Хабаршы №5 2015 by bekzhan_arystanov

№5(14)

Институт базасында өткен

2015

іс – шаралардан көрініс

Институт базасында өткен семинарлардан көрініс

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының ХАБАРШЫ ВЕСТН И К Республикалық ғылыми-әдістемелік журналы Журнал 2013 жылдан бастап екі айда бір рет шығады

БАС РЕДАКТОР -

АҚЫЛДАСТАР КЕҢЕСІ

Галимжанова Маржан Анесқызы«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Ахметова Гүлнас Кенжетайқызы – «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының басқарма төрайымы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор.

Корректор – Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы Көркемдеуші және беттеуші– Сембаев Гибатолла Серікұлы Баймұханов Алмас Сансызбайұлы Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2013 жылы мамырдың 30-да тіркеліп, №13648-Ж куәлігі берілген. БІЗДІҢ МЕКЕН ЖАЙЫМЫЗ: 060009-Атырау қаласы, Авангард-4 ықшам ауданы, Адмирал Лев Владимирский,24 тел.: 8(7122) 20-08-34 факс: 8(7122) 58-63-45 Эл.пошта: orleu_baspa@mail.ru

Ихсанов Ерсайын Уалитханұлы - физика-математика ғылымдарының докторы, профессор. Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы – «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы төрайымының бірінші орынбасары, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Өмірбекова Жайлы Бөкешқызы – педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Сарсенова Нұрзила Сарсенқызы – педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі. Жаманбаева Динара Таңбайқызы – экология магистрі, Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Құрметті мүшесі. Қарамурзин Айтбай Қонысұлы – академиялық доцент, жоғары санатты тарих пәнінің мұғалімі. Басуға 2015 жылы 28 қазанда қол қойылды. Таралымы – 50 дана Пішіні – А4 Әріп түрі Times New Roman Қағазы офесттік. Шартты баспа табақ – 4,7 Бағасы келісімді. Мақала үш тілде қабылданады.

Мақала авторларының пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді. Тапсырыс дайын диапозитивтерден басылады. Қолжазба қайтарылмайды, мақалаларға пікір жазылмайды. Журнал материалдары институттың қоғамдықбұқаралық байланыс және баспа қызметі бөлімінде теріліп, беттелді.

МАЗМҰНЫ

 Басшы мінбері  Галимжанова М.А. Білім беруде педагогтардың кәсіби құзыреттілігін жетілдіру жолдары

Ажигулова М.С. Особенности командного преподавания Есендиярова Н.Т. Сабақты тиімді жоспарлау Баймурзиева Н.Б. «Құстар. Балықтар. Қосмекенділер және жорғалаушылар» тақырыбыңдағы дүниетану пәні сабағының қысқа мерзімді жоспары

5 9

 Жаңаша оқыту-жаңаша көзқарас 

 Озық тәжірибе-көпке ортақ 

Кенесариева А. С. Обучение критическому мышлению в серии последовательных уроков Москаленко О. В. Игра, как одна из эффективных форм обучения на уроках истории Айдарханова Г.А. Қосымша білім беру ұйымдарында дарынды мен талантты балаларды дамыту Ажгулова А.С. Активизация деятельности учащихся на уроке посредством применения модуля критического мышления Ли Б.С. Активизация мыслительной деятельности учащихся на уроках начальной военной подготовки

 Әдістемелік қоржынға» 

Дузбаева К.И.Бастауыш сыныптар бойынша әдістемелік жұмыстарды жаңа бағытта ұйымдастырудың тиімділігі Ілесова Г. С.Оқушылардың девиантты және делинквентті мінез-құлықтарының алдын алу бойынша педагог-психологтың қызметін ұйымдастыру Нұрған З.А.Ауыл мектебін дамытуда әдістемелік қызметтің тиімділігі Досаханова Л.Б.Сценарий проведения конкурса чтецов «Цена Победы»

 Кәсіптік білім беру 

13 16 19 21 22 25

27 30 31 33

Дюсенова З.А. Ролевые игры как средство повышения познавательной активности учащихся на занятиях по правовым дисциплинам Аскарова М.Д. Личностно - ориентированное обучение на уроках биологии

39 40

Бақтыгереева С. Б. Ұлттық тәрбие – ұлт болашағы Иманғазы А.А. Тұлға қалыптастыруда ұлттық құндылықтар негізінде білім мен тәрбие беру Қажмұрат Ж.Қ. Жақсының ісі баршаға ортақ

43 46 49

 Ұлттық тәрбие 

 Педагогтік ізденіс 

Нұрмұханова Б.С. Шетел және отандық әдебиеттердегі дарындылық мәселесіне ғылыми тұрғыдан талдануы Шилденова Т.К. Ерте жастағы мүмкіндігі шектеулі балаларға түзету-педагогикалық көмек көрсетудің өзектілігі Қаленова Г.С. Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі кәсіби бағдарлау технологиясының маңызы Ихсанов Х.У. Дене тәрбие жүйесінің негізгі бағыттары Қалиева А.Я. Копашева А.А. Жайық өзені суындағы ауыр металдарды анықтау әдістері және әсері Нурманова А.Г. Қоршаған ортаны қорғау - тіршілік көзінің негізгі

 Мектепке дейінгі білім беру 

53 56 59 62 64 66

Анисимова В. Н. Воспитание культуры поведения у дошкольников Қодарова Г.О. Геометриялық пішіндердің психологиялық қасиеттері

68 70

Төлепова С.Н. Химия пәнін оқытуда ақпараттық – коммуникациялық технологияларды пайдаланудың тиімділігі Хайруллина Р. Б. Музыкалық педагогика саласында ойын технологиясын қолдану арқылы оқушылардың озық идеяларын дамыту

Тәжіғалиева А.С. Ұстаздықтың сыр сандығы Дауылбаев М.О. Ұстазым саған мың рахмет! Ханалиева К.Ә. Алғашқы ұстаз Тұқпашева М.З. Рахмет сізге аяулы Ұстаз!

77 78 79 79

 Оқытудың педагогикалық технологиялары 

 Ұстаз ұстаз туралы 

Басшы мінбері 

37.012:347.781.51.

БІЛІМ БЕРУДЕ ПЕДАГОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ Галимжанова М.А.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Қазіргі таңда Қазақстандық білім беру жүйесінің әлемдік білім беру кеңістігіне енуі аясында педагогтің жеке тұлға ретіндегі бейнесі, оның кәсіби біліктілігі айрықша мәнге ие болуда. Оқу орнындағы педагог білім беру үрдісін жаңартудағы басты тұлға. Бүгінгі өмір талабына лайық білім беру жүйесін модернизациялау үрдісі қарқынды жүргізіліп жатқандығын бүгінгі таңда айтып жату да артықтау сияқты. Бұл бағыттағы игі істер ел дамуының стратегиялық міндеттерімен, «Мәңгілік ел» идеясымен ұштасып жатқаны айқын. «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығыраққа тірелері анық» деген ойды ел Президенті бекер айтпаса керек. Қоғамдағы қазіргі кездегі қайта құрулар, экономиканы дамытудағы жаңа стратегиялық бағдарлар, қоғамның ашықтығы, оның жедел ақпараттануы мен қарқынды дамуға бет алысы білімге қойылатын талаптарды түбегейлі өзгертті. Қазіргі жағдайда қоғамның білім деңгейі мен интеллектуалдық әлеуеті ұлттық байлықты құрайтын маңызды сипатқа ие. Болашақ ұрпағымыздың білімділігі, кәсіби икемділігі, шығармашылыққа талпынысы және қолайсыз жағдайларда әрекет ете білуі еліміздің дамуына, тұрақтылығына және қауіпсіздігіне негіз бола алады. Оған сапалы білім, оқушының оқуға және білімін өмір бойы жетілдіруге дайындығы– еліміздің бүгінгі әлемдегі бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ететін экономикалық және әлеуметтік дамуының маңызды факторы, негізгі алғышарт болып табылады. Білім беру жүйесін жаңғырту жағдайында мұғалімдердің біліктілігін арттыру мәселесі-аса өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Қазіргі білім беру мекемесінде қайсыбір өзгерістер орын алмасын, ол ең алдымен мұғалімдер тұлғасының ерекшеліктерімен байланысты болмақ. Педагогика-ақиқат ғылыми көзқарас болып есептелетін және объективтік дүниені танудың, білудің және ғылыми білімнің дамуының бірден-бір әдісі болып саналатын философия негізінде дамиды. Біздің елімізде тәрбиенің, білім берудің, оқытудың бір ізді жүйесі құрылған.

Педагогика–үнемі дамып отыратын ғылым. Тәрбие мен білім берудің барлық салаларына ғылыми болжам жасау мақсатында және негізгі мәселелерді ғылыми– теориялық, тәжірибелік жағынан терең талдау үшін педагогика ғылымында мынадай зерттеу әдістерінің жүйесі қолданылады. Педагогикалық құзырлық түсінігі. «Құзырлық» сөзі «құзыр» сөзінен алынған туынды сөз екендігіне баса назар аударамыз. Бұл туралы қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде: «құзыр (компетенция)–жалпы алғанда қайсыбір тапсырманы орындауға қабілеттілік немесе бір нәрсені жасау» деп берілген. Ал Қазақстан Ұлттық энциклопедиясында (6 том, 96 б.) «құзырет (компетенция)»–нақты органның не лауазымды тұлғаның заң жүзінде белгіленген өкілеттіліктерінің, құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы деп көрсетілген. Латын тілінен аударғанда «құзырлық – өз ісін жетік білу, танымы мол, тәжірибелі» деген мағынаны білдіреді. Белгілі бір саладағы құзырлықты меңгерген тұлға өз саласына сәйкес білім мен біліктілікпен қаруланған қандай да бір негізі бар ойтұжырым жасайтын және тиімді әрекет ете алатын адамды есептеуге болады. Енді осы ұғымдардың мәнін тереңірек талдайтын болсақ, онда «құзыр»– тұлғаның белгілі бір пәндер шеңберіне қатысты білімі, біліктілігі, дағдысы мен іс-әрекеттері тәсілінің өзара байланысқан сапаларының жиынтығы, ал «құзырлық»–адамның іс-әрекеті саласына сай құзырлықтарды меңгеруі. Бұл екі ұғымды керек болған жағдайда бөліп қарастырады. Мысалы, құзырлық оқушылар дайындығына алдын-ала қойылатын талаптарды, ал құзыреттілік олардың қалыптасқан тұлғалық сапасын және белгілі бір саладағы іс-әрекетке қатысты жинақталған тәжірибесін айтады. Педагог іс-әрекеті білім саласында кәсіби міндеттерді шешуге бағдарланады. Іс-әрекетін бағдарлау педагогтың интеллектуалдық қабілетіне байланысты, қандай білім мен іскерліктерді игерген, педагогтың кәсіби міндеттерін эвристикалық жолмен шеше алуы, оқыту технологияларын қаншалықты

меңгергендігіне байланысты айқындалады. Ісәрекеттің бұл кезеңі педагог құзыреттілігінен шешіледі. Құзырет - өкілетті қызмет адамы, сол салада оның сәйкес білімі, танымы болуы қажет және жауапты шешімдерді қабылдауға құқылы. Құзыреттілік–жұмыскердің өз білімі, біліктілігі және дағдылары негізінде нақты кәсіп аясында жоғары сапалы және мөлшерлік еңбек нәтижелеріне жету үшін нақты жұмыс түрлерін білікті атқара алу қабілеті. Біліктілік-адамның қандай да бір кәсіби- еңбек қызметін орындауға деген дайындық деңгейі немесе біліктілік–кәсіпті меңгеру деңгейі. Біліктілік мінездемесі–қандай да бір біліктілік деңгейі бар нақты бір кәсіп маманы оны игеруге қажет білім, білік және дағдыларға қойылған талаптар тізімі белгіленген мемлекеттік құжат. Кәсіби оқытушы педагогының құзырлығы жоғары, әлеуметтік тұрғыдан жетілген, әдіс-тәсілдерді меңгерген, шығармашылықпен жұмыс істейтін, өзінөзі кәсіби жетілдіруге ұмтылған маман. Педагог өз мамандығының сапасын, біліктілігін арттыруды психологиялық тұрғыдан қамтамасыз етуі үлкен роль атқарады. Педагогтың іс-әрекеті көбінде оның кәсіби шеберлігінің кеңістігіне қатысты, педагогикалық қарым-қатынас механизмдеріне, оқушылардың психологиялық ерекшеліктерінің табиғатына да байланысты. Кәсіби оқытушы педагогтың іскерлігінің негізгі бағыты болашақ мамандардың кәсіби білімін (теориялық және тәжірибелік) жетілдіру болып табылады. Біліктілік арттыру курстарында мұғалім өзінің күнделікті тәжірибесін өзгертуге бағытталады, жаңа ақпараттар пен педагогикалық тәжірибелермен алмасады. Егер біліктілік арттырудың мүмкіндіктерін жүйелендіретін болсақ, ол келесідей болмақ: -вариативтілік-әрбір мұғалім өзіндік іс-әрекет бағдарламасы мен старатегиясын әзірлейді, сондай-ақ оның тұлғасының сапалары туралы тұтас пайымдауға мүмкіндік алады; -бағдарлылық–біліктілік арттырудың тұлға үшін маңызды кешенді мақсаттарын зерделеп, қабылдауға деген мұғалімнің қарым-қатынасы анықталады және күтілетін нәтижелерді көрсете отырып, кезеңдік ісәрекет бағдарламасы бекітіледі; -креативтілік–білім меңгеру қазіргі оқыту технологияларын пайдалана отырып, дарашығармашылық тәсіл негізінде ұйымдастырылады; -сәйкестілік–нақты мәселені зерттеуге қажет уақыт шығындарын есепке алуды талап етеді және біліктілік арттыруда таңдалған стратегияға сәйкес нәтижелер мен шығындарға көрегендік жасауды қамтамасыз етеді;

-икемділік–оқытудың бейімдік жүйесінің құрылуын, тыңдаушының дайындық деңгейі мен ұсынылатын түпкі нәтижеге орай біліктілікті арттыру жүйесінің құрылымын анықтауды талап етеді; -тәжірибеге сүйенушілік – мұғалімдердің тәжірибесі оқыту көздерінің бірі ретінде пайдаланылады, сондай-ақ нақты іс-әрекет құрылымындағы танымдық үрдістер мен логиканың өзара байланысын анықтайды; -кеңесушілік–әрбір мұғалімнің жеке ерекшелігін ескере отырып, зерттелетін мәселенің мазмұны төңірегінде алға қойған мақсаттарға жетудегі ұтымды әдіс-тәсілдерді таңдауда кеңес беруді қарастырады. Теориялық идеяларға сүйене отырып, құзырлық ұғымы:құзырлық–алған білімін пайдалана білу қабілеті; болашақ таңдайтын мамандығына қатысты қабілеттер мен шеберліктерін меңгере білу; әлеуметтік даму деңгейіне сәйкес келетін және қоршаған ортаның әсер ету факторларына төтеп бере алатын тұлғаның интегративті қасиеттер жиынтығы. Педагогтың әлеуеті оның өмірге көзқарасымен, идеялық нанымымен өлшенеді. Жас ұрпақты ұлттық рухта, жалпыадамзаттық құндылықтарды, пән арқылы қалыптасатын құзыреттіліктерді, ізгілік, имандылық қағидаларын білуді үйренуімен бағаланады. Ендеше педагог оқу үрдісін ұйымдастырушы қызметін лайықты атқару үшін өзінің кәсіби әлеуетін үздіксіз көтеріп отыруы керек. Оқуды, ізденуді тоқтатқан жағдайда мұғалімнің беделі жойылады. Ал қашаннан «шәкірттің жақсы болмағы ұстазынан» екендігі бәрімізге белгілі. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 1.К.Устемиров, Н.Р.Шаметов, И.Б. Васильев. Профессиональная педагогика. Алматы 2005.- 432 с. 2.Қ.М.Нағымжанова.Оқыту технологияларын таңдау және мұғалімнің кәсіби-педагогикалық мәдениеті. Ж.К.Аубакирова. Педагогикалық қарым-қатынастың психологиялық-педагогикалық негіздері. //«С. Аманжолов оқулары-2005» атты Халықаралық ғыл.практ.қ конф. материалдары. Өскемен 2005.-538 б 3.М.А.Ғалымжанова. «Мұғалімдердің ақпараттық құзыреттілігін дамытудың педагогикалық шарттары».- Монография, Атырау: 2013.-212б. 4.Ғ.М.Кертаева. «Рахат» мектебі: жаңа ғасырға – жаңа мектеп. Павлодар, 2005. – 297 б. 5.М.А.Ғалымжанова. Білім саласы жаңғырту жағдайындағы біліктілікті арттыру- отандық білім саясатының басты бағыты//«Қазақстан Республикасындағы біліктілікті арттыру жүйесінің жаңа үлгісі:тенденциялар және даму перспективалары» халықаралық ғылымипрактикалық конференция. –Астана, 2013.Б.87-91.

 Жаңаша оқыту-жаңаша көзқарасы 

ОСОБЕННОСТИ КОМАНДНОГО ПРЕПОДАВАНИЯ Ажигулова М.С. тренер центра уровневых программ филиала АО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Атырауской области

Учителям ежедневно приходится принимать сложные решения, которые основаны на различных видах знаний и суждений и нацелены на установление того, чему каждый день ученик должен научиться, и каковы его достижения в перспективе. Одним из факторов, имеющих существенное влияние на учащихся, является нарастающая легкость доступа к знаниям, обусловленная широко распространенным использованием инновационных технологий. В результате расширения доступности знаний, роль учителя становится более важной и будет направлена на обучение учащихся тому, как критически относиться к знаниям. Для того, чтобы оставаться сотрудниками и не растерять себя как учитель, необходимо использовать полноценный современный урок на деятельной основе и ориентированный на развитие личности школьника. Современный урок на сегодня–это урок-познание, урок-путешествие, урокдеятельность. То есть урок, где учитель и ученик постигают новое одновременно, подталкивая друг друга к новым открытиям, решениям, противоречиям. Современного ученика сегодня очень трудно чемлибо удивить. Стандартный урок для них скучен, неинтересен. Поэтому основная задача современного педагога правильно преподнести учебную информацию. Такой процесс возможен только при использовании учителем новых технологий, которые позволяют сделать урок более наглядным, содержательным и более интересным для нынешнего поколения. Для современного урока должно отбираться, если так можно выразиться, зрелое новшество, то есть только тот материал, который тщательно и всесторонне научно обоснован, апробирован в режиме эксперимента и показавший свою высокую эффективность. Один из важных факторов современного образования–предоставление учителю права на творчество, на самостоятельный выбор методов и форм организации учебно-воспитательного процесса. На сегодняшний день находит широкий отклик практика командного преподавания –team-teaching. Это один из новых методов качественного обучения. Team-teaching—форма ведения очного обучения, когда два или несколько преподавателей сообща ведут занятия по единой программе с группами

учащихся для совершенствования обучения учащихся и достижения единой цели. Методика командного обучения способствует большему общению между учениками и преподавателями. Работая командой, преподаватели обеспечивают высоко контролируемое, скоординированное и организованное обучение. А наличие в команде преподавателей с различными специальными навыками и опытом работы, просто бесценно и необходимо для всестороннего развития и качественного обучения. Вместе с тем, учителя создают образовательную среду для учащихся и улучшения своей практики преподавания. Они совместно планируют и преподают урок или серию уроков, делятся учебными ресурсами, вместе оценивают достижения учащихся, а также, совместно разрабатывают методы обучения на основе результатов оценивания. То есть, совместно обучая учеников, преподаватели оценивают результаты проделанной работы и своих, и учеников, делятся своими профессиональными наблюдениями и ставят перед своими учениками многосторонние задачи и цели. Мы не будем сейчас подробно рассматривать вопросы, связанные с преимуществами командного преподавания для школы, учителей и учеников. В нашей школе уже стало общепринятой практикой проведение интегрированных уроков, когда один учитель планирует включение различных заданий связанных с различными областями знаний или же два, три учителя-предметника вместе готовят интегрированный урок по единой теме. То есть это любой урок со своей структурой и для его проведения привлекаются знания, умения и результаты анализа изучаемого материала методами других наук, других учебных предметов. Наблюдения за учебным процессом с участием сертифицированных учителей, показали, как они пытаются разнообразить свои уроки новым тематическим содержанием, связанным с уже изученным, изучаемым параллельно или новым материалом других предметов. Однако они осуществляются бессистемно, эпизодически, поэтому не всегда приводят к желаемым результатам. Поэтому

считаю на сегодняшний день актуальным метод командного преподавания. Такая форма преподавания предусматривает не только глубокое понимание предмета, но и тщательный отбор приемов и методов при планировании урока, направленных на формирование креативного мышления, коммуникативных способностей и ответственности за свое обучение. При построении этапов учебного плана, участники командного преподавания воспроизводят исследовательское мышление, научный поиск. Совместная работа преподавателей на одном уроке даст возможность расширить спектр деятельности учащихся в процессе обучения. Такой подход будет еще больше активизировать познавательную деятельность и способствовать развитию мышления, умения решать проблемы, позволит всесторонне развивать учащихся, сделать процесс учения интересным. В то же время такая работа побуждает к самообразованию, творчеству, способствует повышению педагогического мастерства и сплочению педагогического коллектива в режиме одних задач обучения. Естественно с самого начала командное преподавание будет требовать много времени и потребует больших компромиссов, чем другие образовательные подходы, но преимущество педагогов и обучающихся будет в стимуле и поощрении интеллектуальных способностей, открытости различных взглядов и их интерпретации. И все – таки позвольте рассмотреть некоторые преимущества работы в команде. Самое важное я считаю, это возможность преодоления «изоляции» между преподавателями. Ведь обычно у учителей нет времени или возможности для взаимодействия со своими коллегами учителями, даже если они находятся в окружении своих коллег. Работая же вместе, они могут обсудить вопросы, касающиеся учащихся по поводу поведенческих ожиданий, их мотивации, используемых учебных стратегии, и конечно по улучшению результатов работ. Работа в команде дает учителю возможность разрабатывать новые учебные подходы, контролировать потребности учащихся (своевременная помощь, контроль дисциплины проблемных учащихся, поддержка учащихся имеющих трудности в освоении материала). Учителя подвергаются различным стилям планирования, развивают и укрепляют свои собственные учебные подходы и методы. Преимущества совместного обучения включают в себя и высокое достижение запланированных результатов, совершенствование навыков межличностного общения. Учащиеся становятся свидетелями и участниками двух динамических «дисплее», двух умов и личностей. Да и обучающиеся могут извлечь выгоду из этой ситуации: идет сотрудничество и взаимодействие для достижения цели. Для обучающихся урок проходит не как в обычном режиме, а уже можно сказать: нетрадиционно. Учителя преподносят материал не как

обычный монолог со своими действиями, а преподносят ее путем обмена и обсуждения идей, теорий и практики перед учащимися. Не только учителя работают вместе, но и сам учебный процесс вовлекает учащихся в увлекательные познавательные действия через индивидуальные, парные и групповые работы. И так как каждый учитель несет ответственность за преподавание и вместе решают проблемы деятельности, то и индивидуальную поддержка максимальная. И, думаю, немаловажное: если это учителя преподавание которых включает в себя междисциплинарные предметы (межпредметная связь), то каждый участник команды имеет возможность просветить себя в менее известных областях, и, следовательно, расти интеллектуально. Конечно, чтобы достичь успеха в командном преподавании, даже самым опытным преподавателям будет трудно работать, если в команде они не будут работать в одном направлении и с одной общей целью. Нужно уметь правильно спроектировать совместную работу. Любая команда должна строить учебный процесс в соответствии с учебной программой. И до начала совместной работы, необходимо предварительно подготовить какие виды в командном обучении готов взять на себя каждый член команды (большой и малый групповые дискуссии, проверочные работы, оценивание, исследовательская работа и т.д.). Четкое распределение обязанностей, главный критерий работы. Если заранее эффективно и согласованно распределить между собой работу, можно будет предотвратить проблемы в расхождении точек зрения. Это и обсуждение обязанностей каждого из членов команды на каждый этап урока, это и обговаривание использования материалов и методов, приемлемые для обеих сторон. Да и учащиеся не увидят каких – либо подвохов при совместном обучении. Главное здесь – доверие друг – другу. Как известно доверие развивается медленно и ее надо культивировать отношения. Данный метод позволяет культивировать тесное и открытое сотрудничество между преподавателями и учащимися. Известно, что личность учителя – мощный воспитательный фактор. Интерес учащихся к предмету определяется не столько содержанием этого предмета, сколько личностью учителя. Его вдохновение передается и ученикам. Ученик воспринимает слишком много чужих умозаключений и идей. Распорядок занятий должен предусмотреть время, чтобы дети могли сосредоточиться на учебном процессе, углубиться в него. Сегодня наши коллеги из Назарбаев интеллектуальные школы имеют немалый опыт в практике командного преподавания. Мы, тренера, были свидетелями такой работы. В один класс входят два учителя, один из которых преподает на родном языке (казахском или русском),другой–на английском (чаще носитель английского языка). В своей работе

они используют различные приемы командного преподавания: 1) один учитель объясняет новый материал, в то время как другой учитель дает разъяснения, задает вопросы, чтобы провести контроль деятельности учеников. При этом каждый из преподавателей играет роль «переводчика»; 2)если учителя планируют в классе групповую работу, они могут представлять различную информацию, дифференцируя группы учащихся; 3)если учителя организовали групповую деятельность учащихся для выполнения практической работы, то некоторые группы работают достаточно самостоятельно под руководством одного учителя, в

то время как другая группа больше работает под руководством другого учителя; 4) один учитель объясняет новый материал, другой учитель проводит практическую часть урока; 5) обучение проводит учитель на английском языке, другой преподаватель наблюдает за классом и следит за усвоением изучаемого материала; 6) оба могут представлять одну и ту же информацию одной группе учащихся, но в более интенсивной форме; 7)основная часть урока проводится учителем на английском языке, вводная часть урока и подведение итогов урока проводится на языке обучения.

И конечно, там где есть преимущества, имеет место быть и недостаткам. Недостаток данной технологии может быть в отсутствий поддержки со стороны коллег. И еще возможно в разногласиях членов команды во времени. До того, как учителя приступят к командной работе, у них будет необходимость в интенсивном развитии, т.е. они вместе подбирают имеющийся в наличии материал, обсуждают, планируют. За это время развивается навык сотрудничества, который положительно влияет на ход преподавания. А вот в изучении различных навыков по управлению временем, может быть пробел. Это и увлечение одним из членов команд выступлением или объяснением материала, это и доминирование задания или материала одного учителя, проведения каких–либо работ (связанные с различными заданиями, групповые, парные и индивидуальные работы, работы с различными категориями учащихся – А, В, С), (тут может быть масса причин).Также, во время командного преподавания, будут рассматриваться бесчисленные плановые и спонтанные встречи, связанные с планированием урока, это и составление критериев оценок и вопрос по улучшению содержания уроков, которые предстоит провести.Да и для эффективного функционирования в одной команде необходимо время! Таким образом, работа в команде связана с определенными сложностями, обусловленными как организационными, так и психологическими причинами. Сложности психологического плана связаны с особыми требованиями, предъявляемыми к межличностному взаимодействию в команде. Преподаватели, приступающие к работе в команде должны быть симпатичны друг другу как личности;

испытывать взаимное уважение друг к другу как специалистам; стремиться к сотрудничеству; уметь координировать свои действия; открыто обсуждать разногласия; быть готовыми к изменениям собственных подходов к обучению и нести ответственность за свои действия. Партнеры должны уметь признавать: - свои слабые и сильные стороны; - должны быть в состоянии уметь корректно вести переговоры, обсуждать проблемы, для того, чтобы извлечь из всего этого взаимную выгоду. Итак, получается что для эффективной работы в команде необходимы следующие условия: -правильное определение объекта обучения, тщательный отбор содержания урока; -профессиональные качества педагогов, обеспечивающих творческое сотрудничество учителей и учащихся при подготовке урока; -включение самообразования и учителей, и учащихся в учебный процесс; -использование методов проблемного обучения, активизация мыслительной деятельности учащихся на всех этапах урока; -продуманное сочетание индивидуальных и групповых форм работы; -обязательный учет возрастных психологических особенностей обучающихся. Стоит наверно напомнить, какие вопросы должны будут рассмотреть члены командного преподавания в рамках разработки учебного процесса: -Какие обязанности будут разделены между участниками в целом (по этапам урока) или специально (на краткосрочный или долгосрочный период)?

-Каковы обязанности преподавателя на том или ином этапе (отвечает за то или иное событие, задание, тип ожидаемого обучения (знания и навыки))? -Как будут учителя содействовать обучению студентов (понимают ли ученики тему, неформальное и формальное оценивание, взаимопомощь, помощь и поддержка учащимся, обратная связь)? -Как учителя будут справляться с разногласиями по поводу содержания или процедуры учебного процесса, не подрывая авторитет друг друга или без ущерба обучения студентов? -Как и когда учителя встретятся, чтобы обсудить ход урока (результат урока) или связанные с учебным процессом вопросы или рассмотреть изменения в содержаний урока (учебного процесса)? Преподаватели могут организовать свой так называемый ресурсный центр, где они могут встречаться для обсуждения по результатам урока с представлением способа преподавания и оценки пройденного занятия, обмена опытом по преподаванию в команде и конечно же поделиться новыми идеями среди коллег, обсудить на чем

следует сосредоточиться для улучшения командного преподавания. Рассмотреть такие вопросы как: Как можно улучшить деятельность класса? Какие возникали проблемы? Какие были недоработки? Как эти проблемы решить? Ресурсный центр также даст возможность поделиться материалами (планы уроков, дополнительные источники или учебники). На наших курсах нам, тренерам часто приходится работать в команде. Также мы давали возможность нашим слушателям поработать в команде над тем или иным материалом. Они узнали много интересного и полезного по последовательности этапов проведения урока в командном обучении. Так вот, слушатели отметили, что уроки при командном обучении хорошо спланированы и динамичны. Ведь особая роль в совместном планировании уроков уделяется разбору результатов, рефлексии и оцениванию. С помощью различных подходов в командном обучении слушатели могли обсудить между собой определенные аспекты, в том числе этику командного обучения, принципы и действия.

Итак, секрет в обучающейся команде–не столько в том, чтобы учиться, а в том, чтобы учиться вместе, эффективно взаимодействовать, обсуждать, совместно ставить цели, искать решения. Делиться лучшим опытом и все же понимать, что завтра лучшим может стать что-то иное. В быстро меняющемся мире учителя на всех стадиях должны идти в ногу с изменениями в

образовательной программе и разработками в предметных областях. Преподавание является настолько сложным мастерством, что в течение всей жизни невозможно полное им овладение, однако, если постоянно уделять особое внимание практике, учителя могут продолжать самосовершенствование на протяжении всей своей карьеры.

Этапы командной работы в учебном проекте Этапы

Задачи. Содержание работы.

1. Подготовительный

а) определение темы; б) постановка цели в) выбор методов работ.

2. Планирование

а) планирование действий; б) определение рабочей стратегии; в) определение критериев оценки; г) распределение ролей (обязанностей)

3.Исследование

а) уточнение имеющейся информации; б) поиск альтернатив; в) выбор оптимального варианта решения

4.Выполнение

а) реализация намеченного б) достижение намеченных результатов

5.Защита (предоставление отчёта)

а) объяснение результатов по проделанной работе б) подведение итогов работ

6.Оценка результатов (рефлексия)

а) анализ выполнения работ; б) причины успехов и неудач

Ссылки: 1.Робинсон, Б. & Schaible, Р. Совместное учение., 1995 год. 2.Бранденбург, Р. (1997). http://www.uwf.edu/coehelp/ teachingapproaches/team/

3.Бим-Бад Б.М. «А.Ф. Гартвиг, или лучшее в методике преподавания истории» 4.Карин Гетц «Перспектива командного обучения», 2001

САБАҚТЫ ТИІМДІ ЖОСПАРЛАУ Есендиярова Н.Т.

Атырау облысы Қызылқоға ауданы Ш.Т.Еркінов атындағы орта мектептің химия пәні мұғалімі

«Сабақ беру-үйреншікті жай шеберлік емес, ол үнемі жаңадан жаңаны табатын өнер» Ж.Аймауытов. Қазіргі уақытта еліміздің білім кеңістігінде болып жатқан реформалар Қазақстанның болашақ мектебінің мазмұны мен білім беру бағдарламаларын жаңа деңгейге көтеруге бағытталған. Назарбаев Зияткерлік мектебі мен Кембридж университетінің білім факультеті арасындағы бірлесіп жасаған үш айлық бағдарламаның негізгі идеясы сындарлы оқыту теориясына негізделген. Бағдарламадан күтілетін нәтижелер мұғалімдерді оқушыларға қалай оқу керектігін үйреніп, соның нәтижесінде еркін, өзіндік ой-пікірін нанымды жеткізе білетін, ынталы, сенімді, сыни пікір-көзқарастары жүйелі дамыған, сандық технологияларда құзырлылық танытатын оқушы қалыптастыруға даярлау болып табылады. Оқушылардың ойлау қабілеті, қалыптасатын білімдері жан жақтан жинаған ақпараттарына негізделеді. Дәстүрлі оқыту кезінде оқушының алған білімдері механикалық түрде есте сақталынып, кейбір жерде ұтымды пайдаланылады, бірақ, мәні терең меңгерілмегендіктен оқушылар оны өмірде тиімді пайдаланбайды.[1;9] Сол себептен, оқушылардың қалай оқу керектігіне, түсіну қабілетін дамытып, оны керек кезде пайдалана білетін, ойын нақты жеткізе алатын, көзқарасы дамыған, жігерлі тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ету-сындарлы оқыту теориясының негізгі мақсаты. Оқыту туралы сындарлы түсінік оқушыға нақты білім берудегі мақсат тұтқан мұғалімнің өз сабақтарын оқушының идеясы мен білім біліктілігін дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай ұйымдастыруын талап етеді. Бұндай міндеттер оқушылардың оқыған тақырып бойынша білімдерін өз деңгейінде көрсетіп, кейбір болжамдар бойынша күмәнді ойларын білдіре алатындай, пікір көзқарастарын нақтылап, жаңа ұғым түсініктерін

өрістете алатындай етіп орайластырып құрылады. Мұғалім қызметіндегі маңызды дүние жекелеген оқушылардың тақырыпты қабылдау ерекшеліктерін, оқушылардың түсінігін жетілдіру немесе жақсарту мақсатында олармен жұмыс жүргізу қажеттігін ұғынуы, сондай-ақ оқушылардың тақырыпты өзіне оңтайлы, өз болжамдарына сын тұрғысынан қарай отырып, сол арқылы әлем, тіршілік, жаратылыс туралы өзінің түсінігін тереңдетіп, кеңейтуге ұмтылу мүмкіндігін ұлғайтады.Сындарлы оқытуға негізделген сабақтар оқушыларға өз білімдері мен ұстанымдары жайында ойланып, сұрақтар қойып, білімін толықтырып, белгілі бір тақырыпты оқып білу кезеңінде өз түсінігін өзгертуге мүмкіндік береді. Заман талабына сай білім беру–бұл оқушыларды адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени дамудың жоғарғы деңгейі мен білімін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үрдісі десек, оның тиімділігі мен сапасын арттыру мұғалімнен оқу процесінің ғылыми теорияға негізделген және оқушының қабілетімен бейіміне негізделген оқытудың таңдамалы, белсенді, қарқынды әдістеріне көшуді талап етеді. Мұғалімдер алдында тұрған міндет оқушыға белгілі бір білім жүйесін терең меңгертіп қана қоймай, оқу белсенділігін арттырып, олардың әрқайсысының шығармашылық қабілетін айтарлықтай дамыту болып табылады. Сондықтан оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттырып, әр сабақты дұрыс ұйымдастыру мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне байланысты. Мұғалім оқушылар үшін қандай да бір пән бойынша білім беретін адам ғана емес, сондай ақ олардың оқудағы еңбегін қызықты, тиімді ұйымдастыра алатын, оларға үлгі болатын ерекше тұлға болуы керек. Сапалы оқыту–мұғалім бейнесімен танылатын сан алуан элементтер арасындағы байланыс болып табылады, ол өзі белгілі бір деңгейде тәуелді жағдайлар жасалынған кезде жүзеге асырылады.

