LUCHT ROOK WATER DE GESCHIEDENIS VAN
DE BERGSCHENHOEK GROEP
LUCHT ROOK WATER
LUCHT ROOK WATER DE GESCHIEDENIS VAN
DE BERGSCHENHOEK GROEP
MERIJN DE LEUR-VAN DUYN
Mensen achter de schermen
De verhalen erachter
30
José Reigia Otero
13
Kattenkwaad
68
Berend Bloemhof
14
90
Elly Konings
Liefde voor de binnenvaart
108 120
William Coenders Willem Jan Boersema
24 35
Een vrouwenzaak… Verhalen uit de verleden praktijk
Drijfveren en kernwaarden 22
Ambitie, visie en de waarde van kernwaarden
28
Verantwoordelijkheid
48
Integriteit
70
Ontwikkeling
55
Onder leiding van…
92
Zelfstandigheid
67
Een ronde met Hugo Rook
98
Duurzaamheid
89 105
110
122
Op zoek naar synergie Overname door de concurrent Innoveren voor de toekomst Van jongs af aan
126
De maatschappelijke betrokkenheid van de RoFa Foundation
132
De fabriek… maar dan anders
136
Groot geworden door klein te blijven
116
Flexibiliteit
124
Kwaliteit
134
Samenwerking
138
Betrokkenheid
Inhoud
Familie in bedrijf
7 143
Voorwoord Organogram
De pijlers
De toekomst
11
Het begin van een lange traditie
63
Vuur, rook, lucht en water
115
Consolideren voor later
25
De zaken aan wal
66
118
Balans in traditie en ontwikkelen
32
En zonen‌
Lucht: de kunst van het ventileren
Woon-werk terrein
75
Overnames en deelnemingen
118
De veranderende wereld
34
De introductie van staal
Verantwoorde groei
76
Investeren in innovatie
119
41
129
Trots op het verleden, een drijfveer voor het heden
50
Afscheid van beton
55
Verkoop
80
Rook en vuur: perfectie in rookgasafvoer
83
Terug naar de oorsprong
105
Water: de inlijving van KWT
107
ContinuĂŻteit door diversiteit
Voorwoord
D
e eerste steen voor het fundament van de Bergschenhoek Groep is in 1919 gelegd. Het is het jaar waarin Huig Rook samen met zijn vrouw Adriana Rook-Speksnijder een handel in zand en grind start. Bijna honderd jaar later staat de vierde generatie aan het roer van het familiebedrijf, dat zestig jaar geleden haar activiteiten in Bergschenhoek startte. Corine Rook en Jeroen Rook hebben het stokje van Gerard Rook overgenomen. Na 44 dienstjaren is hij als voorzitter van de raad van bestuur van Bergschenhoek Groep B.V. afgetreden.
‘Als je terugkijkt en ziet wat er nu staat, kan je niet anders dan daar ontzettend trots op zijn. Als vierde generatie willen wij samen met onze medewerkers een bijdrage aan de (familie)geschiedenis leveren. De totstandkoming van een boek over de Bergschenhoek Groep past hierbij. Lucht, Rook en Water beschrijft onze ontstaansgeschiedenis en laat zien dat waar wij vandaan komen ervoor heeft gezorgd dat we zijn gekomen waar we nu zijn. We hebben dit kunnen realiseren dankzij medewerkers, opdrachtgevers, klanten en relaties die de afgelopen decennia aan ons verbonden zijn geweest. Lucht, Rook en Water laat zien wie wij zijn, waar wij als familiebedrijf voor staan en wat wij belangrijk vinden, nu en voor de toekomst. Als vierde generatie voelen wij ons bevoorrecht om dit gedachtegoed voort te mogen zetten voor volgende generaties. Niets is mooier dan betrokken te zijn bij de geschiedenis van een succesvol bedrijf en helemaal als dat ons eigen familiebedrijf is.’ Corine Rook en Jeroen Rook
7
Het begin van een lange traditie
Bergschenhoek Groep B.V. zoals ze vandaag de dag is, is vooral de verdienste van de derde generatie. Onder de regie van Gerard, in samenwerking met oom Cees en Hugo, heeft het bedrijf een enorme ontwikkeling doorgemaakt, voortbouwend op de fundamenten van grootvader Huig Rook. Van de handel op de binnenvaart is het familiebedrijf uitgegroeid tot een internationaal erkende onderneming die op het gebied van ventilatie- en luchtbehandelingssystemen, rookgasafvoer- en waterbeheersingssystemen en civiele techniek wereldwijd actief is.
‘Het begin is het belangrijkste deel van het werk’ Plato (Grieks filosoof 427-347 v. Chr.)
Het begin van een lange traditie
Familie in bedrijf 9
Lucht, Rook en Water
10
De Cornelia Adriana, het eerste schip van Huig Rook sr.
Het gezin vaart mee. Tante Maatje, Adrie en Hennie.
Het begin van een lange traditie
Bergschenhoek Groep B.V. begint in 1919, het jaar waarin Huig Rook met Bouw-materialenhandel H. Rook zijn eerste zand- en grindleveringen verzorgt. Lang voordat de familie Rook zich volledig zal richten op ventilatie-, rookgasafvoer- en waterbeheersingsystemen, is ze actief in de zand- en grindhandel. Het is het begin van de twintigste eeuw en in die tijd speelt de handel in zand en grind zich voornamelijk op het water af. Nederlandse schepen trekken de Nederlandse en Duitse rivieren op op zoek naar zand en grind, zo ook de jonge Huig Rook die met het naar zijn moeder vernoemde kleine houten zeilvrachtship Cornelia Adriana zijn eerste leveringen van zand en grind verzorgt. In 1919 richt hij als 26-jarige Bouw- en materialenhandel H. Rook op. Samen met zijn vrouw Adriana Rook-Speksnijder staat hij dan aan het roer van de eerste Rival, eveneens een houten zeilvrachtschip. Het gezin vaart met hem mee en er is in de roef maar nauwelijks plek voor de zeven kinderen. Zo slaapt de jongste tijdens het varen in de broodmand. De welvaart in Nederland groeit in die tijd en de binnenvaart staat aan de vooravond van de overgang van houten zeilvrachtschepen naar stalen motorschepen. Ook de familie Rook besluit over te stappen en koopt het stalen binnenvaartschip Rival. Zakendoen anno 1924: rechts op de ezel zit Huig Rook sr.
11
Familie in bedrijf
G
eschiedenis levert de bouwstenen en het DNA voor de toekomst. Om te weten waarom je als familie en bedrijf de dingen doet zoals je ze doet, moet je weten waar je vandaan komt en waarom je bent waar je als familiebedrijf voor staat. De boeiende geschiedenis van het familiebedrijf
12
Lucht, Rook en Water
De Huig Rook Sr.
Laden en lossen gebeurde met de hand
Kattenkwaad Hugo Rook
Als kinderen haalden we behoorlijk wat kattenkwaad uit
Een zaak die zo’n belangrijk onderdeel van het privéleven vormt heeft ook leuke kanten. ‘Als kinderen haalden we met elkaar behoorlijk wat kattenkwaad uit; we vonden niets leuker dan stiekem de hond op de boekhouder af te sturen of eindeloos op de terreinen te spelen,’ vertelt dochter Greet. Het zand aan de IJsseldijk was geliefd, ook bij de kleinkinderen, maar ook het spelen op de vrachtwagens was favoriet. ‘Dat is tegenwoordig niet denkbaar. Het kwam wel voor dat we betrapt werden op joyrijden en dat we met de politie mee moesten. Dat was meer om ons een lesje te leren dan om een officiële straf te ontvangen; kon vader ons weer komen halen…’
Het begin van een lange traditie
13
Liefde voor binnenvaart
W
erken en leven aan boord van een schip is niet nieuw voor Huig Rook. Zijn vader Elias heeft een paviljoenschip, Morgenster en Huig werkt als eerste knecht. Het is zwaar werk; zand wordt gebaggerd met behulp van een lange baggerstok met beugel en een zak eraan. Schipper Chris Schouten vertelt hierover in 1975: “En oom Elie [Elias Rook red.] baggeren, met beugel en een lange baggerstok. Aan die beugel zat een zandzak, die onder water voltrok en in die stok zat een baggerspijker met een schalm. Als die zak met zand boven kwam, dan kon je die beugel keren, maar dat ging niet zomaar, daar moest je slag van hebben. Huig Rook, de oudste en de sterkste stond boven op de boei te trekken aan dat touw en ik [Chris Schouten red.] stond onder Huig ook te trekken; ik stond dan op een appelkist en als de
Lucht, Rook en Water
14
Twee vrachtschepen, met links de Rival
beugel boven kwam, dan wisten wij precies, wanneer wij van de boei of kist af moesten springen, want dan hingen wij samen aan dat touw en dat ging steeds harder en door de gang moest de baggerman de beugel omdraaien, die met dezelfde gang door het gat heenzakte. Zo werd dus gestort, maar daar moest je slag van hebben, van vol trekken en storten….Terwijl je de beugel buitenboord gooide, moest je het touw bijvieren tot de beugel op de grond lag. Dan vol trekken en weer van voor af aan beginnen, een uur of acht achter elkaar, tot je de vracht had. Dan weer onder zeil en maar pompen onderweg, opdat er geen water in het schip kwam, want dan vloog het water heen en weer en kon je geen gang in het schip krijgen en lag het er erg rank op, dan kon je niet veel wind hebben. Dus wel uren pompen eer al het water eruit was.” (Van Someren, 1987, pp. 204-205)
15
Dat dit een goed besluit is blijkt uit het feit dat het schip nog vele jaren dienst doet en pas in 1961 voor het laatst gelost wordt. Er wordt hard gewerkt aan boord. Terwijl Huig op pad is voor het in- en verkopen van materialen, vaart Adriana met matroos Piet Brusse langs de verschillende laad- en losplaatsen. Net als de later nieuw gebouwde schepen Rio Grande en Huig Rook Sr., vervoert de Rival vanuit het Duitse Midden-Rijn gebied basalt split naar Nederland. Dit split wordt voornamelijk gebruikt voor de aanleg en reparaties aan wegen en de belangrijkste klanten zijn dan ook overheden, waaronder polderbesturen. Er wordt ge誰nvesteerd in de bouw van nieuwe schepen met de namen Huig Rook Sr., Rival, Adriana, Spes Salutis, Rio Grande en de tweede Huig Rook Sr.. De familie heeft deze schepen in eigendom. Het laatste schip dat in opdracht wordt gebouwd is de Elias Rook (110 bij 11,40 meter) dat in 1981 te water wordt gelaten. Voor scheepswerf Joh. van Duyvendijk te Krimpen aan de IJssel tot dan toe het grootste binnenvaartschip dat haar helling verlaat. De familie Rook zou nog tot 1990 op het water actief blijven.
Familie in bedrijf
Baggeren van zand
Het lossen van vrachtschip Spes Salutis
Familie in bedrijf
17
Een tewaterlating trok veel bekijks
Familie in bedrijf
19
De tewaterlating van de Rival
Met volle kracht vooruit, op weg naar een behouden vaart
Lucht, Rook en Water
20
Familie in bedrijf
21
Heel wat schepen zijn door de familie feestelijk te water gelaten en gedoopt
DRIJFVEREN
Ambitie, visie en de waarde van kernwaarden ‘De Bergschenhoek Groep en haar werkmaatschappijen werken vanuit één centrale visie: het leveren van kwaliteitsproducten op basis van een gedegen technisch advies, met de behoefte van de klant of gebruiker als middelpunt. Duurzame relaties met afnemers, opdrachtgevers en andere partners zijn daarvoor van essentieel belang,’ zo luiden de eerste regels van de visie van Bergschenhoek Groep B.V. ‘De groep onderscheidt zich door innovatie en actieve bijdragen in normeringcommissies; de werkmaatschappijen worden mede daardoor zowel nationaal als internationaal als gerenommeerde partners gezien, en niet alleen in de bouwsector, ’ gaat de visie vervolgens verder. ‘Een groot deel van de producten die de werkmaatschappijen op de markt brengen wordt zelf ontwikkeld én in Nederland geproduceerd. Wij hechten groot belang aan gezonde en veilige arbeidsomstandigheden en milieubewust gedrag. De werkmaatschappijen van de groep zijn mede daarom gecertificeerd volgens het ISO 9001 kwaliteitscertificaat.’
Lucht, Rook en Water
22
D
e drijfveer van de aandeelhouders van Bergschenhoek Groep B.V. is het continueren van de onderneming op de lange termijn, waarbij gestreefd wordt naar een optimaal resultaat en winstgevendheid binnen een maatschappelijk geaccepteerde context. Hier spreekt ambitie uit: Bergschenhoek Groep B.V. wil een duurzaam bedrijf zijn dat oog heeft voor kwaliteit en innovatie. Niet alleen op het gebied van haar productie, maar zeker ook in relatie tot haar klanten, partners en medewerkers. Negen kernwaarden geven richting aan deze visie en ambitie; ze staan voor wat men waardevol vindt en voor hoe men de dingen binnen het familiebedrijf doet: • Verantwoordelijkheid • Integriteit • Ontwikkeling • Zelfstandigheid • Duurzaamheid • Flexibiliteit • Kwaliteit • Samenwerking • Betrokkenheid In het boek komen verschillende mensen aan het woord die ieder voor zich een relatie met Bergschenhoek Groep B.V. hebben. Vanuit het eigen perspectief laten zij een
persoonlijk licht schijnen over de kernwaarden van het bedrijf. Corine en Jeroen Rook verzorgen de aftrap. ‘Onze kernwaarden vormen een inspiratiebron en worden vertaald in de dagelijkse praktijk van alle bedrijven binnen de groep. We hechten evenveel waarde aan alle kernwaarden, maar als ik er toch één zou moeten kiezen die er voor mij persoonlijk uitspringt, dan zou dat ontwikkeling zijn. Ontwikkeling hangt nauw samen met het beleid dat wij voeren. Het is een beleid dat er niet op is gericht het bedrijf te stoppen als wij straks onze loopbaan beëindigen. Wij voeren onze werkzaamheden uit vanuit het besef dat als wij Bergschenhoek Groep B.V. willen continueren voor de volgende generatie, het noodzakelijk is dat ons bedrijf zich blijft ontwikkelen,’ aldus Corine. Dit geldt niet alleen voor de ontwikkeling van het bedrijf zelf, maar ook voor die van de medewerkers: als het bedrijf verandert, zullen zij mee moeten veranderen. ‘Ontwikkeling hangt nauw samen met de kernwaarden kwaliteit en duurzaamheid; zonder kwaliteit kun je niet ontwikkelen en om ons bedrijf duurzamer te maken zullen wij moeten innoveren en op zoek moeten gaan naar alternatieve oplossingen.’ ‘Zonder groei sterft alles af,’ vult Jeroen aan, ‘en daarom vind ook ik ontwikkeling belangrijk. Daarnaast zie ik verantwoordelijkheid als een belangrijke kernwaarde. En dan doel ik niet alleen op de verantwoordelijkheid die wij
als familie voor het bedrijf voelen, maar ook die wij voor onze medewerkers en hun gezinnen voelen. Het is een verantwoordelijkheid die wij dagelijks ervaren.’ Voor Jeroen zijn deze twee - verantwoordelijkheid en ontwikkeling onlosmakelijk met elkaar verbonden. ‘De medewerkers hebben ook zelf een verantwoordelijkheid er wat van te maken. Het bedrijf moet er niet alleen voor de mensen zijn, maar de mensen zijn er ook voor het bedrijf en daarin moeten zij hun verantwoordelijkheid durven nemen. Als de wereld om ons heen verandert, zal het bedrijf veranderen en zal ook jij moeten veranderen. Je zal dan de verantwoordelijkheid moeten nemen om jezelf te ontwikkelen.’ 23
Familie in bedrijf
In de conservatieve, bouwgerelateerde branche waarin Bergschenhoek Groep B.V. opereert, zijn dit progressieve geluiden. ‘Eigenaarschap staat voor komend jaar op de agenda. We willen de verantwoordelijkheid lager in de organisatie neerleggen. Daarbij gaat het niet om de vraag wat dat met mij en mijn functioneren doet, maar het gaat er om hoe ik anderen kan helpen zich daarbij te ontwikkelen dat eigenaarschap te pakken,’ aldus Corine. ‘Deze vorm van coachend leiderschap is mij bijgebleven van mijn baan in het onderwijs, waar dit veel meer gemeengoed is. In het onderwijs is men al veel langer bezig met de vraag hoe we ons kunnen blijven ontwikkelen en wie ons daarbij kan helpen.’ De noodzaak tot veranderen die vandaag de dag nodig is, wil Bergschenhoek Groep B.V. kunnen aanhaken bij de wereld om haar heen, maakt het voor Corine en Jeroen een leerzame tijd om in te stappen. ‘We stappen niet in een periode in waarbij we kunnen knallen met onze omzet. Maar het is wel een periode waarin we hebben geleerd - en nog steeds doen - hoe we onze bedrijven kunnen handhaven in een moeilijke tijd en hoe we ervoor kunnen zorgen dat we ons blijven verbeteren zodat we sterker en goed op de toekomst voorbereid uit deze periode komen.’ Met als uiteindelijke doel het ‘het leveren van kwaliteitsproducten op basis van een gedegen technisch advies, met de behoefte van de klant of gebruiker als middelpunt.’
Een vrouwenzaak...
I
edereen droeg, soms letterlijk, zijn of haar steentje in de zaak bij. ‘Soms moest er ’s nachts door de jongens een schip geklaard worden. Ik fietste dan als vijftienjarige naar het huis van mijn broer Cees, waar ik hem wakker maakte door steentjes tegen zijn ruit te gooien. Stond ik daar midden in de nacht in mijn pyjama. Maar dat vonden we heel gewoon en ik wist niet beter,’ aldus dochter Greet. De rolverdeling was toen sowieso zeer traditioneel; terwijl de mannen aan het werk waren, zorgden de vrouwen voor de boodschappen, maakten schoon en kookten als er overgewerkt moest worden. ‘Alle broers hielden van veel eten. Vooral Cees, die ging overal wel even langs om een hapje te halen.’ Berucht waren de gehaktballen van moeder, vooral ook favoriet bij Arie en Cees. Voor de kinderen was er weinig tijd voor andere dingen. De zaak ging altijd voor. Greet heeft wel een poging gedaan om een cursus te volgen, maar doordat er soms letterlijk en figuurlijk geen ruimte was om het huiswerk goed te kunnen voorbereiden, hield ze het al snel voor gezien. ‘Zat ik daar in de keet aan een klein tafeltje mijn huiswerk te maken terwijl de rest eromheen zat te schaften, dat werkte gewoon niet. Achteraf vind ik het wel jammer dat moeder de jongens zo heeft voorgetrokken. Alles deden wij als zusjes voor ze; oppassen, naaien, wassen, kleding klaarleggen tot ze ’s nachts met de fiets wegbrengen als ze aan boord moesten. De jongens hebben daar best weleens misbruik van gemaakt.’
