Heloderma arizońska Tereny południowej Kalifornii, Utah, Arizony, Nevady i Nowego Meksyku (USA) oraz północno-zachodniej części Meksyku zamieszkuje heloderma arizońska (Heloderma suspectum). Osiąga do 56 cm długości, przy czym samce są znacznie większe od samic. Odznacza się krępym, masywnym ciałem z krótkim, walcowatym ogonem, stanowiącym ok. 20% długości całej jaszczurki. Wyrośnięte osobniki osiągają masę ciała ok. 700 g, chociaż istnieją liczne doniesienia o wyjątkowo dużych okazach przekraczających nawet 2,3 kg. Głowa jest szeroka, opatrzona potężnymi szczękami. Masywne łapy zakończone pazurami są przystosowane do kopania nor. Jaszczurka ma barwę ciemnobrązową do niemal czarnej, z grzbietem pokrytym różowymi, nieregularnymi plamami, układającymi się w szerokie, poprzeczne pasy, dobrze widoczne zwłaszcza na ogonie. Amerykańscy hodowcy w drodze żmudnej selekcji uzyskali również odmianę „Peach” z pomarańczowymi plamami na grzbiecie. Obecnie trwają prace nad uzyskaniem odmiany o możliwie ciemnym ubarwieniu, na tle którego różowe plamy prezentowałyby się wyjątkowo dekoracyjnie. W naturze jaszczurki te zamieszkują suche tereny półpustynne, stepowe, obszary porośnięte ciernistymi krzewami, stoki gór, a także ubogie lasy sosnowe i dębowe. Wiodą samotniczy tryb życia. Są aktywne w ciągu dnia, niekiedy również w nocy – najcieplejszą część doby spędzają ukryte w norach, których głębokość sięga nawet 2 m, a długość od 6 m lub pod gęstymi krzewami. Żywią się głównie bezkręgowcami, takimi jak owady i pajęczaki, a także oseskami gryzoni i oraz pisklętami i jajami ptaków wybieranymi z gniazd. Heloderma arizońska jest gatunkiem jajorodnym – w okresie godowym samica składa ok. 15 dużych jaj (zbliżonych rozmiarami do jaj kurzych), zagrzebując je w wilgotnej ziemi. Po około miesiącu wykluwają się z nich młode jaszczurki. Helodermy są jadowite, aczkolwiek nie posiadają, tak jak węże pojedynczych par zębów jadowych. Gruczoły jadowe uwalniają toksyczną substancję bezpośrednio do jamy gębowej. Dlatego aby jad dostał się
w dostatecznej ilości do krwiobiegu ofiary, ugryzienie musi trwać stosunkowo długo – jaszczurka przytrzymuje ofiarę w szczękach, często też przekręca głowę, aby powiększyć obszar rany. Jad helodermy arizońskiej jest stosunkowo silny, porównywalny pod tym względem z jadem niektórych grzechotników. Jednak jaszczurka produkuje stosunkowo niewielkie ilości toksyny. Ugryzienie jest niebywale bolesne, bowiem gad posiada bardzo silne, dobrze uzębione szczęki, które zwierają się niczym imadło. Rany są więc stosunkowo rozległe i sporo jadu może przedostać się do krwi. Bardzo często występują trudności z oswobodzeniem palca lub ręki z pyska jaszczurki – specjaliści radzą wtedy zanurzenie gada w wodzie. Ze względu na charakterystyczny wygląd helodermy jest ona powszechnie znana w rejonach swojego występowania i miejscowi mieszkańcy dobrze wiedzą, że należy jej unikać. Dlatego przypadki pokąsania w środowisku naturalnym zdarzają się bardzo rzadko, a większość z nich wynika z ludzkiej niefrasobliwości. W literaturze opisano liczne sytuacje pogryzień z winy człowieka głównie przez helodermy trzymane w niewoli, m.in. jako maskotki w amerykańskich i meksykańskich barach. Z reguły dotyczyły one osób będących pod wpływem alkoholu, które usiłowały sprawdzić, jak szybka jest jaszczurka, wkładając jej palce między szczęki. Jad helodermy arizońskiej ma również zastosowanie w farmakologii. Wykryto w nim eksenatyd – substancję, z której wyprodukowano leki inkretynowe, stosowane w terapii cukrzycy. Warto dodać, że ta jaszczurka ma trwałe miejsce w lokalnym folklorze. W 2019 r. stan Utah uznał ją za swojego „oficjalnego” gada. Widnieje również na licznych herbach i emblematach.
Heloderma meksykańska Gatunkiem pokrewnym jest heloderma meksykańska (Heloderma horridum). Zamieszkuje tereny środkowego i południowego Meksyku oraz Gwatemalę. Większe i masywniejsze samce dorastają do 67 cm długości i osiągają masę ciała ok. 800 g. Wyjątkowo trafiają się osobniki o długości
ponad 100 cm i masie ciała ponad 2 kg. Samice dorastają do 60 cm długości, zaś ich masa nie przekracza zwykle 700 g. Kształtem ciała przypominają helodermę arizońską, ale jest ono ubarwione ciemnogranatowo, zaś grzbiet i ogon zdobią nieregularne plamy w kolorze pomarańczowożółtym. Jaszczurka posiada długi, mięsisty, rozwidlony język o charakterystycznej różowej końcówce. Znane są cztery podgatunki różniące się nieznacznie od siebie ubarwieniem oraz budową ciała.
Helodermy ze względu na okazałe rozmiary, intensywne kolory oraz dreszczyk emocji związany z ich jadowitością są chętnie hodowane w terrariach na całym świecie. Co prawda, z tego ostatniego powodu ich amatorska pielęgnacja w wielu krajach – w tym również w Polsce – jest zabroniona i wymaga uzyskania specjalnego zezwolenia (obydwa gatunki heloderm figurują u nas na liście gatunków niebezpiecznych w kategorii II). Helodermy meksykańskie zamieszkują głównie suche lasy i zarośla. Odznaczają się aktywnością dzienną, zaś szczególnie ruchliwe są w godzinach popołudniowych. Podobnie jak helodermy arizońskie poruszają się stosunkowo powoli – ich maksymalna prędkość nie przekracza 2 km na godzinę (ochronę przed drapieżnikami zapewniają im mocne szczęki oraz gruczoły jadowe). W czasie letnich upałów zapadają w letarg ukryte w podziemnych norach. Żywią się bezkręgowcami oraz jajami i młodymi znajdowanymi w gniazdach gadów i ptaków, a także młodymi gryzoniami wygrzebywanymi z podziemnych nor. Są bardzo odporne na głód, ponieważ ich krótki, masywny ogon stanowi pojemny magazyn tłuszczu pozwalający przetrwać bez pożywienia nawet przez wiele tygodni.
61