestionibus solli­ citus fuit, fides enim, iuxta ipsius seraphici Patriarchae senten­ tiam, nullo modo ad intellectum pertinebat, sed potius affectus quidam erat moralis seu inclinatio quaedam cordis a. Ad proban­ dum autem quonam contemptu scientia a primaevis S. Francisci fratribus considerabatur, exemplum commemorat omnibus notum, quod S. Bonaventura, de hac re a beato Aegidio interrogatus, ipsi responderit, mulierculam quamdam simplicem aequo modo posse placere Deo ac sapiens magister Theologiae \ Nobilem illam indignationem, ita semper P. Sabatier, quam Franciscus ostendebat adversus omnem scientiam quamque toti suo Ordini inculcare volebat, hereditate forsitan acceperat ab Abbate illo tunc, notissimo, scilicet Ioachim a S. Ioanne in Flore, qui de scientia loquens, ait: «La verite qui reste cachee aux savants, se revele aux m fartis ; la dialectique ferme ce qui etait clair; elle est la mere des discours inutiles, des rivalites et du blaspheme. La Science n’edifie pas, et elle peut deiruire, comme le prouvent ces scribes de VEglise, gonfles d’orgueil et d’arrogance, qui, a force de raisonner, tombent dans Yherisie » I

1 Post K. MIIleer,Die Anf&nge des Minorilenordens und der Bussbruderschaften, Freiburg, 1885 et K. von Hase, Franz von Assisi, Leipzig, 1892.

2 Paris, 1931.

3 Cf. P. Sabatier, Vie de S. Frangois, p. 55.

4 Cf. Idem, ibid., p. 55, 56. * Cf. Idem, ibid., p. 66, ubi commemorat Ioachim, Comm. in Apoc., f°. 70 b. 2, Vcnetiis, 1527 — Videtur Sabatier dare sensum textus, non litteram, nam legitur loco ab illo citato : « Tales sunt illi Scribae intra sanctam ecclesiam constituti: qui inflati vanitate seculi et scientia mundi: et magisterium sibi pravi dogmatis arroganter usurpant: quorum superbe mentes nidi aviam sunt et sedes spirituum malignorum : sapientes in oculis suis : et coram semetipsis prudentes. De quorum numero fuerunt Arrius : Eunomius : Macedonius et fautores eorum : qui nescientes regem humilium : facti sunt sedes Sathane: et ignorantes auctorem lucis : adheserunt principi tenebrarum. In quorum tempore fuerunt doctores eximii Hylarius ; Hieronymus : Ambrosius ; Augu-

SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

173

At omnes illae falsae circa scientiam opiniones, quas Sabatier S. Francisco attribuit, non sunt nisi logica consectaria, deri­ vata ex funesta eius doctrina moderno-protestantica, cuius suum opus «La vie de Saint Frangois » continua defensio dicen­ dum est.

Protestantismus siquidem, ut notum est, immutabilia Eccle­ siae Catholicae dogmata detestatur, utpote quae omnem huma­ nam libertatem impediunt, imo funditus delent; praeterea vene­ ratio erga Summum Pontificem, visibile Ecclesiae caput, infallibilemque interpretem veritatis, ex eiusdem Protestantismi sen­ tentia, non est nisi cultus quidam pure humanus ; subiectio autem illa caeca, quam Ecclesia a subditis suis exigit, ipsi videtur ser­ vitus quaedam, homini prorsus indigna.

Protestantismus in locum auctoritatis Summi Pontificis suffi­ ciebat illam S. Scripturae, interpretandae tamen iuxta uniuscuius­ que beneplacitum. lura conscientiae individualis dogmata Eccle­ siae prorsus substituebant, libera investigatio captivitatem intel­ lectus. Sacerdotium et sacramenta, ut a religione catholica admit­ tuntur, Protestantes reiciebant, sacerdotio quodam universali re­ tento, quo unusquisque fidelis cultus cuiusdam interni sacerdotio fungi dicebatur. Hodiernus vero Protestantismus, cuius Sabatier insignis fautor est, nec ipsius S. Scripturae auctoritatem amplius reveretur, sed absolutam in re religiosa independentiam sibi vin­ dicat, ita ut unusquisque sibi pontifex, sacerdos et evangelium exsistat \ Iamvero hac sua perversa animi persuasione Sabatier Franciscum, quem tenerrimo amore diligit, considerat. Admiratione' se affici fatetur considerando ardentem huius iuvenis audaciam, viventis iuxta purum et verum Iesu Christi Evangelium, fervidum eius amorem erga paupertatem summam, quam dominam suam et sponsam nominat, candidam eius simplicitatem et ingenuita­ tem. Videt Franciscum obsistentem luxuriae et effusioni, quae in societatem et in ipsam Ecclesiam irrepserat, strenuoque conatu cum fraternitate a se condita ad sobrietatem et austeritatem Chri­ sti et Apostolorum revertentem. Attamen caeca sua protestantica stinus ; et alii multi orthodoxe communionem fidei inconcusse servantes ». Interpretatio ergo, quam Sabatier dat, veritati minime correspondere videtur I. 1 Cf. M. Faloci Pulignani, S. Francesco cTAssisi secondo Paolo Sabatier, in Miscel. lanea Francescana,, t. IX, p. 65 sq.

174

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

opinione et errore deceptus, idem Sabatier huic sancti Patris stu­ dio publicos mores corrigendi eosque ad pristinam evangelicam formam revocandi semper et ubique Ecclesiam Catholicam, seu Curiam Romanam obstinate resistentem arbitratur. Quando Sum­ mus Pontifex paululum haesitat, antequam ipsi permittat, ut cum suis fratribus in summa et absoluta paupertate vivat, pariter quando exigit Ecclesia quod fratres, antequam votis se obstrin­ gant, per integrum annum probentur, iterum quando sub ductu Cardinalis Protectoris Ordo numero late auctus ratam et sancitam gubernii formam obtinet, Sabatier increpando omnia haec domi­ nationem crudelem reputat, quae Francisci conscientiam propriam et autonomiam obstringit. Sic igitur Sabatier, ut ita dicam, heroem suum Franciscum fingit veluti sese Ecclesiae fortiter oppo­ nentem, libertatem suam contra Ecclesiae auctoritatem et dog­ mata repetentem, denique veluti Lutheri haereticae reformationis strenuum praecursorem. Utique, ita semper Sabatier, Franciscus prae sua simplicitate et mansuetudine fere nihil valebat contra astutiam, potentiam, et Ecclesiae subtilem eloquentiam, quae abutens spiritu obedientiae et submisso animo humilis Patriar­ chae, cuius aspirationes plane evangelicas callide destruxit, ipsum cum tota sua fraternitate firmiter ecclesiasticae temperationi adstrinxit *.

Ex hac falsa S. Francisci indolis eiusdemque erga Ecclesiam mentis interpretatione modus quoque ipsius considerandi scien­ tiam et studia a Sabatier deducitur. Clare enim vir seraphicus vi­ debat, si Sabatier fidere fas sit, quod subtilitates dialecticae, scientia theologica, et phantasmata exegetica simplicitatem et humilitatem funditus corruperant et ab evangelica puritate Ec­ clesiam abstraxerant, ideoque quemlibet litterarum et scientia­ rum apparatum ipse penitus reprobavit, nihilque nisi evangeli­ cam simplicitatem in fraternitate sua toleravit2.

Opus non est neque expedit, detestabiles has Sabatier opi­ niones, quae de cetero hodie nullum amplius sectatorem habent, prolixo sermone refellere. Satis est animadvertere totoque animo perpendere, nullum forte umquam fuisse sanctum virum qui tanta animi submissione, tanta reverentia, tanto que amore Ecclesiam 1 Cf. P. Sabatier, Vie de S. Frango is d’Assise ed. cit., chap. VI. S. Franfois et Innocent 111; chap. XV, La crise de l’Ordre, etc. * Cf. ii id., chap. XVII, Les frires Minturs et la seitnce.

SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

175

sit prosecutus, quanta religiosa pietate illam prosequebatur seraphicus Pater noster Franciscus, ut patet ex candida et sincera eiusdem professione in initio et in fine suae Regulae, ex continuis et filialibus eius cum Romana Ecclesia coniunctionibus circa sin­ gula negotia, quae ad institutum suum attinebant, ex eius postu­ latione, ut aliquis ex S. Ecclesiae Cardinalibus protectionem sui et fratrum suorum sibi assumeret. Profecto negari nequit, Franciscum multa et gravia perpessum fuisse acerbamque animi fluc­ tuationem sustinuisse, ut proposito suo, seu, ut aiunt, «ideali» suo, purae nempe S. Evangelii observationis, altissimaeque pau­ pertatis fidelis remaneret, de quo luctamine optime scripsit P. Cuthbert in sua de S. Francisco biographia l, sed haec perpessio tam longe abest, ut ab Ecclesia ei inflicta fuerit, ut e contrario per Ecclesiam et in ipsa supremam suam solutionem invenerit.

Huic Sabatier eiusque sequacium perniciosae doctrinae re­ pugnant duae optimorum auctorum sententiae, quae, licet inter se satis discrepent in definienda et statuenda S. Francisci sen­ tentia erga litteras et studia scientiarum, ambae tamen in fonti­ bus primigeniis non levem auctoritatem invenire videntur. Ill.mus enim Hilarinus Felder, 0. F. M. Cap. * et cum ipso M. Faloci Pulignani3 Franciscum ab initio suae religiosae vitae scientiae fovisse, studiaque inter fratres suos promovisse opinantur, licet sollicitudo haud exigua, ne paupertas et simplicitas evangelica ex ipsis detrimentum caperent, eum hac in re saepe timidum et anxiosum redderet. P. Gratianus. O.F.M. Cap.4 econtra et cum ipso E. Gilson 6 atque, ut videtur, etiam P. Leonard de Cavalho e Castro. O. M.0 autumant, Franciscum ab initio saltem extra­ neum, seu potius repugnantem sese habuisse circa studia scien­ tiarum in Ordinem introducenda, postea vero, progredientis Or­ dinis vitae et apostolatus necessitatibus inductus, saltem theolo­ giae studia suis fratribus permisisse.

1 Life of St. Francis of Assisi, Book III, chap. VIII: The irial of Francis, p. 310 sq.

Geschichte der wissenschaftlichen Sludien im Franziskanerorden, Freiburg i. B., 1904 ; Ed. gall. : Histoire des Eludes dans VOrdre de Saint Frangois, Paris 1908.

3 Conferenze francescane V, S. Francesco e ia Scienza. Citta di Castello 1924.

4 Histoire de la fondation et de l'Acolution de VOrdre des Frires Mineurs au XIII* siicle Paris, 1928.

6 La philosophis de S. Bonaventure, Paris, 1924.

• S. Bonaventure, le Docteur franciscain, Paris, 1923.

176

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

Sed antequam ipsam controversiam dirimendam aggredia­ mur, proponenda quaedam sunt circa personalem S. Francisci culturam mentis, suamque propriam de sapientia et scientia aesti­ mationem, de quibus fontes eius historiae tam clare loquuntur» ut de ipsis diversitas opinionum vix dari posse videatur.

Seraphicus Pater seipsum «idiotam» saepe vocabat \ seu « unum novellum pazzum » in hoc mundo ", quod tamen nullo modo significat seraphicum virum quavis litteraria institutione de­ stitutum fuisse. Scimus etiam S. Paulum stultum se dixisse « prop­ ter Christum» (1 Cor. 4, 10), et praeterea medio aevo mos erat, ut «idiotae » nominarentur omnes illi, qui ad clericorum ordinem non pertinerents. Ex tota sancti nostri viri descripta vita patet eum fuisse alacri ingenio et mentis celeritate praeditum, item te­ naci memoria acutoque spiritu, illasque dotes in iuventute sua saltem elementorum scientiae4 studio coluisse, ita ut linguae latinae * et gallicae 9 aliqua ex parte peritus esset, poetica autem arte et musica, ut praesertim ex Laudibus Creaturarum arguitur, non mediocriter excelleret. Hanc autem culturam eius, quam in scholis acquisierat, exiguam tantum fuisse probatur his scripto­ rum eius vitae verbis: a quamvis homo iste beatus nullis fuerit scientiae studiis innutritus»'’ et «quamvis non habuerit sacrarum litterarum peritiam per doctrinam »8.

Post omnimodam eius ad superiorem vitam conversionem Deus simplicem suum servum admirabili luce supernaturalis sa­ pientiae imbuit, ut illi, qui cum ipso erant, certatim asseverant: 1 « Et eramus idiotae et omnibus subditi », in Testamento. Cf. Opuscula, p. 79.

Thomas de celano, Vita II, n. 103, 145.

2 Speculum perfectionis, cap. LXVIII, p. 131.

3 Hilarin Felder, Geschichte der wissenschaftlichen Studien, p. 62.

4 Thomas de Celano, Vita I, n. 23. et Vita II, n. 102 ; S. Bona ventura, Legenda S. Francisci, cap. XI, n. 1, ed. cit., p. 530.

5 Thomas de Celano, Vita I, n. 22.

6 Cf. ibid., n. 16 ; Vita II, n. 13, 127 ; Legenda trium sociorum, cap. III, § 10.

7 Thomas de Celano, Vita II, n. 102.

9 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. XI, n. 1, ed. cit., p. 530.

P. Willibrordus Lampen, O. F. M., seriis argumentis probat, S. Franciscum Re­ gulam S. Benedicti cognovisse et aliqualiter in scriptis suis adhibuisse (Arch. Franc.

Hist., XVII, 1924, p. 445). Quod S. Franciscus legerit S. Petrum Damiani aliosque auctores, idem auctor ostendit ex titulis, quibus beatus Pater B. Mariam Virginem honorabat in Salutatione Beatae Virginis. Cf. Arch. Franc. Hist., 1927, t. XX, p. 11.

SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

177

« Quamvis homo iste beatus nullis fuerit scientiae studiis innutri­ tus, tamen quae desursum est a Deo sapientiam discens, et aeternae lucis irradiatus fulgoribus de Scripturis non infime sentiebat. Pene­ trabat enim ab omni labe purum ingenium mysteriorum abscondita, et ubi magistralis scientia foris est, affectus introibat amantis » \ «Mirabantur sermonum eius virtutem ac veritatem, quam non homo docuerat, etiam litterati et docti plurimum ipsum videre et audire, velut hominem alterius saeculi festinabant»Interrogatus ali­ quando de obscuris et subtilibus quaestionibus tam mira et pro­ funda protulit responsa, ut de ipso diceretur: «theologia viri huius puritate et contemplatione subnixa, est aquila volans, nostra vero scientia ventre graditur super terram ».*. Ex his testibus clare patet, «theologiam» illam Franciscum nullatenus humano studio didicisse, sed liberali Dei infusione acquisiisse, ita ut dicere de­ beamus omne id quod in seraphico Patre veram scientiam sapit a divina inspiratione ortum habuisse. Hoc optime intelligabat Cardinalis ille Romanae Ecclesiae, qui post responsum S. Francisci ad 'eius quaestiones ipsi aiebat: « Ego non te interrogo tamquam litteratum, sed quasi hominem habentem Spiritum Dei, et tuae respon­ sionis intellectum ideo libenter accipio, quoniam scio ipsum a solo Deo procedere »*.

At quamvis hac divina largitate Franciscus caelesti doctrina esset repletus, numquam sedulam Scripturarum lectionem omi­ sit: «Legebat quandoque in sacris libris, et,quod animo semel iniecerat, indelibiliter scribebat in corde » \ Tempore dolorum et .in­ firmitatum rogabat fratres, ut sacras paginas ipsi legerent, quo solamen et refrigerium invenire solebat. Tam sollerter et assidue sacra Biblia pervolvebat, ut in fine vitae «infirmanti sibi et undi­ que pervaso doloribus» quum dixisset «aliquando socius eius : Pater, semper ad Scripturas confugium habuisti, semper illae tibi dolorum praebuere remedia. Fac, oro, et nunc tibi de prophetis ali­ quid legi; fortassis exsultabit spiritus tuus in Domino... Cui san­ ctus : ’ Bonum est Scripturae testimonia legere, bonum est Dominum Deum nostrum in- ipsis exquirere ; mihi vero tantum iam ipse de 1 Thomas de Gelano, Vita II, n. 102 ; S. Bonaventura, Legenda S. Francisci? cap. XI, n. 1, loc. cit p. 535. * Legenda trium sociorum, ed. cit., cap. XIII, § 54. * Thomas de Celano, Vita I, n. 103.

4 Idem, ibid., n. 104. & Idem, Vita I, n. 102.

P. Ymxs ▲ Bubsum, De epiritualitate franciawna - 12.

178

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

Scripturis adegi, quod meditanti et revolventi satissimum est. Non pluribus indigeo, fili, scio Christum pauperem crucifixum»1.

Omnino ergo manifestum est, Franciscum divinas scientias, studiumque S. Scripturae semper magno in honore habuisse, ita ut in Salutatione virtutum exclamet: « Ave regina sapientia. Do­ minus te salvet cum tua sorore, pura, sancta simplicitate »3. Cle­ ricos quoque et doctores, qui huic sacrae doctrinae attendebant, summa prosequebatur veneratione : «Et omnes theologos et qui ministrant sanctissima verba divina debemus honorare et venerari sicut qui ministrant nobis spiritum et vitam » \ « Quia frater Petrus (a Cataneo) vir litteratus erat et nobilis, beatus Franciscus propter suam urbanitatem ipsum honorando dominum appellavit»*. «Et haec penes eum causa potissima venerandi doctores, quod Christi adiutores unum cum Christo exsequerentur officium »5.

His de propria S. Francisci sententia circa studia et scien­ tiam definitis, alia iam oritur quaestio, scilicet utrum illa etiam Ordini suo, quem condiderat, ut adiumentum franciscanae vitae et actionis admiserit. Quocirca auctores supra memorati in con­ trarias abeunt opiniones. Prima sententia eorum est, qui autu­ mant Franciscum data opera studia in fraternitate sua promovis­ se, licet negari nequeat ipsum propter scientiarum culturam de paupertate et simplicitate fratrum suorum haud leviter sollicitum fuisse.

IU.mus Hilarinus Felder in suo erudito opere supra laudato imprimis necessitatem studiorum in Minoritico Ordine a priori probare contendit, scilicet ex natura fraternitatis ab ipso fundatae et ex fine quem sibi proposuit.

Argumentum a priori iterum duplex distinguitur, in quan­ tum nempe rem probat sive ex indole activa, sive ex indole con­ templativa S. Francisci fraternitatis.

Imprimis enim activa vita, quam seraphicus Pater sibi pro­ posuit, id est operositas illa apostolica, qua ut Christus ipse et Apostoli eius inter populum et cum populo viveret, participans 1 Thomas de Gelano, ibid.j n. 105.

2 S. Franciscus, Opusculay p. 20 ; Thomas de Gelano, Vita II, n. 189.

5 “ Testamentum, in Opuscula, p. 78, 4 Chronica Fratris Jordani, in Analecta Franciscana, t. I, p. 5.

6 Thomas de Celano, Vita II, n. 172.

SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

179

eorum gaudia et dolores, sollicitudines et angustias, exhortans illos ad conformandam vitam suam ad normas et leges Evangelii, necessario studia et scientiam supponit. Zelus enim seraphici Pa­ tris omnes populos, omnes regiones, omnia tempora comprehen­ dit, omniumque hominum necessitudinibus et infirmitatibus mo­ ralibus remedium praebere persequitur. Iamvero eiusmodi actio­ nis programma, totam quodammodo humanitatem cum omnibus suis commerciis et consuetudinibus complectens, scientiarum stu­ dium omnino requirit, quippe quod, post propriae vitae sanctifi­ cationem, scientia velut quoddam gravissimum salvationis mundi praesidium censenda est \ Negari utique nequit, ait cl. auctor, quod certis temporibus et in conditionibus singularibus studia illa superflua sunt, ut e. g. pro ipso seraphico Patre eiusque pri­ mis fratribus, qui lumine Spiritus sancti collustrabantur; fieri quo­ que potest, quod propter negligentiam fratrum vel falsas opi­ niones studia despiciuntur, numquam vero Ordo noster, qui vere apostolicae vitae promovendae destinatus est, ius sibi vindicabit renuntiandi officio suo et munere, ut videlicet studiis et scientiis fideliter sese applicet, scientificamque sodalium suorum institu­ tionem et informationem strenue procuret.

Utique, magnum semper intercedet discrimen inter aposto­ latum S. Francisci et apostolatum S. Dominici. Cum enim Prae­ dicatorum institutor potissimam vim poneret in scientia, intellec­ tu, veritate, praedicatione, Pater noster seraphicus diversa ratio­ ne affectum, amorem, actionem, vitani fratribus suis veluti pro­ gramma apostolatus praescribit. Uterque tamen scientiam maxima in honore habuit, summaque reverentia afficit.

Sed non ex actuosa tantum minoritici Ordinis indole neces­ sitas studiorum probatur, ita idem Ill.mus Felder, sed ex contem­ plativa quoque nota Ordinis seraphici studium necessario requi­ ritur. Verum quidem est, etiam sub* respectu partis contempla­ tivae vitae in Ordine seraphicum virum a S. Dominico discrepa­ re, quatenus nempe Francisci quidem sententia vita abscondita et interna, non solum praeparatio et subsidium dicenda est ad apostolatum recte et fructuose exercendum, sed potius pars eius, imo elementum principale, quia vita orationi et contemplationi, paupertati et humilitati, ceterisque virtutibus evangelicis dedita, iam primaria forma veri apostolatus franciscani est aestimanda1 Cf. Hilarin Felder, Geschichte der wissenschajtlicheri Studien, p. 12.

180

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

Dum ad mentem Praedicatorum fundatoris scientia, praedicatio operositatis suorum fratrum prima postulatio est, seraphicus Pater potius exemplum vitae ante omnia in alumnis suis exigebat, licet et ipse scientiam maximi aestimaret et Ordini suo necessariam duce­ ret. Hoc utriusque institutoris consilio ratio praebetur, cur Domi­ nicus orationem et contemplationem ut necessarium studii et apostolatus adiumentum consideret, eamque determinet secundum postulata suae actionis, dum Franciscus studium et apostolatum tantummodo admittat, quatenus orationi et contemplationi ne mi­ nimum quidem noceant. Sed iam haec ipsa contemplativa vita, quae in opinione S. Francisci tam magnum valorem habet in tota .eius vivendi forma, studium scientiarum necessario exigit, ut nempe vitentur errores et confusiones, quae ex improbanda ignorantia profluere solent. Ideo S. Bonaventura postea mone­ bit, scientiam non solum apostolatui inservire, sed etiam ipsi in­ ternae Ordinis vitae necessariam esse: «Haec enim scientia non solum utilis est ad aliorum eruditionem, sed etiam ad propriam instructionem, ut servus Dei sciat se ipsum bene regere et virtutes a vitiis discernere et notitiam Dei et futurorum praemiorum clarius intelligere et in omnibus cautius et fructuosius conversari» \ Deinde autem laudatus Hilarinus Felder a posteriori osten­ dere contendit, ex factis nempe in vita S. Francisci narratis, ip­ sum sanctum Fundatorem ad scientiam in sua fraternitate pro­ movendam satis propensum fuisse.

Et primo quidem, licet neminem lateat, Franciscum profun­ dam suam scientiam S. Scripturae et S. Theologiae divinitus ac­ cepisse, tamen, ait Felder, omnino notum est, quod vir seraphi­ cus studium sacrarum scientiarum minime despexit, ut patet ex notitiis iam supra allatis.

Quod autem Franciscus scientiam inter suos asseclas revera promovere intendebat, confirmatur ex sententia Felder a pro­ pensione sancti Patris, qua clericos et litteratos tam libenter in Ordinem suum admisit. «Revertente quoque ipso ad ecclesiam san­ ctae Mariae de Portiuncula, tempore non multo post, quidam lit­ terati viri et quidam nobiles ei gratissime adhaeserunt. Quos ipse, ut erat animo nobilissimus et discretus, honorifice atque digne per-

1 Determinationes quaestionum circa Regulam Fratrum Minorum, quaest. III, in Opera Omnia, t. VIII, p. 339.

SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

181

tractans, quod suum erat unicuique piissime impendebat » \ « Coe­ perunt proinde multi de populo, nobiles et ignobiles, clerici et laici divina inspiratione afflati, beati Francisci vestigiis adhaerere, abiectis saecularibus curis et pompis, sub ipsius vivere disciplina» Praedicatoribus suis studium scientiarum efficaci modo praecepit, ut patet ex verbis S. Bonaventurae : «Quaerentibus ali­ quando fratribus, utrum sibi placeret, quod litterati iam recepti ad Ordinem intenderent studio sacrae Scripturae, respondit: «Mihi quidem placet, dum tamen exemplo Christi, qui magis orasse legitur quam legisse, orationis studium non omittant, nec tantum studeant, ut sciant, qualiter debeant loqui, sed ut audita faciant, et cum fe­ cerint, aliis facienda proponant»3.

His et aliis argumentis magna revera auctoritate 111.mus auc­ tor sententiam suam in egregio memorato suo opere proponit et corroborat. Omnino fatendum est huiusmodi rationibus et demon­ strationibus ineptias Sabatier, asserentis scientiarum studium a Curia Romano S. Fraiicisco invito impositum fuisse, efficienter et invicte refelli simulque celerem studiorum evolutionem in franciscano Ordine, ipso sanctissimo institutore adhuc vivo, facilius explicari. Ex alia vero parte tot hauriuntur ex primigeniis fonti­ bus testimonia et sententiae, quae offensionem quamdam vel re­ pugnantiam in sancto Patre prodere videntur contra studia fra­ trum suorum, ut nos potius inclinemus ad opinionem cl. Patris Gratiani Parisiensis, quam iam exppnere aggredimur. <

Huic auctori imprimis omnino certo constare persuasum est, Franciscum initio suae novae vitae, postquam aliqui socii sponte sese ipsi adiunxerant, de studiis vel de scientiis colendis nihil omnino cogitasse. Ut saepius diximus, nihil aliud Franciscus as­ sequi intendebat, quam ut pauperem Crucifixum in summa re­ rum inopia et perfecta sui abnegatione cum suis fratribus imita­ retur, populumque magis exemplo quam verbo ad eamdem Chri­ sti sequelam induceret. In suo Testamento beatus Pater proposi­ tum suum pro se et fratribus clare manifestat : « ipse Altissimus revelavit mihi quod deberem vivere secundum formam sancti Evangelii. . . Et satis libenter manebamus in ecclesiis pauperculis et 1 Ti-iomas de Celano, Vita 7, n. 57. fl Legenda trium sociorum, ed. cit., cap. XIII, § 54.

9 Legenda S. Francisci, cap. XI, n. 1, ed. cit., p. 530.

182

DE SPIK1 TU ALITATE FRANCI SGAN A.

PARS ALTERA

derelictis et eramus idiotae et subditi omnibus. Et ego manibus la­ borabam et volo laborare ; et omnes alii Fratres firmiter volo quod laborent de laboritio quod pertinet ad honestatem »\ Certo sermo ibi erat iam de praedicatione : « et, si haberem tantam sapientiam, quantam Salomon habuit, et invenirem pauperculos sacerdotes huius saeculi, in parochiis, in quibus morantur, nolo praedicare ultra voluntatem ipsorum », sed clare patet ex tota primaeva historia hanc non fuisse nisi simplicem quamdam adhortationem ad poe­ nitentiam. « Licet autem vir Dei nondum plene populo praedicaret, quando tamen per civitates et castella transibat, hortabatur omnes, ut amarent et timerent Deum atque poenitentiam agerent de peccatis.

Frater autem Aegidius admonebat audientes, ut ei crederent, quia optime eis consulebat»2. Utique totum mundum Christo lucrifa­ cere Francisci ardentissimis erat in votis, hoc autem gravissimum negotium nullo modo scientia aut doctrina, sed multo magis evangelico spiritu et sanctae vitae exemplo, addita ferventi incitatione obtinere nitebatur. Ideo scripsit in Regula : « Et debent gaudere, quando conversantur inter viles et despectas personas, inter pauperes et debiles, infirmos et leprosos et iuxta viam mendicantes 3. Et : « Custodiamus nos a sapientia huius mundi et a prudentia carnis.

Spiritus enim carnis vult et studet multum ad verba habenda, sed parum ad operationem »\ In narratione fratris cuiusdam novitii, qui a S. Francisco licentiam petiit habendi psalterium legitur haec valde memorabilis sancti Patris sententia : «Frater, ego similiter tentatus fui habere libros, sed ut de hoc scirem Domini voluntatem, tuli librum ubi erant evangelia Domini scripta, et oravi Dominum ut in prima apertione libri ostenderet mihi de hoc suam voluntatem. Et oratione finita in prima apertione libri occurrit mihi illud verbum sancti Evangelii: « Vobis datum est nosse mysterium regni Dei, ce­ teris autem in parabolis »... Et ait:9 Tot sunt qui libenter ascendunt ad scientiam, quod beatus erit qui se fecerit sterilem amore Domini Dei. Nolebat pater sanctissimus fratres suos esse cupidos scientia et li­ bris, sed volebat et praedicabat eis ut studerent fundari super sanctam humilitatem et imitari puram simplicitatem, sanctam orationem et dominam paupertatem in quibus aedificaverunt sancti et primi fra­ tres et hanc solam dicebat esse securam viam cid salutem propriam 1 Testamentum, in Opuscula, p. 79.

2 Legenda trium sociorum, ed. cit., cap. IX, § 33.

8 Regula prima, cap. IX, in Opuscula, p. 36.

4 Cf. ibid., cap. XVII, p. 46.

SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

183

et aliorum aedificationem, quoniam Christus, ad cuius imitationem sumus vocati, hanc solam nobis ostendit et docuit verbo pariter et exemplo »\ Revera, i^ta cl. P. Gratianus, in nullo documento primigeno, neque in Regula 1221, neque in Regula bullata, neque in Testa­ mento, neque in Epistulis et Admonitionibus, ulla ad studium scientiarum hortatio invenitur. Loquitur beatus Pater de labore manuali, ad quem rite faciendum atque exercendum etiam «fer­ ramenta et instrumenta »2 concedit; imo in Testamento dicit: «et qui nesciunt (scilicet laborare manibus) discant». Nusquam autem monet fratres suos, ut litteris vacent, imo in Regula ca­ nonice confirmata aperte dicit: «et non curent nescientes litteras, litteras discere »8.

Haec forsitan primo aspectu admirationem facient. Quaeret enim aliquis, quomodo fieri possit, quod Franciscus, qui scien­ tiam, ut monstravimus, tantopere venerabatur, qui Scripturae co­ gnitionem diligentissime colebat, qui acuto suo ingenio certissime intelligebat, scientiam esse instrumentum aptissimum ad defen­ sionem veritatis et ad confutandos haereticos sui temporis, qui 1 Speculum perfectionis, cap. IV, p. 10; cap. LXVIII-LXXII p. 131-145. * Regula I, cap. VII., in Opuscula, p. 46.

3 Regula II, cap. X., in Opuscula, p. 71.

Cl. Hilarinus Felder observat quidem, etiam Regulam S. Benedicti et Regulam 'S. Augustini nulla circa studia scientiarum praecepta continuisse et Franciscum circa hoc negotium nullam habuisse rationem ab antiquis illis Regulis discedere. Cf. op. cit., pag. 74 sq. Tamen eodem in loco ille cl. auctor commemorat, Praedicatorum . Ordinem primum fuisse, qui S. Dominico adhuc vivo, gravia de exercitio studiorum praecepta constituit. Franciscum autem, certo non minus ac Dominicum, Regulam suam omnino seiunctim ab antiquis Ordinum Regulis condidisse, ex iis, quae de hac re in prima parte huius operis (supra, p. 90 sq.) diximus satis constare videtur.

Si ergo mens eius fuisset revera studia fratribus commendare, hoc certo certius ■apertis verbis fecisset.

Quoad praeceptum Regulae : «et non curent nescientes litteras, litteras discere », idem Hilarinus Felder hoc ita explicandum esse asserit, quod nempe fratres laici studiis non se occupent, neque ad ordinem clericorum transire nitantur. In prima enim Regula S. Franciscus praeceperat: « Unusquisque in eadem arte et officio, in quo vocatus est, permaneat» (Reg. I, cap. VII). Ideo, ita cl. Felder, eadem firmitate, qua beatus Pater laicos in sua professione manere eamque fideliter exercere iubet, eadem vi clericos ut suum proprium laborem, scilicet studium scientiarum et sacrum mini­ sterium prosequantur, praecepit. Haec omnia vera sunt, sed vis argumenti nostri ma­ net, ut nobis videtur, quae tenus adstruimus, nihil aperte in Regula de studiis et scien­ tiis dici vel praecipi.

184

DE SPIRITUALITATE FRANGISGANA. - PARS ALTERA

saepenumero catholicos sacerdotes scientia valde superabant, stu­ dium litterarum et sacrarum doctrinarum non assumpserit in legislatione sua inter adiumenta fructuosi Ordinis sui apostolatus.

Profecto haec omnia optime noverat seraphicus Pater, sed, ut iam alibi annuimus \ non erat edus intentio subveniendi om­ nibus calamitatibus quas genus humanum patiebatur et quibus af­ fligebatur. Duplici praesertim vulnere populus Christianus labo­ rabat, vulnere scilicet mentis, id est erroribus circa veritates fidei, et vulnere cordis seu pravitate morum. Alii destinati erant a di­ vina Providentia ad medelam vulneris mentis, ut familia Praedi­ catorum, qui praedicando veritatem doctrinae, profligendo haere­ des et errores, aeternae lucis radiis homines illuminarent; ipse vero cum sua humili fraternitate imprimis vulnera cor dium cu­ rare intendebat, retrahendo scilicet corda hominum ab amore hu­ ius saeculi et concupiscentiis eius et ea inflammando amore di­ vino crucifixi Domini nostri Iesu Christi. Missio eius in mundo haec sola erat : exprimere in se et in suis fratribus pauperem, humilem Crucifixum, ut Ipsum deinde exemplo magis quam ver­ bo mundo praedicaret.

Iam, ad obtinendum hunc suum finem, scientia, ita ille pu­ tabat, nihil valebat, imo valde noxia esse posset. «Praeodoraba-

tur etiam tempora non longe ventura, in quibus occasionem rui­ nae fore scientiam sciret, spiritus vero fulcimentum spiritualibus intendisse »2. «Futura prospiciens cognoscebat per Spiritum san­ ctum et etiam multotiens fratribus dixit, quod multi fratres sub oc­ casione aedificandi alios dimittent vocationem suam, videlicet pu­ ram et sanctam simplicitatem, orationem sanctam et dominam no­ stram paupertatem » 8. Studium enim, et scientia requirunt magnas bibliothecas et scholas, proinde magnos conventus et commodi­ tatem habitationis, quae omnia paupertati et simplicitati, super omnia ab eo dilectis, magnopere nocerent. Scientia deinde glo­ riam et honorem suis cultoribus procurat, a quibus fratres suos omni conatu tueri volebat. Et etiam: «multos, inquit, scientia reddit indociles, rigidum quiddam eorum inflecti non sinens humi­ libus disciplinis »4.

1 Vide supra, p. 152 sq. * Thomas de Celano, Vita /7, n. 195.

3 Legenda antiqua, ed F. Delorme, n. 70 4 Thomas de Celano, Vita II, n. 194.

SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

185

Ex is autem, ita cl. P. Gratianus, inferendum omnino non est, Franciscum fratribus suis semper, etiam in posterum, quodlibet studium vetasse.Progrediente enim tempore et crescente Ordine nu­ mero fratrum et multiplici varietate formarum apostolatus, neces­ sitas instaurandi studia semper in dies magisque urgebat. Hisce eventibus ductus sanctus Pater, non sine magna sollicitudine de dilecta sua sponsa paupertate et tantummodo sub gravibus qui­ busdam conditionibus fratribus scientiarum culturam permisit.

Doctrina haec a P. Gratiano proposita, optime expleri videtur disputationibus L. de Carvalho eCastro in egregio suo libro : « S. Bonaventure, le Docteur franciscain » inscripto, Ille enim auc­ tor recte animadvertit, quod licet verum sit, quod Franciscus ini­ tio fundationis Ordinis de scientiae cultura minime cogitaret, ni. hilque de studiis scientiarum in suis Regulis praeceperit, in ipso tamen suo proposito, imo in ipsis suis Regulis iam semina inve­ niuntur, ex quibus posthac, progressu temporis, rerum, apostola­ tus, vitaeque adiunctis immutatis, sacrarum disciplinarum et lit­ terarum cultus sponte instabit et procedet. In prima enim Regula ponit monitum quoddam ipsi valde carum, his S. Pauli verbis : « Unusquisque in quo vocatus est, in hoc permaneat apud Deum » (1 Cor. 7, 24), ex quo arguit:«fratres . . . eamdem artem exerceant, quam noverint ... Et unusquisque in ea arte et officio, in quo vo­ catus est, permaneat»\ Verum est quod tali lege fratres laicos a studiis arcere intendebat, ut patet ex his verbis Celanensis : « Dolebat, si, virtute neglecta, scientia quaereretur, praesertim si non in ea vocatione quisque persisteret, in qua vocatus a principio fuerit»s.

Et clarius adhuc in Regula secunda : « ct non curent, ait, nescientes litteras, litteras discere »3. Tacite tamen seraphicus Pater hac sua monitione insinuat, etiam clericos persistere debere in propria eorum vocatione, id est, ut ad studium et praedicationem sese applicent. Quod hoc manifeste non dicit, ex eo explicari videtur, quod transitiones clericorum ad statum laicalem perraro inci­ debant. Hoc confirmatur responsione S. Patris a S. Bonaventura relata et supra iam laudata : «Quaerentibus aliquando fratribust 1 Regula prima, cap. VII, in Opuscula, p. 33.

1 Thomas de Cela.no, Vita II, n. 195. Cf. Speculum perfectionis, cap. LXIX. p. 133 sq.

3 Regula secunda, cap. X, in Opuscula, p. 71.

186

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

utrum sibi placeret, quod litterati iam recepti ad Ordinem intende­ rent studio S. Scripturae, respondit: ’ Mihi quidem placet, dum tamen exemplo Christi, qui magis orasse legitur quam legisse, ora­ tionis studium non omittant, nec tantum studeant, ut sciant, qualiter debeant loqui, sed ut audita faciant et cum fecerint, aliis facienda proponant» \ Sicut enim ipse, ut iam innuimus, S. Scripturam diligenter legebat et meditabatur, ita etiam fratribus suis clericis lectionem sacrorum librorum non solum permittebat, sed firmiter commen­ dabat, et quidem imprimis ad propriam sanctificationem, scilicet ad profundiorem investigationem vitae et doctrinae, exempli et virtutum Domini nostri Iesu Christi: «Bonum est Scripturae te­ stimonia legere, bonum est, Dominum Deum nostrum in ipsis ex­ quirere »2. Sed etiam ad recte praedicandum lectionem S. Scrip­ turae commendabat: « et cum fecerint, aliis facienda proponant».

Revera scimus, praesertim ex Legenda Trium Sociorum, quod Innocentius III, in ipso principio Ordinis, «dedit etiam eidem {Francisco) licentiam praedicandi ubique poenitentiam ac fratri­ bus suis, ita tamen, quod qui praedicaturi erant, licentiam a beato Francisco obtinerent »\ Sanctus Pater, ut filius obediens Summi Pontificis, hoc suo officio fungi solebat in capitulis tempore Pen­ tecostes : « Quicumque ex ipsis spiritum Dei habebat et eloquentiam idoneam ad praedicandum, dabat ei licentiam praedicandi » \ Po­ stea in Regula ministris hoc munus diudicandi praedicatores com­ mittebat : «Nullus frater praedicet contra formam et institutio­ nem sanctae romanae Ecclesiae et nisi concessum sibi fuerit a mi­ nistro suo. Caveat vero sibi minister, ne alicui indiscrete concedat »\ Ex hoc satis manifeste apparet, sanctum Franciscum aliquae sal­ tem doctrinae elementa in praedicatoribus requirere, quod auc­ toritate Regulae secundae confirmatur: «Et nullus fratrum po­ pulo penitus audeat praedicare, nisi a ministro generali huius fra­ ternitatis fuerit examinatus et approbatus . . . sint examinata et casta eorum eloquia ,, 8.

Verum est exhortationi illi morali, cui ipse Franciscus per 1 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. XI, n. 1, ed. cit., p. 535.

2 Thomas de Celano, Vita II, n. 105.

3 Legenda trium sociorum, ed. cit.t cap. XII, § 51.

4 Cf. ibid., cap. XIV, § 59.

5 Regula prima, cap. XVII, in Opuscula, p. 46.

4 Regula secunda, cap. IX, in Opuscula, p. 71.

SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

187

totam suam vitam se fideliter conformavit \ et quam in Regulis suis unice commendavit2, exiguam quamdam eruditionem scientificam satis fuisse, aliquam scilicet Scripturarum cognitionem cum simplicibus quibusdam commentariis Patrum Ecclesiae. Quod pauca omnino sufficiebant ad primorum fratrum institutionem illustratur narratione antiquorum scriptorum, quod scilicet beatus Franciscus Novum Testamentum inter fratres dividebat per folia, et singulis communicabat, ut omnes studerent, nec unus alterum impediret3. Sed haec prima elementa studii S. Scripturae iam se­ men dici debent, ex quo, tempore suo, indigentia studiorum sese fortius manifestante, evolutio scientiarum in Ordine naturaliter orietur.

Hoc incrementum praesertim circa annum 1219 sese osten­ dere incepit, tempore scilicet, quo seraphicus Pater se a guber­ natione Ordinis retrahebat et Vicarii locum suum occupabant, qui sub moderamine Cardinalis Protectoris Hugolini, Ordinem ad certas et stabiles normas constituere intendebant. Ipsa sancta Sedes, ope Cardinalis Protectoris, suam auctoritatem in Ordinis temperationem exercebat, qua ille paulatim indolem simplicem et ingenuam, vagam et legibus solutam deserens atque amittens, viam magis ordinatam et tritam ingressus est, primitivis eremitoriis cum conventibus commutatis, regularique observantia accu­ ratius circumscripta. Praedicatio quoque hoc tempore iam ma­ gis dogmatico ditatur charactere. Nil mirum quod etiam sacra studia eademque particulari modo, huius evolutionis momentum subierunt, eo vel magis, quod hoc tempore multi clerici ad Ordi­ nem confluxerunt, hominesque eruditione et scientia conspicui quamplurimi religiosum habitum franciscanum petierunt. Illi quoque, qui toti Ordini his annis praeerant, magna auctoritate scientifica excelluerunt, ut Gregorius a Neapoli, qui postea cele­ brem famam adeptus est ut praedicator Universitatis Lutetiae Parisiorum, Petrus a Cataneo, qui fuit Doctor in Universitate Bo­ noniensi, Elias a Cortona, « qui fuit scriptor Bononiae »4, « vir adeo in sapientia humana famosus, ut raros in ea pares Italia putaretur 1 Cf. Epistulae et Admonitiones, in Opuscula, p. 35 sq., p. 87 sq.

2 Regula prima, cap. XXI, et Regula secunda, cap. IX, in Opuscula, p. 50, 71. * Thomas de Gelano, Vita /, n. 62 ; Legenda antiqua, ed. cit., n. 69.

4 Thomas de Eccleston, De adventu Fratrum Minorum in Angliam, in Ana­ lecta Franciscana, t. I, p. 230.

188

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

habere »\ Ab Ordine igitur, haec ratione creto atque adulto Cardi­ nalis Hugolinus maxima pro Ecclesia Dei emolumenta exspecta­ bat, v. g. ut per erectionem scholarum theologicarum operam suam conferre posset ad formationem et praeparationem non so­ lum fratrum praedicatorum, sed etiam ipsius cleri saecularis.

Nemini certe mirum videbitur, haec omnia causam fuisse sum­ mae sollicitudinis et anxietatis beati Patris nostri Francisci, cuius anima propter eiusmodi innovationes nubibus tristitiae et moero­ ris obtenebrabatur a. Reversus erat ex Oriente, fractus corpore, aegritudine confectus, sed poenas illas corporales, quas sorores suas vocare solebat, libenter semper sustinuerat et toleraverat amore Christi crucifixi. Nunc autem animus eius tenerrimus dira et acerba maestitia afficiebatur, videndo novitates, quae paulatim fraternitatem suam irretiebant. Utique, ut sapiens architectus scie­ bat et ipse, quod Ordo suus crescens numero et actione, certis normis et legibus indigebat, ut ingenti muneri, ad quod a divina Providentia destinabatur, par exsisteret. Intelligebat quod stu­ dium sacrarum litterarum, quod ipse semper in magna aestima-^ tione habuerat, praeparandis fratribus ad apostolica ministeria omnino fuit necessarium. Sed acerba animi anxietate videbat, aliquos fratres, his novis indigentiis nimis indulgentes, viam sim­ plicitatis, sanctae paupertatis, evangelicaeque libertatis relin­ quere, quae ab initio summae eius deliciae semper fuerunt. Scie­ bat praesertim quod ad nostram quaestionem refert, universitates sui temporis profanis potius disciplinis quam sacra theologia et supernaturali spiritu alumnos suos imbuere. Ideo cupiebat, quod vir litteratus quispiam, ad Ordinem veniens, his verbis se mini­ stro praesentaret:«Ecce frater, diu in saeculo vixi, nec Deum meum vere cognovi»3. Hanc mundanam scientiae curiositatem sanctus Pater ut perfidiam considerabat contra sanctam et evangelicam simplicitatem. Praeterea quaestio de studiorum et scientiarum cul­ tura intime connexa erat cum altissima paupertate, quam seraphicus vir pupillam oculi, dominam ac reginam vocare solebat et quam prae ceteris omnibus carissimam habebat. Iamvero cultus scientiae necessario usum librorum exigebat, ex quo periculum imminebat, quod fratres litterati libros ex uno loco in alium sei

1 Chronica XXIV Generalium, ibid., t. III. p. 695, 3 Cf. Cuthbert, Life of St. Francis of Assisi, p. 313.

3 Thomas de Celano, Vita 77, n. 194.

SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

189

cum ferrent, quod Evangelii praecepto, Francisco summopere caro : «Nihil tuleritis in via » (Lue. 9, S), prorsus repugnabat.

Imo videtur totam illam acerrimam pugnam circa memoratum praeceptum, quae cum eius e Regula amandatione finivit \ prae­ sertim ob librorum, quaestionem ortam fuisse. Multoties hoc tem­ pore occurrunt interrogationes illae, quas fratres litterati sancto Francisco proponebant, utrum nempe sibi placeret an non ut studiis vacarent et libros haberent, quibus beatus Pater, licet scientiam ipsam numquam manifeste condemnaverit, cum ma­ gna tamen semper anxietate pro sponsa sua paupertate respon­ dere solebat: « Dico tibi frater, quod haec fuit et est prima et ultima mea intentio et voluntas, si fratres mihi credidissent, quod nullus fratrum deberet habere nisi vestimentum, sicut regula nobis concedit cum cingulo et femoralibus »\ Scientiam et sapientiam profecto di­ ligebat, quippe quae ex ore Altissimi procedunt, sed quod secta­ tores summae paupertatis ut magni praelati sederent in cathedra, dicentes fratri suo : « affer mihi libros »’, hoc ut proditionem con­ tra sponsam suam et reginam increpabat.