Lucht, Rook en Water
24
Adriana Rook-Speksnijder aan het roer
Familie in bedrijf
25
De zaken aan wal
Het gezin van Huig Rook groeit flink en in totaal worden er veertien kinderen geboren, waarvan er uiteindelijk acht in het bedrijf zullen gaan werken. Huig wijzigt in 1938 de naam van zijn bedrijf in H. Rook en Zonen N.V. Over zijn grote gezin zei hij wel eens gekscherend: ‘Wat ik vroeger overdag verdiende, verprutste ik ’s nachts weer…’ Na de Tweede Wereldoorlog vestigt de familie zich in Krimpen aan de IJssel en in 1953 wijzigt opnieuw de bedrijfsnaam, ditmaal in Gebroeders Rook N.V. Huig Rook zit niet stil en ziet mogelijkheden om zijn werkzaamheden meer richting de vaste wal uit te breiden. In 1956 koopt
hij een bedrijfsterrein in Bergschenhoek waar een nieuwe N.V. wordt gestart, Hercules N.V. Dit dorp onder de rook van Rotterdam zal de latere vestigingsplaats worden van het familiebedrijf. Aan de plaatsnaam wordt ook de latere bedrijfsnaam ontleend. Het is een belangrijke stap in de ontwikkeling van het bedrijf en een besluit dat het begin van alle toekomstige activiteiten zal markeren. Zakendoen gaat er in die tijd veel informeler aan toe en het verhaal gaat dat de koop van het terrein op een zaterdagmiddag is gesloten door middel van een handgeschreven briefje omdat er geen notarisklerk beschikbaar was. Gewapend met dit ‘document’ stapte
Geschiedenis levert de bouwstenen en het DNA voor de toekomst
Familie in bedrijf
27
De vrachtwagen van Huig Rook sr.
Huig vervolgens naar de notaris, die de voorwaarden van de transactie verder juridisch uitwerkte. Ook de achterkant van de tabaksdoos wordt regelmatig door hem gebruikt voor het vastleggen van nieuwe ideeĂŤn en plannen. De wijze waarop destijds aanbestedingen werden georganiseerd was ook totaal anders dan tegenwoordig: doorgaans vonden
deze plaats in het gemeentehuis, maar ook gewoon in de kroeg om de hoek. Kauwend op zijn pruimtabak wachtte Huig Rook op dit soort momenten het resultaat van de aanbesteding met spanning af. Helaas heeft Huig Rook niet lang van de start van Hercules N.V. kunnen genieten. Twee jaar na de aankoop, in 1958, overlijdt hij.
DRIJFVEREN EN KERNWAARDEN
Verantwoordelijkheid In gesprek met Bart Okkens en Martin van Olffen
B
art Okkens is voorzitter van de raad van commissarissen van Bergschenhoek Groep B.V. en oud managing partner van advocaten- en notariskantoor De Brauw Blackstone Westbroek en hoogleraar Martin van Olffen is bestuurslid van de familiestichting (Stichting RoFa) en partner van De Brauw Blackstone Westbroek. Verantwoordelijkheid in ondernemen betekent voor de Bergschenhoek Groep meer dan de focus op een duurzame en maatschappelijk verantwoorde bedrijfsvoering. Binnen de groep heerst een sterk bewustzijn van de verantwoordelijkheid richting het bedrijf en de mensen die er werken.
Lucht, Rook en Water
28
‘Dit gevoel is altijd al bij de familie aanwezig geweest, maar het feit dat ze er bewust voor hebben gekozen om een raad van commissarissen (RvC) in te stellen, bevestigt dit eens te meer,’ aldus Bart Okkens. Als huidig voorzitter van de RvC is hij sinds 2000 bij Bergschenhoek Groep B.V. betrokken. ‘Je toont verantwoordelijkheid als je een onderneming goed en op niveau organiseert,’ zo vervolgt hij zijn verhaal, ‘en dat is wat destijds ten grondslag lag aan de wil om naast de raad van bestuur tevens een RvC in te stellen.’ Het is een hele stap voor een familiebedrijf om mensen van buiten toe te laten. Dat een dergelijke structuurwijziging een intensief en behoorlijk ingrijpend traject voor een familiebedrijf is, weet ook hij. ‘In aanloop naar de oprichting van de RvC hebben we vele dagen van ’s ochtends negen uur tot ’s avonds tien uur bij ons op kantoor doorgebracht. Neutraal terrein, om eventuele emoties zoveel mogelijk buiten de deuren van de vergaderkamer te houden.’ De belangrijkste taak van de RvC is toezicht houden op het beleid van de raad van bestuur en op de bedrijfsvoering binnen alle werkmaatschappijen van Bergschenhoek Groep B.V.. Daarnaast heeft de RvC een adviserende rol en kan er een beroep worden gedaan op de expertise van de verschillende commissarissen. ‘Door het zo te organiseren regel je dat er onafhankelijk toezicht is en dat er verantwoording wordt afgelegd. Dat je
hierdoor externen invloed laat hebben binnen je (familie-) bedrijf getuigt van durf, maar ook van zelfvertrouwen,’ vervolgt Bart Okkens. ‘Het gevoel van vertrouwen op eigen kunnen is één van de krachten van de groep,’ vult Martin van Olffen aan. ‘Het stelde Bergschenhoek Groep B.V. in staat om verschillende strategische heroriëntaties door te voeren, terwijl die destijds gevoelsmatig als een paar stappen terug voelden. Samen met oom Cees en broer Hugo heeft Gerard Rook het huidige bedrijf groot gemaakt. Hij is een echte
over de landsgrenzen heen ging kijken. Door overnames en allianties met buitenlandse bedrijven is de afzet in het buitenland inmiddels gegroeid naar zestig procent, in tegenstelling tot een Nederlandse afzetmarkt van veertig procent. Het zijn dit soort beslissingen die uiteindelijk op de langere termijn een grote stap vooruit betekenen,’ geeft Martin van Olffen aan. Verantwoordelijk met een onderneming omgaan, betekent dat tijdig over opvolging moet worden nagedacht, zeker in het geval van een familiebedrijf. Toen Corine Rook in 2009 besloot om na een aantal omzwervingen in het familiebedrijf te gaan werken, was dat een belangrijke stap voor haar, maar ook voor voor het bedrijf zelf. Onder de medewerkers groeide hiermee het besef dat de familie de onderneming wilde continueren. De komst van haar neef Jeroen in 2011 versterkte dit gevoel nog extra, zeker nu deze vierde generatie het roer van Gerard, die de afgelopen tijd steeds meer aan het terugtreden is, definitief gaat overnemen. ‘Het is mooi om te zien dat succesvolle opvolging binnen de familiesfeer lukt. Als zoon of dochter sta je enigszins op achterstand in het krijgen van waardering van anderen binnen het bedrijf en zal je er extra aan moeten trekken. Het goed zakelijk runnen van het bedrijf door Corine en Jeroen en de wijze waarop ze met behulp van goed management trachten verantwoordelijkheden bij de verschillende lagen in het bedrijf neer te leggen, gaat hierbij zeker helpen,’ aldus Bart Okkens. ‘Het resulteert in verantwoorde besluitvorming en dat is van wezenlijk belang voor de uitstraling en het voorbestaan van het bedrijf.’
In het midden staat Cees Rook
29
Familie in bedrijf
strateeg ; hij kent zijn markt, weet succesvolle overnames te doen, voelt haarfijn aan wanneer hij actie moet ondernemen of juist geduld moet hebben. Een voorbeeld hiervan is de groei die de Bergschenhoek Groep in het buitenland heeft doorgemaakt. Zeven jaar geleden vond zeventig procent van de afzet van de producten in Nederland plaats en dertig procent in het buitenland. Het inzakken van de Nederlandse markt zorgde er mede voor dat men vanuit Bergschenhoek Groep B.V.
DE MENSEN ACHTER DE SCHERMEN
JosĂŠ Reigia Otero Bergschenhoek Luchtcomfort, Bergschenhoek
Lucht, Rook en Water
30
Waar vakmanschap zorgt voor spiraalgefelste meesterwerken
32
Al vanaf het begin werd er met eigen wagens gereden
Lucht, Rook en Water
En zonen…
Na het overlijden van Huig Rook Sr. werken Elias, Huig, Arie, Chris, Cees, Wim en Adriaan Rook in het bedrijf. Elias en Chris voeren de directie over Gebroeders Rook N.V. De dagelijkse leiding van Hercules N.V. is in handen van Adriaan. Geen van de dochters is werkzaam in het bedrijf. Adriana Rook, die als weduwe van Huig nauw bij de zaak betrokken blijft, vindt vrouwen in de zaak geen goed idee. Daar zou Adrie zich later niets van aantrekken, toen zij wel twee à drie dagen in de week op kantoor te vinden was voor allerhande klussen. Het is overigens wel de reden dat haar zonen mogen doorleren, terwijl dit voor haar dochters niet mogelijk is. Adriana neemt als commissaris deel aan de aandeelhouders vergaderingen die vaak tot diep in de nacht duren. Zelf voert ze niet graag het woord, maar ze observeert en registreert wat er aan tafel besproken wordt. De enige momenten dat ze van zich laat horen is als er een stemming plaatsvindt of als er ruzies tussen de broers beslecht moeten worden. De onderlinge samenwerking verloopt niet altijd even soepel en op momenten dat de broers elkaar in de haren vliegen, komt ze tussenbeide. Berucht zijn de verhalen over de keren dat ze hen tot kalmte dwingt door haar pantoffel op tafel te gooien. Ter voorkoming van dergelijke situaties geeft de accountant
destijds in zijn rapportage een treffend advies: “Wij zouden dit rapport willen besluiten met de algemene aanbeveling om te trachten de onderlinge samenwerking binnen het bedrijf te hanteren zoals ook een voetbalteam dit doet. Dit betekent dat er samenspel moet zijn, dat de één moet kunnen terugvallen op de ander en dat men moet vermijden enerzijds te veel individueel spel te vervallen, doch anderzijds uitvoerig onderling onderleg te plegen over zaken van bijkomstig belang. Daartoe is het noodzakelijk om van elkander te weten wat ieder doet en waar ieders plaats is.” [uit: accountantsrapport d.d. 23 december 1963, opgesteld door de heer A. Bogaards]
Niet alleen de broers zijn in het familiebedrijf werkzaam, ook neef Hugo is inmiddels bij Hercules N.V. begonnen, zo blijkt uit hetzelfde accountantsrapport: “Aangezien de heer Adr. [Adriaan] Rook belast is met de dagelijkse leiding van de N.V. Hercules is het van belang, dat hij, regelmatiger dan thans, het bedrijf te Bergschenhoek bezoekt. De bedrijfsleider, de heer Hugo Rook, die weliswaar zeer goed op zijn plaats is in dit bedrijf, is nog jong en moet derhalve in de gelegenheid zijn om regelmatig overleg te kunnen plegen.”
33
Familie in bedrijf
Soms ging er wel eens wat mis...
Het was zwaar werk
Lucht, Rook en Water
34
Het woonhuis op het bedrijventerrein
Woon-werk terrein
Door de aankoop van het terrein in Bergschenhoek vinden de bedrijfsactiviteiten op twee locaties plaats. Het hoofdkantoor van de Gebroeders Rook en Zonen N.V. staat in Krimpen aan de IJssel en in deze plaats vindt het laden en lossen van de binnenvaartschepen plaats. Betonnen binnenmuur-stenen worden op het terrein van Hercules N.V. in Bergschenhoek geproduceerd. Hier liggen de rijen gestapelde stenen te wachten op transport. Er was ontzettend veel vraag naar deze stenen; wat ’s ochtends vroeg wordt gemaakt, gaat ’s middags op de vrachtwagen. Zo snel, dat er soms geen tijd is om ze te laten uitharden. In de loop der tijd komen daar de betonnen elementen voor de ventilatie- en schoorsteenkanalen bij. Tot dan worden de gestapelde elementen alleen in kleine oplages gemaakt door een fabrikant in Kruiningen. Met de groeiende vraag naar schoorstenen, ontstaat er ook steeds meer vraag naar de elementen waaruit deze opgebouwd zijn. In het begin
worden de elementen nog met de hand gemaakt, maar later komt daar een kleine machine aan te pas. Kantoor is nooit ver van huis, zeker niet in Bergschenhoek waar op het terrein een houten woonhuis staat. In de loop van de tijd zullen verschillende familieleden hier hun intrek nemen. Dit is niet geheel vrijblijvend want in het huis staat de telefoon van de zaak. Dit betekent voor iedereen die de woning betrekt dat het aannemen van de telefoon een belangrijke taak wordt. Het terrein heeft destijds ook al een redelijk formaat en er is een scheepstoeter nodig om de broers te laten weten dat er telefoon is. Eén van de eerste gegadigden die het huis mag betrekken is de dochter van Huig en Adriana Rook, Adrie met haar man Cees Speksnijder, later gevolgd door haar neef Hugo Rook met zijn echtgenote. Tot de generaties die op het terrein opgroeien behoren zijn dochter Corine en zoon Elian, die vanaf hun geboorte een aantal jaar in het huis zullen wonen.
Verhalen uit de verleden praktijk
35
Familie in bedrijf
H
enk Stolk begon als twintig jarige jongen bij Bergschenhoek Groep B.V., toen nog Betonindustrie Bergschenhoek (BIB) geheten. ‘Het zag er toen totaal anders uit dan nu. Niet alleen was de omgeving nog niet vol gebouwd, ook het terrein van de Bergschenhoek Groep zelf zag er totaal anders uit. Het was een stuk kleiner dan nu en was omgeven door een kippenboer en varkenshouder. Op het terrein stond het houten huis van de familie en een kleine blauwe keet die gebruikt werd om te schaften en voor het uitdraaien van leveringsbonnen. ‘De directie en de salarisadministratie hielden destijds nog kantoor in Krimpen aan de IJssel, maar de loonzakjes waren wel in Bergschenhoek af te halen. Dat gebeurde allemaal vanuit de kleine blauwe keet.’ Later, met de komst van het een nieuw kantoorgebouw zou alles, inclusief de boekhouding vanuit Bergschenhoek geregeld worden. ‘Ik zie de boekhouder nog de loonstroken scheuren; strookje voor strookje van grote vellen carbonpapier.’ Met iedere verandering die de onderneming doormaakte, veranderde ook de bedrijfsvoering. ‘Toen ik net begon met werken werden nog heel veel dingen handmatig gedaan; we
laadden blokken beton van vijftig kilo gewoon met de hand. Pas later kwam er een kraan bij om de blokken op de vrachtwagens te laden.’ De betonblokken worden destijds voor verschillende doeleinden bewerkt; veelal voor gebruik als schoorsteenkanalen, maar ook als sierbeton voor tuinen. ‘Voor gebruik als schoorsteenkanaal moesten de blokken met speciaal spul bewerkt worden, vertinnen noemden we dat. Dit spul maakten we eerst in een betonmolen klaar en vervolgens spoten we er de blokken mee in. Op één dag lagen er wel 2400 blokken te wachten om ingespoten te worden; eerst de ene kant, vervolgens werden alle blokken gedraaid en kon de andere kant ingespoten worden.’ Na het beton en sierbeton deed het staal haar intrede in Bergschenhoek. Langzaam verdween het beton van het terrein en met het verdwijnen hiervan leek de automatisering en regulering binnen het bedrijf steeds meer terrein te winnen. Spijtig, zo heeft Henk Stolk dat toen ervaren. ‘Waar ik vroeger vaak voor taken tussendoor werd gevraagd, kon dat later met al die nieuwe wetgeving en ISOcertificeringen niet meer zo gemakkelijk helaas. Ik kan me nog goed de leuke ervaringen uit die tijd herinneren. Zoals die keer dat ik met een grote vuilniscomprimator in de bak van een VW-busje over de Zeelandbrug reed. In de derde versnelling, vechtend tegen de storm die er op dat moment overheen raasde. Achteraf nog een wonder dat het allemaal goed ging, maar leuk was het zeker!’ Of wat te denken van de koffie die Oma Rook vroeger voor het personeel en leveranciers zette; de Arbodienst van nu zou haar gelijk aanklagen vanwege het beschikbaar stellen van te straffe, gloeiendhete 100°C bakkies koffie … maar oh, wat waren die lekker!’
Lucht, Rook en Water
36
Stapels betonnen ventilatiekanalen wachten om vervoerd te worden
Familie in bedrijf
37
Mart Blijleven vervoert vanaf het eerste uur beton voor de familie Rook
De productie van spiraalgefelste buizen komt vanaf de jaren 70 op gang
De introductie van staal 41
Familie in bedrijf
Het jaar 1970 vormt een belangrijke mijlpaal in de ontwikkeling van de ventilatiedivisie van de dan nog Rook Groep, de toekomstige Bergschenhoek Groep B.V., toen nog bekend als Industrie en Handel Maatschappij “Bergschenhoek� B.V.. Tot aan de jaren zeventig heerst er woningnood in Nederland. Op grote schaal worden woonhuizen gebouwd om aan de enorme vraag te kunnen voldoen. De woningbouw is gestandaardiseerd en de functionele ontwerpen kunnen in grote aantallen tegelijk gebouwd worden. Op jaarbasis zijn dit destijds 130.000 tot 150.000 woningen. Vanaf de jaren zeventig komt er verandering in de manier van bouwen. Er komt meer aandacht voor leefruimte, en de isolatie en ventilatie van woonhuizen gaat een rol spelen. Deze ontwikkeling doet de familie Rook besluiten om mechanische woonhuisventilatoren en spiraalgefelste luchtkanalen te ontwikkelen. In het begin worden deze geproduceerd naast de bestaande betonnen rookgasafvoersystemen, maar de sendzimir (voorverzinkt) gefelste ventilatiekanalen verdringen het beton steeds meer. In 1985 wordt definitief afscheid genomen van de betonnen rookgastak. Het is een ontwikkeling die toenmalig directeur Adriaan Rook overigens decennia eerder zag aankomen, zo blijkt uit een passage uit een accountantsrapport. Op de vraag of de artikelen van Hercules N.V. in het assortiment van het concern passen wordt het volgende antwoord gegeven:
Het begin van een lange traditie
43
De vestiging in Bergschenhoek
“Naar wij van de Heer Adr. Rook [Adriaan Rook] vernamen, ziet deze in de nabije toekomst wel een ontwikkeling in deze richting. Naar zijn verwachting zal bij de systeembouw meer en meer gebruik worden gemaakt van zwaar beton. Dit zal de afzet van lava e.e. kunnen bemoeilijken en het is dan van belang om aan deze bouwers een ander artikel, nl. Ontluchtingselementen aan te bieden.” Met de introductie van staal binnen het bedrijf is de basis gelegd voor het latere zeer succesvolle Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek B.V. Het is niet de enige gebeurtenis die van grote invloed is geweest op de ontwikkeling van de Rook Groep, de latere Bergschenhoek Groep B.V.. In 1970 overlijdt ook Elias Rook, die dan nog maar 48 jaar is. Elias heeft twee zoons en een dochter. Met zijn overlijden
<< De buizen worden in verschillende diameters gemaakt
komen de 26-jarige Hugo en zijn jongere broer Gerard, voor een lastige keuze te staan. Hugo werkt al een tijd in het bedrijf, maar Gerard heeft er bewust voor gekozen om niet in het bedrijf te gaan en zit in militaire dienst. Met zijn elektrotechnische achtergrond was er geen passende baan in het bedrijf van zijn vader. Wel belooft hij zijn vader op zijn sterfbed om na zijn diensttijd twee jaar in het bedrijf mee te draaien, om te beginnen als zijn chauffeur. Voordat Gerard deze belofte kan inlossen, overlijdt Elias. Gerard wil vanwege zijn belofte aan zijn vader in het bedrijf treden, maar zijn ooms houden dit af. Gerard gaat vervolgens aan de slag bij een elektrotechnische importeur. Een half jaar later – Gerard is dan 22 jaar – verzoekt een van de ooms hem alsnog om in het familiebedrijf te komen werken. Gerard wil dit wel en sinds 1972 is hij niet meer uit het bedrijf weggeweest.