Сапалы оқыту оқушылардың, қоршаған орта жағдайы және оқыту, білім алу мүмкіндіктерінің бірлігі ретінде қарастырылады. Оқытудың сапасын екі тәсіл арқылы анықтауға болады. Біріншісі, бағалау оқу қызметінің нәтижесіне байланысты болмай, мұғалімнің іс-әрекетінің тәжірибе талаптарына сәйкестігі, оқыту сапасын бағалаудағы екінші тәсіл жай ғана кәсіби міндеттерді жауапкершілікпен орындағаннан гөрі, көбірек күш-жігерді талап ететін сапалы әрі табысты оқытуға ерекше көңіл бөледі. Табысты оқыту білім беру үдерісіне тәуелді болғандықтан, оқытудың шын мәнінде жүзеге асырылуы мен құзіреттілік, шеберліктің деңгейі қаншалықты екенін де саралай білу де қажет .[1;11] Сабақты жоспарлау-нақты оқу уақыты барысында оқытушы мен оқушы әрекеттесулерін құрастыру. Негізі оқытушының оқу-тәрбие іс-әрекетінің және оқушылардың оқу материалының мазмұнын меңгеруі, дамуы және тәрбиеленуі бойынша оқушылардың оқутанымдық іс-әрекетінің мақсаттары, міндеттері, принциптері, әдістері және мазмұны болып табылады. Сабақтың жоспары, тақырыптық жоспар, бағдарлама мазмұны негізінде, мұғалімнің оқушыларды және олардың дайындық деңгейін білуінің негізінде құрастырылады. Сабақты жоспарлауда және оны өткізу технологияларын дайындауда екі өзара байланысты бөліктер бар: сабақ мақсатын, оның әрбір қадамын терең ойластыру. Өзінің және оқушылардың сабақтағы әрекеттерінің негізгі мазмұны мен бағыттылығын анықтағаннан кейін барып мұғалім оқушылар меңгеруге тиісті қажет және жеткілікті материалды таңдайды, сабақта талданатын жаңа түсініктерді енгізудің жүйелілігін анықтайды. Оқушы тұлғасының дамуына ықпал жасауды дәстүрлі мектеп базасында іске асыруда әрбір мұғалімнің ролітанымдық іс-әрекетті ұйымдастырушы, негізгі талабы оқушының ойын дамыту, қызметі кеңес беру, бағыттап отыру, оқыту әдісі, ізденушілік, зерттеушілік жұмыстарды ұйымдастыру. Деңгейлі бағдарламаның негізгі мақсаты мектеп мұғалімдерінің өздерінің балаларды белгілі бір тәсілдермен оқытатынын біліп қана қоймай, оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдерді өз тәжірибесіне қалай ықпалдастыратынын түсінуі болып табылады. [1;35] Бірінші деңгей бағдарламасы бойынша оқитын мұғалімдер мектептің орта буын көшбасшыларына тәлімгерлік ететін болса, ал осы көшбасшылар коучинг арқылы өздерінің басқа әріптестеріне тәжірибелеріне деңгейлі бағдарламаның жеті модулін ықпалдастыруға көмектесетін болады. Тізбектелген сабақтар топтамасы жеті модульді ықпалдастыру тәсілдері мен өзгеріс енгізу үдерісі туралы тәжірибеге негізделген деректер алуға және өзгеріс енгізу барысында белгілі бір нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін құрылымды көздейді. Мұғалімдер оқытуды жоспарлау кезінде өз оқушыларының нақты қажеттіліктерін және оқу бағдарламаларының нақты мазмұнын ескерулері керек. Бірлескен жоспарлау мұғалімдерге өздерінің бастапқы білімдерін дамытуға және оқытудың тиімді

тәсілдерін түсінуге мүмкіндік береді. Оқу бағдарламасын әдетте білім саласындағы саясатты қалыптастыратын адамдар мен мектеп әкімшілігі жоспарлайды.Бір топ адам оқу бағдарламасын сыныпта сабақ беру тәжірибесін Бірінші деңгей бағдарламасының барлық жеті модулі ықпалдастырылған тізбектелген сабақтар топтамасына айналдырса, сол орта мерзімді жоспарлау болады. Мұғалім орта мерзімдік жоспарды әрбір жеке сынып үшін сабақтарды егжей-тегжейлі жоспарлау үшін пайдаланады. Орта мерзімді жоспарлау немесе тізбектелген сабақтар топтамасын жоспарлаудың мақсаты: •жұмыс кезеңдерінің дәйекті, тізбектеліп ұйымдастырылуы; •сыныпта оқыту тәжірибесіне жеті модульді ықпалдастыру; •әрбір сабақ үшін оқыту және оқу мақсаттарын белгілеу; •оқыту және оқу нәтижелерін өлшеу әдістемесін анықтау; •осы нәтижелерге қол жеткізу мақсатында жоспарланған оқыту мен оқу міндеттерін көрсету; • оқудың әрбір кезеңінің басынан бастап соңына дейін алға ілгерілеудің болуын қамтамасыз ету; •барлық оқушыларды қамту үшін асқан ептілікпен және ұқыптылықпен жоспарлау. [1;36] Мұғалім оқушыларға арнап жоспарлайтын ісшаралар оқу мақсаты болып табылады. Осыған байланысты, оқыту және оқу мақсаттарын қалыптастыру шаралары төмендегілерді білуге бағытталған: Сіздің ойыңызша, оқушылар нені білуге тиіс? Оқушылар қандай түйінді идеяларды түсінулері керек? Оқушылар қандай мәселелерді зерттеп, талдаулары керек? Оқу нәтижелері мұғалім сабақта қойған мақсаттарына қол жеткізе алды ма, жоқ па екенін білуге мүмкіндік береді. Оқу нәтижелері: -оқушыға бағытталуы керек; -белгілі бір дағдыны сипаттайтын етістік болуы керек; -оқушының оқу үлгеріміне сәйкес болуы қажет. Бағдарламаның жеті модулінің идеялары өзара байланысты, оларды тиімді түрде тізбектелген сабақтар топтамасына ықпалдастыруға болады. Тізбектелген сабақтар топтамасына мұғалім осы модульдердің бірін жүйелі түрде кіргізуі негізгі талаптардың бірі болып табылады.. «Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер»модулі бойынша диалог арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамытуды қолдану, сыныптағы оқушылардың бірлескен сұхбаты, мұғалім мен оқушы арасындағы диалогтың шәкірттердің өзіндік ой-пікірін жүйелі дамытуына ықпалын тигізеді: -оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын білдіруге мүмкіндік береді,

-оқушылардың өз идеяларын дәлелдеуіне көмектеседі, -мұғалімдерге оқушыларды оқыту барысында олардың оқушылары қандай деңгейде екендігін түсінуге көмектеседі. Өзара білім алуға көмектесетін диалогтік оқытуда оқу материалы хабарлаушы әңгіме түрінде баяндалады, онда негізінен оқушыларға белгілі материал бойынша репродуктивтік сұрақтар қолданылады.Мұғалім проблемалық жағдаят тудырып, бірқатар проблемалы сұрақтар қоя алады, бірақ бұл жағдайда жаңа ұғымдар мен әрекет ету жолдарының мәнін мұғалім түсіндіреді. Мерсер мен Литлтон (2007) өз еңбектерінде диалог сабақта оқушылардың қызығушылығын арттырумен қатар, олардың білім деңгейінің өсуіне үлес қосатындығын атап көрсетеді. Зерттеулерде ересектермен интерактивті қарым-қатынас пен достарымен бірігіп жүргізілген жұмыстың балалардың оқуына және когнетивті дамуына әсер ететіндігі айтылған. Александер (2004) оқытудағы әңгімелесу– қарымқатынас жасаудың бір сарынды үдерісі емес, керісінше идеялар екі жақты бағытта жүреді және осының негізінде оқушының білім алу үдерісі алға жылжиды деп тұжырымдайды. [1;30] «Қалай оқу керектігін үйренуде» оқу үдерісіне толыққанды қатысу үшін оқушылар қалай оқу керектігін білулері керек. Осы мақсатта мұғалім оқыту ортасын құру керек, баланың бойында метасананы–қалай оқу керектігін үйренуді қалыптастыруға мән бере отырып, оны тұлға ретінде дамытуда икемділік танытулары тиіс. Мұғалімде Шульманның "мұғалімнің үш көмекшісі" деп атаған қасиеттер болса, оқыту табысты болып саналады. Мұғалім жаңа ой тудыруға, тың идеялардың басын бастаушы да, ал оқушылар сол ойымен идеяларды толықтырып, ізденіп отыратын қостаушысы іспеттес. Осы тұста мұғалім баланың білімінің ілгері жылжуын өрістету үшін мазмұнға сәйкес тиімді кері байланыс орнатуы керек. Қалай оқу керектігін үйрету модулінің атауы “өзін-өзі реттеу” үдерісіне жатады.Бұл үдерісте оқушылар метатану үдерісі арқылы түсіну, бақылау және оқу тәжірибесіне қадағалау жүргізу қабілеттерін дамытады. Жаңа тақырыпты бастау үшін оңтайлы оқыту стратегияларын қолдануға болады: -тақырып бойынша бірнеше ашық сұрақ қойыңыз. -бір немесе бірнеше оқушыдан өз ойын барлық сыныпқа түсіндіруді сұраңыз; -«неге» деген бірнеше сұрақ қойыңыз; -оқушылардан не айтқандарын түсіндіруді сұраңыз; -кейін оларды сипаттау үшін, талқылау кезінде туындаған бірнеше даулы сәттерді жазып алыңыз; -оқушылар ол нәрсе туралы өздерінің не ойлайтынын түсінгенше және өз беттерімен жұмыс істеп болмайынша дұрыс түсініктеме бермеңіз. Сын тұрғысынан ойлау–қадағалау, тәжірибе, ойлану нәтижесінде алынған ақпараттың мағынасын

тануда, оны бағалауда және талдауда аналитикалық тәсілдің қолданылуын көздейтін ойлау түрі. Сын тұрғысынан ойлау-мұғалім мен оқушылар арасында диалогтік өзара әрекеттестік арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамытуға арналған. Балалардың сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін табуды қажет ететін негізгі ерекшеліктер: ұтқырлық ең жақсы түсініктемені табуға ұмтылу, сұрақтар қою, дәлелдерді талап ету, болжамды көзқарастар мен мүмкіндіктердің барлығын қарастыру, эмоцияға емес, себепке негізделу. [1;32] Сыни тұрғыдан ойлаудың көптеген құралдары бар:Ақылдың алты қалпағы–Эдвард де Боно әзірлеген әдістеме, ол әртүрлі шешімдердің ішінен ойды бір мәселе төңірегінде шоғырландыруға мүмкіндік беретін қатарласып ойлау үдерісі болып табылады. «Дананың кілттері»-бірқатар ойлауды талап ететін тапсырмаларды орындауға оқушыларды қызықтыру және тарту үшін арнайы әзірленген іс-әрекет кешені болып табылады. Жауап беруді талап ететін сұрақтарды жазу.ББТЗО кестесі. Ойлау карталары. Әмбебап ойлау үдерісін оқытуға арналған сегіз көрнекі құралдан тұратын кешен: танымдық дағдыларды егжей-тегжейлі үйрену үшін пайдаланылады, ойлау карталарын барлық оқу салаларына және бүкіл жастағы топтарға қолдануға болады. Блум таксономиясы. Блум танымдық салада алты деңгейді бөлді, ол ең төменгі деңгей ретінде фактілерді қарапайым қабылдау мен танудан бастап анағұрлым күрделі және абстрактілі психикалық деңгейлерге қарай жылжи отырып, ең күрделісі бағалау деп жіктеді. Бенджамин Блумның жіктеуінде сын тұрғысынан ойлау «бағалау» деген атпен ойлаудың алты дағдысының ең жоғарғысы болып табылады. Неге сыни тұрғыдан ойлау соншалықты маңызды? -оқу, сөйлеу, жазу және тыңдау сияқты қарымқатынас,оқу мен білім берудің басты элементтерінің негізін қалайды: -әлеуметтік өзгерістерде маңызды рөл атқарады -бізге теріс ұғымдар мен соқыр нанымдарды ашуға көмектеседі -жартылай шындық, теріс ұғымдар мен алдаудан бостандыққа жол ашатын құрал болып табылады -айқын болып көрінуі мүмкін идеяларды біздің тексеруімізге және қайта тексеруімізге қарай бір көзқарасты өзгерту ниетін туғызады -мен білмеймін деген екі негізгі сөзді айтуға тілек білдіріп, уақыт бөледі -бізге факті мен пікір арасындағы айырмашылықты анықтауға, орынды сұрақ қоюға, толық қадағалау жасап, болжамдарды табуға және олардың терминдерін айқындауға және салмақты логикалық дәлелдер негізінде пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Сыни тұрғыдан ойлау белгілі ретпен жасалатын әрекеттерге емес, тұжырымдама мен қағидаттарға негізделеді. Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау. Оқудың тиімді бағасын және оқыту үшін тиімді бағаны түсіну

оқыту мен оқудағы барлық жаңа тәсілдермен тығыз байланысты. Балалар өздерінің түсініктерін құра алатын белсенді оқушылар болатын болса, онда мұғалімдер үшін де осы түсініктің мәнін білу қажет, өйткені ол оқуда алға қадам басуға және оған қолдау көрсету үшін керек. Бағалаудың екі түрі бар. Ол оқу үшін бағалау, яғни қалыптастырушы, оқуды бағалау, ол қорытынды баға болып табылады.[1;26] Қалыптастырушы бағалау–мұғалімдерді, оқушыларды және педагогикалық үдерістің басқа да қатысушыларын оқуды жетілдіру үшін қажет ақпаратпен қамтамасыз ететін оқудың ағымдағы бағалануы.Қалыптастырушы бағалау сыныптағы күнделікті жұмыс барысында жүзеге асырылып, оқушының ағымдағы оқу үлгерімінің көрсеткіші болып табылады. Оқушы мен мұғалім арасында кері байланысты қамтамасыз етіп, оқу үдерісіне уақтылы өзгеріс енгізіп отыруға мүмкіндік береді. Оқушыларды мадақтап, үнемі ынталандырып отыру керек. Оқыту мен оқуда АКТ–ны пайдалану. АКТ-ол мұғалімнің көмекші құралы. Оқушыларда сандық технологияларда құзырлық таныта білулері қажет. АКТ оқушыларға ғылыми ұғымдарды түсіндіруді және олардың қабылдауын, түсінуін жеңілдетуге мүмкіндік береді.АКТ құралдарын жиі пайдалану арқылы оқушы білімін жүйелі қалыптастыруға, пәнге деген қызығушылығын арттырып, шығармашылық қабілеттерін шыңдай отырып, көптеген нәтижелерге қол жеткізуге болатынына сенімдімін. Жас ұрпаққа білім беру жолында ақпараттық технологияны оқу үрдісінде пайдалану мен тиімділігін арттырудың маңызы орасан зор. Талантты және дарынды балаларды оқыту. Дарынды және талантты оқушыларды мұғалімдер, топ мүшелері немесе оқушылар өздері айқындай алады. Оқушылардың қабілеттілігін, білімділігін дамыту мақсатында cабақты түрлендіріп өткізе отырып, жаңашылдыққа бағыттау керек. Мектеп оқушыларының шығармашылық белсенділіктерін, олардың ізденушілік қабілеттерін дамытып, жеке тұлғаның зияткерлік қасиеттерін қалыптастыруда мұғалімнің рөлі зор. Шығармашылық қабілеттер ойлау мен практикалық әрекеттер арқылы ғана дамиды. Жекеленген оқушылардың бірлескен топтық, ұжымдық, жеке тапсырмаларды орындау барысында кейбір оқушының шығармашылық қабілетті шыңдала түседі Қабілеттілік әлеуетін іске асыруда оқушыларға құзырлы көмек көрсету үшін мұғалімдерге бай әрі көп аспектілі тәжірибе қажет. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту және оқуға арналған зерттеулердің негізгі ерекшеліктері олардың оқу сабақтарын балалар үшін қызықты, тартымды және маңызды етуге бағыттылуы болып табылады. Танымдық даму-баланың оқу және проблемаларды шешу қабілеті. Оқуға деген қабілеттілік, сондай–ақ зейін, сөз сөйлеу дағдылары, ойлау, негіздеу және шығармашылық зияткерлік

сияқты қабілеттерді дамытуға және тұрақтандыруға қатысты. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай білім беру мен қатар, әртүрлі тапсырмаларды бере отырып, оқушылардың пәнге деген қызығушылығы мен қатар білім жүйесін тұрақты қалыптастыру. Сабақтың барысындағы барлық тапсырмалар оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай берілуі керек. Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, сабақты түрлендіре өткізу арқылы қызығушылық қабілеттерін арттыруға болады. Оқытуды басқару және көшбасшылық. Мектеп жұмысы мен оқушы жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға мұғалім. Мұғалімнің ұстанымы көзқарастарын қалыптастыру барысына зор ықпал етеді, ол көзқарасы белгілі бір шешімдердің қабылдануы мен сыныптағы іс-әрекеттерді түсіндіру көзі болып табылады. Сондықтан кез келген мұғалімнің оқыту құралдары оның өз болжамдарының, білімі мен ұстанымының, көзқарастарының жиынтығынан тұруға тиіс. Құзырлы мұғалімнің алдында оқушының жан дүниесін жақсы түсіне білу жөнінде нақты міндеттеме қойып отыр. Құзырлы оқытудың маңызды факторы мұғалімнің оқушының тақырыптың мәнін өз бетімен меңгеруін түсінуі мен бағалай алуы болып табылады. Осылайша оқушы да өзінің оқуы үшін жауапты бола алады. Оқушы мұндай жауапкершілікті көбінесе сабақ беру барысында мұғалім қалыптастыратын ортада сезініп, қабылдайды. Мұғалімнің көшбасшылығы-оқушылардың табысқа жетуіне ықпал ететін, мектеп деңгейінде шешім қабылдауды жақсартатын және мұғалім мамандығын дамытатын әлеуетті стратегия болып табылады. Мұғалімдердің көшбасшылығын дамытумен қатар, оқушының да көшбасшылық қасиетін дамыту өте маңызды, сондай-ақ өз идеясы мен өз ойын еркін жеткізе алатын, өзіндік дамыған жастарды тәрбиелеу маңызды. Оқушылардың мектепте табысты оқуы ғана емес, өмірде де табысты болуы мұғалімнің қабілетіне, оның құзыреттілігіне байланысты. Л.С.Выготский «Дәстүрлі оқыту-бала дамуына тек қондырғы болып, дамуға стихиялы әсер етсе, яғни, «дамудың соңында жүрсе», жаңаша оқыту-«дамытуды өзімен бірге ала жүреді»-деген болатын. Сондықтан мұғалім әрқашан ізденісте болып, оқытудың өзіне және шәкірттеріне тиімді жақтарын қарастырып отыруы тиіс. Пайдаланған әдебиет: 1.Мұғалімге арналған нұсқаулық. Бірінші (ілгері) деңгей Аннотация: Мақалада тізбектелген сабақтар топтамасына жеті модульді ықпалдастыру арқылы сабақты жоспарлау туралы қарастырылған. Сындарлы оқытуға негізделген сабақтар оқушыларға өз білімдері мен ұстанымдары жайында ойланып, сұрақтар қойып, білімін толықтырып, белгілі бір тақырыпты оқып білу кезеңінде өз түсінігін өзгертуге мүмкіндік береді.

«ҚҰСТАР. БАЛЫҚТАР. ҚОСМЕКЕНДІЛЕР ЖӘНЕ ЖОРҒАЛАУШЫЛАР» ТАҚЫРЫБЫҢДАҒЫ ДҮНИЕТАНУ ПӘНІ САБАҒЫНЫҢ ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ЖОСПАРЫ Баймурзиева Н. Б.

Атырау қаласы жалпы білім беретін №6 орта мектептің І санатты бастауыш сынып мұғалімі

Қазіргі білім беру саласында оқытудың жаңа технологияларын меңгермейінше сауатты,жан– жақты маман болуы мүмкін емес. Әрине маманның сапасы мұғалімнің біліктілігіне байланысты. Бүгінгі таңдағы оқыту үрдісі жаңа әдіс- тәсілдерді, жаңаша идеяларды қолдануды талап етеді. Әр мұғалім заман ағымына ілесу үшін өз білімін жетілдіріп отыруы қажет. Өз тәжірибемде ІІІ деңгейлік курстан өтіп, одан алған тәжірибемді сабақта қолданудамын. Бұл бағдарламаның басты мақсаты педагог қызметкерлердің қосымша білім мен дағдылар көлемін алудағы білімдік қажеттіліктерін қанағаттандыру, қазақстандық мұғалімдерге қарқынды өзгеріп жатқан өмір жағдайында үздіксіз кәсіби дамуға дайын болуға көмектесу. Сол ұрпақты тәрбиелеуде ұстаздар сан түрлі әдіс-тәсілдер Атырау қаласы

1 «А» сыныбы

Сабақтың тақырыбы: Сілтеме: Жалпы мақсаттар:

Оқыту нәтижесі:

Тапсырмалар

Кейінгі тапсырмалар

Кезең

Модуль

Блум

Дүниетану

Баймурзиева Жалпы білім Нурганым беретін №6 орта Баймурзиевна мектеп Құстар. Балықтар. Қосмекенділер және жорғалаушылар Дүниетану 1 сынып Алматы «Атамұра» 2012 жыл. Оқушыларға құстар , балықтар, қосмекенділер және жорғалаушылар туралы түсінік беру. Олардың көптүрлілігі, пайдасы туралы ақпарат беру,Әр топтың өзіне тән тіршілік ерекшеліктері, орта жағдайларымен байланысы, өкілдері туралы ақпаратпен қаруландыра отырып, табиғатты қорғауға баулу. 1. Құстар , балықтар, қосмекенділер және жорғалаушылар туралы біледі; 2. Табиғатты қорғауға үйренеді; 3. Оқығанын әңгімелеп үйренеді; 4. Топтық жұмыста бір –бірінің пікірін тыңдап, өзара сыйластыққа үйренеді; 5. Алған білімдерін өздіктерінен қорыта алады. 1. Қызығушылықты ояту: «Ой қозғау» 2. «Ойлан, жұптас, талқыла» Топтық жұмыс. 3. Оқулықпен жұмыс, дәптермен жұмыс. 4. Рефлексия. Өзгерістерді бағалау Басқа әріптестермен ақылдасу Тәжірибе негізінде өзгерістерді сипаттау Жүргізілетін жұмысым Мұғалімнің іс-әрекеті

1.Ұйымдастыру кезеңі. Топқа бөлу.

Бб. мен Ба. ж.т.

қолдануда. Білім берудегі Кембридждік оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдері жеті модульді қолдану арқылы жүзеге асады. Әр сабақ барысында оқушылардың бір–бірімен сөйлесуі, пікірлесуі, топтық жұмыс барысында көрініс алып отырады. Тапсырманы орындауда сыни тұрғыдан ойлануды үйренді. Өз ойын ортаға салып,басқалардың пікірін тыңдайтын болды. Оқушының өзін-өзі дамытуына, өз біліміндегі олқылықтарды өзі тауып, өз сұрағына өзі жауап іздеп жан–жақты білім алуына көмектеседі, жаңа ақпаратты бұрынғы білімімен ұштастыра түседі. Әрбір сабақ ол мұғалімнің шығармашылығының нәтижесі.Осындай сабағымның бірі бірінші сыныпта дүнитану пәнінен өткізілген «Құстар. Балықтар. Қосмекенділер және жорғалаушылар».

Оқушылардың ісәрекеті Оқушылар сурет бойынша топтасады. топқа бөлініп, өз үстелдерінің басына жиналады. Сынып оқушылары 5 адамнан 4 топқа бөлінеді. Сынып ережесіне

бағына отырып, жұмыс жасауға ұмтылады.

СТОҮ Білу Мота вация лық кезең Ббүб және Об

Түсіну. АКТ

ТжД б.о.

Талдау

Құстар, балықтар, қосмекенділер,бауырмен жорғалаушылар болып төрт топқа бөлінеді. Сынып ережесін құру. 1. Сабақтан қалмау, кешікпеу. 2. Топтағы оқушылардың пікірін тыңдау. 3. Ойымызды еркін, тиянақты баяндау. 4. Келесі топтың ойын тыңдау. 5. Уақытты үнемді пайдалану. Психологиялық дайындық. «Ыстық алақан» тренинг. Бағалау критерийлері. 1.Үй жұмысын орындап келу. 2. Топтық жұмыста белсенділігі; 3.Қосымша сұрақтарға жауап беру. 4.Сабаққа белсенді қатысу. ІІ. Үй тапсырмасын сұрау: «Конверт сұрақ» ойыны ІІІ.Қызығушылықты ояту.«Ой қозғау» Интерактивті тақтадан құстардың,балықтардың, қосмекенділер және жорғалаушылардың жасырын суретін ашу. 3.Жаңа мағынаны таныту. Бейнекөрініс көрсету. Құстарды «қанатты жануарлар» деп атайды. Құстар тіршілік ету ортасына қарай үй құстары және жабайы құстар. Балықтар – суда тіршілік етуге бейімделген жануарлар түрі. Олар өкпе арқылы емес, желбезегі арқылы тыныс алады. Қосмекенділер суда да, құрлықта да тіршілік етуге бейімделген жануарлар түрі. Қосмекенділерге бақа жатады. Ересек бақа көбінесе құрғақта, шөп арасында тіршілік етеді. Ал оның баласы есейгенше балық сияқты суда жүреді. Жорғалаушылар – бауырымен жорғалап қозғалады. Жорғалаушыларға кесірткелер, жыландар, тасбақалар, құбылғылар, қолтырауындар, т.б. жатады. 5.Сергіту сәті. 6.Ойлан, жұптас, талқыла» Топтық жұмыс. 1 топ. Құстардың пайдасы.

Оқушылар бір –біріне алақан жылуын сыйлайды. Үй тапсырмасы бойынша оқушылар сұрақтарға жауап береді. Жасырын суреттерді ашып,оқушылар тақырыпты өздері табады. Құстар. Балықтар. Қосмекенділер және жорғалаушылар туралы мәліметтер алды.

Бейнекөріністен осы жануарлар туралы мағлұматтармен танысады.

Қозғалысқа түсу арқылы бойларын сергітеді. Белсенділік танытып, бойлары сергіп, сабақты жағымды көңіл-күймен жалғастырады Сұрақтарға жауап береді. Мұғалімнің тапсырмасы бойынша оқушылар жұптасып бір бірімен ой бөліседі. Бір-біріне қолдау көрсетіп, көмектеседі. Оқушылар бір-бірін бағалайды.

О жас е.с.б.б.

Топтық жұмысты орындай отырып, оқушылар жеке ойларымен бөліседі. жұмыстарын қорғайды.

2- топ. Семантикалық карта. Жануар Құс Бауыр лар тар мен жорға лау шылар Бақа Аққу

Балық тар

Қос ме кен ділер

Шортан

Опера циялық кезең

Қол дану

Жылан Кесіртке Тырна Сазан Тасбақа

Б б.б. және көш.

Жинақта у

Рефлек сиялық кезең

Қолтырауы н 3-топ. Сәйкестендір Құстар Суда жүзеді Балықтар Жорғалайды Бауырменжорғалаушылар Суда, құрлықта болады Қосмекенділер Ұшады 4-топ. «Бір айналым сөйлесу» Құстар, балықтар, бақа, жылан сөздеріне топ жұмыстарын қорғап болған соң мадақталады. Сабақты қорытындылау: «Кубизм» әдісі. 1.Құстар нешеге бөлінеді? 2. Атырау облысында балықтың қандай түрлері бар? 3.Жорғалаушыларға нелер жатады? 4.Бақа неге қосмекенді деп аталады? 5.Құстар нешеге бөлінеді? 6.Өсімдік мүшелерін ата? 7.Рефлексия.

Топ бір - бірін бағалайды. Әр топ өздеріне келген сұрақтарға бірлесіп жауап береді. Оқушыларға кері байланыс парақшалары таратылып беріледі. Сабақ ұнаса қайықтың желкенін жасыл түске, егер қиыншылыққа кездессе сары түске, егер сабақты түсінбесе қызыл түске бояйды.

Кері байла ныс

Үйге тапсырма. Мәтінді мазмұндау. «Құстарды аялайық» тақырыбына шағын әңгіме жазу. 8.Бағалау. Мұғалім: Бүгінгі сабақ ұнады ма? Мұғалім: Олай болса, бүгінгі сабақта кім өте жақсы жауап бергенін бағалайық.

Озық тәжірибе-көпке ортақ  ОБУЧЕНИЕ КРИТИЧЕСКОМУ МЫШЛЕНИЮ В СЕРИИ ПОСЛЕДОВАТЕЛЬНЫХ УРОКОВ Кенесариева А. С. Учитель русского языка в национальной школе 1 категории, г. Атырау средняя школа № 8 имени У. Д. Атамбаева

Пройдя первый этап трехмесячных курсов «Лицом к лицу», мы, слушатели курса, полные творческого энтузиазма пришли в родную школу, чтобы внедрить в свою практику новые теоретические знания, методика которых достаточно заинтересовала меня. Пошла в свой класс, к своим детям, которые уже успели по мне соскучиться. Я подробно рассказала им про свою новую методику, описала все виды работ, которые мы будем проводить, и ушла довольная тем, что заинтриговала их, потому что я заметила в их радостных глазах искорки. Теперь я должна определиться с выбором одного модуля для внедрения его в серию последовательных уроков. Мне показалось, что большое предпочтение я отдавала модулю «Обучение критическому мышлению», потому что я до этого времени уже была знакома с этим модулем. Почему я выбрала именно этот модуль? Потому что он развивает в учениках критическое мышление, то есть учит рассуждать, анализировать, переосмыслять и делать выводы. Какой модуль называется «Обучение критическому мышлению»? Критическое мышление – это ведущее современное педагогическое понятие, актуальное для развития преподавания и обучения в Казахстане. Данный модуль предполагает адаптацию сознательного и обдуманного подхода к развитию критического мышления как учеников, так и учителей (1, стр 154). То есть учитель, умеющий критически думать, размышлять, приложит все свои усилия, Наступила весна. Солнце светит. Начались весенние каникулы. Ученики радовались.

Сравнивая эти два маленьких текста, ученики выделили, что первая работа состоит исключительно из существительных и глаголов. И определили, что вторая работа отличается наличием прилагательных и от этого сочинение получилось красочным и ярким. Айшаттык Н. ответила: Мы сравнили эти две работы учеников и увидели, что во-втором сочинений присутствуют имена прилагательные, которых в первом сочинении нет. Это такие слова, которые приукрасили текст. Первый текст без прилагательных кажется простым и не полным. А второе сочинение получилось образным и красивым. И сделали вывод: употребление прилагательных придает речи выразительность, образность и яркость. Следующее задание было составить стихотворение по приему «Синквейн». Прием Синквейн–это стихотворение, которое требует синтезa информации и мaтериала в крaтких вырaжениях. С этим приемом

чтобы его учащиеся были обучаемыми, разумными и мыслящими. Но для начала я для себя должна уточнить, что означает понятие критическое мышление? Критическое мышление означает оценочное, рефлексивное. Это открытое мышление, которое не соблюдает никаких правил, которое развивается путем наложения новой информации на личный жизненный опыт. То есть каждый критически мыслящий человек должен любую информацию апробировать на собственном опыте. Дисциплинарный подход к осмыслению, оценке, анализу и синтезу информации, полученной в результате наблюдения, опыта, размышления или рассуждения, что может в дальнейшем послужить основанием к действиям. Критическое мышление зачастую предполагает готовность к воображению или принятию во внимание альтернативных решений, внедрению новых или модифицированных способов мышления и действий; приверженность к организованным общественным действиям и развитию критического мышления у других. Как осуществить всю теорию, изложенную выше, на практике? Для начала при составлении краткосрочного плана я всячески старалась как можно больше применить методы и приемы этого модуля. Например, на первом уроке по теме «Имя прилагательное» ученики должны были сравнить между собой два данных сочинения: Пришла долгожданная весна. Звенят шумные ручейки. Изза леса выглянуло веселое солнышко. Зеленый лес, широкий луг, быстрая речка осветились его лучами.

я была уже знакома до прохождения трехмесячных курсов и мои ученики не раз пробовали сочинять забавные стихотворения. У моих детей получились такие творения: Айша М. Весна Долгожданная, солнечная Наступает, превращает, будит У всех прекрасное настроение Время года. Дана А. Погода Ясная, теплая Меняется, портится, прогнозируется Бывает пасмурной, холодной, ветреной Природа. Мади Н. Жизнь Счастливая, долгая Начинается, идет, закаляет

Она дается один раз Опыт. Аружан Б. Человек Мудрый, умный Учится, работает, живет Существо,умеющее мыслить, рассуждать Личность. (фото синквейна) В ходе этой работы все учaщиеся овлaдели рaзличными способaми синтеза данной информaции, научились вырaбaтывaть собственное мнение нa основе осмысления рaзличного опытa, идей и предстaвлений, строить умозaключения и логические цепочки докaзaтельств, вырaжaть свои мысли ясно, уверенно и корректно. Тaким обрaзом, дaнные результaты позволяют мне сделaть вывод о том, что использовaние различных приемов критического мышления может служить верным средством формировaния ключевых компетентностей школьников. Если я продолжу так же применять на своих уроках все элементы и приемы модуля критическое мышление, то есть вероятность того, что мы внесем свой вклад и пользу в процветание системы образования нашей республики. Ведь еще 1933 году Джон Дьюи, американский педагогноватор, писал, что «научить человека мыслить» является главной задачей системы образования. То есть я буду стараться изо дня в день применять все полученные знания в моей практической педагогической деятельности. Представляя второй урок по теме «Склонение имен прилагательных», хочу заметить, что исключительно все ученики проявили творческие способности при разгадывании ребуса по теме нашего урока. Они быстро справились с этим заданием, пока я им объясняла пути решения этой задачи. Дети разгадали этот ребус, чем я плавно подвела их к новой теме. Так же хотела бы отметить игру «4 картинки–1 слово», где я в ответах употребила только слова – прилагательные: I группа – кислый. II группа – красный III группа – большой IV группа – черный. Здесь мне хотелось бы заметить, что я специально употребила эту интересную игру, потому что большинство детей «зависают», играя в разные компьютерные игры по сотовым телефонам, планшетам, ноутбукам и другим портативным аппаратам последней модели техники. И я не ошиблась в своих догадках и попала точно в цель. Они это задание выполнили быстро, несмотря на то, что с интерактивной доски было плохо видно, из-за освещения. Значит, на каждом уроке нужно применять как можно больше таких заданий, которые проверяют интеллектуальный уровень наших детей. На третьем уроке по теме «Морфологический разбор имени прилагательного» я подготовила задание по составлению постера «Мой любимый город» и попросила красиво и красочно оформить

его. Они дружно взялись за работу и здесь уже наметились ярко выраженные и неординарные личности. Они вначале сообща разделили между собой свои обязанности: кто будет составлять презентацию, кому приклеивать рисунки и фотографии, которые заранее принесли. Затем в группе обсудили как оформить и о чем писать. И работа пошла! Каждый учащийся вставлял что-то свое по оформлению плаката. Даже слабый ученик Ернур А. был занят вырезанием картинок и цветных рисунков и по выражению его лица, было видно, что он доволен своим занятием ему было радостно оттого, что он принимает участие в этом процессе . Ведь на традиционных уроках он сидел молча и оставался безучастным к процессу урока. А что означает групповая работа в образовательном процессе? Под групповой формой обучения представляется такая форма организованной деятельности, при котором на базе любого класса создаются небольшие рабочие группы, состоящие из 3-5 учащихся, и которые объединяются для совместного выполнения учебных заданий. Что мне дала групповая работа? Во-первых, она научила детей сплоченности, умению работать в коллективе, прислушиваться к мнению других и уважать их. Во-вторых, все дети были вовлечены в трудоемкий процесс работы, даже ученики с низкой успеваемостью старались проявить себя. Эта работа так заинтересовала их, что дети после урока стали задавать наперебой вопросы: А мы еще будем так заниматься? А у нас уроки будут всегда так проходить? Значит, я сумела своими новыми методами и приемами завлечь внимание своих детей. Следующее задание было творческого характера.Надо заменить словосочетание подходящим по смыслу синонимом. Очень сильный мороз–трескучий мороз, очень густой лес –дремучий лес, очень известный художник– знаменитый художник. Было интересно наблюдать за их действиями, за выражениями лица, когда они ищут нужные слова и исчерпывают весь и без того не богатый словарный запас, и какое удовольствие испытывают когда сами, или кто-то из группы, находит это заветное слово. Некоторые ученики ( Алихан М.,Айбек М.,Инжу Х.) не смогли подобрать нужные слова, потому что им эти слова были не знакомы. И мне пришлось разъяснять значение слова: трескучий мороз– от слова трещит, сильный; дремучий лес–густой, темный, труднопроходимый и т.д.В будущем, я постараюсь дополнительно заниматься с этими учениками и восполнить эти пробелы в знаниях. На четвертом уроке по теме « Обобщение имени прилагательного» было подготовлено задание практического характера.Надо было подобрать нужные прилагательные по смыслу и вставить в текст. Например:Этот маленький зверек живет в лесу.У него длинные уши и короткий хвост. Шубка у зверька летом серая, а зимой белая. Морковь и

свежая капуста – любимое лакомство. Зайка всего боится. Было очень интересно наблюдать за обсуждениями в группе. Например, Гульмарал У. замечает, что это трусливый зверек и у него маленький и пушистый хвост, а Армана К. поправляет ее говоря, что это маленький зверек с очень коротким хвостом, потому что в конце текста уже говорится о том, что он всего боится. Мне понравилось, как Армана К. поправила свою одноклассницу и доказала на примере, что она внимательно прочитала текст и подобрала нужные слова. Значит, она правильно мыслит и порядок ее рассуждений нам понятен, что говорит о ее рассудительности и высоком интеллектуальном уровне. Об этом я могу судить по следующему заданию, где надо целое предложение заменить одним словом. Например, как называют человека, соблюдающего порядок во всем?(Аккуратный). Честный человек, который соответствует принятым правилам поведения? (Внимательный). Как называют человека, который имеет доброе сердце? (Добросердечный) Какие только слова не предлагались: порядочный, внимательный, требовательный, добрый и т.д. Из всего набора слов им предстояло выбрать точное Какой я ? Я, мальчик маленького роста, с рыжими и кудрявыми волосами. У меня круглые глаза и пухлые губы. По натуре я человек добрый и ответственный. У меня есть свои достижения в общественной жизни школы. Но мне надо еще много трудиться над своим воспитанием.

Мой ученик не просто описал себя, но он отметил и о своих достоинствах и не забыл заметить, что ему надо еще потрудиться над своим воспитанием. Здесь мне понравилось его самокритичность, хорошая черта, которого, к сожалению, не хватает многим взрослым людям на земле. В стадии рефлексии я использовала прием «Плюсминус-интересно», где дети написали чисто и откровенно о том, что им понравилось и что было интересно: Мне понравилось вспоминать названия сказок, где употреблены имена прилагательные; задание «Назови одним словом» с подбором прилагательных; описывать маленького зайчика; Интересна была физминутка «Пол, нос, потолок», где проверяется внимательность учащегося; прием «Опиши меня», позволило дать объективную и справедливую оценку своему товарищу. Анализируя свои уроки, я заметила, что применение модуля «Обучение критическому

определение этого вопроса. То есть здесь мы наблюдаем за характерными особенностями критического мышления своих учеников: Стремление найти лучшее объяснение. Из всех слов они выбирают самый подходящий ответ. Рассмотрение всех возможных точек зрения. Каждое слово подробно рассматривается, взвешивается. Признание достоинства альтернативных предположений. Стремления подобрать более точные версии, слова. Осознание субъективности собственных предположений. В целом критически мыслящие учащиеся наиболее активны в процессе постановки разных вопросов и анализа доказательств, сознательно применяя все активные методы стратегии для определения значений; они скептичны в отношении к визуальным, устным и письменным доказательствам; открыты для новых идей и перспектив. (1, стр 159) Следующий прием «Опиши меня». Им надо ответить на вопросы: А какие вы? Добрые или злые? Уравновешенные или нет? Вот как про себя написал Жалгас М.: Какой мой друг? Мади – мой любимый и единственный друг. Его рост чуть выше меня. Он парень крепкого телосложения, с карими глазами и темными волосами. Мади очень любит спорт, увлекается музыкой, любит смотреть интересные телепередачи.