EIoc eodem tempore occurrit factum illud famosum, quod beatus Franciscus, anno 1221 ex Oriente reversus, Bononiae inve­ nit domum studiorum, a fratre Petro de Staccio aedificatam, qua seraphici viri animus tantopere offensus fuit, ut omnes fratres, etiam infirmos, e domo repelleret \ Qua occasione exclamasse fertur : « Tu vis destruere ordinem meum ! Desiderabam et vole­ bam, exemplo Domini mei Iesu Christi, fratres meos magis orare quam legere»6, Licet haec verba condemnationem ipsorum stu­ diorum continere videantur, ex claro Celanensis testimonio evi­ denter patet, severam beati Patris exprobrationem potius contra laesionem paupertatis directam fuisse: «qui, eo quod fratrum do­ mum verbum intonuit», gressum vertit et Bononiam non accedens, aliunde pertransiit.

Gravi hoc moerore, qui animam beati Francisci propter abu­ sus in exercitio studiorum afficiebat, non obstante, seraphicus Pa­ ter magis atque magis necessitatem ipsorum agnovit. Magnus con1 Hilabin Felder, op. cit., p. 82. Circa textum « Nihil tuleritis . . .cf. Legenda antiqua, ed. cit., n. 69 sq. ; Speculum perfectionis, cap. IV, LXIX, LXXII. * Speculum perfectionis, cap. II, p. 4.

3 Cf. ibidem. * Thomas de Celano, Vita II, n. 58. ‘ Actus B. Francisci et sociorum eius, cap. LXI.

190

DE SPIRITUALITATE FRANClSCANA. - PARS ALTERA

cursus virorum litteratorum ad Ordinem, qui ad normam ipsius institutoris : « Unusquisque in quo vocatus est, in hoc permaneat apud Deum » (1 Cor. 7, 24) studia sua intermittere non obliga­ bantur, progressio manifesta apostolicae operositatis et sacrae praedicationis profundiorem postulans sacrarum litterarum scien­ tiam, haec omnia revera uberiorem doctrinarum ordinationem necessariam reddebant, ita ut Franciscus paulatim clericis, qui vero spiritu agebantur, consensum studendi tribuerit. Ex eo quod in Regula sua bullata fratribus laicis studia prohibuit, logice deducendum esse videtur, quod clericis illud tacite sal­ tem, permisit. Hoc eodem anno (1223) ipse Franciscus, qui post­ quam Cardinalis Hugolinus domum Bononiensem suam esse pos­ sessionem edixerat, fratribus licentiam ibi redeundi dederat, S. Antonium Patavinum ut primum Lectorem S. Theologiae in Ordine constituit. In ipso enim invenit beatus Pater virum scientiis divinis mirabiliter excultum, qui tamen cum ipsis hu­ milem et pauperculum spiritum evangelicum, necnon sanctum profundumque orationis spiritum omnino coniungebat. Gaudium eius et exsultatio de hac mirifica unione « reginae sapientiae » et «sororis» eius «sanctae purae simplicitatis»1 in hoc viro secun­ dum cor eius, elucere videtur ex hac celebri epistula, quam hac occasione S. Antonio misit: « Carissimo meo fratri Antonio fra­ ter Franciscus salutem in Christo. Placet mihi quod sacram theo­ logiam legas fratribus, dummodo propter huiusmodi studium san­ ctae orationis et devotionis spiritum non exstinguant, sicut in Re­ gula continetur »2.

Deputatio S. Antonii, velut primi Theologiae magistri, reve­ ra discrimen indicare videtur in S. Francisci iudicio et sententiacirca acerrimam litterarum studiorum quaestionem. Tali enim doctore puritatem Regulae promissae evangelicamque pauper­ tatem in clericis et studiosis cautam sciebat. Ab illo tempore vi»

1 Salutatio virtutum, in Opuscula, p. 20.

2 Chronica XXIV Generalium, in Analecta Franc., t. III, p. 132. De tempore et authenticitate huius epistolae cf. Hilarin Felder, op. cit., p. 144 sq. Ipse P. Sabatier (cf. Vie de S. Frangois, p. 381 sq., ed. 1931), post inquisitiones scientificas recentiores, tenacitatem in neganda authenticitate huius documenti nonnihil mitigare coactus est. Thomas de Celano. qui epistolam ipsam non affert, haec tamen verba habet: « Et beato Antonio, cum semel scriberet, sic poni fecit in principio litterae : Fratri Antonio, episcopo meo ». Cf. Vita II, n. 163. Ex quo quidem titulo certe magna veneratio S. Patris pro suo Lectore apparet.

191

SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

detur beatus Pater facilius fratribus suis sacrarum scientiarum studia permisisse, hac fiducia nisus quod simul cum ipsis evangelica sua forma vitae a bonis et fidelibus fratribus servaretur. Hoc tempore quoque probabiliter poni debet sententia a Thoma Celanensi laudata: « Ministros verbi Dei tales volebat, qui studiis spi­ ritualibus intendentes, nullis aliis praepedirentur officiis. Hos enim a quodam magno rege dicebat electos ad edicta, quae ex eius ore per­ ciperent, populis demandanda » \ Et sane, S. Francisco adhuc vivo, fratres, qui iam inde ab anno 1220 Parisiis habitabant sub moderamine B. Agnelli a Pisis, necessitudines cum Universitate fovebant, scholasque ipsius fre­ quentabant. Anno 1225 celebres quattuor Magistri Theologiae Or­ dinem ingressi sunt, inter quos Haymo a Faversham 2, quorum exemplo moti alii quoque studiosi Universitatis habitum franciscanum assumpserunt.

Anno 1224 invenimus fratres minores Oxoniae, ubi magna cum diligentia studia Universitatis huius civitatis frequentant3.

De his Eccleston refert : « Oxoniae primo recepit fratres Robertus leMercer et locavit eis domum, in qua intraverunt Ordinem multi probi baccalarei et multi nobiles »4. «Licet autem fratres summae simplicitati et conscientiae puritati summopere studerent in omnibusr in audienda tamen lege divina et scholasticis exercitiis ita fuere fer­ ventes, ut scholas theologiae, quantunque distarent, adire quotidie nudis pedibus in frigoris asperitate et luti profunditate non pigra­ rentur 5.

Ita, dum Pater noster S. Franciscus viveret, Ordo, certo con­ sentiente ipso seraphico fundatore, viam studiorum et scientiae strenue ingressus est.

Praetereundum tandem non est, seraphicum Doctorem S. Bonaventuram, qui mentem S. Francisci optime noverat, ad sacra studia in Ordine prosequenda impulsionem mirabilem dedisse. %

Ex omnibus quae de mente S. Francisci circa studia et scien­ tiam elucubravimus clarissime principia quaedam elucent, quae 1 Thomas de Celano, Vita II, n. 163.

2 Thomas de Eccleston, De adventu Fratrum Minorum in Angliam, in Ana­ lecta Franciscana, t. I, p. 228.

3 Idem, ibid., p. 226-228.

4 Idem, ibid., p. 226.

6 Idem, ibid., p. 228.

192

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA ,

sanctus Pater a fratribus suis scientiae cultoribus observari pror­ sus poscit et flagitat.

Et primo quidem ab omnibus in ipsa sua Regula requirit, ut «sanctae orationis et devotionis spiritum non exstinguant, cui debent cetera temporalia deservire » \ Hoc principium constanter occurrit in antiquis fontibus, ut in classico responso S. Patris a S. Bonaventura relato et a nobis saepius allegata : «Mihi qui­ dem placet, dum tamen exemplo Christi, qui magis orasse legitur, quam legisse, orationis studium non omittant»2.

Deinde aeque simpliciter et absolute exigit in omnibus inte­ gerrimam fidelitatem verae et nativae eius formae vitae, sanctae nempe evangelicae paupertati, humilitati et simplicitati. «Bea­ tus Franciscus nolebat ut fratres sui essent cupidi de scientia et de libris, sed volebat et fratribus praedicabat ut studerent habere et imitari puram et sanctam simplicitatem, orationem sanctam et do­ minam paupertatem, in quibus aedificaverunt sancti et primi fra­ tres et hanc credebat esse securiorem viam pro salute animarum » 8.

Alia eius postulatio erat, quod studium numquam exerceretur propter studium, sed solummodo in ordine ad vitam et actionem.

Scientia enim, quae mentis delectationem tantum quaerit, destruit simplicitatem cordis et puritatem evangelicam, illa vero scientia, quae oritur ex spirituali experientia et ex aemulatione excelsi cuiusdam et nobilis propositi finis assequendi, cor animumque recreat ac refocillat itemque vires homini suppeditat, ut semper magis Deo, omnis sapientiae fonti, sese conformem reddat. Ex istiusmodi postulatione sequitur, primo, quod «prius praedicator haurire secretis orationibus debet quod postea sacris effundat ser­ monibus ; prius intus calescere, quam foris frigida verba proferre 4.

Deinde, propter idem principium, a seraphico Patre iterum atque, iterum fratribus inculcabatur, quod scientia in actionem semper et vitam tendere debebat, ut complementum suum et perfectio­ nem reciperet: «illi religiosi sunt mortui a littera, qui spiritum divinae litterae nolunt sequi, sed sola verba magis cupiunt scire et aliis interpretari»5. Hinc illud celebre affatum sancti Patris : « Tantum scit homo de scientia, quantum operatur » \ Ideo filius S. 1 Regula secunda, cap. V, in Opuscula, p. 68.

2 Legenda S. Francisci, cap. XI, n. 1, ed. cit., p. 535. * Legenda antiqua, ed. cit., n. 70.

4 Thomas de Celano, Vita II, n. 163.

6 Admonitio VII, in Opuscula, p. 10.

6 Legenda antiqua, ed. cit., n. 74.

SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLI CAE

193

Francisci non debet studere primo et primario in ordine ad suam praedicationem et ad suum apostolatum, sed primo et primario in ordine ad propriam suam sanctificationem; non debet legere Scripturam, ut ibi pulchra eloquia quaerat, quibus populo placere possit, sed imprimis, ut ibi incitamenta inveniat ad propriam per­ fectionem spiritualem assequendam ; studere debet, ut melius vivat, ut ferventius amet Deum, ut perfectius Illi serviat, ita ut postea, ex propria experientia et abundantia de thesauris suis ce­ teros ditet atque locupletet.

Tandem aliud consilium S. Francisco valde familiare circa scientiae culturam erat illud, quod vir litteratus, habitum Ordinis petens, non solum bonis suis saecularibus se abdicare deberet, di­ stribuens ea pauperibus, sed etiam quodammodo bona spiritualia suae scientiae relinquere: « Dixit aliquando magnum clericum etiam scientiae quodammodo resignare debere, cum veniret ad Ordinem, ut tali expropriatus possessione, nudum se offerret brachiis Crucifixi »\.

Modo quo seraphicus Pater sanctum Antonium recepit et ad munus fratres docendi praeparavit, hanc suam sententiam eiusque mirificos fructus coram monstravit. Certum est enim, Franciscum in primis illis Assisii comitibus generalibus, quibus Anto­ nius aderat, cognovisse fratrem illum modestum, simplicem et devotum ex Lusitania, eius quoque scientiam, eruditionem, dex­ teritatem agnitam habuisse; nihilominus eum parvulo coenobio et solitario destinavit, in montibus sito, ubi diu absconditus, humil­ lima obibat munera servilia, priusquam ad doctrinae magisterium et sacrae praedicationis officium esset deputatus. Huic primo seraphici Ordinis magistro plenissime optimeque accommodantur illa S. Francisci verba: «Quapropter vellem, ait, ut vir litteratus hanc mihi precem offerret: * Ecce, frater, diu in saeculo vixi, nec Deum meum vere cognovi. Oro, concede mihi locum a strepitu mundi semotum, quo recogitem annos meos in dolore, quove dispersiones cordis mei recolligens, animum ad meliora reformem ’. . . Qualem, ait, futurum crederetis, qui sic inciperet ? Profecto leo excatenatus ad omnia robustus exiret, et beatus succus, 'quem hausisset initio, continuis in eo profectibus cresceret. Hic tandem vero ministerio verbi daretur certus, quia illud quo bulliret effunderet »a.

1 Thomas de Celano, Vita II, n. 194.

8 Cf. ibidem.

P. Yitu» a BuasuH, De epiritualitate franswcana - 13.

Caput VII. SPIRITUS ORATIONIS : TERTIUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE FRANCISCALIS Oratio mentalis. — Oratio liturgica. — Spiritus orationis.

Post ea quae de coniunctione vitae contemplativae et activae in apostolatu hucusque disseruimus, iam plane perspicuum esse videtur, orationem, seu potius spiritum orationis omnino requiri ad vitam apostolicam recte ac fructuose instituendam, utpote quae fons sit ex quo praedicator continuo haurire debeat aquas salutares ad animas caelesti doctrina imbuendas. Sane si oratio iure meritoque anima omnis spiritualis vitae dicatur, non minore certe iure apostolatus quoque anima dicenda est, quia sicut illa sine continua et fervida oratione arescit et deficit, sic iste, orationis irrigatione deficiente, cito omni efficacitate destituitur. In prae­ senti igitur capite ipsius seraphici Patris nostri Francisci exem­ plum considerare nobis proponimus, monstrando quod tota ipsius vita oratione et contemplatione divinorum mysteriorum compenetrata fuit. Verum quidem est Franciscum incredibili modo apostolatui charitatis et praedicationis sese dedicasse, ita ut per totam Italiam, per Galliam et Hispaniam, imo usque ad Orientem vox eius dulcis et sonora audiretur, qua paganos ad veram fidem, re­ laxatos ad meliorem frugem, bonos ad sanctitatem incitaret. Quo ingenti labore distentus, numquam tamen ab oratione, quam sibi habebat in deliciis, discedebat «nam ambulans et sedens, intus et foris, laborans et vacans orationi adeo erat intentus, ut illi videre­ tur non solum quidquid erat in eo cordis et corporis, verum etiam operis et temporis dedicasse »x.

1 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. X, n. 2, in Opera Omnia, t. VIII, p. 533 sq.

TERTIUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

195

Si simplicem precationem vocalem omittamus, non quia paryi valoris sit, sed quia specialis tractationis non indigeat, tres, ni fallor, dantur formae orationis, quibus homo apostolicus ver­ satus esse debet, si revera summis postulationibus muneris sui par existere desideret; requiritur scilicet ut orationi internae fide­ liter vacet, orationem liturgicam religiose colat, et ex utraque ad ipsum statum seu ad vitam orationis sedulo ascendat. Iam his tribus modis seraphicus Pater, in exemplum omnium fratrum, qui eum in viis apostolicis sequi anhelant, sese admirabili modo exercebat.

Imprimis enim orationi internae seu mentali omnib.us ani­ mae viribus operam dabat. Iam ipso suae conversionis tempore legimus, quod «sequestratus oraret et prae nimietate fervoris to­ tus esset absorptus in Deum ; apperuit ei Iesus Christus veluti cruci affixus » \ Huic orandi modo per totam suam vitam fidem ser­ vavit eique integras horas, imo dies noctesque consecrare con­ suevit. «Quandoque beatus Franciscus invenitur orasse facie in coelum levata, oculis et manibus ad Deum directis, et per totam noctem usque de mane nihil aliud dixisse nisi haec verba: «Deus meus et omnia». Quae verba geminando dixit cum tanta morositate ei devotione ei cum multis lacrimis ad Deum . . . Aliquando beatus Franciscus per totam noctem nihil aliud dixit nisi: Sanctissime Domine, vellem te diligere I Unde dum talia in oratione pernoctando diceret, Dominus Iesus Christus apparuit ei... Ad cuius pedes se proiciens beatus Franciscus dixit Domino: «Domine mi, ego vobis totum cor meum et corpus meum dedi, et vehementer desidero, si tamen scire possem, pro vestri amore plura facere». Cui respondit Dominus : « Concedo tibi haec, quae rogasti, et ego ex singulari gra­ tia do, quod semper dum vives aliquid boni cogites vel facias » ’. « In silvis vero et solitudinibus orans, nemora replebat gemitibus, loca spargebat lacrimis, pectora manu tundebat, ibique quasi occultius secretarium nactus, confabulabatur saepe verbis cum Domino suo.

Ibi respondit iudici, ibi supplicabat patri, ibi colloquebatur amico, ibi colludebat sponso. Revera, ut cunctas medullas cordis multipli­ citer holocaustum efficeret, multiplicem ante oculos summe simpli1 Cf. S. Bona ventura, op. ctt., cap. I, n. 5, ed. c,it., p, 507.

2 Bartholomaeus de Pisa, De conformitate vitae, in Analecta Franciscana t. V, p. 255.

196

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

cem proponebat. Immotis saepe labiis ruminabat interius, et intror­ sum extrinseca trahens spiritum subtrahabat in superos. Omnem sic et intuitum et affectum in unam quam petebat a Domino diri­ gebat, totus non tam orans quam oratio factus »1.

Hanc orandi rationem Franciscus diligentissime fratres suos docebat, primo quidem exemplo suo, quo quotidie reficiebantur, sed etiam verbo suo inflammato numquam desiit eos ad orationis familiaritatem et ad intimam et continuam cum Deo unionem concitare. Sic iam in prima Regula : «. . . in sancta caritate quae Deus est, rogo omnes fratres tam ministros quam alios, ut omni im­ pedimento remoto et omni cura et sollicitudine postposita, quocum­ que modo melius possunt, debeant servire, amare, adorare, et honorare Dominum Deum mundo corde et pura mente, quod ipse super omnia quaerit. Ac semper faciamus in nobis habitaculum et mansionem ipsi, qui est Dominus Deus omnipotens, Pater et Filius et Spiritus sanctus »a. « Orationis gratiam viro religioso desiderandam super omnia firmiter asserebat, nullumque credens sine ipsa in Dei pro­ sperari servitio, modis quibus poterat, fratres suos ad eius studium excitabat»3.

Illud autem insigne reputatur, quod beatus Pater in his suis institutionibus numquam viam et rationem designat, qua fra­ tres orationem internam exerceant, sed potius illis in hoc negotio summam libertatem relinquit sicut de cetero iam patet ex textu Regulae supra laudato : «rogo omnes fratres, ut. . . quocumque modo melius possunt, debeant servire, amare, adorare et honorare Dominum Deum mundo corde et pura mente ». Argumenta quidem proponit, ad quae fratres in meditatione sua animos mentesque defigere utiliter possunt, ut sunt infinitae perfectiones Dei, splen­ dor et pulcherrimus ordo creationis pulchritudinem Creatoris referens, et super omnia Crux et Passio Domini nostri Iesu Christi, quae semper praecipua erant considerationis materia Francisco eiusque veris discipulis. Porro singularia quae ille in deliciis ha­ bebat internae orationis argumenta S. Bonaventura paucis ver­ bis comprehendit in sua beati Patris vitae narratione, ubi de pri1 Thomas de Celano, Vita 11, n. 95.

2 Regula prima, cap. XXII, in Opuscula, p. 54 sq.

3 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. X, n. 1, ed> cit., p. 533. Cf. Comment. in Reg. 1, cap. XXII, De oratione, in De conformitate, Analecta Franciscana, t. IV, p. 599, ubi plures orationes S. Patris inveniuntur.

TERTIUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

197

mis institutionibus disserit, quas seraphicus vir discipulis suis tradebat in loco Rivi Torti: « Recollegit itaque se vir Dei cum ce­ teris sociis in quodam tugurio derelicto iuxta civitatem Assisii, in quo secundum sanctae paupertatis formam in labore multo et inopia victitabant, magis lacrimarum quam deliciarum panibus refici satagentes. Vacabant enim ibidem divinis precibus incessanter, mentaliter potius quam vocaliter studio intendentes orationis devotae, pro eo quod nondum ecclesiasticos libros habebant, in quibus pos­ sent horas canonicas decantare. Loco tamen illorum librum crucis Chrtsti continuatis aspectibus diebus ac noctibus revolvebant, exem­ plo Patris et eloquio eruditi qui iugiter faciebat eis de Christi cruce sermonem. Rogantibus autem fratribus, ut eos doceret orare, dixit : ’ Cum orabitis, dicite : Pater noster, et Adoramus te, Christe, ad om­ nes ecclesias tuas, quae sunt in toto mundo, et benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum ’. Docuit insuper eos Deum laudare in omnibus et ex omnibus creaturis, honorare prae­ cipua reverentia sacerdotes, fidei quoque veritatem, secundum quod sancta Romana tenet et docet Ecclesia, et firmiter credere et simpli­ citer confiteri. Servabant illi Patris sancti documenta per omnia et ad omnes ecclesias et cruces, quas e longinquo videre poterant, iuxta datam sibi formam orantes, se humiliter prosternebant» \ Praeter orationem internam Franciscus liturgicam quoque orationem studiosissime colebat, imo duas illas formas intimo nexu arcte coniungebat, nam horas canonicas dum recitabat, anima eius penitus in Deum absorpta erat, diimque psalmos ceterasque divini officii partes meditando pronuntiabat, cor eius dulciter inflammabatur. Iam in prima Regula fusius de modo di­ vinam psalmodiam persolvendi disseruerat2. In Regula vero ca­ nonice approbata obligationem fratrum liturgicas preces recitan­ di accuratius statuit his verbis : « Clerici faciant divinum officium secundum ordinem sanctae romanae Ecclesiae excepto psalterio, ex quo habere poterunt breviaria. Laici vero dicant... Pater no­ ster »s. Tempore enim S. Francisci, sicut de cetero adhuc etiam nostris diebus contingit, diversa erat ratio divinas laudes reci­ tandi, ita ut e. g. Benedictini, Cistercienses, aliique Ordines mo1 S. Bonaventuba, Legenda S. Francisci, cap. IV, n. 3, ed. cit., p. 513. * Regula prima, cap. III, in Opuscula, p. 27. * Regula secunda, cap. III, in Opuscula, p. 27.

198

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

nastici proprium suum quique ritum in hac re sequerentur. At propter singularem suum erga sanctam romanam Ecclesiam amo­ rem et reverentiam S. Franciscus voluit, ut fratres sui officium liturgicum persolverent « secundum ordinem sanctae romanae Ec­ clesiae ». Ob hanc igitur rationem dedit eis facultatem «breviaria » habendi, quia haec ipsa breviaria in usu erant apud romanam Ecclesiam. Utebantur enim hoc tempore clerici tum saeculares tum regulares, variis libris ad divinum officium recitandum, ut psalterio, lectionario, antiphonario, libro responsoriali et ita porro.

Paulatim vero introduci ceperunt pro clericis iter facientibus alii libri, in quibus minuta, contracta et breviata scriptura ea omnia continebantur, quae antea in pluribus illis supra dictis libris inveniebantur, quapropter breviaria vocabantur. Iam ipsa romana Curia, propter frequentes sedis mutationes, usum huius breviarii assumpsit tempore praesertim Innocentii III, quaprop­ ter etiam S. Franciscus usum huius breviarii fratribus permisit, non obstante altissima paupertate. Adiunxit autem in Regula : « excepto psalterio », quae verba etiam ex historia huius temporis explicanda sunt. Nam duplex exsistebat psalterium, alterum sci­ licet romanum, psalmos continens secundum primam S. Hiero­ nymi versionem, anno 383 a Papa Damaso in Liturgiam intro­ ductum, quod in Ecclesia romana semper in usu erat; gallicanum alterum, psalmos referens secundum alteram recognitionem seu emendationem eiusdem S. Hieronymi, quod a Gregorio Turonensi saeculo VI in Galliam invectum fuit et ideo gallicanum vocabatur.

Psalterium autem hoc gallicanum paulatim ita divulgatum fuit, ut saeculis XII et XIII etiam in Germania, Anglia et Italia passim primae correctioni psalterii praevaleret. Hinc factum est, quod psalterium gallicanum multo facilius haberi poterat quam romanum, quapropter etiam Franciscus fratribus suis illud con­ cessit \ Iamvero ex primaevis fontibus vitae S. Francisci apertissi­ me constat, quod beatus Pater devotione vere admirabili erga liturgicam Ecclesiae orationem, utpote quae vox sponsae (cf.

Cant. 2, 14) dicenda est, afficiebatur. «Horas canonicas non mi­ nus timoratus quam devotus reddebat. Nam licet oculorum, stoma­ chi, splenis et hepatis aegritudine laboraret, nolebat muro vel pa1 Cf. Albertus p. 217 sq.

a

Bulsano, Expositio Regulae FF. Minorum, cap.

III,

TERTIUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLIGAE

199

rieti, dum psalleret, inhaerere, sed horas semper erectus et sine caputio, non gyrovagis oculis, non cum aliqua syneopa persolvebat» \ Sed nec itinera eius crebra et gravia eum a recitatione divini officii retrahere valebant, nam «cum per mundum pedes ibat% semper ad dicendum horas suas gressum figebat; cum vero eques, descendebat ad terram. Unde cum quadam die reverteretur ab Urbe et continue plueret, ad dicendum officium de equo descendit, diuque stans, totus fuit in pluvia balneatus »a. Quietem quoque et tran­ quillitatem in divino officio recitando valde commendabat, dicere solitus: «Si quiete comedit corpus cibum suum, futurum cum ipso vermium esca, cum quanta pace et tranquillitate accipere debet anima cibum vitae »8. «Psal mos cum tanta mentis et spiritus attentione dicebat, quasi Deum praesentem haberet; et cum nomen Domini in ipsis occurreret, prae suavitatis dulcedine labia sua lingere vide­ batur »*. Valde notum est factum de vase illo, quod a sancto Patre tempore sibi libero confectum, ei, dum horam tertiam per­ solvebat, causa distractionis fuerat; quomodo scilicet statim illud in ignem proiecit, dicendo : « Sacrificabo illud Domino, cuius sa­ crificium impedivit»*.

Profundo revera spiritu liturgico seraphicus vir imbutus erat, ut clare perspicitur ex modo, quo sacrificio Missae, licet sine externa pompa et omni cum simplicitate celebraretur, interesse solebat. Quem quidem sanctissimum morem hodierno tempore actio liturgica strenuo conatu apud populum Christianum, qui spiritus liturgici pro dolor oblitus est, restituere intendit, ut sci­ licet intima unione adstantes fideles se cum Christo coniungant secundum duplicem eius functionem Sacerdotis nempe et Hostiae, ille seraphico Patri omnino familiaris erat. Perspicaci enim suae mentis intuitu, superis fulgoribus radiatae, sciebat, Christum Iesum quidem esse summum et principalem Sacerdotem sui sa­ crifici, sacerdotem autem celebrantem ministrum eius in altari, omnes vero quoque christifideles, quotquot de fructibus sacrificii participare intendunt, intimo modo cum Christo eiusque ministro coniunctos hoc «sanctum sacrificium », hanc «immaculatam ho•i

1 Thomas de Celano, Vita II, n. 96. * Ibidem. * Ibidem. * S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. X, n. 6, ed% cit., p. 534.

1 Thomas de Gelano, Vita II, n. 97 ; S. Bonaventura, loe. cit.

20Q

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

stiam » Deo Patri offerre. Probe quoque sciebat Franciscus Chri­ stum Iesum esse Hostiam et Sacrificium in sacrosancta eius Hu­ manitate, omnes autem fideles membra esse corporis eius my­ stici, cuius unionis vi seipsos simul cum Christo in «hostiam pu­ ram, hostiam sanctam, hostiam immaculatam » offerre invitantur, si plenius et uberius fructus huius sublimis sacrificii percipere desiderent. «Reverendum enim illud omni reverentia prosequeris, membrorum omnium sacrificium offerebat et agnum immolatum recipiens, illo igne qui in altari cordis semper ardebat, spiritum immolabat » 1. Sacrosanctum hoc sacrificium toti eius vitae apostolicae animum et vigorem tribuebat, quia ibi quotidie se cum Christo crucifixo coniungebat, ibi intimam illam et semper crescentem unionem et transformationem in Christo obtinebat, quae purissimus erat et locupletissimus fons, ex quo invictus eius animarum zelus novo semper impetu profluebat. Descendens quotidie de illo monte mystico, corde caelesti amore repleto, ibat per mundum abundantiam effluens thesaurorum gratiarum ibi acquisitarum super omnes animas quas in via sua inveniebat.

Iuvat hic breviter indagare, utrum et quatenus S. Franciscus exteriorem quoque cultus liturgici dignitatem ac maiestatem ama­ verit illamque in suam religiosam confraternitatem introduxerit vel saltem permiserit.

Quod seraphici viri sensibile cor splendoribus S. Liturgiae fortiter movebatur et per visibilia cultus divini mysteria in in­ visibilium amorem rapiebatur (cfr. Praef. Nat.), ex mirifica illa festivitate elucet in nocte Nativitatis Domini Graecii celebratam ubi Franciscus magna cum laetitia cordis, «leviticis ornamentis » indutus, «quia levita erat», sancto altari adstabat et «voce so­ nora sanctum Evangelium » cantabat. Et quidem « vox eius erat vox vehemens, vox dulcis, vox clara, voxque sonora, cunctos invitans ad praemia summa »*.

Attamen certum est seraphicum Patrem, initio suae novae vitae, cum primis suis sociis, de formis externis Liturgiae in ce­ lebrando S. Missae sacrificio et Horas canonicas recitando pa­ rum aut nihilum curasse. Imo nec pro posteriori vitae tempore, quando nempe numerus fratrum iam satis creverat, ex fontibus.

1 Thomas de Celano, Vita II, n. 201. s Idem, Vita I, n. 80.

TERTIUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

201

erui potest, eum Liturgiam cum exteriori quodam splendore co­ luisse. Quod si tamen mirabilem evolutionem consideremus, quam cultus liturgicus statim post sancti Fundatoris mortem ob­ tinuit, difficile negari posse videtur, ipsum sanctum Patrem se­ mina huius liturgicae culturae inter fratres suos sparsisse. Revera saeculo XIII iam dimidiato sacra Liturgia in Ordine insigniter explicata apparet. S. Bonaventura ideo potissimum maiores con­ ventus primaevis eremitoriis anteposuit, ut liturgicus ritus maiori cum dignitate celebrari posset; et in libro «Speculum discipli­ nae » inscripto, cuius auctor probabiliter est frater Bernardus a Bessa, ipsius seraphici Doctoris coaetaneus et coadiutor, diserte dicitur, quod officium divinum hoc tempore iam in cantu persolvi consuevit : « In sabbatis quoque et praecipuarum soelmnitatum vigi­ liis praevidendum est divinum officium tam in littera quam in nota »\.

Quod autem iam ante generalatum S. Bonaventurae Liturgia magno in honore esset apud fratres minores, patet ex zelo quem il­ lustris Haymo a Faversham in propagando divino cultu explicabat, qui propterea anno 1241 corpus rubricarum composuit, totam Li­ turgiam franciscanam complectens 2. Sed adhuc altius ascendentes musicam sacram iam in Ordinem introductam reperimus tempore quo David ab Augusta munere Novitiorum Magistri fungebatur suumque praeclarum librum «De exterioris et interioris hominis compositione»inscriptum publici iuris fecit (1240 vel 1241). In hoc enim laudato opere legimus : «Nec vocem curialiter frangas in cantando, quia si quaeris Deo placere in cantando, tunc, quando plus cantaveris simpliciter, tanto magis ei placebis. Si quaeris audi­ toribus placere, inanis gloria est; si tibi placeas, vana levitas est; si aedificationem auditorum in cantando quaeris, quanto magis cantando vanitatem fugis, tanto magis aedificas omnes. Cordis devo­ tionem et puritatem Deus magis attendit quam sonoritatem vocis . . .

Et intentio tua in divino officio debet magis esse ad hoc, ut ex, verbis sacrae Scripturae elicias spiritualem intellectum et devotionis af­ fectum, quam ut curialiter exprimas notas cantando vel vocem tubando exaltes, licet quidam religiosi in hoc frustra arbitrentur, se obsequium praestare Deo, quia si Deum delectaret vocis sonoritasy 1 S. Bonaventura, Opera Omnia, t. VIII, p. 595. a Cf. Rituale antiquissimum Ordinis Fratrum Minorum, in Anal. Ord. Fr. Min. Qap., 1906, t. XXII, p. 91 sq. ; Hilarin de Lugerne, O. F. M. Cap., St. Frangois d’Assise et le Breviaire Romain, in Etudes Franc., 1901, t. V, p. 490 sq.

202

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA.

PARS ALTERA

tunc et ipsa musica instrumentorum vel avium cantus eum demulce­ rent, quae satis dulcia sunt suo modo » \ Quin etiam ex ipsius S. Francisci tempore afferri possunt testimonia, quae indicant hac iam primaeva aetate, saltem in quibusdam communitatibus officium divinum cum musico con­ centu persolutum fuisse. Nam Eccleston, auctor libri «De adventu Minorum in Angliam» inscripti, narrat de primis illis fratribus, quod iam ab initio eorum commorationis in Anglia, anno nem­ pe 1224, officium liturgicum solemniter et quidem cum cantu ce­ lebrare consueverunt: «Regula tantum contenti et paucissimis aliis institutis, quae post confirmationem Regulae emanaverant, Domino serviebant. Cum non essent nisi tres aut quattuor aut ad multum sex, cum nota solemniter cecinerunt. In praecipuis quoque solemnitatibus tanto fervore contaverunt, ut per totam noctem nonnum­ quam durarent vigiliae »*.

Quae omnia aliter explicari non posse videntur, nisi admit­ tamus, ipsius seraphici Patris intentionem fuisse, officia divina, ubi fieri potuerit, cum solemnitate et cantu celebrare. Hoc pa­ riter concludendum esse videtur ex ipso praecepto Regulae : «Clerici faciant divinum officium secundum ordinem romanae Ecclesiae ». Nam mens Ecclesiae inde ab antiquitate semper fuit, quod divina psalmodia, quotiescumque fieri posset, persolveretur solemniter, ad quam solemnitatem requirebatur prae ceteris can­ tus ecclesiasticus. Hoc confirmatur ex eo, quod verbum illud « ordo sanctae romanae Ecclesiae » non solum ad textum breviarii et missalis sese referebat, sed etiam ad cantum, qui in eodem ordine simul cum textu assumptus erat3.

Ex ferventi S. Francisci orationis exercitio, praesertim ex altissima eius contemplatione divinorum mysteriorum et constan­ ti liturgicae orationis studio oriebatur devotissima illa habitudo, qua mens eius continua ascensione in Deum elevabatur, totiusque eius vita incessanti unione cum Summo Bono pervadebatur.

Hic revera est ille vitae status, cuique apostolo Iesu Christi ani­ marumque propugnatori maximopere desiderabilis, quia ibi abun1 David ab Augusta, De exterioris ei interioris hominis compositione, lib. I* ■cap. XXI, p. 27, 28.

2 Analecta Franciscana, t. I, p. 227.

3 Hilarin Felder, Geschichte der wissenschaftlichen Studien im Franziskanerorden, p. 426 sq.

TERTIUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

203

dantes illos invenit scientiae et sapientiae, amoris et caritatis, gratiae et veritatis thesauros, quos in praedicatione sua plenis manibus in mundum dispensat. Ad obtinendum autem illum statum orationis, illum spiritum orationis, illam vitam orationis, ad tria anima attendere debet, scilicet imprimis, ut se ad hunc sublimem statum recte et diligenter disponat, deinde» ut in con­ tinua oratione, secundum Domini praeceptum : « Oportet sem­ per orare et non deficere » (Luc. 18, 1) sese devote exerceat, et tandem, ut totam suam vitam oratione sanctificet et fecundet.

Iamvero, quomodo S. Franciscus sese ad orationem praeparave­ rit atque disposuerit, optime describitur a Bartholomaeo Pisano in suo. libro « De Conformitate vitae beati Francisci ad vitam Do­ mini Iesu », ubi plurimis exemplis e vita seraphici Patris ostendit sequentia «dispositiva et praeparativa ad orationem» admirabili modo in ipso inveniri, nimirum : « Mentis et cordis a terrenis re­ vocatio per temporalium totalem abdicationem. Intentionis totaliter in Deum directio: ’ Deus meus et omnia ’. Proprii status et condi­ tionis recognitio : ’ Quis es Domine et quis sum ego ? Humilitatis retentio, ut omni tempore ante Deum non alta homo orans sapiat de se sed humilia. Ieiunii et eleemosynarum exhibitio. Peccatorum pura confessio. Divinorum praeceptorum adimpletio. Strepitus mundi fuga et solitudinis delectatio. Lacrimarum profluvium et effusio. Fervoris intentio. Ad orandum cum delectatione accessio»1.

Quod autem sanctus Pater praeceptum Domini: «dportet semper orare» fideliter servaverit, patet ex his S. Bonaventurae verbis : « sine intermissione orans spiritum Deo contendebat exhi­ bere praesentem. Erat quidem oratio contemplanti solatium, dum, supernarum circuitu mansionum Angelorum concivis iam factus, ferventi desiderio quaerebat dilectum, a quo solus eum carnis paries disiungebat. Erat et operanti praesidium, dum in omnibus, quae agebat, de sua diffidens industria et de superna pietate confidens, per ipsius instantiam totum in Domino cogitatum iadabat» a. Memo­ ratus autem liber « De Conformitate » per multa exempla illustrat, « qualiter in agendis orationem praemittebat semper », scilicet orabat ut sciret quamnam viam teneret cum fratre Bernardo a Quintavalle ; ut Christus Pontificem Innocentium III illuminaret circa approba1 Bartholomaeus de Pisa, De conformitate vitae, in Analecta Franciscatia, t. V, p. 244 sq. a S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. X, n. 1, ed. cit., p. 533.

204

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

tionem Regulae ; utrum inter homines conversari vel ad loca solitaria se conferre deberet; antequam Regulam, qua Ordo nunc utitur, com­ poneret; in Monte Alverniae, ante sui crucifixionem, ut cognosceret, quid de ipso vellet Deus efficere ; et in multis aliis negotiis \ Tali praeparatione dispositus et tali orandi consuetudine exercitatus, mirum non est, quod sanctus Pater gratia orationis mirifico modo insignitus fuerit, totamque suam vitam in oratio­ nem transformaverit iuxta hoc pulcherrimum Celanensis iam lau­ datum verbum : « Omnem sic et intuitum et affectum in unam quam petebat a Domino dirigebat, totus non tam orans quam oratio factus »2. Et sanctus Bonaventura ait: « Quando a privatis re­ dibat orationibus, quibus pene in virum alterum mutabatur, sum­ mopere studebat conformare se ceteris, ne forte quod foris ostenderet aura favoris intus a mercede vacuaret. Cum in publico subito afficere­ tur, visitatus a Domino, semper aliquid obiiciebat astantibus, ne Sponsi familiares attactus forinsecus vulgarentur. Excreationes, ge­ mitus, duros anhelitus, extrinsecos nutus orans inter fratres devi­ tabat omnino, sive quia diligebat secretum, sive quia ad interiora reintrans, totus ferebatur in Deum »3. Et iterum Thomas a Celano in pulcherrimo suo capitulo «De studio orationis sancti Francisci »: «Otium sanctum, quo sapientiam cordi inscriberet, faciebat de tem­ pore toto, ne, si non semper proficeret, deficere videretur. Si quando visitationes saecularium, seu quaevis negotia ingruebant, praecisis potius quam finitis, ad intima recurrebat. Insipidus quidem erat mundus caelesti dulcedine pasto, et ad grossa hominum divinae deliciae fecerant delicatum » 4. « Solitus erat pater beatus nullam visitationem Spiritus cum negligentia praeterire, siquidem cum of­ ferebatur sequebatur eam, et quamdiu Dominus permittebat frue­ batur dulcedine sic oblata. Cum igitur aliquo negotio urgeretur, vel intentus esset itineri, tactus quosdam gratiae sensim persentiens, gustabat interpolatim et frequenter illud manna dulcissimum. Nam et in via, sociis praecedentibus, gradum figebat, novamque inspira­ tionem ad fruitionem convertens, gratiam non recipiebat in vacuum »\ Familiaritas illa, qua semper cum Deo et in Deo vivebat, 1 Bartholomaeus de Pisa, op. ciL, p. 247 sq.

2 Thomas de Celano, Vita II, n. 95.

3 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. X, n. 4, ed. cit., p. 534. * Thomas de Celano, Vita II, n. 94.

5 Ibidem, n. 95.

TERTIUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

205

manifesta fiebat crebris illis visionibus caelestibus, quibus Do­ minus servum suum consolari et confortare dignabatur, a Appa­ ruit ei Christus Iesus veluti cruci affixus. Ad cuius conspectum li­ quefacta est anima eius » \ « Cumque lacrimosis oculis intenderet in dominicam crucem (in ecclesia scilicet S. Damiani) vocem de ipsa cruce dilapsam ad eum corporeis audivit auribus, ter dicentem : «Francisce, vade et repara domum meam, quae, ut cernis, tota de­ struitur »a. Alia vice apparuit ei Dominus, dicens illi: « Fran­ cisce, omnia, quae carnaliter dilexisti et habere desiderasti, oportet te contemnere ac odire, si meam vis facere voluntatem»a. Prae ceteris autem omnibus memoria digna est celebris illa apparitio, qua «vidit in visione Dei virum unum, quasi Seraphim sex alas habentem stantem supra se, manibus extensis. ac pedibus coniunctis, cruci affixum»*. Dici ergo merito potest de beato Patre nostro quod S. Scriptura de Moyse ait: «Loquebatur autem Domi­ nus ad Moysen facie ad faciem, sicut loqui solet homo ad amicum suum » (Exod. 33, 11).

Pariter intima illa Francisci cum Deo consuetudo apparet ex pluribus arcanis quae ipsi divinitus revelata sunt. « Quadam die, dum in quodam solitario loco annos suos in amaritudine re­ cogitans deploraret, sancti Spiritus in eum superveniente laetitia, certificatus est de remissione plenaria omnium delictorum» 6.

«Raptus supra se ac in quoddam mirandum lumen totus absor­ ptus, dilatato mentis sinu, quae circa filios futura erant, luculen­ ter aspexit»e. « 0 quoties, nullo docente homine, sed Spiritu sancto revelante, absentium fratrum acta cognovit, occulta cordium ape­ ruit, et conscientias exploravit»’. Futurum statum Ordinis magnamque eius extensionem prophetico oraculo praedixit *. Re­ vera ergo Franciscus amicus intimus aestimandus est Dei, qui pro ipso secreta non habebat. Et sicut Dominus Abraham patriar­ cham post generosam abdicationem a patria sua et a familia et domo sua admirabili hac allocutus est voce : « Nuni celare potero 1 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. I, n. 5, ed. cit., p. 507.

2 Idem, ibid., cap. II, n. 1, p. 507. a Legenda trium sociorum, ed. cit., cap. IV, § 11.

4 Thomas de Celano, Vita I, n. 94.

4 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. III, n. 6, ed. cit., p. 511.

6 Cf. ibidem.

7 Thomas de Celano, Vita I, n. 48.

8 Ibidem, n. 27.

206

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

Abraham quae gesturus sum ? » (Gen. 18, 17), ita et Francisco, novo paupertatis patriarchae Deus hoc idem verbum facere potuit.

Ita revera S. Franciscus profundo hoc et sublimi orationis studio de die in diem transformabatur in Eum, qui est desidera­ bilis totus, ita ut de ipso plenissime dici possit quod S. Paulus ait de se et de quovis sincero Christi apostolo : «Nos vero omnes revelata facie gloriam Domini speculantes, in eamdem imaginem transformamur a claritate in claritatem, tamquam a Domini Spi­ ritu »(2 Cor. 3, 18) et illud insuper : «Qui autem adhaeret Domino, unus spiritus est i (1 Cor. 6, 17).

Caput VIII. OPUS MINISTERII: QUARTUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE FRANCISCALIS Opiniones Sabatier, lll.mi Hilarini Felder, Gratiani a Parisiis circa for. mam praedicationis, quam Franeiscus sibi et fratribus elegerit.

Opera apostolica in vita mixta, quartum et ultimum eius ele­ mentum, omnem comprehendit laborem, quo vir apostolicus vi­ tam illam divinam, quam devoto studio, austera disciplina, fervidaque oratione sibi acquisivit, doctrina, praedicatione, ceterisque sacerdotalis ministerii functionibus animabus communicare contendit. Labor iste apostolicus, qui hodierno tempore tam late diffunditur in multiplicibus operibus spiritualis ministerii, tem­ pore S. Francisci eiusque primorum fratrum duas dumtaxat res complectebatur, scilicet praedicationem Evangelii exemplo et verbo, et curam leprosorum, quae praelibatio iam erat innume­ rabilium operum socialium, quae hodie tam intimis nexibus cum apostolatu animarum coniuncta sunt. In praesenti disceptatione praedicationem praesertim sancti Patris tractabimus, consideran­ tes, utrum, et quanam forma, et quibusnam condicionibus illam ipse exercuerit et a fratribus suis coli intenderit. Scimus iam ex iis quae diximus, praedicationem secundum mentem seraphici Patris non fuisse unicum neque praecipuum adiumentum ani­ mas ad Deum adducendi, nam ipsa vita evangelica, per exem­ plum virtutum Christi, maxime per exercitium sanctae pauper­ tatis, simplicitatis et humilitatis, in Francisci opinione, semper primum locum occupabat inter subsidia ad animas Christo lu­ crandas. Quia vero ex abundantia cordis os loquitur, ardens ille ignis seraphicus, quo cor Francisci aestuabat, exuberante vi quadam sese manifestabat in ignitis eius eloquiis, apostolicis eius exhortationibus, inflammatis eius sermonibus. Antiqui sa­ ne vitae sancti viri fontes evidentissimo modo aperiunt, illum,,

208

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA.

PARS ALTERA

maxime postquam tentationem se ad vitam pure contemplati­ vam allicientem superaverat, praedicationis apostolatum studio­ sissime exercuisse.

Quaestio autem quonam modo hanc praedicationem Franciscus sibi proposuerit satis intricata apparet, intimeque cohae­ ret cum illa, quam supra enodavimus, quidnam scilicet de scien­ tiarum studiorumque cultura cogitaverit.