Familie in bedrijf
45
DRIJFVEREN EN KERNWAARDEN
Integriteit In gesprek met vader en zoon Acharki
S
Lucht, Rook en Water
48
aïd en L’Ami Acharki vormen een bijzonder verhaal over integriteit en continuïteit binnen een familiebedrijf. Het is ruim veertig jaar geleden, 22 september 1975 om precies te zijn, als Saïd Acharki op de Boterdorpseweg in Bergschenhoek fietst. Saïd is afkomstig uit Marokko, sinds kort woonachtig in Nederland en op zoek naar een baan. Onderweg passeert hij Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek B.V. en besluit hij af te stappen. Een beslissing waarvan hij tot op de dag van vandaag geen spijt heeft gehad. ‘Ik werd aangenomen en kon direct beginnen.’ Hij heeft dan nog geen werkervaring in Nederland, maar dat maakt niet uit; destijds leerde je al doende op de werkvloer. ‘Vanaf het begin werd ik hier heel goed ontvangen; ik voelde me direct welkom en de familie is altijd eerlijk en goed voor mij geweest.’ In de dertig jaar dat hij er werkt heeft Saïd Acharki het bedrijf zien ontwikkelen en groeien. ‘Toen ik begon, zag het er hier heel anders uit. Er liepen varkens, kippen en schapen waar nu grote productiehallen staan. Een boer had er zijn boerenbedrijf en rond het terrein stonden kassen en waren er weilanden, tot aan Pijnacker aan toe.’ Inmiddels heeft de nieuwe woonwijk deze glastuin- en akkerbouw volledig verdrongen en heeft de omgeving een metamorfose ondergaan. In de periode dat Saïd Acharki bij Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek B.V. begint wordt er vooral met beton gewerkt. Het is zwaar werk dat buiten op het terrein wordt verricht. Met de opkomst van staal, verdwijnen de betonnen schoorsteenkanalen langzaamaan uit de productie en verplaatsen de werkzaamheden zich naar de productiehal. ‘Het begon met één machine voor het maken van kleine, stalen buizen. Later kwamen er steeds meer machines bij en werden de buizen langer. Er kwamen ook steeds meer mensen om al het werk af te krijgen.’ Saïd Acharki kan de namen van zijn collega’s nog zo opnoemen, evenals die van de directeuren voor wie hij werkte; Cees en Adriaan Rook.
De oude machine waar Saïd Acharki altijd aan werkte, staat nog steeds in het bedrijf, zij het nu prominent bij de ingang van het kantoorpand. Als hij erbij staat, weet hij nog precies aan te geven hoe de machine werkt en hoe hij er een buis mee moet draaien. 32 jaar lang stapt hij op doordeweekse dagen in Rotterdam op de bus om naar zijn werk te gaan. Het is een ritje van 9 kilometer waar hij geen moment spijt van heeft gehad. Datzelfde geldt voor zijn zoon L’Ami Acharki die in 1996 bij het bedrijf begint dat inmiddels is omgedoopt tot Bergschenhoek Luchtcomfort. ‘Voor mij was dit een bewuste keuze. Ik kende het bedrijf al doordat ik als kind af en toe met mijn vader meeging. De omgeving voelde vertrouwd en ik vond het een mooi bedrijf om voor te werken.’ L’Ami Acharki werkt er inmiddels zeventien jaar, waarvan hij maar één dag ziek thuis is gebleven. Begonnen als uitzendkracht is hij nu medeverantwoordelijk voor het transport van alle uitgaande goederen. ‘Ik plan de routes van a naar b voor de chauffeurs en geef ze instructies mee. Tegenwoordig kennen we een 24-uurs levering voor onze klanten; voor 15:00 uur besteld, betekent morgen in huis.’ De transporten worden verzorgd door Mart Blijleven, samen met zijn neef Steven, ook weer een familie in dienst van het familiebedrijf. ‘Dit bedrijf heeft gewoon iets; het geeft je een warm gevoel. Vanaf de eerste dag dat ik hier werkte voelde ik mij direct thuis. Een beetje alsof je je eigen nest binnenstapt. De mensen die dit hebben opgebouwd hebben het hart op de juiste plek. Niet alleen zakelijk, maar ook menselijk. Er wordt hard gewerkt, maar er is ook tijd voor een kop koffie.’ Samen zijn Saïd en L’Ami goed voor 47 arbeidsjaren binnen Bergschenhoek, waarvan er vijf samen. Over continuïteit gesproken…
Familie in bedrijf
49
50
Lucht, Rook en Water
De Volkswagen Transporter in een loods op het terrein in Bergschenhoek
Afscheid van beton
De periode tussen het einde van de jaren zeventig tot het begin van de jaren negentig is een turbulente in het familiebedrijf. Op het gebied van de bedrijfsactiviteiten voert beton de boventoon. Door veranderingen in de woningbouw, er worden minder prefab woningen gebouwd en dus is er minder vraag naar prefab beton, besluit men zich meer te richten op het zachte beton dat gebruikt wordt voor gietbouw. In 1974 wordt de betoncentrale Oosthoek in Alphen aan de Rijn overgenomen, gevolgd door centrales in Krimpen aan de IJssel en Oudenbosch. Begin jaren tachtig vindt vervolgens de overname van een van de afnemers van zand en grind plaats: Beton industrie Nederhemert. Het wordt de derde betonfabriek in het bezit van de familie Rook, naast die in Oudenbosch en Alphen aan de Rijn. In de jaren tachtig worden alle fabrieken (harde beton) samengevoegd onder de naam De Hoorn Nederhemert en de betoncentrales (zacht beton) als De Hoorn Beton. Na het verdwijnen van de betonnen luchtventilatiekanalen, zouden de betonfabrieken en betoncentrales tot aan de jaren negentig nog onderdeel van het bedrijf blijven vormen.
Binnen de familie breekt vanaf eind jaren zeventig een onrustige periode aan. Het begint met het overlijden van moeder Adriana in 1976. Tot die tijd was zij degene die de boel bij elkaar hield en waarnaar werd geluisterd; een rol die niemand na haar overlijden echt over zou nemen. Op bestuurlijk niveau breekt er een turbulente tijd aan. Begin jaren tachtig kiest Adriaan zijn eigen weg buiten het bedrijf. Dit brengt een schok teweeg. Verschillende familieleden verkopen hun aandelen. De toekomstvisies van de overgebleven aandeelhouders lopen sterk uiteen. Ze zijn op dat moment nog met zâ&#x20AC;&#x2122;n zevenen; Chris, Arie, Adrie, Cees en de neven Gerard, Hugo en Christiaan. Niet lang daarna worden ze door de Zwitserse firma Holderbank benaderd met de vraag of er interesse bestaat om het bedrijf te verkopen. Het merendeel van de familie staat hier positief tegenover; het dag en nacht werken en de vele onderlinge discussies valt hen zwaar en ze staan open voor een verkoop. Alleen Christiaan, Hugo en Gerard willen vooralsnog met het familiebedrijf door. In eerste instantie gaat de koop niet door.
51
Familie in bedrijf
Er kon direct geleverd worden vanuit de voorraad op het terrein in Bergschenhoek
Lucht, Rook en Water
54
Tot aan 1990 blijft beton binnen het bedrijf
De Hoorn Beton
Onder leiding van… Hugo en Gerard hebben niet lang als directe collega’s samengewerkt. ‘Alleen in de periode van 1972-1978 werkten we in de vakantie samen. Dat wil zeggen, Hugo was toen mijn baas. Een van mijn vakantiebaantjes was het afvoeren van betonafval. Afgekeurde blokken beton werden vermalen en konden zo weer als grondstof voor nieuw beton dienen. Hugo keek vanuit zijn werkkamer op de parkeerplaats uit en controleerde iedere trekker waarmee ik langsreed. Ik werd namelijk per lading op een trekker betaald. Ik zie hem nog vanuit het raam naar beneden roepen; twee gulden, twee gulden vijftig, afhankelijk van de hoeveelheid. Ik begon altijd met een extra volle kar, net zo lang tot hij doorhad dat de ladingen steeds minder werden en hij één gulden vijftig riep…,’ memoreert Gerard. Hugo werkte vanaf eind jaren zeventig in Alphen aan de Rijn, ook na overname begin jaren negentig, en zou tot aan 2003 de zeggenschap over De Hoorn Beton blijven voeren.
Met name Gerard heeft het vermoeden dat de Zwitsers niet in alle bedrijfsonderdelen geïnteresseerd zijn. Hij verwacht dat ze al snel na de koop afstand zullen doen van de luchtventilatie-activiteiten. De familie wil de mogelijkheid behouden om dit onderdeel terug te kopen, maar in verband met een door de Zwitsers geëist concurrentiebeding zou dit onmogelijk zijn.
Verkoop
Begin 1990 toont de Belgische firma Obourg, deels eigendom van Holderbank (het latere Holcim), interesse in het bedrijf. Een groot deel van de familie haalt opgelucht adem als deze mogelijkheid tot verkoop zich aandient. ‘Ik was de eerste die mijn hand opstak,’ zegt zus Adrie hierover. ‘Het bedrijf werd steeds groter en op het laatst zat ik er twee tot drie dagen in de week. Mijn man begreep niet dat ik de zaak van mijn vader wilde verkopen, maar ik was het helemaal zat. Later was mijn man toch ook wel blij met het besluit en heeft zijn draai in het nieuwe bedrijf goed gevonden. De verkoop wordt doorgezet en op 1 januari
1991 wordt Obourg de nieuwe eigenaar. Lang is het bedrijf niet uit de handen van de familie geweest, want twee jaar later, op 1 augustus 1992 kopen drie van de voormalige aandeelhouders een deel van het bedrijf terug. Dit zijn oom Cees, Hugo en Gerard. Ze pakken de draad met Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek B.V. weer op en weten het bedrijf in korte tijd met een aantal overnames weer stevig op de kaart te zetten.
Familie in bedrijf
55
Het begin van een lange traditie
57
â&#x20AC;&#x2DC;Het geheim van succes is in eerste instantie er klaar voor zijnâ&#x20AC;&#x2122; Henry Ford (Amerikaanse autofabrikant 1863-1947)
De pijlers
Het kunstwerk Vuur, Rook en Lucht, Water van kunstenaar Willem van Scheijndel
Vuur, rook, lucht en water… de pijlers van Bergschenhoek Groep B.V.
De pijlers
63
I
n de vergaderzaal van het hoofdkantoor van de Bergschenhoek Groep hangt het drieluik Vuur, Rook en Lucht, Water van kunstenaar Willem van Scheijndel. Dit opvallende kunstwerk symboliseert op kleurrijke wijze waar de Bergschenhoek Groep voor staat. Wat bijna zestig jaar geleden begon met een handel in zand en grind, is decennia later uitgegroeid tot een vooraanstaand, internationaal bedrijf op het gebied van lucht- en ventilatiesystemen, rookgasafvoer en weg- en waterbouw. Inmiddels beslaat de Bergschenhoek Groep zo’n tien werkmaatschappijen en heeft ze deelnemingen in verschillende bedrijven. De groep is actief in Europa, Azië en binnenkort wellicht ook op andere continenten en telt ca. 460 werkne-
mers. De groep treedt op als producent en toeleverancier voor zowel woning-, weg- als waterbouw en heeft tot op de dag van vandaag gebruik gemaakt van een diversiteit aan grondstoffen zoals zand, grind, beton, staal of kunststof. Diversiteit in alle segmenten van bouwnijverheid en grondstoffen is leidend geweest bij de verschillende strategische allianties en overnames die de groep heeft verricht – en waarschijnlijk in de toekomst nog zal verrichten. Sinds 2000 heeft Bergschenhoek Groep B.V. haar werkzaamheden ondergebracht in drie verschillende divisies; lucht- en ventilatietechniek, rookgasafvoer, civiele techniek en waterbeheersing.
Lucht, Rook en Water
66
Naast woning- en utiliteitsbouw, worden steeds vaker producten voor specifieke sectoren geproduceerd
Samen vormen ze met hun focus op lucht, rook en vuur, en water de pijlers van het bedrijf.
Lucht: de kunst van het ventileren De basis voor Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek is al in 1919 door Huig Rook gelegd, maar de start van Hercules N.V. in de jaren vijftig markeert het eigenlijke begin van de lucht- en ventilatie divisie. Jaren later, in 1978, wordt naast de vestiging in Bergschenhoek, het eerste zelfstandige filiaal van Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek in Mierlo geopend. Een jaar later gevolgd door de definitieve afstoting van de fabricage van betonwaren. De activiteiten die de Bergschenhoek Groep in deze periode op het gebied van civiele techniek ontwikkelt, vallen nog onder de noemer Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek en het zou nog tot 2000 duren eer dit wordt ondergebracht in de huidige werkmaatschappij Bergschenhoek Civiele Techniek B.V.
Na de opening in Mierlo volgt de productielocatie in Staphorst (1984) en de filialen in Amsterdam (1998), Barendrecht (2001), Eijsden (2012) en Rijssen (2013). Ook de locatie in Bergschenhoek ondergaat een aantal veranderingen. In 1998 komt er een nieuw magazijn en een nieuwe productiehal, in 2003 gevolgd door de bouw van een nieuw hoofdkantoor. Verschillende naamswijzigingen gaan gepaard met de groei en ontwikkeling die Bergschenhoek Groep B.V. doormaakt. Van het Industrie- en handelsmaatschappij Bergschenhoek B.V. uit de jaren zestig via het alom bekende Bergschenhoek Luchtcomfort (sinds 2005), verricht de divisie sinds 2014 onder de merknaam R-Vent Group haar activiteiten op het gebied van ventilatie- en luchtbehandelingssystemen. De werkzaamheden blijven inmiddels niet beperkt tot woningbouw en utiliteitsbouw; de R-Vent Group ontwikkelt tevens producten voor meer specifieke sectoren, zoals de zorg-, maritieme- en agrarische sector.
Een ronde met Hugo Rook zelfde verzorgdheid aantreffen. Al sinds ik hier in de jaren zestig werkzaam was, heb ik daar altijd op gelet. Zie ik iets op het terrein of in een hal ronddwarrelen, dan pak ik het op. Zo ben ik opgevoed en dit hebben we ook altijd aan onze medewerkers meegegeven. Het doet dan ook wel pijn als je oude betonmixers van ons verwaarloosd ziet rondrijden.’ Een ronde langs het terrein levert ook een bezoek aan het Experience Center op. Het 800 m2 grote Experience Center is gevestigd in een loods op het terrein van Bergschenhoek Groep B.V.. Hugo Rook loopt zichtbaar trots de hal van het Experience Center in en vertelt enthousiast over het ontstaan van het Center en de mogelijkheden die het te bieden heeft. ‘Bij de R-Vent Group stellen we kennis, vakmanschap en klantgerichtheid hoog in het vaandel. Niet alleen hebben we een eigen afdeling engineering, maar we kunnen sinds 2013 ook een beroep doen op ons Experience Center. Hier staan alle verschillende oplossingen die wij op het gebied van ventilatie en luchtbeheersing kunnen bieden opgesteld. Afnemers kunnen hier testen welk product het beste aansluit bij hun wensen. Daarnaast gebruiken we de ruimte ook voor het geven van instructie aan installateurs.’ Dit doet de Bergschenhoek Groep vanuit de gedachte dat “dingen die mensen horen vergeten ze, wat mensen zien onthouden ze, maar wat mensen ervaren begrijpen ze”. Een leuk detail in het Center is de oude Volkswagen Transporter Pick-up die er staat. ‘Dit soort wagens gebruikten we vroeger voor het vervoeren van ons materiaal. Dat kun je je nu niet meer bedenken als je de enorme opleggers ziet waarmee Mart Blijleven hier nu de spullen komt afhalen. Deze wagen komt tegenwoordig alleen nog de deur uit als ik haar meeneem naar een van de rally’s die ik graag rijd!’
67
De pijlers
H
et is alweer een hele tijd geleden dat Hugo Rook in het bedrijf werkzaam was, maar hij kent nog steeds bijna ieder bedrijfsonderdeel en veel van de medewerkers bij naam. Zo ook binnen de vestiging van Bergschenhoek Luchtcomfort, terwijl hij deze al in 1978 verruilde voor De Hoorn Beton in Alphen aan den Rijn (onderdeel van de Rook Groep). Desondanks komt Hugo Rook hier nog graag; hij loopt regelmatig een rondje over het terrein, brengt de krant bij zijn dochter of neef John op kantoor langs of eet met een van de kleinkinderen een kroketje in de kantine. Daarnaast maakt Hugo sinds de oprichting in 2000 deel uit van de raad van commissarissen. ‘Als ik een rondje over het terrein loop, kijk ik gelijk of alles er netjes uitziet. Het is belangrijk dat het terrein en de hallen er verzorgd bij liggen,’ geeft Hugo Rook aan, ‘niet alleen voor onszelf, maar zeker ook voor de mensen die hier moeten werken. Dat zijn niet alleen onze eigen medewerkers, maar ook chauffeurs en leveranciers die hier op het terrein komen.’ Niet alleen de buitenkant is netjes verzorgd, ook in de kantoren, magazijnen en productiehallen is alles strak georganiseerd. ‘En dat geldt voor al onze vestigingen. Overal zal je een
DE MENSEN ACHTER DE SCHERMEN
Berend Bloemhof Bergschenhoek Luchtcomfort, Staphorst
Lucht, Rook en Water
68
De mannen van het staal produceren hulpstukken voor ieder vraagstuk
Het begin van een lange traditie
69
DRIJFVEREN EN KERNWAARDEN
Ontwikkeling In gesprek met Martin Brouwer
‘E
en bedrijf in ontwikkeling is wat mij interesseert en fascineert. Het feit dat ik al sinds 1978 bij de firma betrokken ben, geeft aan dat Bergschenhoek Groep B.V. dit wat mij betreft typeert,’ aldus Martin Brouwer, de huidige Business Development Directeur van R-Vent Group B.V..