мышлению» уже дает свои положительные результаты. Дети научились до конца слушать своих товарищей (бывали случаи, когда недослушав до конца давали в результате неверный ответ), высказывать свое мнение, решать проблемные вопросы в группе и искать пути их решения, появилась уверенность в себе и повысился интерес к урокам. Я в результате своей работы, пришла к такому выводу, что использование этого модуля, в будущем даст моим ученикам большие возможности грамотно анализировать изучаемые тексты, критически мыслить. В перспективе я буду дальше совершенствовать свои полученные знания и практику у моих коллег и добродушных тренеров, которые всячески поддерживают нас, болеют за нас душой, и конечно, которые сертифицированы и у которых, больше навыка и опыта.

ИГРА, КАК ОДНА ИЗ ЭФФЕКТИВНЫХ ФОРМ ОБУЧЕНИЯ НА УРОКАХ ИСТОРИИ Москаленко О. В

Учитель истории 1 категории, г. Атырау средняя школа № 8 имени У. Д. Атамбаева

В учебной деятельности подростка имеются свои трудности и противоречия, но есть и свои преимущества, на которые может и должен опираться педагог. Большим достоинством подростка является его готовность ко всем видам учебной деятельности, которые делают его взрослым в собственных глазах. Его привлекают самостоятельные формы организации занятий на уроке, сложный учебный материал, возможность самому строить свою познавательную деятельность за пределами школы. Беда подростка состоит в том, что эту готовность он ещё не умеет реализовать, ибо он не владеет способами выполнения новых форм учебной деятельности. Применение игровых форм обучения способствует активизации познавательной деятельности учащихся. В процессе игры ребенок незаметно для себя овладевает учебным материалом. Об обучающих возможностях игр известно давно. Многие выдающиеся педагоги справедливо обращали внимание на эффективность использования игр в процессе обучения. Познавательная деятельность протекает более эффективно и дает качественные результаты в том случае, если у ученика имеются сильные и глубокие мотивы с желанием действовать активно, преодолевать затруднения, продвигаясь к намеченной цели; если сформировано положительное отношение к учению, есть познавательный интерес и потребность в познавательной деятельности Обучить этим способам, не дать угаснуть интересу к ним – важная задача педагога.

Сегодня практически любой учитель истории применяет хотя бы изредка в своей деятельности нетрадиционные формы обучения школьников. Это связано, на мой взгляд, со становлением нового стиля педагогического мышления учителя, ориентирующегося на интенсивное и эффективное решение образовательно-воспитательных задач, на признание факта усиления самостоятельной творческо-поисковой деятельности школьников, на модернизацию активных форм обучения истории. На своих уроках, я применяю, такой вид деятельности – как игра. Учебные игры в разумном сочетании с другими приёмами и средствами обучения помогают интенсифицировать процесс обучения истории, успешнее решать задачи по формированию исследовательских умений и навыков, по формированию творческого мышления учащихся, их самостоятельности. Так, например, на уроке повторения в 7 классе, класс делится на 3 команды, проводятся 6 туров: 1. Исторические россыпи. 2.Историческая география 3. Капитанский конкурс– да-нет 4. Узнай личность 5. Вставьте пропущенные слова 6. Послание потомкам– ораторский конкурс. Большой интерес вызывает у учащихся конкурс – Исторические россыпи . которые необходимо было грамотно собрать 1 тур. Исторические россыпи. Соотнесите личности и события

1. Абулхаир

1. Кто был основателем Казахского ханства?

2. Жаныбек и Керей

2. От какого хана откочевали первые казахские правители?

3. Есен-Буга

3. Кто из средневековых историков писал об образовании Казахского ханства?

4. Мухаммад Шайбани

4. С кем боролись казахские ханы за присырдарьинские города?

5. Керей

5. Чьим сыном был Жанибек

6. Йунус

6 Был властителем всей Дешт- и Кыпчакской степи

7. Касым 8. Барак

7. Какой могульский хан поселил откочевавших султанов на своих землях? 8. Кто был первым казахским ханом?

9. Мухаммед Хайдар Дулати.

9. Против кого из своих родственников рассчитывал использовать переселившихся казахских султанов могульский хан?

На таких уроках раскрываются и творческие способности учащихся. Например, стихотворение– послание, написанное учащимися от имени хана Касыма Сын Жанибека и Джаган бегим Как истинный сын степей, я долго чтил Бурундук хана Был осторожен, терпелив, умен И к власти шел я неспроста Ведь чувствовал народу нужен я Законы правильные принял , народ их чтил Законы-это сила и порядок Без них страною трудно управлять Я хан Касым, я сделал так Что о казахах говорит Европа И с Русью смог наладить я контакт Но был и враг серьезный у меня Хан Шайбани, боялся нашей мощи Принес он много горя мне и зла Не раз он грабил наши караваны, в походы часто он ходил, и в плен людей он уводил Но все усилия его были напрасны Мы выстояли и стали все сильней Любовь к земле, к свободе нам придавала силы. Теперь спокойно спать могу Я сделал все, что было в моих силах. Спасибо, что вы помните о нас о ваших первых ханах И сегодня благословить тебя хочу наш президент Ведь выбрал путь ты сложный и тернистый И выстоять обязан раз народ доверился тебе Ты для народа гордый идеал Так пусть хранит тебя Всевышний Цвети мой Казахстан как яркая звезда Пусть над тобою светит мирная заря А вас потомки об одном прошу Храните нашу землю и живите в мире Таким образом, игра–это естественная для ребёнка форма обучения. Она - часть его жизненного опыта. Поскольку обучение–это «процесс целенаправленной передачи общественноисторического опыта;организация формирования знаний, умений, навыков», можно сказать, что дидактическая игра–условная занимательная для субъекта деятельность, которая направлена на формирование знаний, умений и навыков. Учитель, использующий игру, организует учебную деятельность, исходя из естественных потребностей ребёнка, а не исключительно из своих соображений удобства, порядка, целесообразности.

Игра–это уникальный феномен общечеловеческой культуры, ее исток и вершина. Ни в одном из видов своей деятельности человек не демонстрирует такого самозабвения, обнажения своих психофизиологических и интеллектуальных ресурсов, как в игре. Именно поэтому она взята мною на вооружение и применяется в системе профессиональной подготовки обучающихся. Различные игры применимы и в качестве зачетных занятий, при обобщении и повторении блока тем; они дают возможность без излишней нервозности проверить усвоение темы, выявить проблемы в знаниях учащихся в овладении ими практическими умениями и навыками и в то же время они содержат большой обучающий потенциал. В игровой деятельности,в процессе достижения общей цели, активизируется мыслительная деятельность обучающихся, устремлённая на решение познавательных задач урока. Управление многими играми необходимо для активации процесса самовоспитания обучающегося. Обезличенный процесс обучения в игре приобретает личностные значения. Учащиеся примеряют социальные маски, погружаются в историческую обстановку и ощущают себя частью изучаемого исторического процесса. Ситуация успеха создает благоприятный эмоциональный фон для развития познавательного интереса. Неудача воспринимается не как личное поражение, а поражение в игре и стимулирует познавательную деятельность (реванш). Конфуций писал:"Учитель и ученик растут вместе". Игровые формы уроков позволяют расти как ученикам, так и учителю. Неоспоримо игровая деятельность занимает не последнюю роль в учебном процессе. Сочетание элементов игры и учения во многом помогают учителю в процессе передачи необходимой информации. Таким образом, формирование познавательного интереса школьников, повышение их мотивации к изучению истории будет более эффективным, если построить обучение на основе последовательного введения в учебный процесс игровых технологий.

ҚОСЫМША БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ДАРЫНДЫ МЕН ТАЛАНТТЫ БАЛАЛАРДЫ ДАМЫТУ Айдарханова Г.А.

Атырау облысы Жылыой ауданы Балалар Өнер мектебінің директоры

«Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер–бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет ауыр», —дей отырып, Елбасы Н.Ә.Назарбаев қазіргі заман мұғалімінен тек өз пәнінің терең білгірі болуды ғана емес, тарихи танымдық, саяси экономикалық білімділік, педагогикалық-психологиялық және ақпараттық сауаттылықты талап етеді. «Баланы оқытудың мақсаты—оны әрі қарай мұғалімнің көмегінсіз-ақ дамуға қабілетті ету»,-дей отырып, Эдгард Хабард бүгінгі таңдағы білім берудің мүмкіндіктерін айқындайды. Өзгермелі қоғамдағы білім жүйесінің ерекшелігі–тек біліммен қаруландырып қана қоймай, өздігінен білім алуды дамыта отырып, үздіксіз өз бетінше өрлеуіне мүмкіндік тудыру екеніне көз жеткізудеміз. Баланы дамыту-ұзақ жылдарға созылатын, инемен құдық қазғандай, бейнеті ауыр еңбек екенін ескерсек, бұл орайда, оның алғашқы іс-әрекетінің түрі–ойын екені сөзсіз. Ойын іс-әрекет ретінде тұлғаның қоршаған шындыққа нақтылы бір қатынасын көрсету болып табылады. Әлемді бейнелей отырып, оны түрлендіру қабілеттілігі–адам ойының мәні. Баланың үйренуге, оқуға, білімге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін толық пайдалану, оларды оқу үрдісінде үздіксіз дамытып отыру және сабақ барысында алған білімдерін тәжірибеде қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ойын түрлерін қолданудың, пайдаланудың орны бөлек. Дарынды балалалар қоғамымыздың ең құнды және нәзік бөлігі. Олар өздерінің мәдени және ғылыми мүмкіндіктерімен ерекшеленеді. Мектеп жасына дейінгі дарынды балалардың даму сатысының дұрыс болуы өте маңызды. Педагогтармен ата-аналардың негізгі мақсаты бала бойындағы дарынды дұрыс дамытуға және оны баланың өзі түсінуіне ықпал ету қажет. Мұғалiм оқушының талантты немесе дарынды екенін анықтау мәселесінің шеңберінде жұмыс жүргізгенде бұл ұғымның мазмұндық жағына көңіл бөлуі қажет. Балалар бiр ғана пәннен емес бірнеше академиялық пәндерден жоғары деңгей көрсетуі мүмкін: мәселен, әртістік, спорттық, музыкалық және басқа таланттарымен танылуы ықтимал. Сонымен қатар олар бiр салада дарынды болса, басқа салада қиындыққа тап болуы ғажап емес. Дамудың бiр

кезеңінде өте қабiлеттi болса, келесі кезеңдерде қабiлеттерiн танытпауы да мүмкін. Бұл дарындылық пен қабiлеттiлiктерді мұғалiмдер, ата-аналар, топтың басқа мүшелерi немесе балалардың өздері айқындай алады. Балалардың қабiлеттiлiктерiн, біліктілігін, әлеуетті мүмкіндіктерін көрсету үшiн оларға жағдай туғызу қажет және де бұл олардың ерте жасында олар үшін өте қиынға соғуы мүмкін. Білім сапасы мұғалімдер қызметінің сапасына тікелей байланысты. А.Байтұрсынов:«Мұғалім қандай болса, мектеп те сондай болмақ»,—деп білім сапасын көтерудің негізгі тетігі–ұстазға сипаттама береді. Еліміздің бүгіні мен ертеңі жас ұрпақтың еншісінде десек, сол жас ұрпақты жан-жақты, терең білімді етіп қалыптастырудың бірден-бір жолы, білімді игертудің тиімді әдіс-тәсілдерін іздестіру ұстаз шеберлігіне байланысты. Дарындылық ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандық ұғымдары да жарыса қолданылады. Шығармашылық — өзінің жаңашылдығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін өнім алуға мүмкіндік жасайтын, жеке тұлға бойындағы қабілеттіліктің, білім мен біліктіліктің ұштасуы. Заман талабына сай дарынды мен талантты балаларды дамытуда мектеп ұжымы ерінбей, жалықпай үлкен ізденіспен жұмыс жасаса, жақсы жетістіктерге жетеді және ата-анамен, мектептің үздіксіз, жақсы еңбегінің жемісі болып табылады. Дарынды балаларды дамытуда, олардың жеке тұлға ретінде дамуында өздеріне деген сенімділігін және өнерге деген құштарлығын арттыру ұстаздардың басты парызы. Дарынды балаларды дамыту олардың жақсы жетістіктерге жетуі-бүгінгі өмір талабы, ал өнер мектептері соған зор мүмкіндіктер береді. Өнер мектептерінің бүгінгі негізгі мақсаты: ұлттық өнер құндылықтарын дамытуда, дарынды балаларды өнерге тәрбиелеп оқыту. Дарынды балаларды дамытуда шығармашылық қабілетін жетілдіруде өнер, музыка мектептерінің алатын орны ерекше. Өнер мектептерінде балалар өз қабілеттері бойынша музыка, би, сурет салу, ән айту, жеке аспапта ойнауда білім алып, таланттарын дамытып, қоғамға пайдалы мамандық иесі болып, болашақта сол мамандығын жоғарғы оқу орындарында жалғастыруға қол жеткізе алады. Осындай дарынды тәрбиелеп дамытуда мұғалімдер мен оқушылардың жетістіктері жоғары.

2014 жылы “Қазақтың халық күйші-қобызшы, композиторы Ы. Дүкенұлының 170 жылдығына арналған облыстық қобызшылар байқауынан Орынғалиева Ақжарқын II орын, облыстық Б. Рзаханов атындағы сайыста Кенжебай Жалғас ІІ орын, ІV-ші Халықаралық "Тәуелсіздік-тірегім, Теберігім" атты сайыста қобыз аспабынан Н.Ерманбаева І орын, фортепиано аспабынан Ү.Сапарова І орын, қыл-қобыз аспабынан А.Мусабаева І орын, эстрадамен ән айтудан Байғали Думан І орын, Халықаралық "Күншуақ" фестивалінде "Маржан" би тобы І орын, "Ерке"би тобы кіші және орта топтары ІІ орын, Орал қаласында өткен IVРеспубликалық "Жұлдызды талант" атты балалар фестивалінде Байғали Думан бас жүлдені, Нұрғалиева Анель I-орын иеленді. Украинаның Херсон қаласында өткен "Марка Дружбы" халықаралық интернет-конкурсында Ә.Зейноллаева, С.Төреғалиев лауреат атағына ие болды. ҚР халық әртісі Б. Карабалинаның 75 жылдығына орай «Күй-құдірет» атты облыстық байқауда мектептің «Көңілашар» фольклорлық ансамблі дипломант атанды. «Атадан мұра» қорының ұйымдастыруымен Бурабай қаласында өткен «Ақжелен» республикалық байқауда мектеп оқушысы Жолдасов Мирас (мұғалімі Сарсенов) III орынға ие болды. «Тәуелсіздікке тарту» атты жас қолөнершілердің сырттай бейнебаяндарынан:«Ұлттық нақыштағы қолөнер бұйымдары» номинациясы бойынша Аманғалиева Інжу І орын, «Қалдықтардан жаңа туынды» номинациясы бойынша Амангельдина Рая І орынды иеленді. Аудандық "Айгөлек" байқауынан Ұ.Балтабай ән айту номинациясы бойынша ІІ орын, Аманғалиев Қайыржан вокал номинациясы бойынша «Бас жүлде», "Ерке би" үлкен, орта, кіші топтар «Бас жүлде» Дипломант және «Алғыс хатпен» марапатталса,"Маржан","Бөбек" тобы І орын, ІІІ орынды иеленді. Атырау қаласында өткен 2-ші

облыстық "Шаттық" атты пианистер конкурсы бойынша кіші топтан Амандыққызы Сабина ІІІ орын, орта топтан Тұрсыналиева Нұрайна «Дипломант» атағын иеленіп, мұғалімдері: Ш. Пұсырманова, Т.Адирова «Алғыс хатпен» марапатталды. Республикалық "Аяз атаның басынан кешкендері" атты комикстер байқауынан А.Тауанова, Р.Амангельдина I орын, "Мұхит толқындары" атты оқушылар көрме байқауынан Ж. Сағынғали I орын, А.Тлеугожина, Е.Сағидолла II орын, облыстық "Жадыра жас дарын" атты сайыста Б.Бекболат, Н.Турсыналиева ІІІ орын, облыстық XXXXIX жас музыканттар сайысына Ә.Оңайбаев, А.Нұрғалиева, М.Сапашев қатысып, «Алғыс хатқа» ие болды. Облыстық "Атырау есірткісіз қала" атты сурет байқауында Б.Бекболат I орын, "Мұхит толқындары" атты көркем-сурет бөлімінің мұғалімдер сайысында Н.Елтезерова" Үздік қолөнерші» номинациясы бойынша дипломмен Г.Айдарханова, Б.Алтынбекова, А.Қуанова, М.Исмагулов, А.Қожақметова «Алғыс хатпен» марапатталды. II халықаралық өнер ассамблеясы «XXI ғасыр таланты» атты сайыста Ү.Сапарова І дәрежелі лауреат атағына ие болды. Республикалық "Сәлем Астана" фестивалінен М.Тұрдыбаев II орын, Н.Оңайқұл III орын иеленді. "Күншуақ" фестиваль-конкурста Амандыққызы Сабина I дәрежелі лауреат атағын жеңіп алды. Жеке тұлға қалыптастыруда және дарынды оқушыларды тәрбиелеуде, мектебіміз жақсы жетістіктерге жетуі бұл мектеп ұстаздарының үлкен еңбегі деп білеміз. Оқушыларға қызмет көрсету сапасын қамтамасыз ету мақсатында жаңа технологияны пайдалана отырып, заман талабына сай оқушылардың қабілетінің дамуына әсер етіп, біліммен қаруландырып, еліміздің білімді, жан-жақты, ғылым мен техникада, өнерде шығармашылық жұмыс жасай алатын азаматты тәрбиелеу. Олай болса бүгінгі таңда болып жатқан игі шаралар жыл сайын кеңейіп, дарынды балаларды дамытуда олардың еңбегін үлкен жетістіктерге жеткізе берейік демекпін.

АКТИВИЗАЦИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ НА УРОКЕ ПОСРЕДСТВОМ ПРИМЕНЕНИЯ МОДУЛЯ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ Ажгулова А.С. Учитель высшей категории русского языка и литературы средней школы им. Ш.Валиханова пос.Индербор Атырауской области

Ожидаемыми результатами Программы второго уровня являются готовность учителей к обучению учеников тому, как учиться и сформированность их как независимых, самомотивированных, увлечённых, уверенных личностей с развитым критическим мышлением, проявляющих компетентность в цифровых технологиях.

На сегодняшний день в мировой научнопедагогической литературе представлено достаточное количество фактов, подтверждающих целесообразность и успешность практического использования многими учителями разработанных ключевых принципов организации и планирования учебной работы. Учителя, движимые внутренней психологической установкой, нравственной

убеждённостью, не механически получают знания, а формируют их сами; действуют в данных условиях с лидерской позиции, оказывая влияние на своих коллег и их окружение. С целью воздействия на коллег, оказания разносторонней поддержки в исследовании и развитии их практики преподавания и обучения, более успешные учителя реализуют процессы коучинга или менторинга. Коучинг (англ. coaching)–наставлять, подготавливать, тренировать. Представляет собой конфиденциальный, креативный, активный и созидательный процесс взаимолействия коллег, в ходе которого обучаемый учитель совершенствует профессиональные знания. Основные навыки, используемые в коучинге, это аудирование. Аудирование–это умственный процесс, сущность которого в понимании того, что слышишь. Вопросы же являются основной формой коммуникации в коучинге. Я думаю, что в нашем случае уровень аудирования был активным, то есть коллеги слушали меня внимательно. Во время прохождения практики одним из заданий для нас было проведение коучинг-занятия для учителей, на котором я должна была познакомить их с семью модулями Программы второго уровня. Перед началом первого коучинга с учителями была проведена предварительная беседа о семи модулях, о программе курсов второго уровня, об изменении в практики преподавания предметов, о личности и роли учителя в сфере современного образования. После беседы коллеги на стикерах написали тот модуль, о котором они хотели бы узнать поподробнее. Совместно была запланирована встреча для знакомства с модулями. Мною был составлен план проведения предстоящего коучинга. (Приложение № 1). В начале первого занятия присутствующие разделились на две группы, и я провела с ними тренинг «Познай себя». По итогам тренинга выяснилось, что учителя не совсем хорошо знают друг друга. Я думаю, что это связано с тем, что на коучинге присутствовали как опытные учителя, так и молодые, недавно приступившие к своим обязанностям специалисты. Но им всем было приятно узнать о некоторых своих качествах характера, о которых они и не подозревали. Учителям был предоставлен материал о критическом мышлении. Многие учителя нашей школы знакомы с этой модулью, точнее технологией, т.к. они посещали курсы и семинары по данной теме. Но, они считают, что этого недостаточно, так как время меняется, происходят изменения и в методах преподавания по различным технологиям, соответственно, нужно меняться и учителям. Учителя обеспокоены также и тем, что многие ученики перестали думать, размышлять. Поэтому цель моей коучинг–сессии:показать, как посредством применения заданий критического мышления можно активизировать деятельность учащихся на уроке. Для

знакомства с модулью «Обучение критическому мышлению» я подготовила слайды по этой технологии. Первоначально учителя ознакомились с целями и задачами курсов второго уровня, затем кратко с семью модулями. Во время знакомства с модулями я задала вопрос: знакомы ли им эти технологии.Более опытные учителя, конечно, знакомы с этими технологиями, используют на уроках, молодые же специалисты знакомы с этими определениями, но на практике ещё не использовали ( Приложение № 2). В ходе знакомства с модулью группы были ознакомлены с понятием «критическое мышление», с именами исследователей, которые работали по этому направлению, с основными приёмами технологии критического мышления. Более подробно учителя познакомились со стратегией «6 шляп» и с Таксономией Блума. «Шесть шляп мышления» методика, разработанная Эдвардом де Боно, которая представляет собой процесс параллельного мышления, позволяющая сфокусировать мышление на чём-то одном, из множества различных перспектив для мышления. Таксономия Блума включает шесть этапов, предполагая поэтапное продвижение от самых низких процессов – до высоких. После теоретического знакомства с модулью «Обучение критическому мышлению», каждая группа высказала своё мнение. Они составили кластер и выступили с защитой своего проекта. При защите они отметили положительные стороны этого модуля, так как критическое мышление, по их мнению повышает мотивацию учащихся, стимулирует познавательный интерес к изучению того или иного предмета. Эта технология заставляет учащихся заниматься поиском решения проблем, анализировать, размышлять. Самое главное, по мнению учителей, критическое мышление развивает речь, логическое мышление, активизирует познавательную деятельность. Учителя также рассказали о том, какие приёмы критического мышления они используют на своих уроках - это синквейны, кластеры, коллективные формы работы. Я думаю, что цели коучинга были достигнуты. То, что было запланировано мною, всё реализовано. Учителя, я считаю, остались довольны, потому что в ходе коучинга они не только слушали, но и высказывали своё мнение, включались в процесс анализа. Им понравился сам процесс проведения коучинга. Учителя были раскрепощены, свободно общались, поделились опытом. В конце занятия каждый учитель отметил себя на ветке «Дерева успеха». Семь участников из восьми считают, что после проведённого коучинг-занятия он поднялись на самую высокую ветку, то есть, они уверены, что узнали много полезного для себя. И в дальнейшем они будут использовать это в своей педагогической практике. Учителя отметили, что ещё недостаточно узнали, и что хотели бы продолжить знакомство с другими модулями. Они предложили мне после окончания курсов продолжить проводить коучинг –

занятия для более подробного знакомства с семью модулями. В конце сессий я показала учителям видеопритчу «Всё в твоих руках» и задала вопрос «Как эта притча связана с нашим занятием?». Притча очень понравилась участникам занятия. Они высказали мнение: чтобы изменить отношение учеников к обучению, стимулировать их интерес к тому или иному предмету и повысить качество образования, прежде всего, должен меняться сам учитель. Учитель должен идти в ногу со временем и постоянно

повышать своё образование, самосовершенствоваться, не останавливаться на достигнутом. Любая педагогическая деятельность, в итоге, направлена на построение идеального общества, и в этом смысле даже один школьный класс, обученный основам критического мышления, есть шаг к достижению больших целей. И поэтому уверена, что если ученик овладел приёмами критического мышления, то в совокупности с другими модулями, он может разносторонне развиваться.

Приложение № 1 План коучинг сессии на тему «Активизация деятельности учащихся на уроке посредством применения модуля критического мышления» № 1

Наименование занятия Общие цели

Ожидаемые результаты

Ключевые идеи

Материалы и оборудование Этапы занятия

Приветствие Разминка. (Налажива- ние эмоционального настроя, знакомство) Деление на группы Вызов

Рефлексия

Теоретический материал Работа в группах Рефлексия Рефлексия

Рефлексия Рефлексия

«Критическое мышление» Участники коучинга рассмотрят возможности влияния приёмов модуля критического мышления на развитие активной деятельности учащихся на уроке, нацелить учителей на применение в практике. Учителя осмыслят необходимость внесения изменений в практику преподавания и обучения. Узнают о различных приемах технологии критического мышления. Учителя убедятся в том, что использование приёмов критического мышления повысят познавательную активность учащихся на уроке. При условии активного применения приёмов критического мышления на уроках, дети будут учиться эффективнее, повысится мотивация к обучению. флипчарты, маркеры, стикеры(разных цветов), листочки для выполнения задания, видеоролик. Действия коуча и действия участников коучинга Коуч сообщает тему. Тренинг «Познай себя» Выбор фруктов Слайд с вопросами о технологии. Вопросы: 1)Что вы знаете о «критическом мышлении»? 2)Что вы знаете о таксономии Блума? 3) Какие приемы критического мышления вы знаете? Обсуждение в группах и запись «ключевых» слов на ватмане Все ключевые слова, связанные с мыслительной деятельностью. Из ваших слов можно критическое мышление определить как процесс рассуждения, решения проблем, формулировка проблем т.е. разумный, рефлексивный способ Составление презентация (различные определения критического мышления, цели) Защита презентаций. Заполнение «Дерева успеха». Каким образом вы можете применить этот прием на вашем уроке? Какие результаты вы предполагаете получить? На сколько он этот прием будет эффективым? Какик умения и навыки данный прием развивает? Показ видео –притчи «Всё в твоих руках». Обсуждение

Приложение № 2

АКТИВИЗАЦИЯ МЫСЛИТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ НАЧАЛЬНОЙ ВОЕННОЙ ПОДГОТОВКИ Ли Б.С.

преподаватель НВП и физической культуры, средняя школа №2, г. Атырау

Правильный подход к совершенствованию методов и средств обучения следует строить на научной основе, рассматривая обучение как целенаправленный процесс взаимодействия, сотрудничество учителя и учащихся, призванный вооружить их научным мировоззрением, знаниями и умениями. Педагогической психологией выведен основной закон усвоения: воспринять – осмыслить – запомнитьприменить–проверить результат. Из этой формулы ничего нельзя исключить и нецелесообразно разрывать этапы усвоения во времени, поточу что они взаимосвязаны: восприятия сопровождаются осмыслением и расширяются, углубляются в процессе их самостоятельного применения на практике. Обычно на уроке деятельность учащихся сводится лишь к восприятию излагаемых учителем готовых знаний и не остается времени на осмысление, применение и проверку результатов. Познавательная активность школьника выражается в стремлении учиться, преодолевая трудности на пути приобретения знаний. Речь идет не только о внешней активности (поднятии рук, переписывании, и т. д.), а главным образом о внутренней, мыслительной активности школьника, о творческом мышлении. Задания требуют от учащихся самостоятельной работы с учебником, дидактическими материалами, составление таблиц, схем, продумывание и написание ответов на вопросы, часть заданий, на усмотрение учителя, можно использовать в домашней работе. Если учителю известны основные образовательные задачи урока, то он может выбрать

комплекс, систему методов организации учебнопознавательной деятельности, т.к.всегда применяются в один и тот же момент несколько конкретных методов, которые в своей совокупности и представляют некоторый «обобщенный метод», характеризуемый как сочетание ряда конкретных методов. Так в своей практике я применяю различные методы обучения. На уроке «Борьба с танками» применяю самостоятельные работы, поисковые, дедуктивные методы. На уроке «Ядерное оружие» применяю поисковые, самостоятельные работы. Активными методами обучения следует назвать те, которые максимально поднимают уровень познавательной активности учащихся, побуждают их к старательному учению. При активных методах все учащиеся класса работают интенсивно, с интересом и желанием: внимательно слушают – думая, наблюдают – думая, читают. Таким образом, побуждают к старательному обучению именно всех учащихся, не только сильных, но и слабых. Схема рационального применения различных методов обучения по Ю. К. Бабанскому. При решении каких задач этот метод применяется особенно успешно. Словесные методы используются: -Для формирования теоретических и фактических знаний. -Когда материал носит преимущественно теоретически – информационный характер. -Когда ученики готовы к усвоению словесной информации.

-Когда учитель владеет этим методом лучше, чем другими. Наглядные методы: -Для развития наблюдательности, повышения внимания к изучаемым вопросам. - Когда содержание учебного материала может быть представлено средствами наглядности. - Когда наглядные пособия доступны ученикам данного класса. -Когда учитель располагает необходимыми наглядными пособиями или можен изготовить их самостоятельно. Практические методы: - Для развития практических умений и навыков. - Когда содержание темы включает практические упражнения, проведение опытов, выполнение трудовых заданий. Когда учитель располагает учебноматериальными пособиями, дидактическими материалами для организации практических упражнений. Репродуктивные методы: - Для формирования знаний и навыков. -Когда содержание слишком сложно или весьма просто. -Когда ученики не готовы к проблемному изучению темы. -Когда учитель не имеет времени для проблемного изучения темы. Поисковые методы: -Для развития самостоятельного мышления, исследовательских умений, творческого подхода к делу. Когда содержание материала имеет средний уровень сложности. -Когда ученики подготовлены к проблемному изучению темы. № 1

Название основных частей и механизмов Ствол

2. 3.

Ствольная коробка Прицельное приспособление

Б В

Затворная рама

Затвор

Возвратный механизм

Магазин

8. 9. 10.

Цевье Штык – нож Газовая трубка

11.

Крышка ствольной коробки

Е К Л М Н П Т

-Когда учитель имеет время для проблемного изучения темы. Индуктивные методы: Для развития умения обобщать, осуществлять индуктивные умозаключения. -Когда содержание темы изложено в учебнике индуктивно или его рациональнее изложить так. -Когда ученики подготовлены к индуктивным рассуждениям и затрудняются в дедуктивных рассуждениях. - Когда учитель владеет индуктивными методами обучения. Дедуктивные методы: Для развития умения осуществлять дедуктивные умозаключения и развития умения анализировать. -Когда содержание темы изложено в учебнике дедуктивно или его рационально изложить так. -Когда ученики подготовлены к дедуктивным рассуждениям. Когда учитель владеет дедуктивными методами обучения. Методы самостоятельной работы Для развития самостоятельности в учебной деятельности, формирования навыков учебного труда. -Когда материал доступен для самостоятельного изучения темы. -Когда имеются дидактические материалы для самостоятельной работы учеников и время, чтобы ее организовать на уроке. Примеры: Из перечня (1-11) частей выбрать и зашифровать правильные ответы (А-К ) Раздел «Огневая подготовка».

Вариант №2. Назначение Для возвращения затворной рамы в переднее положение Для помещения патронов. Для направления движения газового поршня и предохранения рук от ожогов. Для досылания патрона в патронник, закрывания канала ствола и извлечения из патронника гильзы Для приведения в действие затвора и ударноспускового механизма. Для удобства действий с автоматом и предохранения рук от ожогов. Для соединения частей и механизмов автомата. Для наводки при стрельбе. Для направления полета пули. Предохраняет от загрязнения части и механизмы. Для поражения противника в рукопашном бою.

 Әдістемелік қоржынға  БАСТАУЫШ СЫНЫПТАР БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҰМЫСТАРДЫ ЖАҢА БАҒЫТТА ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ Дузбаева К.И

Атырау облысы Исатай аудандық білім бөлімінің әдістемелік кабинетінің бастауыш сыныптар бойынша әдіскері

Егемен еліміздің болашағы қоғамның әлеуметтікэкономикалық дамуында білім беру жүйесінің деңгейі арқылы айқындалады. Қазіргі қатаң бәсекеге, инновациялық экономикаға, қарышты дамуға, ғажайып жетістіктерге, ақпараттық технологияға, қарқынды көз ілеспес жылдамдыққа толы кезеңде білім беру отандық білім берудің озық дәстүрлері мен стандартарын сақтай отырып, әлемдік білім беру тәжірибесіне бағытталған жаңарған білім беру жүйесіне көшу үстінде. Білім мазмұнын жаңарту нәтижесі-ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарды бойына сіңірген, кез-келген өмірлік жағдайда функционалдық сауаттылығы мен бәсекеге қабілеттілігін көрсете білетін тұлғаның үйлесімді қалыптасуынан, зияткерлік дамуынан көрінеді. Осы орайда білім беру жүйесінің алғашқы сатысы бастауыш білім берудің маңызы өте зор. Бастауыш білім беру сатысында оқушы әріп танып, жаза білуге, дұрыс, жатық оқуға, өз ойын ауызша, жазбаша жеткізе білуге, мазмұндауға үйренеді. Сабақ барысында оқушының ізденуі мен зерттеу дағдыларын қалыптастыра отырып, пәнге деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында түрлі инновациялық технологияларды қолдану бастауыш сынып мұғалімдерінің теориялық білімдері мен әдістемелік шеберліктеріне тікелей байланысты. Ал білім сапасын жақсарту, әдістемелік негізін өзгерту заман талабына сәйкес туындап отырған қажеттілік. Өйткені, мектептің әр күні көптеген ғылыми жаңалықтарға толы. Қазіргі заманда нені оқыту емес, қалай оқыту маңыздырақ болып отыр. Күнделікті педагогикалық іс-әрекетпен тығыз байланыста болу, сол негізде туындайтын көкейтесті мәселелерді тани білу,зерттеу,зерделу, оны шешудің ұтымды жолдарын қарастыру,табу-әдістемелік жұмыстың ең негізгі бөлігі болып табылады. Аудандық әдістемелік кабинеттің жоспары негізінде 15 мектептің бастауыш сыныптарымен мақсатты да жоспарлы әдістемелік жұмыстар жүргізіліп келеді. Әдістемелік жұмыстардың мақсаты: Әдістемелік жұмыстарды жаңа бағытта тиімді ұйымдастыру, педагогтардың кәсіби шеберлігін жетілдіру нәтижесі-сапалы білім сапасына қол жеткізу, бәсекеге қабілетті тұлға дайындау үшін жаңа заман мұғалімін әдістемелік шыңдау.

Міндеттері: -Мұғалімдерге оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің және дамытудың қағидалары мен әдістемелік тәсілдерін жүзеге асыруға көмек беру; -Мұғалімдердің педагогикалық бағыттағы шығармашылық ізденісін дамыту; -Заманауи білім беру технологияларын теориялық, практикалық меңгерулеріне мүмкіндіктер жасау; -Педагогтардың кәсіби өсуі мен әдістемелік қолдау; -Озық тәжірибені тарату, насихаттау; -Он-лайн режимінде электронды пошта мен чат арқылы сөйлесу бағдарламасының жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру; -Бастауыш сынып мұғалімдерінің шығармашылық ынтымықтастығын, бірлігін қалыптастыру. Әдістемелік жұмыс дегеніміз не? *Әдістемелік жұмыс–бұл ғылым мен педагогикалық озат тәжірибе жетістіктеріне және оқу-тәрбие жұмысының нақтылы жағдайына сүйене жүргізілген, өзара байланысты іс - әрекеттер мен шаралар жүйесі. *Білім беруде оқу және оқу-әдістемелік материалдарының сәйкестігін қамтамасыз ету, сапалы білім беру ортасын қалыптастыру, білім беру мазмұнын жаңартудың негізгі бағыттары, білім беру үрдісін ұйымдастырудың ерекшеліктері, білім берудің күтілетін нәтижелерін бағалау жүйесін меңгеру. *Әдістемелік жұмыс-оқу-тәрбие жұмысын басқару, мұғалімдерді жоғары әдістемелік мәдени рухта тәрбиелеу және өз еңбегінің сапасы мен нәтижесінде талап қоя білу. Осы әдістемелік жұмыстарды жүзеге асыратынәдіскерлер. Бүгінгі әдіскер тұлғасы қандай болу керек? *Әдіскер-жаңа идеяларды ойлап табушы, теориялық білімі терең, педагогикалық үдерісті кеңінен талдай алатын, ақпараттарды сараптап, қорытынды шығарып, оны жұмыс сапасын жақсартуға дұрыс бағыттай алатын іскер маман. -Әдіскер-үнемі ізденіс пен еңбектің нәтижесінде тәжірибе жинақтайтын, бүгінгі қоғам дамуының мүддерісінен шыға білетін, өз мамандығының шынайы фанаты. -Әдіскер-мұғалімнің жанашыры, қолдаушысы, ақылшысы, ол-мұғалімнің нағыз ұстаз болып қалыптасуына бағыт беруші шамшырақ. -Әдіскер-әмбебап педагог, креативті маман, бірегей тұлға. Қазіргі жаңарған білім беру жағдайында бастауыш сынып мұғалімдеріне әдістемелік жұмыстарды жаңа

бағытта ұйымдастыру мұғалімнің қазіргі кезеңге сенімді көзқарасын, алға деген сенімін қалыптастыруды, теориялық білімін тәжірибеде нақты қолдануды, іс әрекетінде көрсете алуға үйретуді көздейді. Бастауыш сыныптар бойынша әдістемелік жұмыстың жаңа бағытта ұйымдастыру формалары * әдістемелік кеңестер; * әдістемелік бірлестіктер; * шығармашылық топтар; * ғылыми кеңестер; * педагогикалық оқулар; * конференциялар; * семинарлар; * желілік байланыстар * озат тәжірибе, жас мамандар мектебі * интернет форумдар * әдістемелік нұсқаулықтар * жобалау жұмыстары * ақыл-кеңестер т.б *диагностика, мониторинг Әдістемелік түйінді мақсат:

Мақсатқа жету әдістері: Интербелсенді әдістер: Міндеттері: Бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби құзыреттіліктерін, шығармашылық қабілеттерін шыңдау, мұғалімдердің ақпараттық-әдістемелік базасын құру, мұғалімдерге әдістемелік қолдау көрсету. Сабақ үрдісіне инновациялық технологияларды енгізу;

Мақсаты

Шығармашылық топтар, желілік қоғамдастық құру

Оқу үрдісіне ақпараттық бағдарламаларды енгізу; Бастауыш сынып бірлестіктерінің саидтарын ашу;

Кәсіби біліктіліктерін арттыру, аттестациялау. Деңгейлік курстардан өткен мұғалімдермен жұмыс жүйесін қалыптастыру, тарату; озық тәжірибелерді тарату; Әдістемелік жұмыстың формасын жаңа бағытта құру;

Сапалы білім көрсеткіші

Исатай ауданы бойынша бастауыш сынып мұғалімдерімен атқарылатын 2015 жылға арналған әдістемелік жұмыс жоспары төмендегіше жоспарланып, жұмыс жасау үстінде.