P. Sabatier enim, falsis suis protestanticis principiis supra explicatis inhaerens, fraternitatique a Francisco fundatae indo­ lem potius laicalem, democraticam, hierarchiae Ecclesiae infen­ sam adscribens, affirmat seraphicum Patrem in praedicationis munere nihil aliud intendisse, nisi quod exhortatione quadam simplici, privata, ab omni auctoritate et iurisdictione Ecclesiae soluta, populum ad vitam evangelicis normis temperatam re­ duceret. Et sicut Ecclesia, seu potius Romana Curia, ita insanit idem gallicus circumscriptor, eum ad litteras colendas induxe­ rat, ita etiam ad praedicationem vere ecclesiasticam exercen­ dam, quippe quae initiationem quamdam clericalem, et proinde submissionem Ecclesiae requirebat, vi suae auctoritatis coege­ rat. Contra hanc fallacem doctrinam omnino tenendum est, quod Franciscus initio suae novae vitae, anno circiter 1209, cum suis fratribus revera simplicem illam omnibusque etiam laicis viris licitam exhortationem ad populum habere coeperat, quae proin­ de nulla ecclesiastica approbatione indigebat, sed quod post breve tantum intervallum, cum nempe undecim discipulos si­ bi adiunxisset, verno tempore anni 1210 cum ipsis Romam pe­ tiit, ubi ab Innocentio Papa III pro se et suis fratribus faculta­ tem praedicandi quaesivit et obtinuit. Ad hanc autem faculta­ tem rite exercendam Summus Pontifex ordinationem quamdam clericalem eis obtulit et concessit, nihilque probat hanc assum­ ptionem in clericatum Ecclesiae Francisco a Pontifice subdole obtrusam fuisse, sicut Sabatier 1 rem perperam proponita.

Iuvat facta historica studiose perscrutari.

Iam statim ab initio conversionis suae, vix ut audierat Christi vocem eum invitantis ad vitam evangelicam instituendam, die nempe 24 mensis Februarii anni 1209 in Ecclesia S. Mariae Ange1 Vie de S. Frangois d’Assisef p. 129 sq.

1 Cf. Legenda trium sociorumt ed. citcap. XII, § 51-52.

Quartum elementum vitae apostolicae

209

lorum, Franciscus « cum magno fervore spiritus et gaudio mentis coepit omnibus poenitentiam praedicare » \ Fratres quoque suos, vix dum ad octonarium numerum processerant, binos in partes quattuor segregavit et ait ad illos : « Ite carissimi, bini et bini per diversas partes orbis, annuntiantes hominibus pacem et poeniten­ tiam et remissionem peccatorum a. Fungebantur igitur hoc tem­ pore Franciscus omnesque fratres eius sine ullo discrimine, sive sacerdotes, sive fratres laici, legatione pacis ac poenitentiae, et quidem nulla ratione habita iurisdictionis Ecclesiae a. Considera­ tione aliqua dignum est in eo genere, quod narratur in Chronica XXIV Generalium : « Licet autem Sanctus adhuc populo non plene praedicaret (erat enim ante confirmationem Regulae ab Innocentio III ideoque ante approbationem praedicationis), tamen horta­ batur per loca viros ac mulieres, ut Deum diligerent et timerent et poenitentiam facerent de peccatis. Et frater Aegidius, ut sibi cre­ derent, cum optima diceret, admonebat»\ Idem autem frater Ae­ gidius in omnibus suis itineribus, in quibus variis modis victum sibi procurare solebat, sive ligna portando, sive uvas colligendo, sive nuces excutiendo, sive spicas relictas per agros legendo, sive aquam ferendo . . . semper et ubique « vadens sic per mundum, hortabatur homines et mulieres, ut Deum diligerent et timerent et poenitentiam, facerent de peccatis *.

Paucis vero elapsis mensibus seraphicus Pater cum undecim suis fratribus Romam pergit, portans secum suam Proto-Regulam, ibique superatis variis difficultatibus, a Papa Innocentio III approbationem suae formae vitae obtinuit die 16 mensis Aprilis anni 1210. Simul cum hac approbatione Pontifex ipsi « dedit etiam ... licentiam praedicandi ubique poenitentiam ac fratribus suis, ita tamen, ut qui praedicaturi erant, a beato Francisco licentiam obti­ nerent, et hoc idem postea in Concistorio approbavit»\ Non solum autem hanc licentiam praebuit illis, sed praeterea eos in ordinem 1 Thomas de Celano, Vita I, n. 23. a Idem, ibid.f n. 29. Gf. S. Bonaventura, Legenda S. Francisci, cap. III, n. - 2 et 7, ed. cit, p. 510 sq. ; Legenda trium sociorum, cap. VIII, § 25-26 ; cap. X, § 36.

8 Omnia quidem indicare videntur, Franciscum nihil urriquam molitum fuisse absque consilio et consensu Episcopi Assisiensis, de missione autem quadam eccle­ siastica ab eodem Episcopo fratribus data nullo modo constat.

4 Vita Fr. Aegidi i, in Analecta Franciscana, t. III, p. 76.

5 Ibid.y p. 77.

6 Legenda trium sociorum, ed, cit., c. XII § 51.

Vitus a Bussum, De spiritualitaU franciscana -

210

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

clericorum assumi voluit: «datisque tonsuris beato Francisco et aliis undecim fratribus . . . volens omnes illos duodecim esse cle­ ricos »1.

Ex tota hac narratione sequentia ut certa et rata stabiliri posse putamus, scilicet, quod : a) Franciscus sine dubio ab Innocentio III quaesivit et obtinuit pro se et suis fratribus facultatem praedicandi, ita ut, post hanc concessionem ipsis liceret non solummodo quamdam piam ad populum exhortationem habere, sed verum et proprium sermonem ecclesiasticum, idque confirmatur ex facto quod Papa eos in ordinem clericorum assumpsit. b) Agitur autem, ut clare patet ex verbis confirmationis : « dedit . . . sibi licentiam praedicandi ubique poenitentiam », de sola morali praedicatione, non de doctrinae explanatione. Hoc enim tempore omnino distinguebatur praedicatio poenitentialis a dogmatica seu scripturali expositione, quae profundiorem et so­ lidiorem institutionem theologicam requirebat2. c) Praedicatio insuper illa non omnibus sine discrimine concedebatur, sed tantummodo beato Francisco cum undecim suis fratribus et illis, quibus in posterum Franciscus licentiam es­ set daturus Ex his omnibus apparet falsam esse opinionem modernistarum asserentium, Franciscum nihil aliud intendisse sibique as­ sumpsisse nisi exhortationem quamdam generalem seu laicalem.

Antiqui fontes enim differentiam inter formam praedicandi ante et post approbationem Pontificis luculenter affirmant. Sic e. g.

Legenda Trium Sociorum ante iter romanum S. Francisci ait: «Licet autem vir Dei nondum plene populo praedicaret, quando tamen per civitates et castella transibat, exhortabatur omnes ut amarent et timerent Deum, atque poenitentiam agerent de peccatis »* Ibidem vero legitur post memoratum illud iter : «Exinde beatus Franciscus circumiens civitates et castra, coepit ubique amplius et perfectius praedicare . .. erat enim veridicus praedicator, ex aucto­ ritate apostolica roboratus » \ 1 Legenda irium sociorum, ed. citc. XII, § 51.

3 Gf. Gustav SchnUrer, Kirche und Kultur im Mittelalter, II, p. 338 ; H. Felder, Geschichte der wissenschaftlichen Studien im Franziskanerorden, p. 58.

3 Legenda trium sociorum, ed. clt.t cap. XII, § 51.

4 Ibid., cap. IX, § 33.

5 Ibid,t cap. XIII) § 54.

QUARTUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

211

Obiicit quidem Sabatier, quod adhuc in Regula anni 1221 sermo est de exhortatione generali, quam omnes fratres facere possunt, ex quo sequeretur, mentem S. Francisci fuisse, illam formam retinendam esse prae illa, ipsi ab Ecclesia invito impo­ sita. Et re quidem vera, in Regula memorata legitur : « Et hanc vel talem exhortationem et laudem omnes fratres mei, quandocumque placuerit eis annuntiare possunt inter quoscumque homines cum benedictione Dei: Timete et honorate . . . Dominum Deum . ..

Agite poenitentiam.. » \ Respondetur tamen, quod nihil obstat, quominus, etiam postquam Franciscus auctoritatem praedicandi ab Ecclesia obtinuisset, forma illa generalis poenitentiam annun­ tiandi, quam omnibus fratribus adhibere licitum erat, in usu et in honore remanserit, et hoc eo vel magis, quia tota S. Francisci historia antiqua testatur, ipsi hanc annuntiationem pacis ac poe­ nitentiae in magnis semper deliciis fuisse. Quod autem praeter hanc formam praedicationis potius laicalem eadem Regula anni 1221 etiam sermonem stricte ecclesiasticum agnoscit patet ex eiusdem Regulae verbis : « Nullus frater praedicet contra formam et institutionem sanctae romanae Ecclesiae et nisi concessum sibi fuerit a ministro suo »a. Attamen paulatim haec exhortatio laicalis in crescente Ordine exolevit, ita ut de ipsa in Regula 1223 amplius sermo non sit.

Iamvero, si profundius nunc investigare velimus formam et modum praedicationis sancti Patris nostri Francisci post solemnem eius a Summo Pontifice in hoc munere confirmationem, quaestio statim nobis occurrit quidnam beatus Pater de sermone vere et plene doctrinali cogitaverit.

Approbando S. Francisci Regulam formamque vitae et con­ cedendo ipsi facultatem ubique praedicandi poenitentiam, Inno­ centius III haec ipsi addidit memorabilia verba : «Cum autem omnipotens Deus vos multiplicaverit numero maiori et gratia, re­ feretis nobis et nos plura his concedemus ac maiora vobis securius committemus »a, quae verba aliter explicari non posse videntur nisi quod Pontifex sancto Fundatori postea libenter etiam faculf

1 Regula prima, cap. XXI, in Opuscula, p. 50.

2 Regula prima, cap. XVII, p. 46. — K. Miiller apertam videt contradictionem inter dua illa capitula. Et revera, nisi duplex admittatur forma praedicandi, dissensio illa vitari non potest; in opinione autem nostra nulla difficultas apparet. Gf. H. Felder, Geschichte der wissenschaftlichen Studien im Franziskanerorden, p. 38.

3 Legenda trium sociorum, ed, citt> cap. XII, § 49,

212

DE SPIRITU ALITATE FRAN CISC ANA. - PARS ALTERA

tatem dogmaticam praedicationem instituendi tributurus esset.

Iamvero, quamvis esset hac promissione fultus, nusquam tamen Franciscus mentionem facit de hoc sermone in forma veri magi­ sterii, neque in Regula prima, neque in Regula canonice confir­ mata, ubi de praedicatoribus loquens eos admonet, ut annuntient hominibus «vitia et virtutes, poenam et gloriam cum brevitate ser­ monis »l. Oritur hinc quaestio, utrum Franciscus hanc poenitentialem praedicandi formam ideo solummodo praeelegerit, quia haec tantum sibi a Pontifice concessa fuerit et quia numerus fra­ trum et eorum animi ingeniique cultus nondum satis adoleverit, ut onus praedicationis dogmaticae assumere possent, an potius ideo ipsam voluerit, quia sermo poenitentialis multo magis accederet ad simplicem illam hortationem originalem, quae sibi tantopere cordi erat, utpote adeo consentanea indoli fraternitatis suae fi­ nique sibi fratribusque proposito.

Cl. Hilarinus Felder, licet S. Francisci praecipuum erga hortationem poenitentialem amorem, quem per totam suam vitam retinuit, probe agnoscat et extollat, nihilominus in hoc argumen­ tum satis insistit, formam poenitentialem praedicationis initio ordinis unice possibilem fuisse, quia parva et simplex S. Fran­ cisci fraternitas propter defectum culturae vere scientificae et theologicae nullo modo idonea erat praedicationem vere dogmati­ cam et doctrinalem suscipiendam. Et hoc erat proinde ratio, cur Innocentius III sapienter et prudenter iis duodecim fratribus non­ nisi moralem praedicationem concesserit. Considerata vero natura et indole Ordinis a Francisco instituti, hic legitime et naturaliter excrescet et adolescet, ita ut decursu temporis, fratrum numero, cultura et actione aucta et amplificata, praedicatio etiam dog­ matica et apologetica sponte sua e sinu Ordinis processura sit: «Franziskus solite offenbar mit der Sittenpredigt sich bcgniigen, solange seine Genossenschaft nicht eine grossere Zahl von genugend gebildeten Klerikern aufweisen konnte. Diese weise Massnahme der Kirche musste einerseits in der jungen Stiftung das Verlangen nach theologischer Bildung wachrufen, anderseits es dem Orden ermoglichen, sich unter den gegebenen Umstander ciuch ohne bedeutendere Studien zxx entfalien » *. i

1 Regula secunda, cap. IX, in Opuscula, p. 71.

2 Hilarin Felder, op. cit., p. 56.

QUARTUM ELEMENTUM YITAE APbsTOLICAE

213

P. Gratianus vero1 ut suam sententiam proferat, affirmat, quod Franciscus neque propter exiguum numerum fratrum, ne­ que propter defectum scientificae culturae, neque propter solam praescriptionem Summi Pontificis exhortationem poenitentialem suo Grdini praestituit, sed propter magnam suam praedilectionem erga simplicem illam exhortandi rationem, quam ab ipso initio suae novae vitae exercuerat, cui poenitentialem sermonem multo magis quam dogmaticum convenire putabat. Ut enim sae­ pe innuimus et ostendimus, Franciscus se et suam sodalitatem vo­ catam esse duxit, ut evangelicam, Iesu Christi crucifixi vitam im­ primis in semetipso et in suis fratribus renovaret, eamdemque deinceps exemplo suo et fervida quadam hortatione aliis, prae­ sertim pauperculis et humilibus commendaret, qui per illam pa­ cem et reconciliationem cum Deo salutariter invenirent. Simpli­ cem illum populum nihil tantopere decere illique convenire scie­ bat quam ut quis clare et ingenua lingua eumdem alloqueretur fervido sermone caritate pleno, quo laetum Iesu Christi nuntium recte ac fructuose addisceret. Iamvero hanc loquelam claram et ad persuadendum aptissimam ante omnia certo noverat esse vi­ tam probam, evangelicae poenitentiae plane conformem, cui dein­ de verba quaedam simplicia et candida, sed amore et fervore re­ dundantia adicerentur.

Fulcrum autem et firmamentum huius a S. Francisco susce­ pti consilii mentisque propositi, ex P. Gratiani opinione, in eo ponendum est, quod Franciscus nihil aliud sibi et consociationi suae umquam proposuerit, nisi perfectam imitationem Iesu Chri­ sti, pauperis, crucifixi, necnon plenam et fidelissimam evangelicae vitae imitationem. In hac sua nova forma vitae labor manualis, cura infirmiorum et leprosorum, exhortatio ad poenitentiam, for­ sitan etiam scientia et praedicatio suum locum invenient, in quan­ tum adiuvare possint ad finem suum principalem obtinendum, sed haec omnia adiumenta tantum sunt et praesidia, nullo modo ipse finis. Imo, nisi prudenter et sapienter adhibeantur, huic fini noxia et nociva esse possunt. Franciscus non fundavit ordinem praedicatorum, neque scientiae cultorum, vel infirmis inservien­ tium, sed simplicem fraternitatem imitatorum Iesu Christi.

Clerici autem et litterati viri, posteris annis in Ordinem in1 Histoire de la fondation et de VivoMion de 1’Ordre des Frires Mineurs au KUV siicle, p. .81 stj.

214

DE SPIRITUALITATE FRANGISCANA.

PARS ALTERA

trantes, simplici hoc poenitentialis exhortationis genere minime contenti, paulatim praedicationi nobiliorem eruditioremque for­ mam tribuendam esse opinati sunt quam hucusque, primis sim­ plicioris Ordinis vitae annis habuerat, quae sane opinio eviden­ ter cohaerebat cum eorum de studiis in Ordine promovendis sen­ tentia. Et quemadmodum consectatio illa scientificae culturae seraphici Patris cor magna anxietate replebat, ne per ipsam altissima paupertas summaque evangelica simplicitas laederetur, ita et praedicationis excultae appetitio non minus animam eius solli­ citudine afficiebat. Utique in dubium vocari nequit, quin Franciscus, prae mentis suae acumine attentoque suo intuitu, magnam utilitatem eloquentioris praedicationis, etiam dogmaticae et apologeticae, optime intellexerit. Possibilitas coniungendi proposi­ tum clericorum cum sua forma vitae genuina, simplici, pureque evangelica, ipsum certo non fugit, sed nemo melius quam ipse seraphicus vir magna praevidit pericula, quae ex hac conversione sui consilii Ordini suo minatura essent. Nutu tamen ac ductu ipsius Cardinalis Protectoris Vicarii Ordinis propensionem clericorum ad scientiarum culturam et ad praedicationis perfectae exerci­ tium semper magis fovebant, ita ut Iacobus a Vitriaco, qui iti­ nera sua faciens Fratres Minores viderat in Italia (anno 1216) et in Oriente (anno 1219), in sua «Historia Orientali» de eis scri­ beret : « Haec est religio vere pauperum Crucifixi et ordo praedi­ catorum, quos Fratres Minores appellamus ... Regulam autem ipsorum dominus Papa confirmavit et eis auctoritatem praedicandi ad quascumque veniunt ecclesias concessit, praelatorum tamen loci ob reverentiam requisito consensu. Mittuntur autem bini et bini ad praedicandum tamquam ante faciem Domini et ante secundum eius adventum »l. De labore manuali et de cura leprosorum iste scrip­ tor ne mentionem quidem facit, ex quo patet Ordinem Fratrum Minorum iam hoc tempore praedicationem ut fere principale suum munus considerasse. Quod autem in memorato textu agitur de sermone vere et proprie ecclesiastico ex eo apparet, quod ad praedicandum praelatorum consensus requirebatur.

His omnibus autem minime obstantibus, ipse seraphicus Pa­ ter numquam nativum suum consilium sibique unice dilectum propositum dereliquit. In Testamento enim suo, quod morti pro­ ximus cruenta manu conscripsit, Ordinem suum, qui iam ad ma1 JJ. Boehmer, Analekien zur Qeschichte des Franziskus von A,ssisi, p. 102,

QUARTUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE

215

gnum incrementum et decus, propter multitudinem fratrum, scien­ tiae splendorem ac praedicationis gloriam pervenerat, comparat cum antiqua illa et heroica generatione primorum fratrum, quibuscum primitias sui sacri commercii cum domina paupertatis celebraverat. Effusione quadam ardentissimae gratitudinis erga Deum recogitat primas illas consolationes, quando «id quod vi­ debatur amarum, conversum illi fuit in dulcedinem animi et cor­ poris ». Utique experientia ductus et opera et consilio sapientium usus, ipsa quoque sancta Romana Ecclesia admonente, humilis Pater mutationes et emendationes primigenae illius formae vitae admiserat, quae crescenti vitae et actioni Ordinis necessariae erant; ipse tamen, velut si conscientiam suam exonerare cuperet, in hoc suo Testamento solemniter supremam suam fidelitatem renovat primaevae suae rationi vivendi: «Dominus ita dedit mihi fratri Francisco incipere facere poenitentiam . . . ipse Dominus conduxit me inter illos (leprosos scilicet) et feci misericordiam cum illis ... ipse Altissimus revelavit mihi quod deberem vivere secundum formam sancti Evangelii. . . et satis libenter manebamus in ecclesiis et eramus idiotae et subditi omnibus. Et ego manibus laborabam et volo laborare et omnes alios fratres firmiter volo quod laborent. .. Salutationem mihi Dominus revelavit ut diceremus : Dominus det tibi pacem » .

Utique, studio quodam ardentissimo Franciscus hanc vitam simplicissimam semper amabat, quia ita Deus sibi suam al­ bissimam voluntatem revelaverat et quia profundissime sibi per­ suasum erat, animarum salutem, dilatationem regni Christi, re­ novationem vitae Ecclesiae a fraternitate sua melius et securius provideri vita paupere, simplici et mortificata, ad normas sancti Evangelii exacta et constituta, cui oblata occasione, viva, ardens atque ingenua exhortationis vox adiungeretur, quam sublimi potius quadam eloquentia praedicationis, cui' alios religiosos Or­ dines rectius deputatos esse aestimabat. Dum clerici putarent, vitam franciscanam, paupertatem et simplicitatem temperandas esse iuxta postulata laboris spiritualis, Franciscus econtra volebat quod sedulitas operandi semper maneret intra limites ab ipsa evangelica forma vitae praesciptos \ Seraphicus Doctor S. Bonaventura, qui ut supra vidimus, iam quaestioni de studiis excolendis et exercendis plenam solu­ tionem dederat, etiam hac in re acuto suae mentis acumine pla* P. Gratien. Histoire de la fondation, p. 89 sq. i

’

;

f

216

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS ALTERA

num, rectum tutumque iter stravit et ostendit. Nemo profecto mentem seraphici Patris subtilius et profundius investigaverat quam seraphicus eius filius, qui praeterea, mirificum sancti Francisci aedificium ad fastigia iam satis edita consurgere adspiciens, de illius natura et indole necnon de eiusdem institutione ac tem­ perantia, maturiore iudicio prudenter ac certo existimare potuit.

Itaque ex primis elementis a Francisco probatis logica consecta­ ria deducens, ex spiritu Regulae ceterarumque Francisci senten­ tiarum et exhortationum absconditum propositum depromens, S. Bonaventura vera et sincera mentis seraphici Patris interpre­ tatione, obligationem fratrum ad praedicandum et quidem ad docendas ipsas veritates theologicas ideoque ad profundam quam­ dam S. Scripturarum scientiam statuit atque comprobavit *.

Mens autem S. Francisci, quemadmodum P. Gratianus illam descripsit, nobis valde proficua et Ordini, ut suum conservet verum spiritum serapbicum in suo provido apostolatu maxi­ me opportuna dicenda est. Exinde enim semper evidentissimo modo patebit, quod prae ceteris omnibus seraphicus Pater a no­ bis vitam pauperem et simplicem expostulat, vitam nempe vere evangelicam, sine qua etiam eloquentissimae praedicationes no­ strae sine fructu, steriles et infecundae manebunt. Hoc revera de omnibus praedicatoribus censeri et valere conspicuum est, sed ratione valde singulari ad nos attinet, filios S. Francisci, qui ma­ gis quam quilibet alius sanctus Ordinis fundator, vitam pure et stricte evangelicam, vitam cum Christo absconditam et cru­ cifixam ut praecipuam et primariam partem omnis apostolatus designabat. Ex hac S. Francisci circa praedicationis officium opi­ nione praeterea omnino manifestum est, eloquentiae franciscanae omnino contrariam esse omnem curiositatem vel exaggera­ tam venustatem et sententiarum subtilitatem, sed ipsi potius convenire candidam proprietatem, scilicet simplicitatem, inge­ nuitatem, sinceritatem et austeritatem, sicut aiunt Constitutiones nostrae : «abstineant a profanis aut abstrusis argumentis, commu­ nem audientium captum excedentibus, sed exemplo sancti Prae­ cursoris Ioannis Baptistae valide ac fervide praedicent: «Poeni­ tentiam agite, appropinquavit enim regnum coelorum \ 1 Prae ceteris vide Expositio super Regulam Fratrum Minorum et Epistola de tribus quaestionibus, in Opera omnia, t. VIII, p. 331 sq., 391 sq.

2 Constitutiones Ord. Fr. Min. Capuccinorum, cap. IX. n. 204.

PARS TERTIA

DE INDOLE VITAE APOSTOLICAE FRATRUM MIN. CAPUCCINORUM

PROOEMIUM

Tertiam iam partem operis nostri de franciscana spiritualitate exordientibus, hoc praecipue in animo nobis est, ut nimirum osten­ damus principia, quae, sicut in superioribus capitibus monstra­ vimus, franciscanam et apostolicam vitam regunt atque mode­ rantur, in Capuccinorum Reformatione statim ab initio, per de­ cursum temporis et usque ad hodiernum diem, sive opportunis legibus sibi statutis, sive ipsa Ordinis vita et consuetudine fide­ liter admissa fuisse atque servata.

Et licet disputationes nostrae manifeste ad apostolicam vitam Capuccinorum restringantur, hoc tamen nihil prohibet, quomi­ nus spiritum, quo totus hic Ordo latissime atque uberrime perfun­ ditur et imbuitur, conspecturi simus et consideraturi. Spiritus enim ille omnino franciscanus velut sol radians toti Capuccino­ rum sedulitati apostolicae formam, splendorem, motum ipsamque vitam verissimo modo instillat.

Hoc iam ex ipso proposito inductae reformationis clare elu­ cet, quippe quae nihil aliud intendebat, nisi ut seraphici Patris vestigiis propius insisteret, eiusque non solum Regulam apostolica auctoritate confirmatam, sed insuper ipsius exempla, igni­ ta eloquia et opera sancta, necnon sublime eius Testamentum, quod secundum ipsius Francisci mentem est «glossa et prima expositio Regulae »1 ad unguem observaret.

Haec enim est propria et insignis nota reformationis Capuc­ cinorum, quibus ab initio iam non satis erat observare totam Re­ gulam et quidem sine ulla mitigatione, ita ut nec ipsas ponti­ ficias declarationes illius rigorem relaxantes admittere vellent, sed qui etiam totam vitam sancti Patris, quam cum primis suis fratribus ducebat, quemadmodum ipse teneris verbis iri Testa1 Constitutiones Ori. Fr. Min. Capuccinorum, cap. I, n. 4.

220

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA.

PARS TERTIA

mento suo commemorat, iterum exprimere ac suis moribus imi­ tari contendebant.

Sane igitur, si Capuccini «totum Franciscum » imitari inten­ debant, si integram eius rationem vitae renovare cupiebant, si pristinae fraternitatis genuinam vivendi formam instaurare anhelabant, nullum dubium esse potest, quin eiusdem sancti Francisci spiritum, qui, ut in decursu collationum nostrarum ostendimus, consistit in ardenti amore erga Iesum Christum pau­ perem, crucifixum, cum vivo desiderio Eum sequendi eiusque Evangelium adamussim colendi et exsequendi, quam arctissime sibi appropriari, necnon eius vitam mixtam, quam ab ipso Iesu Christo didicerat, quam perfectissime exercere sibi proponerent.

Haec omnia vero ex ipsis Reformationis exordiis, ex exem­ plis priscorum Patrum, praesertim ex primigena vivendi prae­ scripta norma comprobatum et confirmatum iri confidimus.

Caput I. DE FUNDAMENTIS CAPUCCINORUM REFORMATIONIS Intentio primorum Fratrum Capuccinorum. — Primae Constitutiones. — Nucleus et sucus primaevarum Ordinis Constitutionum.

Investigantibus nobis historico ordine quid primi Capuccini de forma vitae sibi eligenda cogitarent, ante omnia opus est, ut sedulo fundamenta detegamus, super quae institutum eorum aedificatum fuerit. Qua in re imprimis quaerendum venit, quaenam erat genuina mens firmumque propositum illorum fratrum in reformationis studio ab ipsis incepto. Deinde inquirendum est omnino, quomodo rogata et lata fuerit eorum lex seu vivendi prae­ scripta norma, quia haec prae ceteris inconcussum praebet to­ tius instituti firmamentum. Tandem in ipsis legibus seu Consti­ tutionibus quaerendum est utrum fideliter verum et purum franciscalem afflatum spirent atque ita genuinam apostolicae vitae formam iuxta mentem seraphici Patris profecto promoveant. '\

Noster Capuccinorum Ordo natus est ex illo reformationis studio, quod minoriticae familiae ab ipsis S. Francisci diebus semper proprium fuit. Flamma sancta a seraphico Patre in animis ex­ citata, ardens nempe desiderium Evangelium Christi, pauperta­ tem praesertim summa et pura cum integritate observandi, de­ cursu saeculorum numquam exstincta est. Caelestis ille ardor seraphicus primos sancti Patris socios pervaserat et praemunierat contra relaxationes a fratre Elia inductas ; novo mox impetu re­ vixit duce beato Ioanne a Parma (1247); deinde in Concilio Vien­ nensi (1312) ius exegit perfectae observantiae paupertatis (Decr.

Exivi de paradiso Clementis V); humilem postea inflammavit B. Paulutium de Trihcis, cuius sequaces Zoccolanti vocabantur (1368); Observantibus cis-alpinis ut a Conventualibus separarentur obti­ nuit in Concilio Constantiae (1415), et tandem idem supernus ardor

222

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

stabilem inter duas Ordinis familias disiunctionem acquisivit sub Pontificatu Leonis X (1517) \ Paulo post eiusdem ardoris caelestis flamma iisdemque de­ voti animi incendiis Capuccini flagrare coeperunt in conatibus suis reformatoriis. Ipsi quoque nihil antiquius habebant, quam ut franciscale propositum plene et perfecte observarent, propriamque seraphici Patris vitae formam tota sua puritate atque inte­ gritate imitarentur.

Scriptores de hoc negotio historice tractantes causam vel impulsum huius Capuccinorum agitationis ponere solent in ipso­ rum studio ac desiderio obsistendi relaxationibus et mitigatio­ nibus, quae in Observantium familiam, a qua fere omnes prodie­ runt, iamdiu irrepserant. Et negari utique nequit, eiusmodi lan­ guores socordisque animi neglegentias, quae cuivis humano operi inhaerent, etiam Observantium familiam, postquam a Conventualibus a Leone X seiuncta fuerat, inquinasse. Imo, autonomia illa seu libertas vel etiam quaedam super ipsos Conventuales auctoritas, quae Observantibus a decisione Leonis X concilia­ batur, iterum quodammodo causa novarum a genuino franciscano spiritu declinationum exsistebat. Post illam siquidem separa­ tionem Observantium familia mirum incrementum obtinere in­ cepit, sive quoad numerum sive quoad qualitatem fratrum ad eam confluentium, ita ut mox ipsos Conventuales superarent.

Iamvero pro tali multitudine fratrum non amplius sufficiebant eremitoria parvaeque domus, quae fuerant Ordinis incunabula, ita ut ampliores exstruerentur conventus, magnitudine et splen­ dore cum Conventualium domibus contendentes ; exiguum quo­ que penus parvulorum eremitoriorum non amplius suppeditabat communitatibus numerosis in civitatibus; simplex modus vi­ vendi locum cedebat vitae magis « formalisticae » et caeremoniali ut apud Conventuales mos erat2.

Haec omnia negari utique nequeunt, non tamen plenam et satis idoneam rationem praebere videntur primorum Capuccino­ rum conaminum.

1 Gf. H. Holzapfel, Handbutfi der Geschichte des1i Franziskanerordens, p. 30 sq., 58 sq., 92, 103, 153 sq. ; Paolo Sevesi, O. F. M., L'Ordine dei Frati Minori (1209-1517), Parte prima, p. 17-103, Milano, 1942 ; Melchior a Pobladura, Historia generalis. Pars /, p. 10-15.

8 Gf. Eduardus Alenconiensis, De primordiis Ordinis Fr. Min. Gapp. 9-10,

FUNDAMENTA REFORMATIONIS FR. CAPUCGINORUM

223

Ex una enim parte sanctitas et verus spiritus seraphicus S. Bernardini Senensis eiusque discipulorum Ioannis a Capistrano et Iacobi a Marchia necnon tot aliorum gloriosorum fratrum ad modum fermenti totam Observantiam penetrabat et multos fra­ tres in bono spiritu conservabat, ita ut relaxatio antiquae auste­ ritatis non sine valida reclamatione illorum, qui strictiorem Re­ gulae observantiam tueri contendebant, procederet. Ex alia au­ tem parte fervidis fratribus, qui austeriorem vitam ducere desi­ derabant, opportunitas offerebatur in domibus recollectionis seu austeritatis, quae ex Hispania oriundae etiam in Italiam intro­ ductae fuerant.

Profundius igitur quaerenda est explicatio primorum Capuccinorum consilii et propositi.

Utique omnis motus et agitatio eorum, qui se corrigere, emen­ dare et reformare cupiebant iuxta veram franciscanam vitam, in votis habebant sese magis et perfectius conformare spiritui et normis a seraphico Patre traditis. Hic autem nobis maximi mo­ menti facinus omnino spectandum occurrit, scilicet quod in Ob­ servantium familia, praesertim inde ab anno 1415, quo Conci­ lium Constantiniense celebratum fuit, conamina reformatoria aperte et definite restringebantur intra limites Regulae bulla­ tae, explicatae et dilucidatae a pontificiis declarationibus \ Haec enim Regula, ita intellecta et exposita ut norma a tota communi­ tate observanda proponebatur, omnesque conatus ad perfectam franciscanae vitae institutionem huius Regulae normis et votis subiecti et subordinati manere debebant.

Attamen, praeter haec reformationis studia numquam in Ordine exstingui potuit ardens illud desiderium ulterius progre­ diendi, ita ut non solum Regula seraphici Patris, sed et Testa­ mentum ipsius, quod morti proximus, cruenta manu, ut supre­ mam suam et solemnissimam sanctionem conscripserat, utpote quod propriam suam et integram formam vitae manifestabat, ut norma et lex unice verae et perfectae franciscanae vitae, a tota communitate agnosceretur et sancte ac fideliter ab omnibus co­ leretur a. Iamvero ex hoc ardentis pietatis impetu reformatio 1 Gf. Glarentius Van Rotterdam, 0. F, M. Cap., Wankcle siappen naar een dierbaar doel, in Franciscaansch Leven, 1929, t. XII, p. 205.

2 Cf. Glarentius van Kotterdam, Apostel of Kluizenaar, in Franciscaaiisch Le~ ven 1928, t. XI, p. 152.

224

DE SPlhlTUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTiA

Capuceinorum nata est. Nihil enim ferventius optabant nisi ut Regulam S. Patris sine glossis et declarationibus, item Testa­ mentum eius tota sua puritate et integritate, et quidem ut com­ muniter conviventes, exsequerentur.

Age vero, haec Capuceinorum consilia multis fratribus, etiam illis qui ceteroquin ad reformationem valde proclives erant, su­ specta videbantur, eo quod vel ardentiores reformationis propu­ gnatores eam, ut iam vidimus, semper inter limites Regulae bul­ latae aemulabantur.

Nonne Capuccini, ita querebantur obicientes, imitationi vi­ tae ipsius S. Francisci tantopere insistendo, periculum incurre­ bant, ne antiquae contentiones falsorum seu imprudentium Spi­ ritualium, quae tot calamitatibus et miseriis Ordinem necnon Ec­ clesiam affecerant, iterum accenderentur ? \ Deinde, nonne temerarium videbatur, observantiam Testa­ menti S. Francisci toti communitati ut normam perfectionis pro­ ponere, dum ipsi Pontifices iam inde a primis Regulae declara­ tionibus decreverant, Testamentum fratribus non esse obliga­ torium ? *.

Tandem, nonne rebellio quaedam apparebat contra Eccle­ siam, si repudiarentur declarationes Regulae ab ipsis Summis Pontificibus promulgatae ?

Attamen, sat gravibus his obiectionibus contemptis, Capuc­ cini hoc suum arduum consilium prosequi non destiterunt.

Periculum quandoquidem renovandi seditiones imprudentium Spiritualium sua humili et absoluta submissione Sanctae Sedi penitus vitabant.

Testamentum S. Francisci utique observandum, ut sanctis­ simum et supremum serapliici Patris desiderium, proponebant, nullo autem modo illud quasi vi professionis vel vi voti particu­ laris, vel quomodolibet sub peccato obligatorium admittebant; sed quatenus ibi mens Francisci circa observantiam Regulae lu­ culenter apparet, illud tamquam piissimi Patris suprema monita et tamquam praecipuam eius Regulae expositionem a toto suo­ rum instituto venerabunde honorari atque sancte servari vole­ bant 5.

1 Cf. Ren£ de Nantes, O. F. M. Gap., Histoire des Spiriiuels, Paris, 1909.

2 Gregorius IX, Bulla « Quo elongati», 1230, in Bullarium Franc., t. I, p. 68 ; Nicolaus III, Bulla « Exiit», 1249, in Bull. Franc., t. III, p. 404.

2 Cf, Bernardinus a Colpetrazzo, Historia Ord. F. Min. Cap., Liber tertius, p. 5.

FUNDAMENTA REFORMATIONIS FR. CAPUCCINORUM

225

Quod ad declarationes Pontificum circa Regulam attinet, utique verum est, Capuccinos ab initio nullam pontificiam Regu­ lae declarationem accepisse, nec mere declarativam, nec potiori ratione, relaxativam. Scimus autem ex relationibus Chronogra­ phorum Ordinis, tum Matthaeum a Bassio 1 tum Ludovicum a Forosempronio 7 a Summo Pontifice ius accepisse ut Regulam secundum litteram observarent, «sicut a Christo data est S. Francisco »s. Sed iam a prima recognitione primigeniarum Consti­ tutionum, in capitulo anni 1536, « pontificiae Regulae declarationes admittuntur, tamquam singulare, vivum et authenticum Regulae seraphicae commentarium »4. « Duo antiquiores Constitutionum tex­ tus, nempe annorum 1536 et 1552 de quibusnam declarationibus sit sermo, omnino silent6; nomina Nicolai III et Clementis V in Constitutionibus anni 1575 legimus scripta ‘ et in subsequentibus Constitutionum editionibus hucusque retinentur. Nulla tamen adest ambigendi ratio, quod verba generica texti primaevi referantur ad Decretales « Exiit » Nicolai III (14 Aug, 1249) et «Exivi » Clemen­ tis V (6 Maii 1312), quae inveniuntur in Corpore luris et communi doctorum consilio aestimabantur tamquam fundamentales Ordinis leges, verae declarationes Regulae, et praesidia ad illius strictam, observantiam firmandam ; nequaquarn vero ut dispensationes vel relaxationes » \ His autem distinctionibus et restrictionibus firmiter stabilitis, revera primi Capuccini, ut ex primaeva disciplina et ex tota hi­ storia eorum originis clarissime patet, ita prorsus reformationem suam conceperunt, scilicet quod tota eorum communitas non so­ lum Regulam bullatam, sed et ipsam vitam seraphici Patris, eiusque verba, admonitiones et exempla, praesertim vero eius Testamentum, quod tamquam «recordationem, admonitionem et exhortationem» idem S. Franciscus fratribus suis reliquerat, «ut 1 Cf. Marius a Mercato Saraqeno, ‘Relationes de origine Ord. Fr. Mln. Cap., p. 113-114. * Bernardinus a Colpetrazzo, op. cil., Liber primus, p. 186. . . 8 Ioannes a Terranova, De origine Fr. Min. S. Franc. Capuccinorum, in Anal.

Ord. F. Min. Cap., t. XXXIII, 1907, p. 13.

4 Consi. 1636, n. 5, in Liber Memorialis, p. 358. * Consi. 1662, n. 5, in Liber Memorialis, p. 358. ‘ Consi. 1676, in Le prime Costituzioni dei Fr. M. Cap., p. 40, Roma, 1913.

7 P. Constantius ab Aldeaseca, Natura iuridica paupertatis Ord. Fr. Min. Capuccinorum, p. 22 sq.

P. Vitus a Buibum, De spiritualitate franciBcancn - lfc.

226

DE -SPIRITU ALITATE FRANCISGANA. - PARS TERTIA

Regulam, quam Domino promisimus melius catholice observare­ mus », quam sanctissime persequeretur.

In hoc edicto, sub lumine Spiritus sancti exarato et Eccle­ siae approbatione consecrato, invenitur historice profundissima ratio exsistendi, necnon immutabile Ordinis Fratrum Minorum Capuccinorum ius, quod abalienari non potest. Huic consilio Or­ do noster usque ad hodiernum tempus fidelis permansit, ut ex praesentibus nostris Constitutionibus 1 patet. Hoc autem unicui­ que, cui privilegium in hoc Ordine profitendi contingit, maximum gignit periculum, hanc rationem vitae, a Patribus nostris electam et propositam, propugnatam et defensam, inviolabiliter usque ad mortem custodiendi.

Talem revera ut eam hucusque retulimus fuisse mentem et voluntatem primorum Capuccinorum, ex eorum primaeva mo­ nasticae vitae disciplina, cuius iam ortum et originem describere ordimur, melius, ut speramus, patebit.

Utique Matthaeus a Bassio, vir omnino simplex et ingenuus, qui primis mensibus anni 1525 nostram capuccinam reformatio­ nem inchoavit, nullo modo in animo habuit, ut novum Ordinem religiosum institueret, sed tantummodo de semetipso singularem sollicitudinem habuit, ut Regulam a se promissam, quam fide­ lissime servaret. Tali ergo animatus proposito coenobium suum de Montefalco reliquit et Romam se contulit, ubi Romanus Pon­ tifex, Clemens VII eum benigne admisit, ipsique desiderio eius obsecundans facultatem tribuit, Regulam ad litteram observandi, habitum cum cucullo seu caputio acuminato portandi, praecepta Dei verbo et exemplo praedicandi, hominesque ut in viis Dei et in operibus bonis ambularert, libere exhortandi. Ut autem vin­ culo iuridico cum Ordine Fratrum Minorum coniunctus mane­ ret, Summus Pontifex ei indixit, ut singulis annis, tempore capi­ tuli, sese ad Ministrum Provincialem Observantium conferret.

Quamvis vero Dominus Papa documentum scriptum eidem se daturum promisisset, Matthaeus tamen, arcano modo admoni­ tus, et vere franciscana securitate soli Deo fretus, Romam reli­ quit et ad suam patriam rediit 2.

1 Constitutiones Ord. Fr. Min. Capuccinorum, n. 3, 4, 5.

2 Cf. Marius a Mercato Saraceno, op. citp. 175 sq. ; Bernardinus a Coleetrazzo, op. cit., Liber primus, p. 114 sq.

FUNDAMENTA REFORMATIONIS FR. CAPUCCINORUM

227

Ludovicus a Forosempronio autem, qui cum fratre suo Raphaele, laico, iisdem ac Matthaeus sollicitudinibus agebatur, sed qui a Matthaeo, facultatem non habente, in eius sequelam admitti nequibat, proprio marte cogitata sua perficere satagebat, atque post multos casus et persecutiones et carceres, interveniente Catharina Cibo, Camertium Ducissa, consanguinea Summi Ponti­ ficis Clementis VII, anno 1528, die 3 Iulii ab eodem Pontifice fa­ mosam Bullam Religionis zelus obtinuit, cuius vi non solum vi­ tam eremiticam ducere, Regulam beati Francisci. ad unguem ob­ servare, habitum cum caputio quadrato gestare, sed etiam novos fratres recipere, sibi concedebatur1. Bulla haec est monumentum solemne initiationis Ordinis Capuccinorum, qui licet Observantibus tutelam hanc accipere recusantibus 2 adhuc sub quadam potestate ac iurisdictione Conventualium constitueretur, tamen inde ab hoc momento propriam suam viam historice in­ gressus est *.

Bulla Religionis zelus a Summo Pontifice Clemente VII di­ rigebatur ad fratres Ludovicum et Raphaelem a Forosempronio,. quia ipsi erant, qui de hac re libellum supplicem 4 ad Papam miserant. Ludovicus ergo, virtute Bullae, rector novae familiae constituebatur et ad eum spectabat novos asseclas assumere.

Primi aggregati erant Matthaeus a Bassio et Paulus a Clodia, qui habitum cum caputio quadrato * et acuminato iam portabant et novam vitam legitime iam ducebant, quia a Summo Pontifice licentiam obtinuerant \ Mox plures alii, praesertim ex Observan­ tibus, ut Bernardus a Forosempronio, Eusebius ab Ancona, Ioannes a Fano, sese illis adiunxerunt, ita ut iam sub initio anni

1 Eduardus Alenconiensis, De primordiis, p. 40 sq.; Bullarium Ord. Fr. Miri.

Cap., t. I, p. 68. * Ibid., p. 42 sq. Gf. Cuthbert, The Capuchins, t. I, p. 49 sq. * Inutile videtur disputare, quisnam «fundator» sit Capuccinorum Ordinis.

Antiqui chronographi, Marius et Bernardinus, S. Franciscum unicum Ordinis funda­ torem esse, saepe asseverant, Matthaeum a Bascio vero primum fuisse, qui Ordinis nostri habitum portavit et ita initium novae reformationi dedit. Gf. Theophil Graf* Kap., Zur Entstehung des Kapuzinerordens p. 65 sq. ; contra quem Melchior a Pobladura in Coti. Franc., X (1940) p. 418. — Cf. etiam Eduardus Alenconiensis* De primordiis, p. 56, ubi Ludovicum a Forosempronio institutoris titulo decorat..

4 Eduardus Alenconiensis, op. cit., p. 44.

6 Liber de conformitate, in Analecta Franc., t. V, p. 104. * Marius a Mercato Saraceno, op. cit., p. 171, 212 sq.

9

228

DE SPIHITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

1529 octodecim fratres in quattuor domibus aggregati essent \ A Ludovico eremitorium Albacinae eligebatur ad primum capitulum generale instituendum, quia hic locus, ab hominum coetu remotus, ad tale negotium valde accommodatus videba­ tur a. Quia tamen angusta illa domus omnes fratres capere non poterat, tugurium quoddam aedificavit ex arborum ramis et vi­ minibus textum, ita ut revera «omnia paupertatem et exsilium cantarent», ut seraphicus Pater volebat \ Ex octodecim fratri­ bus, qui convenerant, duodecim, qui suffragium ferrent, assum­ pti sunt, nempe aetate provectiores et maturiores, propter reveren­ tiam erga collegium Apostolorum et primorum S. Francisci so­ ciorum. Biduo in oratione consumpto, noctem, quae feriam sex­ tam, in qua capitulum celebrandum erat, praecedebat, totam fe­ re insomnem duxerunt. Posi: tenerrimum Ludovici discursum om­ nes Spiritum sanctum invocare coeperunt, qui super fratres visi­ biliter descendere quasi conspiciebatur, ita ut omnes contremi­ scerent, et corde commoti ]acrimas tenere non possent. Tandem aliquando ad electionem pervenientes, elegerunt quattuor defini­ tores videlicet : Ludovicum a Forosempronio, Matthaeum a Bassio, Angelum a Tiferno et Paulum a Clodia. Completa hac ele­ ctione mox, omnibus acclamantibus, Matthaeus Vicarius genera­ lis designatus est, ipso uno reluctante et dicente, se a Deo voca­ tum fuisse, ut populo paenitentiam praedicaret, non ut fratres regeret, quia huic muneri omnino incapax exstaret. Instantibus autem omnibus et obtestan :ibus eorum desiderio tandem cedere coactus est \ Peractis electionibus praecipuum quod novis Superioribus incumbebat onus erat leges condere quibus Congregatio regere­ tur. Iterum ergo cum magno animi ardore lumen Spiritus sancti implorabant venerandi illi Patres, nec frustra, nam P. Evangelista, qui annis 1564-1567 Vicarius Generalis erat, publico sermo1 S. Christophori coenobium, prope Camerinum, mox derelinquitur pro alio coenobio, vulgo Colmenzone ; deinde sequitur ut secundus locus S. Lucia in La Raucia ; tertius Albacina, quartus Fossombrone. Cf. Emidio d\Ascoli, I primi conventi dei F. M. Gappuccini, in Liber Memorialis, p. 53 sq.

2 Non omnio constat utrum Ludcvicus capitulum convocaret iussu Summi Pon­ tificis, ut vult Z. Boverius (cf. Annales, t. I, ad an. 1529, n. II, p. 113, Lugduni, 1632)f vel instigantibus fratribus, ut ait Bernardinus a Colpetrazzo (cf. op. cit. Liber 7,p. 242).

