Średniowieczne oswajanie śmierci, czyli typy i funkcje

ŚREDNIOWIECZNE OSWAJANIE ŚMIERCI, czyli typy i funkcje komizmu w świetle ROZMOWY MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ

• Motto:

„Jestem śmiertelny.”

Pascal

• „Zło najstraszliwsze, śmierć, nie dotyka nas wcale, bo póki my jesteśmy, nie ma śmierci, a kiedy jest śmierć, nie ma nas".

Epikur

• Istnieje jednak etap wcześniejszy - oswajanie śmierci. W tym procesie uczestniczy każdy, nawet jeśli myśl o umieraniu odsuwa od siebie jak najdalej.

W październiku 1347 r., do portu w Messynie na Sycylii dobiły genueńskie galery, na których znajdowały się osoby zarażone nieznaną wówczas chorobą. Zapoczątkowało to największą w dziejach epidemię, która do 1352 r. zabiła prawie co trzeciego Europejczyka.

Epidemia -wyraz gniewu Boga za grzechy

UMIERANIE

Doświadczenie zbiorowe

Śmierć upersonifikowana Kobieta kościotrup z kosą i skrzydłami nietoperza

Figura transi – rozkładające się ciało

Megiera z mieczem pędząca na koniu po stosach trupów

Kostucha w białej szacie, zaglądająca do domów

Żniwiarz

Myśliwy

śmierć jako gnijący trup kobiety z kosą, tańczący z przedstawicielami wszystkich stanów i zawodów

Wygląd Śmierci: upiorna, przepasana chustą, makabrycznie uśmiechnięta; Zachowanie Śmierci: pląsa, skacze; nieugięta, bezwzględna, pewna siebie

Atrybuty Śmierci: płyta nagrobna, dudy Postawa człowieka: godzi się na taniec ze śmiercią, nie ma wpływu na sytuację

Dzięki ośmieszeniu śmierci łatwiej było żyć w jej cieniu.

Carl Julius Milde „Totentanz” („Taniec śmierci”)

Fresk w kościele Ojców Bernardynów w Krakowie

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią GENEZA Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią została zapisana około 1463 r. Ten najdłuższy (liczący prawie 500 wersów) zachowany wiersz polskiego średniowiecza wyrósł z atmosfery duchowej grozy po wielkiej dżumie.

TYTUŁ Tytułowi bohaterowie Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią prowadzą dialog, który jest konfrontacją dwu mądrości. Mądrość ziemską reprezentuje Mistrz (a więc magister, absolwent uniwersytetu) Polikarp. Jego imię oznacza po grecku „płodność”, „obfitość” – oczywiście mowa tu o cechach umysłu.

Mądrość różną od ziemskiej prezentuje Śmierć. I ona jest „mistrzem”, bo „każdy w jej szkole być musi”. Potężna i pewna siebie, szydzi z Polikarpa, ale groteskowe obrazowanie nadaje i jej cechy komiczne.

GATUNEK LITERACKI Średniowieczna Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią jest gatunkiem synkretycznym, łączącym cechy epickie z dramatycznymi.

Typowym elementem epickim tekstu są partie narracyjne (np. pojawiające się we wstępie), elementem dramatycznym jest zastosowana przez anonimowego autora forma dialogu. Narracja pełni w utworze rozmaite funkcje. Prolog został zredagowany w narracji pierwszoosobowej (narratora można utożsamić z kaznodzieją). We wstępnej części utworu pojawia się fundamentalna dla poetyki utworu metafora utożsamiająca śmierć z nauczycielem, a śmiertelników z żakami (uczniami). W dalszej części utworu została zastosowana narracja trzecioosobowa, za pomocą której są charakteryzowane osoby dialogu (charakterystyka bezpośrednia)

Porównaj Śmierć z Rozmowy…. ze Śmiercią z obrazu Bernta Notke Wygląd Śmierci:

Zachowanie Śmierci:

Atrybuty Śmierci:

Postawa człowieka:

Bohaterowie Rozmowy…

• Bohaterowie są skontrastowani (np. postać realna spotyka się z postacią pochodzącą z „innego świata”, żywy rozmawia z martwym, mężczyzna prowadzi dialog z kobietą).

• W trakcie dialogu zmieniają się relacje między bohaterami (np. początkowo Polikarp zajmuje pozycję nauczyciela, z czasem wchodzi w komiczną dla niego rolę żaka, ucznia).

•„Odwrócone” relacje między bohaterami realizują średniowieczny topos „świata na opak” o charakterze komicznym (groteskowym)

Satyryczny wymiar średniowiecznego dialogu Średniowieczny utwór rozwija ideę grzechów stanowych, stąd zastosowana przez autora technika satyrycznego portretowania postaci.

Tak zwane poematy stanowe (łac. de statu homine) należały do charakterystycznych dla średniowiecznego sposobu opisywania społeczeństwa utworów parenetycznych. „Katalogi stanów” często pojawiały się w łacińskim piśmiennictwie XIII w., z czasem obok pasji katalogowania pojawiały się rozważania dotyczące powinności reprezentantów danych grup (np. zawodowych) oraz rejestr typowych grzechów. Na bazie tego kontrastowego zestawienia ukształtowały się rozmaite utwory satyryczne.

JAK JEST? • Karczmarz (oszukuje przy sprzedaży piwa) – chciwość • Pleban …..

JAK POWINNO BYĆ?

• Powinien postępować uczciwie

Technika portretowania ukazuje, że zasadniczym punktem odniesienia dla satyrycznych wizerunków wybranych śmiertelników jest chrześcijańska doktryna siedmiu grzechów głównych.

Hieronim Bosch, Siedem grzechów głównych

RODZAJE KOMIZMU W ROZMOWIE… Komizm postaci, np. Polikarp (np. wielki mędrzec w obliczu Śmierci staje się błaznem, stpol. „wiłą”). Śmierć (np. bawi się zabijaniem ludzi, w swoim działaniu jest skrupulatna).

Satyryczne portrety karczmarza, rozpustnych kobiet i złych mnichów.

Komizm języka, np. wypowiedzi Śmierci są pełne komicznej metaforyki odnoszącej się do zabijania. Język Śmierci jest obrazowy, konkretny, a nawet rubaszny.

Komizm sytuacji, np. w dialogu zostają odwrócone role (topos „świata na opak”).

Polikarp zachowuje się śmiesznie (np. „upada”, „stęka”), komizm w typie farsy.

Funkcje komizmu

• Średniowieczne „oswajanie” śmierci i umierania (problematyka eschatologiczna została pokazana za pomocą formy ludycznej).

• Satyra społeczna (napiętnowanie typowych grzechów popełnianych przez śmiertelników).

• Funkcja dydaktyczna (perswazyjna, za pomocą śmiechu).

• Komizm jako przejaw średniowiecznej karnawalizacji życia.