Lucht, Rook en Water
70
In de afgelopen veertig jaar heeft Martin Brouwer niet alleen de Bergschenhoek Groep zich zien ontwikkelen tot het bedrijf dat ze nu is, in deze periode heeft hijzelf ook de ontwikkeling doorgemaakt van tekenaar op de tekenkamer tot lid van de directie van R-Vent Group. ‘Via een kennis van mij, kwam ik destijds met het bedrijf in contact. Bij mijn sollicitatiegesprek was ook Gerard Rook aanwezig. Het gesprek verliep erg soepel en de volgende dag stond ik al achter de tekentafel.’ Martin Brouwer start in de periode van de overgang van de betonnen ventilatiekanalen naar de stalen spiraalgefelste buizen. ‘Ik heb nog net een paar betonnen ventilatiekanalen mogen tekenen; twee lijntjes naar boven en klaar was het kanaal.’ Niet lang daarna wordt hij verantwoordelijk voor de productie, daarna het magazijn, tot hij benoemd wordt tot bedrijfsleider logistiek. ‘Ik kan me de eerste grote exportorder uit die tijd nog goed herinneren. Vanuit Saoedi Arabië kwam de vraag of wij buizen voor elektrische bedrading in beton konden ontwikkelen. De druk –en de belangen- waren zo groot dat we hiervoor een extra machine aanschaften. We hebben containers vol buizen die kant op gebracht, tot het moment dat het vanwege smokkelgevaar in kratten vervoerd moest worden.’ Om ook aan deze vraag te kunnen voldoen, ontwikkelt de Industrieen handelmaatschappij speciale kratten. ‘Het hele terrein stond ermee vol, zo groot was die exporthandel destijds.’ Dankzij zijn technische achtergrond, wordt er vaker een beroep op hem gedaan als er machines of andere producten ontwikkeld moeten worden. ‘Eén van de mooiste opdrachten die ik kreeg, was het opzetten van een productielocatie in Staphorst.’ Omdat de vraag in de Noordelijke provincies steeds
groter wordt besluit Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek in de regio een vestiging te openen. ‘We zijn in Staphorst begonnen met een magazijn en een productiehal van tweeduizend vierkante meter. In die hal stonden maar twee machines; één voor buizen en één voor plooibochten. Later kwam daar nog een knipschaar bij en begon het meer en meer op een echte productiestraat te lijken.’ Voor Martin Brouwer is Staphorst een walhalla; de techniek ligt hem, hij mag investeren en ontwikkelen. ‘Staphorst blijft altijd wel een beetje mijn kindje; ik heb de locatie tenslotte ook van grond af aan opgebouwd.’ Naast het realiseren van nieuwe productielocaties, gaat de ontwikkeling van Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek als bedrijf ook door in specifieke producten. ‘Onze innovatieve, stalen aardappelventilatiekanalen zijn daar een erg mooi voorbeeld van. Het sluiten van aardappelmeelfabrieken begin jaren tachtig, betekende voor de boeren dat zij aardappels langer moesten bewaren, met mogelijk kans op rot. Als antwoord op de behoefte vanuit de markt hebben we een ventilatieproduct weten te ontwikkelen dat inmiddels zijn weg over de gehele wereld heeft weten te vinden.’ Op eenzelfde manier kwam de ontwikkeling van waterbassins tot stand. ‘Dit kwam door een brainwave van Adriaan Rook. Er waren al wel schalen en waterbassins, maar niet in een dergelijke uitvoering. Door iets aan de reeds bestaande golfplaten toe te voegen, ontstond een nieuw product; de watertank.’ Innovatie heeft de Bergschenhoek Groep hoog in het vaandel staan en tegenwoordig is dit ondergebracht in de afdeling Business Development. Hier wordt de behoefte aan producten of systemen getoetst en komt vernieuwing en verandering tot stand, ook beleidsmatig. ‘De grootste uitdaging voor de toekomst is om specialismen binnen de groep verder uit te bouwen. Er zijn veel spelers, ook Europese, die op ons vakgebied groot zijn geworden en het is de vraag of je hiermee de concurrentie als zelfstandig bedrijf aankan. Het is een beetje eten of gegeten worden.’
De pijlers
71
75
Overnames en deelnemingen
Onder de R-Vent Groep vallen verschillende bedrijven waarvan het bedrijf volledig eigenaar is of deelnemingen. Sommige allianties zijn uit nood geboren, andere het resultaat van reeds jarenlange samenwerkingen. Eén van de bedrijven waar de groep in deelneemt is Vespi B.V., in 2010 ontstaan vanuit een samenwerking tussen Verhulst Klimaattechniek B.V. en R-Vent Group B.V. Dankzij deze samenwerking in Vespi B.V. heeft de R-Vent Group B.V. haar assortiment op het gebied van ronde, ovale en rechthoekige luchtkanalen voor zowel de woning- en utiliteitsbouw als voor de industrie in Nederland kunnen uitbreiden. Ook in het buitenland wordt continu gekeken naar mogelijkheden tot uitbreiding, getuige de inlijving in 2011 van de Poolse Roha Group Sp.zo.o en de oprichting van R-Vent Belgium BVBA in datzelfde jaar. De Bergschenhoek Groep was al eerder actief in Polen, maar met het verwerven van de Roha Group heeft het een van de grotere spelers op het gebied van luchtventilatie in Polen ingelijfd. Onderdeel van de Roha Group is het eveneens Poolse Rekuperatory dat ventilatiesystemen uitwerkt, levert en laat installeren. Ventermo valt ook onder de Roha Group
en is een groothandel in ventilatieproducten en warmteunits. Ventermo verkoopt haar producten niet alleen in Polen, maar levert ook aan R-Vent Netherlands en R-Vent Belgium. Dit is een mooi voorbeeld hoe de buitenlandse ondernemingen en de afdelingen in Nederland daar waar mogelijk samenwerken. Een ander onderdeel van de R-Vent Group, is het in 2012 opgerichte Spiraliet B.V.. Dit bedrijf verzorgt vanuit voorraad de rechtstreekse levering van ventilatie- en luchtbehandelingsproducten aan groothandels en andere voorraadhoudende partijen. R-Vent Group B.V. besluit in 2013 te participeren in het bedrijf Dutch Heatpump Solutions B.V. ‘We zien steeds meer combinaties in de markt verschijnen waarbij warmtepompen naast, of in combinatie met lucht- en ventilatiesystemen worden toegepast. De Hydrotop van Dutch Heathpump Solutions is daar een mooi voorbeeld van. Door een dergelijk gespecialiseerd bedrijf aan onze activiteiten in de lucht- en ventilatiemarkt te koppelen, kunnen we voor een versnelde ontginning van deze duurzame systeem oplossing in de markt zorgen,’ onderbouwt Jeroen Rook (destijds nog als directeur van R-Vent Group) de keuze voor de deelneming.
De pijlers
Productie en voorraad
Lucht, Rook en Water
76
De bloemenrand is een mooi voorbeeld van slimme innovatie
Eén van de meest recente overnames betreft de ventilatieactiviteiten van Heycop Systemen B.V. die onder de nieuwe naam Heycop Ventilatie B.V. in de markt worden gezet. ‘Als marktleider op het gebied van ventilatiesystemen willen we de klant het complete portfolio van C- en D-ventilatiesystemen aan kunnen bieden. C ventilatiesystemen kenmerken zich door het aanvoeren van verse buitenlucht via roosters in ramen of muren en een mechanische afvoer van binnenlucht via ventilatoren. D- ventilatiesystemen regelen zowel de aanvoer van verse buitenlucht als de afvoer van vervuilde binnenlucht mechanisch. Met de toevoeging van de productgroepen van Heycop verstevigen we onze positie op het gebied van C-systemen voor zowel de renovatie als de nieuwbouw. Daarnaast past Heycop, met meer dan honderd jaar ervaring, perfect bij ons familiebedrijf dat kan bouwen op bijna honderd jaar ervaring,’ zo kondigt Jeroen Rook de overname in mei 2015 aan.
Investeren in innovatie
‘We staan altijd open voor vernieuwingen binnen onze branche, ook al lijken sommige innovaties op het eerste gezicht een bedreiging voor onze eigen business te zijn,’ aldus Gerard Rook.
Een goed voorbeeld hiervan is de recente deelname in de Zweedse producent Climate Recovery. Climate Recovery maakt geïsoleerde luchtventilatiekanalen uit gerecycled glas, zand en soda. De flexibele kanalen van Climate Recovery zijn vijftig procent lichter dan stalen ventilatiekanalen en kunnen gemakkelijker getransporteerd en geïnstalleerd worden. De verwachting is dat dit compleet nieuwe product op termijn geïsoleerde spiraalbuizen zal vervangen. ‘In Zweden staat een fabriek met een compleet nieuw ontwikkelt machinepark, gericht op een nieuwe productiewijze. Het is mooi om te zien hoe dit in korte tijd gerealiseerd is. Op dit moment opereren we met Climate Recovery nog in een niche markt, maar de verwachting is dat dit in de toekomst het product op het gebied van ventilatiekanalen zal worden. Waar we vijftien jaar terug nog maar tien procent van de luchttechnische leidingen isoleerden, zie je dat tegenwoordig de vraag naar warmte winnende producten steeds meer toeneemt nu we zuiniger met onze energie willen en moeten omgaan.’ Buiten dat het product goed aansluit bij de verduurzaming binnen de groep, levert het ook nog andere voordelen op. ‘De producten worden vanuit Zweden rechtstreeks aan landendistributeurs geleverd. Dit kan met grote aantallen
tegelijk, omdat de kanalen plat vervoerd kunnen worden. Dit in tegenstelling tot onze spiraalbuizen waarmee we ook altijd onnodig veel lucht vervoeren. Waar we bij onze buizen berekend hebben dat het tot 220 kilometer loont om buizen te transporteren in tegenstelling tot het bouwenvan een productielocatie, ligt dit in geval van Climate Recovery vele malen hoger; dan gaat dit pas spelen bij tweetot drieduizend kilometer. Daarnaast biedt het lichte materiaal veel voordelen voor de arbeidsomstandigheden.â&#x20AC;&#x2122; Het systeem van Climate Recovery is toepasbaar op zowel nieuwbouw als renovatie projecten. Hoewel het in aanschaf duurder is dan spiraalbuizen, is de bewerking tot geĂŻsoleerde spiraalbuizen velen malen duurder. â&#x20AC;&#x2DC;De huidige methode om spiraalbuizen te isoleren is kostbaar; eerst worden ze opgehangen, waarna er vervolgens aparte installateurs komen om de buizen van isolatiemateriaal te voorzien.
77
De pijlers
Innovatie op het gebied van machines zoals in Zevenbergen (boven) of producten zoals van Climate Recovery (onder)
Lucht, Rook en Water
80
Rook en vuur: perfectie in rookgasafvoer Al sinds het begin van haar bestaan houdt Bergschenhoek Groep B.V. zich bezig met het ontwikkelen van rookgaskanalen (toen nog onder de naam Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek B.V.). In eerste instantie van beton, om later over te stappen op stalen- en kunststof afvoersystemen. De toetreding van Cox Geelen tot de groep betekent in 2000 een mooie aanvulling op deze activiteiten. Al in 1997 is met dit Limburgse bedrijf een strategische alliantie aangegaan, die uiteindelijk zal leiden tot een volledige inlijving ruim drie jaar later. Cox Geelen richt zich op de ontwikkeling en fabricage van rookgasafvoersystemen die in vrijwel ieder huishouden terug te vinden zijn. Het bedrijf streeft met behulp van ruim 140 medewerkers naar eigen zeggen ‘naar een langdurige en brede vertegenwoordiging van haar producten binnen de sector van verwarming en woningbouw door middel van het aanbieden van creatieve oplossingen die een toegevoegde waarde hebben voor
de gebruiker en die op een sociaal en maatschappelijk verantwoorde manier worden voortgebracht.’ Net als Bergschenhoek Groep B.V. is het internationaal georiënteerde Cox Geelen van oorsprong een familiebedrijf. Het bedrijf wordt in 1871 als kunstsmederij door Theodorus Hubertus Cox opgericht en maakt ijzeren wenteltrappen en hekwerken. Het duurt tot het einde van de negentiende eeuw voordat het zich volledig op de productie van pijpen voor kachels en fornuizen zal gaan richten. Theo Cox overlijdt in 1915 en het bedrijf wordt voortgezet door zijn zonen, en later door zijn kleinzoon Hubertus Cox. In de oorlogsjaren heeft Cox Geelen het moeilijk. Nadat het bedrijf, inclusief de voorraden en het personeel, gevorderd wordt door de bezetter, wordt Roermond in november 1943 gebombardeerd. Ook Cox Geelen wordt hierbij niet gespaard. Door het bombardement komt de machinale productie stil te liggen en schakelt het bedrijf voor het maken van kleinere producten gedwongen over op ouderwets handwerk.
Systeem voor luchttoevoer en rookgasafvoer (CLV) in Mechelen >
Het begin van een lange traditie
81
Lucht, Rook en Water
82
De oude productiehal van Cox Geelen
De nieuwe productielocatie van Cox Geelen in Eijsden
83
Na de oorlog, in augustus 1946 , wordt het bedrijf opnieuw opgebouwd, ditmaal aan de Scharnerweg in Maastricht. Voorzichtig worden de bedrijfsactiviteiten weer opgepakt, nu uitgebreid met verschillende producten voor de bouwen pluimveehandel. Een belangrijk jaar in de geschiedenis van Cox Geelen is 1965, het jaar dat de komst van aardgas markeert. Kolen en olie verdwijnen meer en meer naar de achtergrond en de vraag voor rookgasafvoersystemen groeit explosief.
Terug naar de oorsprong
Het zou nog tot 1971 duren eer Cox Geelen verhuist naar de huidige locatie in Eijsden. Destijds was de familie Cox nog voor 100% eigenaar van het bedrijf. Er volgen een aantal mindere jaren tot Cox Geelen uiteindelijk in 1982 aan de Amerikaanse kachelproducent Preway wordt verkocht. Het blijkt niet eenvoudig om vanuit de Verenigde Staten een bedrijf in Nederland aan te sturen en dit is de oorzaak dat toenmalig directeur W.A. Eggers
het bedrijf in 1986 terugkoopt. Hij bouwt de onderneming verder uit en verkoopt het in 1991 aan de Rotterdamse familie Bijpost. Deze familie is bekend met de familie Rook en zij besluit eind jaren negentig de strategische alliantie met deze familie aan te gaan. In het jaar 2000 komt Cox Geelen geheel in handen van Bergschenhoek Groep B.V.. Dankzij deze overname heeft de Bergschenhoek Groep een kwalitatief hoogstaande speler in huis die voor iedere rookgas-oplossing een passend product weet te leveren. De vooral op export gerichte producten die de hal in Eijsden verlaten, kenmerken zich door een ronde, concentrische uitvoering. Door het toevoegen van dit product aan haar assortiment, heeft de groep inmiddels het gehele scala van aansluitingen voor zowel eengezinswoningen als voor gelaagde bouw met betrekking tot cv-ketels, dak- en muurdoorvoeren en prefab-schoorstenen in huis. â&#x20AC;&#x2DC;Met de aankoop van Cox Geelen waren we weer terug bij waar we waren begonnen; producent en handelaar in schoorstenen,â&#x20AC;&#x2122; geeft Gerard Rook aan.
De pijlers
Ook op het gebied van renovatie zijn er veilige rookgasafvoer oplossingen
Lucht, Rook en Water
88
Tussen de producten zitten ware kunststukken
Een bijzonderheid op het terrein van Cox Geelen is het volledig ingerichte laboratorium. Dit sluit geheel aan bij de traditie die de Bergschenhoek Groep heeft op het gebied van innovatie en ontwikkeling. Alle producten kunnen hier uitvoerig getest worden met behulp van geavanceerde
proefopstellingen en een windtunnel. Dat er tussen de producten die de productie verlaten soms (letterlijk) ware kunststukjes zitten, getuigt het door Gijs Bakker ontworpen kachelpijpcollier dat in het bezit is van het Rijksmuseum.
Op zoek naar synergie onderhoudswerkzaamheden van panden, maar ook de inhuur van uitzendkrachten en adviesdiensten hoort hierbij.’ Om te komen tot een centraal inkooporgaan, moest er eerst gekeken worden naar de huidige stand van zaken. ‘En dat was best wel een ding. Er moesten data worden uitgewisseld, inkoopomzetten per leveranciers worden gedeeld en marges op verkopen worden getoond.’ Sinds 2010 komen de vertegenwoordigers van de verschillende werkmaatschappijen regelmatig bijeen om kennis te delen en ervaringen uit te wisselen. ‘Dit is vooral ook te danken aan John Rook. Als inkoopmanager van R-Vent Group organiseerde hij destijds excursies bij de verschillende werkmaatschappijen zodat iedereen elkaar wat beter leerde kennen. Er ontstond een opener sfeer en wat meer vertrouwen in elkaar.’ Toen John Rook andere taken erbij kreeg, werd Bart Merx gevraagd zijn rol als voorzitter van het CIO over te nemen. Hij kwam in een goed opgemaakt bed terecht. ‘Het team was gesmeed en mijn rol werd ervoor te zorgen dat het CIO transparanter en beter geborgd werd binnen de totale organisatie. We zijn begonnen met het schrijven van een meerjarenplan. Dit hebben we getoetst met de holding en vervolgens met alle directeuren van de verschillende werkmaatschappijen. Het was bijna een soort roadshow!’. De aanpak van Bart Merx en zijn mede CIO kompanen was nieuw. ‘We kregen veel feedback en doordat we daar wat mee deden creëerden we draagvlak binnen alle werkmaatschappijen.’ Bart Merx verwacht dan ook dat de synergie binnen de Bergschenhoek Groep steeds meer zal groeien. ‘De crux van samenwerken is het besef dat als je iets doet dat niet perse alleen ten gunste van de eigen werkmaatschappij hoeft te zijn, ook al word je daar in eerste instantie op “afgerekend”. Het gaat om het besef dat als je iets doet wat ook goed is voor de ander, je daar als totaal de vruchten van plukt.’