3 Thomas de Celano, Vita II, n. 60.

4 Eduardus Alenconiensis, De primordiis, p. 62 sq.

FUNDAMENTA REFORMATIONIS FR. CAPUCCINORUM

229

ne testatus est, antiqua Patrum traditione accepisse, dum Consti­ tutiones illae a Patribus conscriberentur, Spiritum sanctum in columbae forma apparuisse \ Marius a Mercato Saraceno pulcherrime de hoc capitulo scri­ bens, ait: « Congregati erant in tugurio in tanta paupertate et sim­ plicitate, oratione et spiritu, ut crederem quod si S. Franciscus illis diebus peregrinatus esset super terram, libentissime sese coniunxisset cum duodecim illis fratribusy sicut in vita sua cum tanta laetitia erat inter duodecim socios suos ; et si non erat ibi humana carne vestitus, certo praesens erat benedicto spiritu suo, imo simul cum Christo erat impressus in anima omnium. Nil mirum igitur quod fecerunt ordinationes prudentes, sapientes et sanctas » a.

Paulus a Clodia, qui antequam religionem ingrederetur, can­ cellarius fuit, ordinationes in latinum sermonem vertit, quae versio latina usque in praesens tempus inventa non est, cum versionem italicam solummodo habeamus in opere Matthiae Salodiensis \ Huius italicae editionis Boverius novam latinam versionem exaravit4, quae tamen non omnino fidelis esse videtur 6.

Constitutiones Albacinenses magnam similitudinem praeseferunt cum ordinationibus, quae illis temporibus in domibus recollectionis vel austeritatis vigebant. Fratres recollecti praeter paupertatem et paenitentiam vitam spiritualem et orationem plu­ rimi faciebant, ita ut oratio mentalis ipsis esset unum ex praeci­ puis diei operibus; imo ut huic orationi plus temporis daretur, functiones liturgicae choralesque observantiae, quantum fieri po­ terat, contrahebantur. Silentium fere perpetuum in his domibus servabatur, solitudo et segregatio a saecularium concursu quam maxime colebatur. Haec omnia in Constitutionibus Albacinensibus quoque recurrunt, quae ad quattuor capita reduci possunt, nempe de paupertate, de oratione, de caeremoniis ecclesiasticis et regularibus, de solitudine e.

Inscribuntur Constitutiones Fratrum Minorum vitae here1 Z. Boverius, Annales, t. I, ad an. 1529, n. XIV, p. 117. a Relationes de origine Ordinis Fr. Min, Capuccinorum, p. 245. * Eduardus Alenconiensis, op. cit., p. 63.

4 Annales, t. I, ad annum 1529, XV-LXXIII p. 117 sq. * Le prime Costituzioni dei Fr. M. Cappuccini, p. 8. * Valde mirandum est, nihil ibi inveniri circa laborem manualem, qui tamen, ut «x antiquis documentis apparet, primis patribus maxime cordi erat, eo quod a S. Francisco in suo Testamento commendabatur.

230

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

miticae, hunc enim titulum sibi et suis elegerat Ludovicus, certo non sine quadam exaggerata propensione erga vitam solitariam et contemplativam \ A Romana Curia autem numquam hac ap­ pellatione nuncupati sunt, sed Capucciati vel Capuccini. Quo ultimo nomine iam Paulus III eos appellavit, sed definito modo ita vocari coeperunt a Bulla confirmationis Ordinis Exponi nobis, anno 1536 a.

Matthaeus, qui ut supra narratum fuit, omnino invitus fue­ rat electus Vicarius Generalis huius humilis fraternitatis, mox* ad Ludovicum, qui primus fuit Definitor et Guardianus in Forosempronio, se contulit, eique sigillum, Breve et Bullam approba­ tionis tradens, potestatem gubernativam in eius manus abdicavit.

Exinde Ludovicus, humilis propositi in capite Constitutio­ num Albacinensium conscripti : «prego et essorto tutti li nostri fratelli ... et massime li Superiori, che tengono il luogo dei Signore in aiutare, et Tegere V harmonia, et ordine dei Signore » 4 sensim immemor effectus, Ordinem imperioso ac tyrannico quo­ dam modo regere incoepit. Imprimis, contemptis iis quae praeci­ piuntur in ipsis Constitutionibus (n. 43) de capitulo .convocando nihil curavit, ita ut non pauci fratres circa sortem exordientis Congregationis, ab uno homine tam superbo gubernatae, haud parum solliciti essent.

Post multas machinationes et secreta consilia, in quibus famosus Bernardinus Senensis Ochino partes maximas egit, tan­ dem aliquando, interveniente praesertim Victoria Colonna, Roma­ nus Pontifex, Paulus III, Vicario Generali, ut capitulum convoca­ ret intimavit5. In hoc capitulo, quod pro evolutione Ordinis maximi momenti erat, provisum est, ut multa, quae in capitulo Albacinensi ad tempus tantum ordinata fuerant, certo et firmiter stabilirentur et ita nova Congregatio «venustam ac ordinatam religiosae reipublicae faciem consequeretur»fl. Quia vero Ordo nondum in Provincias et Custodias distinctus erat, ita ut Pro1 Cf. Theophil Graf, Zur Entstehang des Kapuzinerordens, p. 100.

2 Eduardus Alenconiensis, De primordiis, p. 54. De origine nominis « Capuccinorum » cf. ibid., p.- 51 sq.

3 Post« pochi giorni» ait Marius a Mercato Saraceno, op. cit., p. 243.

4 Le prime Costituzioni, p. 17.

6 Marius a Mercato Saraceno, op. cit., p. 395 ; Bernardinus a Colpetrazzq, op. cit. Liber I, p. 372.

8 2. Boverius, Annales, t. I, aci annum 1535, XXVI, p. 204.

FUNDAMENTA REFORMATIONIS FR. CAPUCCINORUM

231

vinciales et Custodes ad capitulum vocari nequirent, sicut Regula praescribit, ideo Ludovicus praecipuos fratres, quos legitimos vocales declaravit, in capitulum adunavit Romae habendum in loco S. Euphemiae mense Novembri anni 1535. Ibi elegerunt cum solitis caeremoniis sex definitores et deinde primo scrutinio et communi suffragio Bernardinum ab Asti Vicarium generalem constituerunt. Iste optime meritus Pater, qui postquam diu et frustra conatus esset, ut in Observantium familia firmiter franciscanam Regulam in pleno rigore observare posset, ad quod pro­ positum obtinendum sese etiam cum aliis reformatorio studio ani­ matis fratribus in eremitorium Fontis Columbae collegerat, tan­ dem ad novam Capuccinorum Congregationem migrare statuerat, revera Ordinis nostri « currus et auriga» (4 Reg. 2, 12) dicendus est, in ipsumque transferri potest elogium, quod in officio liturgico S. Bonaventurae dedicatur: « Amplificemus eum, qui erexit domos nostras et stare fecit portas et seras » (Eccli. 49, 15). Sicut enim seraphicus Doctor post S. Franciscum secundus franciscalis Ordinis fundator dici potest, ita Bernardinus Astensis operis a Matthaeo inchoati et a Ludovico stabiliti instaurator dicendus est et perfector, quia illud ad summum apicem perduxit.

«Quantum scire possumus, ait Eduardus Alenconensis, eius adiutores erant Bernardinus Senensis, Pontificis familiaris, ad cuius conciones confluebant Romanae Ecclesiae principes; Ioannes de Fano, iam provinciae Picenae inter Observantes minister, qui ex Saulo Paulus, jat damna Capuccinis illata publice repara­ ret, hispidum eorum induerat habitum; Antonius de Monte Sicardo, summa vitae austeritate atque virtutibus commendatus; Eusebius Anconitanus, qui in theologica facultate ac condonandi mu­ nere laudem assecutus erat non mediocrem fuitque postea Vica­ rius generalis; Bernardinus de Monte Ulmi, iam inter Conventuales Lector famosus, oculus Scoti nuncupatus ; tandem Franciscus Aesinus, qui cum Bernardino Astensi multum se exercuerat ut reformationem in Observantia stabiliret; post Ochini lapsum a Car­ dinali Pretectore Commissarius generalis constituetur, a capitulo Vicarius generalis mox eligendus »\ Gloriosum hoc capitulum, quo revera fundamenta Ordinis nostri, iam in Albacina congregatione iacta, ad unanime comparticipantium gaudium, roborata sunt et amplificata, ut totum *

_

.*

1 Primigeniae legislationis Ordinis textus originaleSy in Liber Memorialis, p* 341,

232

DE SPIRITU ALITA TE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

aedificium sollerti fabrica exstructum statim consurgeret, unica tantum umbra obnubilatum fuit, ob tristem scilicet defectionem Ludovici a Forosempronio, qui turpi superbia et arrogantia lace­ ratus, aegre ferebat gubernacula Ordinis sibi esse sublata. Itaque callidis artificiis Cardinalis Protectoris Observantium gratiam si­ bi conciliare ausus, promittendo, si ipsum Vicarium generalem eli­ gi permitteret, se Capuccinorum reformationem ad Observantium familiam reducturum, novam capituli convocationem impetravit, sub praetextu, quod primum capitulum impudenti subordinatione vitiatum fuisset. Revera mense Septembri anni 1536 capitulum iterum convocatum est, at in summum Ludovici dedecus, nam unanimi consensu Bernardinus iterum in Vicarium generalem electus est. Totum vero hoc ingratum eventum id saltem emolu­ menti habuit, quod in iterato capitulo Bernardinus occasionem nactus est, Constitutiones, quas interim composuerat, collectis fratribus exhibere atque ostendere, qui unanimi gaudio eas ac­ ceptaverunt, confirmaverunt, totique Ordini promulgaverunt \ De his Constitutionibus iam quaedam diligentius investigare volentes quaerimus, quidnam sit earum nucleus et sucus. Ut hoc melius intelligatur incipimus a Constitutionibus Albacinae scriptis. Primaevae illae Ordinis nostri leges antiquum, genuinum, purissimum afflatum franciscanum mirifice spirant et animum re­ ligiose permovent. Nam in illis paginis aureum aevum primum exordientis Ordinis Minorum reviviscere videtur, utpote multa quae ibi leguntur ex veteribus narrationibus fere ad litteram de­ sumpta sunt. Ex 58 statutis quae continent, 19 strictiorem Regu­ lae franciscanae observantiam commendant, 18 exempla et do­ ctrinam seraphici Patris in memoriam revocant, 8 fere ad litte­ ram ex Testamento beati Patris deprompta sunt, dum reliqua 13 res communes disciplinae respiciunt \ Revera, hae Constitutiones, seraphici spiritus purissimo ac suavissimo odore fragrantes, non S. Benedicti vel S. Romualdi contemplativam vivendi formam describunt vel proponunt, sed econtra genuinam et apostolicam S. Francisci vitam manife­ stant ‘, licet quaedam vis ex Camaldulensium Congregatione in 1 Marius a Mercato Saraceno, op. cit., p. 407 sq.; Bernardinus a Colpetrakzo, op. cit. Liber I, p. 372 sq. * P. Clarentius van Rotterdam, in Franciscaansch Leven, 1928, t. XI, p. 162. * Cf. Le prime Costituzioni, n. 22, 26.

FUNDAMENTA REFORMATIONIS FR. CAPUCCINORUM

233-

confectione Albacinensium Constitutionum vix negari possit1.

Veritati igitur respondere non videtur, Constitutiones Albacinenses magis vitam contemplativam, Constitutiones vero anni 1536 potius vitam apostolicam respirare ; econtra Albacinenses or­ dinationes, quas Collepetraccius magis caelestes quam humanas aestimat *, revera seminarium Constitutionum Fratrum Minorum Capuccinorum dicendae sunt, in quibus servata est semper sub­ stantia primorum illorum decretorum His igitur primaevae illius disciplinae ac monasticae vitae legibus attenta meditatione perlectis clarissime patet, Constitu­ tiones Albacinenses revera continere purissimam illam primorum Capuccinorum mentem circa specialem illam formam franciscanae vitae, quam ipsi, ut iam declaravimus, tenendam esse autu­ mabant. Non solum enim proponunt puram et. strictam Regulae observantiam, insolentes quaslibet consuetudines repellendo, quae decursu temporis in Ordinem irrepserant, id quod communis reformatorii studii Observantium proprium erat, sed potius hoc quod ut notam distinctam et insignem huius reformationis indica­ vimus, in mentem defigere intendunt, ut nempe fratres, quantum humana infirmitas patitur, verum ipsius Patris Francisci proposi­ tum ad unguem imitari satagant. Ideoque non solum Regula, sed et Testamentum beati Patris, exempla eius privata, ignita eius eloquia, paternae eius admonitiones tamquam norma vivendi pro tota communitate fratrum in his Constitutionibus proponun­ tur. Hoc desiderium, hoc propositum, haec firma voluntas tam­ quam filum aureum non solum per totam primaevam historiam, annales et Ordinis chronica, sed et per has Constitutiones ubique contextum apparet4.

Ad Constitutiones anni 1536 iam nunc mentem vertentibus clare nobis apparet, quod illae antiquum Albacinensium ordina­ tionum spiritum omnino conservarunt. Auctor huius novae Con­ stitutionum compositionis communi iudicio est Bernardinus 1 Quam vim exaggerare videtur P. Buvchardus a Wolfonsehiessen, De influxu legislationis Camaldulensium in Ordinem Capuccinorum, \r\Coll. Franc., 1931, t, I, p. 59-78.

2 Bernardinus a Colpetrazzo, op. cit Lib. II, p. 249. * Cf. Matthias a Sal6, Historia Capuccina, in Monumenta Historica, t. V, p. 164, n. 148.

4 Cf. Bernardinus a Colpetrazzo, op. cit. Liber ILI. p. 8sq.

234

DE SPIRITUALITATE FRANGIS CANA.

PARS TERTIA

Astensis \ Ille qui per tot annos tam tenaciter pugnavit pro vera reformatione intra ipsius Observantium familiae limites, qui in loco Fontis Columbae et in aliis domibus recollectionis habita­ verat et ideo de normis et legibus reformatae vitae tantopere secum reputaverat, sine ullo dubio omni numero idoneus erat, ut legislationem primitivam ad perfectiorem formam redigeret. Ideoque, ut Eduardus Alenconensis recte animadvertit, Bernardini Constitutiones non tantum vitae agendae prospectum, quantum vitae iam actae speculum revera dicendae sunt2. Utique, quan­ tum potuit, Bernardinus Albacinenses Constitutiones intactas conservare intendit, multas ipsarum observationes eisdem verbis iteravit, mentem autem et spiritum earum semper ad unguem retinuit. Sed quia primigenium legum corpus confuse potius di­ versa praecepta tradebat, sine via et ratione, Bernardinus sapien­ tissime, secundum ipsius Regulae dispositionem, Constitutiones suas in duodecim capita distribuit.

Ut facilius a fratribus intelligerentur, Constitutiones italica lingua conscriptae sunt, simplici quidem dicendi modo, attamen devoto afflatu ac pietate pleno. Valde admirandum est, et hoc valet adhuc de ultima editione, qua nos hodie utimur, librum illum, licet omnes, quae Ordinis sodales obligant leges in unum congerat, nequaquam tamen speciem aridi cuiusdam iuridici co­ dicis praeseferre, sed multo potius frontem cuiusdam tractatus de altissima spiritualitate gerere, qui cum melioribus ascetico-mysticis operibus contendere potest ob suavem pietatis auram, quam a prima usque ad ultimam singulae paginae spirant3. Non enim nude et crude proponuntur leges et praecepta, sed semper blanda quodammodo evangelica et seraphica veste ornantur, causam semper vel rationem praecepti pulcherrimo eloquio allegando.

Ita fit, ut non tam imperare quam suadere et allicere videantur.

In his Bernardini Constitutionibus principium et fundamen­ tum Capuccinae reformationis, saepe iam a nobis expositum, pri­ ma vice expressis verbis et quidem valde clare et firmiter et aperte edicitur, quod nempe non solum Regula ab apostolica Sede con­ firmata, sed et Testamentum et tota vita S. Francisci norma vi­ tae sit pro toto Ordine : « Et p evehe fu non solo volunta dei Patre 1 Eduardus Alenconiensis, Primigeniae legislationis, loc. citp. 345.

2 Gf. ibid., p. 346.

2 Cf. ibid., p. 347.

•

FUNDAMENTA REFORMATIONIS FR. CAPUCCINORUM

1

235

nostro san Francesco, imo etiam de Christo, nostro Redemptore, che la Regula si observasse simplicimente, ad literam, senza glosa, si come la observarono gia quelli primi nostri seraphyci Patri; perho essendo la Regula nostra clarissima, acio piu puramente, sanctamente et spiritualmente si observi, si rinuncia a tutte le glose et expositione carnale, inutile, noxie et relaxative, la quale extirano ia Regula de la pia, iusta et sancta mente di Christo, Signor nostro, e,l qual parlava in san Francesco ; et per. singular, vivo commento dcla Regula nostra acceptiamo le dechiaratione de Summi Pontifici et la sanctissima vita, doctrina et exempli dei Patre nostro san Fran­ cesco. Et acio che come veri et legitimi figlioli di Christo, nostro Patre et Signore, parturiti iterum da lui in san Francesco, siamo participi de la sua heredita, si ordina che da tutti si observi el Te­ stamento dei Padre nostro san Francesco, da epso ordinato, quanto proximo a morte et de le sacre Stigmate insignito, pien di fervore et Spirito Sancto sommamente anhelava la salute nostra ; si come epso a questo fine fu scripto, acio- la promessa Regula meglio et ccitholicamente si observasse. Imo perche in tanto siamo figli dei seraphyco Padre, in quanto imitiamo la vita el doctrina sua, unde il nostro Salvatore a li Hebrei disse : Se sete figlioli di Abraham, fate le opere di Abraham; cosi se siamo figlioli di san Francesco, faciamo le opere di san Francesco. Perho si ordina che ogniuno si sforzi imitar questo nostro Padre, dato a noi per regula, norma et exemplo, imo il nostro Signore Iesu Christo in lui, non solo ne la Regula et Testamento imo in tutte le sue infocate parolle et amorose opere ; perho se legano spesso la sua vita et de li suoi compagni » l.

Postquam autem principia haec fundamentalia stabilita sunt, per singula duodecim capita composite ordinateque normae pro omnibus vitae momentis et adiunctis proponuntur, scilicet pro labore et ieiunio, pro sacrae Scripturae ac Theologiae studio, pro apostolatu et praedicatione, pro conversatione cum saecularibus, pro oratione et pietate et praesertim pro altissima paupertate, ut in decursu nostri tractatus, ubi de diversis apostolicae vitae partibus agemus, clarius patebit.

Concludere nunc tandem liceat nostram disceptationem hac Eduardi Alenconensis sententia : «Multum quidem, de tali severa imitatione remisimus, sed quamvis inertes filii simus, non idcirco

1 Cf. Liber Memorialis, p. 358-359, n. 5-6.

236

DE SPIRITU ALITATE FRANClSCANA. - PARS TERTIA

inutile est nobis disciplinam, quam verbis non solum, sed miris exemplis docuerunt maiores nostri, dignoscere. Perlegendo quae coaevi scriptores de illorum gestis et virtutibus, de austeritate vitae et domorum paupertate tradiderunt, Constitutiones in exercitio re­ dactas spectare videtur. Ad illarum normam vitam dirigere sibi pro­ ponebant, unde eorum conversatio viva erat Constitutionum reprae­ sentatio » \ 1 Cf. Liber Memorialis, p. 348.

Caput II.

DE VITA APOSTOLICA FR. MIN. CAPUGCINORUM UNIVERSE CONSIDERATA Refutantur obiectiones, quae vitam activam in prima aetate Ordinis exclu­ dere videntur.

Argumentis quoque directis demonstratur Fr. Capuceinos vitam mixtam elegisse. — Fratres Capuccini Evangelium vive­ bant et praedicabant.

Vitam mixtam seu apostolicam illam esse statuimus \ in qua totum apostolicae actionis studium ex abundantia contempla­ tionis profluit, secundum hoc S. Thomae effatum : «sicut enim maius est illuminare quam lucere solum, ita maius est contemplata aliis tradere quam solum contemplari» \ Circumscripta deinde explicatione hanc vitam apostolicam duplicem habere finem diximus, alterum quidem primarium et principalem, scilicet con­ templationem, sumendo hanc vocem in sensu intimae unionis cum Deo seu sanctitatis propriae, alterum vero secundarium et derivatum, scilicet apostolatum praedicationis ceterorumque ope­ rum sacri ministerii, alacrem exercitationem ex plenitudine con­ templationis seu ex abundantia amoris Dei emanantem *.

Quod autem seraphicus Pater vitam suam plane ad Deum conversam sic prorsus intelligebat, hancque apostolicam vivendi formam sodalitati a se institutae exemplo suo et verbo propone­ bat, ibidem historice probatum esse putamus *.

Cum ergo primi Capuccini, ut in praecedenti collatione evol­ vimus, nihil aliud intenderent, nisi ut franciscanam vitam in tota sua puritate et perfectione ad effectum deducerent, imo ipsius se1 Vide supra, p. 121 sq. * Summa Theologica, II-1I, q. 188, art. 6, c. * Vide supra, p. 134 sq. * Vide supra, p. 142 sq.

238

DE SPIRITU A LITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

raphici Patris propriam mentem et indolem, spiritum et exem­ plum, virtutes et gesta quam, perfectissime imitarentur, iam hoc ipso clarum est, Capuccinorum reformationem iisdem his princi­ piis, quae ceteroquin universam vitam apostolicam regunt, ab initio institutam fuisse.

Hanc autem veritatem, quae sic iam quasi a priori constare videtur* ex ipsa historia nostri Ordinis originis, ex primigena praesertim legislatione probare atque illustrare, huius tractationis propositum est.

Considerando triplicem statum vitae, quem religiosi Ordi­ nes prosequi solent, scilicet activae, contemplativae et mixtae, iam statim evidens est, Capuccinos vitam pure activam nullo mo­ do coluisse. Utique enim labor manualis ab illis in magno honore habebatur, et pestifera labe infectorum curam gerere in deliciis habebant; nequaquam vero dici potest, illorum vitam exteriori­ bus actionibus prorsus fuisse deditam, in quibus, ad mentem S. Tliomae, activae vitae nota invenitur*, quia ex una parte prae­ dicationi divini verbi saltem aliqui eorum iam ab initio eonstanter instabant, et ex alia parte tantopere solitudini et orationis studio sese dicare sueverunt, ut eorum vita saltem aequo modo, si non potiori ratione, contemplativa fuisse videatur.

Magis ideo intricata videtur esse difficultas, si instituatur quaestio, utrumne primis Capuccinis, saltem pluribus eorum et quidem potioribus, animus inesset, ht vitam pure contemplati­ vam sibi in finem elegissent. Quaedam certe adesse indicia, quae huic opinioni favere videantur, vix negare possumus.

Imprimis enim in supplici libello, quem Ludovicus a Forosempronio Pontifici Clementi VII porrexit2, ita legitur : « Cum autem, Pater sancte, dicti oratores, ut in contemplationis suavitate liberius quiescere valeant, vitam in remotis a frequenti hominum conversatione agere, et in solitudine Altissimo famulatum exhi­ bere summo opere cupiant, supplicant humiliter Sanctitati Vestrae dicti oratores quatenus eorum pio voto in praemissis favorabiliter annuentes, ipsosque opportunis favoribus et gratiis prosequentes, eisdem oratoribus et aliis similem vitam solitariam ducere volenti1 Cf. Summa Theologica, II-II, art. 188, art. 6, c.

2 Antiquum exemplar manuscriptum adservatur in archivo generali Ordinis sub signo Memorialia.

VITA APOSTOLICA FR. MIN. CAPUCCINORUM

239

hus, ut habitum mendicum et heremitarium cum pauperculo capuc cetto quadrato, necnon tam clerici quam laici barbam longam gestare et deferre, et aliqua loca heremitotia et solitaria in montibus et silvis, de licentia et consensu dominotum montium et silvarum huiusmodi recipere et acceptare, ac inibi tamquam peregrini et advenae, sub protectione fratrum Conventualium habitare, ac orationibus insi­ stere » etc.

Haec omnia in Litteris Apostolicis Clementis VII Exponi no­ bis (die 3 Julii 1528) concessa sunt simul cum privilegiis, gratiis et induitis Camaldulensium Ordinis, quorum etiam Capuccini participes fiebant. Litterae illae Apostolicae deinde in forma so­ lita Bullarum expeditae fuerunt eodem die datae, nempe : «Anno Incarnationis Dominicae millesimo quingentesimo vigesimo octavo, quinto nonas Julii ». Bulla sic recognita incipit: Religionis zelus \ Ex his concludendum aliquis putat, tum habitum, tum bar­ bam, tum ipsam contemplativam vitam Ludovicum a Camaldulensibus monachis desumpsisse 2.

Constitutiones deinde Albacinenses ansam praebere videntur, aiunt, Ludovicum revera sibi et suis fratribus vitam contemplati­ vam elegisse. Ibi enim dicitur (n. 8) : « Ma li fratelli devoti e fer­ venti non si contentano di una, ni di due, o tre ore ; ma tutto il tempo loro spendono in orare, meditare e contemplare : e come veri contem­ platori adorano il Padre in spirito e verita. Et a questo studio essorto i fratelli, perche questo e il fine per il quale sono fatti reli­ giosi ». Et n. 42 : «Item si ordina che in ogni luoco dove si potrd si faccia una celluccia, over due aliquanto discosto dal luoco in so­ litudine, acciocche se alcuno havssse gratia dal Signore vivere con silentio anachoritamente e giudicato per li superiori esser idoneo, li sia data comodita con ogni carita che si ricerca : et a questo essortoli superiori et Prelati. che trovando alcuni atti non gli neghino questa carita; et stando detto fratello in solitudine tenga silentio, e nisuno vada a dargli impaccio e non habbi a pariare eccetto coi suo Padre spirituale. Ne ad alcun altro parli senza licenza dei suo superiore, Et li sia portato il suo povero vivere sino alia celluccia con silentio e senza streppito, acciocche sia sempre unito coi suo amoroso Gesti 1 Cf. Bullarium Qrd. Fr. Miti. Capuccinorum, t. I, p. 3 ; Eduardus Alenconiensis, De primordiis, p. 45 sq.

2 Cf. Bubchardus a Wolfenschiessen, De influxu legislationis, in Colleci*.

Franc., 1931, t. I, p. 59 sq.

240

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA.

PARS TERTIA

Cristo sposo delVanima sua ». Similiter in n. 5 ordinatur, quod fratres non vadant ad Officia mortuorum, neque ad Processiones sine vera necessitate, « acciocche si ne stiano nella nostra quiete ».

Morem quoque, unicam tantum Missam celebrandi, cui ceteri sacerdotes assisterent (n. 6), a monachis depromptum esse idem obiicientes adstruunt. Hoc etiam, iuxta illorum sententiam, va­ let de effato illo, quod cellae sepulcra vocentur (n. 45). Ipsum tan­ dem vestitum a Camaldulensibus originem ducere affirmant.

Tertia denique obiectionum series depromitur ab exemplis multorum fratrum, qui in ipsis Ordinis exordiis vitam vere solita­ riam seu eremiticam et pure contemplativam ducebant.

Antequam ad singulas obiectiones respondeamus, hic iterum in memoriam revocare iuvat, semper et ubique in antiquis chroni­ cis, ac praesertim in Constitutionibus aperte asseri et praedicari, primos Capuccinos, sive Matthaeum, sive Ludovicum, sive cete­ ros omnes, nihil aliud umquam intendisse, nisi ut ad pristinam, austeram, rigidam, strictiorem vitam seraphicam redirent, Regu­ lamque franciscanam in toto suo rigore observarent. Iamvero, si in documentis primaevis, potissimum in monasticis legibus et in exemplis primorum fratrum saepe saepius de spiritu orationis et contemplationis, de amore solitudinis et fuga mundi sermo fiat, haecque vehementer fratribus inculcentur, id admirationem exci­ tare nullatenus debet. In primis enim oblivisci numquam oportet, in vita mixta seu apostolica contemplationem revera, ut ostendi­ mus, esse finem principalem et primarium totius vivendi ratio­ nis, ex qua tota apostolici laboris actio, tamquam ex suo fonte, promanat, ita ut, si spiritus ille contemplationis deficiat, totum etiam ruat animarum susceptum ministerium. Ideoque fere sem­ per disciplinares relaxationes in Ordinibus religiosis a frigescente interioris vitae ardore originem ducere conspicimus, reforma­ tiones autem semper a renovatione huius spiritus exordium sume­ re. In toto seraphico Ordine praesertim illud valde insigne est, quod scilicet omnes fere reformationes vitam contemplativam, S. Francisci fervore animatam, magnopere extulerunt, ut ex illa spiritus erectione et elevatione apostolatus seraphicus novam vim novumque vigorem sibi assumeret. Nil mirum igitur, quod et pri­ mi Capuccini ibi praecipuum suae reformationis momentum po­ nebant.

Adest adhuc alia ratio, cur, praesertim in Ordine nostro franciscali, contemplationi principalis locus tribuatur. Ex fontibu*

VITA APOSTOLICA FR. MIN. CAPUCCINORUM

241

enim antiquis, ut iam exposuimus tractando de vita apostolica franciscana, omnino constat, Franciscum summam morum pro­ bitatem vitaeque sanctitatem ipsi praedicationi praetulisse, ut animas ad Deum reduceret secundum suum adagium, quod ma­ gis exemplo quam verbo apostolatus suum finem obtinere debe­ ret. Ipsa vita fratrum, iuxta mentem seraphici Patris, scilicet ex­ trema eorum paupertas, severa austeritas, profunda humilitas, strenua fuga mundi, continua oratio ac unio cum Deo, praecipua forma eorum praedicationis et apostolicae contentionis esse opor­ tebat. Propterea et ipse Franciscus, apostolicae operositati penitus deditus, tamen solitudinem et contemplationem cum rigida penitentia coniunctam summopere diligebat, ita ut integras quadra­ gesimas in plena segregatione a mundi strepitu transigeret et in oratione sua saepissime pernoctaret. Ut autem fratres suos ad eumdem spiritum excitaret, tractatum specialem scripsit De reli­ giosa habitatione in eremo \ Quod exinde plures fratres, prae­ sertim in aetate aurea S. Francisci, magnam partem vitae suae in solitudine pertransibant, ut Bernardus a Quintavalle, et frater Silvester, ex historia S. Patris eiusque sociorum satis constat.

Ad ipsas obiectiones, supra memoratas, iam redeuntes, con­ cedi utique posse videtur, Ludovicum a Forosempronio solitudi­ nis amori plus aequo indulsisse. Ipse enim, ut historice constat2, in tribulationibus suis et persecutionibus ab Observantibus sibi inflictis, ad Camaldulenses confugit, imo eorum habitum roga­ vit atque ad breve tempus portavit; et licet hoc potius ut Obser­ vantium insidias eluderet ac vitaret, quam ex proposito hunc Or­ dinem amplectendi fecisse videatur, propensionem tamen quam­ dam ad vitam mere eremiticam ex hoc facto in Ludovico sese ma­ nifestare negari vix potest. Commoratio eius apud Camaldulen­ ses explicare quoque potest, eum in Constitutionibus suis Albacinensibus quaedam ex ipsorum norma vitae desumpsisse, sed om­ nino exaggeratum videtur, exinde primis illis legibus indolem po­ tius contemplativae quam vitae mixtae tribuere ’.

Ad libellum supplicem eiusdem Ludovici et fratris eius Raphaelis quod attinet, ex toto eius tenore et praesertim ex respon­ so Summi Pontificis clare patet intentionem praecipuam duorum 1 S. Franciscus, Opuscula, p. 176. * Cf. Theophii. Graf, Zur Entstehung des Kapuzinerordens, p. 86,100.

3 Burchardus a Wolfenschiessen, loc. cit.

P. Yitub a 3iU99UM, De spiritualilate franciscana - 16.

242

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

fratrum fuisse, Regulam S. Francisci observare ; quod autem haec Regula vitam mixtam seu apostolicam praescribebat et non me­ re contemplativam, utpote sole clarius, Ludovicum latere non potuit.

Quod barbam portare Ludovicus quaesierit, probabiliter a Camaldulensium usu depromptum est. Nam nullum argumentum allegari potest, Ludovicum id fecisse, ut Francisco melius se con­ formaret, nulla enim hoc tempore de barba S. Francisci disputa­ tio adhuc exorta erat. Exemplum sancti Patris de barba gestanda in Constitutionibus Ordinis nostri prima vice allatum est in edi­ tione a Cardinali Antonio Barberini, anno 1638 promulgata. Quia autem illae Constitutiones ab Ordine reprobatae fuerunt, etiam illa praescriptio evanuerat et nonnisi in editionem anni 1909 ite­ rum inserta est1.

Veniamus nunc ad obiectiones ex Constitutionibus Albacinensibus desumptas.

Profecto negari nequit primas illas normas Capuccinae vitae acriter in vitam contemplativam insistere, praesertim in locis su­ pra memoratis (n. 5, 8, 42) ; hoc autem nullo modo significat quod Constitutiones exclusivo modo vitam contemplativam com­ mendare intendunt, sed tantummodo quod illam ut firmissimum fundamentum ponere volunt apostolicae vitae vere franciscanae.

Hanc apostolicam vitam esse revera in Constitutionibus illis de­ scriptam et propositam omnino patet ex eo quod ibi de praedica­ tione diserte sermo fit, scilicet in n. 22, ubi dicitur : « et si ordina ancora alii Prelati, che li Predicatori alii quali il Signore dara la gratia, non lascino star otiosi, ma li faccino esercitare la vigna dei Signore in predicare . . . ».

Sane praescribitur, quod una tantum Missa celebretur in ec­ clesiis nostris, sed hoc praeceptum nullo modo a primaeva Ordi­ nis consuetudine alienum esse constat ex eo, quod ipse S. P. n.

Franciscus in Epistula sua ad capitulum generale et ad omnes fratres scribit: «Moneo propterea et exhortor in Domino, ut iri locis, in quibus fratres morantur, una tantum Missa celebretur in die secundum formam sanctae Ecclesiae. Si vero plures in loco fuerint sacerdotes, sit per amorem caritatis alter contentus audita celebra­ tione alterius sacerdotis »*. Ex hoc praecepto tantummodo patet, 1 Cf. Eduardus Alenconiensis, De primordiis, p. 51. a S. Franctscus. Opuscula, p. 104.

VITA APOSTOLICA FR. MIN. CAPUGCINORUM

243

morem quotidie celebrandi nec tempore S. Francisci, nec tempore originis Capuccinorum communem fuisse in Ecclesia. Numquam autem sacerdotibus, quos devotio stimulabat, Missae celebratio, etiam quotidiana, vetita erat.

Ex eo quod fratribus, id desiderantibus, cella recollectionis conceditur (n. 42), nil novi in Ordinem introducitur, quod prae ceteris patet ex eo quod ipse seraphicus Pater, ut iam innui­ mus, scripsit tractatum De religiosa habitatione in eremo.

Postremo Ordini nostro in suis primordiis crimini datur, quod tot fratres vitam solitariam et . mere contemplativam duxerint.

Hoc utique verum est, sed non minus verum apparet, multos hoc primo tempore iam praedicationi et apostolatui omni diligentia sese dedicasse, ita ut forma mixtae vitae in ipsis nostrae refor­ mationis exordiis optime conservari patet. Haec enim non ad id tantummodo restringitur, quod singuli fratres aequo modo con­ templationi et actioni partem suam tribuant, sed hoc quoque om­ nino recte admittit, quod illi fratres, quibus a Deo ista gratia, conceditur, contemplationi penitus sese devoveant, ut opera cete­ rorum fratrum in apostolatu desudantium fecunda reddantur.

Etiam hic utique negari nequit, aliquos e primis fratribus nimiam erga solitudinem et vitam anachoriticam inclinationem monstrasse, sed haec privata exempla nihil contra communem et universalem Ordinis voluntatem probant, quam quidem voluntatem ad apostolicam vitam exercendam et explicandam fuisse inclinatam et pro­ pensam ex eo patet quod auctoritas Ordinis statim ab initio stre­ nue vigilavit, ne illud solitudinis studium in detrimentum sanae operositatis ad animarum salutem excresceret \ Postquam negativo potius modo apostolicam primorum Ca­ puccinorum rationem vitae ostendimus, refellendo scilicet ar-. gumenta quae hanc assertionem redarguere conantur, iam brevi­ ter positivis rationibus demonstrabimus, Ordinem nostrum ab ipso suo exordio vitam mixtam, eo sensu quo illam descripsimus, amplexum fuisse.

Ut haec apostolica forma vivendi iuxta genuinam suam ra­ tionem in aliquo Ordine inveniatur, requiritur, ut diximus, quod contemplatio et actio concinne et congruenter secum consocien­ tur, hoc scilicet pacto quod actio apostolica revera ut finis, licet 1 Cf. Bernardinus a Goi.petrazzo, op. cit. Lib. I, p. 212 sq.

244

DE S PIRI TU ALITATE FRANCISGANA. - PARS TERTIA

secundarius, huius vitae intenditur, et quidem ita, ut ex abun­ dantia contemplationis, quae semper finis principalis et prima­ rius esse debet, tamquam ex suo proprio fonte promanet. Brevi : finis apostolicae vitae est contemplatio fructificans in apostolatu.

Iamvero elementum contemplativum copiose adfuisse sive in Ordinis primitivis statutis, sive in ipsa fratrum consuetudine, post ea quae de hac re disseruimus, vix ab aliquo in dubium vo­ cari posse putamus. Reapse, legendo vitam primorum fratrum 1 usquequaque ardentem amorem vehemensque desiderium con­ templationis in ipsis conspicimus ; et quidem non solum apud illos, qui vitae contemplativae prorsus se devovebant, sed etiam apud ipsos praedicatores, qui ministerii negotiis numquam tali modo sese opprimi patiebantur, ut orationis et contemplationis otium sibi non remaneret. Omnes sancti viri aureae illius aetatis, Matthaeus a Bassio, Paulus a Clodia, Jpsephus a Colleamato, Matthaeus a S. Leone, Angelus a S. Angelo in Vado, Franciscus ab Aesio, Joannes a Fano, Josephus a Fermo, aliique complures spi­ ritu altissimae contemplationis, cui magnam partem diei ipsiusque noctis tribuere solebant, imbuti fuerunt, quo primitias Or­ dinis odore suavissimo perfundebant.

Quod autem ex alia parte a labore, sive manuum, sive men­ tis nullo modo abhorrerent, imo eum toto corde ac spiritu vere seraphico amarent, eiusdem historiae testimonio de Ordinis ori­ gine clarissime probatur.

Matthaeus a Bassio, qui primus omnium habitum nostrum assumpsit, per totam suam vitam seraphicam praedicatione ceterisque laboribus apostolicis penitus absorptus fuit, sanctaque sem­ per sollicitudine de animarum salute repletus. Imo ipse ille zelus animarum, qui ipsum comedebat, vehemens illud desiderium, vitam vere apostolicam ducendi, talem nempe, quae sibi, nullo vinculo ligato, permitteret ubicumque vellet pervagari ut ani­ mas ad meliorem frugem inexstinguibili suo ardore reduceret, tandem aliquando causa fuit, cur Capuccinorum institutum, ab ipso inceptum, reliquerit, habitum ab ipso tantopere dilectum deposuerit et ad Observantes redierit2.

1 De praedicatione Ludovici Forosemproniensis cf. Bernardinus a Colpetrazzo, loc. cit.9 p. 218, 222 sq.

2 Cf. Marius a Mercato Saraceno, Relationes de origine Ord. Fr. Min. Capucbinorum, p. 243 sq.

VITA APOSTOLICA FR. MIN. GAPUGCINORUM

245

Itaque a suo ipso initio Ordo noster apostolicis sudoribus iam consecratus est; imo iure dici potest, Ordinem Capuccinorum na­ tum fuisse in vicis et plateis civitatis Camerini, pestifero morbo tunc temporis infectae, ubi quattuor primi fratres, scilicet Mat­ thaeus, Ludovicus, Raphael et Paulus famelicos cibo iuvabant, infirmos curabant, morientes sacramentis muniebant, mortuos sepeliebant, nullumque caritatis opus in miserorum levamen a se alienum putabant.

Nihilominus a principio quoque idem Ordo insignibus prae­ dicatoribus claruit optima fama ornatis ; satis est memorare no­ mina Francisci ab Aesio, Ioannis a Fano, Iacobi a Molfetta, Berhardini a Rhegio, cognominati «il Giorgio » et ipsius Bernardini a Senis (Ochino) ante suam defectionem. Hi et tot alii bonum Or­ dinis nomen a primis annis suae vitae per totam late Italiam dif­ fuderunt \ Ipsae primae Constitutiones Albacinenses, ut iam diximus, speciale statutum (n. 22) de praedicatoribus continent, ubi di­ serte Superiores monentur, ne praedicatores, quibus Dominus de­ derit gratiam, otiosos esse patiantur, sed ut eos vineam Domini colere faciant, non solum tempore Quadragesimae, sed etiam aliis anni spatiis. In Constitutionibus autem anno 1536 promulgatis hoc idem statutum iam in integrum capitulum excrevit (cap. 9) 16 nu­ meris constans, in quo tota doctrina circa apostolicam vitam ad­ mirabili modo exponitur. Ibi enim praedicatio apostolica definite ut finis ab Ordine intentus indicatur et tam magni momenti esse asseritur, ut ab illa principaliter salus mundi dependeat (n. 110).

Hinc etiam praedicatores monentur, ut non solum tempore Qua­ dragesimae vel Adventus, sed assidue praedicent, saltem cunctis diebus festivis (n. 113). Quod autem operositas apostolica non ut finis principalis et primarius consideratur, sed potius ut finis secundarius et derivatus, ex eo colligitur, quod praedicatores in­ citantur, ut summa ope Iesum benedictum in cordibus suis impri­ mere, seque in eius pacificam possessionem dare contendant, ut ex redundantia amoris ille sit, qui in eis loquatur (n. 112). Cla­ re ergo ibi significatur, vitam interiorem seu contemplativam semper esse finem principalem, ex qua per redundantiam quam­ dam ministerium animarum procedat oportet. Haec salutaris mo­ nitio postea iterum praedicatoribus inculcatur, quando dicitur, 1 Cf. Melchior a Pobladura, Historia generalis. Pars 7, p. 257 sq.

246

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA.

PARS TERTIA

quod, si a spiritu quodammodo deficere se sentiant, redeant in solitudinem, ubi tamdiu remaneant, quamdiu Deo repleti, impe­ tu spiritus moveantur ad spargendam Dei gratiam per mundum.

Ita faciendo, aiunt Constitutiones, modo Marthae ministerio, mo­ do Mariae silentio vacantes, Christum in vita mixta sequentur (n. 114; cf. etiam n. 120). Evidentissimo ergo modo Christi vita mixta seu apostolica non solum vitae mere activae sed etiam ipsi pure contemplativae praefertur, quod prorsus S. Thomae doctri­ nae consentaneum est \ Sane, si in primis Constitutionibus vel in gestis Ludovici a Forosempronio forsitan aliquod dubium inesse poterat hoc omnino evanescit ex lucidissima et accurata exposi­ tione quam Constitutiones anni 1536 circa apostolicam vitam pri­ morum Capuccinorum edixerunt.

Haec sana doctrina de vera vita apostolica optime quoque illustratur a Bernardino a Collepetrazzo 2, qui, de ratione viven­ di fratrum disserens, necessitudinem inter orationem et laborem hoc modo explanat: «Principalis, ait, intentio, quam habuit S. Franciscus, haec erat, ut Ordinem suum ad sanctam contemplationem dirigeret». Quod autem hoc suo fine primario apostolatum nullo modo excludere intendebat, patet ex verbis immediate sequen­ tibus : « Mens S. Francisci erat, ut aut obtineret sanctum marty­ rium in praedicatione Euangelii, aut vitam solitariam duceret ut S, Maria Magdalena et primi illi celeberrimi eremitae Paulus, Anto­ nius et Hilarion, aut iret per mundum, 3 tamquam advena et pere­ grinus ‘ (1 Petr. 2, 11), praedicando magis exemplo quam verbo ».

Hoc seraphici Patris exemplo subnixi primi Capuccini discedebant quantum possibile a strepitu mundi, eligendo loca a civitatibus sa­ tis elongata. Et ut nullo modo in mundi negotiis implicarentur, in Constitutionibus stabilierunt, quod fratres neque confessiones saecularium audirent, neque ad officia pro defunctis convenirent, neque sepulturas acciperent. Utique sciebant haec omnia esse opera bona et meritoria, sed putabant ea ad vitam fratrum, Re­ gulam sancti Patris fideliter observare volentium, non pertinere, sed potius ad clericos saeculares. «Fratres vero ad hoc vocati sunt, ut faciant sanctam orationemv et ut praedicent bono exemplo et an­ nuntient sanam doctrinam S. Ecclesiae catholicae 3».

1 Summa Theologica, II-II, q. 182, 188.

2 Bernardinus a Golpetrazzo, Historia, Lib. III, p. 42 sq.

3 Ibid\, p, 42,

VITA APOSTOLICA FR. MlN. CAPUCCINORUM

247

Profecto abs re esse videri potest, quod fratres prohibentur ne confessiones saecularium audiant, quippe quod officium inter opera saluti animarum consulentia omnino connumeratur. Verum hoc tantummodo spectat ad quaestionem, quaenam opera purae Regulae observantiae consentanea, quaenam ipsi contraria aesti­ manda sint, quae sane quaestio partim a conditionibus temporum et locorum, partim a sententiis et iudiciis hominum dependens, valde ardua et intricata saepe apparet, ideoque non eamdem semper solutionem invenit. Rationem autem et institutionem primaevae Capuccinorum familiae, his et caeteris considerationibus secunda­ riis haud obstantibus, salvam semper et integram manere, quod nempe vitam franciscanam et apostolicam in omni puritate pro­ fiteri intendebat, etiam ex antiquis chronicis, sicut ex tota primi­ tiva historia, disertissime patet. %

Singulari quoque nota dignum est, quod iuxta mentem pri­ morum illorum fratrum praedicatio Evangelii intimo nexu cum observantia eiusdem coniuncta erat. Sicut ipse seraphicus Pater, ita et primi Capuccini nihil aliud intendebant, nisi ut vitam pure et simpliciter evangelicam, illam scilicet quam ipse Dominus no­ ster Iesus Christus cum Apostolis in terris duxerat, iterum insti­ tuerent. Iamvero Christus Dominus « coepit facere et docere » (Act. Ap. 1, 1), id est primo quidem cum Apostolis suis vivebat secun­ dum divinam doctrinam quam de coelis in terram portavit, deinde vero, oblata occasione et opportunitate, aliis praedicabat.

In hoc suo ministerio autem Christus nulli determinato loco aut labori sese committere volebat, imo «nec habebat, ubi caput re­ clinaret » (Cf. Luc. 9, 58), sed cum Apostolis suis per totam Palestinam peregrinabatur, spargens ubique semina verbi Dei. Post Christi ascensionem in coelum Apostoli hunc peregrinandi mo­ rem in vita sua continuare conspicimus per totum mundum eun­ tes, praedicantes et evangelizantes regnum Dei (cf. Luc. 8, 1).