Бастауыш сыныптар бойынша әдістемелік жұмыстың мақсаты: 1.Бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби құзреттіліктерін, шығармашылық қабілеттерін шыңдау, мұғалімдердің ақпараттық-әдістемелік базасын құру, мұғалімдерге әдістемелік қолдау көрсету. 2.Оқу үрдісіне ақпараттық бағдарламаларды енгізу ; 3.Бастауыш сынып бірлестіктерінің сайттарын ашу; 4.Сабақ үрдісіне инновациялық технологияларды енгізу; 5.Деңгейлік курстардан өткен мұғалімдермен жұмыс жүйесін қалыптастыру, тарату; озық тәжірибелерді тарату; 6.Әдістемелік жұмыстың формасын жаңа бағытта құру; 7.Инновациялық және сынақ жобаларын дайындау, заманауи ғылыми-техникалық бағытта зерттеулер жүргізу; 8.Семинарлар, ғылыми-тәжірибелік конференциялар, түрлі тақырыпта оқулар өткізу; 9.Әдістемелік, электронды оқу құралдарын дайындау; 10.Кәсіби біліктіліктерін арттыру,аттестациялау. Бәсекеге қабілетті, ақпараттық технологияларды терең меңгерген, заманауи жан-жақты дамыған мұғалімдер арқылы бәсекеге қабілетті, құзіретті тұлға тәрбиелеу, білім сапасын көтеру. Интербелсенді, Кейс-стади әдісі, зерттеу-зерделеу, сынақ өткізу. Мұғалімдер арасында дөңгелек үстел, шеберлік сыныптар, тренинг, Коучинг, дебет, дисскуссия, бастауыш сынып оқушыларының түрлі сайыстарын өткізу т.б Жұмыс түрлері Уақыты Өтетін орны Бастауыш сынып Қаңтар Аққыстау о/м мұғалімдерінің олимпиадасы 2015 Жоғарғы санатты мұғалімдер үшін: І-санатты мұғалімдер үшін: ІІ-санатты мұалімдер үшін: Санаты жоқ мұғалімдер үшін: Мұғалімдердің педагогикалық оқулары «Заманауи бастауыш сынып мұғалімі-2015» байқауы Бастауыш сынып мұғалімдерінің саидтарын ашу: *Менің автопортретім *Кәсіби өсу бағдарламам *Нормативтік құжаттар жинағы *Ғылыми жұмыс жобаларым *Шығармашылық жинақтарым *Мұғалімнің өзіндік жаңалығы *Жетістіктері *Шәкіртім-мақтанышым Мұғалімдердің білім жетілдіру курстарына баруын жоспарлау, қадағалау «Әліппемен қоштасу» ертеңгілігі сценарийлерінің сырттай байқауы-2015

«Үздік сабақтар байқауы-2015»

Ақпан 2015 Наурыз 2015 Қыркүйек 2015

Новобогат о/м Ғ.Мәсәлімов о/м Әр мектеп бойынша

Жыл ішінде

Барлық мектеп

Желтоқсан 2015

ӘК

Сәуір

ӘК

Әдістемелік, электронды оқу құралдарын дайындау

Семинарлар, ғылымитәжірибелік конференциялар, түрлі тақырыпта оқулар, шеберлік сыныптар өткізу;

Инновациялық және сынақ жобаларын дайындау, заманауи ғылыми-техникалық бағытта зерттеулер жүргізу;

Мақсаты:

НӘТИЖЕ:

Байқау түрлері

Бастауыш сынып оқушыларының көркемсөз оқушылар байқауы, сайыстары, ғылыми жоба, түрлі тақырыптағы оқулар, олимпиадалар, сахналық қойылымдар.

2015 «Үздік авторлық бағдарламаНаурыз Аққыстау о/м 2015» 2015 «Жеңіс оңай келген жоқ» ҰОС Мамыр ӘК Жалпы адамзаттық 70 жылдық мерекесіне орай 2015 құндылық тәрбиесі үздік тәрбие шараларының жинағы «Бастауыш сыныппен қоштасу Мамыр ӘК ертеңгілігі» сырттай байқау 2015 «Бастауыш сыныптың үздік Сәуір Барлық кабинеті» 2015 мектеп Презентациялар Қазан 2015 Ж.Мырзағал (слаидтар құру) байқауы иев о/м Семинар «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы Мамыр Абай о/м бастауыш мектептегі тәрбие 2015 мен білімнің негізі Шеберлік сынып Шағын жинақты бастауыш Қыркүйек Томан б/м мектептегі оқу-тәрбие 2015 жұмысын жаңа бағытта ұйымдастыру Тренинг ҚР мектеп оқушыларының Қараша Новобогат функционалдық сауаттылығын 2015 о/м дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспарының жүзеге асу жолдары Дөңгелек үстел Білім беру мазмұнын жаңарту Желтоқсан Исатай о/м жағдайында білім беру 2015 нәтижелеріне қойылатын талаптар Оқушылармен жүргізілетін жұмыстар: -Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлға ретінде өзіндік жеке қабілеттерін анықтау, функционалдық сауаттылығын қалыптастыру; -Оқушы құзреттілігін дамыту, мәтінді түсіну, білу, болашақ өмірлерінде қолдана білуге үйрету, еңбекке тәрбиелеу -Сөздік қорларын молайту, өз ойын грамматикалық тұрғыдан дұрыс, логикалық бірізділікпен жеткізе білуге үйрету, өздігінен қорытынды жасауға машықтандыру; -Осы талаптарды жүзеге асыруы тек жазылым әрекеті арқылы емес, оқылым, тыңдалым, айтылым, рольде ойнау әрекеттері негізінде іске асады. * Мұғалім мен оқушының ынтымақтастығы; * Оқу-тәрбие жұмысының біртұтастығы; * Түрлі деңгейдегі қосымша білім беру; *Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту, ғылыми жобаларға дайындау *Оқушының тұлғалық қасиеттерін, жеке ерекшеліктерін дамыту, оларды заман талабына сай дамуға баулу; *Әлемдік бәсекеге қабілеттті, болашағынан зор үміт күтетін тұлға етіп қалыптастыру. Тақырыбы Уақыты Өтетін орны «Фариза оқулары» Қаңтар Өркен орта 2015жыл мектебі «Әке шинелі» Нұралы оқулары Сәуір Х.Нәубетов орта 2015жыл мектебі «Үш тілді меңгеремін» оқушылар олимпиадасы «Абай оқулары». Тіл мерекесіне орай

Сәуір 2015жыл Қыркүйек 2015жыл

Ғ.Мәсәлімов орта мектебі «Жалын» м/үйі

«Зерде» ғылыми жоба сайыстары

Қыркүйек 2015 Желтоқсан 2015 жыл

ӘК

«Тәуелсіз елім-Қазақстаным» Математика пәні бойынша сайыстар: 4-ші сыныптар 1-ші бөлімі 2-ші бөлімі 3-ші бөлімі

байқау-

Қаңтар-мамыр 2015 жыл

Новобогат орта мектебі Аққыстау орта мектебі

4-ші бөлімі 5-ші бөліміі Аналар мерекесі, Ұлыстың ұлы күні, Ұлы Жеңіс, Ұстаздар мерекесі, Тәуелсіздік тақырыбында үздік эсселер сырттай байқауын өткізу «Үздік бастауыш сынып оқушысы-2015» сайысы Сахналық драма «Ұлы Жеңіс»

2015 жыл

ӘК

Желтоқсан 2015 жыл Мамыр 2015 жыл

«Жалын» м/үйі «Жалын» мәдениет үйі Абай о/м

Пәндік олимпиадалар қараша Бастауыш сынып мұғалімдерін зерттеу, зерделеу, мониториг шығару нәтижелері: Аты-мұғалім-45 минут сабағын береді, уақытын өткізеді, жаңалықты мойындағысы келмейді, алдына қояр мақсаты жоқ. Білікті мұғалім-алған теориялық білімді тәжірибеде қолдана алады, алдында мақсаты бар, өз білімін жетілдіреді, оқушы шығармашылығын дамытып, ынталандыра алады, кәсіби шеберлігі қалыптасқан. Заманауи мұғалім-Теориялық білікті, кәсіби шеберлігі қалыптасқан, құзіретті, кез келген тығырықтан шыға алады, өзіне де өзге де зиятты, қолжетімді пікірі қалыптасқан, жаңа инновациялық технологияларды меңгерген, ақпаратты, оқушы білімі сапалы, нәтижелі.

Қорыта айтқанда, әдістемелік жұмыс формаларын жаңа бағытта ұйымдастырудың тиімділігі: -Мұғалім шығармашылығын дамытудың бірнеше альтернативті тәсілдерін қолдану; -Мұғалімдердің өзіндік жаңа идеяны жеткізуінің тиімді түрі. Өзінің кәсіби деңгейінің шеберлігін жеткізе білу.

-Мұғалімнің де оқушының да функционалдық дамуын, шығармашылық ізденісінің шебер ұйымдастырылуы. «Білім негізі-бастауышта». Олай болса, бастауыш сынып мұғалімдеріне жүктелер жүк те салмақты.

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕВИАНТТЫ ЖӘНЕ ДЕЛИНКВЕНТТІ МІНЕЗҚҰЛЫҚТАРЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ БОЙЫНША ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ Ілесова Г. С.

Атырау облысы Жылыой ауданы №1 жалпы орта білім беретін мектептің психологы

Бүгінгі таңда мемлекетіміздегі білім беру мазмұны жаңару жолында. Оның басты себептері әлемдік өркениетке ілесе отырып, елімізді бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосу идеясы болып тұр. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер бар. Адам жанын алаңдататын да мәселелер көп. Әлеуметтік – экономикалық жағдайлардың салдарынан дүниеде қиын балалар легі толастамай отыр. Жасөспірімдер арасындағы девиантты мінез – құлық проблемасы педагогикалық психологиядағы ең күрделі шешімдердің бірі болып табылады. Себебі, олар жас ерекшелігіне байланысты тұрақсыз, қолайсыз жағдайларды басынан өткізеді. Мінез–құлық ауытқушылығын сипаттау үшін арнайы терминдер қолданылады: девианттылық және делинквенттілік. Девиантты мінез-құлық дегеніміз–қоғамда қабылданған ережелерге бағынбау, ауытқу. Делинквентті мінез–құлық заң арқылы жазаланатын күрделі заң бұзушылық пен қылмыстан өзге ұсақ заң бұзушылықтар, тәртіпсіздіктер, айыптылықтар.

Қазіргі кезде жасөспірімдердің адамгершілік келбетіне қоятын талаптардың өсуіне, оларды жақсылыққа тәрбиелеуге баса назар аударылуда. Құқықтық тәртіпке немқұрайлы қарайтын ұрлық, зорлық, бұзақылық т.б. қылмыстық әрекеттермен қарапайым азаматтардың демалысы мен көңілкүйіне көлеңке түсіретін жастар да жиі кездеседі. Осындай жағдайларға байланысты жасөспірімдердің мінез-құлық ауытқушылықтарын психологтар зерттеп білулері шарт. Мінез- құлқында ауытқушылығы бар балалармен жұмыс жасаудың сан алуан жолдары бар. Ең алдымен жасөспірімдермен дұрыс тіл табысып, сөйлесе білу керек. Жақсы беделге ие болған мұғалімдердің жеке өнегесі қандай оқушыға болса да күшті әсер етеді. Көмек көрсететін психологтар баланың ішкі жан дүниесін алыстан көріп білуі шарт.Мінезқұлқы ауытқыған оқушыны ешқандай ұжым өмірінен, қоғамдық пайдалы еңбектен тыс қалдыруға болмайды, оларды үйірме жұмыстарына, мәдени тәрбиелік шараларға қатыстыруымыз керек.

Бұл олардың зиянды істермен айналыспай, жауапкершілік сезімін туғызуға жол салады. Қазіргі кезде жасөспірімдердің мінезқұлқындағы ауытқушылықтарынан әртүрлі қылмыстық әрекеттер мен жағымсыз істер көбейіп отыр.Зерттеулерге сүйенсек, қызуқанды мінез-құлық отбасы жағдайында қалыптасады. Мысалы: -Жиі болатын ата-ананың арасындағы ұрыс, жанжалдардан; -Ата-аналардың бірін-бірі және балаларын сыйламауы салдарынан; -Балаларға мейіріммен қарау мен бақылаудың болмауынан; -Жасөспірімдердің пікірімен санаспаудан; -Тәрбие жүйесінің сапасыздығынан. Осындай жағдай кездескенде тығырықтан шығу үшін психологтың іс-әрекеті: 1.Кабинетке келген балаларды психологиялық педагогикалық тексеруден өткізу; 2.Жасөспірімдердің жеке тұлға ретіндегі ерекшеліктерін, бейімділігін, ынтасын ашу мақсатында баланың тәртібінің дамуына психологиялық анализ жасау; 3.Баланың психикалық дамуында келеңсіз құбылыстарды болдырмау үшін жүйелі жұмыстар жүргізу; 4.Көкейкесті кездейсоқ жағдайларда балаларға, жасөспірімдерге психологиялық көмек көрсету. Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балаларға көрсетілетін көмектің бірі- кеңес беру жұмыстары:

1)Баланың мектепке келуі, бейімделуі, бір сыныптан екінші сыныпқа көшуі туралы ата-аналарға, ұстаздарға кеңес беру; 2) Балаларды оқытутәрбиелеу, мамандық таңдауында өзін- өзі анықтауға жөн сілтеу, үлкендер мен қатарлас құрбыларының арасындағы қарым-қатынасы туралы топтық әрі жеке кеңес беру; 3) Оқу-тәрбие жоспарын құруға мектеп әкімшілігіне баланың жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып құруларына кеңес беру;4) Баланың оқу-тәрбие ісі жөніндегі мұғалімдеріне және ата- анасына кеңес беру. Топта үйлесімді қарым-қатынас орнауы үшін адамның, оқушының, маманның және т.б. ісәрекетін сапалы ұйымдастыру,ақпаратты жүйелеу, оны қабылдауға жағдай жасай отырып, бағытбағдар беру болып табылады. Оның дәлелі ретінде психологиялық тренингтер жүргізу арқылы тұлғаның танымдық белсенділігін дамытуға тиімді қол жеткізуге болады. Кез келген психолог өз қызмет жолында психологиялық тренингтерді өткізуге міндетті. Бұл тренингтер әр түрлі тақырыптарды қамтиды. Психологиялық тренингтің ең маңызды мәселесіөзінің жеке даралық қасиеттері арқылы тұлғаның өзін-өзі ашуына көмек береді. Сондықтан оқушылар арасындағы девиантты мінез-құлықтағы балаларды түзету үшін әрбір педагог, ата-ана, психолог бірлесе жұмыс жасасақ, оны болдырмаудың алдын аламыз.

АУЫЛ МЕКТЕБІН ДАМЫТУДА ӘДІСТЕМЕЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТИІМДІЛІГІ Нұрған З.А.

Атырау облысы Жылыой ауданы №3 жалпы орта білім беретін мектеп директорының оқу ісі жөніндегі орынбасары

Еліміздің білім беру жүйесі өз дамуының түбегейлі жаңа кезеңіне өтуіне сәйкес жалпы білім беретін мектептердегі оқыту ісі де жаңа қадамдарға аяқ басты. Бүгінгі таңда ауыл мектептеріндегі мұғалім мәртебесін көтеру, оқу кабинеттерін жаңа технология талабына сай жабдықтау, оқушылардың білім сапасын арттыру мақсатында әдістемелік қызмет түрлерін жаңаша жоспарлап өткізудеміз. Әдістемелік қызмет түрлерін жаңаша жоспарлау мұғалімдердің сапалық құрамына тікелей байланысты десек, біз еңбек ететін №3 жалпы орта білім беретін мектепте жоғары білімді мұғалімдер- 78 %, 5 мұғалім– жоғары санатты,18 мұғалім–І санатты, бұл ұжым мүшелерінің 37%, «Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының деңгейлік курсынан өткен 15 мұғалім, бұл ұжым мүшелерінің 22%,жас мұғалімдер көрсеткіші–20%-ды құрайды. Өткен оқу жылында мектептегі әдістемелік қызмет түрлері жаңаша құру арқылы жүзеге асты. Өткен оқу жылының басында деңгейлік курстан өткен және жоғары санатты мұғалімдердің тәжірбиесі

мен әдістемесіне сүйеніп кешенді жоспар жасақталды. Жаңаша оқытуды және жаңа технологияны игеру мақсатында деңгейлік курстан өткен мұғалімдер төңірегіне топтастырылған төрт топ ұйымдастырылды. Бұл топтарға әр деңгейдің әдістерін меңгерген мұғалімдермен бірге ұжым мүшелері түгел қамтылды. Топ басшыларының ұйымдастыруымен оқу жылы ішінде әдістемелік күн, тәлімгерлер күні, жас мұғалімдер күні өткізілді. Тәлімгерлер күні атауына сәйкес жас мұғалімдердің тәлімгерлері сабақ пен шара үлгісін көрсетіп, жас мұғалімдерге тәжірибе жүзінде көмек берді. Жас мұғалімдер күні тәлімгерлерден үйренген әдістер бойынша іс-шаралар өткізіп, нәтижесі сараланды. Мектеп бойынша әр бірлестік әдістемелік қызметтің жаңа үлгісін ұсыну мақсатында әдістемелік күн ұйымдастырылды. Бұл күні жоғары санатты мұғалімдер оқыту мен оқушы білімін бағалаудың жаңа үлгісіне негізделген сабақ үлгісін көрсетсе, «Өрлеу»БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ курстан өткен Ж.Жиенқұлова «Сабақ жоспарлаудың жаңа үлгісін» ұсынды.

І деңгейлік курстан өткен үш мұғалім шығармашылық есеп берсе, ІІ деңгейден өткен Е.Жиенқұлов пен Г.Талбаева «Оқу процесін жаңаша бағалау», «Сындарлы оқытудың тиімділігі» тақырыптарында коучинг өткізді. Сонымен бірге ҰБТ қорытындысы бойынша жоғары сапаға ие болып жүрген орыс тілі пәні мұғалімі Б.Жұмақұлова мен география пәні мұғалімі Г.Айтқалиева «Оқушыларды ҰБТ-ге дайындау әдістері» тақырыбында шеберлік сабақтарын өткізді. Бұл күндер нәтижесі мұғалімдер үшін тәжірибені іс жүзінде үйрету және үйрену болды. Мектеп мұғалімдері шығармашылықпен жұмыс жасай отырып, өз еңбектері мен шәкірттерінің жетістіктерін аудан, облыс, республика көлемінде көрсетіп отырады. Оған дәлел ретінде атап айтсақ, өткен оқу жылында аудандық педагогикалық оқуға 8 мұғалім қатысып, оның 8-і де жүлдегер атанды. 4 мұғалім жұмысы облыстық оқуға ұсынылып, 2 мұғалім жүлдегер болды. Мұғалімнің шығармашылық ізденісінің нәтижесі болып есептелетін «Авторлық бағдарлама жасау» аудандық байқауына 4 мұғалім қатысып, 3-уі жүлдегер атанса, осы байқаудың облыстық деңгейіне қатысқан 3 мұғалімнің 2-уі жүлдеге ие болды. Дәстүр бойынша өтетін облыстық «Үздік әдістемелік бірлестік жетекшісі» байқауына қатысқан математика – физика – информатика бірлестігінің жетекшісі Ж.Қосаманова ІІ орынға ие болды. Республика көлемінде «Халықаралық экология және инженерия» ғылым академиясы ұйымдастырған «Ең үздік сабақ– 2015» сырттай байқауына қатысқан орыс тілі пәні мұғалімі Ж.Тәженова халықаралық сертификатқа және жүлделі ІІ орынға ие болып, арнайы төсбелгісімен, А.Байтұрсынов атындағы медальмен марапатталды. Оқу жылын қорытындылау мақсатында пән бірлестіктерінің жұмыс нәтижелеріне рейтингілік жүргізіліп, қазақ тілі пәні бірлестігі І орынға ие болды. Мұғалімдердің шығармашылық жұмыстарына мониторинг жасалып, қазақ тілі пәні мұғалімі Ғ.Боранқұлованың жұмыс нәтижесі 92%-ға жетті. Мұғалімдердің озат тәжірибесін тарату бағытында физика пәні мұғалімі Қ.Жаймұханова мен қазақ тілі

пәні мұғалімі Ғ.Боранқұлованың тәжірибесі мектепішілік таратылып, аудан көлемінде таратуға математика пәні мұғалімі Ж.Жиенқұлованың істәжірибесі ұсынылды. Мұғалім еңбегінің жемісі шәкірттер жетістіктерінен көрінетінін ескерсек, облыстық, республикалық байқауларда көрінген оқушыларымыз мектеп мақтанышы. Олардың қатарында республикалық «Отбасылық альбом кейіпкері» Эссе байқауының І орын жүлдегері Ж.Жиенқұлов, республикалық «Жетістікке жеткен адамның тарихы» сырттай шығармалар байқауында ІІІ орын иегері Б.Көбеген,«Зерде» ғылыми жоба облыстық байқауының ІІІ орын иегері А.Қанатқызы, облыстық М.Мақатаев оқуының ІІІ орын иегері Г.Сәліш, облыстық Абай-Шәкәрім оқуының ІІІ орын иегері М.Марат және бірнеше оқушымыз өнер байқауларының жеңімпаздары болғанын ерекше айтуға болады. Жоғарыда аталған жетістіктер мектептегі әдістемелік қызметті тиімді ұйымдастыру арқылы жүзеге асқанының айқын дәлелі. Жалпы орта білім беру ұйымдарының білім алушыларын қорытынды аттестаттау ұлттық бірыңғай тестілеу әдісімен өткеніне он екі жыл болды. Осыншама жылдар өтсе де оқушылар білімі жылдық қорытынды сапаға сәйкес келмеу себептерін анықтай отырып, бұл сынаққа дайындауды 9, 10 сыныптан бастау керек деген шешімге келдік. Сондықтан маусым айында жоғары сынып мұғалімдері үшін «Матрица әдісімен сауалнама жасау» тақырыбымен оқу-әдістемелік семинарын өткізіп, мұғалімдерге 511 сынып бағдарламасы негізінде сауалнама дайындау тапсырмалары берілді.Бағдарлама бойынша жүйелі жасалған сауалнама әр оқушыға күнделікті сабақ барысында беріліп, қате жауап бойынша қайталау тапсырламалары беріледі. Осындай мақсатпен жоғарғы сынып мұғалімдері әр тарауға, әр курсқа арналған сауалнамалар жиынтығын дайындап, жаңа оқу жылында іс жүзінде асыруға жұмыстанады. Қорыта айтқанда, білім беру жүйесінде оқытудың жаңа бағыттарын игеру үшін мектептегі әдістемелік қызметті тиімді ұйымдастыру зор маңызға ие болып қала бермек.

Даналар тағылымы Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті:ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек. Аз сөйлер де, көп тыңдар хас асылдың баласы.

А.Құнанбаев М.Өтемісұлы

СЦЕНАРИЙ ПРОВЕДЕНИЯ КОНКУРСА ЧТЕЦОВ "ЦЕНА ПОБЕДЫ" (ПОСВЯЩАЕТСЯ 70-ЛЕТИЮ ВОВ) Досаханова Л.Б.

Атырауский политехнических колледж, преподаватель русского языка и литературы

Цель проведения мероприятия: 1.Познакомить студентов с поэзией, посвященной Великой Отечественной войне. 2.Пробудить чувство гордости за свою Родину и людей, которые спасли страну. 3.Вызвать интерес у студентов к истории страны и её героическому прошлому; 4.Поддерживать связь поколений; 5.Воспитывать в студентах чувство патриотизма и любви к Родине.

Задачи:

1.Выразительно, эмоционально прочитать поэтическое произведение. 2.Показать значимость поэтического слова. 3.Прослушать и просмотреть исторические материалы. 4.Приобщить к пониманию содержания произведений о войне. Реквизит и подготовительная работа: библиотеку оформить атрибутами военных лет, музыкальное оформление (мелодии и песни военных лет)… Нарезать чёрный хлеб ломтиками, соответствующими пайковой норме: 125 г., солдатская форма, пионерские галстуки, форма санитарки, цветы - гвоздики. Место проведения: Читальный зал библиотеки Атырауского политехнического колледжа. ХОД МЕРОПРИЯТИЯ: (Звучит видео и фонограмма песни «Священная война») На сцену выходят преподаватель и ведущий. Преподаватель:Добрый день, дорогие преподаватели и студенты! Мы приветствуем всех сидящих в этом зале. Сегодня в нашем колледже проходит-конкурс чтецов, посвященный событиям Великой Отечественной войны. В этом году наша страна отмечает великую дату - 70 лет со дня Победы над фашистскими захватчиками. Поэтому в нашем городе началась эстафета учебных заведений по проведению мероприятий в честь торжества этой великой даты. Разрешите познакомить вас с целями и задачами конкурса. (презентация цели и задачи конкурса) Ведущий:Сегодня прозвучат стихи в исполнении наших студентов о Великой Отечественной войне, о

тех людях, кто в грозные годы войны показывал образцы мужества, стойкости, умения побеждать, мы посмотрим видео материалы и презентации посвящённые тем тяжёлым дням войны. Разрешите представить жюри, которое будет оценивать выразительное чтение и чтение наизусть стихов о Войне. (Представление жюри) Каждый конкурсант оценивается. Наивысшая оценка 5 баллов. Жюри подсчитывает баллы и сообщает о результатах. Конкурсанты награждаются грамотами и благодарственными письмами за участие в конкурсе. Итак, конкурс начинается. Отечественная война… Что может быть тяжелее и горестнее для человека, чем видеть Отечество свое в руках неприятельских, душу своего народа поруганной, а тело его закованным в цепи врага! Война – это тяжкое испытание для всего народа. Мы предлагаем вашему вниманию видеоролик «Как казахстанцы уходили на войну». Ведущий:А теперь начинаем конкурсную программу. Приглашаются студентки: (Болат Окуджава «До свидания, мальчики») Ах,война, что ж ты сделала, подлая, Стали тихими наши дворы. Наши мальчики головы подняли, Повзрослели они до поры. На пороге едва помаячили И ушли за солдатом солдат. До свидания мальчики, мальчики, Постарайтесь вернуться назад. Нет, не прячьтесь вы, будьте высокими, Не жалейте ни пуль, ни гранат. И себя не щадите вы и все-таки Постарайтесь вернуться назад. Ах, война, что ж ты подлая сделала, Вместо свадеб - разлуки и дым. Наши девочки платьица белые Раздарили сестренкам своим. Сапоги, ну куда от них денешься, Да зеленые крылья погон, Вы наплюйте на сплетников, девочки, Мы сведем с ними счеты потом. Пусть болтают, что верить вам не во что, Что идете войной наугад, До свидания девочки, девочки, Постарайтесь вернуться назад.

До свидания девочки, девочки, Постарайтесь вернуться назад. Ведущий: Наша родина Казахстан с первых дней войны стала оказывать огромную помощь войне. Предлагаем вашему вниманию видеоролик "Вклад Казахстана в победу Великой Отечественной войны" Ведущий: Приглашается чтец Сәуір Райымбек со стихотворением Михаила Галина "1941-1945": Что мы знаем о войне?! – Немного… По рассказам бабушек и мам Знаем, что надежда и тревога Об руку ходили по домам. Слухи зависали, как знамена. Дымом застилался горизонт. Многоверстный и многоименный Жаждал крови ненасытный фронт. А из тыла за волной волна Шла латать верховные промашки: Всасывала мальчиков война – И выплевывала мертвые бумажки. Каждый шаг – к победе ли, к беде, – Сводки измеряли расстояньем. Даже самый распобедный день Был кому-то вечным расставаньем. Годы возвращающий экран, Очевидцев честные романы – Все равно останутся обманом: Ссадины не заменяют ран. Только изредка за толщей дней Вдруг всплеснёт сирены голос лютый, Замирая криками детей– И застынет сердце на минуту… Ведущий: Наша родная Атырауская земля отдала немало солдат и офицеров, отцов, мужей и сыновей. В городе Гурьеве работала специальная школа по подготовке военных кадров, предлагаем вашему вниманию видеоархив "Курсанты Гурьевского Военно Пехотного Училища" Ведущий: Особой гордостью для нас являются наши земляки Герои Советского Союза- Хиуаз Доспанова и Каиргали Исмагулов, в честь 95-летия которого, вся наша область проводит памятные мероприятия, давайте и мы с вами вспомним как досталась ему звезда Героя на Эльтигенской земле. Видеоролик "Эльтигенский десант 1943 год". Ведущий:Приглашается чтец Мұсұлманғали Төрежан - Римма Казакова «Фотография» На фотографии в газете нечетко изображены бойцы, еще почти что дети, герои мировой войны. Они снимались перед боем в обнимку, четверо у рва. И было небо голубое, была зеленая трава. Никто не знает их фамилий, о них ни песен нет, ни книг. Здесь чей-то сын и чей-то милый и чей-то первый ученик.

Они легли на поле боя,жить начинавшие едва. И было небо голубое, была зеленая трава. Забыть тот горький год неблизкий мы никогда бы не смогли. По всей России обелиски, как души, рвутся из земли. ...Они прикрыли жизнь собою,жить начинавшие едва, чтоб было небо голубое, была зеленая трава. Ведущий: Женщина и война. Женщинам грозных 40-ых довелось спасать мир. Они защищали Родину, шли в бой с оружием в руках, перевязывали раненых, стояли у станка, рыли окопы, пахали и сеяли. Женщина и война. Оба эти слова женского рода, но все же они несовместимы… Женщины и война… Мы предлагаем вашему вниманию видеоролик «Женщины герои Советского Союза». Ведущий: Приглашаются: 3 студентки Жанекешова Жумажан, со стихотворением Юлии Друниной «Зинка». Памяти однополчанки — Героя Советского Союза Зины Самсоновой 1 Мы легли у разбитой ели. Ждем, когда же начнет светлеть. Под шинелью вдвоем теплее На продрогшей, гнилой земле. - Знаешь, Юлька, я - против грусти, Но сегодня она не в счет. Дома, в яблочном захолустье, Мама, мамка моя живет. У тебя есть друзья, любимый, У меня - лишь она одна. Пахнет в хате квашней и дымом, За порогом бурлит весна. Старой кажется: каждый кустик Беспокойную дочку ждет... Знаешь, Юлька, я - против грусти, Но сегодня она не в счет. Отогрелись мы еле-еле. Вдруг приказ: "Выступать вперед!" Снова рядом, в сырой шинели Светлокосый солдат идет. 2 С каждым днем становилось горше. Шли без митингов и знамен. В окруженье попал под Оршей Наш потрепанный батальон. Зинка нас повела в атаку. Мы пробились по черной ржи, По воронкам и буеракам Через смертные рубежи. Мы не ждали посмертной славы.Мы хотели со славой жить. ...Почему же в бинтах кровавых Светлокосый солдат лежит?

Ее тело своей шинелью Укрывала я, зубы сжав... Белорусские ветры пели О рязанских глухих садах. 3 - Знаешь, Зинка, я против грусти, Но сегодня она не в счет. Где-то, в яблочном захолустье, Мама, мамка твоя живет. У меня есть друзья, любимый, У нее ты была одна. Пахнет в хате квашней и дымом, За порогом стоит весна. И старушка в цветастом платье У иконы свечу зажгла. ...Я не знаю, как написать ей, Чтоб тебя она не ждала?! Ведущий: Война, постучав в каждый дом, унесла миллионы человеческих жизней. Многие матери лишились сыновей, жены потеряли мужей, дети остались сиротами. Война все меняла, все переворачивала с ног на голову: рушились планы, судьбы, жизни людей… Предлагаем заглянуть в историю и посмотреть видео материал "Как казахи Москву спасали" Ведущий: Приглашаются студенты Наукенбаев Әділбек, Өтепов Мұханбет, Парихова Мөлдір со стихотворениями Леонида Цветкова "Три стихотворения о войне": До. Орудия бьют. И тяжелый звук батарей Глотает щелчки винтовок, и то и дело Мелькают гильзы и стынут куда быстрей, Чем с намертво всаженной пулей любое тело. Взрывов не стало. И мелко дрожит трава Под частым дыханьем напрягшейся к бою роты, В ушах у которой выстрелы, как слова, Которыми смерть односложно талдычит что-то. Скорей бы уже, а то затекла нога, И нервным тиком слегка задрожало веко При мысли, что надо сначала убить врага, А после забыть побыстрее, что – человека. Во время. Атака. Ура! Но не крик, а скорее, вой, Молитва – неважно кому и частенько с матом. Смешалось все, что делилось на «свой - чужой», Включая кровь, та – на группы и резус-фактор. Атака! И страсть со страхом сошлись впритык Внутри у каждого – будь они все неладны! И тело врага, становясь тяжелей на штык, Сразу же перестает быть таким желанным. Закончился бой. Мы все еще там, в борьбе, Не только душою – всеми частями тела. И болью за павших не заглушить в себе Радость того, что сам-то остался целым… После. Уснувшая рота храпит, что твой батальон, Громя усталость, как вражеское оружье. На мирную жизнь на фронте похож лишь сон, Внутри, конечно же, только, а не снаружи.

Но дрожь – этот признак, что где-то остался страх – Мешает заснуть, я ерзаю по изголовью И вместе с потом, которым блиндаж пропах, Вдыхаю и запах вражеской свежей крови. Нет, лучше выйти, где звезды да месяц-рог Тоже в атаку, видно, идут за что-то. Ведь, здесь, на войне, и небо – не там, где бог, А там, где фашистские, чаще всего, самолеты. Себя, атеиста, заставить людей любить Почти невозможно в мои, уже чуть не тридцать. Но только любовь и способна войну убить, Любовь, но размером с ненависть нашу к фрицам! Ведущий: Великая Отечественная война – одна из печальных и знаменательных страниц в истории нашей страны. В это время человек начинает понимать свою значимость, ощущать необыкновенный душевный подъем, старается сделать все, что только ему по силам, даже если это стоит жизни. Общее горе сплачивает людей, особенно если у них есть любовь к своему Отечеству, искренний патриотизм, мужество, сила духа. Приглашается студентка Джанабаева Динара со стихотворением Юлии Друниной "Ёлка" (презентация Солдатская ёлка) На втором Белорусском еще продолжалось затишье, Шел к закату короткий последний декабрьский день. Сухарями в землянке хрустели голодные мыши, Прибежавшие к нам из сожженных дотла деревень. Новогоднюю ночь третий раз я на фронте встречала. Показалось - конца не предвидится этой войне. Захотелось домой, поняла, что смертельно устала. (Виновато затишье - совсем не до грусти в огне!) Показалась могилой землянка в четыре наката. Умирала печурка. Под ватник забрался мороз... Тут влетели со смехом из ротной разведки ребята: - Почему ты одна? И чего ты повесила нос? Вышла с ними на волю, на злой ветерок из землянки. Посмотрела на небо - ракета ль сгорела, звезда? Прогревая моторы, ревели немецкие танки, Иногда минометы палили незнамо куда. А когда с полутьмой я освоилась мало-помалу, То застыла не веря: пожарами освещена Горделиво и скромно красавица елка стояла! И откуда взялась среди чистого поля она? Не игрушки на ней, а натертые гильзы блестели, Между банок с тушенкой трофейный висел шоколад... Рукавицею трогая лапы замерзшие ели, Я сквозь слезы смотрела на сразу притихших ребят. Дорогие мои д`артаньяны из ротной разведки! Я люблю вас! И буду любить вас до смерти, всю жизнь!