89
De pijlers
S
amenwerken van werkmaatschappijen binnen een groep gaat niet automatisch, daar weet Bart Merx alles van. ‘De verschillende werkmaatschappijen binnen de groep kan je het beste zien als autonome ondernemingen met eigen afdelingen voor onderdelen als ICT en administratie. Op inkoopgebied wordt sinds een aantal jaar de samenwerking opgezocht. Het Centraal Inkoop Overleg is hiermee het eerste echte samenwerkingsverband binnen de groep. Het orgaan regelt de centrale inkoop van producten en diensten die door de groep worden afgenomen. ‘Denk hierbij aan tastbare zaken als kantoorartikelen,
DE MENSEN ACHTER DE SCHERMEN
Elly Konings Cox Geelen B.V., Eijsden
Lucht, Rook en Water
90
De productielijn in Eijsden is een schitterend voorbeeld van goed uitgedachte logistiek
DRIJFVEREN EN KERNWAARDEN
Zelfstandigheid In gesprek met Roger Lippertz
I
n de 140 jaar dat Cox Geelen bestaat, heeft het bedrijf zich ontwikkeld van een kunstsmederij via een metaalbewerkings- en kunststofmontagebedrijf tot de kunststof rookkanalen producent dat het nu is. Hoe heeft Cox Geelen zich gedurende al die jaren kunnen evolueren en haar activiteiten kunnen continueren? Aan het woord is Roger Lippertz, sinds 2007 directeur van Cox Geelen.
Lucht, Rook en Water
92
Cox Geelen is een echt familiebedrijf. Door de alliantie met Bergschenhoek Groep B.V. in 2000 heeft inmiddels een vierde familie zeggenschap over het bedrijf gekregen. Ondanks, of wellicht dankzij, de verschillende wisselingen van de wacht, is Cox Geelen in staat gebleken haar activiteiten succesvol te continueren. Kan Roger Lippertz verklaren hoe dit succes tot stand is gekomen? ‘Ik denk dat één van onze krachten is gelegen in het feit dat we aan de ene kant ons sterk focussen op het ontwikkelen van een bepaald product of activiteit, maar aan de andere kant ook flexibel zijn om mee te bewegen met wat er om ons heen gebeurt. Zo waren onze werkzaamheden in 1992 vooral gericht op de Nederlandse markt en maar 5% van onze producten was bestemd voor export.’ Tot de alliantie in 1997, richtte het bedrijf zich vooral op rookgasproducten, verschillende toeleveringsproducten en producten rondom ventilatie. Door de samenwerking met de Bergschenhoek Groep verdwenen de ventilatieproducten vanuit Eijsden richting Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek. ‘Dat was op dat moment wel even slikken, want hiermee verdween een derde van onze omzet. Maar door onze focus meer te leggen op concentrische producten en kunststof buizen wisten we eigenhandig binnen twee jaar weer op het oude omzetniveau te komen en was onze continuïteit gewaarborgd. Bovendien zijn we in die jaren op zoek gegaan naar andere markten om aan te boren en die vonden we over de grens. De buitenlandse markt is tot op de dag van vandaag nog steeds onze grootste en belangrijkste afzetmarkt en dit heeft er mede voor gezorgd dat inmiddels 88% van onze productie bestemd is voor het buitenland.’ De financiele stabiliteit
van Bergschenhoek Groep B.V. heeft Cox Geelen geen windeieren gelegd. Dankzij deze positie heeft Cox Geelen investeringen kunnen doen die noodzakelijk waren voor de ontwikkeling van het bedrijf. Cox Geelen opereert in een marktsegment waar een aantal grote klanten de markt beheerst. ‘Veel kleinere klanten klonteren samen in diverse grotere toestelfabrikanten, OEM’s. De producten die we voor hen maken zijn zeer specifiek en moeten voldoen aan bepaalde certificaten. Omdat de producten zo specifiek zijn, zullen dergelijke
aluminium en kunststof producten. Zoals die markt toen is verdeeld, zo is deze eigenlijk nog steeds.’ Bang om hierdoor een te grote afhankelijkheid van bepaalde klanten te krijgen en daarmee in te boeten op haar zelfstandigheid, is Cox Geelen vooralsnog niet. ‘We kijken continu om ons heen en zoeken naar mogelijkheden om onze werkzaamheden uit te breiden. Dit kan het resultaat zijn van de ontwikkeling van nieuwe producten, maar kan ook van de vraag naar goedkopere producten. De HR-ketel is behoorlijk uitontwikkeld, daar zit niet zoveel beweging meer in. Tegenwoordig dwingt de markt tot goedkopere en simpelere producten, tegen dezelfde kwaliteit. Het gaat dan niet meer zozeer over de techniek als zodanig, maar meer om de vraag hoe je met dezelfde performance een goedkoper product kunt maken.’ Daarnaast verkent Cox Geelen voor nieuwe klanten ook steeds vaker de randen van Europa, zoals in de richting van Turkije en Hongarije. ‘Dit doen we veelal via contacten die we op internationale beurzen hebben opgedaan. Tussen de bedrijven uit deze landen zitten zeker potentiële klanten die echte groeidiamantjes zijn, en het is de kunst deze te herkennen en actie te ondernemen. Onze investeringen lopen soms twee tot drie jaar voor op wat noodzakelijk is. Het heeft in onze optiek geen zin om te wachten; dan loop je kans de trein te missen en je weet nooit wanneer de volgende weer langskomt.’
93
De pijlers
klanten niet snel overstappen naar een andere toeleverancier. Deze moet hiervoor namelijk over het algemeen zijn gehele productiesysteem aanpassen en dat vraagt om een investering van tonnen.’ Dit betekent aan de ene kant dat een groot deel van de omzet van Cox Geelen is gegarandeerd, en aan de andere kant dat het lastig manoeuvreren is in een dergelijke statische klantenmarkt. ‘Het is moeilijk om andere OEM’s aan je te binden en wij waren in de jaren negentig net op tijd. In die tijd werd de markt van grote roestvrijstalen fabrikanten ‘verdeeld’. Wij hebben daarop ingespeeld en kwamen met goedkopere
Het begin van een lange traditie
95
DRIJFVEREN EN KERNWAARDEN
Duurzaamheid In gesprek met Robbert Kamphorst
D
uurzaamheid: dé manier om invulling te geven aan de toekomst, zo is ook de mening van Robbert Kamphorst, directeur Bergschenhoek Civiele Techniek B.V.
Lucht, Rook en Water
98
Van alle bedrijfsonderdelen binnen Bergschenhoek Groep B.V. behoort Bergschenhoek Civiele Techniek (BCT) tot één van de meest vooruitstrevende als het gaat om maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het bedrijf loopt op het gebied van duurzaamheid voorop en directeur Robbert Kamphorst is hier zichtbaar trots op. ‘In de bijna dertig jaar dat ik bij de Bergschenhoek Groep werk, heb ik op dit gebied veel zien veranderen. Duurzaam ondernemen werd voorheen vaak gezien als modegril en had een geitenwollensokken imago. Ook binnen ons bedrijf, waar we vroeger weinig hadden met duurzaam ondernemen. Rond 2012 heb ik hier verandering in proberen te brengen. Ik introduceerde de slogan “Groen is poen”, om hiermee bij het personeel aan te geven dat er geld verdiend kan worden met duurzaam ondernemen. Extern werd dat de slogan “Groen moet je doen” om aan te geven dat we ook vanuit BCT meewerken aan een goede toekomst voor mens en maatschappij. Door dit soort initiatieven zag ik langzaam het beeld van duurzaam ondernemen ten positieve veranderen. Er kwam een bewustwording tot stand dat met maatschappelijk verantwoord ondernemen een invulling aan de toekomst gegeven kon worden.’ Deze kanteling is verder op gang gebracht door de overheid die met initiatieven als de CO2 Prestatieladder en Duurzaam Inkopen bedrijven aanzet tot een duurzame bedrijfsvoering, niet alleen intern maar ook bij de uitvoering van projecten. ‘De CO2 Prestatieladder maakt de CO2 uitstoot voor bedrijven inzichtelijk en een CO2 Footprint legt deze vast in een certificaat. Een goede classificering dankzij onder andere energiebesparing, efficiënt materiaal gebruik en gebruik van duurzame energie, biedt bedrijven voordeel bij aanbestedingsprojecten.’ In vier jaar tijd is BCT er in geslaagd haar CO2 Footprint te halveren en het bedrijf heeft de ambitie om binnen een aantal jaren geheel CO2 neutraal te ondernemen. ‘Toch is de Bergschenhoek Groep onbewust altijd al redelijk duurzaam
geweest. Niet alleen heeft het bedrijf met betrekking tot haar medewerkers een langetermijnplanning, ook op het gebied van grondstoffen en het recyclen van afval zijn we duurzaam bezig. Zo is staal een honderd procent recyclebaar product en laten we ons eigen afval al jaren recyclen.’ Ook het wagenpark met zuinige en elektrische auto’s, het inkopen van groene stroom, het optimaliseren van productieprocessen en het aansporen van medewerkers om bewuster om te gaan met verwarming en licht, zijn voorbeelden van de verduurzaming binnen BCT. Dit is voornamelijk de verdienste van Robbert Kamphorst die zijn visie succesvol heeft weten over te brengen binnen de gehele Bergschenhoek Groep. ‘Doordat wij onze ideeën en activiteiten op dit gebied zowel intern als extern zijn blijven communiceren, is duurzaamheid inmiddels verankerd in de bedrijfsfilosofie. Iedereen voelt intrinsiek het belang van duurzaamheid en de huidige directie heeft dit tot één van de kernwaarden van Bergschenhoek Groep B.V. benoemd. Ook voor de toekomst ziet hij nog volop kansen op het gebied van duurzaamheid. ‘Ik werk hier nu bijna dertig jaar en ben nooit klaar met mijn werk. In het begin dacht ik nog wel eens; nog drie jaar en dan ligt heel Nederland vol met buizen en is onze markt verzadigd. Maar zo werkt het gelukkig niet, er is altijd werk.’ Zeker op het gebied van wegenbouw liggen er kansen. ‘Na de eerste snelweg in 1955, volgde in de jaren zestig een periode met volop wegenbouw. Het merendeel van de constructies van toen is bijna aan het einde van de levensduur. Om de bereikbaarheid binnen Nederland te waarborgen moeten we producten ontwikkelen om snelwegen te renoveren zonder ze af te sluiten. Een hele uitdaging die wij graag aangaan.’ BCT heeft voor dit soort productontwikkelingen eigen ingenieurs in dienst, maar werkt hiervoor ook vaak samen met leveranciers. ‘In het zoeken naar een oplossing zit wel een spanningsveld. Wat doe je eerst? Focus op duurzaamheid of het bedenken
van een slimme oplossing? Als het enigszins kan proberen we dit te combineren. Zo trachten we onze concurrentie, met name vanuit de hoek van beton en pvc, een stap voor te zijn met een goed verhaal over staal. Onze slogan Gegolfd staal, geweldig sterk! haakt hier op in: staal als ideale grondstof voor de renovatie van snelwegen: met minder materiaal creëren we een zo groot mogelijke sterkte en leveren we een duurzaam product.’ BCT is marktleider in wat ze doet en wil voorop blijven lopen. Dat het bedrijf met haar verhaal succesvol is, blijkt wel uit de cijfers. Ondanks dat de markt voor grond-, weg-, en waterbouw dalend is, stijgt het marktaandeel van BCT nog steeds. Om dit te kunnen continueren is het bedrijf actief bezig met innovaties. ‘Een innovatieproject waar we nu mee bezig zijn, is het ontwikkelen van een geheel energieneutraal huis.
Zonnepanelen op het dak zorgen binnenshuis voor de opwarming van een met water gevulde buis. Dankzij een warmtewisselaar levert de buis als een soort batterij opgewekte energie als dat nodig. Om dit in de praktijk uit te kunnen proberen, starten we mogelijk met een energie neutrale studentenwoning, maar het zou ook een proefopstelling in onze productiehal kunnen zijn. Een mooie bijkomstigheid is dat het één van de weinige projecten is waarbij direct wordt samengewerkt met R-Vent Group. Dit maakt het tot een innovatief project waar ze extra trots op zijn. ‘Als elk huis in Nederland een dergelijke buis nodig heeft betekent dit voor BCT een mooi product voor de toekomst. Bovendien hebben we voor de isolatie van de buis de R-Vent Group nodig, dus dit project is ook nog duurzaam tot en met.’
De pijlers
99
Lucht, Rook en Water
100
De weg naar een economische en duurzame toekomst
Niet alleen op het gebied van lucht en rook is Bergschenhoek Groep B.V. continu op zoek naar partners die een positieve bijdrage aan haar marktpositie kunnen leveren. Ook binnen de divisie die zich richt op civiele techniek en waterbeheersing hebben samenwerkingen en overnames geleid tot de sterke positie die de Bergschenhoek Groep op dit terrein verworven heeft. Dit is ooit begonnen met de oprichting van Bergschenhoek Civiele Techniek. Bergschenhoek Civiele Techniek vindt haar oorsprong in de overname van Hatrag Bouwsystemen B.V. en Flexal B.V., allebei gevestigd in Zevenbergen. De bedrijven zijn gespecialiseerd in het produceren en verkopen van stalen duikerbuizen. De aankoop, in 1994, van Riovalve Holland B.V., een producent van waterbeheersingsproducten uit
Lucht, Rook en Water
102
Het begint met een stalen plaat
Ermelo, betekent een verbreding van de activiteiten op het gebied van civiele techniek. In eerste instantie worden de activiteiten als afdeling ondergebracht bij Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek, voordat ze worden verzelfstandigd in de nieuwe werkmaatschappij Bergschenhoek Civiele Techniek, vanaf dat moment werkzaam vanuit zowel Zevenbergen als Bergschenhoek. Bergschenhoek Civiele Techniek produceert voornamelijk producten die gericht zijn op de sectoren weg- en waterbouw. In Zevenbergen worden groot formaat buizen gemaakt die onder andere gebruikt worden voor duikers, veetunnels en ecopassages. Deze buizen kunnen een
maximale doorsnede hebben van wel drie meter en zijn hiermee een factor tien groter dan de op luchtventilatie gerichte buizen die in Bergschenhoek gemaakt worden. Dankzij het staal zijn de zogenoemde SPIROsol buizen lichter dan beton en eenvoudiger, en dus sneller te plaatsen. Daarnaast zijn de gegolfde stalen buizen sterk en is er minder basismateriaal voor de constructie nodig. Al met al vormen de SPIROsol buizen een duurzaam en economisch aantrekkelijk product. Duurzaamheid is sowieso iets waar binnen Bergschenhoek Civiele Techniek erg op wordt gelet. Het bedrijf wil een significante rol spelen in het duurzamer maken van de natte en droge infrastructuur van Nederland.
We willen natte en droge infrastructuur duurzamer maken
Overname door de concurrent
Als er iets moois op ons pad komt, kunnen we dat met moeite laten liggen
Naast het produceren van buizen, is Bergschenhoek Civiele Techniek specialist in het ontwikkelen en produceren van producten uit gegolfde staalplaten. Dit loopt uiteen van wanden voor schat- en tunnelbouw, beschoeiingsytemen, geleiderails en aardappelventilatiekanalen tot water- en mestopslagsystemen. In het verleden richtte Bergschenhoek Civiele Techniek zich ook op waterbeheersingsproducten, maar met de overname van KWT in 2007 zijn deze activiteiten in dit bedrijf ondergebracht.
Water: de inlijving van KWT
KWT Group B.V. maakt sinds 2007 onderdeel uit van Bergschenhoek Groep B.V.. Binnen de groep is het in 1988 oorspronkelijk opgerichte bedrijf verantwoordelijk voor de productie en levering van waterbeheersingsproducten. De letters KWT staan voor Kunststof Waterbeheersingstechniek. Een naam waarmee het bedrijf van oudsher wil aantonen dat zij als een van de eerste binnen haar sector producten van het kunststof High Density Polyethyleen maakt. Tegenwoordig is daar roestvijstaal aan toegevoegd. KWT produceert onder andere afsluiters, kleppen, stuwen, vlotterunits en hevels voor binnen- en buitenlandse klanten. Dit gebeurt vanuit de hoofdvestiging in Biddinghuizen, maar ook vanuit de nevenvestiging in Bulgarije. De klanten – veelal waterschappen, gemeentes, betonproducenten en aannemers – worden vanuit de verkoopafdelingen in Biddinghuizen, België en Bulgarije bediend. De producten variëren van standaard artikelen tot op maat gemaakte producten, wel altijd gericht op water. Waar Bergschenhoek Civiele Techniek zich voornamelijk richt op de Nederlandse markt, zijn KWT en Rowat Asia actief in het buitenland. De deelname in dit laatste bedrijf is destijds uit nood geboren. Op de producten die door Bergschenhoek Civiele Techniek in Azië geleverd werden, kwam bovenop de kostprijs een heffing van dertig tot veertig procent aan invoerrechten. Hierdoor was het voor Bergschenhoek Civiele Techniek onmogelijk om de concurrentiestrijd met lokale
105
De pijlers
Wat doet het met een bedrijf als het werd overgenomen door een van haar grootste concurrenten? Rob Lichtendahl, oud-vestigingsleider Bergschenhoek Civiele Techniek in Zevenbergen heeft hier ervaring mee. Voordat Flexal B.V. in 1993 door Gerard Rook wordt ingelijfd bij de weg- en waterbouw activiteiten van Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek B.V., heeft het bedrijf al wat turbulente jaren achter de rug. In 1973 begint de Zwitserse ingenieur Hans Koenig met de productie van Flexal, dunwandig gegolfd staal. Het blijkt een succes; de dunwandige buizen zijn voor veel doeleinden geschikt. ‘Koenig kwam er als snel achter dat de buizen multiinzetbaar waren; voor opslag en het geleiden van water en lucht bijvoorbeeld. Je kon er zelfs koeien doorheen laten lopen!’ Na het overlijden van Koenig wordt het bedrijf verkocht aan een Amerikaanse firma, alvorens het overgaat in Duitse handen. Deze laatste overname betekent tevens de verhuizing van Hooge Zwaluwe naar de huidige vestigingsplaats Zevenbergen. De Duitse eigenaar verkoopt het bedrijf aan een van haar dealers, Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek. ‘In het begin was het wel even wennen. De bedrijfsvoering vanuit Bergschenhoek was behoudender dan we gewend waren en, passend bij een familiebedrijf, ook een stuk zuiniger.’ Met de overname vindt er ook een overheveling van een aantal bedrijfsactiviteiten van het Noord-Brabantse Zevenbergen naar Bergschenhoek plaats. ‘Het was jammer om de omzet gestaag te zien dalen, maar dat paste uiteindelijk wel bij de kleinere vestiging die wij werden. Onze administratieafdeling en onze vertegenwoordiger verdwenen ook richting Bergschenhoek.’ Met de verzelfstandiging van Bergschenhoek Civiele Techniek (BCT) in 1995 verandert er ook een en ander voor de vestiging in Zevenbergen. ‘Als vestiging van BCT kregen we een stuk van onze zelfstandigheid terug. Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek en BCT waren twee aparte bedrijven, ieder verantwoordelijk voor de eigen bedrijfsactiviteiten.’ Als oud-medewerker ziet Rob Lichtendahl de toekomst voor de Bergschenhoek Groep en BCT Zevenbergen positief tegemoet. ‘Als ik kijk naar de ontwikkelingen van de afgelopen jaren, ook die tijdens de crisisjaren, is het een geruststellende gedachte dat de familie het bedrijf niet in delen heeft opgeknipt, maar met de huidige opvolging juist aantoont als familiebedrijf door te willen gaan. Er zullen af en toe best roerige tijden komen, maar daarvoor heb ik een goed advies: Kijk naar riet, dat blijft heel lang en buigt een keer. Doe dat dan ook. Buig een keer, dan overleef je de storm wel!’