Vivebant in altissima paupertate, in heroica abstinentia et conti­ nentia, in summa simplicitate, sicut Christus eos docuerat; ardentissimoque amore erga Christum inflammati ex abundantia huius dilectionis praedicabant: «Non enim, possumus, aientes, quae vidimus et audivimus non loqui»(Act. Ap. 4,20). Paulus quoque aiebat: « Non misit me Christus baptizare, sed evangelizare »(1 Cor. 1, 17), id est nulli definitae animarum curae sese obligare volens,

248

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

totum mundum peragrabat portans et praenuntians ubique, per omnes gentes, nomen Salvatoris.

Hoc exemplum quod seraphicus Pater semper in deliciis ha­ bebat et imitari cupiebat, et ipsi primi Capuccini sequi totis vi­ ribus satagebant, testante chronicorum scriptore, quod vita fra­ trum istorum prorsus vitae S. Francisci conformis erat, qui nullo modo certas domus vel domicilia determinata habere volebat, sed religionem instituere intendebat, quae in omnibus et per om­ nia Apostolis se conformaret, ducendo vitam peregrinam, funda­ tam super altissimam paupertatem, praedicando Evangelium ma­ gis exemplo quam verbo \ Sicut seraphicus Pater ipsam suam vitam pauperem et sim­ plicem, ipsam suam poenitentiam et austeritatem, orationem et vitae internae studium iam veluti principalem formam sui apostolatus aestimabat, sic et primi Capuccini iam a sua prima ap­ paritione, per extremam omnium rerum penuriam, per altissimum orationis spiritum saeculi homines vehementi ac severa voce commovebant, ita ut eorum praedicatio S. Francisci praedicatio­ nem efficaci imitatione renovaret auditorumque animos valde do­ ciles efficeret ad caelestis doctrinae praecepta sedulo exsequenda.

1 Gf. Bernardinus a Colpetrazzo, op. cit. Liber I, p. 211.

Caput III. OBSERVANTIA REGULARIS PRIMORUM FR. CAPUCCINORUM Regulae seraphicae observantia. — Observantia paupertatis evangelicae ca­ ritate Christi animatae. — Observantia ceterarum virtutum franciscalium.

Finis apostolicae vitae in eo consistit, quod anima apostoli tam affluenter salutari divinae aquae fonte imbuitur et exundat, ut ex eius abundantia ceteri fideles eum audientes communicare impellantur. Ut autem eiusmodi finis obtineatur, singula subsi­ dia seu elementa, quae ad integritatem vitae apostolicae requiruntur, sedulo adhibenda sunt, scilicet regularis omnium legum Ordinis sancta observantia, sacrarum litterarum et scientiarum studium, pia precandi et orandi exercitatio, spirituale denique pro animarum salute rite ac fructuose obeundum ministerium. Alter­ utro enim elemento deficiente, totum aedificium ruinam trahere necesse est.

Apostolica autem vita, alicuius Ordinis propria, tunc solum­ modo indolem huius Ordinis, notamque eius singularem prae se fert, si omnia illa elementa supra enumerata reapse spiritu eius­ dem Ordinis imbuta sint et animata. Ideoque apostolica vita, quae Franciscanos decet, ante omnia fidelem rigidamque postu­ lat observantiam Regulae et vitae Fratrum Minorum, quam ipse seraphicus Pater et Legifer filiis suis proposuit; spiritum dein orationis iuxta eiusdem sanctissimi viri mentem et doctrinam ; item ecclesiasticarum disciplinarum studia, quae limites a seraphico viro praefinitos non excedant; operositatem tandem vere spiritualem, quae nempe spiritu sancti Francisci plane animetur.

Nunc iam de vita apostolica Capuccinorum tractantibus, quorum suprema lex tota versatur in nativa franciscalium vita integre instauranda, demonstrandum et ostendendum nobis est, 9

250

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

•omnes illas partes vitae mixtae in Ordine nostro non solum reve­ ra inveniri, sed eas etiam evidentissimo modo, sive in ipso nostrae reformationis exordio, sive in eius legibus ac normis, sive in eius evolutione, charactere seraphico et franciscano omnino excellere.

Et prima quidem frariciscani apostolatus proprietas, ut uni­ cuique manifestum est, illa esse debet, quod omnino fulcitur et sustentatur fidelissima et religiosissima disciplina regulari a S. P. n. Francisco filiis suis tradita et commendata. Investigare igi­ tur utrum Capuccinorum apostolica vita hanc seraphicam regu­ larem observantiam reapse praeseferat, finis est huius capitis.

Disciplina seraphica, quae ut patet strictam Regulae Ordi­ nis observantiam ante omnia praesupponit, imprimis altissimam paupertatem, rigidam paenitentiam atque profundam humilita­ tem in omnibus Ordinis alumnis omnino requirit. Ut autem virtu­ tes illae, quae in franciscano usu loquendi sub nomine pauper­ tatis omnes simul designari solent, vera seraphica indole imbuan­ tur, necesse est, ut sancta quadam filiorum Dei libertate, ardenti scilicet amore colantur, quo quis ad Iesu Christi crucifixi ample­ xum trahatur et vehementi eum imitandi ac in se exprimendi de­ siderio impellatur.

Haec omnia mirifice in antiqua vivendi norma et in moribus primorum fratrum Capuccinorum, historia teste, accidisse con­ spicimus.

Quod namque primi nostri fratres seraphicam Regulam in tota sua puritate et integritate, sine glossis et mitigantibus de­ clarationibus fidelissime observare intendebant, ex eis quae circa propositum eorum reformationis elucubravimus satis superqiie liquet \ Hic considerare iuvat, quid de pura et stricta Regulae obser­ vantia vetera documenta tradunt.

Circa quod negotium sive Marius a Mercato Saraceno 3, si­ ve Bernardinus a Colpetrazzo 3 referunt Disceptationem quam­ dam de causis reformationis, ubi instituitur altercatio inter Ludovicum et Bernardinum a Rhegio ex una parte et duos fratres Ob­ servantes ex alia, coram Duce Noceriae, in qua Capuccini puram 1 Vide supra, p. 223 sq.

Relationes de origine, loc. cit, 3 Cf. Historia, Lib. //, p. 335.

A

p. 59, 325.

251

observantia regularis

'observantiam Regulae sine glossis et relaxationibus contra omnes obiectiones acerrime defendunt. In hac concertatione agitur prae­ cipue de perfecta expropriatione sive in individuo, sive in com­ muni, de recursu ad pecuniam, de vilitate vestium, simulque ac­ curatissime investigantur causae, cur decursu temporis tot tamque insolentes usus in Ordinem irrepserint.

Constitutiones praeterea Albacinae multoties, ut iam vidi­ mus, puram S. Regulae observantiam in mentem revocant, e. g.

■devotam divinae psalmodiae recitationem (n. 3), studium altissimae paupertatis (n. 15, 16, 17, 18), modum vestiendi pauperem et austerum (n. 19, 20, 24), morem incedendi sine calceis (n. 21), praeceptum non assumendi spiritualem curam monialium sine li­ centia Capituli Generalis (n. 27), iuris formam servandam in ad­ mittendis novitiis et de pannis probationis eis concedendis (n. 31), prohibitionem equitandi (n. 37), pauperrimum exemplar exstruendi domus et ecclesias (n. 47), exclusionem, etiam circa sacram supel­ lectilem, cuiusque curiositatis, superfluitatis et pretiositatis (n. 57).

Constitutiones item anni 1536 editae plane ac diserte de seraphica Regulae observantia mentionem faciunt et quidem ea claritate, ut de ipsarum circa Regulam intentione ac proposito ambiguendi locus minime relinquatur. En earum sententia, usque ad recentissimam earumdem Constitutionum editionem ipsissimis fere verbis penitus expressa et conservata : «Et per che fu non solo volunta dei Patre nostro san Francesco, imo etiam de Christo, nostro Redemptore, che la Rcgola si observasse simplicimente, ad literam, senza glosa, si come la observarono gia quelli primi nostri seraphgci Patri; perho essendo la Regula nostra clarissima, acio piii puramente, sanctamente et spiritualmente si observi, si rinuncia a tutte le glose e expositione carnale, inutile, noxie et relaxative, le quale extirano la Regula de la pia, iusta et sancta mente di Christo, Signor nostro, il quale parlava in san Francesco, et per singular, vivo commento de la regula nostra acceptiamo le dechiaratione de Summi Pontifici e la sanctissima vita, doctrina et exempli dei Pa­ tre nostro san Francesco » \ Supra 2 iam innuimus, documenta Summorum Pontificum in praefatis Constitutionibus laudata, esse Declarationes Exiit qui seminat Nicolai III et Exivi de paradiso Clementis V, quae per __

1 Liber Memorialis, p. 358, n. 5.

4 Vide supra, p. 227.

\

252

DE SPIRITUALITATK FRANCISCANA. - PARS TERTIA

totam Ordinis traditionem, etiam ab iis qui reformatorio studio compulsi ad pristinam Regulae puritatem redire cupiebant, veluti praecipuum fundamentum circa sinceram Regulae observan­ tiam aestimabantur.

Verum utique est, etiam in hac re discrepantiam opinionum intercessisse inter Ludovici m a Forosempronio et Bernardinum ab Asti, qui propositum nimis exaggeratum primae aetatis reformati Ordinis (1528-1536), ut nempe Regula servaretur omnibus ponti­ ficiis declarationibus relectis, approbare nequibat. Sed exinde nullo modo concludere licet, Bernardinum non aequo modo ac Ludovicum puram et perfectam Regulae observantiam aemula­ tum fuisse. Constat enim Bernardinum aliosque religiosos viros, inter quos Franciscus Aesinus, «viri (Bernardinus scilicet et antequam Franciscus) ambo integerrimi aeque pii ct docti » 1 cum Capuccinis sese coniungerent (anno 1533) duces fuisse eo­ rum, qui pro reformatione in propria Observantium familia stre­ nue laboraverant et iam a Clemente VII bullam In Suprema (16 Nov. 1532) impetraverant, qua eis concedebatur : « Regulam ipsam beati Francisci pure et iuxla eius litteram, d declarationem bonae memoriae Nicolai III ct Clementis V . . . firmiter observare » 2. Ex quo patet Declarationes istas, etiam iuxta mentem Bernardini, Constitutionum anni 1536 auctoris, nullatenus purae Regulae observantiae adversari, ime potius eam tutam reddere atque prae­ stare 3.

Sane, severissima seraphicae Pvegulae observantia firmissi­ mum totius capuccinae reformationis fundamentum est, quo to­ tum novi Ordinis aedificium fulcitur et sustentatur. Ideo primi fratres Regulam sancti Patris Francisci summa semper veneratio­ ne prosequebantur sanctaque aemulatione vitam suam iuxta eius praecepta et consilia instituebant \ Imo, non contenti observan.

1 Waddingus, Annales, t. XVI, p. 328, XXI. 2 Ibid., t. XXI, p/329, XXII. 8 Errat ergo Holzapfel {Manuale historiae Ordinis Fratrum Minorum, p. 552) ubi ait, quod «circa medium sacculum XVI. . . congregatio (Observantium) novo sanoque informaretur spiritu, qui pristinas ideas Spiritunlisticas abstulit et Gapuccinos magis magisque ad principia Observantiae reduxit. Statuta anni 1535 et 1552 quidem adhuc postulant, ut Regula sine declarationibus pontificiis observetur, sed iam 1608 decretalis Exivi et paulo post etiam decretalis Exiit admittitur ». De cetero, ut supra (p. 225) demonstravimus, discrepantia inter Observantiam et Reforma­ tionem Capuccinorum alibi quaerenda est.

4 Gf. Marius a Mercato Saraceno, Relationes de origine, p. 246 sq. ; Bernar­ dinus a Colpetrazzo, op. cit. Liber III, p. 7 sq.

OBSERVANTIA REGULARIS

253

tia praeceptorum, quae Regula aperte iubet, ulterius procede­ bant, ita ut vel levissimum transgressionis periculum evitarent.

Ubi Regula e. g. exigit, ut fratres vilibus vestibus utantur, illi vilissimas sibi eligebant. Dum Regula in quibusdam saltem ca­ sibus recursum ad amicos spirituales concedat, illi niimquam om­ nino rebus pecuniariis sese immiscebant. Tam longi remanebant ab omni specie proprietatis privatique iuris usu, ut vel minimas res sibi concessas ut a Superioribus mutuo sibi datas esse aestimarent.

Causam praecipuam relaxationis religiosae vitae inter Franciscanos sciebant illi primi fratres esse ignorantiam Regulae,'qua­ propter maxima cum sollicitudine legebant declarationes pontifi­ cias, quae verum et genuinum sensum eius aperiunt, necnon Chro­ nica Ordinis, Legendam Trium Sociorum, Librum Conformitatum, quae sanctam vivendi rationem ipsius seraphici Patris eiusque primorum fratrum diligenter et enodate enarrant. Ad men­ sam quoque fere nihil legebatur quod ad S. Franciscum eiusque Ordinem non pertinebat, ita ut seraphicae vitae principiis semper magis imbuerentur \ Ex alia parte diligenti cura omnia illa declinare studebant officia, quae ansam labentis paulatim disci­ plinae praebere possent, curam monasteriorum monialium, sae­ cularium virorum ac mulierum confessionum auditionem* vanae scientiae studia, testamentorum et legatorum acceptationem 2.

Neque tamen tantummodo Regulam seraphicam ad unguem ob­ servabant, sed quod maius est, observantiam illam iuxta verum spi­ ritum franciscanum, videlicet sincero Iesu Christi amore compulsi commendabant, illamque fidelissime exsequentes in vera liber­ tate filiorum Dei, sibi invicem exemplo suo praeerant. Certis­ sime enim sibi persuasi erant, constantem et perseverantem S. Re­ gulae custodiam obtineri non posse nisi id ex genuina et 'ardenti procedat caritate Dei, cui nihil est impossibile, imo omnia facilia videntur.

Primi illi Patres, ita antiquus chronicorum scriptor3, vo­ lebant obtemperare toti Regulae omnibusque eius votis et prae­ ceptis ex amore, plane non dubitantes, quin caput totius Regu­ lae observantiae in hoc esset, quod omnia fierent ex amore. Et quia mirabiliter hoc amore Dei inflammati erant, sufficiebat illis 1 Bernardinus a Colpetrazzo, ibid., p. 171 sq.

1 Cf. ibid., p. 12. a Cf. ibid., p. 7.

254

DE SPIRITUALITAT3 ERANCISCANA.

PARS TERTIA

scire quidnam Franciscus posuerit in Regula, scire utrum aliquid esset secundum formam S. Evangelii Iesu Christi, ut statim, sine ulteriore discussione illud observarent. Hac vivendi ratione ma­ xima gaudebant spiritus libertate, ita ut, vanis et inutilibus quae­ stionibus derelictis, simplici Regulae observantia contenti essent.

Nec egebant multis declarationibus et explanationibus, sed sicut littera Regulae sonabat, sic pure et candide eam observare stu­ debant iuxta verba Christi ad Franciscum : « Novi ego quid di­ ctaverim, novi quid velim praecipere, vires humanae mihi comper­ tae, scio quid possint et quantum ego valeo et volo praestare subsi­ dium. Volo proinde ut Regula haec observetur ad litteram, ad lit­ teram, sine glossa, sine glossa, sine glossa » \ Eodem modo nostri quoque Patres Constitutiones Ordinis vero amore compulsi servare desiderabant, quippe quae, ut aie­ bant, firmissimam saepem formabant, qua Regulae integritas in tutum ponebatur. Iam de Matthaeo a Bassio refertur, quod, tem­ pore quo Vicarii Generalis munere fungebatur, praesertim occa­ sione sacrae visitationis fratres cum magno fervore fidelitatem erga Constitutiones propter purum amorem Dei commendare solebat, quia illae tutissimae erant saepes ad custodiendam sanctam integramque ipsius Regulae observantiam 2.

Spiritus ille, nempe ut Regulam omniaque nostra statuta amore Dei observemus, etiam in hodiernis nostris Constitutionibus sancte et fideliter custoditur. Iam in primo capitulo ratio prae­ cipua cur fratres seraphicae Regulae fideles remaneant in hoc poni­ tur, quod «ipsius Christi Redemptoris nostri voluntas fuerit, ut Regula simpliciter, ad litteram et sine glossa observaretur » (n. 3). Oboedien­ tiam quoque nonnisi per hanc causam divinae caritatis exercen­ dam esse inculcant, «ad conformandum nos humillimo crucifixoDomino nostro, qui ad serviendum venit factus oboediens usque ad asperam mortem crucis », «illud pro comperto habentes, quod quo vilior sit persona cui oboeditur propter amorem Domini nostri Iesu Christi, eo gloriosior ac Deo gratior est oboedientia » (n. 6). Ita per singula capita fratres doctrina et exemplo et amore Domini no­ stri Iesu Christi ad vitam vere seraphicam omnesque franciscales virtutes colendas admonentur, donec in pulcherrimo illo epilogo amor Christi in exercitio officiorum nostrorum summa in1 Waddingus, Annales, t. II, ad a. 1223, p. 63, XII. 2 Bernardinus a Col.petraz.jo, op. cit. Lib., 1, p. 252.

OBSERVANTIA REGULARIS

255

stantia commendetur. «Eapropter haec exsequentes, oculos eriga­ mus in Redemptorem nostrum, ita ut eius cognito beneplacito, illi placere contendamus ... amore illius omnem negligentiam in his observandis fugiendo ... In laboribus abundabit per Iesum Chri­ stum consolatio nostra » (n. 252). Christus « coelestium . . . dono­ rum nos tanta copia et abundantia cumulabit ut, superatis omnibus impedimentis, maxima cordis laetitia ac simplicitate ipsum sequi et imitari valeamus» (n. 253). «Sublimem igitur religionis statum (fratres) conservent, multorumque sint proximis causa bonorum ; probe scientes, ad bonos et fideles servos pertinere, ut non solum quae ab heris et dominis minaciter sibi praecipiuntur adimpleant, sed et ipsis in aliis multis placeant » (n. 250).

Observantiam illam regularem iam subtilius persequentes ani­ madvertimus illam praecipue paupertatem evangelicam, caritate Christi animatam, ut fundamentum totius aedificii novi insti­ tuti posuisse. Paupertas autem illa, franciscano sensu considerata,, humilitatem, simplicitatem, sobrietatem, rerum terrenarum ab­ dicationem in se comprehendebat, ita ut revera virtutes principa­ les totaque Christiana vita hac Capuccinorum reformatione in pleno vigore restituerentur.

Negari utique nequit, saeculo XV0 in finem vergente, spiritua­ lem quemdam languorem per singulos gradus et ordines societatis Christianae irrepsisse. Imo immoderata licentia ubique in vi­ tam religiosam et moralem graves abusus induxerat, a quibus nec clerus saecularis, nec monastici ordines alieni erant. In quovis enim ecclesiasticae vitae adspectu sese ostendebat improbanda quaedam proclivitas, quae vanam rerum apparentiam magis quam internam bonitatem aestimabat; viam seu rationem vulgarem po­ tius quam alacrem perfectionis semitam ingrediebatur; supersti­ tioni plus quam solidis fidei dogmatibus favebat; ita ut hoc tem­ pus iure meritoque tabescentis vitae morumque publicorum lan­ guescentium aetas vocari debeat \ Contra hunc languorem et teporem, contra hunc spiritum le­ vitatis ac mollitiei hoc eodem tempore exsurgit in ipso sinu Eccle­ siae studium quoddam profundae reformationis et quidem om­ nino seiunctim a falsis novitatis prophetis Luthero, Calvino, Zwingli etc. Conatus enim illi verae resipiscentiae iam diu ante 1 Cf. L. von Pastor, Geschichle der Pdpste, t. III, p. 75 sq.

256

DE SPIRITUALITATE FRANCISGANA.

PARS TERTIA

adventum istorum innovatorum ab ipsis Ecclesiae germinibus oriebantur, quod tamen non prohibet, quin dura virga protestantium innovationis fortissimus stimulus vigorosioris susceptionis religionis morumque restaurationis esset futura \ Paulus III (1534-1549) 2 prae ceteris ducem huius interni reformatorii studii sese offerebat, tamquam munus principale sibi proponens convocationem Concilii universalis Ecclesiae, quod re­ vera post multas superatas difficultates inaugurare potuit Tri­ denti, die 13 decembris anni 1545. Hoc Concilium, quod non solum sanam doctrinam pressius definiebat, sed etiam rationem restitu­ tae disciplinae ac renovatae vitae toti Ecclesiae statuebat, tum per meliorem cleri saecularis conformationem et institutionem, tum per profundiorem curam scientiarum ecclesiasticarum ac theologiae mysticae, tum per excitatum novum vigorem pro sa­ cris expeditionibus inter infideles populos promovendis, revera caput fuit et fundamentum novae efflorescentis vitae in omnibus Ecclesiae gradibus et civilis societatis ordinibus 3.

Interea etiam ex parte cleri et fidelium Christianae vitae in­ stauratio aggrediebatur. Eodem nempe tempore quo Lutherus pa­ rabat funestum suum propositum quo magnam fidelium turbam secum in ruinam traheret, anno scilicet 1517, fere quinquaginta viri, praesertim ex coetibus-«humanistarum », Romam simul con­ venerant unaque secum consilium inierant ad constituendam soda­ litatem cui nomen Societatis seu Oratorii divini amoris 4 impone­ bant, quae quidem societas hunc finem sibi praestituebat, scilicet ut inflammando corda sociorum caritate Dei, vitam christianam in ipsis immunem conservaret, illamque deinde in ceteris exemplo suo excitaret et augeret. Ad hoc pium sodalicium pertinebant illi magnae famae sacerdotes Gaietanus Thienaeus, Petrus Caraffa (postea Paulus IV Pontilex Maximus) et Giberti; inter saecula­ res vero erat Sadoleto. Etiam Vicentiae, Ianuae, Venetiis eiusmodi congregationes condebantur, quae licet non essent instituta stricte religiosa, tamen ad meliorem vitae religiosae instaura­ tionem fovendam maxime contribuebant.

Hoc tempore ferventis operae restaurationis et innovationis to1 Cf. L. ron Pastor, op. vit.t t. III, p. 388 sq.

2 Cf. ibid., t. V, p. 31 sq. * Cf. ibid,t p. 96 sq.

4 Ibid.i p. 5.

OBSERVANTIA REGULARIS

257

tius ecclesiasticae vitae apparet, iuxta equestrem et ad praeliandum praelia Domini alacrem Societatem Jesu, pauperrima nostra et simplicissima Capuccinorum familia, quae evangelicae vitae pu­ ritate atque integritate, quemadmodum a S. Francisco eiusque so­ ciis in Ecclesiae ac civilis societatis bonum iam antea fuerat exem­ plo et verbo praemonstratum, collabefactum iterum vitiis mun­ dum erigere atque animare sibi proponit. Porro providae huius militiae contentio manifestatio quaedam erat illius concertationis, qua multi religiosi sodales in sinu Minoritici Ordinis ad sanam renovationem ferebantur circa attenuatam religiosam disciplinam vitaeque internae languorem; quae quidem sancta aemulatio in hoc idem tempus, quo aura pura novae vitae totam Ecclesiam penetrabat, valde opportune incidit. Capuccinorum igitur provida reformatio omnino congruebat universali illi renovationis studio quod vitam Christianam ad normam evangelicae simplicitatis et ad pristinae Ecclesiae traditionem revocare iterumque instituere cupiebat. Sicut enim plus minusve in totius Ecclesiae compagine, ita etiam, in Fratrum Minorum Ordine, exterior saepe species ma­ gis quam interna bonitas aestimabatur, vana mundi gloria potius quam vera virtus,. immodica religionis pompa plus quam verus zelus animarum. Exinde magnae illae et sumptuosae domus et ecclesiae, quae cum antiquis illis simplicissimis pauperrimisque coenobiis atque ecclesiis a S. Francisco in amore habitis, nihil commune habebant. Religiosarum familiarum magna multitudo fratrum maiores provisiones requirebat, quae non facile emendicata tantum stipe et sine recursu ad pecuniam obtineri poterant.

Ceterum in amplioribus domibus religiosa vita potius monasticis caeremoniis quam franciscana simplicitate regebatur. Studia quo­ que ac sacra praedicatio aliquando potius externum vacuae elo­ quentiae splendorem quam humilem Christi sequelam aemula­ batur. Porro nimiae cum saecularibus consuetudines ac familia­ ritates religiosos viros saepius ab intima cum Deo unione aver­ tebant *.

Legendo Constitutiones Albacinenses et illas quae anno 1536 editae fuerunt, clarissime apparet, Capuccinos sodales iterum viam purissimi franciscanismi ingredi voluisse. Ipsorum reforma­ tio non satis habebat abolendi aliquos defectus, vitia vel immo1 Cf. Bernardinus a Colpetrazzo, op. cit. Liber I, p.' 23 sq.; Liber III p. 172 ; Cuthbert, The Capuchins, t. I, p. 17.

P. Vitus A Bussum, De 8piritualitate franciacana - 17.

258

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

deratos usus, sed erat potius totius vitae seraphicae capitalis persanatio et renovatio. Sane fatendum est, primos illos fratres ne­ quaquam cogitasse de no^o quodam instituto seu Ordine conden­ do; qui per totum mundum hanc reformationem diffusurus esset, quia tantummodo de semetipsis solliciti erant, scilicet ut pro sua quisque spirituali utilitati; Regulam seraphicam perfectissime ob­ servarent. Attamen Dei Providentia factum est, ut haec seraphici horti plantula cresceret et fructum faceret, qui odore suo suavis­ simo totum Fratrum Mincrum Ordinem repleturus esset.

Paupertatem prae ceteris, ut iam insinuavimus, in magno ho­ nore habebant, eodem eam omnino modo considerantes ut mos erat ipsius seraphici Patris, qui eam numquam ab humilitate, obedientia, paenitentia senui ctam volebat. « Haec est ergo pauper­ tas, ait Bernardinus a Collepetraceo, quam voto nostro libere as­ sumpsimus, abdicare scilicet., amore Dei, propriam voluntatem et quidem ita, ut faciamus id quod ab aliis nobis imponatur. Vera paupertas nos liberat ob omni terreno amore, ab ambitione, ab omnibus commoditatibus corporis, quae omnia spiritum impediunt et multoties exstinguunt. Humilem submissionem, ait, primi nostri fratres tantopere in deliciis habebant, ut praelaturas ut maximum malum fugerent, quippe.quae contemplationis quiete eos priva­ rent, dum obedientia maximam eis libertatem praestabat\ Recursus ad pecuniam numquam fecerunt nisi in casibus a Regula praevisis, neque in ecclesiis corbonas vel cippos vel trun­ cos haberi permittebant, iuxta doctrinam Clementis V in Decre­ tali Exivia.

Extremam paupertatem observabant in construendis locis, qui duorum vel trium millium passuum spatio a civitatibus re­ moti, valde parvi et simp lices erant, ita ut homo grandis manu tectum attingere valeret. Erani, aedificati ex viminibus et luto, vel ex testa et terra * et sexnper in possessione dominorum ma­ nebant,- quibus fratres per singulos annos aliquid ex fructibus hortorum tamquam fenora offerre consueverunt4.

Vineas et campos, ut de fructibus eorum viverent, nullo modo habere volebant, neque ex silvis quae conventibus eorum cir1 Cf. Bernardinus a Colpetrazzo, op. cii. Liber III, p. 13.

3 Marius a Mercato Saraceno, Relationes, p. 256 sq.

3 Constitutiones an. 1536, n. 75, in Liber Memorialis, p. 386.

4 Ibid., n. 70, in Liber Mem., p. 384.

OBSERVANTIA REGULARIS

259

eumstabant ligna caedere eis licebat; et quando opus fuit ut cae­ derentur ligna, hoc nonnisi de licentia dominorum fecerunt, acci­ pientes deinde ab ipsis ligna in eleemosynam \ Quoad paupertatem in vestitu, triplicem vestem abhorrebant ut transgressionem Regulae praecepti \ pannis rudibus et vili­ bus utebantur, quos secundum Regulam saccis et aliis petiis repetiebant. Ibant per mundum, tempore aestivo aeque ac hiemali, pedibus nudis et solummodo debiles et aetate provecti portabant sandalia 3.

Multi quoque ex primis illis fratribus observabant omnes Quadragesimas quas beatus Franciscus facere solebat *, ita ut plures fratres fere continuo ieiunarent, edendo tantummodo semel in die. Carnem autem et vinum rarissime sumebant Dormire solebant super nudas tabulas et tantum infirmi et seniores utebantur storiis et cervicalibus iunceis *. Post Matuti­ num fere omnes vigilabant usque mane, agendo totam noctem in paenitentia et contemplatione.

Observantiam autem illam nullo modo rigida quadam, Stoico­ rum modo, immanitate praestabant, sed potius, seraphica ra­ tione, Francisci vestigia sequentes, oleo exultationis sanctique amoris dulcedine eam perfundebant. Optime sciebant austerita­ tem et paenitentiam, paupertatem et humiliationem nihil omnino valere nisi a caritate procederent et ad caritatem iterum ordina­ rentur. Dicebant enim devoti illi fratres, sanctam divinarum rerum contemplationem, quae in amoris Dei continuo exercitio principaleter consistit, esse intentionem et finem totius religiosae vitae, ideoque hanc solam sufficere ad perfectam Regulae observantiam, sine ipsa autem ceteras res, quantunque essent bonae, nullo mo­ do esse perfectas, quia non sunt nisi subsidia, quae ad finem il­ lum beatum, contemplationis scilicet dulcedinem, perducere de­ bent ’.

1 Constitutiones an. 1636, n. 79, SO, in Liber Mem., p. 387 sq.

1 Ibid., n. 22, in Liber Mem., p. 365, * Ibid., n. 26, in Liber Mem., p. 367.

4 Ibid., n. 50, in Liber Mem., p. 376. * Bernardinus a Colpetrazzo, op. eit. Liber. III, p. 18-21. * Constitutiones an. 1536, n. 25, in Liber Mem., p. 367. ’ Bernardinus a Codpetrazzo, op. eit. Liber III, p. 172 ; Liber I, p. 158, 252 Liber II, p. 357.

260

DE SPIRITUALITATE FRANGISCANA. - PARS TERTIA

Ex his exemplis et doctrinis, quae facile augeri possuntl, im­ primis evidenti modo patet, vitam primorum fratrum genui­ nam S. Francisci spiritualitatem monstrare, quippe quae altissimam paupertatem, sensu quo ipse seraphicus Pater hanc virtu­ tem intendebat, summo studio colebat, eamque ardentissimo Iesu Christi crucifixi amore nova quadam vita animabat. Deinde vero ex primaeva Capuccinorum historia comprobatur, leges eorum et disciplinam in Constitutionibus statutas nullo modo mera praece­ pta fuisse, sed verissimo modo in eorum vitae ratione ad plenum effectum esse deductas.

Praeter sanctam et integerrimam disciplinam circa omnia quae ad paupertatem seraphicam eique coniunctas virtutes atti­ net, normae et ratio vivencli primorum Capuccinorum summopere sollicita erant ad creandas illas condiciones, quae ad vitam vere internam, id est orationis, contemplationis, intimae unionis cum Deo, omnino necessariae sunt, scilicet spiritum solitudinis, assi­ duitatem cellae, silentium, separationem mundi et creaturarum.

Semel atque iterum ant: quae Constitutiones regulare silentium fratribus inculcant (Const. Alb. n. 9, 10, 11, 12, 52), illudque cu­ stodiam nominant concepti spiritus et iuxta S. Iacobi verbum vanam dicunt esse eius religionem, qui linguam non refraenat (Const. 1536, n. 44, 45).

Solitudinem deinde et fugam mundi frequenter proponunt (Const. Alb. n. 42, 44, 49, 50), eamque etiam ipsis praedicatori­ bus commendant, quos exhortantur, ut post praedicationem ad so­ litudinem redeant, ibique tamdiu maneant, quamdiu Deo repleti, vi Spiritus sancti ad divinas in mundum effundendas gratias mo­ veantur (Const. 1536, n. 114).

Easdem exhortationes apud primos chronicorum scriptores invenimus, qui eas exemplis plurimis et commoventibus prisco­ rum Patrum illustrant. Pulcherrimum omnino elogium circa silen­ tium habet noster Bernardinus a Collepetraceo : « De silentio pro­ cedit quies mentis, de quiete sancta contemplatio; e contrario ex nugis et ineptiis nascuntur murmurationes, verba vana ; ex his ite­ rum discordiae inter fratres, malevolentiae et dissidia et magna perturbatio animi ». Deinde narrat, quod magno cum rigore pri­ mi fratres silentium observare solebant, ita ut saeculares, loca 1 Cf. Bernardinus a Colpei razzo, op. cit. Liber III, passim.

OBSERVANTIA REGULARIS

261

ipsorum quandoque visitantes, maximopere aedificarentur, ipsique quoque in profundo silentio procederent, metuentes ne elatae suae voces servorum auriculas offenderent eosque a sancta cum Deo unione retraherent \ Quomodo solitudinem diligerent, narrat nobis Marius a Mer­ cato Saraceno, dicendo quod hiemis tempore fratres in ecclesiam et in cellam recedere solebant, orando et offerendo semetipsos Deo in sacrificium. In aestate vero in silvas se abscondebant, ubi uberes lacrimas ardentiaque suspiria effundebant ad tronum di­ vinae maiestatis a.

Dicebant enim illi sancti homines, quod Deus et mundus sunt duo termini oppositi, ita ut tanto magis appropinquemus uni, quanto magis discedimus ab alio. Relinquendo mundi vanitates inveniemus Deum, quaerendo curiositatem saeculi, amittemus Deum et puram observantiam nostrae professionis *.

Doctrina haec mirabiliter congruit cum eis quae seraphicus Doctor circa taciturnitatem fugamque mundi docet: «Non me­ diocriter cooperatur ad perfectionem religioso homini virtus silentii, quia, sicut in multiloquio non deerit peccatum (Prov. 10, 19), sic breviter et raro loqui ad hoc valet, ut homo caveat sibi a peccato. Et sicut ex nimia loquela frequenter sequitur iniuria tam Dei quam proximi, sic ex silentio nutritur iustitia ex qua velut ex quadam arbore colligitur fructus pacis. Unde cum claustralibus pax sit summe necessaria, valde necessarium est eis silentium, per quod pax eis tam cordis quam corporis conservatur. Propterea Isaias propheta, virtutem silentii considerans, ait: Erit opus iustitiae pax, et cultus iustitiae silentium (32, 17); quasi dicat: tantae virtutis est silen­ tium, quod in homine conservat Dei iustitiam et inter proximos pa­ cem nutrit et custodit. Nisi enim homo valde diligenter ori suo adhi­ beat custodiam (cf. Ps. 38, 2), et bona gratuita quae habet cito dissipat et etiam in multa mala corruit. Lingua quidem, ut dicit beatus lacobus in Canonica sua, modicum membrum est et magna exaltat; et sequitur : Lingua nostra ignis est, universitas ini­ quitatis, ubi dicit Glossa, « per eam pene cuncta facinora concin­ nantur, aut patrantur. Vis audire . . . vis scire, quanta mala ex lingua prodeunt, si diligenter non custodiatur? Audi et dicam. Ex 1 Bernardinus a Corpetrazzo, op. cit. Liber. 111, p. 35.

2 Cf. Relationes de origine, p. 264. * Bernardinus a colpetrazzo, op. cit. Liber III, p. 166.

262

DE spiritualitate; franciscana.

PARS TERTIA

lingua prodeunt blasphemia, murmuratio, peccati defensio, periurium, mendacium, detractio, adulatio, maledictio, convitium, con­ tentio, bonorum derisio, pravum consilium, rumor, iactantia, se­ creti revelatio, indiscreta promissio, multiloquium, scurrilitas . . .

Certe audeo dicere : frustra ille religiosus gloriatur de possessione virtutis in corde, qui dissipet disciplinam silentii per inquietudinem multiloquii. Si quis enim, teste Scriptura, putat se religiosum esse, non refraenans linguam suam, sed seducens cor suum ; huius vana est religio (lac. 1, 26) . . . Nihil autem tantum religioso homini valet ad conservandum silentium, nisi ut fugiat consortia hominum et ducat vitam solitariam. Ille enim homo, qui iam levavit se supra statum hominum, non debet habere consolatorem et collocutorem nisi solum Deum ; et ideo debet esse solitarius et tacere; ex quo enim Deum habet pro socio, non debet curare de humano consortio. Propterea dicitur Threnorum ter-.io : Sedebit solitarius et tacebit, quia levavit se supra se (v 28), Sedebit, inquam, solitarius, consortia hominum fugiendo et tacet it, de caelestibus meditando et levavit se supra se, caelestem dulcedinem degustando » \ 1 S. Bonaventura., De perfectione vitae ad sorores, iu Opera omnia, t. VIII, p. 115 sq.

Caput IV. SPIRITUS ORATIONIS IN VITA APOSTOLICA FR. CAPUCCINORUM Primaevae leges et consuetudines circa orationem mentalem. — Sublimis simplicitas in methodo orationis mentalis. — Tractatus a primis Capuccinis de oratione et contemplatione conscripti.

Post regularem observantiam alterum elementum vitae franciscanae et apostolicae omnino necessarium est spiritus orationis.

«Prius praedicator haurire secretis orationibus debet quod postea sacris effundat sermonibus; prius intus calescere, quam foris fri­ gida verba proferre » aiebat seraphicus Pater Franciscus1. Ad recte enim et fructuose praedicandum et in hoc officio prae ceteris maxime consistit apostolatus franciscanus praesertim apud Capuccinos — non sufficit ut quis ad normam oratoriae artis elo­ quenter sermonem conficiat eumque opportuna vocis gravitate, decoro actionis motu vehementique pectoris vi pronuntiet. Haec omnia corpus utique praedicationis constituunt, verum illius ani­ ma, id nempe quod sermoni vigorem et ad persuadendum effica­ cem virtutem conciliet, quodque unice supernaturalem effectum in auditoribus producere valet, est spiritus internae vitae, qua orator animatus esse debet, intima illa persuasio, ardens caritatis flamma, vita spiritualis, coniunctio cum Deo, sancti Spiritus gra­ tia et unctio, nimirum spiritus ille rebus divinis suspiciendis et meditandis deditus, quo orator, in Dei contemplatione defixus, dulcedinem gustat earum veritatum, quas cum fideli populo com­ municat, secundum profundam illam S. Thomae sententiam « agere » nihil aliud esse quam « contemplata aliis tradere »a. Nam sicut nemo recte et apposite ad persuadendum de pulchritudine 1 Thomas de Cela.no, Vita II, n. 161-162.

8 S. Th., II-II, q. 188, art. 6 c.

264

DE SPIRITUALITATF FRANCISCANA. - PARS TERTIA

alicuius regionis loqui vale:, nisi propriis oculis eam perspexerit* ita nemo de «altitudine divitiarum sapientiae et scientiae Dei » (Rom. 11, 33) disserere potest, ita ut eas in animas audientium transfundat, nisi propria industria, opitulante Dei gratia, eas in corde suo prius defixerit. Verba Christi: «Ex abundantia cordis os loquitur» (Mt. 12, 34) modo valde particulari quod praedicato­ res sibi dicta putent, nemo est qui non videat.

Quae quidem monita apud primos Capuccinos sancte atque inviolabiliter servata fuisse, omnia antiqua Ordinis documenta clare testificantur. Si porro quaeramus quamnam aequabilitatem pro rata parte admitterent inter contemplationem et actionem, iterum manifeste apparet, ipsos interiorem animae vitam, oratio­ nis ac coniunctionis cum Deo studium non tantum considerasse ut subsidium quoddam et utique necessarium ad recte praedican­ dum, sed potius totum illud intimum cum Deo commercium per frequentem sanctae contemplationis exercitationem habuisse ut finem primarium et praecipuum suimetipsorum vitae apostolicae, ex quo, tamquam ex fonte superplena operositas in salutem ani­ marum, finis quippe secundarius, manaret. Hac siquidem ratione vita mixta animo concipienda est, quod videlicet duplicem ha­ bet finem, unum alteri sub: ectum, quo eiusdem vitae unitas mi­ rifice conservatur. Quae veritas, ut alio loco iam diximus, ita enuntiari potest, quod finis apostolicae vitae est contemplatio fructificans in salutem animarum *. Quod autem primi Capuccini rem hac mente accipieban: luculentissime illustratur ex eorum exemplis et sententiis, qu bus sanctam contemplationem tam­ quam finem principalem e: praecipuum totius sui instituti ex­ tollunt.

Imo, ut iam antea innuimus 2, tam ardens erat in illis deside­ rium, sese profundissimo internae vitae exercitio imbuendi, ut aliqui eorum forsitan nimio opere contemplationem, separatio­ nem a mundo, eremiticum seu solitarium quoddam vitae genus commendarent. Hoc autem non sine divino quodam Providentiae consilio evenisse, cuilibet, rem mature consideranti, evidens esse debet, quia tum ipsa franciscanae vitae reformatio, tum ingens apostolatus munus, ad quod a Deo humile illud sodalitium desti-

1 Vide sapra, p. 134.

8 Vide supraf p. 240 sq.

SPIRITUS ORATIONIS

26&

nabatur, solidissimo fundamento interioris vitae, cui fidenter in­ niteretur, omnino egebat.

Praesenti tractatu viam et rationem,- quibus primaevae Ca~ puccinorum normae et leges, necnon primorum illorum fratrum mores, usus et consuetudines in exercenda oratione et contempla­ tione nitebantur, accurate investigare in animo nobis est.

Constitutiones Albacinenses, quae post quaedam exordii verba statim de orationis exercitio disserere incipiunt, verum or­ dinem et dispositionem circa diversa orationis genera agnoscentes, imprimis loquuntur de divinarum laudum officio seu de liturgica psalmodia, quae, praesertim si, ut oportet, consideretur in intima sua cohaerentia cum incruenta novae legis immolatione, qua Agnus immaculatus quotidie cruentum suum sacrificium in im­ mensum animarum nostrarum emolumentum renovat, primum omnino locum inter omnia spiritualia exercitia occupat (n. 2), Ibidem igitur praescribitur, ut huiusmodi sublimi Angelorum ser­ vitio in choro nulla alia precatio addatur, nisi solummodo officium parvum Beatae Mariae Virginis, ut fratribus omne otium detur divinas laudes devote, cum debitis pausis internaque cum devo­ tione persolvendi et postea ipsis tempus sufficiens remaneat in orationibus secretis et mentalibus mysteria in sacra liturgia pro­ posita recogitandi animisque suis et cordibus infigendi, quia, ut ibi aperte dicitur, interna oratio vocali multo fructuosior est (n. 3).

Pulcherrimo ergo modo eminentissima mentalis orationis prae­ stantia extollitur simulque assignatur eius principalis fons nempedivina liturgia. Tertio loco deinde oratio vocalis fratribus com­ mendatur et maxime recitatio septem Psalmorum paenitentialium officiique mortuorum insinuatur. Ut autem praecellentia orationis internae iterum inculcetur, fratres ore precantes suadentur, ne ceteris qui interne forse orare intendunt, ullam molestiam inge­ rant (n. 3).

Redeundo denique ad orationem mentalem Constitutiones Albacinenses duas horas vel duo temporis spatia ipsi destinata volunt, unum ante Tertiam, alterum post Vesperas. Ordinatio au­ tem haec, aiunt, potius instituta est propter fratres tepidos et pi­ gros, quia devotis et fervidis hora una vel duae vel tres non suf­ ficiunt, sed totum suum tempus peragunt orando, meditando, con­ templando et ut veri contemplatores Patrem adorant in spiritu et veritate. Fratres autem ideo potissimum ad hoc orationis stu-

266

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA.

PARS TERTIA

dium exhortantur, quia revera finis est, propter quem religionem ingressi sunt (n. 8).

Ut autem finis ille profecto obtineatur, praesidia deinde ad orationis spiritum acquirendum accurate assignantur, impedimen­ ta vero removentur. Abstineant fratres a participatione officiorum mortuorum et processionum (n. 5), debitis temporibus strictum ob­ servent silentium (n. 9), curam monacharum monasteriorum non suscipiant (n. 27), domus suas aedificent extra civitates in locis qui saltem mille passuum spatio ab ipsis remoti sunt (n. 44), quae omnia, simul cum paupertate et austeritate, tantopere commenda­ tis, subsidia efficacissima sunt, ut fratres a nimis frequenti com­ mercio cum mundo retrahantur et ad orationis et contemplatio­ nis spiritum magis idonei reddantur.

Constitutiones quoque anno 1536 promulgatae eamdem erga orationem exsistimationem manifestant ac primaevae illae Albacinenses. Illae item orationi Ecclesiae publicae et liturgicae et imprimis divino Missae sacrificio supremum locum assignant, deinde orationem mentalem commendant propter excellentem suam nobilitatem et efficacem virtutem, tandem vero orationem vocalem insinuant praesertim ad obtinendam divinam clementiam pro Ecclesia et omni popvlo Dei (cap. 3).

In his Constitutionibus paucis verbis tota doctrina de ora­ tione interna optime ita adstringitur, scilicet: «Meminerint porro fratres, orare nihil aliud esse, quam corde Deum alloqui; proin­ de reuera non orat, qui oretenus tantum cum Deo loquitur. Qua­ propter conetur quisque mentalem potius quam vocalem orationem facere, et iuxta Christi optimi magistri doctrinam, aeternum Pa­ trem adorabunt in spiritu et veritate, sedulam curam habentes magis illuminandi mentem affectumque accendendi, quam depro­ mendi verba » (n. 41, 42).

Eadem quoque subsidia ad orationem recte instituendam et colendam ibi assignantur, quod nempe observetur silentium (n. 44, 45), quod mortui non accipiantur (n. 38), quod in locis nostris se­ pulturae non fiant (n. 39), quod conventus in debito spatio a civi­ tatibus remoto aedificentur (n. 77).

Quae autem Constitutiones praescribebant, antiqui Patres no­ stri diligentissime exsequ:. solebant. Bernardinus a Collepetraceo nobis conservavit sermonem Matthaei a Bassio, ubi de oratione ait : «Restat mihi tantum in memoriam revocare exercitium oratio­ nis, quae tanti momenti est, ut ceterae omnes virtutes sine ipsa imper-

SPIRITUS ORATIONIS

267

jectae remaneant. In oratione enim amor Dei roboratur, qui opera nostra ad perfectionem perducit; Deus enim non quaerit per quantum tempus bonum opus duraverit, sed cum quali amore persolutum fue­ rit. Imus quidem per mundum discalceati, ieiunamus, obedimus, cantamus divinam psalmodiam, celebramus S. Missae sacrificium, ccteraque bona opera perficimus, sed divina Maiestas retribuet nobis secundum amorem quo haec omnia perfecerimus »Alium sermonem idem annalium scriptor nobis exhibet praeclari illius Francisci ab Aesio, qui ab anno 1543 usque ad annum 1546 Vicarii Generalis Ordinis munere fungebatur: «Regula S. Francisci nihil aliud est nisi moclus vivendi recte accommodatus ad attingendam sanctam con­ templationem. Hoc autem dicendo nullo modo asserere intendo, quod debemus descendere de cruce, cuius trabes tam activam quam contemplativam vitam significant. Vita enim mixta, simpliciter con­ siderata, contemplativa perfectior est, utpote magis conformis sancto Evangclio et vitae Apostolorum, et quia simul cum paupertate du­ plicem amorem, erga Deum scilicet et proximum coniungit, exercendo nempe amorem Dei in sancta contemplatione et amorem proximi in praedicatione »2.