Я зарылась лицом в эти детством пропахшие ветки... Вдруг обвал артналета и чья-то команда: "Ложись!" Контратака! Пробил санитарную сумку осколок, Я бинтую ребят на взбесившемся черном снегу... Сколько было потом новогодних сверкающих елок! Их забыла, а эту забыть не могу... Ведущий: Приглашаем чтеца с стихотворением Джамбула Джабаева "Ленинградцы, дети мои!" (презентация Ж.Жабаев) Ленинград сильней и грозней, Чем в любой из прежних годов: Он напор отразить готов! Не расколют его камней, Не растопчут его садов. К Ленинграду со всех концов Направляются поезда, Провожают своих бойцов Наши села и города. Взор страны грозово-свинцов, И готова уже узда На зарвавшихся подлецов. Из глубин казахской земли Реки нефти к вам потекли, Черный уголь, красная медь И свинец, что в срок и впопад Песню смерти готов пропеть Бандам, рвущимся в Ленинград. Хлеб в тяжелом, как дробь, зерне Со свинцом идет наравне. Наших лучших коней приплод, Груды яблок, сладких, как мед, Это все должно вам помочь Душегубов откинуть прочь. Не бывать им в нашем жилье! Не жиреть на нашем сырье! •••• Предстоят большие бои, Но не будет врагам житья! Спать не в силах сегодня я.. . Пусть подмогой будут, друзья, Песни вам на, рассвете мои, Ленинградцы, дети мои, Ленинградцы, гордость моя! Ленинградцы, гордость моя! Ведущий: Приглашается студент Сансызбаев Лайхат со стихотворением Константина Симонова «Жди меня» (презентация К.Симонов) Жди меня, и я вернусь. Только очень жди, Жди, когда наводят грусть Желтые дожди, Жди, когда снега метут, Жди, когда жара, Жди, когда других не ждут, Позабыв вчера. Жди, когда из дальних мест

Писем не придет, Жди, когда уж надоест Всем, кто вместе ждет. Жди меня, и я вернусь, Не желай добра Всем, кто знает наизусть, Что забыть пора. Пусть поверят сын и мать В то, что нет меня, Пусть друзья устанут ждать, Сядут у огня, Выпьют горькое вино На помин души... Жди. И с ними заодно Выпить не спеши. Жди меня, и я вернусь, Всем смертям назло. Кто не ждал меня, тот пусть Скажет: - Повезло. Не понять, не ждавшим им, Как среди огня Ожиданием своим Ты спасла меня. Как я выжил, будем знать Только мы с тобой,Просто ты умела ждать, Как никто другой. Ведущий: Это знаменитое стихотворение часто исполнялось в песенном варианте, слушаем песню "Жди меня". Ведущий: Также всенародно любимой песней написанной в годы войны является песня в исполнении Марка Бернеса "Тёмная ночь", исполнить которую приглашается студент Болатов Айсултан и все наши мужчины: Темная ночь только пули свистят по степи Только ветер гудит в проводах тускло звезды мерцают В темную ночь ты любимая знаю не спишь И у детской кроватки тайком ты слезу утираешь Как я люблю глубину твоих ласковых глаз Как я хочу к ним прижаться сейчас губами Темная ночь разделяет любимая нас И тревожная черная степь пролегла между нами Верю в тебя в дорогую подругу мою Эта вера от пули меня темной ночью хранила Радостно мне я спокоен в смертельном бою Знаю встретишь с любовью меня что б со мной ни случилось Смерть не страшна с ней не раз мы встречались в степи Вот и теперь надо мною она кружится Ты меня ждешь и у детской кроватки не спишь И поэтому знаю со мной ничего не случится. Песня сопровождается видеороликом в исполнении автора песни. Ведущий: Человек жив, пока жива память о нем. Сама жизнь воинов стала подвигом во имя Победы. Каждый год к нам снова приходит победная весна. Но те, кто уже никогда не увидят праздничного салюта,-

не состарятся в нашей памяти. Они вечно останутся молодыми. Победа не стареет. Пройдет 50 и 100 лет, а она будет в сердцах людей такой же молодой, как в светлом сорок пятом. Приглашается студент Сейталиев Жан со стихотворением Владимира Высотского «На братских могилах» (презентация Братские могилы) На Братских могилах не ставят крестов, И вдовы на них не рыдают, К ним кто-то приносит букеты цветов, И Вечный огонь зажигают. Здесь раньше — вставала земля на дыбы, А нынче — гранитные плиты. Здесь нет ни одной персональной судьбы — Все судьбы в единую слиты. А в Вечном огне видишь вспыхнувший танк, Горящие русские хаты, Горящий Смоленск и горящий рейхстаг, Горящее сердце солдата. У Братских могил нет заплаканных вдов — Сюда ходят люди покрепче, На Братских могилах не ставят крестов... Но разве от этого легче?! Ведущий:Предлагаем вашему вниманию видеоролик "Герои-казахстанцы в ВОВ". Далеко не каждой семье посчастливилось дождаться через много лет войны своих отцов, сыновей и дочерей. Ведущий:Приглашаются студенты Нуржан Измурат и Токешев Айбек со стихотворением Роберта Рождественского "Баллада о красках" Был он рыжим, как из рыжиков рагу. Рыжим, словно апельсины на снегу. Мать шутила, мать веселою была: «Я от солнышка сыночка родила...» А другой был чёрным-чёрным у неё. Чёрным, будто обгоревшее смолье. Хохотала над расспросами она, говорила: «Слишком ночь была черна!..» В сорок первом, в сорок памятном году прокричали репродукторы беду. Оба сына, оба-двое, соль Земли — поклонились маме в пояс. И ушли. Довелось в бою почуять молодым рыжий бешеный огонь и черный дым, злую зелень застоявшихся полей, серый цвет прифронтовых госпиталей. Оба сына, оба-двое, два крыла, воевали до победы. Мать ждала. Не гневила, не кляла она судьбу. Похоронка обошла её избу. Повезло ей. Привалило счастье вдруг. Повезло одной на три села вокруг. Повезло ей. Повезло ей! Повезло!— Оба сына воротилися в село. Оба сына. Оба-двое.

Плоть и стать. Золотистых орденов не сосчитать. Сыновья сидят рядком — к плечу плечо. Ноги целы, руки целы — что еще? Пьют зеленое вино, как повелось... У обоих изменился цвет волос. Стали волосы — смертельной белизны! Видно, много белой краски у войны. Ведущий: Знаменитую речь маршала Советских войск главнокомандующего Георгия Константиновича Жукова на Первом параде победы с трепетом слушал каждый гражданин земли советской и понимал, наконец закончилась проклятая война, но далеко не радужные чувства охватывали граждан Советского Союза. Видеоролик "Речь маршала Жукова на параде победы"и Видео-концерт песня Льва Лещеннко "День победы." Ведущий: Приглашается студент Мухамбетияров Асылбек со стихотворением Ю. Вайн " Мы в той войне победили" и студентка Химитова Гульдана со стихотворением Г. Кучер " Вам, ветераны!" Историей стала Война. Всё меньше в живых ветеранов, Лишь в праздник видны ордена, Всё реже идут на экране Сюжеты Второй мировой. Уже современные дети И вовсе не знают, порой, Что всё это было на свете. О тех временах «знатоки», Которые лиха не знали, Вещают, что наши полки Неправильно, мол, воевали. Что маршалы наши – дерьмо, Ведь русских-то больше убили. Глядишь, и собою само Окажется, что победили Союзные силы, не мы. То скрытно, а то и открыто Внедряется в наши умы, Что карта российская бита. На нашей земле проросло Фашизма звериное семя. Как это случиться могло? Что с нами? Что с нами со всеми? Да, ныне не те времена, Другие уж приоритеты. Уходит в былое война, Советское кануло в лету. Враги нам уже не враги, Пускай не друзья, но партнёры. Мы первые видим шаги Свободы по нашим просторам. Но помнить мы твёрдо должны Свои и легенды, и были. Мы дети Великой Страны, И Мы в той Войне победили! Вам, ветераны! (презентация о ветеранах)

Светлая память Тем, кого нет! Тем, Кто не встретил Мирный Рассвет, Сквозь канонады, Сквозь голод, Сквозь страх, Гордо Победу Нёс на плечах. Боже! Дай здравия Тем, кто живой, После побоищ, Вернулся домой! Вам, ветераны, В близи и в дали... Низкий поклон Мой До самой земли!!! Преподаватель: Уважаемые преподаватели и студенты, в память о тех кто не вернулся с полей сражения и о тех кто отдал свою жизнь в тылу предлагается встать и почтить минуту памяти.(зажигаем свечи на столе) Спасибо. (презентация Вечный огонь) Помните! Через века, через года – Помните! О тех, кто уже не придёт никогда – Помните! Покуда сердца стучатся – Помните! Какой ценой завоёвано счастье! Пожалуйста, помните! Преподаватель: Ежегодно во всех городах Советского союза и нашего Казахстана проводит Акцию "Георгиевская ленточка", которая в преддверии Дня победы напоминает гражданам городов и сел о тех тяжёлых дорогах, которые прошли солдатские сапоги от Москвы до Берлина. Разрешите

и сегодня нашим гостям повязать эти священные ленты на память о нашем конкурсе.(повяжем ленточки) (презентация об акции) Преподаватель делает выводы по конкурсу, по целям и задачам мероприятия. Ведущий: Вот и подошёл к концу наш конкурс чтецов. Уважаемые члены жюри, вам предоставляется слово, кто из чтецов вам понравился. Уважаемые преподаватели вам тоже можно высказать своё мнение. Жюри, учитывая мнение зрителей подводит итоги конкурса и награждает всех ребят, принявших участие в конкурсе грамотами и Благодарственными письмами. Звучат песни военных лет "Катюша" на русском и китайском языке и "Нам нужна одна победа". Спасибо за внимание. Источники: http://www.youtube.com/watch?v=XUM9OKeKMLQ http://www.youtube.com/watch?v=6PhGqwOEOAI http://www.youtube.com/watch?v=ESRHx9hrKrM http://www.youtube.com/watch?v=GNZx8IAHL3E http://www.youtube.com/watch?v=QXIycVxoeBk http://www.youtube.com/watch?v=pARRWU2wCGw http://www.youtube.com/watch?v=5KstALCEo1w

Асылдың сөзі Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек.

А.Құнанбаев

Сұлулық, әдептілік, білімділік, сезімділік, ерлік, даналық - бәрі де жеке адамның меншігінде емес, ең алдымен, елдің, халыктың еншісі.

Ғ.Мүсірепов

Білім берудің қай түрі болмасын — тәрбие

Л.Н.Толстой

Білімдінің сөзі — ем, мейірімі көп, өзі кең!

М.Жұмабаев

Білуге құмарлық рухтың қашанғы қанағатсыздығы

Дж.Тейлор

Білім мен құдіреттілік — екеуі бір нәрсе

Ф.Бэкон

 Кәсіптік білім беру  РОЛЕВЫЕ ИГРЫ КАК СРЕДСТВО ПОВЫШЕНИЯ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ УЧАЩИХСЯ НА ЗАНЯТИЯХ ПО ПРАВОВЫМ ДИСЦИПЛИНАМ Дюсенова З.А.

преподаватель юридических дисциплин Прикаспийский современный колледж, г. Атырау

Каждый преподаватель огорчается, видя на своих уроках скучающие лица, когда же ученики работают увлеченно, азартно, то и учитель испытывает удовлетворение. Умение увлечь учащихся работой, и есть педогогическое мастерство, в которому мы все стремимся. В процессе педагогической деятельности передо мною встали вопросы: • Как учить детей без принуждения? • Как помочь им раскрыть свои возможности? • Как сделать предмет интересным для всех? • Как дать стимул к творчеству? • Чему я хочу научить своих учеников? Изучая методическую литературу, я остановилась на мысли, что изжить скуку на уроке помогают игровые ситуации. Правильно подобранные и хорошо организованные игры способствуют всестороннему, гармоничному развитию учащихся, помогают выработать необходимые в жизни и в учебе полезные навыки и качества. Так появилась и сформировалось моя методическая тема: «Ролевые игры как средство повышения познавательной активности учащихся на занятиях правовых дисцмплин» Виды игр очень разнообразны. Некоторые игры предназначены для развития умственных способностей учащихся, другие совершенствуют и тренируют память и мышление, помогают лучшему усвоению и закреплению приобретенных знаний, пробуждению живого интереса к предмету. Ролевая игра является разновидностью театрального представления, в котором каждый придерживается заданных заранее действий и внутренней логики происходящего в игре. Внешний же поведенческий сценарий здесь не столь важен, поскольку событийный ряд игры определяется главным образом поступками игроков. То, что происходит в течение игры, является формированием какой-либо ситуации участниками игры. Здесь нет никаких правил – что и как делать, поэтому учасник играет в соответствии со своими представлениями о том, как должен действовать его герой. Ядром игры являются обрисованные мастером игры сюжет и мир. Мастер, подобно художнику, создающему картину, предлагает тот или иной мир для игры, и именно мир обусловливает все, что в ней будет происходить, и как будет протекать сам прцесс игры.Выдвинутый мастером мир может быть

абсолютной выдумкой или может быть позаимствованным у писателей, режиссеров и т.д. В ролевой игре задачи, поставленные перед её участниками, зависят от многих факторов, и не всегда задачей является достижение цели. В игре может отсутствовать цель как таковая, однако при этом упор будет делаться на развитие персонажа, качество исполнения отыгрыша или изучение мира. Мною используются следующие игры: Деловая игра «Конфликтная ситуация». Целью игры является попытка разрешения конфликтной ситуации, определение путей и способов решения конфликта.Студенты используют знания, полученные в результате изучение дисциплин «Управление персоналом»,«Система государственного управления». Деловая игра «А что у Вас?». Цель игры – закрепление умений работы в группе, группового обсуждения проблемы. Студенты должны проанализировать предложенную информацию и построить на ее основе систему регионального и местного управления. Игровая ситуация охватывает дисциплину «Система государственного управления». Деловая игра «Местный референдум» Участниками игры предлагается разработать проект проведения местного референдума на заданную тему. Деловая игра «Концепция развития региона». Участникам игры необходимо подготовить концепцию развития определенного региона на основе краткой аналитической справки. Деловая игра «Убедить подчиненных». Цель игры–систематизировать знания, полученные в результате изучения дисциплины «Управленческая психология». Студенты должны продемонстрировать навыки делового общения. Деловая игра «Какой стиль лучше?». Студенты должны научиться определять оптимальный стиль управления в конкретных управленческих ситуациях. Ярмарка кадров. В совремменном мире каждому человеку необходимо умение вести переговоры с работодателем. Неумение состовлять резюме и неспособность демонстрировать собственные достоинства может лишить работы любого высококлассного специалиста. Целью данной игровой ситуации является приобретение этих навыков. Мною проводятся ролевые игры по уголовному праву, трудовому праву. Интересным видом ролевой игры является судебный процесс. Приведем примеры по теме «Транспортные преступления». Рассматривая

и изучая ст. 345 УК РК «Нарушение правил дорожного движения и эксплуатация транспортных средств лицами, управляющими транспортными средствами» был разработан и инсценирован судебный процесс. Цель данной ролевой игры – выявить сложные моменты в вынесении приговора с учетом ужесточающих или смягчающих фактов, уточнить роль и дествия каждого участника процесса. После проведения игры шло детальное обсуждение и рецензирование действий и поступков участников.

Урок-игра позволил, хотя бы временно, почувствовать и понять действия того или тного участника процесса. Аналогично строились уроки по следующим темам: «Разрешение трудовых конфликтов и споров между работодателем и работником», «Убийство с отягчащающими обстоятельствами.», внеклассное мероприятие по теме «Среди них, против них правонарушение. Закон и несовершеннолетние» (встреча с работниками прокуратуры).

ЛИЧНОСТНО - ОРИЕНТИРОВАННОЕ ОБУЧЕНИЕ НА УРОКАХ БИОЛОГИИ Аскарова М.Д.

г. Атырау, преподаватель биологии Прикаспийского современного колледжа

«Как научить ребенка мир любить? Как показать, что жизнь крылата? Попробуй научить детей творить – И крылья обретут ребята!» Идея личностно-ориентированного подхода разрабатывалась с начала 80-х годов К.А. Абульхановой - Славской, И. А. Алексеевым, Ш. А. Амонашвили, Е. В. Бондаревской, С. В. Кульневичем, А. А. Орловым, В. В. Сериковым, И. С. Якиманской . Дети в процессе обучения должны чувствовать себя спокойно и естественно, быть смелыми и непосредственными. По словам К.Д.Ушинского, классу нужно позволять свободно волноваться, даже бурлить в тех пределах, которые позволительны для успеха учения. Мёртвая тишина на уроке не допустима. Ученики могут задавать вопросы, высказать свою точку зрения, обсуждать возникающие ситуации. Ведущим стратегическим направлением развития системы школьного образования в мире, на сегодняшний день является, личностно – ориентированное образование. Личностно-ориентированное обучение понимается, как обучение, выявляющее особенности ученика–субъекта, признающее самобытность и самоценность субъектного опыта ребенка, выстраивающее педагогические воздействия на основе субъектного опыта учащегося. Учитель никогда не добьется успеха, если не сумеет установить контакт с детьми, основанный на доверии, взаимопонимании и любви. Личностно ориентированный урок в отличие от традиционного в первую очередь изменяет тип взаимодействия «учитель-ученик». От командного стиля педагог переходит к сотрудничеству, ориентируясь на анализ не столько результатов, сколько процессуальной деятельности ученика. Изменяются позиции ученика–от прилежного исполнения к активному творчеству, иным становится его мышление: рефлексивным, то есть нацеленным на результат. Меняется и характер складывающихся на уроке отношений. Сама я стала применять личностноориентированное обучение в течении последних

четырех лет, как продолжение моей методической темы «Формирование познавательного интереса на уроке »Учитель не сможет построить свою работу в русле личностно-ориентированного подхода, не зная психологических особенностей учеников. Ведь дети очень разные. Один очень активно работает на уроке, другой знает ответ, но боится отвечать, у одного проблемы с дисциплиной, у другого со слуховой памятью и т.д. То есть учитель должен строить свою работу, изучая своих учеников, изучая их личности. Для создания благоприятного микроклимата необходимо на мой взгляд хвалить ученика. Это можно делать вербально: "молодец ", "так держать", "ты в нужном направлении" и т.д. Невербально: улыбка, жесты, мимика и т.д. Когда я была на семинаре по линии ЕФО в Бишкеке тема называлась « Модератор», было много сказано о книге Барабары Пиз «Язык телодвижений», где подробно описывается язык жестов. Сейчас мне это помогает в общении с детьми, можно понять когда ребенок готов воспринимать информацию и когда он совершенно отстранен. Когда он уверен в себе, когда он действительно улыбается во время работы и чувствует себя раскрепощенно, а значит готов воспринимать новое. Представим себе фрагмент урока, на котором используется данная технология. Каждой группе дается одно задание на закрепление нового материала. Например, на уроках валеологии при прохождении темы «Гигиена» делила группу на команды и каждой команде давала задание выпустить санбюллетень: «Уход за волосами», «Гигиена тела», «Уход за руками и ногами», «Гигиена ротовой полости» – где нужно придумать название, стих, сказку или рассказ собственного сочинения, красочный рисунок и краткую информацию по теме. Все это выполнялось на ватмане.При выполнении этого задания сразу выясняется, кто из слабых учеников, а может быть, и средних не понял новый материал. Он обязательно обратится к сильному ученику группы, так как знает, оценивается вся команда–единой оценкой. Таким образом, любой ученик группы должен быть всегда

готов отвечать грамотно и аргументировано по результатам совместной деятельности группы. Это стимулирует всех членов команды следить за успехами друг друга и всей командой приходить на помощь своему товарищу в усвоении, понимании материала так, чтобы каждый чувствовал себя экспертом по данной проблеме. Лучшие работы каждой из групп вывешиваются во время декады,это уже профилактическая работа и просвещение студентов других групп. Мне хочется обратить ваше внимание на особенности студентов. Существует такое понятие как особый тип личности «человек творческий». Это независимость, открытость ума, готовность поверить своим и чужим фантазиям, чувство юмора,стремление к красоте. Это особая впечатлительность, неуравновешенность, готовность к риску, неудовлетворенность собой, напряжение, тревога, отсутствие ясности, простоты, упорядоченности, склонность к депрессиям. Наблюдая, как студент переживает какие-то психологические трудности, каждый из нас должен проявить свое педагогическое чутье, знания и мастерство, чтобы тактично направить его к занятиям. На своих уроках я стараюсь по максимуму узнать их не просто как студентов выполняющих вовремя задания, но и раскрыть их потенциал.Например, Султан, внешне неуравновешанный мальчик, он очень раним, все близко принимает к сердцу, любые замечания воспринимает на себя, из-за этого может быть резким, в то же время он добрый и отзывчивый. У него есть свой мир, он пишет стихи, поет и записывает с друзьями свой альбом, но не все об этом знают. Есть у нас студенты шумные, порой пропускающие занятия, не всегда их понимают учителя, но опять же у них много друзей, так как вне урока они занимаются танцами, увлекаются паркуром. У нас порой не хватает времени раскрыть, понять их, сходить на их выступления вне уроков. Проведенный опрос студентов выявил, что многие из них пишут стихи, рисуют, увлекаются фотографией, видеосъемкой, рукоделием–вязание на спицах и макраме, вышивкой, бисероплетением и др. То есть, проявляют различные наклонности и могут использовать свой творческий потенциал в разных видах деятельности, необходимо только помочь им правильно использовать свои способности.Например уроки устного редактирования о которых уже говорила раньше, на них мне удается узнать не только насколько усвоен материал. Здесь участвует команда из 5-6 человек, совершенно недавно ставших группой, пришедшие с разных школ и именно здесь во время создания газеты они узнают друг друга: кто рисует, кто сочиняет стихи и сказки, у кого лучше развита фантазия, вместе они подкрепляют свои мысли, дополняют и заканчивают начатое. Я вижу как дружно они могут работать, слышу их споры, радуюсь их идеям, они должны защитить свой проект, распределить между собой слова, ведь главный критерий и девиз «Один за всех и все за одного», они показывают инсценировки

придуманной сказки. На уроках валеологии мы много спорим, дети приводят различные примеры из жизни, они строят планы на будущее, пишут сочинения, свои мнения о вредных привычках. Необходимо вовлекать студентов в научноисследовательскую, конструкторскую, проектную работу. Создание презентации это творческий процесс, требующий не только определенных знаний, но и выдумки, фантазии, художественного вкуса. Это могут быть задания на проверку домашнего задания, работа над текстом для чтения, подготовка к тесту или контрольной работе, совместная работа по проекту. Возьмем работу над текстом во время изучения нового материала, я к примеру использую метод разработанный проффессором Элиотом Аронсом, названный «пила» .Учащихся разбиваю на группы по 4-6 человек для работы над учебным материалом, который разбит на фрагменты (логические или смысловые блоки). Например, на уроках биологии при работе над темой “Главные направления эволюции” можно выделить различные подтемы:«Идиоадаптация», «Дегенерация», «Ароморфоз». Затем учащиеся, изучающие один и тот же вопрос, но состоящие в разных группах, встречаются и обмениваются информацией как эксперты по данному вопросу. Это называется " Встречей экспертов". Затем они возвращаются в свои группы и обучают всему новому, что узнали сами, других членов группы. Те, в свою очередь, докладывают о своей части задания (как зубцы одной пилы). Единственный путь освоить материал полностью- это внимательно слушать своих партнеров по команде и делать записи в тетрадях, никаких дополнительных усилий со стороны учителя не требуется. Учащиеся заинтересованы, чтобы их товарищи добросовестно выполнили свою задачу, так как это может отразиться на их итоговой оценке. Отчитывается по всей теме каждый в отдельности и вся команда в целом. На заключительном этапе, который проводится фронтально, учитель может попросить любого ученика команды ответить на любой вопрос по данной теме. Причем вопросы задает не только и даже не столько учитель, сколько члены других групп. После изучения определенного ряда тем при проверке домашнего задания использую составление кроссвордов из 10 слов. Затем каждый обменивается с соседом по парте и ищет ответы. Я поднимаю любого ученика и вся группа слушает ответы и исправляет при необходимости. Таким образом некоторые вопросы повторяются не один раз,а так как ответы учитываются все стараются запомнить и усвоить правильные ответы. Так играючи учащиеся закрепляют и повторяют пройденный материал. Группы из 3-4 человек составляют тесты, после изучения раздела, а затем обмениваются между группами. Если сильному ученику, к примеру, чтобы получить отличную отметку, необходимо выполнить 10 заданий, то среднему, скажем, 8, а слабому 6. Все баллы суммируются, и группе выставляется средний

балл за данный тест. Тогда, с одной стороны, любой ученик в соответствии с его индивидуальными возможностями может принести команде одинаковое количество очков, и не будет ощущать себя изгоем. А с другой стороны, каждый член группы заинтересован в лучшей подготовке к тесту, в лучшем овладении материалом. Это и есть основной принцип данной технологии: берем ответственность на себя! Практика показывает, что вместе учиться не только легче и интереснее, но и значительно эффективнее. Причем важно, что эта эффективность касается не только академических успехов учеников, их интеллектуального развития, но и нравственного. Работа над собственными проектами отражает современную тенденцию в образовании – ориентацию на исследовательскую, поисковую модель обучения. Работая над проектом, учащиеся получают возможность работать в «команде», ответственно относиться к выполнению своего участка работы, оценивать результаты своего труда и труда своих товарищей.Развивается активное самостоятельное мышление, фантазия, креативность, умение не просто запоминать и воспроизводить, а применять знания на практике. Кроме того, у учащихся появляется возможность показать свои организаторские способности, скрытые таланты . Удачи Вам в решении творческих задач и нахождении смелых решений Тема урока: Анализаторы Тип урока: Обобщение Задачи урока: образовательная-конкретизировать понятие “анализатор” на примере зрительного, слухового, обонятельного, тактильного, вкусового, вестибулярного и двигательного анализаторов; развивающая- продолжать развивать умение самостоятельно работать с учебником, рисунками в рабочей тетради и использовать их данные для составления схем, таблиц и ответов на вопросы; воспитательная-воспитывать желание учиться активно, с интересом, прививать сознательную дисциплинированность, четкость и организованность в работе, работать под девизом: « один за всех и все за одного» Ход урока: Организационный момент: готовность класса к уроку, посещаемость, знакомство с целью урока. Вступительное слово учителя. Класс делится на 3 команды (придумывают название команде) 1. защита темы по пунктам: Зашифрованное слово Ресницы Горькое Стремечко Колбочки Близорукость Боль

Орган зрения С Д Л Л Е С

Орган слуха К В Е Р Р П

А) строение анализаторов Б) нарушение деятельности В) гигиена 2.демонстрация А) зрительная память – один ученик подходит к доске , где висит лист с цифрами. В течении 30 секунд рассматривает и запоминает местонахождение цифр, а потом должен по порядку сказать все цифры. Можно показать картинки с предметами , а потом расспросить , что именно там было изображено. Б) воздействие звуков – записывается на диск различные звуки с различной чистотой и диапозоном: от рева машин, рок-музыки до писка летучей машины и скрипа. Смотрят на реакцию и мимику ученика во время прослушивания. В) распознование запахов- с закрытыми глазами нужно определить что перед тобой: лимон, апельсин, лак, духи, чеснок, и т. д. Какие запахи пробуждают приятные воспоминания , какие отрицательные эмоции. 3. игровой момент: А) письмо другу – детям прочитывается письмо друга издалека, в котором есть интересные сведения, но не все , что там написано правда. Нужно найти ложь. Чем больше неправд будет найдено, тем больше баллов. Б) кроссворд- по теме В) загадки Брат с братом через дорогу живут, а один другого не видят( глаза) Вот гора, а у горы две глубокие норы В этих норах воздух бродит То заходит, то выходит ( нос) Если бы не было его, не сказал бы ничего(язык) Всегда во рту, а не проглотишь ( язык ) 4. биологический диктант 1 понятие анализаторы ввел 2 отдел уха в котором расположены слуховые рецепторы 3 орган, защищающий глаза от пота 4 орган, обеспечивающий движение глазного яблока 5 двояковыпуклое прозрачное тело глаза, похожее на линзу 6 барабанная перепонка расположена 7 слепое пятно сетчатки лишено 8 кончик языка воспринимает 9 глаз имеет форму 10 плохое зрение связано с недостатком 5. решение биологических задач 6. подведение итогов: выявление победителя (выставление оценок) 7. домашнее задание Орган обоняния Ж Б Е В В В

Орган вкуса В К Н Л Т В

Орган осязания Д Л Д Р М Т

Зрительная память 7

11 10 16

1 5

15 9 8

14 3

Биологические задачи 1.Объясните, почему справедлива поговорка: “В темноте все кошки серы”? 2.Во времена, когда на самолетах еще не устанавливались герметические кабины, при быстром наборе высоты или пикировании случалось, что у пилотов разрывались барабанные перепонки. Объясните, почему это происходило и как этого можно избежать. 3 Что такое “морская болезнь”?

4. Почему человек легко отличает вкус лимона от вкуса конфеты? 5. Почему человек, чтобы лучше различить запах, делает несколько сильных коротких вдохов? Список литературы: 1.Амонашвили Ш.А. Личностно-гуманная основа педагогического процесса 2.Якиманская И., Якунина О. Личностно– ориентированный урок:планирование и технология проведения. 3. Азаров Ю.П. Радость учить и учиться. - М., 1989.

Ғибратты ойлар Адамның біліміне ақыл серік, Ақыл кен таусылмайтын жанға көрік А.Қорамсаұлы Адам білмегендіктен адаспайды, білгішсінем деп адасады Ж. Ж.Руссо Білім — адам баласының ортақ қазынасы Ж.Баласағұн Көп білем десең, аздан бастап үйрен Бақыт жолы біліммен табылады

Дж. Локк А. Югнаки

 Ұлттық тәрбие 

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ – ҰЛТ БОЛАШАҒЫ Бақтыгереева С. Б.

Атырау қаласы Қайыршақты балалар саз мектебінің қобыз пәнінің мұғалімі

Қазақтың ұлттық қасиеттерін қайта қалыптастыруына қамқорлық жасау- менің перзенттік әрі президенттік парызым. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Қазақ халқының мәдениетімен салтдәстүрін оқып-үйрену үшін жағдайлар жасау-бірінші кезектегі міндеттердің бірі», деп атап көрсетілген. Халықтық тәрбиенің ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге дамып келе жатқан көне тарихи жүйеге жататыны кімге болса да аян. Ұрпақ тәрбиесі–ұлт болашағы.Ұлтымыздың болашағы–тәрбиелі ұрпақ қолында. Ал, тәрбиелі ұрпақ қалыптастырудың бірден-бір жолы -еңбек, кәсiби білім, дағды, адалдық пен адамгершілікті жас ұрпақ бойына дарыту. Заман ағымына орай, ақыл-ойы озық, кәсiби білімі мен ұлттық рухы күшті, өзін еркін ұстайтын тұлға тәрбиелеу –бүгінгі күннің талабы. Тәуелсіз еліміздің ілгерілеу саясаты, экономикалық әл-ахуалының артуы, қауіпсіздігін жүзеге асырудың аса маңызды құралы қоғамның барлық саласын, соның ішінде ұлттық мәдениет пен кәсiби білімді дамытуға кеңінен жол ашты. Ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан халықтың дәстүрлі көркем мәдениетінің түрлерін анықтап зерделеудің, оның тәлім-тәрбиелік мол тәжірибесі негізінде жасөспірімдерді тәрбиелеудің қажеттігі арта түсуде. Бұл мәселенің нәтижелі жүзеге асуы болашақ музыка мұғалімдерінің қазақтың дәстүрлі көркем мәдениеті бойынша білім сапасынан және оны оқушыларға ұлттық тәрбие беру үрдісінде пайдалана білу іскерлігі мен дағдыларынан талап етіледі. Бiздiң басты мiндетiмiз қазiргi заман талабына сай оқытудың жаңа әдiстерiн енгiзу, өнерлi де дарынды балаларды кәсiби біліммен қаруландыру. Музыкалық білім беруде, оқу-тәрбие үрдісінде, әсіресе мамандық сабақтарында ұлттық тәлім-тәрбие берудің мүмкіндігі мол. Музыканы күнделікті оқутәрбие барысында қолдану мақсатында саз мектептерінің бағдарламалары жасалды.Бұл бағдарламалардың негізгі мақсаты–қазақ халқының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, өнерін, мәдениетін және музыкалық танымы дамыған, рухани бай, адамгершілік қасиеті мол, шығармашылық жұмыс атқара алатын тұлға тәрбиелеуге бағытталған.

Қазағымның күмбірлеген домбырасының шанағынан төгілген әуеннің айтары мол. Сөзбен айтып жеткізе алмас сырың да, көкірекке сыймас құлазыған көңілің де, шаттыққа толы қуанышың да домбыраның жансыз тілімен-ақ жүрекке жетеді. Ал, жансызға тіл бітіріп, сөйлететін, сезім мен санаңды оятып, жүрегіңе жеткізетін арқалы талант иелері– күйшілері, домбырашылар...«Мынау біздің ұлттық өнеріміз, мынау біздің күйіміз!» деп әлемдік мәдениет деңгейінде мақтана аламыз. Бiздiң бәрiмiзге белгiлi Құрманғазы бабамыздың көксегенi, алған бағыты, ұстаған жолы-тiршiлiк гармониясы үшiн күрес дегенге саяды. Сондықтан да ол әдiлеттiлiк, еркiндiк пен бостандық үшiн қатыгездiк пен қайырымсыздыққа, теңсiздiкке, озбырлық пен зұлымдыққа қарсы бiтiспес айқасқа шығып, туған халқының мұң шерiн, арман тiлегiн қос iшектен төгiлген күй арқылы жырлады. Композитор А.Жұбанов - ‘‘Құрманғазы күйлерi бiр адамның өмiр образын баяндауды тар қауызына сыймайды’’, -деп бағалады. Мысалы, жараланып жанын күйзелткен «Ақсақ киiк», ызаға тиген «Ақбай», ақ көкiректi адуын «Адай», ұлы мұратын кекке жаныған «Кiшкентай» күйлерi оқушыларды күй құдіретін тыңдап, тәуелсіздік туын тiк көтерер жарқын болашаққа жетелейдi. Халқымыз күнделікті тіршілігін алдымен бiр-бiрiнен амандық-саулық сұрасудан бастайды. Бұл қазақтың бойына ерте кезден бастап дарыған киелi қасиеттiң бiрi. Ұлы күйшінің «Амандасар» күйiнде осы бiр ұлттық қазақи қасиеттi сақтамай қалған ауқатты топқа деген өкпе-наз бiр қалыпты қоңыр әуенмен шебер бейнеленедi. Алқалы жиынға берген сәлемiнiң ескерусiз қалғанын сазгер баба қос iшектi шанақты домбырада ойнаған он саусақтың құдіретті күшімен әуездi үнiмен жеткiзедi. Күй құдіреті соншалық, ел аузында аңызға айналған Қорқыт бабамыз қыл қобызын күңіренткен шақта жан алуға келген ажал екеш ажал да аяқ аттап баса алмаған деседі.Мысалы:Қорқыттың күйі «Ұшардың ұлуы». Оқушылар қобыз үнін танытқан Қорқыт атамызбен, оның жасаған ұлттық аспабықобыз аспабымен танысады. Мұнда балалар күйі тыңдап, суретін көре отырып, иесін жоқтаған ұшардың ұлығанын, күйдің жоқтау күй екендігін айырады. Ата-бабамыздан бізге мирас болып қалған ұлттық ойындардың да тәрбиелік мәні өте зор. Ойын-балалар

өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғышарты. Халықтық салт-дәстүрді үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттері, зейінділік пен тапқырлықтары дамытылады.Ұлт ойындары-ата-бабамыздан бізге жеткен, өткен мен бүгінгіні байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз. Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой толғаныстары бесік жыры мен батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен айтыс, термелерде, мақал-мәтелдерде көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйініадамгершілік, имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, отбасы. Қазақ халқы-салт-дәстүрге өте бай ел. Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл демекші, бұлоның мәдениетті әрі тәрбиелі ел екендігінің айғағы. М.Ілиясовтың «Қазақтың дастарханы», «Қазақтың дәстүрлері», «Наурыз» әндерін үйренген кезде оқушыларды татулық, дәстүр, табиғат ғажабы, ана пейiлi, қазақ дастарханы, келiн iзетi, сыйластық, кiшiпейiлдiлiк,қонақжайлылыққа тәрбиелейдi. Күй өнерінде есімі қастерлі, күй атасы-Құрманғазыны, оның тікелей шәкірті, дарынды композитор, шебер орындаушы Д.Нұрпейісова, Тәттімбет, Сүгір, Дәулеткерей сияқты күйшілеріміз қазақ өнерінде өзінің өшпес ізін қалдырды. Осы күйшілердің шығармаларын тыңдата отырып, оқушыларды қазақтың ұлттық музыкасын сүюге, қиялын дамытып, музыка арқылы өз ойын, сезімін, тебіреніс-толғанысын бере білуге үйретеді. Мысалы, Нұрғиса Тілендиевтің «Аққу» күйімен танысқан кезде күйді тыңдап, оның сипатын айыру, қандай аспапта орындалғандығы, аққу туралы білетіндері сұралады. Қайда өмір сүреді? Аққу туралы мақалдар айту, құс қанатын би қимылымен, ою-өрнегімен таныстыру. Аққу шынайы тазалықтың, сұлулықтың, бақыттың белгісі реттінде алынған. Қазақта «Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле»,-деген сөз бар. Ұлттық тәрбиеміз халықтың ғасырлар тарихымен тығыз байланыста болып, осы уақытқа дейін дәстүрлі тәрбие құндылықтарын жоғалтпай жалғастырып келеді. Бүгін де өзгелермен тереземіз теңесіп, өркениетті елдер қатарынан көрініп келе жатқан біз үшін ұлттық дәстүрімізді терең меңгеріп, ұлттық болмысымызды сақтап қалу өте қажет деп білемін.Сондықтан еліміздің болашағын тәрбиелеп, білім нәрімен сусындатып отырған ұстаздар үшін бұл ең басты міндет деп санап, өз сабағымызда осы мәселеге баса назар аударуға тырысамыз. Әйтсе де оны оқушы санасына терең бойлату үшін күнделікті сабақта тиімді пайдаға асыра білу өте қажет. Халық ауыз әдебиетін оқытудың өзі- халықтық педагогика. Қазақ халқының тәлімдік мәні, ой-толғаныстары бесік жыры мен батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен айтыс-термелерде, мақал-мәтелдерде көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні— адамгершілік-имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы тәрбиесіне

байланысты мәселелерге келіп тіреледі. Халқымыз өз ұрпағын бесікте жаткан кезінен өлең-жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы да мәнді сөйлеуге жаттықтыра беретін.. Ата-дәстүрімізді мақтан етіп, оқушы жүрегінде өзінің қазақ болып туғанына мақтаныш ететіндей сезімді оятуымыз қажет. Бүгінгі күн талаптарын ескере отырып, мектебімізде жас ұрпақтың талантын шыңдап, мәдени –құндылықтар мен тарихи бағалауға, патриоттық сезімге тәрбиелеуге мұғалімдер қауымы өз үлестерін қосып келеді. Ұрпақ тәрбиесі-келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан–жақты жетіліген, ақыл – парасаты мол, мәдени–ғылыми өрісі озық етіп тәрбиелеу–біздің қоғам алдындағы борышымыз. Ендеше, ұлттық тәлім-тәрбие негізі халықтық салтдәстүрде жатыр. Ұлттық қасиеттерді жас ұрпақтың ақыл парасатта азық ете білуде ұлттық тәрбиенің орны ерекше.Ұлттық тәрбиенің әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз халық педагогикасын ғасырлар бойы қалыптасқан салтдәстүрлерді, әдет-ғұрыпты жан-жақты терең білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім беруде әлеуметтік орта мен ұжымдар арасындағы қарым-қатынасты дұрыс шешім қабылдауда дамыту қажет. Ұлттық тәрбиеге көзқарасымды түйіндейтін болсам, ең басты талап мұғалімге қойылады. Мұғалімнің болмысы жасанды емес, шынайы болуы шарт. Адамгершілігі мол мұғалім баланы жақсы көреді. Ал қазақ елінің әр баласы- халқының тұлғасы. Қалай болғанда да ұлттық құндылығымызды сақтай отырып, өркениетті білімді, азаматтарды оқытып, тәрбиелеуіміз керек. Қорыта айтқанда, еліміздің ежелден дәріптеп, қастерлеп келген әдет-ғұрыптарының тегін тектеу, болмысын тану, оның асылын тарихтың рухани көш керуеніне ілестіріп отыру арқылы бүгінгі және болашақ ұрпақ қамын қамдау-өскелең өмір талабы болып отыр.Ата салтымыздың озығын әрлеп, «топырағын таппай,дән өнбес» дегендей, жер бетіндегі елдердің алғашқы тобына қарай бағыт алған, алтын күнді аспаны бар, алқалы ел-данасы бар, қанаты кең қырандай талмай ұшып, жер жүзіне өзін танытатын тәуелсіз Ел баласының болашағы-біздің қолымызда.Олай болса,«Балаларға оқу-білім берілсін, сұлу мінез әр өнермен өрілсін», -деп, Ж.Баласағұн айтқандай, бүгінгі ұрпағымызды халқымыздың баға жетпес бай салт-дәстүрлері негізінде тәрбиелеу, яғни ұлттық тәрбиені насихаттауда музыка сабағының атқаратын маңызы өте зор. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.«Музыка әлемінде» №4, 2013ж. 2.«Бала тәрбиесі» №9, 2010ж 3.«Қазақстан мектебі» №4, 2012 ж. 4.«Әдеп» 5.«Тәрбие құралы» 6.Қ.Жарықбаев. Аталар сөзі-ақылдың көзі. Алматы: Қазақстан, 1980.

ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ Иманғазы А.А.

Атырау қаласы, Каспий өңірінің қазіргі замандағы колледжінің тарих пәнінің мұғалімі

«Әрбір ұлттың бала тәрбиесі туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар. Әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында, өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан,мұғалім баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбиелеуге міндетті» М.Жұмабаев Әлемдік тәжірибеде мойындалған бір ақиқат бар. Ол–ел болудың биік мағыналы ұғым екені. Оның іргетасы–мемлекет, анығырағы ұлттық мемлекет. Әділіне көшсек, тек мемлекет құрған ел ғана әлемдік көшке ілесе алады, өзіндік келбеті бар өркениет жасай алады, өз кезегінде өркениет жасай алған ел ғана басқа өркениетті елдермен терезесі теңесе алады. Олай болса,еліміздің тап бүгінгі болмысы мен әлемдік кеңістіктен өз орнын табуға ұмтылысын мемлекетшілдік бастаулары деп айтуға толық негіз бар. Ресейге отар ел болып тұрғанымызда “туған ұлт”, “ұлттық”, “ұлтшылдық”, “ұлттық идея”, “ұлттық мүдде”, “ұлттық тәрбие” мәселесі туралы сөз қозғау мүмкін болмады. Өйткені, бұл жайында сөз қозғау отарлаушы елдің “жасампаз” интернационалистік идеологиясына қарсы шыққандық деп есептелетін. Орайы келгенде айта кететін нәрсе, жауһар Астанамызда бой көтерген “Қазақ елі” мемориалдық кешенінің негізгі мазмұн мағынасы да, міне, осыған саяды. Расында да, осынау киелі атқа ие болған сәулет өнерінің жаңа туындысына зер салып қараған адам, одан еліміздің сан ғасырлық тарихын, ұлтының болашағы жолында қасық қаны мен күш-жігерін аямаған ұлы перзенттерін, халықтың асыл мұратын терең сезініп қана қоймайды, сонымен бірге ұрпақтар байланысын, қазақ елінің кешегісі, бүгінгісі және ертеңгісін айғақтайтын уақыт үндестігінің белгілерін де аңғарар еді. Сондықтан да, бұл ескерткіштің өкшебасар ұрпақты ізгілікке, отансүйгіштікке, елдік биік санаға тәрбиелеуде маңызы аса зор болатынына сеніміміз кәміл. “Қазақ елі” монументі өткен күнді көз алдымызға елестетумен бірге келешек жайлы да ой қозғайды. Мұны монументтің ашылу салтанатында сөйлеген сөзінде Қазақстанның халық жазушысы, сенатор Әбіш Кекілбаев орынды атап көрсетті. “Бұл-Ел жолында жүк қалдырмас Ерлікке ескерткіш. Бұл – абзал армандар мен асыл мұраттарға қанат бітіре алатын дарқан елдікке ескерткіш. Бабалар аманатын орындаған ардақты ұлын аялаған халықтық махаббаттың ескерткіші” деген сенатордың салмақты да салиқалы ой пікірі біздің де ықылас-пейілімізбен үндесіп жатыр. Енді ұлттық биік сананы қалай қалыптастырамыз, оны жүзеге асырудың жолдары қандай деген мәселеге келейік. Қазір барлық елдер мен мемлекеттер

біркіндікті жаһандану жағдайында өмір сүруге бейімделу үстінде. Негізгі кіндігі еркін таңдау және жеке бастама жасай алатын жеке адам бостандығы идеясына негізделген Батыс өркениеті болып отыр. Соңғы жылдары жаһанданудың бір тетігі ретіндегі батыстану бұл тек батыстың технологиялық жетістіктерін, экономикалық өндірісті ұйымдастыру тәжірибелері мен ғылыми-техникалық мәдениетін қабылдау ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік реттеудің (адам құқығы, жеке адамның тұлғалық тұрпаты, діни сенімі,ұлттық төзімділік, әдептілік, т.б.) мәдени өркениеттік қалыптар кешенін де қабылдау екенін түсінген дәстүрлі қоғамды жақтаушылардың табанды қарсылығына тап болуда. Бұл тұрғыда негізгі келіспеушілік өркениеттердің өзара кірігуі мен ұштасып кетуіне қарсылықта болып тұр. Анығырақ айтқанда, жаһандану барысында Батыс мәдени құндылықтарының басымдық танытуы жергілікті халықтың байырғы төлтумалық сипатының жоғалуына түрткі болуы мүмкін деген қауіпке әкеліп тірейді.Өйткені, өткен ғасырдың орта шенінен айтыла бастаған өркениет бәсекесі қазір шын мәнінде ақиқатқа айнала бастады. Бәсеке бүгінгі күні экономикада, саясатта, идеологияда, мәдениетте, білімде, ақпаратта, технологияда тағы басқа салаларда қызу қарқынмен жүріп жатыр. Рас, Батыстың білімі, ғылымы, техникасы, технологиясы, біздер үшін өте қажет, алайда, Батыс өркениетінің қоршаған ортаға тек пайда табу көзі деп қарауға үйретуі, оны технологиялық тұрғыдан бөлшектеп сату түрінде түсіндіруі, бұл мәселеде бізге үлгі бола алмайды. Сондықтан Батыс өркениетіне шамадан тыс еліктеушілік жақсылықтың нышаны емес. Тағы да қайталап айтудың реті келіп тұр, батыстың технологиялық жаңалығына ұмтылу, экономикалық өндірісі ұйымдастырудағы жетістіктерін игеру қажеттілік, ал одан керісінше бүгінгі күнде рухани тапшылыққа айналып отырған ізгілік, кісілік, адамгершілік, бауырмалдық, әдептілік, тәрбиелік мазмұн іздеу бос әурешілік. Батыс өркениеті бұл тұрғыда ешқандай жетістікке жеткен жоқ, қайта тоқырауға ұшырады. Мысалы, дәстүрлі қазақ қоғамы мәдени құндылықтарды еш уақытта тауар деп қабылдамайды, негізгі ұстанымы бойынша қоғамның шаңырағын шайқалтпай ұстап тұруға тиіс тетік, ретінде қарастырады. Ал Батыс өркениетінде бұл тұрғыдағы ұстаным мүлдем басқа, олар мәдени құндылықтарды тауар ретінде қабылдайды, мақсат – сату (сатылу) және пайда табу. Қанша аз уақыт жұмсалса, сонша пайдасы көп. Алайда басы ашық мәселенің бірі қазақ қоғамы қазір қарқынды түрде жүріп жатқан жаһандану үрдісінің ықпалынан, өзі қаламаса да, оқшау бола алмайды.

Ендеше, оған қарсы тұру үшін не істеу керек? Одан өз бітім-кескінін сақтаған қазақ қоғамын аман алып қалудың қандай тетіктері бар? Біздің ойымызша, оның ең тиімді үлгісі–ұлттық тәрбиеге арқа сүйеу. Қазіргі кезеңде әлемнің әр түкпірінде өткір қойыла бастаған ең өзекті жайдың бірі–осы ұлттық тәрбие мәселесі болып отыр. Ол жайдан-жай емес, әрине. Ұлттық тәрбиенің ең маңызды тұсы адамды ойлануға үйретуі. Бұлай дегенде әрбір жеке адам ең алдымен өзінің белгілі бір ұлттың мүшесі екенін іштей терең сезініп, санада сілкініс жасауы керек екенін, содан кейін барып жалпыадамзаттық қоғамға лайық орнын белгілеуі қажеттігін сіңіруі болса керек. Бұл жерде негізгі әңгіме арқауы мемлекетшілдік, ұлттық сана, ұлттық ұстаным, ұлттық мүдде туралы болып отыр. Өйткені, біздің төлтума бітімімізді, қайталанбас ұлттық болмысымызды, ұлттық ойлау машығымызды, қала берді ұлттық кейпімізді сақтап қалу бәрінен маңызды. Ол бізге мынау аждаһадай төніп келе жатқан дүлей дүниеде біржола жоғалып кетпеуімізге кепіл болуға тиіс. Қалай десек те ендігі жерде өзіндік “менін” сақтауға ұмтылған жұрт ең алдымен ұлттық тарихи жадын, бірегей ұлттық ойлау машығын, өзіндік дүниетанымын, ана тілі мен ділін, дінін дәстүрлі мәдениетін аман алып қалу және оны одан әрі дамыту жолында күреске түсетіні анық. Олай болса, осы айтқанымыздың бәрі ұлттық тәрбиеге тікелей байланысты жүзеге асатынын мойындауға мәжбүрміз. Ұлттық тәрбие туралы идея бүгінгі күн талабы мен өмірлік қажеттіліктен туындап отыр. Қазақ елінің әлемдік кеңістікте өз жолын таңдауы әрбір қазақтың емін-еркін өмір сүруінің кепілі. Ол сөзсіз ұрпақтар қамы деген ұғыммен үндеседі. Ел болу, мемлекет құру сонау түркі заманынан желісі үзілмей келе жатқан ұлттық арман-аңсар. Ел болу болашаққа ашылған даңғыл жол. Сол болашаққа ашылған даңғыл жолды ұлттық тәрбие арқылы жүруді үйренсек, ешкімнен кем болмайтынымыз анық. Бұдан шығатын қорытынды ұлттық тәрбие идеясы ата-бабалар алдындағы қарыз бен өкшебасар ұрпақтың алдындағы парыз деп түсінуіміз керек. Яғни, парыз бен қарыздың түйісер тұсы осы ұлттық тәрбие деп білеміз. Сондықтан мұнда алдымен мемлекет жасауға ұйытқы болып отырған этнос пен мемлекеттің мүддесі қатар тұруға тиіс.Өйткені, біз бұдан былайғы кезеңде бүкіл адамзат баласы жасаған өркениеттермен қатар дамуға тиіс мәдениеттің (қазақ мәдениетінің) мүшесі болып саналамыз. Ендеше, адамзат баласының осы уақытқа дейін жасаған озық тәжірибелері мен жетістіктерін қолдан келгенше түгел игеріп, қажетімізге пайдалануымыз керек.Сондай-ақ, ағымдағы уақыттың талабы мен сұранысын қанағаттандырып отыру да ұлттық тәрбиедегі негізгі қағиданың біріне айналуға тиіс. Бұл үшін қазақ ұлтын қай тұрғыдан да жаңа дәрежеге, жаңа интеллектуалды сапаға көтеріп алу тиімді. Бүгінгі қазақ ұлты бұрынғы көшпенді тұрмысқа бейімделген дала халқы емес. Бүгінгі қазақ ұлты

бұрынғы “қызыл идеологияның” қыспағындағы бодан халық та емес; бүгінгі қазақ ұлты өркениет орталығы саналатын қала халқына айналып, сапалық жағынан көп ілгеріледі, бүтіндей аграрлық жағдайдан гөрі, индустриялық инновациялық мемлекет құруға көшіп отыр. Сонымен бірге “Мәңгі ел” ұлттық идеясымен қаруланған тәуелсіз халық. Қазіргі кезде әлем жұртшылығы ұлы реформатор, ұлт лидері деп таныған Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тікелей бастамасымен Үкімет осы бағытта үлкен мемлекеттік бағдарлама жасап, барлық деңгейдегі билік өкілдері елдің индустриялықинновациялық даму жолына түсуін қатаң бақылауына алып, жіті қадағалап отыр. Түсінген адамға мұның түпкі астарында да мемлекеттік идеядан туындаған ұлттық мүдде, ұлттық ұстаным жатыр. Елбасының Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 75 жылдық мерейтойына орай аталған жоғары оқу орнының профессор оқытушылары мен студенттеріне арнап оқыған “Қазақстан дағдарыстан кейінгі дүниеде: болашаққа интеллектуалдық секіріс” атты дәрісінде осы мәселені жан-жақты талдап, келешегімізге қандай жолмен баруымыз керектігін тағы бір айқындап берді. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кез келген мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік гүлденуі мен қауіпсіздігі халықтың білімі мен интеллектілік ресурстарымен тығыз байланысты. Интеллектуалды ұлт болу деген тар шеңбердегі ұғым емес, оның түпкі иірімінде ұлттық негіз, ұлттық болмыс жатыр. Ұлттың сапалық құрамын арттыру тек қан тазалығын жақсартумен ғана шектелмейді, рух тазалығын тәрбиелеу арқылы да биік мұратқа жетуге болады. Ал, оның түпкі мақсатында инновациялық терең білім алу қажеттілігі мен технологиялар әлемінде қабілеттілік таныту сұранысы менмұндалап тұр. Өкінішке орай, бүгінгі таңда біздің елімізде интеллектуалдық тапшылық” “дефициті” қай кездегіден де жоғары. Осы орайда мынадай бір сауалға жауап беру маңызды деп есептеймін. Елдік сананы қалыптастыру үшін неге ұлттық тәрбиені бірінші кезекке қоямыз? Біздің ойымызша, ұлттық тәрбие өзара тығыз байланысты екі бастаудан нәр алуға тиіс. Оның біріншісі, қазақ халқының тарихи тағдыры қалыптастырған мейірім, жарасым, төзім, шапағат, парасат, ізет, бақыт туралы арман-аңсар. Таратып айтсақ, осындай арман аңсардың мәдениет пен өнерде, салт-дәстүрде, тіл мен ділде, діни сенімнанымда түрліше көріністері болуы керек. Екіншісі, бүгінгі тарихи кезең аясындағы нақты бастан кешіріп отырған қоғамдық психологиялық ахуал. Бірінші жағдайға қатысты ойымызды одан әрі өрбітер болсақ, халықтың мәдениеті мен әдебиеті, өнері мен салтдәстүрі, тілі мен ділі, сенім-нанымы мен діні дегенде тарихтың сүзгісінен сараланып өткен рухани құндылықтарға басымдық сипат берілуі керек. Мұның өзі қоғамның тарихи, психологиялық даму бағытында екінші мәселенің де оң шешімін табатын жолмен ілгері басуына кепіл бола алар еді.

Әрине, бүгінгі қоғамдық-психологиялық ахуал дегенде осы бағыттағы әлемдік тәжірибелердің озық үлгілері мен жетістіктері де назардан тыс қалмауға тиіс. Түсінген кісіге қазіргі заман көзімен қарасақ, қоғам түбегейлі өзгерген. Жастардың психологиясы, таным түйсігі мүлдем басқаша. Бүгінгі қоғамдық қатынастар өкшебасар ұрпақты бәрібір өз дегеніне көндіруде. Тіпті ұлттың құрамы да ала-құла. Ұлттың (отбасының) құрамы ала-құла болған соң, тілі де біркелкі емес. Осыған байланысты бүгінгі қазақ отбасының ұлттық тәрбиесі күрделі өзгерістерді бастан кешіруде. Мұндай өзгерістерге біз әрқашан дайын болуымыз керек. Ол үшін білім арқылы тәрбиелеудің әлемдік озық үлгілеріне арқа сүйегеннен ұтпасақ, ұтылмайтынымыз анық. Сонда ғана біз бәсекелестікке қабілетті жас ұрпақ тәрбиелеуге қол жеткізе аламыз. Халықаралық деңгейдегі білімнің басты ерекшелігі күшті нарықтық бәсекеге қажет кадр даярлау болса, оның алғы шарты білім арқылы тәрбие берудің ішкі механизмін қалыптастыратын жүйе құру деген сөз. Мұны дүниежүзілік тәлім-тәрбие берудің озық тәжірибелерін игермей ұлттық тәрбие идеясын толыққанды жүзеге асыра алмаймыз. Бүгінгі тарихи психологиялық ахуал бізден осыны талап етіп отыр. Онсыз білім де, тәрбие де өз деңгейінде болмайды. Шын мәнінде тәуелсіздік дегеніміздің өзі ұлттық мәдениеттің сақталуы және халыққа рухани қызмет ету әлеуеті емес пе?! Ол-ол ма, ұлттық бостандық үғымының түпкі мазмұн-мағынасы да осыған саяды. Жастарды ойдағыдай тәрбиелеуде біздің мүмкіндігіміз бар.Өйткені, ол үшін батыс мәдениетімен, білімімен бәсекеге түсе алатындай ХХІ ғасырда рухы биік мәдениетіміз бен біліми әлеуетімізді қалыптастыруды қолға алу өте-мөте маңызды. Рухы мен мәдениеті биік, білімі терең деңгейдегі ұлт жаһандану деген алып мұхиттың үстінде өзінің келбетін жоғалтпайды. Ондай ұлттың да, мемлекеттің де болашағы жарқын. Ол үшін ұлттық тәрбиені дамытудың ғылыми негізделген тұжырымдамасын жасау керек. Мұны Президенттің “Интеллектуалды ұлт – 2020” ұлттық бағдарламасындағы идеямен қаруланған Каспий өңірінің қазіргі замандағы колледж ұжымы қолға алып отыр. Әрине қиын, қиын да болса тәуекелге бел буып отырған жай бар. Сол мүмкіндікті пайдаланып бүгінде біз колледжде тәрбие мәселесіне, оның ішінде ұлттық тәрбие проблемасына бірінші кезекте ден қойып отырмыз. Өйткені, ұлттық тәрбие бастауларынан нәр алған мәдениетті, парасатты жастар оқу білімді өзінің өмірлік мұратына айналдырып, жан-жақты ізденетіні, ғылыммен шұғылданатыны сөзсіз. Білім мен ғылым шындығында, аса зор өндіргіш күш, үлкен байлық. Сондықтан да әлемдік жаңа идеология білім күшіне сүйенеді. Сондай-ақ қазіргі замандағы білім беру

жүйесінің міндеті қазіргі жастарымыздың білім алып қана қоймай, тәрбиелі, әдепті, ұлтжанды, бір сөзбен айтқанда, интеллектуалды болуын қамтамасыз ету. Ал, ұлттық тәрбиенің көздері фольклор, ауыз әдебиеті, ұлттық әдебиет, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, ұлағатты қағидалар, шешендік сөздер, өнеге өсиеті бар мақал-мәтелдер, туған топырағымызда дүниеге келген ойшыл ғұламаларымыздың еңбектеріндегі тәрбие қағидалары болып табылады. Сонымен бірге отбасы тәрбиесінің ұлттық ерекшеліктері, туыстық қарым-қатынас, жеті ата туралы түсінік, перзенттік парыз бен қарыз, ұлттық намыс, ұлттық сана-сезім, ұлттық адамгершілік, отансүйгіштік, еңбексүйгіштік қасиеттері, ізгілік сынды тағы басқа сапалық белгілер ұлттық тәрбиенің негізгі көрінісі болады. Жалпы жастар арасындағы жат қылықтар нашақорлық, жезөкшелік, маскүнемдік, бұзақылық, екіжүзділік сияқты жат әдеттерді ауыздықтау мәселесі де ұлттық тәрбие жұмысының басым бағыттарының біріне саналады. Қысқаша айтқанда, ұлттық тәрбие ұлттық сана сезімі жоғары болашақ маман жастарды тәрбиелеуге негізделген білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі. Мақсаты-ұлттық сана-сезімі қалыптасқан, ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын, ұлттық құндылықтар мен жалпы адамзаттық құндылықтарды өзара ұштастыра алатын толық кемелді, ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеу. Міндеті мәдени әлеуметтік өзгермелі жағдайдағы ұлттық тәрбиенің діңгегі ана тілі болып қалатынын негіздеу; қазақ тілі мен тарихын, мәдениеті мен ділін, салт-дәстүрі мен дінін құрметтеу рухында жастардың ұлттық интеллектуалдық мінез-құлқын қалыптастыру; бүгінгі қазақ елінің индустриялық инновациялық жүйесінің дамуын қамтамасыз ететін жоғары парасатты ұлттық сипаттағы белсенді іс-әрекетке тәрбиелеу; білім және мәдени рухани тұрғыда басқа өркениеттермен бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету; қоғам мен адам, адам мен табиғат қарым қатынасының өркениеттілік сана-сезімін ұлттық рухта қалыптастыру. Біздіңше, кез келген адамды тәрбиелеудің ұлттық негізі болуы керек. Сонда ғана тәрбие шынайылыққа айналады.Тәрбиенің мақсаты-елдік сананы қалыптастырып, ұлттық рух пен ұлттық патриотизмді негіздеу, ұлтсыздықпен күресу болса керек. «Тәрбиелі тәртіптің құны,тәртіпті елдің ұлы»,-деп халық қаһарманы Б. Момышұлы айтқандай, ұрпақ-саналы өмірдің ең басты кепілі. Сол себепті балаларды барынша жан-жақты жетілген, ақыл парасатты, өресі биік азамат етіп тәрбиелеу - қоғам алдындағы борыш. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.«Ақиқат» журналы, №2, 2014 ж. 2.«Ақиқат» журналы, №8, 2014 ж. 3.«Педагогикалық кеңес» журналы, №5, 2011 ж. 4.«Педагогикалық кеңес» журналы, №6, 2009 ж. 5.«Педагогикалық кеңес» журналы, №3, 2009 ж.

ЖАҚСЫНЫҢ ІСІ БАРШАҒА ОРТАҚ Қажмұрат Ж.Қ.

Атырау облысы Индер ауданы Көктем орта мектебінің "Өзін-өзі тану" пәні мұғалімі

Жақсылардың бір ерекшелігі бар. Олардың ойында ерекше шұғылалы шуақ болады. Жанында жүрсең, жарқын сәулесі жүрегіңе еніп, жаныңды жарқыратады. Жұмсақ сөзі, жылы мейірімі бойыңа қуат, кеудеңе шуақ төгіп, таудай іске талпындырып, қанаттандырып жібергендей болады. Аудан, облысқа танымал білім саласындағы бірегей тұлға, аудандық білім беру саласында үздіксіз 45 жыл еңбек еткен Ж.Қажмұратқызы осындай жан. Әр ұстаздың өзіндік орны бар, бірі сабақ түсіндіруді ғылымға сүйенсе, екіншісі бойдағы білімге, ал қайсыбірі оқушыларды шығармашылық іске жұмылдырады. Бұндай қасиеттерді табиғи талант десе де болады. Сондай талант иесі–ұстаздардың ұстазы Ж.Қажмұратқызының өз шығармашылығынан дайындалған сценарилерін көпшілікке ұсынамыз. Тақырыбы: Ата кәсібі – балаға мұра Мақсаты: ертеден келе жатқан дәстүрлі өнердің бірі-ата кәсіп туралы түсінік беріп, оның ұрпақтар сабақтастығындағы маңызын ұғындыру. Міндеттер: • ата кәсіптің күн көріс, табыс көзі ғана емес, оның атадан балаға қалатын мамандық екендігін; • Қалаған кәсіппен айналысу үшін адам бойындағы өзіндік ерекшеліктерді, табиғат берген дарын, іскерлік қабілетті дамытуға ықпал ету; • Ата кәсіпті үйреніп, оны кұрметтей білуге тәрбиелеу. Шараның түрі: Сахналық қойылым Сахнада үлкен үйдің іші көрінеді, мереке күні. Әке мен ана, бір-екі немере мұнтаздай киініп алған.Әжей ыңылдап ән салып, дастархан жасау қамында. Бәрі де қуанышты. Бұл пәлен жылдан бері жалғасып келе жатқан дәстүр. Балалар мәре-сәре. Әжелеріне үстеріне киген киімдерін көрсетіп әлек. Ата:(Төрде үй иесі Марат қарт ойланып отыр.) О,Жаратқан ием осы күніңнен, осы ырыздығыңнан, осы қуаныш, осы бақытыңнан айырма, балаларым – базарым. Жыл сайын ұлыстың ұлы күні наурызда осы қара шаңырақта бас қосады. Бірліктеріңді Алла қош көргей. Балалардың әжесі, мында келші, немен айналысып жүрсің? Әже:Отағасы-ау,Ғизатжандар мен Жасұланжандар да келіп қалар, жылдағы әдеттері ғой қасиетті қара шаңырақта бас қосатын. Келін болса перзентханада, немерелі болдық, балапанымыздың бауы берік болсын. Қазан көтеріп, балаларға қош келдің айтуға дайындалып жүргенім ғой.. жылдағыша. Немере қыз:Әжетай, менің киіміме қарашы, үйлесе ме? Өткенде анам дайындап берген. Оюын да өзі төкті. (Шырық көбелек айналып, мәз болады) Әже:Ой, жаным менің, көйлегің күйрек, жаның берік болсын құлыным, өміріміздің жалғасы,

балапаным, сол. Анаңның кесте тоқитын, ою оятын керемет өнері де бар ғой. Өзің киіп, өзің тоздыр. (маңдайынан иіскеп, сүйеді) Әні–міне дегенше есіктен балалары да көрінеді. Ғизат: Әке, анашым, Наурыз құтты болсын, біздер тағы да жылдағы әдет бойынша келіп қалдық наурыз дастарханына. Келін болса емханада, ал Сіздер дастархан жайып та үлгіріпсіздер. «Ой, шіркін, атаананың ықыласы-ай» деп келіп, әкесімен төс қақыстырып, құшақтасып амандасады. Ата:Наурыз жыл басы,құтты жыл болғай, бәрімізге.Алла бізді жылда қауышуға жазғай.Төрлетіңдер! Бүгінгі келудің жөні басқа, реті солай, қарақтарым.(Ғизат анасымен де осылай амандасып, анасына еркелеген сыңай танытып, құшағына алып тұрыңқырап қалады.Келіні де сәлем салады.) Ата,әже: (екеуі қосыла) Бар бол, балам, өмір жасың ұзақ болсын, балапандарың аман болсын (келін дастархан қамымен іске кірісіп кетеді.) Дастархан басына Марат қарттың үрім-бұтағы түгел жайғасады. Ата:«Өлі жебемей, тірі байымайды» дегендей шелпекке дұға етіп жіберейін. Ата-баба, рухы разы болсын, қарақтарым. (Ата дұға қылады.Шәй ішіледі, әңгіме-дүкен құрылады.) Ғизат:Самал келіннің жағдайын да, кішкентайдың да жағдайын біліп, перзентханаға соға келдік. Дәстүрлі әдет бойынша қара шаңыраққа жиналуға бара жатырғанымызды айттық, қуанып қалды келін. Сәлем айтып жатыр. Әже:Дұрыс болған екен оларың, әкең бара алмағанмен мен де кеше мына кішкентай қызыммен барып, жағдайын біліп келгенмін. Шүкір, Аллаға, әліақ балапаным келіп, үйім қуанышқа толып қалар. Аслан (қара шаңырақтағы кенже бала) Тамақ ала отырыңыздар. Биылғы наурыз ашық болып тұр ғой. Мал шығарсаң да, қонақ күтсең де жанға жайлы. Биылғы жыл ерекше жыл болды, атасы мен әжесіне немере келді.Әкем немересінің атын Наурызбек қойды. Мақпал келін. (Қайнысына назар сала) Атамыз немерелерінің атын қай кезде де өзі қояды ғой, қасиетті есімге дақ түсірмей ұстайтын ұрпақ болсын. Ата:Иә, айналайындар, адам осындай кішкентай баладан өседі.Сендердің де дүниеге келіп, қуанғандарымыз әлі есімізде.Ұрпақ осылай жалғасады. Тамыры тереңге кеткен ұрпақ сабақтастығы осылай сәнімен жалғасқай, қарақтарым. Айдар:(шәй ішіп болған Айдардың абайы атасының құрал-жабдықтары мен ол өрген төрт өрім қамшыға түседі) Ата, асымды қайтарып, Сіз

өріп жатқан қамшыны жалғастырып өре берсем бола ма? Қызығып кеттім, Сіздің өнеріңізге. Ата:Өре ғой, қарағым, өре ғой. (Айдар қамшы өруге кіріседі.)(Шәй ішіліп болады, ас қайырылады, дастархан жиналады) Ата:(Атай сәл ойланып алып) Иә, балам, бұл менің әкемнен қалған құралдар, көзімнің қарашығындай сақтап ұстап, өзіме өнер қылып келемін. «Әке балаға сыншы дегендей» әкем осы мүліктерін маған аманаттап еді, қартайған шағында. Содан мұрагер болып, ұсталықты жалғастырдым, бұл бір жағынан ата мұрасы болса, екінші жағынан маған мамандық та болды. Кешегі қиын кезде осы өнермен тамақ асырадық, керектің қажетіне жарадық. Ата-баба дәстүрін жалғастыру ұрпақ парызы ғой ,балам. Ғизат: Өзіңіз айтқан ата-бабаларымыз ұсталықты кәсіп өтті. Отбасын асырап, өмірге, қоғамға пайдалы істер атқарды, бұл кәсіпті өнер десе де, мамандық десе де болар. Мен бұл өнерді, әке, өзіңнен үрендім, Сіздің бұл ісіңізді даналық десе де артық болмайды. Ал бұл өнерді жалғастыру ұрпақ парызы. Мен бұл өнерді Сіздің ойыңыздағыдай жалғай алып келем бе, жоқ па төрелік өзіңізде. Сондықтан мен дүниеге келген немереңіз Науырызбекке ырым қылып, өз қолымнан жаңа үлгідегі бесік жасадым. Атадан балаға жалғасып келе жатқан ұлы дәстүр үзілмесін деген ой ғой менікі. (Мақпал келін бесікті әкеледі. Ғизат бөліктерімен таныстырада. Жаялық салатын тартпалары, өздігінен тербелетін біліктері бар, керек кезінде ашып қоятын, бесік шымылдығы да түгел көрсетіледі. Қазақтың тұнық үніне қаныққан баяу саз қоюға да болады екен.Домбыра үнін естіледі.) Әже: Алтын ұя, ақ бесік, бұл қасиетті мүлік қой. Ақ бесікте сан бір дүлділдер де, керемет даналар мен даралар да, шебердің өзі де, ақан мен әнші де бөленген, әлди бөпе әнін естіп құлақтарының құрышы қанып, халықтың тұнық дәстүрінен нәр алып өскен. Айналдым,балаларынан, келінім-ау, көрімдік берейін, саған. (енесі келініне көрімдік береді, келін күлімсіреп қабыл алады) Мақпал келін: «Келінді қайынененің топырағынан жаратады» дегендей Сізге ұқсасам қор болмаспын. Немереңіз ата дәстүрін жалғастыратын білікті, көрегенді ұл болсын, ата,апа. Әже:Келінжан, бесікті ашық қалдырма, «піссімілләңді» айтып бетін жап. Мақпал келін:Жарайды, апа, өздеріңіз айтқан «бесіктің бетін оң қолыңмен үш сипай бисмиллә десең жамандар жоламайды» дейтін едіңдер ғой, деп оң қолымен «биссмиллә» деп бесіктің бетінің шымылдығын жабады. Аслан:Жеңеше көрімдікті алдың, жаңқалтаңа салдың, алмақтың да салмағы болмай ма? Мақпал келін: (төрде ілінген домбыраға назар сала, терең тебірене) Атамның қасиетті қолымен жасаған домбырасы сол қалпында сырын да, сынын да жоғалтпай әлі де төрімізде ілулі тұр,шіркін! (келін көрпе шетіне келіп жайғасады)

Аслан: Жарадың, жеңеше, домбыраны алып беру менен, термелеу сенен болсын. Жеңеше,салшы бір, Мұхиттың «Айдайына!» Мақпал келін:Назың орынды, Кенже бала, киелі домбырада Қалампыр Орашевадай ойнай алмағанмен мереке күні бір терме орындамасам келіндігіме сын болар. Мақпал келін:(Айтатын әнін өзі хабарлайды. Әнін айтады.) Барымен базар болыңыздар. Ата: Рахмет балам, рахмет, өркенің өссін! (Сахна алдына Марат атай баласы Ғизатты шақырып,үлкен тебіреніспен.) Ата: Ғизатжан, атам мен әкемнен мұра болып келе жатқан ұстаның мына жабдықтары мен мүліктерін саған тапсыруды көптен бері ойлап жүр едім, иіні келді, бүгін. Наурызды ұлы күнінде, аманат етіп тапсырдым. Тыңда, балам! Мен қартайдым, қолдан әлім кетіпті, Бесік жасап, енді тіге алмаймын мен етікті. Бұдан былай сен иесің бар жабдыққа, мүлікке, Ұста, балам,осы өнерден, бұл жабдықтан үрікпе! (Ата-бабадан келе жатқан мүліктерді баласына тапсырады, өзі толқып тұр) Әже:Иә, балам, әке жолын жалғастырып келе жатқан ұрпақты мұрагер десе, әкең саған тапсырды ата-бабадан қалған мұраны. Жалғастыр, жетілдір, көзіңнің қарашығындай сақта, ұлым! Ғизат.Әке, біздің қасиетті қазақ «Аманатқа қиянат жасамайды» демейтін бе еді, мен ата кәсіпті жалғастыруды мойныма алдым, қасиетті мүліктерді көзімнің қарашығындай сақтаймын, адам игілігі үшін қызмет етемін. Ата-баба дәстүрін бұзуға ешқандай қақым да жоқ.Дәстүрлі өнер әулет мақтанышы ғана емес,ол- барша халық игілігі. (Музыканың баяу үнінде салтанатты басқосу аяқталады .Сахна жабылады.) «Дәстүрін ел- жұртымның ардақтаймын, Ежелгі ата-баба салтын сақтап» Тақырыбы: Тілашар тойы Көрініс «Сүйінші», «Шашу шашу», «Базарлық», «Аманат»,«Сыбаға-бүйрек»,«Сәлемдеме», «Байғазы», «Ен салу», «Бармағын жалау» т.б салт- дәстүрлермен жымдаса өріледі. Үй іші қазақы салт-дәстүрлерге сай жасақталған. Дайындық күні бұрын жүргізілгенмен «Тойдың болғанынан боладысы қызық» дегендей отбасы мүшелері түгел іс қамында. Әрқайсысы өзіне тиесілі жұмыстарды атқаруда. Бүгін бұл жанұяда Шыңғыстың «Тілашар» тойы өткізілмекші. Кішкентай Еркежан да бір кіріп, бір шығып тыным көрер емес. Айгерім: Отағасы, ағатайым кеше хабарласқанда бүгін барып қалармын, Алла бұйыртса тойға үлгерермін деп еді ғой. Келіп те қалар. Баласына карап: Шыңғысжан, сен енді жігіт болдың, жасың жетіге толды, Еркежанға бас-көз болып жүр. (Көрпе жайып, жастық қойып, дайындаған керекжарақтарын қайта қарап шығады.)