Het schilderij Regenboog van Willem van Scheijndel
Continuïteit door diversiteit
Op de derde verdieping van het hoofdkantoor van Bergschenhoek Groep B.V. hangt het schilderij Regenboog van Willem van Scheijndel. Het is een opvallend schilderij; de bontgekleurde regenboog is afgebeeld als een cirkel, zonder duidelijk begin of eind, waar verschillende vogels voorbij
vliegen. Er is voortdurend beweging, terwijl de regenboog consequent blijft schijnen, zo lijkt. Hiermee vormt het schilderij een mooie metafoor voor de Bergschenhoek Groep. Voortdurend in beweging, kansen zien en grijpen, maar toch ook standvastig. Continuïteit is wat de familie drijft, niet alleen in de wijze waarop zij directieopvolging heeft geregeld, maar ook in de manier waarop zij haar onderneming voert. Door de diversiteit in werkzaamheden is de Bergschenhoek Groep minder afhankelijk van een enkele branche en creëert ze op deze wijze continuïteit voor de onderneming op de langere termijn. De deelneming in het Zweedse Climate Recovery in 2015 markeert een van de meest recente transacties van Bergschenhoek Groep B.V.. Met Climate Recovery heeft de groep op het gebied van luchttechniek het meest moderne in huis gehaald en lopen hiermee met de Zweden voorop. ‘Nu is het zaak om ervoor te zorgen dat de recent binnengehaalde producten en bedrijven volledig kunnen integreren in Bergschenhoek Groep B.V., alvorens ons op nieuwe overnames en innovaties te storten,’ geeft Gerard Rook aan. ‘Maar aan de andere kant…,’ nuanceert hij zijn gemaakte opmerking meteen, ‘…zeg nooit nooit, want het is ook wel weer zo dat als er iets moois op ons pad voorbijkomt, zoals bijvoorbeeld Heycop Ventilatie, we dat met moeite kunnen laten liggen. Daar zijn we als familie al bijna honderd jaar veel te veel ondernemers voor!’
De pijlers
ondernemingen aan te gaan. Door het oprichten van een kleine productielocatie in Maleisië, werd het Nederlandse bedrijf in staat gesteld om de eenvoudig te produceren producten zonder heffingen en dus goedkoper te leveren. De meer complexe producten worden nog steeds buiten Azië geproduceerd en merendeel daarvan komt inmiddels rechtsreeks vanuit KWT Biddinghuizen. Dankzij haar eigen afdeling engineering is KWT in staat om accuraat en snel op specifieke wensen van klanten in te spelen. De driedimensionale ontwerpen die de afdeling verlaten zijn rechtstreeks gekoppeld aan de technologie die de machines op de productieafdeling aansturen. Deze korte lijnen maken van het bedrijf een innovatieve, probleemoplossende en daardoor slagvaardige producent van kwalitatief hoogstaande producten. Eigenschappen die inmiddels ook ver buiten de lands- en Europese grenzen worden gewaardeerd, getuige de klanten en handelspartners op vrijwel alle continenten.
107
DE MENSEN ACHTER DE SCHERMEN
William Coenders Bergschenhoek Civiele Techniek B.V., Zevenbergen
Gegolfd Staal; Geweldig Sterk!
Lucht, Rook en Water
108
Innoveren voor de toekomst
Lucht, Rook en Water
110
KWT heeft een eigen afdeling engineering
Menno Kersbergen is sinds 1998 met de familie Rook verbonden. Dit begint in Alphen aan de Rijn, waar hij destijds onder leiding van Hugo Rook als controller werkzaam is bij De Hoorn Beton. Door een privé verhuizing naar een ander deel van Nederland, komt er een einde aan zijn werkzaamheden voor het, inmiddels door het Zwitserse Holcim overgenomen, De Hoorn Beton. Hij maakt een overstap van beton naar waterbeheersing en komt in 2011 bij KWT in Biddinghuizen terecht, waar hij inmiddels financieel directeur is. De overstap betekent ook een overgang in bedrijfscultuur. ‘Na de overname kwam De Hoorn in handen van een grote internationale speler. Binnen Holcim vormden we het kleinste onderdeel, met maar vier vestigingen in Nederland tegenover zestig in België en honderd in Frankrijk.’ Een behoorlijk verschil met de positie die KWT binnen het
Nederlandse familiebedrijf inneemt. Want hoewel ze binnen de Bergschenhoek Groep qua omvang ook een van de kleinere werkmaatschappijen vormt, is KWT zeer zeker niet de minst belangrijke. ‘Voor de toekomst liggen er op het gebied van waterbeheersing nog volop kansen. De Nederlandse markt krimpt, maar de buitenlandse markt is nog volop in beweging. Door de veranderingen van ons klimaat krijgen we wereldwijd steeds vaker te maken met verschillende vormen van wateroverlast. Het is een vervelende ontwikkeling, maar het is er ook een die kansen biedt voor bedrijven die actief zijn op het gebied van waterbeheersingssystemen.’ De ontwikkeling van het St. Germans gemaal in Engeland is een mooi en prestigieus
111
voorbeeld. KWT werkte mee aan het project en leverde destijds alle schuiven, kleppen en schotbalken voor dit nieuwe - en tevens grootste – gemaal van Engeland. (zie afbeelding op bladzijde 106) ‘Helaas zijn we niet de enige die kansen ziet in de ontwikkeling van waterbeheersingssystemen en we zullen ons dus duidelijk moeten onderscheiden van de concurrent. Het maken van producten op het gebied van waterbeheersing is geen rocket sience; sterker nog, een product van ons is relatief eenvoudig na te maken. We zien dan ook dat de concurrentie een behoorlijke inhaalslag aan het maken is, maar waar ze weinig aan kunnen veranderen is de jarenlange ervaring die wij inmiddels hebben opgebouwd.’ Dankzij deze ervaring is KWT in staat om op niveau met de klant mee te kunnen denken in het
zoeken naar oplossingen. Door zich bovendien op het gebied van engineering en bedrijfsvoering continu te innoveren, probeert ze een voorsprong op de concurrentie te houden. ‘Een mooi voorbeeld hiervan is de implementatie van een nieuw en uniek softwaresysteem. Hiermee zijn we beter en sneller in staat om belangrijke data op het gebied van onze inkoop, verkoop en voorraadbeheer inzichtelijk te krijgen. Doordat we onze interne organisatie goed op de rit hebben, kunnen we sneller anticiperen en zo onze concurrentie een stap voor blijven. Ik zie de toekomst dan ook vol vertrouwen tegemoet!’
De pijlers
KWT is specialist in waterbeheersingsystemen
â&#x20AC;&#x2DC;De toekomst hangt af van wat je nu aan het doen bentâ&#x20AC;&#x2122; Mahatma Gandhi (Indiaas politicus 1869-1948)
Het begin van een lange traditie
De toekomst 113
Consolideren voor later
Huig Rook, die met zijn schip Rival de onderneming start. Tijdens de periode die daarop volgt wordt het bedrijf onder leiding van zijn zoons, de tweede generatie, geconsolideerd. Vanaf begin jaren zestig treedt de derde generatie aan die verantwoordelijk is geweest voor de sterke expansie van het bedrijf; deze generatie heeft het bedrijf gemaakt tot wat het nu is. â&#x20AC;&#x2DC;Tijdens de laatste decennia realiseerden we een groei van wel 400%, vooral dankzij de acquirerende activiteiten die Gerard samen met zijn broer Hugo en oom Cees initieerde. 115
De toekomst
B
ijna honderd jaar na de eerste activiteiten van Huig Rook ziet de wereld er totaal anders uit dan toen. Wat betekent deze snel veranderende wereld voor een vierde generatie die klaarstaat om het roer van een tot een wereldwijde onderneming uitgegroeid familiebedrijf over te nemen? Welke lessen uit het verleden neemt deze vierde generatie mee naar de toekomst? In de rijke geschiedenis hebben drie generaties ieder een eigen bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van de huidige Bergschenhoek Groep. Het begint met de pioniersgeest van
DRIJFVEREN EN KERNWAARDEN
Flexibiliteit In gesprek met Arie en Mart Blijleven
A
l meer dan 45 jaar verzorgt de firma M. Blijleven en Zonen transporten voor de Bergschenhoek Groep. Wat is het geheim van een samenwerking die al zo lang kan bestaan? Een gesprek over continuïteit en flexibiliteit met Arie Blijleven en zijn neef Mart Blijleven.
Lucht, Rook en Water
116
‘We reden al voor de Bergschenhoek Groep in de periode dat de lava nog los op het terrein lag te wachten totdat het met shovel in bakken werd gegooid,’ begint Arie Blijleven. ‘Sinds die tijd is er ontzettend veel veranderd en als je ziet wat het bedrijf vandaag de dag is, vind ik dat het gigantisch mooi geworden is.’ Ruim 45 jaar heeft hij als chauffeur de transporten voor de Bergschenhoek Groep verzorgd. ‘Het is eigenlijk allemaal begonnen toen ik een keer kwam laden in opdracht van de firma Speksnijder en Adriaan Rook –
Arie Blijleven heeft ruim 45 jaar voor de familie gereden
de toenmalige directeur – aan mij vroeg of ik niet altijd exclusief voor hem wilde rijden.’ Tot dat moment rijden Arie en zijn broers ook voor andere opdrachtgevers, zoals de firma Speksnijder. ‘Ik heb toen gelijk ja gezegd, want een beetje vastigheid als je voor jezelf werkt is wel prettig. In het begin vervoerde ik vooral betonblokken en omdat ik ook hielp met laden, heb ik ontzettend veel van die blokkies in mijn handen gehad. Het was zwaar werk, ook omdat we toen nog geen kraan op de wagen hadden. We maakten bovendien lange dagen; overal waar schoorsteenkanalen nodig waren, daar reden we naartoe. ’s Ochtends om 4:00 vertrokken we van huis, om ’s avonds om 21:00 uur pas terug te keren. Er werd altijd goed voor ons gezorgd: als we tijdens etenstijd nog moesten laden in Bergschenhoek stond er altijd een maaltijd voor ons klaar,’ zo vertelt Arie Blijleven.
Na al die jaren samenwerking voelt de Bergschenhoek Groep voor de familie Blijleven ook een beetje eigen. ‘De groep hoort gewoon bij ons. Ik was vier jaar oud toen ik voor het eerst op het terrein kwam en ik loop er nu inmiddels 46 jaar rond. Dat zegt wel wat,’ geeft Mart Blijleven aan. Dat gevoel van eigen maakt de Blijlevens tot goede ambassadeurs voor de firma, zo weet ook Arie Blijleven te vertellen. ‘Onderweg deden we weleens een bakkie bij de monteurs of andere afnemers; polsten we direct even waarom ze ook zaken deden met andere leveranciers en dit koppelden we dan terug aan de directie van Bergschenhoek.’ Als je zo lang met elkaar samenwerkt, groei je met elkaar mee. Doordat je goed van elkaar weet wat er speelt, ben je ook in staat om hier op in te spelen en je waar nodig aan te passen. ‘Bergschenhoek is eigenlijk altijd wel in beweging en dat zorgt voor veel veranderingen. We hebben mensen zien komen en gaan, maar wij zijn er nog steeds. Dat komt denk ik vooral doordat we proberen ons richting de firma en de familie zoveel mogelijk flexibel proberen op te stellen.’ De grootste verandering tot nu toe is wel de afgelopen periode. Door de crisis veranderde de bedrijfsvoering binnen Bergschenhoek; er kwamen andere mensen in dienst en het werd zakelijker. ‘Dat vonden we aan een kant
jammer en het was wel even wennen voor ons,’ geeft Mart Blijleven aan, ‘maar we hebben ons zoveel mogelijk aan de de situatie aangepast omdat wij ook wel zien dat dit soort veranderingen in de huidige tijd past.’ Ook bij Blijleven is er een en ander veranderd. Inmiddels is de directie van het bedrijf in handen van Mart en de zoon van Arie. Daarnaast hebben ze personeel in dienst moeten nemen om aan de groeiende vraag vanuit Bergschenhoek te kunnen voldoen. Inmiddels rijden er vijf wagens van Blijleven voor Bergschenhoek en komt er binnenkort een zesde bij. Er is ook een einde gekomen aan de tijd dat Arie Blijleven zittend op een kussen en met een kussen in de rug met de Scania een trailer van drie assen bestuurde. ‘Ruim 45 jaar chauffeuren en ik heb er geen dag spijt van gehad. Ik had vroeger ook kunnen kiezen voor de binnenvaart; mijn vader was namelijk schipper. Maar het ging me allemaal veel te langzaam op het water en daarom ben ik chauffeur op de weg worden.’ Heel af en toe wordt hij nog gevraagd om bij te springen en over het antwoord hoeft hij niet lang na te denken. Hoe de toekomst eruit zal gaan zien? Daar weet Mart Blijleven niet zo snel een antwoord op te geven. ‘De familie Rook kijkt altijd vooruit en als er wat nieuws komt, dan proberen ze dat. Doordat ze alles in eigen hand houden en draaien op eigen mensen, zoals nu met Corine en Jeroen, gaat het goed. Stel, dat er in het ergste geval niet meer op grote schaal gebouwd zou worden … dan gaan ze wel wat anders zoeken, zo handig en flexibel zijn ze wel!
117
De toekomst
’s Avonds laden gebeurt nu niet meer. ‘Tegenwoordig zetten wij grote bakken klaar die vervolgens door het personeel van de Bergschenhoek Groep zelf worden geladen. We hoeven dan alleen de bakken nog ’s ochtends op te halen; avondeten doen we dus gewoon weer thuis’, vult Mart Blijleven aan. Ook het type lading is veranderd. Waar ze vroeger door de hoeveelheid beton voornamelijk gewicht transporteerden, is daar met de komst van de spiraalgefelste buizen verandering in gekomen. ‘De lading is stukken lichter en we vervoeren nu voornamelijk volume’, geeft Mart Blijleven aan. Het meeste volume zit in de SPIROsol-buizen die in Zevenbergen worden gemaakt; met een doorsnede van drie meter zijn dit de grootste buizen die door de Bergschenhoek Groep gemaakt worden. Naast de grote SPIROsol-buizen vervoert hij ook kleinere SPIROsolduikerbuizen. Hij rijdt dagelijks naar Zevenbergen en drie keer in de week naar Staphorst.
Zoals veel andere familiebedrijven heeft Bergschenhoek Groep een sterke traditie Zijn visie luidde: “Als je niet bereid bent om alles op het spel te zetten dan zal je nooit groeien.” Hiermee niet zeggend dat je bewust onverantwoorde risico’s moet nemen. Dit was meer ingegeven door de situatie waarbij Gerard en Hugo soms behoorlijk hebben moeten knokken om van het bedrijf te kunnen maken wat het nu is,’ aldus neef John Rook.
Balans in traditie en ontwikkelen
Lucht, Rook en Water
118
Inmiddels is het de beurt aan de vierde generatie om het stokje over te nemen en een eigen invulling aan de directievoering te geven. De keuzes die Corine en Jeroen hierbij maken worden aan de ene kant bepaald door de ontwikkelingen in de wereld om hun heen, maar aan de andere kant speelt ook de historie en cultuur van het familiebedrijf een grote rol bij de aansturing van het bedrijf. Zoals veel andere familiebedrijven heeft Bergschenhoek Groep een sterke traditie. Tegelijkertijd moeten bedrijven, willen zij succesvol zijn, innoveren en inspelen op ontwikkelingen in de veranderende wereld om hen heen. Hier ligt juist de uitdaging voor familiebedrijven zoals die van de familie Rook. Het is de kunst om het goede uit het verleden te behouden, en tegelijkertijd mee te gaan met je tijd. Dit mag geen reden zijn voor terughoudend handelen, zo blijkt uit de woorden van Gerard als hij spreekt over zijn eigen ervaring. ‘Want juist als je een gezond familiebedrijf bent, kun je op de lange termijn denken, terwijl je activiteiten in het hier en nu verricht. Je hebt als het goed is een buffer opgebouwd die een misser kan opvangen. Ik heb in het verleden ook wel eens kapitaal verspeeld met investeringen die op de lange termijn niets bleken op te leveren. Als ondernemer maak je niet alleen plussen mee, maar ook de minnen. Wil je dit laatste niet, dan moet je geen ondernemer worden.’