«Fratres», ait Marius a Mercato Saraceno, «omni tempore continuis orationibus sese dedicabant ei in ecclesiis semper aliquis eo­ rum praesens erat, praeter horas quibus omnes convenire solebant9 ita ut revera sine intermissione excubias formarent circa sanctis­ simum tabernaculum . . . Tempore hiemis unusquisque in propria cella orare et sese Deo in sacrificium offerre consuebat, aestate autem in silvas sese retrahebant, ubi lacrimas spargendo in abundantia, suspiria devota dirigebant ad thronum Dei»\ Bernardinus a Collepetraceo ait: « Multi fratres post Matuti­ num non amplius dormiebant, sed remanebant in ecclesia ad oran­ dum. Alii in cellis eremitoriis extra locum totam noctem in orationi­ bus et poenitentiis transigebant»4.

Agentes iam de forma, seu, ut aiunt, de methodo orationis primorum illorum fratrum, ante omnia dicendum est, orationem illam excelluisse sublimi quadam simplicitate. Aurea illa simpli1 Bernardinus a Colpetrazzo, op, cit. Liber I, p. 252.

2 Idem, ibid. Lib. II, p. 79-80.

3 Marius a Mercato Saraceno, Relationes de origine, p. 264.

4 Bernardinus a Colpetrazzo, op. cit. Lib. III, p. 24.

268

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

citas, quam a seraphico Patre eiusque primis sociis haereditasse videbantur, modo valde conspicuo illorum consuetudinem devotamque cum Deo unionem afficiebat. Nullus fere est frater, de quo primi nostri annalium scriptores loquuntur, cuius profundum orationis spiritum non extollant, vel simplicem orandi modum ingenuamque cum Deo familiaritatem non commemorent. Revivi­ scere in eis videbatur ipse seraphicus Pater, de quo Thomas de Celano : «In silvis vero et solitudinibus orans, ait, nemora reple­ bat gemitibus, loca spargebat lacrimis, pectora manu tundebat, ibique quasi occultius secretarium nactus, confabulabatur saepe verbis cum Domino suo. Ibi respondebat iudici, ibi supplicabat Patris ibi colloquebatur amico, ibi colludebat sponso. Revera ut cunctas medullas cordis multipliciter holocaustum efficeret, multiplicem ante oculos silmme simplicem proponebat. Immotis saepe labiis ruminabat interius, et introrsum extrinseca trahens spiritum sub­ trahebat in superos. Omnem sic et intuitum et affectum in unam quam petebat a Domino dirigebat, totus non tam orans quam oratio factus » \ Haec autem summa simplicitas eos non impediebat, imo eos valde adiuvabat, ut celeriter ex interioribus orationis gradibus ad ipsam contemplationem ascenderent. ' Notabilis est discrepantia, quae circa rationem et viam ora­ tionis, sicut de cetero circa totam structuram utriusque vitae, inter duo nova instituta, quae initio saeculi XVI nova vitalitate Eccle­ siam animaverunt, nempe inter Societatem Iesu et Ordinem no­ strum Capuccinorum invenitur. Una ex notis discrepantibus haec esse videtur, quod schola ignatiana magnam quamdam timiditatem exhibeat a formis orationis mysticae, dum econtra Capuccini, franciscana sua traditione edocti atque roborati, laeto ac simplici ani­ mo ad altitudinem contemplationis ascendere non vereantur. No­ tiones tamen clare et distincte exponendae sunt, ne erroneae opi­ niones introducantur. Falsum enim esset contendere, S. Ignatium in suo magistrali tractatu Exercitiorum spiritualium contemplatio­ nem mysticam ut rem omnino insolitam et ut ita dicam portento­ sam a communi coetu fidelium animarumque Deo devotarum exclusisse eamque solis animis sanctis et heroicis reservasse.

Verum quidem est Societatis Iesu institutorem sequaces suos semper magna cautione praemonuisse de periculis et illusioni*

1 Thomas de Celano, Vita II> n. 99.

SPIRITUS ORATIONIS

269

bus, quae in appetitione mysticae orationis latent, eosque per viam omnimodae abnegationis discursivaeque orationis paulatim ad superiores gradus unionis cum Deo praeparasse. Hinc est quod tironibus suis methodum Valde certam, definitam, argutam at­ que laboriosam assignabat, ut in orationis arte sese exercerent, omnesque facultates animae singillatim purificarent atque tempe­ rarent. Ex eo autem quod S. Ignatius tantam vim ponit in exer­ citiis asceticis nullo modo inferendum est ipsi in animo fuisse, eos, qui vero spiritui abnegationis et humilitatis fideles remanebant, ab ascensione in montem contemplationis excludere.

Capuccini, veram traditionem franciscanam continuantes, portam mysticae cum divino Sponso coniunctionis omnibus animabus bonae voluntatis late pandebant. Utique, nec ipsi ullatenus favebant inerti vel indolenti cuidam pseudomysticae, quae sine se­ riis sincerae asceticae exercitationibus et rigidis paenitentiis ad apicem unionis cumDeo vellet ascendere; attamen, solida praepara­ tione in via purgativa persoluta, contemplativam orationem, utpote ordinarium vitae spiritualis complementum, omnibus sin­ cere ad eam tendentibus accessibilem esse docebant. Sane, tota structura eorum spiritualitatis, quae in summa simplicitate, inge­ nuitate et libertate, franciscanum morem gerens, sese evolvebat, huic sententiae favebat. Seraphicum Patrem imitantes impetu sinceri amoris propulsi, laeta oblatione sui suorumque omnium virium, sese Deo optimo Patri dedicabant, tenerrimo pietatis affectu Iesu Christo patienti et morienti condolebant, coram san­ ctissimo Eucharistiae sacramento a Domino ibi revera praesenti corda eorum fortitpr ac suaviter trahebantur et per huiuscemodi simplices devotionis exercitationes facile ad contemplationis requiem ferebantur. De cetero, eadem hac filiali simplicitate ac con­ fidentia freti, immensae largitati omnium donorum distributoris Dei nullos limites ponere volebant ideoque ipsas mysticas gratias, animam in sublime tollentes, non ut exceptiones rarissimas, sed ut consuetam vitae asceticae perfectionem considerabant. Candide et ingenue animae illae, tacito quodam impetu, sese ad mirificas mysticae vitae regiones explorandas gradatim ac sensim abripi sentiebant, eo fere modo quo puer crescit et adolescit usque dum virilis plenitudinem aetatis attingat, vel flos benefico solis radio tactus sese aperit et pandit, ut .mox totam suam pulchritudinem laete ostendat. Primi ergo Capuccini doctrinam tuto tenebant et traditionem, quas S. Bonaventura ceterique doctores francisca-

270

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

nae scholae semper proponebant ac defendebant et quas etiam S. Teresia a Iesu atque S. Ioannes a Cruce hoc eodem fere tem­ pore quo Capuccini oriebantur, cum tanta gratia et suavitate, et insimul cum tanta profunditate et accuratione in libris ab eis scriptis per eorum conventus et inter Christifideles Deum toto corde quaerentes tam late et fuse spargebant, orationem scilicet et meditationem discursivam ordinarium suum complementum habere in oratione quietis et contemplationis, sub influxu dono­ rum Spiritus sancti.

Haec omnia ex innumeris primorum illorum sodalium no­ strorum libellis et tractatibus iam ab ipso Ordinis verno tempore clare et aperte demonstrantur.

Primus inter Capuccinos, qui de vita spirituali et de oratione scripsit, videtur fuisse Ioannes a Fano (1469-1539), qui anno 1534 ex Observantium familia ad nostros commigravit et postea religiosas nostras Provincias Venetam et Picenam gubernavit. Li­ bellum is composuit, cuius titulus est: Uarte d'unione con Dio \ ubi tribus capitibus progressum orationis exponit in via purgativa, illuminativa et unitiva, quarto autem capite normas et regulas ex­ hibet aptas pro meditatione recte instituenda, item consideratio­ nes spirituales inserit pro qualibet hebdomadae die, tandem sti­ mulos compunctionis commendat piasque invocationes ad exci­ tandum et augendum fervorem pietatis. Totus ille tractatus re­ vera aliud non est, nisi manuductio quaedam ad proprie dictam contemplationem infusam, quam vocat «lo sposalizio, il contraito, il complesso, la unione della sposa e dello sposo, mentre per virtii di uno stesso amore, di uno stesso volere e non volere si fa di due spiriti uno. . . Or a questa divina unione, abbracciamento e commutazione io invito ed esorto voi tutti, Padri miei e venerabili fratelli.

E vi supplico nelle viscere dei dolce Gesii, che poste da canto tutte le strane, pellegrine e disutili occupazioni e tolto via ogni proprio sapere, volere e amare, vi alziate con lo spirito sopra di voi sstesi e sopra tutte le creature e alVunione delUincreato bene con tutti de­ sideri e con tutte le potenze e virtu vostre aspiriate »2. Ex his verbis 1 Cf. Fredegandus ab Antverpia, De arte unionis cum Deo \ Remigius ab.

Alosto, De oratione mentali in Ordine Fr. Minorum Capuccinorum, in Collecta Franc., 1939, t. IX, p. 165 sq.

2 Giovanni da Fano, Uarte d’unirsi con Dio, p. 23, 24.

SPIRITUS ORATIONIS

271

luculenter patet,. mysticam unionem, quae iuxta communem Doctorum doctrinam, impellente Spiritus sancti gratia, per dona sapientiae praesertim et intellectus in anima efficitur, ad mentem loannis a Fano omnibus perviam esse, qui strenua voluntate et firmo proposito opera ab ipso in via purgativa et illuminativa descripta perficere parati sint.

Ceteroquin tota haec pulcherrima unionis cum Deo tractatio traditionalem vitae spiritualis interpretationem spirat, quae res prae aliis ex eo patet, quod iam initio viae illuminativae agit de nocte sensuum 1 et etiam de donis Spiritus sancti 2, dum in via unitiva ponit noctem spiritus *, quae omnia, testantibus S. Ioanne a Cruce et S. Teresia a Iesus optimae traditioni consentiunt.

Genuinum etiam spiritum franciscanum totum libellum per­ vadere et compenetrare iam ex eo patet, quod statim a principio amorem proponit ut caput et initium totius ascensionis animae ad Deum. Dilectio enim Summi Boni, pro schola ignatiana finis et terminus contentionis spiritualis, pro schola franciscana praeterea principium eius et caput est, hoc quidem sensu, quod anima seraphica ab ipso ingressu in vias Domini amore Dei excitatur, ut pravas cupiditates cohibeat, naturam ad malum pronam vincat, paupertatem et humilitatem exerceat, quibus virtutibus dein­ ceps flammae caritatis iterum semper altius sese extollant4.

Indoles franciscana huius libri ex eo quoque apparet, quod in tractatu de via unitiva, ubi de duplici semita ad unionem cum Deo obtinendam agitur, seraphica via amoris aperte speculationis viae praefertur. Dicit enim : « Questo (via scilicet speculationis) e il modo piii comune e ordinario degli incipienti e dei proficienti.

A quali fa mestiere, secondo S. Bernardo, ’ velut quodam vehiculo creaturae ad cognitionem Creatoris assurgere9. II secondo modo & piii nobile, piii alto piii profittevole, proprio degli amici cari e privilegio della sposa. Dalla quale vuole lo Sposo celeste, che si sterpino via tutte le radici delle terrene e sensibili piante e con piii felice auspicio si riposi nel delicato e delizioso letto dclUin­ terno affetto e delVamore. Questa e quella meravigliosa e segreta sapienza unitiva, che avvampando sempre di celesti ardori, aumenta 1 Giovanni da Fano, L'arte (Vunirsi con Dio, p. 162.

2 lbid., p. 179.

3 Ibid., p. 227.

4 lbid.t p. 34.

272

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA.

PARS TERTIA

continuamente al petto delVamato Signore amorose saette di dolci affeziorxi e di innamorati desideri. E senz’ altra precedente meditazione o considerazione di cose create tira per la via piii spedita direttamente lo spirito alia sovrana increata e creatrice causa di tutte le creature » V Egregie de hac materia eodem tempore scripsit Matthias Bellintani a Salodio (1534-1611) in suo opere, cui titulus : Pralica dell9orazione mentale, cuiusque introductionem et editio­ nem criticam procuravit P. Humilis a Genua O. F. M. Cap.a. Post clarissimam expositionem orationis mentalis naturae, necessitatis, elevationis, normae seu rationis eam instituendae, auctor proponit quaedam apta exercitia huius precandi usus quae veritates fidei ut subiectum orationis assumunt, videlicet beneficia Dei, finem homi­ nis, motivum Incarnationis, vitam Domini nostri Iesu Christi eiusque passionem et glorificationem, descensionem Spiritus sancti, fundationem Ecclesiae, quibus adiungit quasdam meditationes de auditione verbi Dei, de gratia et de praeceptis. In his piis com­ mentationibus profunda quaedam theologica doctrina abscondi­ tur, quam laudatus scriptor stilo valde claro et perspicuo conside­ randam proponit secundum quamdam orandi rationem quae franciscana simplicitate omnino excellit et ad altissimam contem­ plationem viam facile sternit. Unumquodque exercitium compre­ hendit tres partes vulgo sic dictas preambolo, meditazione, orazione.

In preambolo inveniuntur varii actus opportuni, quibus anima ad orationem praeparatur; la meditazione est corpus orationis, in quo doctrina proponitur, quae orationis proprie dictae materiam prae­ bet ; Yazione denique affectus, seu animi motus et ardores exprimit, qui ex meditatione mysterii sua sponte fluunt.

Mirabilis ille tractatus, qui theologicam auctoritatem et vim praesertim hausit ex operibus seraphici Doctoris Bonaventurae, sed praeterea ex scriptis Ioannis Duns Scoti et Thomae Aquinatis, asceticam vero et mysticam ex S. Ignatio, S. Teresia, S. Ioanne a Cruce, Ludovico Blosio, Ludovico a Granata et ex magistris franciscanis Ioanne a Fano et Francisco Ossuna, profundissime animatur franciscano spiritu, qui tum in parte doctrinae, tum in ipsa orandi norma evidentissime sese manifestat.

Quod autem et iste auctor animas ad summum contemplatio1 Giovanni da Fano, op. cii., p. 193 sq.

2 Cf. Bibliotheca Seraphico-Capuccina, t. I, Assisi, 1931.

Spiritus orationis

273

nis apicem perducere intendit, ex toto tractatu abunde patet, ma­ xime ex eis, quae pulcherrime disserit de diversis animi motibus excitandis, scilicet de amore, de proposito emendationis, de obla­ tione sui, de rogatione, de laude, de gratiarum actione. Cum ver­ bi gratia de amore tractat, haec egregie ait: « L’amore i .. . una certa inclinazione e desiderio che abbiamo di unirci a quel che amiamo, dalla quale verso di lui ci sentiamo portati. E se ella e ardente, non ci pare di poter star bene se non essendo a quello uniti; perdit Vte­ mone dei cuore, che gia t fatta per tal amore, brama che tutto il re­ sto segua e di tutVinsieme si faccia una perfetta e totale unione.

E questo mirabilmente avviene amando noi Iddio, il quale t il vero centro d’ogni ragionevole creatura, non permette che cosa alcuna rimanga addietro, ma vuole con tutto cib che abbiamo da entrare e penetrare in Dio, perche non trova riposo altrove. Anzi percht il cuore istesso non pub cosi pienamente, come brama entrare in Dio e tutto trasformarsi, accib sia Vunione maggiore, arde di piii cocente fuoco di maggiormente unirsi. E quando piii s’accosta, tanto piii velocemente e con ardore si muove a questo suo spirituale cen­ tro ; e perche e lo spazio infinito, talcht mai all’ultimo termine si arriva, l’amore non t mai sazio, nt questa inclinazione cessa mai di spingersi avanti e d’accendere ognora in noi fiamme di desiderio » \ Aliud huius temporis opusculum inscribitur Specchio d’Orazione, (Venetia, 1564), et auctorem habet Bernardinum a B a 1 b a n o. Invenitur ibi haec pulchra contemplativae orationis definitio : «La contemplazione b un dolce sentire e gusto suavis­ simo delle divine ricchezze, quando Vanima purgata e fatta calda per la lettione di dentro e sacra meditazione, levata su in alto, fuori di questi transitorii pensieri per la frequente e devota orazione, rasserenata e posta in tranquillo, con mirabil sentimento de gli di­ vini misterii, gusta la suprema bonta » \ Agendo deinde de modo attingendae huius felicis orationis gratiae ait: «Et perchb questa la dona il Signore quando e come gli piace a quelli che sono d’anime purissime e alia devota oratione assai esercitate, quasi come una mercede di essa oratione, per piii infiammargli, per tanto non bisogna di lei ragionar molto : ma ci dobbiamo sforzare essere ali’oratione solleciti, alia lettione di dentro studiosi e alia sacra meditazione ferventi e produr gli atti di ciascuna 1 Mattia da Sal6, op. ctt., p. 65. * Bernardino da Balbano, op. eit

c. 72.

P, Yitijs a Bussum, Da spiritualitat» /rancieoana - J8,

274

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

con grande amore, lasciando la dispensatione dei gusto spirituale nella contemplatione a colui, che distribuisce il tutto ordinatamente ad utilita dei servi suoi \ Praeterire hic non licet famosum nostrum Benedictum a Canfield, qui natus est in Anglia, sed per totum litterarium suae vitae curriculum in Gallia morabatur, ubi scripsit notum suum librum, cuius titulus est Regula Perfectionis, et qui con­ tinet breve et lucidum compendium totius vitae spiritualis redac­ tae ad unicum punctum Voluntatis divinae*.

Plures magistri spirituales eius temporis totam vitam interio­ rem reducere solebant ad exercitium unius virtutis fundamentalis, qua omnes conatus et contentiones ad unitatem quamdam et synthesim redigerentur, totaque vita spiritualis maiorem vim et efficaciam obtineret. Revera negari nequit animam, tali se ge­ rendi ratione magnam quamdam simplicitatem acquirere, quae eam a nimio mentis labore avertit et a multis periculis eam praeservat, quibus vita nimis complicata eam obnoxiam reddere posset.

Iuxta mentem Benedicti a Canfield traditio animae voluntati Dei et quidem traditio sincera, operosa, generosa, heroica, est quaedam clavis aurea totius vitae spiritualis, subsidium quod­ dam praestantissimum ad veram sanctitatem adipiscendam. Huius similem quamdam doctrinam postea tradidit insignis ille De Caussade in suo praeclaro libro Uabandon a la providence divine *.

Recensere hic quoque liceat P.Ioseph deTremblay, etiam Iosephus a Parisiis appellatus (L/Eminence grise), qui scripsit li­ brum cui titulus Iniroduction spirituelle par une facile methode d’oraison. Novam huius libri editionem procuravit P. Apollinaris a Valentia sub titulo Methode d’oraison 4 Post longiorem intro­ ductionem, in qua generatim tradit modum, quo magister novitiorum tirones ad perfectionem perducere debet, reliqua pars operis orationis mentalis tractationi prorsus tribuitur. Brdmond, qui

* Bernardino da Balbano, ibid., p. 73. * Romae, 1666. * Una ex pluribus Regulae Perfectionis editionibus, seu potius ex eius verslonibus, inserta est in Indicem librorum prohibitorum et quidem anno 1689, statim post con­ demnationem Michaelis Molinos, ac si et Benedictus a Canfield errore quietismi infectus esset. Henri Brcmond tamen eum a quietismo omnino defendit (Le sentiment religieux, II, p. 158).

4 Le Mans, 1897.

SPIRITUS ORATIONIS

275

operam hanc summis laudibus celebrat \ illam valde affinem iudicat cum Regula perfectionis Benedicti a Canfield, imo eam novam quamdam huius famosi tractatus redactionem vocare non vere­ tur.

Exstat aliud opus huius temporis Manuductio neophyti, auc­ tore Iu venali Annaniensi1. Iste auctor multum insistit in meditatione de passione Christi iuxta mentem seraphici Patris, cuius assiduam crucis contemplationem multoties in memoriam vocat. Meditationes, quas in exemplum proponit saepissime a passione Domini argumentum desumunt.

Optimus quoque scriptor huius temporis est Constantinus a Barbanson, auctor libri: Les secrets sentiers de Uamour divin \ cuius novam editionem procurarunt Patres Benedictini de Solesmes 4.

Tractatui huic de spiritu orationis in Capuccinorum Ordinis principio finem imponendum non esse putamus, quin breviter sal­ tem mentionem faciamus de doctrina inclytae nostrae Sororis Capuccinae ac magistrae franciscanae, S. Veronicae scilicet Giuliani, in qua Deus, tamquam in singulari specula mon1 Le sentiment religieux, II, p. 168. a Augustae Vindelicorum, 1680. .

• 8 Cf. Th£otime de 's Hertogenbosch, Le Pire Constantin de Barbanson et le priquietisme, in Collect. Franc., 1940, t. X, p. 338-382.

1 Prae ceteris Ordinis sodalibus, qui de oratione scripserunt, hi tantummodo nunc recensentur : Christophorus a Yerucchio, Compendio di cento meditationi sa­ cre, Venetia. 1592. Numerantur plus quam 14 editiones et versiones huius operis.

Jean Fransois de Reims, La vraye perfectiori de cette vie, Paris, 1651.

Honor£ de Gannes, Pratique de Voraison mentalef composte pour les Missionnaires Gapucins, Lyon, 1717.

Bernardo da Gastelvetere, Direttorio ascetico-mistico, Brescia, 1845.

Benedikt Tenback, Das innerliche Gebet, Mainz, 1876.

Joseph de Dreux, Courtes miditations ascitiques pour tous les fours de Vannie.

Ouvrage inSdit du XVI0 sifccle, Paris, 1887.

Ludovic de Besse, La Science de la priire, Paris, 1903 ; Eclaircissements sur les oeuvres mystiques de St. Jean de la Croix, Paris, 1893.

Traiti inidit sur la prisence de Dieu, compos6 en arabe par un ancien missionnaire capucin d'Alep et traduit en fran^ais par le P. Louis de Gonzague (Bibi. Ser. Gap.), Assisi, 1933.

Relationem historicam de oratione mentali in Constitutionibus et Ordinationibus . Ordinis nostri scripsit Remigius ab Alosto : De oratione mentali in Ordine Fratrum Minorum Capuccinorum, in Collect. Franc., 1933, t. III, p. 40-66 ; 1939, t. IX,

p, 164-192, De magistris vitae spiritualis ct Melchior a Pobiuadura, Historia gene­ ralis, Pars I, p. 189-200,

276

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

strare voluit indolem vere franciscanam et capuccinam vitae con­ templativae.

Franciscanam mentem et ingenium S. Yeronicae oratio seu precandi studium imprimis manifestat eo quod pro maxima parte circa passionem et mortem Christi versatur, quam praeeunte ipso seraphico Patre, tota traditio Fratrum Minorum ut praecipuum ar­ gumentum praedilectum piae contemplationis aestimabat. Quem­ admodum, iuxta effatum seraphici Doctoris, sancti Francisci «to­ tum studium tam publicum quam privatum circa crucem Domini versabatur »,1 ita et S. Veronicae tota vita circa humanitatem Do­ mini nostri Iesu Christi semper intenta erat, eiusque pauperta­ tem, humilitatem, passionem et mortem sine intermissione medi­ tari in deliciis habebat. Ita, seraphici Patris vestigia sequens, Veronica amore Christi crucifixi inflammata, et ipsa in crucifixi imaginem fuit transformata, stigmatibus Iesu Christi in suo cor­ pore mirabiliter renovatis.

Alia nota insignis Veronicae orationis haec est, quod piis ardentibusque animi motibus et affectibus praesertim absolvitur, sicut communiter de omni oratione franciscana devote peracta ac­ cidit. Non inveniuntur ibi frequentes exercitationes memoriae, intellectus, rationis, neque multiplicia examina conscientiae, sed iterum atque iterum redeunt actus amoris, contritionis, desiderii passionis et humiliationis, oblationis sui, traditionis propriae vo­ luntatis in manus Dei, impetus ardentis salvandi animas. Omnes autem illi animi motus et affectus consumuntur in amorem, qui est initium, centrum et finis totius huius seraphicae orationis.

S. Veronica, ut ipse seraphicus Pater, est revera seraphim amoris.

Ardor et amor seraphicus eam impellit ad immolationem sui, ad transformationem in Christum crucifixum, ut sit sacrificium, victi­ ma, holocaustum cum Christo in gloriam Patris. Transformata in Christum videt Patrem cum oculis Christi, amat Patrem cum corde Christi, laudat et glorificat Patrem cum labiis Christi. Cibus eius . est, ut faciat voluntatem Patris, cui se devovet sine ulla haesita­ tione aut condicione, acceptando de manu eius etiam acerbissimos dolores, ipsamque mortem amoris. Iam omnino S. Pauli verba sua facit: « Vivo autem iam non ego, vivit vero in me Christus » (Gal.

1 S. Bonaventura, Legenda S. Francisci. De miraculis, § 1, n. 1, in Opera omnia, t. VIII, p. 549.

SPIRITUS ORATIONIS

277

2, 20), ita ut cum Christo non vivat nisi pro gloria Dei et regno eius et pro salute animarum. Ita S. Veronica exemplar absolutis­ simum exsistit verae orationis et spiritualitatis franciscanae \ 1 P. Pizzicaria, S. I., edidit Diario di S. Veronica Giuliani, Prato, 1895, 10 vol. — Optiiiie scripsit de S. Veronica P. D<5sir£ des Planches, O. F. M. Gap., La passion renouveUe (Paris, 1927); S. Vironique Giuliani, depeinte par elle-mime (Paris, 1929); Le journal de 5. Vdronique Giuliani (Paris, 1931).

Caput V. STUDIUM SCIENTIARUM APUD PRIMAEVOS FRATRES CAPUCCINOS Quid de studio litterarum primi Fr. Capuccini cogitaverint. — De evolu­ tione studiorum praesertim post Concilium Tridentinum. — De spi­ ritu studiorum.

Licet Deus sua investigabili providentia aliquoties ministris et praedicatoribus regni sui mirabiliter scientiarum et linguarum dona contulerit, legem tamen generalem esse scimus, quod quis­ quis animarum saluti sese dedicare intendit, is indefesso studio diversis disciplinis et praesertim sanctae Theologiae omnium di­ sciplinarum coronae et fini, sese applicare debet \ Quod ipse seraphicus Pater noster S. Franciscus profanam et saecularem scientiam funditus abhorruerit, sacrae Scripturae vero et Theologiae studium suis clericis et praedicatoribus non si­ ne anxietate quadam pro domina paupertatis permiserit, alio loco iam satis monstravimus a.

Nunc vero, quidnam circa scientiarum studia primi Capuc­ cini cogitaverint, quomodo delapsu temporis eorum opinio fir­ mius creverit, quonam spiritu et quonam successu sacris studiis operam dederint, accurate statuere, propositum est praesentis capitis.

Ut in praecedentibus collationibus multoties ostendimus, pri­ morum Capuccinorum mens in eo erat, ut genuinum franciscanae vitae spiritum secundum pristinam suam puritatem instaura­ rent. Quod autem in hac reformatione maxima vis paupertati ob­ tigerit, virtutibusque cum ipsa cohaerentibus, austeritati scilicet praesertim et humilitati, ex omnibus documentis et exemplis 1 Pius XI, Enc. Ad catholici sacerdotii, in Acta Apost. Sedis, 1935, t. XXVIII, p. 5. * Vide supra, p. 170 gq.

T

\

j

STUDIUM SCIENTIARUM

279

primae huius aetatis luce clarius patet. Haec seraphicae pauper­ tatis restauratio novae familiae ius exsistendi attribuit totique eius institutioni et operositati firmissimum fundamentum praebuit. Hic tamen statim animadvertendum est, paupertatem quamdam ex­ ternam, quae in sola rerum temporalium abdicatione et despectu consistit, nullo modo plenam Capuccinorum reformationis ratio­ nem constituere, neque talem esse illam, quae ab ipso seraphico Patre intendebatur. Nam plena et perfecta paupertas evangelica, ut primi Capuccini frequenter confirmant, praeter abdicationem totius terrenae substantiae exteriusque despectam formam vitae, serenam illam et ingenuam spiritus libertatem requirit, qua omni­ bus impedimentis mentis et cordis solutus, quis omnino benepla­ cito Dei et dilatationi eius regni dedicare se queat \ Paupertas autem hoc modo concepta, scilicet ut pura et sancta libertas spi­ ritus praeter heroicum despectum rerum mundanarum summam­ que evangelicam simplicitatem, certum quemdam animi ingenii­ que cultum, eruditionem quamdam et doctrinam in professoribus suis requirit, quibus spiritus, ab impedimentis ignorantiae et im­ prudentiae solutus, libere se ad regnum Dei ubique terrarum in­ staurandum expandere valeat.

Iamvero sincere confiteri debemus, quod circa studia scien­ tiarum in primo Capuccinorum exordio, pauca omnino historiae scriptores nobis tradiderunt. Ut iam alibi innuimus *, neque in libello supplici fratrum Ludovici et Raphaelis Papae Clementi VII oblato, neque in Bulla Religionis zelus, quae huic petitioni responsum fuit, quidquam de praedicatione aut de studio inveni­ tur. Inter primos novae familiae fratres probabiliter Paulus a Clodia tantum eruditione vere scientifica pollebat.

Ipsae Constitutiones Albacinenses, quae utique distinguunt sacerdotes simplices a praedicatoribus (n. 22) ’, concedunt quidem praedicatoribus tres libros (n. 22), sed agendo de institutione cle­ ricorum, hanc omnino intra terminos vitae asceticae coarctare videntur (n. 33).

Etiam horarium primorum Capuccinorum tempus ipsis pro 1 Cuthbert, The Capuchius, t. II, p. 397 sq. a Vide supra, p. 240 sq. * Hilarinus Felder putat ordinationes pro sacerdotibus simplicibus Ludovicum, illas autem pro praedicatoribus Paulum habuisse auctorem. Cf. Liber Memorialis, p. 86 sq. r

•

280

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

studio nullum aut fere nullum reliquit, nam in eisdem Constitu­ tionibus legitur : « ma luito il tempo loro spendono in orare, medi­ tare et contemplare » (n. 8).

Quamvis haec omnia contrarium probare videantur, nullo tamen modo concedendum est, primos Capuccinos data opera studia excludere voluisse, quod idem significaret ac si intendissent perniciosam oppressionem spiritus inducere culturaeque eversio­ nem. Sicut seraphicus Pater, quem perfecte imitari cupiebant, et ipsi curiositatem quidem et vanitatem in scientiis acquirendis re­ prehendebant, genuinam vero scientiam semper in magno honore habebant.

Dubium quod ex reticentia normarum circa studia et praedi­ cationem in libello supplici Ludovici et Raphaelis et in Bulla Religionis zelus oriri posset, omnino tollitur epistula Clementis VII dimissa ad Ministrum Generalem et ad Procuratorem Ordinis Fratrum Minorum de Observantia, data die 27 Maii anni 1530, ubi clarissimis verbis significatur, Capuccinos licentiam obtinuisse, qua possent scilicet « missas et alia divina officia celebrare et con­ fessiones audire, ecclesiastica sacramenta ministrare, verbum Dei Christi populo praedicare, lectioni et studio sacrarum litterarum ac aliis litterariis et spiritualibus exercitiis incumbere ».*.

Deinde Chronica non sine sincera approbatione et laude nar­ rant, multos eruditissimos viros ex Observantium familia ad eos transisse ’. Inter illos enumerantur Ioannes a Fano, Georgius et Ludovicus a Rhegio, Bernardinus a Bisiniano, Bernardus aMonteulmo, Franciscus ab Aesio et duo celeberrimi huius temporis praedicatores Bernardinus a Senis (Ochino) et Bernardinus ab Asti. Ex hoc autem quod tot et tanti viri litterati et ad praedi­ candum iam omnino praeparati ad Capuccinos convolabant, iam partim saltem explicatur, cur necessitas studiorum in initio re­ formationis non ita sentiebatur. Ex alia vero parte negari vix potest, immoderatum quemdam timorem aliquos fratres a studiis retinuisse, imo non paucos ex illis qui ad Capuccinos transierunt, hac quoque causa ductos fuisse, quod ex nimia sollicitudine circa studia scientiarum apud Observantes ad simpliciorem et magis franciscanam vitam confugerent. Circa hoc insanum adversus 1 Eduardus Alenconiensis, De primordiis, p. 84 sq.

2 Marius a Mercato Saraceno, Relationes de origine, p. 290 ; Bernardinus a Coupetrazzo, Historia, Lib. I, p. 274.

STUDIUM SCIENTIARUM

281

studia odium atque formidinem satis valuisse vim et sententiam spiritualium, quorum doctrina apud Observantes huius temporis passim spargebatur, satis evidens est. Imo, inde ab anno 1530 scripta duorum Spiritualium ducum, nempe Angeli a Clareno et Hubertini a Casale, etiam apud nostrates quodammodo introduci coeperunt \ Ipse Franciscus Titelmans, qui, cum anno 1536 ex Observantium familia ad Capuccinos transisset, postquam exi­ mium litterarum vitae curriculum iam absolverat et plurima ma­ gni momenti philosophica et theologica opera in lucem ediderat et magistri nomen in Lovaniensi Universitate magna cum aesti­ matione comparaverat, statim ac inter Capuccinos cooptari vo­ luit, illico animum ab omni litterarum et scientiarum cultura prorsus avocavit ita ut orationem asceticasque exercitationes tantummodo excolere ac manualibus operibus, maxime vero in­ firmorum curae sese applicare vellet, quin umquam quis suadere ipsi posset, ut ad intermissos mentis et studiorum labores rediret.

Ipse Bernardinus Astensis, Vicarius Generalis Ordinis, qui eum studio generali Ordinis, Mediolani instituto praeficere intendebat, conatus suos in irritum redigi videre debebata. Simile quodquam narratur de Bernardino de Monteulmo, qui et ipse sacris litteris valde fuit versatus, praesertim doctrina Scoti, quare oculus Scoti vocari solebat. Ille interrogatus a Bernardino a Collepetraceo (qui hoc narrat in sua Historia Ordinis Fr. Min. Cap.), num ipsi consiliaretur, ut studio se daret, fortiter hoc dissuasit. «Sume, ait, collectionem quamdam homiliarum et praedica populo prae­ cepta Dei et non quaerere alterum. Si ipse Pater Minister Genera­ lis mihi praeciperet, ut Logicam docerem, non facerem : non quia bona non est, sed quia non est conformis habitui nostro et humili statui quem assumpsimus »3.

His autem immodicis opinionibus et sententiis posthabi­ tis, fieri nequibat, quin semina verae franciscanae vitae, quae in Reformationis agro disseminabantur, tempore suo vernanti scien­ tiarum flore progerminarent. Multi enim qui, ut Bernardinus 1 Cf. Fredegando d’Anversa, Le idee francescane spirituali nei FF. MM. Cappuccini dei sec. XVI, in Vitalia Franc1927, t. II, p. 113-130. fl Bernardinus a Colpetrazzo, op, cit. Lib. I, p. 281 ; Hilarin Felder, Die Studien im ersten Jahrhundert des Kapuzinerordens, in Liber Memorialis, p. 92.

3 Bernardinus a Colpetrazzo, op. cit. Lib. II, p. 64.

282

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA.

PARS TERTIA

Astensis, rem serius et maturius considerabant, de necessitate stu­ diorum intime persuasi erant; iuniores vero ardenter desiderabant verbum Dei populo praedicare et quidem non solum exhortatione illa populari, quae singularem ingenii culturam non postulabat, sed revera praedicatione dogmatica, quae Theologiae studium om­ nino requirebat. Ideo Constitutiones anni 1536 iam edicere conspi­ cimus studiorum legem admodum prudentem, quae sapientissimas Concilii Tridentini decisiones, propter imparem minimeque sufficientem clericorum quoad animum et quoad ingenium cultu­ ram valde desideratas, praecurrere videtur. Multi enim clerici tantopere rudes et inculti erant, ut Scripturae ne praelectionem quidem, latino sermone exaratam, intellegere valerent; multae abbatiae et conventus nihil de institutione litterali suorum cleri­ corum curabant; plurimi canonici et parochi non erant idonei ad verbum Dei praedicandum, sed contenti erant si aliquid legere possent ex collectione quadam homiletica ; praedicatores autem ipsi, loco seriae verbi Dei praedicationis, populo loqui solebant de quaestionibus subtilibus, de fabulis et de nugis. Consideratis igitur his tristissimis conditionibus valde admirandum est, quod Constitutiones nostrae, iam ante Tridentinum Concilium, tam pro­ fundam apostolici muneris et sacrae praedicationis interpreta­ tionem praebuerint, huicque negotio tam sapientem studiorum ra­ tionem praestituerint. Ex illis quae memoratae Constitutiones de studiis instituendis praeclare dicunt haec referre consulto liceat: «Et perche a chi deve degnamente et coi debito ordine predicare, gli e necessario, oltre la religione et approbata vita, etiam qualche noticia de le Scripture sacre, la quale naturalmente avere non si po se non mediante qualche scientia di studio litterale, et accib che un tanto nobile e fructuoso exercitio, quanto £ el predicare (ne la Congregatione nostra) in grandissimo dispendio de le povere anime de secolari, non venghi meno, si ordina che siano alchuni devoti studii et sancti, di charita et humilitate redundanti, tanto ne la grammatica positiva, quanto ne le sacre Littere ; al quale studio possino essere promossi quelli Frati li quali al iudicio dei Vicario pro­ vinciale et de li Diffinitori, serranno di fervente charita, di laudabili costumi, humile et sancta conversatione, et secundario sianno talmente apti ad impar are, che di poi, con vita et doctrina, possino es­ sere utili et fructiferi ne la casa dei Signore » (n. 122). Licet ergo non in singulis Provinciis studia erigerentur, quaedam saltem in Ordine studia devota et sancta aderant, ubi scientifica clericorum

STUDIUM SCIENTIARUM

283

institutio, sive quoad grammaticam, sive quoad S. Scripturam, serio suscipiebatur.

Ut autem legitimae sollicitudini eorum fratrum satis fieret, qui ex scientiarum studiis detrimentum spiritus vere franciscarii timebant, eaedem Constitutiones de sincera, severa et vere franciscana formatione tum Lectorum, tum alumnorum cum magna circumspectione deliberarunt. Nam statim ac normas studiorum statuerunt, de illorum quoque spiritu haec ita edicunt: «Et non cerchino li studenti di acquistare la inflativa scientia, ma la illuminativa et inflammante charita de Christo, la quale edificaVanima.

N& mai se immergino tanto nel studio litterale, che per esso habbiano a pretermittere el studio sacro de la orazione .. . . Ma sforzaransi insieme, con la sancta poverta, di no mai lassare la via regia, che conduce al paradiso, la sancta humilita» (n. 123; 124). In hac Constitutionum nostrarum editione iam invenitur pia precatio usu nostro recepta : «Domine, ego vilissimus servus tuus . . .» (n. 125).

In nova Constitutionum elucubratione, anno 1552 parata, ni­ hil circa studia et praedicationem immutatum invenitur. Nec mi­ rari quis debet in hac editione Decretum Tridentini de lectione et praedicatione, anno 1545 confectum non reperiri, nam Concilio nonnisi anno 1563 finis impositus fuit eiusque decreta a Pio IV die 26 ianuarii anni 1564 promulgata fuerunt.

In generalibus tamen comitiis anni 1575 deliberatum fuit iterum Constitutiones Ordinis recognoscendi, quod post amplam sive internam sive externam Ordinis expansionem et praesertim post graves reformationes a Concilio Tridentino praescriptas, ma­ ximae revera opportunitatis erat. Iam, quoad studia, in nova Con­ stitutionum recognitione retinentur ea omnia, quae in editionibus anni 1536 et anni 1552 stabilita fuerant, quibus tamen quaedam omnino nova adiunguntur, quae Tridentini decisionibus arcte connectuntur, scilicet: « decernitur, ut in singulis provinciis (quantum fieri potest) in aliquibus locis sint studia devota et sancta, caritate et humilitate redundantia, tum positivae grammaticae, tum Sacrae Scripturae et ceterarum scientiarum, quae necessariae sunt ad me­ liorem cognitionem sanctae et scholasticae Theologiae et ipsarum divinarum scripturarum » (Cap. IX).

Ergo non amplius sufficit, ut sint in Ordine aliqua devota et sancta studia, sed adesse debent in singulis Provinciis.

Iam non satis est, quod adsit studium grammaticae et Sacrae

284

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA.

PARS TERTIA

Scripturae, sed adiungitur : « et ceterarum scientiarum », quae ad cognitionem Theologiae necessariae sunt.

Tandem apertis verbis nunc etiam sermo est de sancta et scho­ lastica Theologia.

Ut haec recte intellegantur, quaedam de decisionibus Tridentini Concilii diligentius consideremus. Concilium ordinaverat, ut ad omnes Ecclesias Metropolitanas, Cathedrales, Collegiales maiorum civitatum magister S. Scripturae constitueretur. Hoc idem etiam pro abbatiis ceterisque religiosorum conventibus sta­ tutum fuit his verbis : « In monasteriis quoque.monachorum, ubi commode fieri queat, etiam lectio sacrae Scripturae habeatur . . .

In conventibus vero aliorum regularium, in quibus studia commo­ de vigere possunt, sacrae Scripturae lectio similiter habeatur » 1.

Vox illa lectio hic intellegenda est eo sensu quo hodie de praelec­ tione seu de schola sermo est, S. Scriptura autem hic idem sonat ac S. Theologia. Iam enim inde a saeculo sexto vel septimo Theo­ logia omnino cum scientia S. Scripturae aequiparabatur. Tempo­ re illo in usu erat methodus historico-exegetica, qua magistri tex­ tum ipsius S. Scripturae ad normam sententiarum sanctorum Pa­ trum interpretabantur. Inde a saeculo duodecimo etiam metho­ dus speculativa seu dialectica sibi viam sternere coepit, quae ve­ ritates in S. Scriptura et Patribus contentas systematice et phi­ losophice interpretari et dilucidare intendebat. In praelectionibus iuxta hanc ultimam scholasticam methodum institutis, praeter ip­ sam S. Scripturam, iam, etiam Summae Theologorum ut libri tex­ tus in singularem scholae usum adhiberi coeperant. Plerumque lectio S. Scripturae mere exegetica, quae etiam lectio pura seu lectio simplex vocabatur, praecipuum locum occupabat, quando­ que tamen lectioni speculativae maius momentum tribuebatur, sed semper apud omnes vigebat persuasio, utramque lectionem, licet diversa ratione, nihil aliud intendere sibique proponere, nisi expla­ nationem ipsius S. Scripturae.

His terminis expositis mens Tridentini Concilii in suo De­ creto super lectione et praedicatione intellegi potest, quatenus ad religiosos pertinebat. Hoc tempore enim plerumque adhuc vige­ bat opinio, solummodo Ordines, qui apostolicae vitae ex instituto sese devovebant, ad studia et magisterium esse idoneos, sicut 1 Corte. Trident., t. V. Actorum pars altera, ed. Steph. Ehses, p. 241, Frlburgi Brisg., 1911.

STUDIUM SCIENTIARUM

285

saeculo decimotertio Ordines mendicantes tantum Ordines stu­ dentes aestimabantur. Concilium vero Tridentinum omnibus mo­ nasteriis et conventibus quorumcumque religiosorum lectionem Scripturae obligatoriam esse decrevit et quidem tanta severitate, ut «regula vetans lectionem sacram irregularitas esset censenda».

Libertatem autem religiosis reliquit, utrum positivo-exegeticam tantum lectionem, an praeterea scholastico-exegeticam introdu­ cere vellent.

Ordo noster Capuccinorum ab ipso initio has Tridentini ordi­ nationes ad unguem observare voluit. Nam eodem anno quo de-; creta huius Concilii promulgata fuerunt, anno nempe 1564, Capi­ tulum generale statuit, quOd in singulis Provinciis, iuxta eiusdem Concilii decreta, instituerentur studia theologica \ In Constitutionibus autem anno 1575 exaratis ea omnia, quae a Concilio decreta fuerunt, singillatim assumpta sunt, et quidem non solum ea, quae ut obligatoria, sed ea quoque quae ut sua­ denda ab ipso proponebantur. Definitorium generale, quod in Comitiis anni 1575 quaestionem de nova compositione Constitu­ tionum deliberandam proposuit, huic muneri omnino aptissimum se ostendit. Erant Patres summa veneratione digni, scilicet Hiero­ nymus a Montefiore, Mathias a Salodio, Thomas a Tiferno, Ma­ rius a Mercato Saraceno, Ioannes Maria a Tusa.

Imprimis in his Constitutionibus statuebatur, ut iam dictum est, « ut in singulis Provinciis, ubi fieri poterit, in nonnullis locis, devota, sancta ac caritate et humilitate redundantia instituantur studia ...».

Lectioni deinde S. Scripturae, et quidem lectioni positivoexegeticae, cui sufficiens linguarum peritia congrueret, primus lo­ cus tribuitur : . . . « studia . . . tam grammaticae, tam sacrarum lit­ terarum ».

Sed his obligatoriis postulatis Concilii non contenti, Patres nostri etiam desiderata eius accurate servare voluerunt, praeser­ tim quoad lectionem S. Scripturae speculativam et dialecticam, ideoque in eisdem Constitutionibus praescripserunt, quod Theo­ logia scholastica omni ope et opera in profundiorem S. Scripturae

1 Ita legitur apud P. Claudium a Bourges, Breviarium chroiiologicum, quod manuscriptum servatur in Bibi. Civ. Rouen. — Textus ipse huius Capituli Ordinationis deperditus est. Cf. Hilarin Felder, Die Studien, loc. cit., p. 97.

286

DE SPIRITUALITATE FRANGISCANA, - PARS TERTIA

intelligentiam esset colenda : « ... ad cognitionem . . . sacrae ac scholasticae Theologiae melius et facilius capessendam . . . ».

Haec aequa erga scholasticam Theologiam sententia iam ab universo Ordine libenter excipiebatur. Utique, paucis abhinc de­ cenniis erant adhuc plures fratres, qui, quamvis doctrinae cultu­ ra iam apud Observantes vel Conventuales floruissent, immode­ rato tamen timore scholasticam methodum repudiarent, quasi hu­ mili et pauperi statui nostro infensam. Sed firmissima Tridentini Concilii decreta dubitationem omnem iam dissolverant. Ex alia parte haeretici huius temporis, Lutherus, Calvinus, Melanchton, tam aperte odium suum contra scholasticam Theologiam et Phi­ losophiam ostendebant, ut non esset difficile discernere, ubinam invicta contra pestiferos errores arma invenirentur. Ergo ex hac quoque causa Capuccini, qui isto tempore iam primas acies in pugna contra Protestantes occupabant, sese libenter cultores et professores «sanctae et scholasticae theologiae » perhibebant.