Мынау, шашуымыз ғой оңайға қояйын, абдырап жүргенде ұмытып кетерміз. Серік: Айгерім, мен тысқа шығып, шаруаларымды бір шолып шығайын, кеше реттеп қойғанмен, қарап шыққаным артық болмас. (Сыртқа шығып кетеді. Шыңғыс қолқанат болып қалған бала әкесімен ілесе шығады.) Айгерім:«Ықыласыңды қарай келдік, нағашыңның бармағын жалай келдік» дегендей үлкенді де, кішіні де, сыйлас көршіні де осы алғашқы тойымызға қалдырмай шақырдық, Жаратқан ие, қош көре гөр! Талабымызды қолдай гөр! Екі балапанымыз аман болып, абырайлы, инабатты, мейірімді болып өссе екен. «Жаңбырмен жер көгереді, Батамен ел көгереді» дегендей дуалы ауызды қарттардың батасын алу ғой, біздердің әрекетіміз. Сөйткенше болмай сырттан «Апа, Сүйінші, Сүйінші, нағашым келді Оралдан» деген қуанышты дауысы естіледі. Бала үйге кіреді. Айгерім:Жарығым,жаным, қалағаныңды ал, қалағаныңды ал, құлыным! Тілашарға осы лайқат болар деп оқушы киіміне қоса, құрал-жабдықтарды да алып қойып едім. Міне, киіп ал. Оған қоса жерлес ақынымыз ғой Фариза апаларыңның «Алғашқы сабақ» деген кітабын ырымдап алып ем, берсем сүйіншіге жарар ма? Шыңғыс: «Рахмет, Ана, рахмет, жарағанда қандай!» (Кітапты жүрегіне басып, жоғары қояды да, киімін киюге шығып кетеді.) Қолында біршама жүгі бар ағасы көрінеді. Айгерім дайындап қойған шашуынан «Той басталды деген осы» деп,-анталап жүрген көрші балаларға шашу шашады. «Келсеңдеші, алсаңдаршы шашудан» деп қуанып жүр. (Шыңғыс киініп тез қайта оралады.) Нағашысы:Алтын қарындасым, Айгерімім, сағындық қой өздеріңді. Келші, құшақтап маңдайыңнан сүйейін. (Маңдайынан сүйеді). Ағатайым менің, өзің келіп бір көзайым болып қалдым ғой. Шіркін бауыр деген осы! Ауыл-аймақ, көрші-қолаң аман ба? Қыс қалай болды? Алтын жеңешемнің қалі қалай? Ағатай, төрге шығыңыз. Күйеу балаңызды аулада көрген шығарсыз, қонақтарды қарсылау қамымен жүр еді? (Барлығы үй ортасындағы дөңгелек үстел маңына отырады.) Нағашысы:Серік жанды аулада көрдім, амандастық–сауластық, сағынып қалыппыз. «Жеңешелеріңнің сәлемдемесін уақытында, ұмытпай тұрып беріп шығайын»- деп мен үйге кірдім. Жақсы, жаным, жақсы бәрі де қуатты жүріп жатыр. Өзің айтатын «Алтын жеңешең де» келгісі келіп еді, үй қамы, шаруа жайы дегендей келе алмады. Сағынып жүр сендерді, сәтін салса келер алда бір күні. Айгерім: Ризамын, аға, ризамын, өзің келіп төбем көкке жеткендей болып отырғаным. Балалар да

«Нағашымыз келе ме?»-деп қоймай жүр еді, міне келді нағашыларың. Нағашысы:Ой,бу, жаман жиендермен амандасуды ұмытып кетуге қалғандаймын ғой. (Жиендерінің бетінен сүйеді.) «Берсең балаға бер» деген ғой біздің қазыналы қазақ. Міне, ала ғой Еркетай, Шыңғысжан, арнап алдым өздеріңе.(Әкелген базарлығын береді) Ал мынау, нағашы аналарыңның сендерге беріп жіберген «Сыбаға–бүйрегі» мен «Сәлемдемесі» жиендерге апар деп аманаттап еді. (Қарындасына ұсынады.) Еркетай, желкілдеген балапаным менің, кел, келе қойшы, мынау көз тимеу үшін қадайтын үкі, саған арналған. Шыңғысжан өзіңе арнап, Қасиетті қара домбыраны әкелдім. ( ұсынады.) Айгерім:Менің анашым:«Сағынысқан адамдар бір-біріне ескерткіш заттар мен зергерлік бұйымдар жолдайды, ол сәлемдеме болады»,- дейтін еді. Ағатай «Аманатқа қиянат жасамайын» деп үлестіріп жатырсыз-ау, өзіңізге де, Ақжеңешеме де үлкен рахмет! Нағашысы:Домбыра көрсем делебем қозып, отыра алмайтын әдетім барын әуелден білесіңдер. Сондықтан, «Той бастар» болсын, бір күй тартып берейінші жиендеріме. (Күй тартылады). Нағашысы:Оу, мен қазір байқадым, мына жиендер шыттай киініп алыпты ғой. Жігіт болды деген осы! Еркежан:Нағашы, менің мына көйлегімді анам тігіп берді, жаңа киіміме көрімдік, көрімдік.!! Нағашысы: «Көйлегің-күйрек, жаның–берік болсын», айналайын, «Өзің киіп, өзің тоздыр». Көрімдікке ақша берер едім, оны екінің бірі береді. «Нағашылап» келіп екеуің де бір-бір тайға өздеріңе арнап ен салып кетсеңдер үйлесіп-ақ кетер еді? Айгерім:Балалар, қойыңдар, енді, «Жиен ел болмайды, желке ас болмайды» дегендей, ұят болар. Нағашысы:Айгерімжан, ешқандай да ұяты жоқ, жиендерімнің қазақи салт-дәстүрлерден хабары барларына мен қуанбасам, ренжіп отырған жоқпын. Осылар ғой, біздің өміріміздің жалғасы! Осылар ғой, текті де, ділді де, дінді де, тілді де, халықтың салтдәстүрін де сақтайтындар. Айгерім:Аға, мен қонақтарымды қарсылайын, енді келіп те қалар, түс болды. (Қонақтарды қарсылау ниетімен Айгерім сыртқа шығып кетеді.) Осы кезде сырттан үй иесіне «Серік, тойларың құтты болсын! Балаларың білім алып, тәрбиелі адам болсын. Қатарының алды болсын» деп айтып жатқан қонақтардың дабырлаған дауыстары естіледі. Балалар шуылдасып жүр. Айгерім:Үлкен абысын-ау шашу шашпайсыз ба? Жол, Сіздікі, міне шашу. ( Абысыны шашу шашады. ) Айгерім:Ағажан,қонақтар келді, ықылас-ниетке толы «Тілашар» тойына арналған дастарханға отырайық.Дастархан ауладағы үлкен алаңқайға тігілген 12 қанат ақбоз киіз үй ішінде. Жүріңіз. Серік қонақтардың қасында.

Нағашысы: Айгерімжан-ау, мен осы жиендерімді немерелерімнен кем көрмеймін, қылықтары жақсы өздерінің. Өзім де қонақтармен амандасуға шығып келе жатыр едім, әуелі көрісеміз ғөй. Биылғы көрісуде бірінші көруім. Таныстарым да табылар, құдақұдағайлар да келген болар, құдай дескен көршілеріңді де танимын ғой.

(«Ассалаумағаләйкум!!» деген нағашының дауысы естіліп тұрады) Той басталып кетті. Гу-гу әңгіме, жарқын-жарқын күлкі, ән, күй естіліп тұрады. Ауылдың «Ақтөстері» үріп қойса да артық болмас.Әсіресе балалар мәз.

Ой-қазына Білімің болса дағы ұшан-теңіз, Пайдасы жоқ халқыңа қызмет етпей

Шал ақын

Білімдінің сөзін тыңда, айтқанын үйрен, іске асыр

М.Қашқари

Кімде-кім халқынан алмаса тәлім, Оны үйрете алмас ешбір мұғалім.

Ж.Баласағұн.

Басқаларды үйрете жүріп біз өзіміз үйренеміз.

Сенека.

Ештеңе туралы сұрамайтын адам ештеңе үйренбейді.

Т.Фуллер.

Мен еш уақытта өз оқушыларыма еш нәрсе үйретпеймін-тек қана олардың оқуы үшін жағдай жасаймын

А.Эйнштейн

Халықтың кемеліне келіп өркендеп өсуі үшін ең алдымен азаттық пен білім қажет.

Ш.Уәлиханов Адамды тәрбиелеу – демек оның ертеңгі қуанышқа ие болатын келешек жолын тәрбиелеу.

А.С.Макаренко

 Педагогтік ізденіс  ШЕТЕЛ ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ӘДЕБИЕТТЕРДЕГІ ДАРЫНДЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІНЕ ҒЫЛЫМИ ТҰРҒЫДАН ТАЛДАНУЫ Нұрмұханова Б.С.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының Деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері

Қоғамның шығармашыл дарынды адамдарға мұқтаж болғанына қарамастан, психологияда таланттылар мен қабілеттілерді зерттеу ХХ ғасырдың ортасынан бастау алады. Бұл мәселе психологияда таланттың табиғаты мен оның дамуын қамтамасыз ететін жағдайлар туралы мәліметтердің жинақталуын қамтамасыз етті. Әдебиеттерді талдау дарындылық мәселесін зерттеуге арналған айтарлықтай танымал идеяларды ерекшелеуге мүмкіндік берді: - адамды сатылап дамыту техникасына үйрету (Энгельмеер П.К. және т.б.[1]); -адамзаттың мәдени мұраларын меңгеру жолымен адам қабілеттерін дамыту (Выготский Л.С. [2] және т.б.); - оларды нақты іс-әрекетке жұмылдыру жолымен қабілеттерін дамыту (Теплов Б.М. [3] және т.б.). Бұл мәселені зерттеуге Б.М.Тепловтың «Қабілеттілік және дарындылық» деп аталатын еңбегінің ролі ерекше болды. Автор аталған еңбегінде адамның дарындылығы мен шығармашылық қабілетін практикалық іс-әрекетте дамытуға болады деген ой түйіндейді. 1972 жылы АҚШ-тың білім жөніндегі комитеті дарындылық туралы төмендегідей анықтаманы жариялады: тәжірибелі мамандардың бағалауы бойынша, дарынды және талантты балалар деп өзінің айтарлықтай қабілеттілігімен төмендегі іс-әрекет салаларының бірінен жоғары жетістіктерін көрсете алатын балаларды атауға болады: - қарым-қатынас және жетекшілік; - көркем өнер; - спорт; - интеллектуалды; - академиялық; - шығармашылық немесе өнімді ойлау. Дарындылықтың негізгі категорияларын 1972 жылы Марлэнд ұсынды, олардың ішінен: - жалпы интеллектуалдық дарындылық; - ерекше дарындылық; - қандай да бір нақты іс-әрекет түрімен баланың айналысуын құптау; -шығармашылық немесе өнімді ойлау; -жетекшілікке қабілеттілік; - көрнекілік және атқарушылық іс-әрекетке қабілеттілік; - психомоторлық қабілеттіліктерді ерекшеледі. С. Марлэнд балаларды: бір сабақ түріне қабілетті және жалпы дарынды балалар деп бөлді; талантты

қабілеттілік, жеке тұлғалылық дамудың тенденциялары ретінде қарастырды. Ресейлік ғалымдар дарындылық мәселесін қабілеттілік психологиясы ретінде қарастырды. С.Л. Рубинштейн мен Б.М.Тепловтың еңбектерінде дарындылық, қабілеттілік және талант ұғымдарын іс-әрекеттің бірыңғай негізі бойынша жіктеді: - адамның анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері негізінде берілгендері бойынша ісәрекетте қалыптасатын қабілеттілік; - адамның басқаларынан ерекшеленетін, ісәрекеттің табыстылығын анықтайтын дербес психологиялық ерекшеліктер; - ерекше дарындылық - іс-әрекетте табысқа жетуге мүмкіндік беретін сапалы өзіндік ерекше қабілеттердің үйлесімі; - жалпы дарындылық–кең ауқымды іс-әрекетке қабілеттілік. Қазіргі психологияда «дарындылық» терминін когнитивті қабілетке жатқызады, ал талант дамудың басқа жалпы тұстарын қамтиды. Шығармашылық дарындылық тұжырымдамасы дарындылықты кез келген мамандықтағы: ғылым мен өнердегі шығармашылықтың жалпы алғы шарты және жеке тұлғаның шығармашылығының қалыптасып, дамуының алғы шарты ретінде қарастыруға мүмкіндік берді. Л.С.Выготский, А.Р.Лурия [2] «дарындылықтың табысты дамуы үшін эмоционалды бай мәдени орта құру қажет» деген тұжырымды ұстанады, бұл ортада баланың дарындылығы жақсы нәтижеге қол жеткізетіндей іс-әрекетте оның мотивациясы арқылы көрінуі тиіс. Баланы мәдениетке, мәдени ортаға жұмылдыру арқылы оны терең түсініп, өзінің қызығушылықтарын дамытуға мүмкіндік алады. Мұндай тәсілдің негізгі идеясы–баланың мәдени дарындылығын қалыптастыру болып табылады. Мәдени дарындылық дегеніміз – орта немесе жоғары деңгейдегі табиғи дарыны бола тұрып, оны ұтымды пайдалана отырып, мәдени тұрғыдан дамымаған адам тек туа біткен қасиетінің арқасында жетістіктерге жетуі мүмкін. Дарынды балаларды зерттеп, дамытуға бағытталған тәсіл Н.С.Лейтестің [6] еңбектерінде қарастырылған. Ол дарынды балалардың ақылойының дамуын әдеттегі оқушылардың жас ерекшелігімен салыстырады. Автордың пікірінше, жалпы дарындылық жалпы қасиеттердің жиынтығы

болып табылады. Жалпы деп адамның ақыл-ой қабілеттерін (арнайы қабілеттерден айырмашылығы, мысалы,музыкаға,спортқа) айтады, өйткені олар әртүрлі іс-әрекет түрінде кеңінен байқалады және осы мағынада сабақтың барлық түріне ортақ болып табылады. Сондықтан ақыл-ой дарындылығы (немесе жай дарындылық) жас ерекшелік нормаларынан айтарлықтай асып түсетін интеллектуалдық даму деңгейімен сипатталады. Н.С.Лейтес [6] дарынды балалардың үш категориясын ерекшелейді: 1. Физикалық жасынан бірнеше жылға артық дамыған, қарқынды ақыл-ой дамуына ие балалар. Оларға жоғары (поразительный) деңгейдегі ақыл-ой белсенділігі, танымдық қажеттіліктің қанықсыздығы (ненасытность) тән. 2. Ерте жастан ақыл-ой ерекшелігімен дараланған балалар–олардың әдеттегі жалпы интеллект деңгейінен ғылым мен техниканың қандай да бір жеке саласы бойынша ерекше орналасу (расположенность) байқалады.Олар осы жағынан өзінің қатарластарынан оқудағы табыстылығы жағынан әлдеқайда асып түседі, бірақ бағдарламаның басқа бөлімдері оларға қиындықтар туғызуы мүмкін. 3. Жеке реттелмеген (незаурядными) қабілеттері бар балалар. Шетелдік және отандық әдебиеттерге жасалған зерттеулер нәтижесіне сүйене отырып, дарындылық ұғымына төмендегідей анықтама беруге болады: ісәрекетті орындауда табыстылықты қамтамасыз ететін ерекше сапалы үйлесімі болып табылады. Бұл анықтама «дарындылық» пен «қабілеттілік» ұғымдары арасындағы өзара байланысты тағайындауға мүмкіндік береді. Қабілеттілік жеке тұлғаның дербес психологиялық ерекшелігі, ол қандай да бір өнімді іс-әрекеттің табысты орындалуының шарты болып табылады. Қабілеттілік іс-әрекетті меңгеру процесінде байқалады, ол индивидтің сол іс-әрекетті ұйымдастыруы мен жүзеге асыру тәсілдерін жылдам, түбегейлі, оңай, әрі мықты меңгеруі болып табылады. Қабілеттілік жеке тұлғаның жалпы бағытымен тығыз байланысты және орнықтылығымен сипатталады. Қандай да бір іс-әрекетті орындау барысындағы бірдей жетістіктердің нәтижесінің негізінде әртүрлі қабілеттіліктер жатуы мүмкін. Бір нәрсеге қабілеттілік әртүрлі іс-әрекет нәтижелерінің табыстылығының шарты болуы мүмкін. Бұл қабілеттіліктердің мүмкіндігін кеңейтуді қамтамасыз етеді. Қабілеттілікті қалыптастыру атадан берілген қасиеттер негізінде жүзеге асуы мүмкін деп болжанады. Дарындылықтың төмендегідей негізгі құрылымдық компоненттерін ерекшелеуге болады: - анатомиялық-физиологиялық берілгендер; - жоғары сезімталдылықты сипаттайтын, сенсорлықперцептивтік бөліктер; - жаңа жағдайларды бағалауға, жаңа мәселелерді шешуге мүмкіндік беретін интеллектуалдық және ойлау қабілеттері;

- ұзақ доминанттық бағдарлауды анықтайтын эмоционалдық –еріктік құрылымдар; - жаңа образдарды өндірудің жоғары деңгейі; - танымдық мотивацияның танымдық ролі; - зерттеу шығармашылық белсенділік (жаңаны ойлап табу, мәселені қоя білу және оны шешу); - төл, стандартты емес шешімдерге қол жеткізу; - болжам жасай білу мүмкіндігі; - жоғары эстетикалық, адамгершілік және интеллектуалдық бағалауды қамтамасыз ететін идеал эталондар құруға қабілеттілік. Шығармашылық ойлаудың дивергенттілігі (оған төрт негізгі сипаттама сәйкес келеді: жылдамдылық, икемділік, қайталанбайтын қасиет және дәлділік) тәрізді дарынды баланың интеллектілік сапасын қоршаған ересек адамдар жиі ауытқу ретінде бағалап жатады. Дарындылықтың сыртқы көрінісі әртүрлі тұлғалық қабілеттерде әртүрлі болуы мүмкін. Олар балалық шағында байқалуы мүмкін, әсіресе, сөйлеу мен ойлаудың жылдам дамуы, ойлау әрекеттерін жылдам, әрі дәл орындау тәрізді, өнерге ертеден қызығушылық (спорт,музыка, көркем сурет және т.б.), шығармашылыққа ұмтылыс, баланың танымдылығы, жаңалықты сезінудің ең төменгі деңгейінде пайда болатын өте жоғары танымдылық белсенділік, әдеттегіден жаңаны табу болып табылады. Дарынды баланы ерекшелейтін қасиеттері-белсенді сөздік қорының байлығы, сөздерді байланыстырудағы жылдамдылық пен оның төл нұсқалылығы. Дарынды балалар тек өзінің қатарластарын басып, озып қана қоймай (шамамен екі жасқа), сонымен бірге, көптеген ересек адамдарды да басып озып жатады. Дарынды баланың басты ерекшеліктерінің бірі өзгелерге ұқсамайтын, стандартты емес шешім қабылдай білетін ойлау қабілетінде болып табылады. Өзгеше ойлау қабілеті жөнінен олар алдымен шығармашылық қабілеті арқылы бағаланады. Өзгеше ойлай білу ақиқатты мойындау,дұрыс пікірді шынайы түсінген жағдайда дүниеге келеді. Оқу материалын табысты меңгеру мен шығармашылыққа қабілеттілік–дарындылықтың негізгі белгілері болып табылады. Дарындылықтың өте танымал емес белгілері тәрізді сұрақтардың туындауы,қандай да бір мәселеге байланысты шешімдер (оқудағы табыстылыққа тікелей қатысты емес) көбінесе адамның таланттылығын сипаттайды: жоғары деңгейдегі даму зерттеу мәселелерінің қойылуындағы жоғары белсенділікке сәйкес келеді. Көрнекілікпен танылған балалардағы өзінің сол кездегі және одан кейінгі жасындағы қасиеттері олардың психологиялық бет-бейнесіне екі жақтылық пен қарама-қайшылық тән екенін көрсетеді. Интеллектуалдық және адамгершілік қатынастары бойынша олар өзінің қатарластарынан ілгері болады, ал физикалық және эмоцианалдық даму деңгейлері жөнінен өзінің жас нормасының шамасында болады. Л.С.Выготский дарындылықтың белгілері баланың шынайы іс-әрекетінен көрініс табады және оның әрекеттерін бақылау деңгейінде ашылуы мүмкін. Дарындылықтың ашық белгілері іс-әрекетті

орындаудың жоғары деңгейінде және оны анықтау барысында тіркелген. Сонымен бірге, баланың дарындылығы туралы «мен істей аламын» және «мен істегім келеді» категорияларының бірлігінде қарастыруға болады, сондықтан баланың дарындылығы туралы айтқанда, дарындықтың белгісі екі аспектіні қамтиды: инструментальдық және мотивациялық. Дарынды баланың тәртібінің инструментальдық аспектісі оның іс-әрекетінде ерекше стратегияның бар болуын көрсетуі мүмкін. Дарынды баланың іс-әрекет тәсілдері оның ерекше өзіндік сапалы, өнімділігін қамтамасыз етеді. Бұдан іс-әрекет табыстылығының негізгі үш деңгейін көрсетуге болады, олардың әрқайсысы оны жүзеге асырудың арнайы стратегиясымен байланысты: 1) іс-әрекетті жылдам меңгеру және оны орындаудағы жоғары деңгейдегі табыстылық; 2) берілген жағдайдағы шешімді іздеу үшін ісәрекеттің жаңа тәсілдерін тауып, пайдалану; 3) пәнді терең меңгеру есебінен іс-әрекеттің жаңа мақсаттарын ұсыну, ол жағдайды жаңа қырынан тануға мүмкіндік беретін, күтпеген жаңа идеялар мен шешімдердің пайда болуын түсіндіруі мүмкін. Сонымен қатар, дарынды баланың білімі (дарынды ересек адамдар тәрізді) жоғары деңгейдегі алғырлығымен сипатталады (баланың ақпаратты өзінің интеллектуалдық бағытына сәйкес жылдам қабылдап, оны меңгеруі), ауқымды жоғары білімімен (әрекет жасау тәсілдері мен жағдайлары туралы және оны пайдалану туралы білімі), аса жоғары метакогнитивті білім көлемімен, ақпаратты өңдеу тәсілі ретіндегі метафораның ерекше ролімен ерекшеленеді. Негізгі іс-әрекет түрлеріне: практикалық, теориялық (балалық шағын ескергендегі танымдық ісәрекет), көркем эстетикалық, коммуникативтік және рухани құндылық жатады. Психикалық сферасы интеллектуалдық, эмоционалдық және мотивациялық ерік түрінде көрінеді. Аталғандарға сәйкес, дарындылықтың төмендегідей түрлері ерекшеленуі мүмкін: - практикалық іс-әрекетте, жекелей алғанда, кәсіптегі дарындылық және спорт, ұйымдастырушылықтағы дарындылықты атауға болады; - танымдық іс-әрекеттегі-іс-әрекеттің пәндік мазмұнына тәуелді интеллектуалдық дарындылықтың әртүрі (жаратылыстану және гуманитарлық ғылым салаларындағы, интеллектуалдық ойындардағы және т.б.); - көркем-эстетикалық іс-әрекеттегі – хореографиялық, сахналық, әдеби–шығармашылық, өнертабыстық және музыкалық дарындылық; - қарым-қатынас іс-әрекетінде–көсемдік және аттрактивті дарындылық; - рухани құндылық іс-әрекетіндегі– жаңа рухани құндылықтарды құруда байқалатын дарындылық. «Психика сферасын қамтамасыз ететін іс-әрекет түрі» белгісі бойынша дарындылық түрлерінің

жіктемесі дарындылықтың сапалы өзіндік табиғатын түсіну тұрғысынан алғанда маңызды болып табылады. Дарындылықтың қалыптасу дәрежесі бойынша оны: - өзекті дарындылық; - әлеуетті дарындылық деп саралауға болады. Өзекті дарындылық – бұл баланың психологиялық сипаттамасы, ол жас ерекшелік және әлеуметтік нормалармен салыстырғандағы белгілі бір пән саласындағы іс-әрекеттің жоғары деңгейде орындалуында байқалатын психикалық дамудың көрсеткіші. Әлеуеттік дарындылық–бұл қандай да бір ісәрекетте жоғары нәтижеге жетуге қажетті белгілі бір психикалық мүмкіндіктерге ие болатын баланың психологиялық сипаттамасы, бірақ ол басқарудың жеткіліксіздігінен сол мезетте өзінің мүмкіндіктерін жүзеге асыра алмайды. Әлеуеттік дарындылықты ашу пайдаланылатын диагностикалық әдістердің жоғары деңгейде болжанатындығын талап етеді. Өйткені мұндағы әңгіме әлі қалыптаспаған жүйелік сапа туралы болып отыр. Оның ары қарай дамуы туралы айту жеке белгілердің негізінде жүзеге асады. Көріну формасы белгісі бойынша дарындылық: ашық дарындылық; жасырын дарындылық болып бөлінеді. Ашық дарындылық баланың іс-әрекетінде барынша айқын, әрі нақты байқалады, тіпті қолайсыз жағдайларда да байқалуы мүмкін. Баланың жетістігінің айқындылығы соншалық, оның дарындылығы ешқандай күмән келтірмейді. Жасырын дарындылық әдеттегі жағдайда емес, бүркемеленген түрде көрінеді, ол қоршаған ортаға байқалмайды.Нәтижесінде мұндай баланың дарындылығы туралы жалған қорытынды жасау қаупі көбейеді.Оны болашағы «көмескілердің» қатарына жатқызып,қажетті көмек пен сүйемелдеуден айырады. Дарындылықтың жасырын түрі – бұл өзінің табиғаты жөнінен күрделі психикалық құбылыс.Белгілі бір уақытқа дейін байқалмайтын жасырын дарындылық болған жағдайда, іс-әрекеттегі табыстылық, дарынды баланың тұлғалық ерекшеліктерін түсіну аса маңызды.Дарынды баланың жеке тұлғалылығынан оның басқалардан ерекшеленетін қасиеті айқын байқалады. «Әртүрлі іс-әрекеттегі дарындылықтың көріну аясы» белгісі бойынша: жалпы дарындылық;- арнайы дарындылық болып бөлінеді. Жалпы дарындылық әртүрлі іс-әрекет түріне қатысты көрініс табады және ол іс-әрекеттің өнімділігінің нәтижесі ретінде алынады. Жалпы дарындылықтың психологиялық ядросы ретінде ақылой қабілеттерінің, мотвациялық сфера мен құндылықтар жүйелері нәтиже ретінде алынады, оның төңірегінде жеке тұлғаның эмоционалдық, ерік және т.б. сапалары шоғырланады. Жалпы дарындылықтың маңызды аспектілері - ақыл-ой белсенділігі мен оның өзін-өзі реттеуі болып табылады. Арнайы дарындылық– бұл нақты іс-әрекет түрінде табылып, әдетте жеке салалардың (поэзия,

математика,спорт,қарым-қатынас және т.б.) қатынасы ретінде анықталады. Арнайы қабілеттіліктің тағы бір мысалы,әлеуметтік дарындылық болып табылады. Әлеуметтік дарындылық–бұл әлеуметтік өзара әрекеттесу мен көсемдік саласындағы (отбасы, саясат, жұмыс тобындағы іскерлік қатынастар) дарындылық. «Жас ерекшелігіне тәуелді даму» белгісі бойынша: ерте оянған дарындылық; кеш оянған дарындылық болып бөлінеді. Дарындылықтың жалпы қабылданған моделінің бірі Д.Рензули моделі болып табылады, ол оны үш кешенді құраушы ретінде сипаттайды: - іздену белсенділігі; дивергентті (әр тарапты) ойлау деңгейлері;конвергентті ойлау деңгейлері. Зерттеу қабілеттері осы үш элементтің өзара әрекеттесу нәтижесі ретінде көрінеді. Іздену белсенділігі– зерттеу әрекетінің қайнар көзі және басты қозғаушы күші болып табылады. Зерттеу белсенділігіне ұмтылу айтарлықтай деңгейде биологиялық факторлармен анықталады, бірақ бұл қасиет орта факторларының әсерінен дамиды. Іздену белсенділігі – жоғары мотивация, қызығушылық пен эмоционалды еліктеу тәрізді психикалық процестерді қамтиды. Дивергентті ойлау (шығармашылық, вербальды емес) – бұл жан-жақты (көп нұсқамен) ойлау қабілеті, шығармашылық есепті жан-жақты талдау нәтижесінде оны шешудің бірнеше жолын таба білу іскерлігі. Әр тарапты өнімділік немесе қабілеттілік және дивергентті ойлауға бейімділік зерттеу ісәрекетінде айтарлықтай қажет болып табылады, ол әрі проблеманы қою кезеңінде және оны шешудің мүмкін болатын жолдарын іздеу кезеңінде де маңызды. Дивергентті ойлау кезеңдерінің басты сипаттамалары: өнімділік,төл нұсқалық,ойлау икемділігі,идея жасауға қабілеттілік болып табылады. Конвергентті ойлау (сөзді-логикалық және вербальды)–талдау және синтездеу қабілеттері арқылы логикалық алгоритмдер негізінде мәселені дарындылықпен шешумен байланысты. Ол зерттеу іс-әрекетінің жағдайды талдау, бағалау кезеңдерінде, ой қорытып, пайымдаулар жасауда, табылған

ақпаратты бағалауда және рефлексияда аса маңызды болып есептеледі. Дарындылықтың байқалуы: - қызығушылық пен мотивтің басымдылығы; - іс-әрекетке эмоционалды жүктелу; - шешімге, табыстылыққа еріктілік; - іс-әрекет өнімі мен процесіне жалпы және эстетикалық қанағаттанғандық; - мәселенің, міндеттің, жағдайдың мәнін түсіну; - мәселенің бейсаналы,интуйтивті шешімі (логикасыз); - интеллектуалдық әрекеттегі стратегия (жоба жасаудағы тұлғалық мүмкіндіктер); - шешімнің көпнұсқалылығы; - шешудегі,бағалаудағы және болжаудағы жылдамдық; - таба білу, таңдай білу өнері (өнертабыс, тапқырлық) арқылы қарастырылады. Жеке тұлғаның интеллектуалдық әлеуетін қалыптастыруда оқушының дарындылығының ерекше мәні бар. Дарындылық адам бойындағы ерекше қабілеттілік.Дегенмен дарындылықты қабілеттілікпен шатастыруға болмайды.Шетелдік және отандық әдебиеттерді зерделей келе олардың ара-жігі ажыратылып, толықтай сипаттама берілді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Энгельмейер П.К. Теория творчества. - СПб, 1910 2.Выготский Л.С. Воображение и творчество в детском возрасте. - М., 1991. 3.Теплов Б.М. Избранные труды. Т.1. - М., 1971. 4.Матюшкин А.М. Творческий потенциал одаренности:структура и развитие//Психология сегодня. Т. 2,- М., 1996. 5.Ладенко И.С. Интеллект и логика. – Красноярск: Изд-во Краснояр. Ун-та, 1985. – 144с. 6.Лейтес Н. С. Умственные способности и возраст. М., 1971.

EPTE ЖАСТАҒЫ МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРҒA TҮЗЕТУПЕДАГОГИКАЛЫҚ КӨМЕК КӨРСЕТУДҢ ӨЗЕКТІЛІГІ Шилденова Т.К.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлерінің біліктіліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының коррекциялық-педагогика саласының аға-оқытушысы

Соңғы жылдарда әлемдегі мүмкіндігі шектеулі балалардың саны күрт өсуде. Әсіресе экономикалық, экологиялық және әлеуметтік жағдайы төмен мемлекеттерде мүмкіндігі шектеулі балалардьщ саны жоғары. Бала мүгедектігінің деңгейінің өсуі дәстүрлі түзете-педагогикалық білім берудің және әлеуметтік

бейімдеудің нәтижесіздігін көрсетеді. Көптеген мемлекеттерде мүмкіндігі шектеулі балаларға ерте жастан түзете-педагогикалық көмек көрсету жобаларын жүзеге асыру-денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қорғау іс-шараларында әлеуметтік жоба ретінде көрініс алады. Батыс елдерінің мемлекет

деңгейінде «ерте жастан көмек көрсету» жүйесі, ғалымдардың және педагогтардың қарқынды дамып келе жатқан бағыттардың бірі ретінде көрініс алады. «Ерте жастан көмек көрсету» бағдарламаларын жүзеге асыру арнайы білім беру жүйесінің дамуына ғана жағымды әсерін тигізіп қоймай, сонымен қатар ерте жастан даму мүмкіндігін алған балаларың өмірін түбегейлі өзгертті. Шетелдік ғалымдардың зерттеуі бойынша ерте жастан ата-аналарды қатыстыра отырып жүйеленген медико-психолого-педагогикалық көмек көрсету баланың дамуын сапалы деңгейге көтеріп қоймай, арнайы қажеттіліктері бар адамды тең құқылы адам ретінде әлеуметке ендіруге мүмкіндік береді. Бүкіл әлемде соның ішінде Қазақстанда да мүмкіндігі шектеулі балаларға ерте жастан көмек көрсету арнайы педагогиканың өзекті мәселелерінің бірі. Бұл баланың мектепке дейінгі және мектеп жасындағы кезеңдері педагогикалық негізделген және әртүрлі топтағы мүмкіндігі шектеулі балалардың мектепке дейінгі, мектеп жасындағы білім беру жүйесі қарастырылып қойғанына байланысты. Туылғаннан 3 жасқа дейінгі кезеңдерді айтатын болсақ ол негізінде дәрігерлердің еншісінде. Ал дәрігерлерді баланың сенсорлық, ақыл ой және эмоционалдық дамуы емес физикалық, саматикалық денсаулығы қызықтырады. Қатер тобындағы балаларды анализдерге негіздей отырып диагностикалауды емдеу және алдын алу денсаулық сактау мекемелері сияқты, білім беруде ұйымдастырылған ерте жастан көмек көрсету мекемелері де белсенді қолданады. Өйткені ерте жастан көмек көрсету мекемелерінің мақсаттарының бірі ол нақты диагностикалауды талап ететін балаларды анықтау, яғни баланың арықарайғы жағымсыз дамуының алдын алу. (С.Д. Забрамная, В.И. Лубовский, А.Р. Лурия, К.С. Лебединская, Ж.И. Шиф жэне т.б.) дефектологтар балаларды зерттеуде объективтілікке бағытталған. Алдыңғы қатардағы шет елдік және отандық педагог ғалымдар өз еңбектерінде (М.Монтессори, К.Д. Ушинский, В.М. Бехтерев, Ж.Пиаже, Л.С. Выготский) баланы өмірінің бірінші күндерінен бастап тәрбиелеу маңыздылығына көңіл бөлген. XX ғасырдың басына дейін мүмкіншілігі шектеулі балаларға ерте жастан көмек көрсетудің негізделген теорялық базасы болмаған. Бул жағдайды шешуге Н.И. Красногорский, Н.М. Щелованов, H.JI. Фигурин, Л.С.Выготский, А.В.Запорожец, Д.Б. Эльконин сынды ғалымдар айтарлықтай үлес қосты. Л.С. Выготский, В.И. Лубовский, Е.А. Стребелева, Е.М. Мастюкова, Е.И. Морозова, Ю.А. Разенкова сияқты Ресейлік ғалымдардың айтуынша 0-3 жас аралығындағы балаларға түзете-дамытушылық көмек көрсету, дамудағы кемшіліктердің алдын алу және орын басудың қазіргі заманауи педагогика ғылымында ең нәтижелі тәсілдерінің бірі. В.И. Лубовский әр түрлі акыл ой және дене кемістіктері бар балаларға терең ғылыми жобаларға негізделіп ерте жастан көмек көрсетудің жүйесін жасудың маңыздылығын айтқан. Сонымен қатар ресейлік ғалымдар ерте жастағы

балаларға көмек берудің жүйесін көрсететін бір қатар әдістемелер жасады(Е.М.Мастюкова,Е.А. Стребелева, Н.Н. Печора және т.б). Бұл бағдарламалардың теориялық базасы Л.С. Выгодскидің еңбектеріне негізделген. Оның «өзекті даму аймағы», екіншіден кемістіктің алдын алу теориялық еңбектері, туабіткен даму кемістіктері, сәби және ерте жастағы медициналык, генетикалық және әлеуметтік қатер тобындағы балаларды зерттеуде үлкен үлесін тигізеді. Мүмкіндігі шектеулі балаларды түзете-дамыту жұмыстарының негізінде психология және педагогиканың үздіксіздігі жатыр. Баланы тәрбиелеу және оқытудағы психикалық дамуы психолого-педагогикалық теорияның негізгі принциптерін атақты Ресейлік ғалымдар құрастырды, олар:Л.С.Выгодский,П.Я. Гальперин, А.В. Запорожец, А.Н. Лурия, С.Л. Рубинштейн және т.б. Мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жасауда осы теориялар әдістемелік негіз болады. Атакты Л.С. Выгодский, Д.Б. Эльконин, М.Монтессори сынды педагог және психологтар сензитивті кезеңдерді қамтитын бір қатар іс-әрекеттердің баланың психикалық дамуындағы, яғни аталып отырған іс-әрекеттер сыртқы ортаның әсеріне сезімтал келетіндігін және соның әсерінен қарқынды дамуына ерте жас маңыздылығын бұрында да айтып келген. Бірақ тәжірибеде ерте даму кезеңінде физикалық және ақыл- ойы кемістіктері бар балалардың кей біреуі ғана түзету-педагогикалық көмек алады. Ерте жастан түзету және тәрбиелеу мәселелерін талқылауда әр-түрлі функциялардың дамуындағы сензетивті кезеңдердің маңыздылығы айтылады. Дамуы қалыпты балаларда да нерв құрылымының жетілу уақыт көрсеткіштері қалыпты еместігі бәрімізге мәлім. Бұндай қалыпсыздық, дамуында ауытқушылықтары бар балаларда cay балаларға қарағанда айтарлықтай көп. Осыған орай, бұндай балаларда нерв құрылымдарының жетілу уақыты әртүрлі деңгейде болатындығын ескерген жөн, ол даму ауытқушылықтаға әкеп соқтыратын органикалық бұзылыстардың деңгейіне және құрылысына байланысты. Нәтижесінде қалыпты балалармен салыстырғанда мүмкіндігі шектеулі балаларда жеке функциялардың жетілу уақыты ғана емес, жоғарғы психикалық іс-әрекеттердің қалыптасуының да маңызы зор уақытымен жетілу тәртібі де бұзылады. Ауытқушылығы бар күрделі функциялардың қалыптасу кезінде қосалқы жолдарға негізделген жөн. Қандай жағдайда болмасын арнайы ұйымдастырылған түзету-педагогикалык жұмыс қажет. Жоғарғы психикалық немесе оның қосалқы функцияларының даму бұзылыстары кенеттен дамып кетпейді. Жоғары психикалық функциялары жайлы айтылған мәліметтердің бәрі арнайы білім беру кезінде тәжірибеде жүзеге асырылады, бірақ көп жағдайда мүмкіншілігі шектеулі балалармен бұндай жұмыс өте кеш басталады. Психолого-педагогикалық көмек көрсетуді ұйымдастырылуы әртүрлі мемлекеттер мен әртүрлі кезеңдердегі дамуында ауытқушылығы бар адамдарға