De veranderende wereld
Een verschil met het verleden is de snelheid waarmee de wereld verandert en de gevolgen die dit voor bedrijven met zich meebrengt. Ontwikkelingen volgen zich steeds sneller op, en dit vraagt om innovatieve en duurzame oplossingen. Een lijfspreuk van Gerard: ‘vandaag weet ik niet wat ik morgen zal verkopen’, is actueler dan ooit tevoren. Als producent en leverancier van luchtventilatie-producten, rookgas-afvoersystemen en waterbeheersingssystemen heeft Bergschenhoek Groep dagelijks te maken met nieuwe ontwikkelingen op het gebied van gas en waterbeheersing, en het schaarser worden van grondstoffen. Het bedrijf moet zowel antwoord geven op actuele vraagstukken op het gebied van bijvoorbeeld duurzaamheid, als inspelen op toekomstige ontwikkelingen. Waarbij dit alleen mogelijk is als aan een aantal basisvoorwaarden wordt voldaan, zoals een goede interne personele organisatie, het leveren van kwaliteit en het tonen van betrokkenheid. Zo wordt door verschillende bedrijven binnen de groep veel aandacht besteed aan engineering, bijvoorbeeld in het laboratorium op het terrein van Cox Geelen of de afdeling engineering van KWT. Daarnaast wordt binnen Bergschenhoek Civiele Techniek nagedacht over het verbeteren van de duurzaamheid van producten. De recente deelneming in Climate Recovery tenslotte, bewijst dat er ook binnen R-Vent bewuste en toekomstbestendige keuzes worden gemaakt. De snelheid waarmee de veranderingen gepaard gaan, heeft ook gevolgen voor de vraag naar producten en de doorlooptijd daarvan. Zo heeft de bedrijfstak die zich bezighoudt met weg- en waterbouw doorgaans een orderportefeuille van drie maanden, de divisie rookgas van een maand en de luchtventilatietak van een week. Dit vraagt om een flexibele aanpak zodat innovatief geanticipeerd kan worden op de vraag vanuit een steeds veranderende markt. Nederland vormt vooralsnog de thuisbasis voor alle
119
De productie van waterbeheersingsproducten
Verantwoorde groei
De groeistrategie van de groep draagt bij aan de wijze waarop ze haar bedrijfsvoering richting de toekomst vormgeeft. ‘We hebben binnen de Bergschenhoek Groep een beheerste doch duidelijke groeistrategie. We zijn ouderwets opgevoed en dit zie je terug in onze bedrijfsvoering. We proberen ons hierbij niet teveel te laten leiden door de waan van de dag, maar de mooie kansen te pakken waar dat kan,’ aldus Gerard. Dit heeft tijdens zijn directieperiode geresulteerd in verschillende volledige overnames van bedrijven. ‘Een andere manier om te kunnen groeien is door meer samenwerkingen aan te gaan,’ aldus Jeroen. Als familie zijn we de groeistrategie de afgelopen jaren anders gaan bekijken. In plaats van bedrijven volledig over te nemen, staan we tegenwoordig ook open voor deelnemingen. Een ontwikkeling die in het verleden niet denkbaar was geweest, maar waar wij als nieuwe generatie in de huidige tijd volledig achterstaan. Door samenwerkingsverbanden aan te gaan zonder het eigendom of zeggenschap te hebben van je partners vergroot je slagkracht enorm.
De toekomst
activiteiten van de groep en zal dat voorlopig in de toekomst ook blijven. Aan de andere kant is de Nederlandse markt niet meer zo bepalend als vroeger. De markt is veranderd van regionaal naar Europees en wereldwijd. En dan komt de vraag hoe houd je je hierin staande? Er zal binnen de bestaande markt gekeken moeten worden naar producten die interessant voor de (inter)nationale markt kunnen zijn. ‘Innovatieve ideeën worden door Europese en landelijke overheden door middel van nieuwe regelgeving gestimuleerd. De veranderende schaalgrootte beïnvloedt de projecten. In Nederland zullen we niet gauw meer zo’n hoos aan nieuw te bouwen woningen als in de jaren zeventig meemaken. Het kan duurzamer en goedkoper, maar daar is wel een minimale schaalgrootte voor nodig en die is er nu niet. Het is interessant om te kijken hoe we deze projecten in de toekomst met elkaar rendabel kunnen krijgen. Een geïntegreerde aanpak van producenten tot eindgebruiker binnen deze projecten is essentieel om alle voordelen te kapitaliseren,’ aldus Jeroen.
DE MENSEN ACHTER DE SCHERMEN
Willem Jan Boersema KWT, Biddinghuizen
Lucht, Rook en Water
120
Binnen KWT hechten we veel waarde aan de kwaliteit van producten en arbeidsomstandigheden
Van jongs af aan
J Lucht, Rook en Water
122
ohn Rook behoort tot de derde generatie. Als kleine jongen was hij net als zijn neefjes en nichtjes regelmatig op een van de terreinen van de Rook Groep te vinden. Ook bij hem zit het bedrijf dus al jong in de bloedbanen. ‘Ik kan me nog een situatie herinneren toen ik een jaar of 6,7 was. Er werd gebeld op de bedrijfstelefoon en omdat er verder niemand aanwezig was, nam ik de telefoon op. Het was een schipper die vroeg wat er die aankomende week geladen moest worden. Ik dacht even na over wat mijn vader zou zeggen als hij had opgenomen en hoe hij dat altijd deed. “Ga maar om grind” zei ik tegen de schipper die nietsvermoedend ophing nadat hij een opdracht van een klein jongetje had aangenomen. Na een week belde de man mijn vader. “Ik heb het grind geladen, waar moet ik het afleveren?” “Grind?!” was de verbaasde reactie van mijn vader, je had om zand moeten gaan …’ Het zou nog tot 1989 duren eer John echt aan het werk ging in het familiebedrijf. Eerst als vakantiewerker, later bij Hugo
op de expeditieafdeling en orderbehandeling van de betonfabriek in Alphen aan de Rijn. Na een uitstapje van een aantal jaar, keert hij in 2001 terug in het familiebedrijf. Via functies als vestigingsleider en hoofd inkoop klimt hij vervolgens op de stoel van commercieel directeur van de R-Vent groep. ‘Ik zie wel verschil tussen hoe het er vroeger bij het oude Rook-gedeelte van het bedrijf, dat wil zeggen de beton-, zand- en grindhandel, aan toe ging en hoe dat nu binnen Bergschenhoek Groep gaat. De familieperikelen zijn een stuk minder geworden nu er veel minder familieleden met elkaar hoeven samen te werken. De directie heeft een duidelijke visie en strategie uitgestippeld en hoewel het een dynamisch bedrijf is, brengt dit rust in de tent. In de tijd dat de zand- en grindhandel hoogtij vierde, werd de luchtventilatie divisie nog wel eens als het lelijke eendje gezien. Tegenwoordig zou je zeggen dat ze als R-Vent is uitgegroeid tot een prachtige zwaan.’ De afgelopen jaren heeft John de mentaliteit binnen het bedrijf langzaamaan zien veranderen. ‘Iedere generatie heeft
Iedere generatie heeft een eigen inzet en drive
De toekomst
123
een eigen inzet en drive, zo ook de vierde. Net als voorheen is er volop aandacht en zorg voor de bezittingen en de medewerkers, maar de huidige Rook-generatie heeft er op een andere manier oog voor. Tegenwoordig is de work-life balance heel belangrijk. Dit vanuit de overtuiging dat je energie in je werk kan brengen als je energie hebt opgedaan door andere activiteiten.’ Waar vroeger de output werd gerelateerd aan het aantal uren dat je fysiek op kantoor aanwezig was, is dat tegenwoordig niet meer zo. Ook de directieve en top-down aansturing is verleden tijd.
Tegenwoordig zet de directie de kaders neer en worden verantwoordelijkheden lager in de organisatie neergelegd. John vindt het mooi om te zien dat Hugo en Gerard nog steeds zeer betrokken zijn. ‘En dat begrijp ik wel. Beiden hebben veel moeten knokken om van het bedrijf te maken wat het nu is. Voor de vierde generatie is dat een stuk makkelijker, hoewel ze hebben eigenlijk ook twee keuzes: Bergschenhoek Groep B.V. laten groeien of het laten afsterven.’
DRIJFVEREN EN KERNWAARDEN
Kwaliteit In gesprek met Daniel ten Hoor
“W
Lucht, Rook en Water
124
ij gaan op zoek naar het beste van Kwaliteit” luidt één van de kernwaarden van KWT Group. En dan Kwaliteit geschreven met een grote K. Reden genoeg om hierover het gesprek aan te gaan met directeur Daniel ten Hoor. KWT maakt sinds 2007 onderdeel uit van Bergschenhoek Groep B.V.. Een samenwerking die gebaseerd is op wederzijds vertrouwen en zelfstandigheid. Het bedrijf moet haar eigen broek ophouden en dat doet ze goed. KWT is een sterk merk dat ook in het buitenland naamsbekendheid geniet, bijvoorbeeld in landen als Engeland, Frankrijk en Bulgarije. ‘Binnen KWT hebben we een coördinator Kwaliteit, Arbeidsomstandigheden en Milieu (KAM) die de kwaliteit van onze dienstverlening en de producten die wij leveren controleert. Maar ook kwaliteit van de arbeidsomstandigheden voor onze mensen en kwaliteit voor ons milieu hoorden hierbij.’ De KAM-coördinator was destijds nauw betrokken bij de oprichting van de vestiging in Bulgarije in 2005. De vestiging is inmiddels nagenoeg een kopie van de locatie in Biddinghuizen. Het magazijn en de fabriek hebben dezelfde indeling en de afzuiginstallaties en heftafels zijn gelijk aan die in Biddinghuizen. De efficiency-slag die KWT in Nederland heeft gemaakt, is ook hier toegepast. Dat was wel iets wat in het begin nogal wat voeten in de aarde had. De lokale medewerkers hadden totaal geen ervaring op het gebied van waterbeheersing en de technologie erachter. Om vanuit Bulgarije de klanten dezelfde kwaliteit te kunnen leveren, was voor KWT in het begin dan ook een hele uitdaging. ‘Want als je geen ervaring met technologie hebt, is alles nieuw voor je.’ Inmiddels heeft de leerschool haar succes bewezen, getuige het feit dat er naast de standaardproducten nu ook steeds vaker specials gemaakt worden in Bulgarije. ‘In het begin was het nog nodig dat we regelmatig die kant opgingen, maar tegenwoordig is de Bulgaarse vestiging prima aan te sturen vanuit Nederland. Uitbesteden van werkzaamheden aan Bulgarije leek erg spannend, zeker op het gebied van het borgen van onze kwaliteitseisen, maar uiteindelijk werd het dat
niet. De middelen zijn hetzelfde en de mensen zijn goed getraind. Kwalitatief gezien doen ze niet onder voor onze Nederlandse vestiging en we hebben het volste vertrouwen dat dit zo blijft.’ Het succes van Bulgarije maakt dat KWT vaker om zich heen aan het kijken is en het is niet ondenkbaar dat er in de toekomst andere Europese vestigingen worden geopend. ‘Ik zie die toekomst sowieso wel positief in,’ geeft Daniel ten Hoor aan. ‘Op het gebied van kwaliteit zetten we nog steeds stappen vooruit en proberen we continue te verbeteren. Niet alleen op productniveau, maar ook op het gebied van arbeidsomstandigheden. We willen een zo veilig mogelijke werkplek voor onze medewerkers creëren.’ Daarnaast onderzoekt KWT de mogelijkheden om het bedrijf duurzamer te maken. ‘We proberen het afval en het afvalwater te minimaliseren en denken na over een duurzamer wagenpark. Ons zusterbedrijf Bergschenhoek Civiele Techniek heeft op dit terrein al heel wat stappen gezet en door haar ervaringen met ons te delen, helpt dit ons weer verder.’ Ook vanuit de klant komt tegenwoordig steeds vaker de vraag of KWT de duurzame leverancier is waar ze naar op zoek is en door aan de kwaliteitseisen voor ISOcertificeringen te voldoen, maakt KWT dit inzichtelijk. ‘Dit gaat steeds verder. Zo komen klanten steeds vaker vooraf kijken of onze procedures kloppen, hoe de leveranciersbeoordeling eruit ziet en of de certificaten met betrekking tot het onderhoud aan machines op orde zijn. Pas als alles akkoord wordt bevonden, plaatst de klant zijn bestelling. Een heel verschil met hoe in het verre verleden dingen doorgaans binnen ons soort bedrijven geregeld werden.’ Daniel ten Hoor prijst de verandering die KWT heeft doorgemaakt. ‘Eenheid in processen en procedures maakt ons bedrijf minder foutgevoelig. En dat is wat we nodig hebben in het realiseren van onze ambitie: binnen twee jaar vijftig procent groeien in omzet zodat we in 2018 van het rechter naar het linkerrijtje verhuizen en in de top 5 belanden.’
De maatschappelijke betrokkenheid van de RoFa Foundation
M Lucht, Rook en Water
126
aatschappelijk verantwoord ondernemen betekent voor de familie Rook meer dan alleen het maken van bewuste keuzes op het gebied van bedrijfsvoering. Het betekent ook een maatschappelijke betrokkenheid die verdergaat dan de sponsoring van lokale initiatieven. Dit wordt tot uiting gebracht in de Stichting RoFa Foundation die in 2011 is opgericht. Stichting RoFa Foundation wil een waardevolle bijdrage leveren aan de ontwikkeling van jongeren, waar ook ter wereld, zodat zij een grotere kans op een betere toekomst hebben. In de praktijk houdt dit in dat de stichting jongeren financieel ondersteunt zodat zij in hun eigen levensonderhoud kunnen voorzien en in staat zijn onderwijs te volgen. Naast jongeren, richt Stichting RoFa Foundation zich ook op het welzijn en de ontwikkeling van minderjarige kinderen. Deze ambitie komt tot uiting in verschillende projecten die de afgelopen jaren op de steun van de RoFa Foundation konden rekenen, zoals de financiĂŤle ondersteuning van de
stichting Het vergeten kind van Oxfam Novib dat zich richt op de ruim 30.000 kinderen die in verschillende opvanglocaties in Nederland verblijven. Maar ook het schenken van iPads aan het Passercollege in Rotterdam en het sponsoren van de vakantie van de kinderen van weeshuis St. Nicolaas van Myra in Blagoevgrad (Bulgarije) zijn hier mooie voorbeelden van. Niet onvermeld moet de studiebeurs blijven die vanuit Stichting RoFa Foundation beschikbaar is gesteld aan de Bulgaarse studente Tsvetelina Miteva. Toekomstige projecten zijn er ook, zoals bijvoorbeeld het ondersteunen van het Verkaart Development Team bij hun drinkwaterproject voor een meisjesinternaat in Kwale (Kenia) en de ondersteuning van de kinderrechtenorganisatie KidsRight. De veelzijdige en wereldwijde projecten tonen eens te meer het gevoel van verantwoordelijkheid dat de familie niet alleen voor haar medewerkers en bedrijf voelt, maar ook voor de wereld daaromheen.
We willen een waardevolle bijdrage leveren aan de toekomst van jongeren
Het begin van een lange traditie
127
Stuw van KWT in Amstelveen
Lucht, Rook en Water
128
Producten van Cox Geelen (links) en Bergschenhoek Luchtcomfort (rechts)
De vierde generatie kan bouwen op een stevig fundament
Trots op het verleden, een drijfveer voor het heden
Een nieuwe directie, een nieuw kantoor. Op de derde verdieping van het hoofdkantoor zijn de kamers van de huidige directie te vinden. De kamers lijken symbool te staan voor de nieuwe generatie die aan het roer van Bergschenhoek Groep B.V. staat. Naast de klassiek ingerichte herenkamer van Gerard ligt een grote, open en modern ingerichte ruimte waar Corine en Jeroen beiden een bureau hebben. Ze delen niet alleen de directiezetel, maar ook de directiekamer. Het afscheid van Gerard op 11 maart 2016 betekent dat
er binnen het bedrijf voor de derde keer afscheid wordt genomen van een generatie. Gerard trad op 13 maart 1972 formeel in dienst en na 44 jaar werken treedt hij af als voorzitter raad van bestuur om plaats te maken voor de vierde generatie. ‘We hebben als familie ontzettend veel geluk dat er twee familieleden uit zichzelf naar voren zijn getreden om mij op te volgen. En dat ze nog geschikt zijn ook.’ Helemaal verdwijnen doet hij nog niet. Als aandeelhouder en adviseur blijft hij op de achtergrond aanwezig. ‘In het begin zal dit wel wennen zijn want nu is het eerste wat ik doe als ik ’s ochtends wakker wordt mijn laptop openen en de mail checken. Maar ook het ritje van Krimpen naar Bergschenhoek zal ik missen. Ik denk dat het nog best eens voor zal komen dat ik in de auto zit en mezelf erop betrap onbewust de brug richting Bergschenhoek over te steken; maar dat hoeft niet meer. Ik vind het familiebedrijf iets prachtigs en ik hoop dat er nog vele generaties op de bestuurdersstoel zitten. Of we dan nog in dit ‘spul’ zitten, dat durf ik niet te zeggen.’ Jeroen en Corine delen de trots voor wat de familie in bijna een eeuw heeft opgebouwd. ‘Onze voorgangers hebben het zo goed gedaan dat er voor ons als vierde generatie een goed fundament ligt. Zij hebben er al hun energie ingestoken en zijn er met alles wat ze hadden all-in ingegaan om dit neer te kunnen zetten. Het resultaat is een gezonde en goede structuur. Onze uitdaging is het bedrijf zo te situeren dat het ook de volgende generaties meegaat. En als we daarmee het maatschappelijk belang kunnen voortzetten is dat alleen maar fantastisch.’
129
De toekomst
Dit biedt ons daardoor de mogelijkheid om op veel meer plekken in de keten actief te zijn.’ Een grote uitdaging waar de directie nog wel voor staat is te zorgen dat de interne personele organisatie zoals ze nu is, met de mensen en structuren die daarbij horen, voldoende flexibel is om in te spelen op toekomstige ontwikkelingen. Het verleden heeft aangetoond dat het bedrijf wel tegen een stootje kan; ook in tijden van crisis was het in staat personeel te behouden. ‘We zullen altijd kijken hoe we een medewerker, maar ook toeleveranciers en klanten kunnen helpen een volgende stap te zetten. Want als zij de volgende stap zetten, kunnen wij dat ook,’ aldus Corine. ‘Als we ons willen ontwikkelen als bedrijf, moeten we de ontwikkeling van onze medewerkers dus niet uit het oog verliezen. We moeten zoeken naar de juiste balans en ons hierbij altijd blijven afvragen waarom we de dingen doen zoals we ze doen.’