Recepta autem methodo speculativa seu dialectica ad co­ gnoscendas veritates divinas, eo ipso Logicam ceterasque philo­ sophicas disciplinas in studiorum rationem admittere debebant, quippe quae ad S. Theologiam scholastico modo pertractandam omnino necessariae erant. Mirandum quidem non est, primos Capuccinos aversione quadam erga profanam scientiam imbutos fuisse. Ipsi enim in omnibus S. Franciscum contemplantes eiusque spiritum quam fidelissime observare cupientes, etiam eius anxiam sollicitudinem erga profanas disciplinas asciverunt. Uti­ que paulatim iam crevit persuasio, plenam sacrarum Litterarum cognitionem sine serio profanarum disciplinarum studio vix attin­ gi posse, ut iam S. Bonaventura testatus fuerat : « Quodsi verba philosophorum aliquando plus valent ad intelligentiam veritatis et confutationem errorum, non deviat a puritate aliquando in his studere, maxime cum multae sunt quaestiones fidei, quae sine his non possunt terminari » \ Multi tamen, impulsu praesertim Spi­ ritualium, qui Theologiam fere ad scientiam mysticam coarctabant, profanis studiis parvo animo diu repugnabant. His omnibus bene consideratis, mirari quis vix queat, cur Capuccini nonnisi post apertas ipsius Ecclesiae indicationes, profanas disciplinas in rationem suorum studiorum admittere decreverint. Clare ta­ men ac manifeste in Constitutionibus adiungitur, disciplinas illas 1 Epistula de tribus quaestionibus, in Opera omnia, t. VII, p. 335.

Studium scientiarum

287

tantummodo admitti, prout «ad cognitionem ipsarum divina­ rum litterarum et sacrae ac scholasticae Theologiae melius et fa­ cilius capessendam necessariae sint, secundum illud S. Bonaventurae : «Et hic est fructus omnium scientiarum, ut in omnibus aedificetur fides » \ id est in quantum iuvent ut lapides ad aedi­ ficandum aedificium Theologiae. Hoc enim omnino cohaeret cum mente atque animo medii aevi, quo tempore Theologia ut summe et unice desiderabilis in toto scientiarum campo considerari con­ suevit, cui ceterae omnes disciplinae servire deberent tamquam viae, quae ad ipsam, utpote totius cognitionis humanae finem, attingerent. Speciali autem modo religiosis viris iuxta hanc men­ tem Theologia unica erat scientia ipsorum professioni accommo­ data, ceterae vero nonnisi ut subsidia ad ipsam obtinendam ex­ coli poterant secundum hanc S. Thomae sententiam : « religiosis ■ competit principaliter intendere studia litterarum, pertinentium ad doctrinam, quae secundum pietatem est. . . aliis autem doctri­ nis intendere non pertinet ad religiosos, quorum tota vita divinis obsequiis mancipatur, nisi in quantum ordinantur ad sanctam doc­ trinam » \ Haec omnia ergo in Constitutionibus anni 1575 optime obser­ vata fuisse, ex ipso textu, considerato in lumine huius aetatis, evidentissime patet.

Restat ut videamus, quonam animo et successu Patres no­ stri scientiarum studiis operam dederint.

Iam Ordinationes Capituli anni 1564 circa studia promoven­ da, sed magis adhuc incitamenta Concilii Tridentini, postea a Constitutionibus Ordinis assumpta, non solum institutionem et culturam studiorum valde impulerunt, sed mox in toto Ordine nostro mirum in exercitio scientiarum ardorem excitaverunt.

Praeter plurima studia in Provinciis erecta Capitulum Generale anni 1567 exstructionem decrevit Studii Generalis Romae sub moderatione peritissimi Hieronymi a Pistorio. Capitulum anni 1570 alterum Studium Generale Genuae erigere sibi proposuit, eiusdem Hieronymi regimini subiciendum, sed Pius V, qui eum interea ut suum theologum elegerat, ipsi, ut Romam relinqueret, non permisit.

1 De reductione artium ad Theologiam, n. 26, in Opera omnia, t. V, p. 325.

1 Summa Theologica, 11-11, q. 188, art. 5, ad 3.

288

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

Eidem Hieronymo a Pistorio, adiuvantibus quibusdam aliis Capuccinis, debemus editionem Commentariorum S. Bonaventurae in Libros Sententiarum, quae licet nomine Posii a Monte Ilicino, 0. F. M. Conventualium in lucem prodierit, Capuccinorum tamen velut opus aestimari debet, sicut ipse titulus editionis indi­ cat : Scriptum D. Bonaventurae in Quatuor libros Sententiarum, munificentia et liberalitate S. P. n. Pii, necnon sollertia Congrega­ tionis Fratrum Capuccinorum, praesertim Fratris Hieronymi Pi­ storiensis novissime impressum studio Fr. Antonii Posii a Monte Ilicino 0. M. Conv., Romae 1569. In dedicatione huius editionis Pontifici Pio V facta, Capuccini S. Bonaventurae doctrinae et morum alumni vocantur, quibus verbis omnino recte eorum ani­ mus in studiis prosequendis manifestatur. Fervidus animi ardor, quo ipsi Tridentini Patres non solum S. Thomae sacram doctri­ nam, sed etiam S. Bonaventurae Theologiam commendaverant \ procul dubio hanc editionem non parum promovit.

Itaque cum Capuccini anno 1575 sanctam ac scholasticam Theologiam in suam studiorum rationem recipere iussi essent, fa­ cile intellegitur, eos statim S. Bonaventurae doctrinae maximam reverentiam et attentionem tribuisse eamque ut fundamentum scholasticarum disputationum prae ceteris elegisse. Apostolica deinde Bulla Triumphantis, qua Sixtus Y S. Bonaventurani Doctorem Ecclesiae declaravit atque eius opera omnia publice in scholis laudari, proferri atque adhiberi decrevit, amorem et stu­ dium erga seraphici viri doctrinam, praesertim inter nostrates, magnopere amplificavit (1588).

Inter confratres nostros, qui de doctrina S. Bonaventurae op­ time meruerunt, laudatur prae ceteris Petrus Trigosus a Calatayud, Hispanus (1526-1593), qui Summam S. Bonaventurae com­ ponere coepit, sed mortuus est, postquam primum volumen pu­ blici iuris fecerat.

Initio saeculi decimiseptimi Franciscus Longus a Coriolano (1562-1625, Prov. Romanae) iterum ut ad Summam S. Bonaven­ turae operum publice edendam perveniret, conatus est, sed et ipse post editionem primi voluminis De Deo uno et Trino, morte correptus est.

Paulo post Capitulum Generale P. Theodosio Forestio a Ber1 Cf. Prosper de Mahtigne, La Scholaslique et les traditione franciscaines, p. 142,

STUDIUM SCIENTIARUM

289

gomo (1565-1637, Prov. Brixiensis) iniunxit, ut operam Trigosi compleret, sed ipse tantummodo tractatum de SS. Trinitate operi Trigosi adiungere potuit, qui tamen in novum volumen in folio excrevit.

Clarissimus noster Marcus Antonius Galitius a Carpenedolo (1599-1665, Prov. Brixiensis), qui etiam Ordinis nostri Ministri Generalis munere functus est, de Philosophia potissimum S. Bonaventurae optime meruit. Scripsit opus, cui titulus est: Summa totius Philosophiae ad mentem S. Bonaventurae, Doctoris Seraphici, ex eiusdem scriptis maiori qua fieri potuit diligentia excer­ ptae. Romae, 1634-1636. Scripsit praeterea de Dialectica, de Phy­ sica, de Anima, de Metaphysica.

Maximus forse et eruditissimus inter Capuccinos in scientia et praesertim in philosophia ad mentem seraphici Doctoris est Valerianus Magnus a Mediolano (1587-1661, Prov. Bohemicae), qui magnam scripsit seriem operum philosophicorum de difficil­ limis quaestionibus tractantibus \ Marcantonium et Valerianum secuti sunt inter alios : Ludovicus Caspensis (f 1647), Bartholomaeus de Barberiis a Castrovetro (1619-1697, Prov. Parmensis), Iesualdus de Bononiis a Panormo (f 1653, Prov. Panormitanae), Bonaventura a Langres (floruit 1655, Prov. Lugdunensis), Gaudentius Bontempius a Brescia (1612-1672, Prov. Langobardiae), Illuminatus de Oddis a Collisano (floruit 1674, Prov. Messanensis), Martinus a Torrecilla (t 1709, Prov. Castellae).

Pro dolor mox plurimi auctores, de cetero S. Bonaventurae maxime propensi, nimis aequo solliciti erant, ut controversias inter Bonaventuram et Thomam dirimerent, inter quos Ioannes Maria Zamoro ab Utino (1580 ?-1649, Prov. Venetae). Putantes isti auctores, se ita progressui et decori catholicae philosophiae et theologiae maxime fovere, illis scientiis econtra non parum no­ cuerunt. Nam eorum conatus, doctrinam S. Bonaventuram conci­ liandi cum sententiis S. Thomae, multis ansam praebuerunt, ut S. Bonaventuram prorsus relinquentes, ad S. Thomam, utpote clarius et enucleatius veritates proponentem, transirent. Ita fac­ tum est, quod posthabitis crebris Capitulorum Generalium Ordi­ nationibus et famosa illa Regula Studiorum Seraphini a Capri1 Bernardus a Bononia, Bibliotheca scripiorum Ordinis S. Francisci Capizccinorum, p. 241 sq., Venetiis, 1747 ; Cuthbert, The Capuchins, t. II, p. 408.

P. ViTU8 A Bc/asmi, De spirilualitate franeiscana - .19.

290

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

colli (von Ziegenhals, Prov. Bohemicae; electus Min. Gen. anno 1754, f 1763), approbata a Benedicto XIV, ubi dicitur : « sequatur quilibet Lector, uti nostrae Constitutiones hortantur, sententiam S. Bonaventurae »\ Ordo noster, imo scholae ecclesiasticae generatim, paulatim, maxime ab initio saeculi decimioctavi, doctrinam S. Bo­ naventurae nimis neglexerunt, cum haud parvo detrimento ma­ gnae illius traditionis mediaevalis, cuius S. Bonaventura unus ex praecipuis interpretibus aestimandus est.

Revera S, Bonaventura, sicut et magister eius Alexander Halensis, semper S. Augustini doctrinae valde addictus erat* quippe quae propter suam propensionem ad Theologiam mysti­ cam et affectivam, seu propter suam sursumactionem, sed etiam propter elementa doctrinarum Illuminationis et Voluntarismi, quae apud ipsum inveniuntur, franciscanae spiritualitati maxime accommodata videbatur. Hinc etiam est, quod tum Alexander, tum Bonaventura platonicam philosophiam, utpote theologiae S. Augustini naturale fundamentum praebens, aristotelicae phi­ losophiae praeponebanta. Post mortem Alexandri S. Bonaventura simul cum cathedra sui venerandi magistri, quem patrem et fun­ datorem franciscanae scholae semper agnovit, etiam spiritualem eius hereditatem accepit, ita ut et ipse, quoad substantiam, platonicae philosophiae et augustinian.ae theologiae semper adhaere­ ret. Super fundamenta ergo platonico-augustiniana Alexander et Bonaventura suam scholam, vere et genuine franciscanam, aedi­ ficabant. Ceterae autem franciscanae familiae mox Bonaventuram deseruerunt, ut ad Duns Scotum fere unanimiter sese converte­ rent. Capuccini vero, ut iam innuimus, ab ipso initio suae refor­ mationis, S. Bonaventuram ut suum magistrum in theologicis stu­ diis agnoscebant. Capitula Generalia iterum atque iterum doctri­ nam eius Lectoribus et Studentibus praescribebant, uti ait Bartholomaeus de Barberiis : « Cum in pluribus Capitulis Generalibus im­ posita fuerit Lectoribus et Studentibus lectio et studium doctrinae seraphicae, ut patet ex chronicis antiquis, quod statutum fuit plu­ ries et confirmatum in pluribus aliis Capitulis nostrae religionis,

1 Gf. Prosper de MartignS, op. cit.} p. 25 ; Melchior a Pobladura, Hisloria generalis. Pars I, p. 222, n. 215 ; Pars II, t. I, p. 307 sq. * Cf. Hilarinus a Lucerna, De spiritu studiorum franciscanorum, in Collect.

Franc., 1933, t. III, p. 161-181.

291

STUDIUM SCIENTIARUM

sed numquam perfecte observatum, ob difficultates maximas occur­ rentes in evolvendis scriptis seraphici Doctoris . . . » \ Optandum omnino est, ut Ordo noster gloriosam suam tra­ ditionem, qua nempe doctrinam seraphici Doctoris in suae vitae primordio promovit atque propugnavit, iterum assumat, ita ut ille, qui alter seraphici Ordinis institutor iure meritoque vocatur, etiam in sacris scientiis, in quibus vere seraphico clarore et ardore excelluit, nobis ut magister praecedat2.

1 Cursus theologicus ad mentem Seraphici Doctoris S. Bonaventuraet tom. I, ad Lectorem, Lugduni, 1687. * De hac re scripserunt: Hilarin von Luzern, Die Studien im ersten Jahrhundert des Kapuzinerordens> in Liber Memorialis, p. 79-130 ; — P. Cuthbert, The Capuchins, t. II, p. 397-428, London, 1928. — Prosper de Martign^, La Scholaslique et les traditions franciscaines, Paris, 1888. — Jules d’Albi, O. F. M. Cap., Saint Bonaventure et les luttes doctrinales de 1267-1277, Paris, 1923. — P. Agustin de Corkiero, O. F. M. Cap., Capuchinos precursores dei P. Bartolomt Barberis en el estudio de S, Buenaventura, in Collect. Franc., 1931, t. I, p. 184 sq. — Melchior a Pobladura, Historia generalis. Pars. 1, p. 211-244 ; Pars. II, t. I, p. 281-468. Ad diiudicandum valorem scientiflcum operum S. Laurentii a Brundusio eorumque momentum pro historia theologiae temporis post-tridentini et pseudoreformationis protestanticae,, cf. Benedictus a S. Paulo. Laurentii Brundusini doctrina de iustificatione, p. 147 sq.

J£r6me de Paris, O. F. M. Cap., La doctrine de S. Laurent de Brindes. — Cf. praeser­ tim optimas orationes circa scientiam et doctrinam S. Laurentii Brundusini habitas Romae, durante hebdomada Laurcntiana mense maio anni 1949 (sub prelo). m

C/VPUT VI.

OPERA APOSTOLICA PRIMORUM FRATRUM CAPUCC INORUM Praedicatio verbi Dei. — Caritatis officia. — Dilatatio regni Dei inter pa­ ganos.

Insigne maximeque distinctum apostolicae vitae elementum, illud nempe, a quo vita illa nomen suum deprompsit, est apostolatus ; quae vox hic acceptatur ad significandam operositatem seu actionem hominis apostolici ad dilatandum in animis regnum Dei. Generaliter sumptum verbum apostolatus ea omnia comprehen­ dit, quibus in ordine supernaturali aliquis errantem animam in viam salutis reducere veliam reductam alacrius impellere cona­ tur: quapropter loquimur de apostolatu orationis, boni exem­ pli necnon voluntariae castigationis sponte susceptae vel alie­ na vi quoque illatae. Haec omnia utique etiam in viro apostolico necessario requiruntur, si uberes fructus in vinea Domini suo labore percipere desiderat. In praesenti vero disputatione potius ipsum ministerium externum, quo multiplici exercitatione atque in­ dustria sacerdos animarum salutem promovere easque ad arctio­ rem vel etiam intimam cum Deo coniunctionem compellere stu­ det, considerandum proponitur. Iam inter opera sacerdotalis mi­ nisterii, quibus primi Capuccini excellebant, tria praesertim nota­ tu digna sunt, scilicet praedicatio, caritatis officium, dilatatio re­ gni Dei inter paganos. Finis noster praecipuus est, ut inquiramus» utrum hi Patrum nostrorum labores spiritu illo seraphico animati essent, quem in parte secunda 1 operis nostri descripsimus et im­ primis, an illa operositas pro animarum salute suscepta revera ex eopia et abundantia contemplationis seraphicae procederet.

1 Vide supra, p. 142 sq.

OPERA APOSTOLICA

293

Ac primum quidem consideremus primorum Capuccinorum morem in sermocinando adhibitum usuque inductum ex an­ tiqua eorum lege ac norma. Ut eiusmodi lex vel norma circa munus praedicandi recte intellegatur, ante omnia indolem et spi­ ritum eloquentiae illius temporis pressius examinare oportet.

Iamvero ecclesiasticae doctrinae, scientiae atque culturae defectus non pauci, de quibus in praecedenti capite iam egimus, exces­ sus et vitia renatarum litterarum atque artium liberalium in paga­ num humanismum insane regredientium, civiles dissentiones deni­ que, sacrae eloquentiae arti non parum nocuerant. Proferebantur in pulpito disputationes scholasticae, declamationes profanae, fabulae et nugacitates, sermones insuper publicas civium cupidi­ tates incitantes, quae Dei verbo sacram dignitatem, vim atque omnem doctrinae virtutem quasi detraxerant. Loco sancti Evangelii ceterorumque sacrae Scripturae librorum populus audiebat vel fabulas Aesopi, vel philosophiam Aristotelis et Platonis, aut poemata a Petrarca et Ariosto composita, totque alias res munda­ nas et politicas \ Eiusmodi condonandi mos, quo veris eius fon­ tibus, sacra Scriptura scilicet et ecclesiastica traditione neglectis, divinum verbum locum cedere cogebatur vanae philosophiae et mythologiae, fidelium sempiternae saluti maximum detrimentum et periculum inferebat, quapropter omnino inducendus erat sim­ plex et evangelicus modus dicendi, qui falsae rhetoricae et exter­ nae eloquentiae spretis nugis, ad sapientissima monita rediret a seraphico Patre iri sua Regula iam praescripta, ubi ait: «Moneo quoque et exhortor eosdem fratres, ut in praedicatione quam faciunt, sint examinata et casta eorum eloquia, ad utilitatem et aedi­ ficationem populi, annuntiando eis vitia et virtutes, poenam et gloriam, cum brevitate sermonis, quia verbum abbreviatum fecit Dominus super terram » (c. 9).

Una igitur cum aliis novis congregationibus religiosis, ut Iesuitarum, Somaschorum, Barnabitarum, etiam nostra Capucci­ norum reformatio excessibus et vitiis huius temporis fortiter obsi­ stens, muneri praedicandi propriam suam virtutem, sublimemque suam legationem,1 animas nempe in aeternitatem salvandi, resti1 Cf. Bernardinus a Colpetrazzo, Historia, Lib. III, p. 44 ; P. Sisto de Pisa, O. F. M. Cap., I Fr. Minori Cappuccini nel primo secolo delVorigine, in Italia Francescana, 1927, t. II, p. 110. — P. Tacchi-Venturi, S. I., La vita religiosa in Italia du­ rante la prima eth della Compagnia di Gesii, p. 243 sq.

294

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

tuere, corde magno et animo volenti, parata erat. Hoc profecto non ita intellegendum est. ac si Capuccini, data opera, reforma­ tionem quamdam sacrae praedicationis iri Ecclesiam introducere intenderent, nam nullum aliud reformationis consilium ipsis cordi erat, nisi ut suam propriam vitam apostolicam et ideo etiam suam concionandi formam, iuxta seraphici Patris praecepta et mentem instituerent. Ideoque verbis S. Francisci intenti nitebantur non es­ se de numero illorum « qui se magis rhetores quam praedicatores laudari cupiunt, ornatu non affectu loquentes »1 Potius ad exem­ plum ipsius seraphici viri omni studio conabantur : « prius hau­ rire secretis orationibus . . . quod postea sacris effunderent sermo­ nibus ; prius intus calescere quam foris frigida verba proferre » \ Tota enim eorum aemulatio huc tendebat, ut ex abundantia amo­ ris Iesu Christi, qui pro animarum salute mortem crucis subire non metuit, homines ad paenitentiam et virtutem, ad caritatem Dei et proximi revocarent.

Quod porro tale propositum novae franciscanae reformationi revera proprium esset, clarissime iam ex primis Constitutionibus, Albacinensibus nempe, licet sobriis tantum verbis enuntietur, comprobatur. Aiunt enim : «Item ordiniamo che li Predicatori, ch’anno a predicare il Verbo dei Signore . . . non portino se no tre libri, che il loro officio richiedera . . . et siano di tal qualitd quelli che saranno ordinati al detto officio, che la prima predica si la sua buona vita, et il suo buon esempio, non curioso di ornate pariare, ne anchora sotile speculatione, ma pura, et semplicemente predichino UEvangelio dei Signore.»(n. 22). Ex his verbis imprimis patet. Capuccinorum familiam ab ipso suo exordio, praedicationem ut unum ex suis finibus considerasse et quidem ita, ut simplici qua­ dam exhortatione ad paenitendum non contenti, illi primi nostri sodales verbum Domini, Evangelium Domini annuntiare, id est vero apostolicae praedicationis munere fungi sibi proponerent.

In hac vero praedicatione vitia supra allata sollicite vitanda esse, clare edicitur his verbis: «non curioso di ornate pariare, ne anchora sotile speculatione ». Materia sermonis peti non debet a multis libris « non portino se non tre libri», sed potius ab ipso sacrae Scripturae libro ‘et praesertim a sancto Evangelio : « et semplicemente predi­ chino VEvangelio dei Signore ». Doctrinam autem quam praedicant 1 Thomas de Givi.axo, Vita II, n. 164.

2 Ibid., n. 163.

OPERA APOSTOLICA

295

in intimo cordis sanctuario, luce superna collustrato et seraphicae caritatis ardore inflammato, fovere debent ope iugis orationis et contemplationis exercitii vitaeque sanctae in exemplum propo­ sitae : «la primapredica sia la sua buona vita et il suo buon esempio ».

Haec, quae velut in nucleo quodam, iam in primis Consti­ tutionibus continebantur, deinceps, in nova earum editione, post septem tantum annos, tamquam programma, seu statuta forma praedicationis franciscanae podierunt, scilicet in Constitutionibus Bernardini Astensis (1536). Ordinationes istae, quae decursu tem­ poris quoad substantiam nullam fere mutationem subierunt, pro tota explicatione et evolutione praedicationis Capuccinorum usque ad hodiernum diem, maximi sunt valoris, utpote quae solidissi­ mum eius fundamentum constituunt.

Imprimis gravitas ipsius concionandi officii in tota opera sal­ vifica S. Ecclesiae maxime extollitur, cui sanctioris tantum et maturioris vitae fratres praeponi debeant, cum ipse Christus « in­ ter tot Hebraeos duodecim tantum apostolos et septuaginta disci­ pulos elegerit» (n. 110) Sollicitam deinde curam gerunt Constitutiones de sermonis argumentis et fontibus stabiliendis. Omni gravitate et expressa obligatione iterum atque iterum hortantur, ne fratres mundanam sapientiam et humanam eruditionem praedicent, sed tantummo­ do sapientiam et scientiam Dei, quae in tota sua plenitudine in­ veniuntur in Christo crucifixo (n. 111). Fontem praecipuum omnis praedicationis diserte assignant sacram Scripturam, imprimis san­ ctum Evangelium : « quasi replicando et quodammodo inculcan­ do subiungemo et imponemo che nelle loro predicazioni usino la sacra Scrittura et precipue il Novo Testamento, sed maxime il sa­ cro Evangelio ; accio che essendo noi evangelici predicatori, facciamo etiam li populi evangelici >>. (n. 117).

Pluries deinde et egregie enuntiatur in Constitutionibus lex fundamentalis totius apostolatus, praedicationem scilicet nihil aliud esse nisi communicationem propriae vitae supernaturalis, quae lex anima omnis spiritualis laboris pro animarum salute prorsus dicenda est: « Perho si exhorta li predicatori a imprimersi Christo benedetto nel core, et darii di se possessione pacifica, accio per redundantia di amore, Lui sia quello che parli in loro, non solo 1 In atterendo textum Constitutionum anni 1536 usi sumus editione Eduardi Alenconiensis in Liber Memorialis, p. 356 sq., Romae, 1928.

296

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

con le parole, ma molto piu con le opere » (n. 112). Deinde : « Et quando per pratticar con seculari, sentano diminuirsi el spirito, ritornino alia solitudine, et li stiano tanto che ripieni di Dio, Vimpeto li mova a sparger almundo le gratie divine. Et cosi facendo hora Martha et hora Maria, in vita mixta sequiteranno Christo, el quale havendo orato al monte, descendeva nel templo a predicare ; imo descese dal celo in terra per salvare le anime, » (n. 114). Tandem : «Et accio che essi predicando ad altri non diventino reprobi, lassino qualche volta la frequentia de populi, et coi dulcissimo Salvatore, ascendino nel monte dela oratione et contemplatione, e li si sforzino infiammarsi come seraphym dei divino amore, accio che. essendo caldi, possino scaldare li altri» (n. 120).

Cum hac lege fundamentali apostolatus optime conveniunt exhortationes, omnino ad mentem Constitutionum Albacinensium, circa libros, quibus praedicatores uti possunt. Loco trium libro­ rum a primis Constitutionibus concessorum hic ponitur «non molti », utique propter paupertatem seraphicam, sed etiam ut evi­ taretur periculum, ne librorum scientia loco scientiae divinitus acceptae praedicaretur, ut ex hoc loco eruitur: «Et perche chi non sa legere Christo, libro de la vita, non ha doctrina di poter predicare, perho accio lo studiino, si prohibisce a li predicatori che non portino molti libri, ex quo in Christo si trovaogni cosa » (n. 116).

Aliqui tamen libri, scilicet sacrae Scripturae et sanctorum Docto­ rum, in parva quadam bibliotheca haberi possunt. Libri vero, qui hominem potius paganum quam Christianum efficiunt in locis nostris nullo modo conservantur (n. 121).

Tota indoles deinde praedicationis Capuccinorum ad evangelicam simplicitatem reducitur : « Et perche al nudo et humil Cru­ cifixo non sonno conveniente terse phallerate et fucate parole, ma nude, pure, simplice, humile et basse, niente dimeno divine, infocate et piene di amore, a exemplo di Paolo, vaso di electione, el quale predicava non in sublimitate di sermone et di eloquentia humana, ma in virtii di Spirito ...»(n. 112).

Exempla Christi et Apostolorum norma sunt et lex in exer­ cendo hoc sacrosancto munere: «Ne pensino far assai se sola­ menta predicano la Quadragesima o l’Advento : ma si sforzino assiduamente predicare, almancho tuite le feste a exemplo di Christo specchio di ogni perfezione, che andava per la Iudea, Samaria et Galilea, predicando per le citade, ville, e qualche volta a una sola donna, si come se lege de la Samaritana » (n. 113) «... si prohibisce che

OPERA APOSTOLICA

297

non faccino cercha predicando, accio sia noto a tutti che non cerchano cose loro, ma quelle di Iesu Christo » (n. 115).

Hae Constitutiones anni 1536 summum quidem adhuc stu­ dium et amorem ostendunt erga exhortationem ad paenitentiam : «. . . ad exemplo dei sanctissimo Precursore Io an Baptista, de li sanctissimi Apostoli, et altri sancti predicatori, infocati deldivin amore, imo ad exemplo di esso dulcissimo Salvatore, predichino r Penitentiam agite, appropinquabit enim regnum coelorum » (n. 118).

Hoc autem nullo modo significare potest doctum sermonem fra­ tribus prohibitum fuisse. Nam ex una parte sacra Scriptura claris verbis ut praecipuus fons praedicationis assignatur (n. 117), et ex alia parte studium litterarum et scientiarum «a chi debe degnamente e coi debito ordine predicare » necessarium ducitur (n. 122). Haec omnia dogmaticum sermonem apud primos Capuccinos in usu fuisse evidenter supponunt.

Utilissima adhuc adiungitur admonitio, quod praedicatores in reprehensione vitiorum et peccatorum, personas ipsas nullo modo offendant, sed quod in creaturis imaginem Creatoris hono­ rare studeant (n. 119).

Complectendo iam sapientissima Constitutionum nostrarum circa praedicationis officium praecepta, recte dici potest, illa im­ primis strenue impugnare vitia et intemperantias a Patribus Tridentinis tam acriter reprehensas, indolem nempe vanam, mun­ danam, imo saepe paganam, quam praedicatio illius temporis saepe monstrabat: «Et lassino da canto tutte le vane et inutili questioni et opinione, li prurienti canti, le subtilita da pochi intelligibile ...» (n. 118) ; deinde evidenter constat, Constitutiones praedicationem iterum instituisse super proprium suum et nativum fundamentum, videlicet super auctoritatem sacrae Scripturae et imprimis super auctoritatem ipsius Magistri omnis veritatis, Iesu Christi, Domini nostri. Imo, quod spiritualitati franciscanae om­ nino convenit, leges nostrae Christum crucifixum, qui totius vitae seraphicae exemplar et forma est, tamquam vivificum caput, for­ mam praecellentem, argumentum praecipuum proponunt totius nostri concionaridi officii.

Quod autem leges Capuccinorum tam sapienter edicebant, id primi fratres praedicatores ad unguem servabant. Bernardinus a Collepetraceo narrat, tantam fuisse, primis Ordinis temporibus, devotionem saecularium erga ipsos, ut omnes desiderarent eos vi­ dere et audire. Propterea hoc tempore fere omnes, sacerdotes et

298

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERtlA

fratres laici, praedicare solebant. Et fratres quidem laici praedi­ cabant praecepta Dei, quae illustrabant exemplis suae vitae, et reprehendebant vitia mundi, Qui licet essent simplices et illitte­ rati, tam sublimi sermone de rebus divinis loquebantur, ut sae­ culares eos valde doctos esse putarent \ Sacerdotes praedicabant sacram Scripturam et praesertim sanctum Evangelium, ut ex multis scriptorum locis patet, e, g. «Et non solamente i semplici, ma ancora i gran predicatori, posto da banda le sottigliezze che si predicavano g quel tempo, predicavanq semplicemente il Vangelo di Cristo e la Scrittura sacra » *. De Bernardino Ochino testantur coaevi, quod in suis sermonibus commentabat prae ceteris san­ ctum Evangelium \ Infelix ille homo, laudibus et praeconiis obcaecatus et falsis reformatorum doctrinis contaminatus, Ordinem reliquit et ad ipsos haereticos demigravit, propter quod Paulus III Capuccinis praedicationis officium penitus interdixit (anno 1543). Biennio post, facultate praedicandi ipsis restituta, Franciscus ab Aesio, Minister Generalis, omni rigore praedicatoribus iniunxit, ut «iuxta apostolicum Regulae praescriptum, nihil prae­ terquam vitia et virtutes, poenam et gloriam, Christum denique crucifixum, evangelico spiritu populis praedicarent»4.

Primi Capuccini apostolatum praedicationis speciali modo exercebant in fraternitatibus, sive in antiquis ad novam vitam suscitatis, sive in novis ab ipsis erectis, quae frequentem usum sacramentorum, tantopere inter fideles extenuatum, restituere co­ nabantur 6.

Supplicatio quoque Quadraginta Horarum Capuccinos stre­ nuos propagatores ab ipso Ordinis initio habuit. Licet veritati non respondere videatur, Iosephum a Ferno esse huius solemnis supplicationis institutorem, certum tamen est, quod ille hoc exer­ citium inde ab anno 1537 ut praecellens popularis apostolatus subsidium in usum Ecclesiae introduxit et ardenti zelo per totam Italiam sparsit 6. Anno 1569 Matthias a Salodio, ardentissimus

1 Cf. Bernardinus a Colpetrazzo, op. cii. Liber III, p. 192.

8 Idem, ibid., p. 193.

8 Fred£gand d'Anvers, Uapostolat des Fr&res Mineurs Gapucins, in Liber Memorialis, p. 8.

4 Cf. Z. Boverius, Annales, t. I, ad an. 1545, n. XXVII, p. 376.

6 Cf. Bernardinus a Colpetrazzo, op. cit. Liber III, p. 45.

6 Cf. A. De Santi, S. J., VOrazione delle QuaranVOre e i tempi di calamitd t di

OPERA APOSTOLICA

299

<et efficacissimus Iosephi a Ferno discipulus, praedicationi suppli­ cationis Quadraginta Horarum novam omnino formam tribuit, Stabiliendo quod singulis illis quadraginta horis, publicae adora­ tioni dedicatis, populus nova semper exhortatione ad paenitentiam excitaretur. Finis harum orationum non erat ut homines veritates fidei instructione quadam dogmatica vel catechetica profundius cognoscere vel melius defendere possent, sed potius ut animae iterum atque iterum flecterentur et frangerentur spiritu verae contritionis et paenitentiae, quo ad dignam et fructuosam sacramentorum receptionem disponerentur et ad solidam vitae re­ novationem adducerentur. Argumenta propterea horum sermo­ num erant odium et abominatio peccati, abnegatio saeculi et pra­ varum cupiditatum, conversio ad Deum, unice amabilem et desi­ derabilem, amor et imitatio Iesu Christi crucifixi. Ingens plane atque omnino necessarium negotium, in quo nec vana rhetorica, nec verba sonantia, nec exterior eloquentia vel litteraria quae­ dam curiositas quidquam valebat, sed in quo unice anima prae­ dicatoris, intime cum Deo coniuncta et in ipsum absorpta, ver­ bis incendio purissimi amoris accensis corda audientium potuit inflammare \ Ordo noster aci hoc exercitium Quadraginta Horarum sem­ per valde propensum erat, ita quidem ut ipsum missionibus popu­ laribus quodammodo praeferret, nam anno "1698 statutum fuit : «nolumus fratres nostros missiones facere tempore Adventus vel Quadragesimae in locis ubi fit praedicatio propria horum temporum.

Hisce enim temporibus, cum iam actualiter praedicent, satisfacere possunt zelo proprio in efficiendo exercitium Quadraginta Hora­ rum ; quod proprium et speciale est institutum Ordinis nostri » a.

Finem imponendo his circa praedicationem primorum fra­ trum considerationibus, optime commemoranda esse putamus verba Boverii : «Quamobrem concionatoribus nostris id summo­ pere curandum esi, ut nobilissimum munus, quoad fieri potest, pro dignitate obeant meminerintque se a Deo vocatus esse, ut in anima­ rum salute procuranda Dei ipsius sint cooperatores : quod cum diguerra, Roma, 1919 ; Guthbert, The Capuclxins, t. I, p. 163 ; Melciiior a Pouladura, Historia generalis. Pars. I, p. 267 sq., 311 sq, ; Pars II, t. II, p. 74 sq.

1 Gf.-Z. Boverius, Annales, t. I, ad an. 1556, n. VI, p. 537.

2 Cf. Venantius a Lisle-en-Rigault, Monumenta ad constitutiones Ord. Fr. Min. Capuccinorum pertinentia, p. 510. .

300

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

vinum plane opus sit, digne se ad illud praeparare debent. Digne vero, quantum humana imbecillitas fert, illud exercent, qui solidas primum virtutes sibi comparare student, ac praecipue charitatem, animarum zelum et humilitatem familiares sibi habere contendunt ; quique in omnibus ecclesiasticae doctrinae ac praesertim Theologiae scientiae studiis non mediocriter versati sanam doctrinam cum vi­ tae sanctimonia coniungunt, ut non minus vitae exemplo, quam doctrina proximis praeluceant. . . Enitantur igitur imprimis con­ tionatores nostri, ut iuxta Constitutionum nostrarum monita, Deum ante omnia in suo corde gerant, tum ceteris bonis operibus praelu­ cere studeant, ut Deo pleni, Deum in aliorum cordibus parere et suo exemplo reliquos ad melioris vitae frugem pertrahere valeant » L Apostolatus autem primorum Capuccinorum non in sola prae­ dicatione sese manifestabat, imo eloquentiora eorum sermoni­ bus erant heroica eorum opera caritatis. Quemadmodum oscu­ lum quod dedit Franciscus leproso, sigillum impressit vocationi suae evangelicae, ita et Capuccinorum apostolatus ab ipso suo exordio insignitus fuit signaculo caritatis. Iam diximus2, Ordi­ nem nostrum eiusque actuosam vim originem duxisse in vicis et plateis civitatum Camerini et Fabriani, ubi indefesso zelo Mat­ thaeus et Paulus, Ludovicus et Raphael sese pestifera labe infectis toto corde et animo dedicaverant. Haec gloriosa initia notam propriam Ordini impresserunt.

Ab ipso suo in Urbem adventu, anno 1529, Capuccini statim curam infirmorum susceperunt in nosocomio Incurabilium S. Iacobi, ibique non solum corpora aegrotantium materna sollici­ tudine fovebant, sed multo magis animas sermonibus, piis lectio­ nibus, instructionibus ad Sacramenta rite et devote recipienda, et praesertim praeparatione ad beatam mortem, fervidissimo zelo complectebantur3. Legimus S. Felicem a Cantalicio diebus domi­ nicis, quibus a mendicatione liber remanebat, libenter huic operi caritatis sese dedicasse, sicut etiam Franciscus Titelmans facere solebat, qui infirmos Patres et Doctores suos appellare consuevit.

A praeclaro illo initio originem traxit traditio, quod Capuccinis Romanis semper cura nosocomiorum Urbis concredita fuit. Omnes deinde magnae Italiae urbes, Neapolis, Venetiae, ubi Ecclesia.

1 Cf. De sacris ritibus, p. 80 sq.

2 Vide supra, p. 245.

2 Cf. Melchior a Pobladura, op. cit. Pars I, p. 283 sq.

OPERA APOSTOLICA

301

Redemptoris memoriam conservat heroicae caritatis Capuccino­ rum. tempore luis pestiferae annorum 1575 et 1576, Genua, Rhe­ gium Calabriae, Panormus, Mediolanum, ubi S. Carolus Borromaeus nostrates, ut pestilentia infectos curarent invitaverat, et ubi Paulus a Salodio nomen suum et Capuccinorum immortalitati commendaverat, postea vero omnes fere Europae atque extera­ rum Missionum regiones salutiferam Capuccinorum industriam in caritatis operibus exercendis admirati sunt \ Memorandum quoque est, quod non solum sacerdotes, sed et fratres laici partem suam in apostolatu Ordinis obtinuerunt.

Ad exemplum enim primorum S. Francisci sociorum Aegidii, Rufini, Iuniperi, laici quoque Capuccini non ad propriam tantum sanctificationem vitam suam austeram instituebant, sed etiam ad animas salvandas apostolatu voluntariae afflictationis, boni exem­ pli, piae exhortationis mirifice certabant, ; imo non raro heroico amore et seraphico ardore sese in sacrificium pro salute animarum et corporum concivium suorum sponte obtulerunt. Vivendo in spiritu Patris nostri sancti Francisci, vitam ducendo vere evangelicam, laborando per dies, orando per noctes, sancti illi et simpli­ ces fratres plures forse animas ad Iesum Christum reduxerunt, quam magni oratores per eloquentissimas suas conciones. Fulgida huius apostolatus in Christo absconditi exempla dederunt S. Fe­ lix a Cantalicio, B. Felix a Nicosia, B. Franciscus a Camporubeo, B. Ignatius a Laconi.

Ab ipso quoque initio suae reformationis Capuccini de ipso apostolatu inter paganos solliciti apparuerant. Iam Constitutio­ nes anni 1536 de illis sacris expeditionibus fusius loquuntur : «Et perche la conversione de li infideli fu molto a core al nostro seraphico Patre, per questo, a gloria de Dio et ad salute loro, secondo la Regola se ordina che se alcuni Frati perfetti, infiammati dei amore de Christo benedetto et dei zelo de la sua catholica fede, vorranno per divina inspiratione andare a predicarla tra loro, ricorrino da li loro Vicarii provinciali, o dal P. Vicario Generale, da li quali essendo iudicati idonei, vadino con loro licentia et benedittionc a tale ardua impresa. Ma non voglino li subditi presumptuosamente iudicarse idonei a si difficile et periculoso negotio, ma con ogni timore et humilita remettano tal loro desiderio al iudicio de loroPre1 Cf. Melchior a Pobladura, loc. cit., p. 326 sq.

302

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA. - PARS TERTIA

lati. Si potra anchora fare differentia tra infedeli assai mansueti ductibili et disposti a recevere facilmente la Christiana fedey come sonno quelli novamente ritrovati da Spagnoli o Portugalesi ne le Indic, et tra li Tnrchi et Agareni, quali solamente con arme et inflit~ tione de tormenti sostenneno et defendeno Ia loro maledetta secta Non stimino li Prelati la paucitd de Frati ne dogliansi per la partita de boni, ma gettando ogni loro sollecitudine et affanno in quello, el quale ha continua cura de noiy in tutte le cose faciano secondo ditta el spirito de Dio, et con la carita che niuna cosa fa male, disponghino il tuito » (n. 143).

Ioannes Zuazo, sacerdos hispanus, et Ioannes a Troia, laicus, primi fuere, quos Bernardinus Astensis, adprobante Pontifice Paulo III, misit in Aegyptum et Terram Sanctam (1549) ad Mahumetanos evangelizandum. Strenui illi apostoli, desiderio sangui­ nem pro Christo profundendi incitati, audacter, spreta quavis prohibitione gubernatorum, praedicare coeperunt catholicam fi­ dem in civitate Cairo, Mahumetum eiusque doctrinam acriter exprobantes, quapropter multoties flagellati, tandem miseria et inedia consumpti, mortui sunt in carcere anno 1551 \ Cum magno quoque zelo copiosoque fructu Capuccini, iam ante conditam Congregationem de Propaganda Fide (1622), la­ boraverunt inter Christianos, qui a Tureis in servitutem redacti, in Tunetis et Algerii regionibus miserrimam vitam ducebant. Non­ numquam et ipsi Capuccini in potestate Turearum acti, servituti tradebantur et ita ipsis opportunitas offerebatur infortunatos suos socios consolandi atque roborandi. Aliquoties etiam consulto ad christianos captivos mittebantur, sive ab ipsis suis Superio­ ribus, sive per tramitem Congregationum ad hunc finem condi­ tarum, scilicet per religiosos Ordines S. Mariae de Mercede ac SS. Trinitatis pro captivis redimendis institutos 2.

Praeterea apostolatus schismaticos ad unitatem Ecclesiae re­ vocandi validos in Ordine nostro ab initio saeculi decimiseptimi propugnatores habuit. Iam anno 1605 a Paulo V duo Capuccini ad Marcum, Patriarcham Alexandriae mittebantur, qui licet finem suae missionis non obtinuerint, apostolatus tamen initia pro unione 1 Cf. Bernardinus a Colpetrazzo, op. cit. Liber /7, p. 292 sq. Rocco da Cesinale, Le missioni dei Cappuccini, t. I, p. 49 sq. * Cf. Rocco da Cesinale, op. cit.y t. III, p. 422 ; Melchior a Pobladura, op. cil. Pars 7, p. 323 sq.

OPERA APOSTOLI CA

30»

Ecclesiae labore suo in Ordine nostro adgressi sunt, cui quidem proposito Capuccini usque ad hodiernum diem fideles remanserunt» Primi Capuccini, qui atlanticum oceanum traiecerunt, fuere Ivo ab Evreux eiusque socii, qui anno 1611 expeditionem coloniam comitati sunt in insulam Margnon, ubi brevi tempore florentem communitatem Christianam condiderunt. Exinde Capuccini ad omnes terrae plagas profecti, de apostolicis missionibus Ecclesiae, animarum zelo vere franciscano impulsi, optime sunt meriti, pluresque eorum illas martyrio suo gloriose consecrarunt.

Prae omnibus refulget inter istos Christi athletas praeclarus noster S. Fidelis a Sigmaringa, Protomartyr S. Congregationis de Propaganda Fide, qui anno 1622 sanguinem suum heroica cari­ tate profudit, quo insigni facto Capuccinorum nomen indissolu­ bili vinculo cum opere missionario in Ecclesia coniunxit.

INDEX PERSONARUM, RERUM ET LOCORUM

Absorbeat, precatio a S. Francisco praedilecta, 15.

Actio, fructus sit contemplationis, 118119.

Adam K., 23.

Aegidius frater, fabricator canistrarum, 161 ; 172, 209, 301.

Agnellus a Pisis, 191.

Agncs a Praga B., 37.

Agustin de Cornicro, Gap., 291.

Albacina, conventus cap., 228, 231.

Alexander Ilalensis, fundator scholae franciscanae, 290.

Amicitia, amor perfectus, 99 ; in S. Francisco, 103.

Amor, et decreta divina in doctrina Duns Scoti, 25 ; ratio, finis, compre­ hensio spiritualitatis S. Francisci, 98; definitio et divisio 98, 99 ; S. Francisci, omnia elementa perfecti amoris comprehendit, 99-102 ; seraphicus, S. Francisco omnino proprius, 102105; et paupertas seraphica, 104-105.

Angela a Fulginio B., eius spiritualitas franciscana, 34-36 ; eius amor ad humanitatem Christi, 35 ; eius devotio ad passionem, paupertatem et humilitatem Christi, 36.

Angelus a Clareno, 281.

Angelus a S. Angelo in Vado, Cap., 244.

Antonius Pad. S., et studia, 190; Epistula S. Francisci ad eum, 190 ; eius spiritus franciscanus, 193.

Antonius S., eremita, 246.

Antonius de Monte Sicardo, Cap., 231.

Angelus a Tiicrno, Cap., 228.

Apollinaris a Valentia, Cap., 39, 274.

Apostolatus, cur a Francisco eligatur prae sola contemplatione, 13; defini­ tio S. Thomae Aq. : «contemplata aliis tradere », 133 ; explicatio huius definitionis, 133-134 ; lex eius funda­ mentalis in Const. anni 1536, 295 ; nova forma a S. Francisco inventa, 146-148 ; ex plenitudine contempla­ tionis provenire debet, 150-151.

Apparitiones, quibus Dominus Franciscum consolabatur, 205.

Arnaldus, Ord. Min., propinquus et confessarius B. Angelae a Fulginio, 34.

Assiduitas cellae apud primos Capuccinos, 260.

Austeritas franciscana, 45.

Augustinus S., et exemplarismus, 1920 ; et Corpus Christi mysticum 30 ; 61, 121, 123, 125 ; Regula eius de studiis non loquitur, 183 ; 290.

Augustinus. S. Apostolus Angliae, 147.

Artos et spiritualitas franciscana, 109.

Baptista Varani B., 37.

Barba Capuccinorum, 242.

Barberini, Antonius, Card., 242.

Barnabitac, 293.

Bartholomaeus de Barberiis a Ca­ stro vetro, Cap., 289, 290.

Bartholomaeus a Pisa, O. F. M., de

P. Titus a Bussum, De spiritualitate /ranciteam • 20,

306

DE SPIRITUALITATE FRANCI SCAN A

orationis spiritu S. Francisci, 203204.

Benedictini, 197.

Benedictus S., 145, 146; Regula eius de studiis non loquitur, 183; 232.

Benedictus XIV, 290.

Benedictus a Canficld, Cap., «Regula Perfectionis», 274.

Benedictus a S. Paulo, Cap., 291.

Benedictus ab Urbino B., 37.

Benedikt Tcnback, Cap., 275.

Benedikt Zollig, Cap., 88.

Beneficentia amoris, 99 ; in S. Francisco, 101.

Benevolentia amoris, 99 ; in S. Francisco, 100.

Bernardinus ab Asti, Gap., Min. ,Gen., 231 ; Constitutiones, 232-234 ; et declarationes pontificiae, 252 ; et studia, 280, 281 ; «programma » praedicationis, 295.

Bernardinus a Balbano, Cap., « Specchio d’Orazione », 273.

Bernardinus a Bisiniano, Cap., et studia, 280.

Bernardinus a Collepetraceo, Cap., de Constitutionibus Albacinensibus, 235 ; de vita mixta, 246 ; 250, 268 ; de studiis, 281 ; de praedicatoribus, 297-298.

Bernardinus a Monte Ulmi, Cap,, «oculus Scoti», 231.

Bernardinus a Parisiis, Gap., auctor « 1/esprit de St. Francois d\Assise », analysis operis, 38-39.

Bernardinus a Rhegio, Cap., 245 ; disceptatio de causis reformationis, 250.

Bernardinus Senensis, S., 223.

Bernardinus Senensis Ochino, Cap., 230, 231, 245, 280 ; magnus praedi­ cator, ad haereticos demigrat, 298.

Bernardus S., de vita contemplativa et activa, 126-127 ; 271.

Bernardus ab Andermatt, Min. Gen. Cap., 46, 171.

Bernardus a Bcssa, de Francisco educatore, 164.

Bernardus a Bononia, Cap., 289.

Bernardo da Castclvetere, Cap • * 275.

Bernardus a Corleone B., 37.

Bernardus a Forosempronio, 227.

Bernardus a Monteulmo, et studia, 280, 281.

Bernardus a Quintavalle, 83, 241.

BGrulle, P. de, Card., 22 ; Verbum In­ carnatum ut centrum totius spiri­ tualis vitae proponit, 109.

Birgitta S., 109.

Boehmer H., 88, 93, 214.

Bonavcntura S., S. Franciscum pro­ fundissime cognovit, 16 ; spiritum S. Francisci mirifice imitatus est et descripsit, 16 ; opus S. Francisci usui Fratrum accommodavit, 17; et scien­ tia, 17 ; et labor manualis, 17 ; et mysteria Verbi Incarnati, 18, 19 ; et passionis et crucis mysteria, 18, 37 ; et regalitas Christi, 18 ; de intima unione cum Christo, 58 ; et Regula S. Francisci, 89 ; « Regula Apostolo­ rum », 90; evangelica vocatio S. Francisci, 92 ; et devotio ad Cor Jesu, 109 ; de fine S. Francisci insti­ tuentis Ordinem suum, 115-116; • doctrina de contemplatione et actio­ ne, 121, 124; de studio orationis S. Francisci, 148-149, 203-204; de oratione primorum fratrum, 161 ; de studiis, 172; de sapientia S. Franci­ sci, 177; scientia et vita interna, 180; de mente S. Francisci circa studia, 185-186 ; 192; et liturgia, 201 ; de praedicatione S. Francisci, 215-216 ; 231 ; de silentio, 261 ; de contemplatione mystica, 269, 272 ; et studia profana, 286-287 ; editiones eius Operum, 288-289; et schola franciscana, 290 ; magister in scho­ lis Capuccinorum, 290 ; eius doctri­ na, 290.

Bonavcntura a Langres, Cap., 289.

Bonifatlus S., 147.

Bonitlus, Frater, et Regula S. Fran­ cisci, 89.

indeJx

EeRsoNArum rerum Et locorum

Bononia, domus studiorum, 189.

Borromaeus Cardus, Card. S • 9 301.

Boverius, Annales, 298, 299 ; de praedi­ catoribus, 299-300.

Bracaloni Leo O.F.M., 70.

Br6mond II., 23, 274.

Burchardus a Wolfenschiessen, 233, 239, 241.

Caesarius a Speyer, et Regula S. Fran­ cisci, 88.

Caietanus Thienaeus, 256.

Calvinus, 255.

Camaldulenscs, 232, 241.

Camerino, conventus cap. S. Christophori, 228.

Capitulum Albacinensc, 228-229.

Capitulum Romae, 1535, 230-232.

Cappocio Raynerius Card., 88.

Capucciati, 230.

Capuceini, eorum propositum, 221-226 ; fundamentum eorum reformationis, 223-238 ; genuina mens eorum refor­ mationis, 223-226 ; quis eorum fun­ dator ?, 227 ; nomen, 230 ; eorum vita apostolica 237-248 ; et refor­ matio morum et disciplinae, 257 ; et contrareformatio, 257-259 ; eorum spiritus orationis et contemplationis, 264-277; et studium scientiarum, 279-293; et opera apostolica, 292303; et” caritatis opera, 300-301 ; et missiones inter paganos, 301-302.

Caritas, in genere, 98; franciscana, 44-45 ; in S. Francisco, 102 ; a S. Francisco fratribus commendatur,117118 ; fraterna inter primos fratres, 163-164.

Caritatis opera, et Capuceini, 300301.

Catharina Cibo; Camertium Ducissa, 227.

Cellae apud Cortonam, 148.

Chautard Dom, O Gist., 129.

Christocentrismus, universe conside­ ratus, 7 ; et S. Franciscus, 8-15 ; in doctrina S. Bonaventurae, 18-22; in doctrina Joannis Duns Scoti, 24-

301

26 ; in traditione franciscana, 32-40 ; in quotidiana vita, 41-48.

Christophorus a Verucchio, Cap., 275.

Christus, exemplar omnis sanctitatis, 5 ; exemplar Ordinum religiosorum, 6; pauper crucifixus «ideale », S. Francisci, 8 ; familiaritas primorum fratrum cum Eo, 9 ; apparet S. Francisco multiformiter, 10-11 ; cruci­ fixus a S. Francisco maxime dili­ gitur, 11, 13-15, 103-104, 106, 107, 110 ; amor S. Francisci ad Eum, fons totius eius spirituali tatis, 12-13; in mente S. Bonaventurae, 18-22; regia potestas et dignitas, 18, 24, in Encyclica « Quasprimas », 29-30; de­ votio ad Eius humanitatem apud S. Bern ardum et S. Bona venturam, 20; in mente Joannis Duns Scoti, 24-27, Primatus Christi, 24-27 ; Me­ diator Angelorum et hominum, 25, 27-28; « summum opus Dei», 26 ; centrum totius universi, 28 ; « Lapis angularis», « Rex », « Leitourgos », 28 ; « scio Christum pauperem cru­ cifixum », 32, 178; conformltas S. Francisci cum Christo, 38 et passim; imago Eius in honore habenda, 43 ; forma et exemplar nostrae filiatio­ nis ad Patrem, 57-59; exemplar creationis, 61-65; Summus Sacer­ dos creationis, 66; amor S. Franci­ sci ad transformationem in Ipsum inducit, 150. Deinde passim per totum opus.

Chronica XXIV Generalium, 209.

Cistercienses, 197.

Clara S., eius spiritualitas franciscana, 33; eius devotio ad vulnera Christi, 34 ; respondet Franciscum ad apostolatum esse vocatum, 149.

Clarcntius a Rotterdam, Cap.,223, 232.

Claudius a Bourges, Cap., 285.

Clemens V, 221, 227, 251, 258.

Clemens VII, 226, 227 ; circa studia Capueeinorum, 280 ; Ludovicus ipsi li­ bellum supplicem porrigit, 238 ; bulla «Exponi nobis », 239.

308

DE SPI RITU AL ITAT E FFtANClSCANA

Clemens a Milwaukec, Min. Gen. Gap., Y-YI, 132.

Colmenzonc, conventus cap., 228.

Golumbanus S., 146.

Complacentia amoris, 99; in S. Francisco, 100.

Concilium Constantiae, 221, 223.

Concilium Tridcntinum, et refor­ matio, 256 ; et studia in Ordine Capuccinorum, 282 ; « Decretum super lectione et praedicatione », 283-285 ; et studia in Ordine Capuccinorum, 287 ; et praedicatio, 297.

Concilium Viennense, 221.

Condren, 23.

Confidentia in Deum, virtus specia­ lis S. Francisci, 77.

Congregatio de Propaganda Fide;302.

Conradus a Parzham S., 37.

Constantinus ab Aldeaseca, Cap., 225.

Constantinus a Barbanson, Cap., c Les secrets sentiers de 1’amour divin», 275.

Constitutiones, Regulae intregritatem in tutum ponunt, 254.

— Albacinenscs, 229* earum nucleus, 232-233; earum spiritus franciscalis, 232-233 ; et vita contemplativa, 239-241; obiectiones de vita mere con­ templativa refelluntur, 242-243 ; de praedicatoribus, 245; et observan­ tia Regulae, 251 ; et reformationis studium, 257 ; de exercitio orationis, 265-266; et studia scientiarum, 279280 ; de praedicatione, 294-295.

— Fratrum minorum vitae hercmiticae, 229-230.

— Cap. anni 1536, earum nucleus et sucus, 233; et principium et funda­ mentum reformationis Gapucciaae, 234-235; de praedicatoribus, 245 ; et observantia Regulae, 251 ; et refor­ mationis studium, 257 ; et scientia­ rum studium, 282-283 ; de. praedi­ catione, 295-297 ; de missionibus in­ ter paganos, 301-302.

— Cap. anni 1638, 242.

— Cap. anni 1552, et studia, 283.

— Cap.. anni 1575, et studia, 285, 287.

— Cap. anni 1909, 242.

«Contemplari et contemplata aliis tradere », triplex interpretatio, 133134 ; in mente S. Francisci, 151.

Contemplatio, fons omnis actionis, 118-119 ; utrum pertineat ad ordi­ nem intellectivum an ad ordinen af­ fectivum, 125-126; et primi Cappuccini, 264-265.

Conventuales, 221.

Cor Iesu, devotio franciscana, 43-44.

Creatio, quodammodo filiatio Dei, 61; gloriam Dei cantat, 65.

Creaturae, amor S. Francisci ad crea­ turas 61-70 ; creatura est quaedam idea Patris, 61 ; quoddam verbum Patris, 61 ; in reverentia erga crea­ turas Franciscus Christum imitatur, 62-63 ; eas fratres et sorores appel­ lat, 63 ; praecipuo amore hominem prosequitur, 64 ; et praesertim amat pauperes, afflictos, peccatores, 64-65.

Crux Christi, S. Francisci devotio 12 ; fons, origo, ratio spiritualitatis S. Francisci, 15 ; in mente S. Bonaventurae, 22; vexillum Ordinis franciscani, 32 ; in mente S. Clarae, 33 ; in mente B. Angelae a Fulginio 34-36 ; in men­ te S. Veronicae de Julianis, 36-37 ; Sancti et Beati Ordinis, 37-38 ; ra­ tio et origo totius S. Francisci spiritualitatis, 108.

Cuthbert, Gap., et Protoregula, 85 ; lu­ ctamen S. Francisci pro suo «ideali», 175 ; 257, 291.

Bamasus S. Papa, 198.

David ab Augusta, et liturgia, 201.

De Caussade, 274.

Declarationes pontificiae circa Regu­ lam, 223, 224, 225, 252, 254.

De Santi, A, S. J., 298.

Desiderium amoris, 99, in S. Francisco, 100. * D6sir6 des Planehes, Cap., 36, 39, 277 .

Devotiones S. Francisci, 12; ad SS. Tri­ nitatem, 50-52 ; ad Patrem caelestem 52-57.

INDEX PERSONARUM RERUM ET LOCORUM Dilectio, 98.

Disciplina regularis, v. Observantia regularis.

Distinctio spirituum, S. Francisco op­ time nota, 160.

Duns Seotus, Joannes, primatus Iesu Christi, 24-27 ; et spiritualitas franciscana 25 ; 272, 290.

Dux Noccriae, 250.

Dominicus S., propositum eius cum illo S. Francisci collatum, 151-154 ; praedicator veritatis, 152; discri­ men eius apostolatus ab illo S. Fran­ cisci, 179-180; de studiis, 183.

Domus recollectionis, 229.

Donatus a Welle, Min. Gen. Cap., 47, 171.

Doncoour P., 35.

Ecclesia S. Romana, amor et obedien­ tia, 118.

Eccleston, 191 ; 202.

Eduardus Alenconcnsis Cap., 231, 234, 235, 236, 295.

Elementa vitae apostolicae, 131-132.

Elias a Cortona, 187, 221.

Emidio d’Aseoli, Cap., 228.

Encyclica « Quasprimas », 29-30.

Eucharistia, S. Francisci devotio, 12.

Eudes Jean S., 23.

Euphemiae S., locus, 231.

Eusebius ab Ancona, Cap., 227, 231.

Evangelista P., Cap., 228.

Evangelica vocatio, .»paulatim se in Francisco manifestat, 81-83 ; evan­ gelica vita S. Francisci quid novum tulerit in Ecclesiam, 90-92.

Evangelium, a S. Francisco praedilectum 13 ; observantia litteralis 13, 93-95; Franciscus replebat omnem terram Evangelio Christi, 153.

Exemplarismus, et spiritualitas franciscana, 19-20.

Exhortatio ad poenitentiam, ut for­ ma praedicationis S. Francisci, 213215 ; in Const. anni 1536, 297.

Exhortatio moralis, in mente S. Fran­ cisci, 186-187.

309

«Exiit qui seminat» Nicolai III, 227, 251. « Exivi de paradiso » Clementis V, 227, 251, 258. « Exponi nobis », Clementis VII, 230, 239.

Faloci Pulignani M., 35 ; de mente S. Francisci circa studia, 175.

Feldcr Hilarin, Cap., 147 ; differentia inter Ordinem seraphicum et Prae­ dicatorum, 154; de habitudine S. Francisci circa studia, 175; 178181 ; de studiis ; 183 ; de Epistula ad S Antonium, 191 ; de praedica­ tione S. Francisci, 212, 291.

FcrrG M. J., 35, 36.

Fidelis a Sigmaringa S., 37, 303.

Felix a Cantalicio S., et opera carita­ tis, 300, 301.

Felix a Nicosia B., 301.

Fons Columbae, eremitorium, 231.

Fossombronc, conventus cap., 228.

Franciscus Assisiensis S.., eius christocentrismus,. 8-15 ; eius imitatio Christi pauperis cricifixi, 8, 30 ; eius vocatio tribus apparitionibus praepa­ ratur, 9-11 ; eius devotiones, 12 ; eius apostolatus, 13, 30 ; eximius Dei glo­ riae cantor, 57 ; eius filiatio ad Pa­ trem per Jesum Christum, 57-59 ; unio­ nem caritatis omnium hominum, utpote filii Patris aeterni, anhelat, 5960 ; et creaturae 61-70; et donum scientiae, 67 ; et canticum creatu­ rarum, 68-70 ; simplicitas, 71-80 ; obedientia erga Ecclesiam,' 76 ; con­ fidentia in Deum, 77 ; mendicitas apex paupertatis, 77 ; laetitia spiritualis, 78-80 ; evangelica eius vocatio, 8196 ; litteralis observantia Evangelii, 93, 95; amor seraphieus, 98-105 ; vitam mixtam exercebat, 142-156 ; • vitam primorum christanorum re­ novat, 143-144 ; vitam apostolorum imitatur, 144; labor manualis, 144 ; et praedicatio paenitentiae, 145-146 ; inter populum et cum populo vivit,

310

DE SPIRITU ALITATE FRANCISCANA

147 ; contemplationem et actionem coniungebat 148-150 ; contemplatio­ nem ut finem principalem sibi pro­ posuit, actionem ut finem secunda­ rium, 149-151 ; imitator Jesu Chri­ sti crucifixi, 152-153; et pauperes humiles et oppressi, 152-153; vita evangelica praecipua forma apostolatus, 153 ; eius indoles, 158 ; opti­ mus educator, 158-169; opus mamuale in honore habet, 161 ; ut pere­ grinus mensae fratrum assidet, 166 ; formatio ascetica et mystica quam fratribus dedit, 166-167; indolem prorsus propriam fratribus inspirat, 166 ; submissio versus Ecclesiam, 174-175 ; linguae, artium peritia, 176 ; de studiis non facit mentionem in Regula nec alibii, 183 ; anxietas pro­ pter innovationes, 188 ; «nihil tuIeritis in via », 188-189 ; et oratio, 194-206 ; « magis exemplo quam ver­ bo », 240-241 ; « De religiosa habita­ tione in eremo», 241 ; et studia, 286.

Franciseus ab Aesio, Cap., 231, 244,

245, 252; de contemplatione, 267 ; de studiis, 280 ; 298.

Franciseus a Camporubco B., 301.

Franciseus a Fabriano B»., 37.

Franciseus Longus a Coriolano, Cap., 288.

Franciseus Ossuna, 272.

Franciseus a Sales S., 109.

Franciseus Titelmans, Cap., 281 ; et opera caritatis, 300.

Frcdegandus ab Antverpia, Gap., 270, 281.

Garrigou-Lagrange O. P., 131.

Gaudentius Bontcmpius a Breseia, Cap., 289.

Gaudium amoris, 99 ; in S. Francisco, 100.

Gay, 23.

Gemelli Ag., O. F. M., 110.

Gcorgius a Rhegio et studia, 280.

Gerson, 109.

Gertrudis S., 109,

Giberti, 256.

Gilson Et., 17, 20 ; de mente S. Francisci circa studia, 175.

Graceium 166 ; mysterium Nativi­ tatis, 200.

Graf Thcophil, Cap., 227, 230, 241.

Grammaticae studium in Ordine Capuccinorum, 283, 285.

Gratianus a Parisiis, Cap., 17, 104, 110, 154-155, 169 ; de habitudine S. Fiancisci circa studia 175, 181185 ; de praedicatione S. Francisci, 213-217.

Gregorius a Neapoli, Cap., 187.

Gregorius Turonensis 198.

Grignon de Montfort S, 23.

Grosset£te Robcrtus, 24.

Guidus, Episcopus Assisiensis, 84.

Hase, K. von, 172.

Haymo a Favcrsham 191 ; de liturgia, 201.

Hieronymus S., 198.

Hieronymus a Montefiore, Cap., 285.

Hieronymus a Pistoia, Cap.» 287, edito Commentariorum S. Bonaventurae, 288.

Hilarin v. Felder.

Hilarion S., eremita, 246.

Holzaplel H. O. F. M., 222, 252.

Honor6 de Canncs, Cap., 275.

Honorius III, et Regula S. Francisci, 89.

Hubertimis a Casalc, et humanitas Christi, 28; 281.

Hugolinus Card., et Regula S. Fran­ cisci, 88 ; 187, Humanitas Christi, in mente S. Bernardi et Bonaventurae, 20-22.

Humilitas, 117, 118; franciscana, 45.

Ilyacintha de Mariscottis S., 37.

Idiota, it.a S. Franciseus seipsum vo­ cabat, 176.

Ignatius a Laconi B., 301.

Ignatius a Loyola S., 109 ; et distin­ ctio spirituum, 160 ; de oratione my­ stica, 268-269; 272.

INDEX PERSONARUM RERUM ET LOGORUM Illuminatus de Oddis a Collis ano, Gap., 289.

Incarnationis mysterium, ordinatur ad Redemptionem, 134-135.

Infantia spiritualis, S. Francisci, 49.

Innocentius III, 84, 85, 186, 198 ; ap­ probat Protoregulam et facultatem praedicandi S. Francisco tribuit, 209210 ; 211, 212.

Ivo ab Evreux missionarius Gap., 303.

Jacobus a Marchia S., 223.

Jacobus a Molfetta, Cap., 245.

Jacobus Vitriaccnsis, de vita S. Fran­ cisci eiusque primorum fratrum, 92-93; 214.

Jaculatoriae preces, subsidia ad spi­ ritum obtinendum, 42.S Jacopone da Todi, a Stabat Mater», 109.

Jean Frango is de Rcims, Gap., 275.

Jeiunium, Quadragesimae a Francisco commendatae, 163.

Jerdme de Paris, Cap., 291.

Jesualdus de Botioniis a Panormo, Gap., 289.

Jesus Christus, v. Christus.

Joachim a S. Joanne in Flore, 172.

Joannes a Capistrano, S., 223.

Joannes a Fano, Gap., 227, 231, 244, 245 ; «L'arte d^nione con Dio », 270-272 ; et studia, 280.

Joannes de Florentia, a Francisco « pugil» appellatur, 160.

Joannes a Parma, 221.

Joannes a Terranova, 225.

Joannes a Troia, missionarius Gap., 302.

Joannes Zuazo, missionarius Gap., 302.

Joannes Chrysostonnus S., circa stu­ dia sacerdotis, 171.

Joannes Colonna a S. Paulo, Card 84-85.

Joannes a Cruce S., de contempla­ tione mystica, 270, 271, 272.

Joannes Maria a Tusa, Gap., 285.

Joseph de Drcux, Cap., 275.

Joseph de Tremblay, Gap., « Methode de oraison», 274,

311

Josephus a Collcamato, Gap., 244.

Josephus a Fermo, Gap., 244 ; Oratio Quadraginta Florarum, 298-299.

Josephus a Leonissa S., 37.

Josephus Antonius a Pcrsiccto, Min. Gen. Gap., 171.

Julcs d'Albi, Gap., 291.

Juniperus frater, sutor erat, 161 ; 301, Justinus Martyr S., 57.

Juvenalis Annaniensis, Gap., « Manuductio neophyti», 275.

Kneller S; J., 20, 38.

Kybal, Vlastimil, et Protoregula, 8586.

r

♦ 9

Labor apostolicus, 141 ; manualis in Ordine franciscano, 144, apud Capueeinos, 238.

Laetitia, virtus specialis S. Francisci, 78-80; 164-165.

Languor spiritualis saeculi 151, 255.

Ln Rancia, conventus cap. S. Luciae, • 228.

Laudes Creaturarum, 176.

Laurentius a Brundusio S., 291.

Laus et glorificatio Dei, per Dominum nostrum Jesum Christum 57; S. Franciscus eximius Dei laudator,.

57.

Lcclfcve Louis, 35, 36.

Leo X, 222.

Leo XIII, circa studia sacerdotis, 171.

Leo, frater, et Regula S. Francisci, 89.

Leonard de Cavalho e Castro O. F. M de habitudine S. Francisci circa studia, 175, 185-191.

Lconardus a Portu Mauritio S., ze­ lator exercitii «Viae Crucis», 38, 109.

Leprosorum cura, a Francisco fra­ tribus commendatur, 162-163.

Libertas spiritus, Francisco proprius, ab ipso fratribus communicatur, 167-169.

Libellus supplex Ludovici et Raphaelis, 238-239, 241-242; et studia, 279, ♦ 9

312

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA

Liturgia, Deum glorificat, 66; spiri­ tus eius in S. Francisco, 199; cul­ tus externus et S. Franciscus, 200202.

Lotiis de Gonzaguc, Cap., 275.

Ludolphus a Saxonia, 109.

Ludovic de Besse, Cap., 275.

Ludovicus Blosius, 272.

Ludovicus Caspensis, Cap., 289.

Ludovieus a Forosempronio, Cap., 225, 227, 228, 230, 231, 232, 238, 241, 242, 245 ; declarationes pontificiae, 252 ; 279, 280, 300.

Ludovicus a Granata, 272.

Ludovicus a Rhegio, Cap., Disceptatio de causis reformationis, 250 ; de stu­ diis, 280.

Lutherus, 255, 256.

Magistri Theologiae, quattuor, 191.

Mandic Dom. O. F. M., et Protoregula, 85, 87-88.

Mandonnet O. P., et Protoregula, 86.

Marcus, Patriarcha Alexandriae, 302.

Marcus Antonius Galitius a Garpenedolo, Cap., 289.

Maria sanctissima, S. Francisci de­ votio, 12 ; Virgo perdolens, 44.

Maria Angelorum S., S. Franciscus textum Evangelii audit, qui ad vitam evangelicam eum impellit, 145 ; 148, 180, 208-209.

Maria Magdalcna S., 246.

Maria Magdalcna Martinengo B.,

Matthias Bellintani a Salodio, Cap • J 229, «Pratica delForazione menta­ le », 272-273 ; 285 ; Oratio Quadra­ ginta Horarum, 298-299.

Mechtildis S., 109.

Meditatio de passione Christi, 41.

Melchior a Pobladura, Cap., 227, 245, 275, 291. 300, 301.

Milites tabulae rotundae, primi fra­ tres, 167.

Missae sacrificium, devotio S. Francisci, 43, 199-200, de unica Missa celebranda, 242.

Missiones inter paganos et Capuccini, 301-302.

Molinos Michael, 274.

Mons Casalis, 148.

Mortificatio, v. poenitentia.

Motivum Incarnationis, 24-27.

Mulier K., 172, 211.

Mulier M., O. F. M., 56.

Mysteria Iesu Christi pauperis, cru­ cifixi, a S. Francisco praedilecta, 150.

Nativitas Iesu Christi, S. Francisci devotio, 12.

Nicolaus III, «Exiit, qui seminat», 227, 251.

Nomen Jcsu, S. Francisci devotio, 12.

Normae moderatrices a S. Franci­ sco pro Ordine stabilitae, 118-119.

Marius a Mercato Saraceno, Cap., de Capitulo et Constitutionibus Albacinensibus, 229; 250; de ora­ tione, 267 ; 285.

Marmion Dom, 23.

Marston Rogerius, 24.

Observantes, 221, 223, 231, 241 ; et studia, 280.

Observantia Regulae seraphico amo­ re perfusa, 259.

Observantia regularis, et apostolatus, 138; elementum vitae apostolicae, 157-169 ; primorum Capueeinorum, 249-262.

Martinus a Torrecilla,

Olier, 23.

37.

Cap.,

289.

Massaeus frater, 162.

Matthaeus a Bassio, Cap., 226, 227, 228, 240, 244; de observantia Constitutionum, 254; de oratione, 266 ; 300.

Matthaeus a S. Leone, Cap., 244.

Opera apostolica Capuccinorum 292303.

Opus apostolicum, S. Franciscus il­ lud exercet, 207-208.

Opus manuale, a Francisco et primis fratribus exercebatur, 161-162.

INDEX PERSONARUM RERUM ET LOCORUM

313

Opus ministerii elementum vitae apopraeco, 50; psychologica explica­ stolicae, 207^217. tio Francisci praedilectionis ad Pa­ Oratio, S. Franciscus docet fratres trem caelestem, 53-54; ratio ul­ orare, 160-161; elementum vitae tima, 54; explicatio theologica pa­ apostolicae, 194-206. ternitatis divinae, 55-56.

— liturgica, mens S. Francisci, 197Patcrnoster, Commentarium S. Fran­ 200. cisci, 53.

— mentalis, S. Franciscus eam exer­ Patricius S., 146. cet, 195-196; eam fratres docet, 196; Paulus S. Apostolus, eius doctrina de quoad «methodum » libertatem uni­ apostolatu, 135-136 ; et labor ma­ cuique relinquit, 196 ; Crux et passio nualis, 144; se «stultum propter Domini, 196; S. Bonaventura de Christum» vocat, 176; 185, 206. oratione mentali primorum fratrum, Paulus S., eremita, 246.

196-197.

Paulus III, 230 ; dux veri reformato­ — mystica quid de ipsa cogitaverint ri! studii, 256 ; 302. primi Capuccini, 268-270.

Paulus IV, 256.

— eius methodus apud primos CaPaulus V, 302. puccinos, 267-268.

Paulus a Clodia, Cap., 227, 228, — eius spiritus, et apostolatus, 140229, 244, 245, 279, 300.

141 ; S. Francisci, 202-206 ; CapucPaulus a Salodlo, Cap., 301. cinorum, 264-277.

Paulutius do Trlncis, 221.

Oratorium divini amoris, 256.

Paupertas, mater, sponsa, domina, 8-9 ; quomodo Franciscus eam con­ Ordines religiosi, eorum indoles pro­ pria, 5 ; notam sanctitatis in Eccle­ siderabat, 12, 59; fianciscana, 45; fundamentum Ordinis S. Francisci, sia conservant, 5 ; Christum diversi­ 117; pulchrum elogium S. Francisci, mode imitantur, 6; eorum locus in 162; evangelica dat libertatem spi­ Corpore Christi mystico 6; vitae ritus, 258, 259-260 ; et scientia, 279. activae, contemplativae, mixtae, 130131 ; Jesu Christi pulchritudinem » Pecunia, Franciscus fratribus usum eius interdixit, 162; Capuccini, 258. referunt, 152.

Pestifera lues et Capuccini, 301.

Ordo S. Francisci, indoles, munus, Petrus Caraffa, 256. locus in Ecclesia, 6 ; triplex Ordo Petrus a Cataneo, 83, 178, 187. unionem caritatis omnium homi­ Petrus Trigosus a Galatayud, Cap., num constituere intendit, 59-60; 288, 289. finis, subsidia, principia, 115-119; Pius IV et Cone. Tiidentinum, 283. eius vita evolvitur, 187 ; orde imi­ Pius V, S. 287. tatorum Iesu Christi, 213.

Pius XI, 131, 278.

Origencs, 19.

Pius XII, 132.

Oxonia, Universitas, 191.

Pizzicaria S. I., «Dario di S. Veronica Giuliani», 36, 277.

Pacificus a Seggiano, Min. Gen. Plotinus, 19.

Cap., 171.

Parabolae, a S. Francisco proposi­ Plus R. S. J., 23.

Poenitentia, franciscana, 45 ; a Frantae, 165-166. cisco fratribus inculcatur, 163; pri­ Parisii, Universitas, 191. morum Capuccinorum, 259.

Passerini, 134.

Poenitentiae Sacramentum primi Pastor L. von, 255-256.

Capuccini non administrabant, 246.

Paternitas divina, Franciscus eius

314

de spiritualitate franciscana

Posius a Monte Ilieino, Conv.,« Scrip­ tum D. Bonaventurae», 288.

Praedicatio, poenitentialis et doctri­ nalis, 210; S. Francisci, de forma eius et modo, 211; spritus eius, 216217 ; Capuccinorum, 293-300 ; abusus s°, 16°, 293 ; debet provenire ex ple­ nitudine amoris, 294 ; Capuccini eam reformant, 294; Constitutiones Albacinenses, 294 ; argumenta et fon­ tes eius in Constitutionibus anni 1536, 295; evangelica simplicitas commendatur in Constitutionibus anni 1536, 295. 296 ; exempla Chri­ sti et Apostolorum imitanda, 296.

Praedicatores franciscales, spiritualitatem promovent, 108 ; quid Franciscus de iis exspectat, 181 ; eorum scientia, 181.

Protestantismus, Sabatier fingit S. Franciscum praecursorem eius, 173 ; Capuccini et contrareformatio, 257259.

Protoregula, 85-88 ; ex textibus Evangelii composita, 86-87 ; rcconstructio, 87-88 ; 209.

Prosper de Marlign6, Cap., 291.

Psalterium galli canum, 198.

Quadragesimae, a S. Francisco ob­ servatae, 163.

Quadraginta Horarum supplicatio, 298-299.

Raphael a Forqsempronio, Cap., 227, 241, 245, 279, 280, 300.

Reate, 166.

Redemptionis mysterium, . per respe­ ctum ad Incarnationem, 134-135.

Regula, Protoregula ex quibusdam Evangelii textibus composita, 8488; Regula prima, 85; Regula bullata, 85, 89, 223 ; a primis Capueeinis stricte observata, 250-254; est fundamentum eorum reformatio­ nis, 252; eius cognitio inculcatur, 253 ; in spiritu S. Francisci obser­ vatur, 253-255 ; praecipue pauper-

tatem requirit, caritate Christi ani­ matam, 255.

«Religionis zelus », Bulla, 227, 239, 280.

Remigius ab Alosto, Gap., 275.

Remigio da Papiol, Cap., 50.

Ren6 do Nantes, Cap., 224.

Revelationes S. FranCisco factae 205206.

Rivus Tortus, 148.

Rocco da Cesinalc, Cap., 302.

Romualdus S., 232.

Rufinus frater, a Francisco probatur, 160 ; 301.

Sabatier Paul, de habitudine S. Fran­ cisci circa studia, 172-175 ; de Epi­ stula S. Francisci ad. S. Antonium, 190 ; de praedicatione S. Francisci, 208-211.

Sapientia, laus eius apud S. Franci­ scum, 178.

Sadoleto, 256.

Salmanticenses, de vita contempla­ tiva et activa, 128-129; 133, 134, 137.

Scientiarum studium, et apostolatus, 139-140 ; apud primaevos Capueeinos, 278-291. v. etiam Studia.

Schismatici, apostolatus Capuccino­ rum 302.

Schniirer G., 210.

Scriptura S., S. Franciscus sedulo studio eam perlegit, 177; lectio­ nem eius fratribus commendat, 186187 ; studium eius iuxta Cone. Tridentinum, 284-285 ; studium eius in Ordine Capuccinorum, 285.

Seraphinus a Capricolli, Min. Gen. Cap., «Regula Studiorum», 289-290.

Silentium primorum Capuccinorum, 260-261.

Silvester, frater, respondet Francis­ cum ad apostolatum esse vocatum, 149.

Simplicitas, S. Francisci, 71 ; expli­ catio huius virtutis, 72 ; in ratione vitae, 73 ; in conversatione, 74;

INDEX PERSONARUM RERUM ET LOCORUM in commercio cum Deo, 75-76 ; S. Francisci adhuc hodie animos allicit, 95-96; laus eius apud S. Franciscum, 178 ; in modo orandi primorum Capuccinorum, 267-268.

Sixtus V, Bulla « Triumphantis », 288.

Societas divini amoris, 256.

Societas Icsu, et reformatio, 257 ; 293.

Solitudinis amor apud primos Capueeinos, 260-261.

Somaschi, 293.

Spirituales, 224, 281.

Spiritualitas etymologica significatio, 3; relate ad vitam ascetico-mysticam, 3 ; historice et theologice con­ siderata, 4; franciscana, cius existentia et auctoritas in Ecclesiam et in populum Christianum, 4, 5; et Verbum incarnatum, 18-22, 28- 31 ; et Exemplarismus, 19-20 ; synthetica descriptio spir. franciscanae, 106-107 ; franciscana, eius finis, fons, impulsus, instrumentum et fructus, 106-107 ; eius nucleus et me­ dulla, 107-108 ; adhuc nostra aetate praesertim juniores attrahit, 110.

Spiritus huius mundi, 48.

Stabilitas loci, S. Franciscus eam non admittit, 147.

Stanislas de Chambon-Frugei»ollcs, Cap., 110.

Studium Generale Capuccinorum, 287.

Studium scientiarum, elementum vi­ tae apostolicae, 170-171 ; quidnam S. Franciscus de ipso cogitaverit 171-193; et apostolatus, 179; et vita contemplativa, 179-180 ; S. Au­ gustinus, S. Benedictus, 183; S. Fran­ ciscus non facit mentionem de eo in Regula, 183; apud primos Capuccinos, 279-293.

Styra Ambros, O. F. M., 17 ; de indole vitae apostolicae S. Francisci, 155156.

Tacchi-Venturi S. J., 293.

315

Teresia a Jesu S., 109 ; de contem­ platione mystica, 270, 271, 272.

Tertius Ordo, et spiritualitas franci­ scana, 108.

Testamentum S. P; n. Francisci, 181-182, 214-215, 223, 224.

Theodosius Forcstius a Bergamo, Cap., 288-290.

Theologiae scholasticae studium, in Ordine Capuccinorum, 285-286.

Thomas Aq. S., doctrina de contem­ platione et actione, 120-121 i 124 ; 135, 140, principium eius «con­ templari et contemplata aliis tra­ dere » a Francisco modo suo in praxim deductum, 151; 237, 238, 263, 272 ; de studiis profanis, 287.

Thomas a Celano, de spiritu ora­ tionis S. Francisci, 148 ; de primis fratribus, 163-164 ; de sapientia S. Francisci, 177 ; de mente S. Fran­ cisci circa studia, 184'; circa do­ mum studiorum Bononiae, 189 ; dc orationis spiritu S. Franeisci, 204205, 268.

Thomas a Tiferno, Cap. 285.

Thomas a Kempis, et distinctio spirituum 160.

ThGotime de 's Hcrtogcnboscli, Cap • 9 275.

Traditio franciscana et spiritualitas christocentrica, 32-40 ; et origo Capuccinorum, 46 ; et Litterae Apost. Pii X, 46 ; et Epistulae Min. Generalium Ordinis, 46-47.'

■ ' Trinitas SS., 50, 52.

Unitas vitae apostolicae, 132-133.

Unio amoris, 99 ; in S. Francisco, 101102.

Valerianus Magnus a Mediolano, Cap., 289.

Vcnantius a Lislc-en-Rigault, Min. Gen. Cap., 171, 299.

Verbum incarnatum, S. Francisci devotio, 13, 15; centrum totius universi, 19-21, 28; et spirituali-

316

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA

tas franciscana, 21-23; a summum opus Dei», 26.

Veronica de Julianis S., eius amor ad Jesum Christum crucifixum, 36-37 ; mysteria crucifixi Domini n. Jesu Christi in ea renovata, 37 ; eius ora­ tio 275-277. « Via Crueis » pium exercitium franciscanum, 42.

Victoria Colonna, 230.

Vigilius a Valstagna, Min. Gen. Cap., 171.

Virtutes, evangelicae a S. Francisco exercentur, 13; praecipua subsidia S. Francisci instituentis Ordinem suum 117-118 ; a S. Francisco fratri­ bus instillantur, 167; franciscanae praecipuae : caritas et paupertas, 44.

Vita activa, contemplativa, mixta, 120129 ; activa duplex : una simplici­ ter activa, alia quae contemplativam vitam praesupponit, 122-125 ; mixta seu apostolica, unitas eius in multis elementis, 132-134; religiosa aposto­ lica, 130-141; activa, contemplati­ va, mixta, quid Gapuccini, 238-248 ; mixta genuino sensu a Capuccinis exercetur, 243-244, 264.

Waddingus, Annales, 252.

Warc Gulielmus, 24.

Willibrordus Lampen, O. 51, 54, 147, 176.

Zimmerman O., S. J., 129.

Zoccolanti, 221.

Zwingli, 255.

F.

M*,

INDEX GENERALIS Praefatio

. Pag.

Introductio BlBLIO GRAPHIA.

» ■

v-v

VII-vii IX-XV

•

Pars Prima

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA IN GENERE Caput I NOTIONES PRAEVIAE Quid spiritualitas in genere — Quid spiritualitas fr ancis cana historice, theologice considerata — Spiritualitas franciscana in populum Chri­ stianum et in totam Ecclesiam vim exercuit — Locus Ordinibus religiosis generatim et Ordini franciscali in particulari assignatus in mystico corpore Christi — Officium singulorum membrorum Ordinis eiusdem spiritum integrum conservandi .

3-6

Caput II DE INDOLE CHRISTOGENTRICA SPIRITUALITATIS S. FRANCISCI Vocatio S. Prancisci ad mysterium Christi — Apparitiones Christi crucifixi — Mysterium passionis et mortis Domini est centrum totius spiritualitatis S. Francisci ■

»

•

7-15

Caput III DE DOCTRINA CHRISTOGENTRICA S. BONAVENTURAE S. Bonaventura spiritum Seraphici Patris mirabiliter penetravit — Verbum incarnatum et quidem passum, crucifixum, centrum, fundamentum et corona totius spiritualitatis franclscanae — Scholae posteriores spiritualitates super hoc fundamentum aedificant

>

16-23

318

t>E SPIRITU ALITATE FrANGISCANA

Caput IV DOCTRINA JOANNIS DUNS SCOTI DE PRIMATU JESU CHRISTI De prima et absoluta Jesu Christi, Verbi incarnati, praedestinatione — Consectaria huius doctrinae pro vita nostra franciscali. . Pag.

24-31

Caput V 9

DE TRADITIONE FRANCIS CANA

CIRCA SPIRITUALITATEM CHRISTOCENTRICAM S. Clara Assisiensis — Beata Angela a Fulglnio — S. Veronica de Julianis — Sancti et Beati Ordinis — Libri et tractatus

*

32-40

Caput VI DOCTRINA CRISTOCENTRICA IN QUOTIDIANA VITAE CONSUETUDINE Quotidiana de passione Christi meditatio — Pium exercitium a Viae Crucis» — Sacrificium missae — Crucifixi imago — Devotio erga Cor Jesu — Devotio erga Virginem perdolentem — Virtutes franciscales ... ......

9

41-48

Caput VII FRANCISCUS STRENUUS PATERNITATIS DIVINAE PRAECO Devotio S. Francisci erga SS. Trinitatem — Singularis eius erga Pa­ trem observantia — Psychologica et theologica huius praedilectionis explicatio • -•

»

49-60

CAPUT VIII S. FRANCISCI REVERENTIA ERGA CUNCTAS RES CREATAS Creatio quaedam est filialis ad Patrem responsio — Franciscus omnes res creatas fratres et sorores apellat — Tota creatio Deum lau­ dat ac glorificat — Canticum fratris solis . .

»

61-70

)>

71-80

Caput IX DE SANCTA SIMPLICITATE BEATI FRANCISCI Notio simplicitatis — Simplicitas S. Francisci in ratione vitae, in eius conversatione cum proximis, in eius commercio cum Deo — Ex simplicitate sequuntur filialis confidentia ac blanda laetitia.

r

319

Index generalis

-

Caput X DE S. FRANCISCI EVANGELICA VOCATIONE Quomodo creverit in sancto Francisco evangelica vocatio — Prima Regula sermonibus sancti Evangelii praecipue utebatur — Evo­ . Pag. lutio Regulae — Litteralis Evangelii observantia .

81-06

Caput XI DE SERAPHICO S. FRANCISCI AMORE Amor sensibilis, dilectio rationalis, caritas — S. Francisci amor com­ placentiae et benevolentiae — Amor seraphlcus profundius expli­ catur .......................................................................................

» 97-;L05

Caput XII SPIRITUALITATIS FRANCISCANAE SYNTHETICA DESCRIPTIO Finis, fons, impulsus, instrumentum et fructus splritualitatis franciscanae — Mirabilis eius diffusio — Aptitudo et congruentia pro nostra .• aetate

» 106-111

Pars Altera

DE NATURA VITAE APOSTOLICAE FRANGISCALIS Caput I QILEDAM PRINCIPIA GENERALIA Finis S. Francisci Ordinem suum instituentis — Principaliora subsidia sunt virtutes evangelicae — Quaedam normae a S. P. Francisco pro vita apostolica traditae.............................................................

» 115-119

Caput II VITA CONTEMPLATIVA, ACTIVA ET MIXTA SEU APOSTOLICA Doctrina SS. Thomae et Bonaventurae — Utrum contemplatio perti­ neat ad ordinem intellectivum an ad ordinem affectivum an ad utrumque — Verba S. Bernardi et Salmantlcensium circa vitam mixtam . .

»

120-129

»

130-141

Caput III DE VITA RELIGIOSA APOSTOLICA IN GENERE Quattuor elementa vitae religiosae mixtae — Unitas superior qua ele­ menta illa apte coagmententur — Finis vitae mixtae : «contemplari et contemplata aliis tradere ». .

320

DE SPIRITUALITATE FRANCISCANA Caput IV DE VITA MIXTA SEU APOSTOLICA S.P.N. FRANCISCI

S. Franciscus profundam vitam internam cum apostolico zelo animarum coniungebat — Nova forma vitae qua Franciscus* apostolatum exercebat — Conferuntur inter se proposita S. Francisci et S. Dominici Pag. 142-156 Caput V DISCIPLINA REGULARIS PRIMUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE FRANCISCALIS Franciscus optimus institutor fratrum — Paedagogicum suum mini­ sterium dulci animi affectu ac magno spiritu libertatis evangelicae exercebat. .

»

157-169

Caput VI STUDIUM SCIENTIARUM SECUNDUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE FRANCISCANAE Tres sententiae circa opinionem S. Francisci de studiis litterarum et scientiarum — , Evolutio studiorum in Ordine versus finem vitae \ -/ S. Francisci — Postulationes S. Patris ut fratres studiorum causa spiritum non amitterent . .

»

170-193

Caput VII SPIRITUS ORATIONIS TERTIUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE FRANCISCALIS Oratio mentalis — Oratio liturgica — Spiritus orationis

.

.

»

194-206

Caput VIII OPUS MINISTERII QUARTUM ELEMENTUM VITAE APOSTOLICAE FRANCISCALIS Opiniones Sabatier, Ill.mi Hilarini Felder, Gratiani a Parisiis circa formam praedicationis, quam Franciscus sibi et fratribus elegerit »

207-216

Pars Tertia

DE INDOLE VITAE APOSTOLICAE FRATRUM MINORUM CAPUCCINORUM Prooemium

219-220

.

Caput I DE FUNDAMENTIS CAPUCCINORUM REFORMATIONIS j

Intentio primorum Fratrum Capuccinorum — Primae Constitutiones — Nucleus et sucus primaevarum Ordinis Constitutionum . .

» 221-236

321

INDEX GENERALIS

Caput II

DE VITA APOSTOLICA FR. MIN. CAPUCCINORUM UNIVERSE CONSIDERATA Refutantur obiectiones, quae vitam activam in prima aetate Ordinis excludere videntur — Argumentis quoque directis demonstratur Fr. Capuccinos vitam mixtam elegisse — Fratres Capuccini Evangelium vivebant et praedicabant . . Pag. 237-248 Caput III OBSERVANTIA REGULARIS PRIMORUM FRATRUM CAPUCCINORUM Regulae seraphicae observantia — Observantia paupertatis evangelicae caritate Christi animatae — Observantia ceterarum virtutum franciscalium . .

»

249-262

Caput IV SPIRITUS ORATIONIS IN VITA APOSTOLICA FRATRUM CAPUCCINORUM Primaevae leges et consuetudines circa orationem mentalem — Sublimis simplicitas in methodo orationis mentalis — Tractatus a primis capuccinis de oratione et contemplatione conscripti .

»

263**277

Caput V

STUDIUM SCIENTIARUM APUD PRIMAEVOS FRATRES CAPUCCINOS Quid de studio litterarum primi Fratres Capuccini cogitaverint — De evolutione studiorum praesertim post Concilium Tridentinum — De spiritu studiorum .

»

278-291

Caput VI

OPERA APOSTOLICA PRIMORUM FRATRUM CAPUCCINORUM Praedicatio verbi Dei — Caritatis officia — Dilatatio regni Del inter p&^dnos ••• • i• • • •

n

292-303

Index personarum, locorum et rerum

305-316

Index generalis.

317-321

;Vv

....... c

P. Vitus a Bussum, De spiritualitate franciscana'- 21.

m