Het begin van een lange traditie
131
B 132
egin jaren tachtig, 1982 om precies te zijn, begon Hans Harder zijn carrière als salarisadministrateur bij de Bergschenhoek Groep. Op dat moment werd de directie gevoerd door Chris, Cees en Wim Rook en richt het bedrijf zich vanuit verschillende werklocaties op de productie van beton, betonnen ventilatiekanalen en stalen buizen. Het zijn tijden vol dynamiek in het bedrijf, met oplopende emoties tijdens de verschillende veranderingen en ontwikkelingen die plaatsvinden. Het is ook het tijdperk van de zeer goed bekeken serie De Fabriek op de Nederlandse televisie. ‘Ik heb weleens gedacht dat er net zo goed een serie Zand en Grind over de familie Rook had kunnen verschijnen, want saai was het nooit!’ vertelt Hans Harder. Toen hij begon had de eerste computer net haar intrede
De Fabriek … binnen het bedrijf gemaakt. ‘Tot 1978 werkte de boekhouder nog handmatig; ook ik heb in het begin nog met behulp van pen, carbonvellen en papieren stroken de salarisadministratie gevoerd totdat de familie besloot om flink in automatisering te investeren.’ Industrie- en Handelmaatschappij Bergschenhoek B.V. kreeg de primeur en onder leiding van Hans Harder werd gestart met het automatiseren van de boekhouding. Er ging veel van zijn tijd in zitten, en wat begon als een veredeld factureersysteem groeide uiteindelijk uit tot een op maat gemaakt automatiseringssysteem. Gegevens rond inkoop en voorraadbeheer konden goed in kaart worden gebracht waardoor een duidelijk beeld van de gehele goederenstroom binnen het bedrijf ontstond. ‘Vaak wordt de administratie gezien als een van de minst favoriete onderdelen van een
maar dan anders meebrengen. Het is een goede basis waarmee het bedrijf voortgezet kan worden.’ Waar het accent tijdens de derde generatie op expansie lag, zal deze volgens hem ten tijde van de vierde veel meer op innovatie liggen. ‘De buizen zijn een product dat gemakkelijk door een ander na te maken is. Daarom is het goed om te kijken of het mogelijk is om te schakelen naar andere producten zoals van kunststof of op het gebied van isolatie. Ik denk dat de kansen voor de toekomst vooral in de milieumarkt liggen. Luchtbehandeling en ventilatie in woningen wordt bijvoorbeeld nog best vaak onderschat, terwijl daar op het gebied van mechanisch ventileren volop ontwikkelingen zijn.’ De Bergschenhoek Groep heeft met de R-Vent divisie veel kennis op het gebied van engineering. Dit zet een deur open naar het ontwikkelen van nieuwe producten waarmee de groep de komende twintig jaar goed voorbereid en vol vertrouwen tegemoet kan treden.
133
De toekomst
bedrijf, maar als je het niet op orde hebt, bestaat de kans dat je eronder doorgaat. Door een duidelijke structuur kun je dit voorkomen.’ Deze vorm van helderheid en degelijkheid sloot goed aan bij de aard van het bedrijf. ‘Het is altijd een gedegen bedrijf geweest en dit is ook een van de dingen die mij bij aanvang enorm aansprak. Degelijkheid in financiën maakt een bedrijf gezond, zeker als het niet afhankelijk is van een bank en zoveel mogelijk met eigen geld kan financieren.’ Een van de meest ingrijpende ontwikkelingen die hij van dichtbij meemaakte is de verkoop van het bedrijf en later de terugkoop van de luchtdivisietak van Bergschenhoek. ‘In aanloop naar de verkoop kende het bedrijf een relatieve stilstand op het gebied van nieuwe ontwikkelingen en overnames. Dat vond ik toen wel jammer, want dat zorgde voor minder dynamiek.’ Na de verkoop aan Obourg werd alles weer aangezwengeld en kwam een einde aan de rustige periode. ‘De nieuwe directie voerde de druk behoorlijk op door telkens weer halverwege de maand om cijfers te vragen. Je voelde de spanning oplopen toen rond ’91 de cijfers steeds sneller moesten komen en er continu gerapporteerd werd.’ Na anderhalf jaar op de winkel te hebben gepast, vond Gerard het welletjes en kocht Industrie- en handelmaatschappij Bergschenhoek B.V. terug. ‘Een plan waarmee hij waarschijnlijk al langer rondliep. Gerard had duidelijk de ambitie om het bedrijf te laten groeien. In 1993 kocht hij de vestigingen van Hatrag Bouwsystemen en Flexal in Zevenbergen en maakte hier een vestiging van Bergschenhoek Civiele Techniek van. Vervolgens kocht hij Riovalve in Ermelo in 1994 aan en in 2007 KWT in Biddinghuizen. Het was duidelijk dat hij uit was op uit op expansie en groei.’ Destijds werkten er tussen de tachtig en negentig werknemers en inmiddels zijn dat er richting de vijfhonderd. Hans Harder vindt het jammer dat hij de huidige fase waarin het bedrijf verkeert niet meer van dichtbij kan meemaken. ‘Helaas maak ik de vierde generatie als buitenstaander mee. Ik vind het bijzonder dat het gelukt is om het bedrijf met de vierde generatie voort te zetten. Dat is mooi voor de familie en goed voor het bedrijf. Ook om wie Corine en Jeroen zijn en om de bestuurlijke -en marketingervaring die ze met zich
Saai is het in al die jaren nooit geweest
DRIJFVEREN EN KERNWAARDEN
Samenwerking In gesprek met Jan Steketee
D
ertig jaar samenwerken en een half miljoen ventilatiekanalen verder… Jan Steketee blikt terug en vertelt over de succesvolle samenwerking tussen Steketee Products en Bergschenhoek Groep B.V.. Het is begin jaren tachtig als Jan Steketee op verzoek van een bevriende akkerbouwer zijn eerste ventilatiekanaal voor aardappels en uien ontwikkelt en produceert.
Lucht, Rook en Water
134
Hij is dan begin dertig en reeds verscheidene jaren werkzaam als producent van landbouw gerelateerde machines en producten. ‘Ik was als 17-jarige altijd al bezig met het maken van kleine machines in een loods op de boerderij van mijn vader. Ik werkte liever met mijn handen dan dat ik de HBS afmaakte.’ Dat dit hem geen windeieren heeft gelegd, blijkt wel uit de huidige positie van de firma Steketee.
Steketee had al wat zaken lopen in Engeland en maakt gebruik van zijn connecties daar om zelf een model van een ventilatieschaal te maken. ‘Die schaal zag er goed uit en heb ik laten transporteren naar Nederland.’ Na aankomst nam hij weer contact op met de verkoopdirecteur en nodigt hem opnieuw uit om in gesprek te gaan, ditmaal bij hem op kantoor. ‘Ik gaf aan een akkoord te willen sluiten voor het wereldwijde alleenrecht op de verkoop van de ventilatiekanalen. Lukte dat niet, dan was ik van plan ze zelf te produceren.’ Aangezien hij ervan overtuigd was dat dit laatste niet mogelijk was, legde hij het voorstel
naast zich neer. ‘Pas toen hij mijn model in de loods zagen liggen, begreep hij dat het mij serieus was. Na overleg met Gerard Rook werd de samenwerking beklonken. In eerste instantie voor een jaar, maar het liep zo goed dat een gentleman’s agreement er uiteindelijk voor heeft gezorgd dat Steketee en Bergschenhoek Groep B.V. tot op de dag van vandaag samen de wereldwijde markt voor aardappelventilatiekanalen bepalen. ‘De kracht van onze samenwerking is gelegen in het feit dat we overeenkomstige ideeën hebben. Niet alleen over het product en haar eigenschappen, maar ook op het gebied van innovatie en klanttevredenheid weten we elkaar goed te vinden. Ieder jaar zitten we een keer samen om de tafel om te evalueren. We praten dan een uur over allerhande zaken en interesses die we delen en besteden de laatste tien minuten aan het doornemen van de cijfers.’ Wat de toekomst de samenwerking te bieden heeft, hangt af van de ontwikkelingen op het gebied van aardappel- en uienventilatie. ‘Tegenwoordig zie je dat steeds meer gebeuren door ondergrondse ventilatiesystemen of opslag in kisten. Aan de andere kant worden wereldwijd meer aardappels gegeten, dus dat biedt weer perspectief. Wie zal het zeggen? Ik laat het net als Gerard op den duur graag over aan de volgende generatie om hier antwoord op te geven.’
135
De toekomst
‘Inmiddels zijn mijn zoon en dochter ook toegetreden tot het bedrijf. Met Steketee Products B.V. richten we ons voornamelijk op de verkoop van aardappelventilatiekanalen en ventilatoren. Daarnaast exploiteren we zo’n vijftig à zestig bedrijfsruimten. Van startende ondernemers tot fitnesscentra, motorzaken en het huisvesten van een hotel. Met een goed doordacht concept kan iedereen hiervoor in aanmerking komen. Maar mijn samenwerking met de Bergschenhoek Groep begon allemaal met de ontwikkeling van houten ventilatiekanalen.’ De houten kanalen werden als bouwpakket bij de klant afgeleverd. ‘Als ware het een Ikea-bouwpakket, waarbij wij naast de spijkers, ook de hamer er gratis bij leverde,’ zo vertelt Jan Steketee. ‘Begin jaren tachtig verkocht ik wel vijfduizend pakketten per jaar, voornamelijk in het zuidwesten van Nederland.’ Het product loopt goed, en dit is vooral te danken aan de goede prijs –en kwaliteitverhouding. ‘Na een jaar of vijf zag ik bij een relatie van mij halfronde, glimmende stalen schalen op het terrein liggen. Dat bleken ook ventilatiekanalen te zijn. Ik voorzag dat dit serieuze concurrentie voor mij zou kunnen betekenen.’ De stalen kanalen zijn een stuk lichter, goedkoper en duurzamer dan de houten kanalen van Steketee. Hij neemt contact op met de producent van de schalen, de firma Bergschenhoek. ‘Ik gaf aan interesse te hebben de schalen voor Bergschenhoek te verkopen, maar dat bleek al bij verschillende dealers te zijn ondergebracht.’ Hoewel hij in eerste instantie bot ving bij de toenmalige verkoopdirecteur, geeft hij niet op.
Groot geworden door klein te blijven
E Lucht, Rook en Water
136
lian Rook is net als zijn zus opgegroeid tussen de blokken beton op het terrein in Bergschenhoek. Het familiebedrijf is er bij hem met de paplepel ingegoten. ‘Ik ben ooit in de wintermaanden als schilder begonnen, toen het bij mijn werkgever destijds rustig was. Uiteindelijk ben ik blijven hangen en in 1998 als fulltime schilder in het bedrijf begonnen. Van jongs af aan wist ik al dat ik schilder wilde worden en ik heb het vak altijd met veel plezier uitgeoefend. Ik bezocht alle locaties van Bergschenhoek Groep B.V. die verspreid over het hele land lagen en leerde zo het bedrijf van verschillende kanten kennen. We vinden het als bedrijf belangrijk dat onze gebouwen goed in de verf zitten en de wagens schoon de weg op gaan. Dat zijn toch een beetje de visitekaartjes van je bedrijf. Dat nette hebben we van mijn vader overgenomen; net als hij zal ik ook altijd een rondslingerend papiertje oppakken en in de prullenmand gooien.’ Op iedere locatie van Bergschenhoek Groep B.V. zie je
deze aandacht voor terrein, gebouw en machines terug. De werkruimtes zijn zo schoon als de werkzaamheden dat toelaten en de magazijnen zijn gestructureerd en geordend. Gedurende de jaren heeft Elian iedere locatie weleens met verf en kwast een bezoek gebracht en is zo een bekend gezicht onder de collega’s geworden. Af en toe is het hebben van de verschillende petten wel eens lastig: als broer en neef van de twee directeuren, als aandeelhouder, tegenwoordig als facilitair manager maar bovenal als collega. ‘Soms komen de collega’s er pas na een tijdje achter dat ik ook een van de Rooken ben. Ik heb wel meegemaakt dat ik hierdoor helaas ineens anders werd benaderd, want boven alles ben ik ook gewoon een collega.’ Sinds drie jaar vervult Elian de rol van facilitair manager van R-Vent, maar in zijn optreden is hij niet veranderd. ‘Wat dat betreft heerst er bij ons heel duidelijk de sfeer van ‘doe maar normaal, want dan doen je al gek genoeg’. Ik vergelijk ons soms met de SNS Bank: ook groot geworden door klein te blijven!’
Onze wagens en gebouwen zijn ook een soort visitekaartjes
DRIJFVEREN EN KERNWAARDEN
Betrokkenheid In gesprek met Ankie van Tatenhove
D
e straat over voor een kopje koffie met Ankie van Tatenhove, wethouder van de Gemeente Lansingerland
Lucht, Rook en Water
138
Een onderneming met eenzelfde naam als de plaats waarin ze gevestigd is, moet wel een band hebben met de omgeving. Wethouder Ankie van Tatenhove (ChristenUnie) beaamt dit. De wethouder woont zelf al ruim twintig jaar in de gemeente. ‘Toen ik hier kwam wonen, was er in de directe omgeving van de Boterdorpsweg niet veel te beleven. Er was nog geen Vinex-wijk, eigenlijk bestond de omgeving uit alleen maar akker- en tuinbouw. Ik kan me nog goed herinneren hoe het complex van Bergschenhoek Groep B.V. met haar markante kantoorpand destijds de rand van de gemeente markeerde.’ Ondanks de stedenbouwkundige veranderingen van de omgeving heeft het hoofdkantoor van de Bergschenhoek Groep haar markante uitstraling behouden. Wellicht juist versterkt door het nieuwe gemeentehuis van Lansingerland dat door de architect als een ‘… hoeksteen van stedelijke samenleving’ op de andere hoek van de straat gerealiseerd is. De Bergschenhoek Groep is al lang onderdeel van de gemeente. Het bedrijf is sinds de start van de betonfirma Hercules N.V. in 1956, aan de Boterdorpseweg gevestigd en zorgt zo al bijna zestig jaar voor werkgelegenheid. Door de groei van het dorp staat het bedrijf inmiddels zowel letterlijk als figuurlijk midden in de gemeente. ‘Ik vind het mooi om te zien dat familiebedrijven als deze zich betrokken voelen bij de gemeenschap; het hoofdsponsorschap van onze voetbalclub is daar een mooi voorbeeld van.’ Dat het bedrijf waarde hecht aan haar relatie met de gemeente, blijkt ook uit het feit dat ze in 2003 toenmalig burgemeester Chevalier heeft gevraagd de eerste paal voor de nieuwbouw van het hoofdkantoor te slaan. Ook voor de
opening van het Experience Center in 2014 doen ze een beroep op de overburen: loco burgemeester Henk de Paepe opent officieel het Experience Center. ‘Het getuigt van ondernemerszin om dit op te zetten,’ aldus De Paepe in zijn toespraak, ’uw Experience Center is uniek in Nederland en vormt een absolute aanwinst voor onze gemeente.’ Ankie van Tatenhove vindt het bijzonder dat bedrijven de gemeente betrekken bij het bereiken van dergelijke belangrijke mijlpalen. Wat haar betreft geeft dit aan dat ze zich betrokken voelen bij hun omgeving. ‘Dit zie je voornamelijk bij familiebedrijven, waar winstmaximalisatie niet het doel lijkt te zijn, maar waar de bedrijfsvoering meer gericht is op waarde toevoeging en continuïteit.’ Voor de toekomst ziet ze de relatie met de Bergschenhoek Groep vol vertrouwen tegemoet. ‘Ik zou vaker de straat willen oversteken voor een gezamenlijk kopje koffie en nog meer de samenwerking willen opzoeken met bedrijven als Bergschenhoek Groep B.V.. Tegenwoordig hebben bedrijven en de gemeente op grond van de Participatiewet een gedeelde verantwoordelijkheid. We zijn samen verantwoordelijk voor een inclusieve samenleving waar iedereen zoveel als mogelijk actief aan deelneemt en als ik naar mijn overburen kijk, zie ik daar genoeg mogelijkheden. Het is toch bijzonder dat een dergelijk bedrijf uit onze gemeente deelneemt aan belangwekkende en in het oog springende projecten zoals de Rotterdamse Erasmusbrug en de Fietskathedraal tussen Zoetermeer en Bleiswijk zonder zichzelf op de borst te kloppen. En dan heb ik het nog niet eens over de positie die het bedrijf als ontwikkelaar, producent en leverancier inmiddels in landen als Polen, België, Engeland en Zweden verworven heeft. Dit soort ondernemingen zijn wat mij betreft de echte pareltjes van onze economie. Ze bouwen aan iets dat er morgen nog is en dat overmorgen nog mooier is dan dat het gisteren was.’
De toekomst
139
Het begin van een lange traditie
141
Organogram Bergschenhoek Groep B.V.
Ventilation Air Handling Systems R-Vent Group B.V.
Chimney Systems Cox Industries B.V.
R-Vent Netherlands B.V.
Cox Geelen B.V. Eijsden
Bergschenhoek Luchtcomfort Bergschenhoek Amsterdam Barendrecht Eijsden Mierlo
Civil Engineering & Water Control Products Becitech B.V. Bergschenhoek Civiele Techniek B.V. Bergschenhoek Zevenbergen Riovale Holland B.V. Rowat Asia SDN BHD Maleisië KWT Holding B.V.
Rijssen Staphorst
Spiraliet B.V. Bergschenhoek Vespi B.V.* Bergschenhoek Dutch Heatpump Solutions B.V.* Rijssen
KWT Waterbeheersing Biddinghuizen KWT Productie Biddinghuizen KWT Milieu BVBA België KWT Constructions Ltd. Bulgarije
Heycop Ventilatie B.V. Nieuwegein R-Vent Belgium BVBA België Roha Group Sp. z o.o Polen Climate Recovery Ind AB* Zweden
*Deelneming
www.bergschenhoek-groep.nl
143
Colofon
Deze uitgave is verschenen ter gelegenheid van het afscheid van Gerard Rook als voorzitter van de raad van bestuur van Bergschenhoek Groep B.V. op 11 maart 2016. Vormgeving: Frank de Wit Tekst: Merijn de Leur-van Duyn, www.boekmerijn.nl Lithografie: Benno Slijkhuis Druk: Wilco Art Books B.V., Amersfoort Fotoverantwoording: De foto’s op blz. 2, 3, 6, 31, 46, 52, 59, 61, 62, 63, 69, 71, 72, 77, 78, 86, 88, 91, 92, 96, 101, 104, 107, 109, 110, 114, 121, 125, 127, 137, 139, 144 zijn gemaakt door Ariane Kok. De overige foto’s komen uit het archief en de beeldbank van Bergschenhoek Groep B.V.
Afbeelding omslag voor: Ariane Kok, www.studioarianekok.nl Afbeeldingen omslag achter: Ariane Kok en archief Bergschenhoek Groep B.V. © 2016 Bergschenhoek Groep B.V. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, elektronisch databestand of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Bergschenhoek Groep B.V. De samenstellers van deze uitgave hebben alles in het werk gesteld om de rechthebbenden van de afbeeldingen die in dit boek zijn gereproduceerd te achterhalen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot hen wenden.