деген қоғамның және мемлекеттердің көзқарасы мен зандылықтарына тәуелді. Ол арнайы білім берудегі ұлттық жүйеден, яғни мемлекеттік институттарда көрініс алады. Осыған орай мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуы «барлық тарихи кезеңдерде арнайы білім берудің ұлттық жүйесі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жағдайына, мемлекеттік саясаттың мүмкіндігі шектеулі балаларға деген көзқарасына, білім беру аясындағы заңдылықтарға, дефектология ғылымының медицина, психология, педагогика жэне тарихи-педагогикалық процестердің кірігу шекарасына байланысты». Шарттардың орындалмауы мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға көмек көрсетуді қиындатады. Бірақ бұндай шараларды қолдану мемлекеттік біртұтас жүйенің және ерте жастан кешенді көмек көрсетудің, ерте жастан диагностикалаудың жоқтығына байланысты шектелген. Ерте жастан көмек көрсету тиімді болып табылады, ал оған кеткен экономикалық қаражат ақталады, өйткені мектеп жасына дейінгі арнайы білім алуды қажет ететін балалар саны азаяды. Ерте түзетуден кейін пренатальды паталогиясы бар балалардың 30% 6 айында қалыпты жағдайға келеді, 90 % тұрақты және тиімді көрсеткіштер байқалады, осының негізінде баланы өз құрдастарымен бірге мектепке дейінгі мекемелерге интеграциялау мүмкіндігі пайда болады. Ерте жастан кешенді түзету-педагогикапық көмек көрсету ол бала мүгедектігінің алдын алу шараларының бірі болып табылады. Баланың ерте жастағы даму ерекшеліктері орталық жүйке жүйесінің икемділігі және кемшіліктерді компенсациялау мүмкіндіктері, ерте жастан түзетепедагогикалық көмек көрсетудің маңыздылығын көрсетеді, сонымен қатар мақсатты түрде біріншілік кемістіктерді түзей отырып екіншілік кемістіктердің алдын алуға мүмкіндік береді. Қазіргі таңда мүмкіншілігі шектеулі сәби әлсіз, пассивті, ересектердің іс-әрекетіне тәуелді тірі жан емес, біріккен іс-әрекет субъектісі ретінде қарастырылады. Ары қарай дамуға негіз болатын адам тәжірибесін жинау ерте жастан басталады; эмоция, өз бетінше жүруге дайындып, мотевациялықсұраныс жағдайы, сөйлеу тілі іс-әрекеті, психологиялық іс-әрекеттің негізі қаланады. Ерте жаста қоршаған ортамен қарым-қатынастың жетіспеушілігі баланың психикалық іс-әрекетінің дамуына кері әсерін тигізеді. Л.О. Бадаляның айтуынша «осы кезеңде біріншілік білім беру үрдісі жүреді, яғни ары қарай күрделі білім алуға «нейронды ансамбльдардын» қалыптасуына негіз болады». Біздің елімізде де ерте жастан кешенді көмек көрсету арнайы білім беру жүйесінің негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Отандық ғалымдардың зерттеулері мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуындағы бұзылыстарын анықтау және түзете көмек көрсетудің маңыздылығын айқындайды (Р.А. Сүлейменова, А.К. Ерсарина, Б.С. Халыкова, А.Қ. Жалмухамедова, Р.Ж. Мухамедрахимов). Алғаш

рет Қазақстанда Түзету педагогикасының ұлтгық ғылыми практикалық орталығында ерте жастан әсер ету жағдайлары бойынша ғылыми зерттеулерге арналған алаң болып табылатын кабинет ашылды. Зерттеулердің нәтижесі бойынша ерте жастан түзетепедагогикалық кешенді көмек көрсету мүмкіндігі шектеулі балалардың даму интенсификациясьна әсер етеді. Қазақстан Республикасы бойынша Р.А. Сүлейменованың ерте жастағы мүмкіндігі шектеулі балаларға түзету-педагогикалық көмек көрсету жүйесі кұрылды. Европа және АҚШ мемлекеттерінің мүмкіндігі шектеулі балаларға түзету, көмек көрсету тәжірибесін сарапқа салсақ: АҚШ PL 99-457 заңымен мүмкіншілігі шектеулі балаларға ерте жастан көмек көрсету (Early intervention.) бағдарламасына енетін 03 жас аралығындағы балалар тобы анықталған. Бұл ғылыми апробацияланған медициналык құралжабдықтар және диагностикалау арқылы анықталған дамуы артта қалған балалар. Дамудың артта қалуы бір немесе бірнеше даму аймағында болуы мүмкін: сөйлеу тілдік, моторлы, когнетивтік, тілдік, эмоционалдық, өзін-өзі күту, дене кемістігі немесе психикалық бұзылыстары бар балалар. Ал РФ келетін болсақ есту қабілеті бұзылған балаларға ерте жастан көмек көрсету жүйесіне негізделе отырып, қатер тобындығы және мүмкіндігі шектеулі балаларға ерте жастан көмек көрсетудің бәріне ортақ мемлекеттік жүйесін жасады (№3,2002). Әр түрлі даму ауытқушылықтары бар балаларға түзете-педагогикалық көмек көрсету көптеген түзету педагогикалық мекемелерде де көрініс алды (Жоғары білім беру ұйымдары, түзету кабинеттері, оңалту орталықтары, ГІМГЖ), оның ішінде қарастырылатыны; сәби және ерте жастағы қатер тобындағы балаларға түзете көмек көрсету, ерте жастағы мүмкіндігі шектеулі балалармен түзету жұмыстарын жүргізу, тіл кемістіктерін ерте жастан анықтау және түзету, бала дамуындағы ойлау қабілетінің кемістіктерін анықтау және түзету, ерте жастағы балалардың көріп, қабылдау бұзылыстарын анықтаудың психофизиологиялық әдістемесін жасау. Баланың денсаулық жағдайына және ерекшеліктеріне қарамастан бәріне бірдей білім алу мүмкіндігін жасау халықаралық стандарттарға сай мынандай құжаттарда көрсетілген: «Бала құқығы туралы БҰҰ Конвенциясы»,Қазақстандағы мүмкіндігі шектеулі балалардың құқығын қорғау мынандай нормативті актілерде көрініс алады; ҚР Конституциясы, "Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және медико-педагогикалық қолдау" Қазақстан Республикасының Заңы 11.07.2002 №34311. қабылданған кұжаттар ерте жастағы балаларға өз уақытында түзете-дамытушылық көмек көрсетуге мүмкіндік береді. Осыған орай, ерте жастағы мүмкіндігі шектеулі балаларды дамыту жағдайын жасау маңызды рөл атқарады, ол білім алуға оңтайлы дайындықты қамтамасыз етеді.

Ерте жастағы мүмкіндігі шектеулі балаларды мектепте білім алуға жоспарлы түрде дайындауда көмек көрсетудің маңыздылығын айқындайтын бірнеше факторлар бар. Біріншіден мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуына дұрыс жағдай жасау, оның мүмкіндіктерін жүзеге асыруға және қалыпты жағдайға жақындауға мүмкіндік береді. Дамудың әр кезеңі ерекше түзету стратегияларын талап етеді. Ерте жастағы мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуындағы жаңа деңгейлердің әрқайсысы күрделі функционалдық өзгерістердің нәтижесі болып табылады. Бала дамуында отбасы және ондағы тәрбиелеу жағдайы, зерделік әсер етудің жалғасы және қарқындылығы, сөйлеу тілдік қарымқатынасы және тәрбиелеу түрі ата-ананың баламен қарым-қатынас жасаудағы психологиялық дайындығы үлкен рөл атқарады. Соңғы жылдары бүкіл әлемде мүмкіндігі шектеулі балаларға және олардың ата-аналарына ерте жастан педагогикалық-психологиялық көмек көрсетуде жаңа бағдарламалар- ұйымдастыру формаларын іздестіруге бағытталған ғылыми зерттеу жүргізуге көңіл бөлуде. Әр түрлі мемлекеттерде ерте жастан көмек көрсетудің ұйымдастырылуы өзгеше болғанымен мазмұны бойынша ұқсас. Отандық және шет елдік ғалымдардың зерттеулері мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуындағы бұзылыстарын анықтау және түзете көмек көрсетудің маңыздылығын айқындайды (Р.А. Сүлейменова, Н.Н. Малофеев, Е.В. Кожевникова, А.К. Ерсарина, Н.Д. Шматко, Л.И. Аксенова, Е.М. Морозова, Ю.А.

Разенкова, К.Хундейде, А.Қ. Жалмухамедова, Р.Ж. Мухамедрахимов). Егер мүмкіндігі шектеулі балаларды ерте жастан білім беру үрдісіне ендіру мақсатында медициналық және білім беру ұйымдарының тығыз қарымқатынасы калыптасса, осыған орай арнайы мамандар керекті құрал-жабдықтармен қамтылса, сонымен қатар ата-аналар бұл үрдіске тең құкылы серіктес ретінде қатысса онда мүмкіндігі шектеулі балаларды ерте жаста әлеуметке интеграциялау (кіріктіру) мүмкіндігі пайда болады. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Аксенова Л.И. Ранняя комтексная помощь детям с отклонениями в развитии как одно из приоритетных направлений современной специальной (коррекционной) педагогики //Дефектология. 2002.№3. 2.Жалмухамедова A.K., Халыкова Б.С. Ранее развитие детей с ограниченными возможностями-Алматы, 2010. 3.Сулейменова Р.А. Система ранней коррекционной помощи детям с ограниченными возможностями в Казахстане проблемы создания и развития. Резюме В этой статье говорится об актуальности раннего развития детей с ограниченными возможностями. Summary In this article says aboutofearly children topically development with restriction possibility.

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ КӘСІБИ БАҒДАРЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ МАҢЫЗЫ Қаленова Г. С.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының қоғамдық-бұқаралық байланыс және баспа қызметі бөлімінің басшысы, магистр

ХХ ғасырдың 60-70 жылдары пайда болған оқыту мен тәрбиелеудегі педагогикалық әдіс-тәсіл жаңа бағыт ретінде өзінің оқу-тәрбие процесін толық басқару идеясымен педагог-практиктердің назарын өздеріне аударды. Педагогикалық технология дегеніміз-алдын-ала жобаланған оқу-тәрбие процесін жүйелі және ретімен тәжірибеге енгізу. Педагогикалық технологиялар оқу-тәрбие процесінің кез келген кезеңінде тұрақты кері байланыстың болуына сәйкес түзетіліп отыратын икемді және қозғалмалы құрылымын құруға мүмкіндік береді. Педагогикалық технологияның кезең-кезеңімен елестету мүмкіндіктері оқушылардың барлығының бірдей тәрбиелеу мен оқыту мақсатына жетуін қамтамасыз етеді. Технологиялық әдіс-тәсіл ең алдымен АҚШ, Англия, Испания, Жапония сияқты елдерде дамытыла бастады (70 жылдары бұл елдерде педагогикалық

технология мәселесі бойынша журналдар шығарыла бастады), содан кейін басқа елдерге тарады. Оқу-тәрбие үдерісін технологияландыру-бұл білім беру мен тәрбиелеу мәселелерінің сапалы жаңа деңгейде шешуге мүмкіндік беретін обльективті құбылыс. Ол педагогика ғылымдарының дамуымен бірге жүреді. «Технология» ұғымын жалпы түрде оның оқутәрбие үдерісінде қолданымы тұрғысында қарастырсақ. Технология-қандай да болмасын нәрсені (материалды, материалдарды) өңдеудің тәсілдері мен құралдары туралы білімнің жиынтығын білдіретін термин. Технологиялық үрдіс әрқашанда қажетті құралдар мен жағдайда пайдалана отырып, амалдардың белгілі бір тізбегін қамтиды. Сонымен бірге құралған технология мен технологиялық үрдістің тиімділігі материалдың ерекшеліктері мен зерделенетін үрдістердің қызмет ету заңдылықтары туралы терең білімге тәуелді.

Мектепке технологиялық әдіс-тәсілдерді енгізуде тәрбиелеу технологиясына қарағанда оқыту технологиясының тез даму тенденциясы көрініс беруде.... Тәрбиелеу үрдісінің тиімділігіне көп жағдайда педагогтың шеберлігі, оның тұлғасы, ең бастысы тәрбиеленушінің тәрбиешіге қатынасы әсер етеді. Тәрбиелеу технологиясының өнімділігі педагогтардың беделіне және т.б. факторларға, кейде педагогтардың өзін-өзі балалардың көңіл-күйімен сезінуіне тәуелді. Тұтас педагогикалық процестегі тәрбиелеу технологиясы білім беру технологиясы сияқты негізгі маңызды сипаттамалар арқылы ұсынылғанымен, оны құру анағұрлым күрделі.... Педагогикалық мақсатты шешуге қарай педагогикалық технология жалпы және жеке технологиялар болып бөлінеді. Оқу үдерісінде қолданылатын технологиялармен қатар тәрбиелік үрдістің жалпы педагогикалық технологияларына қолданылатын: -Ш.А.Амонашвилидің ерекше мақсаттық бағдары бар, яғни мақсаты-бала бойында қайырымдылық қалыптасуына, тұлғалық қасиеттерін ашу арқылы дамуы мен тәрбиеленуіне ықпал ету және тәрбие мұраты-өзін-өзі тәрбиелеу болып табылатын гумандық-тұлғалық технологиясын; -В.А.Сухомлинскийдің Павлышев мектебіндегі тәрбие жүйесі; -А.С.Макаренконың коммуна жүйесі бойынша құрылған тұжырымдамалық идеяларын: еңбек-тұлға қалыптасуының негізі, балаға көңіл бөлу және қызығушылық таныту; балада жеке мүдде, ізденіс болуы тиіс; шаруашылық-мектептері формасында оқытуды өндірістік еңбекпен біріктіру; -Балалардың өзін-өзі басқаруы және өзін-өзі бақылауын дамыту мақсатындағы А.А.Католикованың еңбек тәрбиесінің моделі; -Мектепті тәрбиелік жүйе ретінде қарастыратын В.А.Караковскийдің моделі; -Мақсаттық бағдары: жоғары адамгершілікті, білімді, рухани, еңбек сүйгіш, өз Отанын сүйетін адам қалыптастыру; өз елінің бай мәдени мұрасын игеру, ұлттық санасын оятуды көздейтін И.Ф.Гончаров, Л.Н.Погодинаның «Орыс мектебі» авторлық моделі; -Халықаралық балалар орталығы «Артек» тәрбиелік жүйесін жатқызуға болады. Жеке-әдістемелік тәрбиелік технологияларға: 1.И.П.Ивановтың ұжымдық шығармашылық әрекет жағдайында қоғамдық шығармашылық тәрбиелеу технологиясын; 2.С.Д.Поляковтың тұлғаға-бағдарланған ұжымдық шығармашылық әрекет технологиясын; 3.О.Г.Газманның балаға педагогикалық қолдау көрсету технологиясын; 4.А.И.Шемшуринаның (1-9 сыныптар) «Этикалық грамматика» курсы арқылы адамгершілік тәрбиесі технологиясы; 5.М.М. Жанпейісованың Модульдік технологиясы;

6.Л.В.Занковтың, Д.Б.Элькониннің, В.В. Давыдовтың дамыту технологиясы; 7.Карл Попердің Дебат технологиясы; 8.Ж.Қараевтың Төрт деңгейлі саралап жіктеу технологиясы; 9.Н.Нұрахметова мен В.К.Дьяченконың Оқытудың ұжымдық жолы технологиясы; 10.В.Ф. Шаталовтың Оқытудың сигналдық әдісі. Тірек конспектілер технологиясы; 11.Н.Е. Щуркованың «Табыс жағдайын» ұйымдастыру технологиясы; 12.Ш.А. Амонашвилидің адамгершілік-тұлғалық амалға негізделген жүйесі, 13.В.К.Дьяченконың ұжымдық оқыту тәсілі; 14.И.П.Ивановтың ұжымдық шығармашылық ісәрекет әдістемесі; 15.И.И.Ильясовтың «Дамыту ортасы» бастауыш білім беру үлгісі; 16.Л.Ф.Климанованың Іс-әрекетті-коммуникативті негізде құрылған жүйесі; 17.Н.Е.Щуркованың тәрбие технологиялары; 18.Р.Штайнердің Вальдорф педагогикасы; 19.Л.В.Занковтың, Д.Б.Элькониннің, В.В.Давыдовтың ойын технологиясы,т.б. Қазақстан Республикасының Президенті –Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында –«Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс»-деп атап көрсетті. Бұл сөздерден еліміздің болашағы жастардың кәсіптік бағдарды дұрыс таңдау, кәсіби маман болу қажеттігі заман талабы екендігі көрініп тұр. Жалпы мектептерде оқушыларға еңбек тәрбиесі мен кәсіби бағдар беру бағытында жұмыстарды жүйелі жүргізу қолға алынуы тиіс. Баланы еңбекке тәрбиелеу отбасынан басталып, мектепте еңбектің қарапайым міндеттері жайлы түсінік қалыптасады. Еңбек адамның психикасы мен адамгершілік түсініктерін қалыптастырушы құрал болып табылады. Еңбек ету оқушылардың табиғи ақыл-ой және дене қызметінің қажеттілігіне айналуы тиіс. Еңбек тәрбиесі оқушылардың политехникалық дайындығымен тығыз байланысты. Политехникалық білім беру техника, технология және өндірісті ұйымдастыру туралы білім қалыптастырады; оқушыларды жалпы еңбекке қажетті білім, дағдылармен қаруландырады; еңбекке шығармашылық қатынас қалыптастырады: келешекке қажетті мамандық таңдауға көмектеседі. Сонымен политехникалық білім беру еңбек тәрбиесінің іргесін қалайды. Еңбек тәрбиесінің мазмұны алға қойылған міндеттер арқылы шешіледі, жергілікті жердің шаруашылық-экономикалық жағдайымен және мектепте қалыптасқан дәстүр негізінде іске

асырылады. Еңбек тәрбиесінің мазмұнына еңбектің мынадай түрлері қамтылады. Оқу еңбегі ақыл-ой және дене еңбегінен құралады. Ақыл-ой еңбегі қажырлы күш-қуатты, төзімділікті, ыждахаттылықты талап етеді. Күнделікті ақыл-ой еңбегіне әдеттену, басқа еңбек түрлерін меңгеру үшін де маңызды. Еңбек пәні оқу бағдарламаларында шеберханаларда, мектеп учаскелерінде дене еңбегімен шұғылдану ескерілген. Дене еңбегі барысында балалардың адамгершілік, ұжымшылдық, өзара көмек көрсету, адамдарды және еңбек нәтижесін құрметтеу қасиеттері пайда болады. Қоғамдық пайдалы еңбек ұжым мен жеке тұлғаның қажеттілігіне қарай ұйымдастырылады. Отбасындағы және мектептегі еңбек түрлері (тұрмысқа қажетті еңбек, сыныпты және мектеп ауласын тазалықта ұстау, ағаштар мен гүлзарларды күту,демалыс кезіндегі бау-бақшада, құрылыста атқарылатын жұмыстар). Өнімді еңбек оқушылардың материалдық құндылықтар өндіруге байланысты еңбек қатынастарына араласуы. Өнімді еңбекке араласу барысында оқушының кәсіби біліктері, бейінділіктері, қажеттіліктері дамып, экологиялық түсініктер мен ұғымдарды меңгереді. Өнімді еңбекті ұйымдастыратын жағдайлары бар мектептер, оқушыларды материалдық құндылықтар өндіруге қамти алады. Еңбек тәрбиесін ұйымдастырудың педагогикалық жағдайлары. Еңбек тәрбиесін нәтижелі ұйымдастыру үшін педагогикалық жағдайлар қарастырылуы керек. Оқушылардың еңбегін оқу, қоғамдық-пайдалы және өнімді еңбек мақсатын көздейтін оқу-тәрбие міндеттеріне үйлестіру керек. Осындай еңбек түрлерінде оқушы білік пен еңбек дағдыларын тәжірибеде қолдануды үйренеді. Еңбек тәрбиесінің міндеттері отбасында, үйірме жұмыстарында қосымша білім мекемелерінде жүргізіледі. Қоғамдық мәні бар еңбекті, оқушы қызығушылығын ескере отырып, бірге қарастыру керек. Жеке басы, отбасы, қоғам үшін атқаратын еңбегінің пайдасын түсінуі тиіс. Еңбектің маңызын түсіндіру, олардың жас ерекшеліктеріне, жеке бас қызығушылықтары мен қажеттіліктеріне сәйкес жүргізілуі керек. Атқарылатын еңбек баланың әл-қуаты мен күшін ескеруі қажет. Шамасы келмейтін жұмыстан нәтиже күтуге болмайды. Ондай жұмыс оқушылардың өзіне деген сенімін төмендетеді. Дейтұрғанмен де, атқарылатын жұмыс олардың шамасы келетін күшқуатын жұмылдырып, өз қабілеттері деңгейінде орындалуы тиіс. Еңбекті атқару үшін талап қою, шарт, өйткені бастапқы кезде балалар барлық қызығушылығымен жұмысқа кіріскенмен де, тез жалығады. Тәрбиешінің мақсаты бастаған жұмыстың нәтижесіне жету үшін бірқалыпты жүйелі жұмыс жасауға қалыптастыру. Сынып ұжымы әр ұжым мүшелерінен нәтижелі жұмысты талап етуге құқылы.

Ұжымдық және жеке бастық еңбек формасын үйлестіру. Оқушылар кішігірім топқа, ұжымда бірімен-бірі түсіністікте еңбек етуге және жеке міндеттерін сапалы және дер кезінде орындау жауапкершілігі жүктелуі шарт. Еңбек тәрбиесі оқу еңбегінің шығармашылық белсенділігі мен нәтижелілігін, азаматтық және адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуының іргетасын қалайды. Оқушыларға кәсіби бағдар беру жолдары. Мектеп үнемі оқушыларға мамандық таңдауға көмектеседі. Оқушыларға кәсіби бағдар беру ХХ ғасырдың 60 жылдарынан басталады. Педагогтар мен психологтар оқушыларға кәсіби бағдар беру теориясы мен әдістемесін терең зерттеді (А.Е.Голашток, Е.А.Климов, П.П.Костенков, А.Д.Сазонов, В.Ф.Сахаров, С.Н.Чистякова, т.б.). Кәсіби бағдар беру оқушы жастарға болашақ мамандығын анықтауға көмек көрсететін әлеуметтікэкономикалық, психологиялық-педагогикалық, медициналық-биологиялық, өндірістік-техникалық жүйелерді негіздеп түсіндіру. Дұрыс таңдалған мамандықтың, оқушының қызығушылығы мен қабілетіне сәйкес келуі, болашақта оған қуаныш пен қанағат сезімін сыйлайды. Таңдаған мамандықтың әлеуметтік маңызы қоғам талаптарына сай абыройлы, шығармашылық сипатта және материалдық жағынан жоғары болуымен құнды. Заман ағымына қарай қоғамда түрлі мамандыққа сұраныс өзгеріп отырады, солай болған жағдайда да, оқушылардың өз қажеттіліктері мен қабілеттеріне сай, мамандық таңдауға дер кезінде ақпараттық көмек беру керек. Оқушы жастарға кәсіби бағдар беру жүйесі мынадай құрылымнан тұрады: кәсіби ағартушылық, кәсіби диагностика, кәсіби консультация, кәсіби таңдау, кәсіби бейімділік. Кәсіби ағартушылық жұмыс оқушыларға әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктер туралы білім туралы және сол мамандыққа қажет психологиялықфизиологиялық талаптармен таныстыруы тиіс. Оқушыларды шаруашылық пен өндіріске, түрлі жеңіл өнеркәсіп салаларына қажетті мамандықтармен таныстыру жұмысы жүргізіледі. Мектеп пен атааналар бірігіп, оқушылардың дұрыс мамандық таңдауына белсенді түрде түрткі тудырып, мамандық таңдауға жан-жақты көмек көрсетуі қажет. Кәсіби диагностиклық жұмыс арнайы мамандардың жастардың таңдаған кәсібіне жарамдылығын белгілі әдістер арқылы тексеруі. Онда жоғары нерв жүйесінің ерекшеліктері денсаулығы, қызығушылығы, мотиві, құндылық бағдары, мамандық таңдаудағы басты ұстанымы ескеріледі. Кәсіби консультация арнайы мамандардың (психолог, педагог, дәрігер) кеңес беруі, таңдаған кәсібіне қойылатын талаптармен, жеке басынан талап етілетін ерекшеліктермен таныстыру.

Кәсіби таңдау жеке тұлғаның еркімен өзіне қажетті мамандықты таңдауы. Жоғары оқу орындары мен арнайы оқу орындарының оқуға түсушілерге және қызметке қабылданушыларға қоятын талаптарына сай болуы. Кәсіби бейінділік жас маманның кәсіби қызметке араласуына, өндіріс жүйесіне, еңбек ұжымына, жұмыс жағдайына, мамандықтың ерекшеліктеріне бейімділігі. Адамның бейімділік сапасы мамандықтың дұрыс таңдалғанын көрсетеді. Оқушыларға кәсіби бағдар беру құрылымдары бірімен-бірі тығыз байланысты. Мектептің әр сатысында оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай жүргізілетін кәсіби бағдар беру еліміздің түрлі саладағы жетістіктерінен оқушыларды хабардар етіп, өмірдегі өз жолын табуға көмектеседі. Пайдаланған әдебиеттері: 1.С.Тәжібаева.Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастыру технологиясы. Алматы «Білім»-2008. 2.Ш.Майғаранова, С.Т.Иманбаева Мектептегі тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы-2009.

3. Б.И. Иманбекова Тұлғаны тәрбиелеуде тәрбие субьектілерінің мүмкіндігін кіріктіру. Алматы-2009. 4.С.Б.Бабаев. Ш.Б.Оразова, К.С.Бабаева Педагогика: жалпы негіздері және тәрбие теориясы. Алматы-2008. 5.Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасы. Астана-2009. 6.Б.И.Иманбекова Тәрбиеге жетекші. Алматы-2004. 7.Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика 2008 жылдардың №2 саны. 8.Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика 2009 жылдардың №5, №6 сандары. 9.Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика 2010 жылдардың №1,№3 10.Қазақстан Республикасы азаматына тәрбие берудің үлгісі Алматы-2010. 11.ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан -2050» Стратегиясы Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа Жолдауы.2012 жыл желтоқсан. 12.Н.Ә.Назарбаев «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» Тұжырымдамасы. 2012 жыл шілде.

ДЕНЕ ТӘРБИЕ ЖҮЙЕСНІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ Ихсанов Х.У.

«Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Инновациялық технологиялар және жаратылыстану (гуманитарлық ) ғылымдары пәндерін оқыту әдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы

Дене тәрбиесі-оқу пәні денсаулықты сақтау мақсатымен қоса,адамның бойындағы барлық қасиетін жетілдірудің негізгі құралы болып табылады. Демек, күнделікті тіршілікте мақсатына тек дені сау адам ғана жетеді, дені сау адам ғана елінің қамын ойлайды, халқына билігін жүргізе алады. Ал дене жағынан кемістігі бар адам халқына қызмет істей алмайды, еліне билік жүргізе алмайды.Себебі, дімкәс адам тек қайтсем денсаулығымды түзеймін деген қағидамен отырады. Ондай адам халқының ойлап билік жүргізе алмайды. Мұндай басшылардан халқы жапа шегеді. Осыған ұқсас оқиға бізге тарихтан белгілі орыс философы А. Герцен «ауру басшыдан гөрі дені сау қора сыпырушы қоғамға әлдеқайда көп пайда әкеледі» деген. Сондықтан да, денсаулығын сақтау әр оқушының жеке басының міндеті болмақ. Дене тәрбиесі - дене шынықтыру мен спорт атты екі бағыттағы тармақтан тұрады.Дене шынықтырудың негізгі мақсаты дене тәрбиесінің бір бұтағы ретінде жалпы денсаулықты қалыптастыру мақсатын көздейді. Дене шынықтырудың нақты мақсаты - адам баласының күнделікті тіршіліктегі қозғалысының пайдасын айқындайды. Ересек адам орта есеппен тәулігіне міндетті түрде 2 сағат (саналы түрде орындалу керек) қозғалыста болуы керек. Мысалы үлкен фабрика, зауыттарда әрбір 2 сағат сайын 10-15 минуттік өндірістік 250 гимнастика өткізіледі. Себебі, айталық станокта тұрған жұмысшы күні бойы бір қалыпта тұрып жұмыс істейді. Сонда, денеге түсетін жүктеме күш (нагрузка) ұзақ уақыт бойында тек сол

жұмыс істеп тұрған мүшеге түседі де ағзаның басқа мүшелері қозғалыссыз қалады. Демек, қозғалмаған ағзаның мүшесі уақыт өте келе ауруға шалдығуы мүмкін. Кезіндегі грек ойшылы Аристотель: «Жанды дене қозғалмаса өледі» деген. Өзіне жасаған тәжірибесі: күнде белгілі бір уақыт аралығында бір қолымен батпан көтерген де, сол мезгілде екінші қолын денесіне байлап қойған. Сонда бір жылда батпан көтерген қолы қуаттанып жетілген де, жұмыс істемеген қолы солып қалған. Демек, міне, бүгінгі дене шынықтырудың ең негізгі нақтылы мақсаты адамның күнделікті 2 сағат бойы қозғалыста болып, дененің, жалпы барлық мүшесінің бірдей, бір қалыпты да дұрыс дамуына бақылау жасау. Бұл да әр жеке бастың өзінің міндеті болып табылады. Сондықтан да, дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылдану деген сөз-күнделікті тұрақты түрде жалпы дамыту жаттығуларымен шұғылдану деген сөз. Жалпы дамыту жаттығуларымен шұғылдануды, яғни, ұзақ өмір сүрейін деген адам жасы ұлғайса да жалғастыра береді.Негізінде жалпы дамыту жаттығулары әр түрлі аурудан емделу үшін де қолданылады. Бірақ, бұл жаттығудың ағзаның қай мүшесіне қаншалықты күш түсіретіндігін білу керек. Денені шынықтыру жүйесінің негізі - қоршаған ортаны, табиғи денені дұрыс пайдалана білу. Бұл, табиғи денені пайдалана білу - ғылыми да білгірлікті талап ететін аса күрделі жүйе. Айталық, күнге қыздырынуды, суға түсуді, дем алуды пайдаланудың өзіндік қалыптасқан жүйесін білу әркімнің міндеті.

Бұл жүйе негізінен үш бағытта орындалады. Біріншісі - біртіндеп орындалу. Мысалы, алғашқы күні суға келіп түскенде аздап қана қыздырынуға болады. Ұзақ күнге қыздырынып жатып алуға болмайды, бұл іс ағза үшін аса қауіпті. Екінші - қоршаған ортаны, табиғи денелерді үнемі үзбей пайдаланып отыру. Айталық, жаз мезгілінде суды, күнді қайдаланса, қыс мезгілінде таза ауада серуендеп, шаңғы тебуге болады. Үшінші-денені шынықтыру жүйесі адамды жалықтырып жіберетіндей, үнемі бір ғана жаттығумен шұғылданбай жан-жақты даму жүйесі қолданылады. Тұрақты түрде таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын орындау, ұйықтар алдында серуендеу, жұмысына арнайы бір-екі рет далаға шығып дем алу, т.б. жүйелі жұмыс істеуге болады. Спорт-дене тәрбиесінің бір бұтағы ретінде қаралады. Біз, жоғарыда дене шынықтыру - жалпы дамыту жаттығуларымен шұғылдану дедік. Ал спорт сол көп жаттығудың біреуімен ғана шүғылдану. Мәселен, жалпы дамыту жаттығуларымен шұғылданған адам аздап та болса жүгіреді, секіреді, тас лақтырды, батпан(гантель) көтереді, суда жүзеді, т.б.Демек, спортпен шұғылдану деген сөз, адамның кәсіби мамандығына айналды. Айталық, бір адам тек ең шұғылданады, енді біреулері волейболмен, баскетболмен айналысады. Спорттың көрсеткіштерге жетеді, содан кәсібіне айналдырады. Бірақ спортпен шұғылдануға жету үшін ең әуелі жалпы дамыту жаттығуларымен шұғылдану әркімнің міндеті. Онсыз спорттық жетістікке жете алмайды. Мәселен, қаншалықты спорттың көрсеткішке жетсе де, үзбей таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын орындамаса, ол адамнан жоғары дәрежелі спортшы шықпақ емес. Жаттығудың жекеленген түрімен, яғни, спортпен шұрылдану үшін адамның жас ерекшелігі ескеріледі. Спортпен шұғылданып, яғни, жоғары көрсеткішке жету үшін мүмкіндік болғанша бала жастан бастаған жөн. Себебі, ағзаның биологиялық құбылысы, әр адамның дене жағынан жетіліп қалыптасуы әр түрлі болғандықтан, спортпен шұғылдануды әр түрлі жастан бастауға болады. Жүзуді, гимнастика, акробатика, спорт ойындарымен 7-8 жастан бастаса, жекпе-жекті 10 жастан кейін бастауға болады. Жалпы, спорттың қай түрімен шұғылдану әр адамның дене құрылысының бітіміне байланысты болады. Олай болатын себебі, бір ағза бар, дәл қазіргі акселерацияга байланысты биігінен еседі. Бұл дене әдетте күш-қуат жағынан әлсіздеу келеді. Сондықтан мұндай адамға спорттың жеңілдеу түрлері десек, мысалы, жүгіру, спорт ойындарымен

(футбол, волейбол, баскетбол, қол добы, т.б.) шұғылдануға болады. Екінші бір ағза бар, сүйек көлденеңінен өсетін, бірақ бойы аласалау болады. Бұл дене күш-қуат жағынан мығымдау да қайратты болып келеді. Мұндай тұлғаға жекпе-жекпен, жүзумен, гимнастика, акробатикамен шұғылдануына болады. Себебі спорттың бұл түрлері басқаларға қарағанда күш-қуатты керек етеді. Спортпен шұғылдану жүйесі кезең- кезеңмен жалғасады. Бұның алғашқы кезеңі дене шынықтыру дайындығы. Бұл кезең жаттықтырушының басшылық етуімен, спортпен шұғылдануды бастаған кезде алғашқы бірінші жыл және үш жыл бойына жалғасады. Бұл кезеңде спорттық дәрежеге жету жоқ. Дене шынықтырудың дайындық кезеңі. Жалпы спортшылардың жоғары көрсеткішке жетуі негізінен жаттықтырушының қаншалықты білімділігіне және осы дене шынықтыру дайындық кезеңінен аса мұқият білгірлікпен сауатты түрде өтуіне байланысты.. Спортпен шұғылданудың екінші кезеңі — спорттық шеберлікті дамыту. Спортшы дене шынықтыру дайындығы кезеңінен өткеннен кейін, қаншалықты, қандай деңгейде дайындығы бар екені анықталғаннан кейін жаттықтырушының басшылығымен спорт аренасына шыға бастайды. Яғни, әр түрлі деңгейдегі (өзінің қаншалықты дайындығына байланысты) жарысқа қатыса бастайды. Осылайша, жоғары дәрежелі спортшылар тобын құрайды. Спорттық жаттығу - педагогикалық процесс, әркімнің өзінің таңдап алған жаттығуымен шұғылдануын жетілдіру. Спортпен шұғылданғанда осы жаттығу жүйесі арқылы спорттық нәтижеге жету, яғни, атақты спортшы атану мақсатын көздейді. Спортпен шұғылдану, яғни, жаттығу жүйесі оқуүйрену арқылы ғана қалыптасады, біліктілік жетіледі. Сондықтан да спортшы атану, спорттық жоғары көрсеткіштерге жету, негізінен педагогжаттықтырушыға байланысты болады. Демек, ең әуелі жаттықтырушының өзі спорттың осы түрінен мамандығы және арнаулы білімі болуы керек. Сонда ғана ынтасы бар жас жеткіншектерді тәрбиелей алады. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Назарбаев Н.Ә «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасы 2009. 2. Қ.Р.үздіксіз білім беру жүйесінде “Салауатты, денсаулықты сақтау бағдарламасы бойынша салауатты өмір салтын қалыптастыру” тұжырымдамасы.–Валеология, дене тәрбиесі, 2003. №1. 3. Брусиловский М.В. Қазақстан

ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІ СУЫНДАҒЫ АУЫР МЕТАЛДАРДЫ АНЫҚТАУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ӘСЕРІ Қалиева А.Я.

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің оқытушысы

Копашева А.А.

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің оқытушысы, магистр

Ауыр металдардың шоғырлану ерекшеліктерін, олардың сандық құрамын 1963 жылы П.Г. Грабаровтың зерттеп ұсынған мәліметтерімен салыстырамыз. Мырыш. П.Г. Грабаровтың мәліметтерінде, жалпы мырыш мөлшері 18,3-ден 66,0 мг/кг құрайды. Жалпы, мырыштың жоғары мәнімен салыстырғанда жылжымалы түрінің ізі ғана (2,0 мг/кг) кездесіп, төмен қамтамасыз етілгені анықталды. Қорғасын. Судағы жалпы қорғасын мөлшерінің жеткілікті дәрежеде болуы, сілтілі ортада қорғасынның гидроксид, фосфат, карбонат түрінде тұнбаға түседі. Осы жағдайлар Pb-органикалық кешендерінің түзуілуіне мүмкіндік туғызады. Жалпы қорғасын мөлшерінің беткі гумусты қабатта жиналуы осымен түсіндіріледі. Органикалық заттардың трансформациялану процестерінің нәтижесінде, топыраққа түскен ауыр металдар, бір жағынан жылжымалы кешенді қосылыстармен, екінші жағынан – ұзақ уақыт тұрақтылығын сақтайтын топырақтың компоненттерімен берік байланысатынын күмәнсіз болжауға болады. Кадмий –сыртқы өте қауіпті токсиканттардың бірі. Кадмийдің химиялық белгіленуі – Cd ағылшын тілінен canser disease (рак ауруы) өкпеге ұзақ уақыт бойы темекі түтінімен бірге кадмий еніп өкпе рагын туғызады. Басқа өсімдікке қарағанда жерден кадмий тұзын көп жинайды (2 мг/кг дейін). Кадмий тамақ өнімдерінде бірнеше есе аз. Балықта – 0,1 мг/кг, етте0,05мг/кг, көкініс пен жеміс-жидекте – 0,03, нанда – 0,02, сүтте – 0,01 мг/кг болады. Кадмийдің жер бетінде аз (8-10%). Ауада Cd, Pb сияқты, көмір өртенуінен, мұнай өнімде, жылу электрстанциясындағы табиғи газ шығаруы, кадмий өндеу және өндіру, су тазалағанда, жерге фосфор қолдану, азотты және органикалық тыңайтқыштардан таралады. Өнеркәсіп тазартылмаған суымен табиғи бұлақтарға еніп, ерітілген кадмий су түбінде жинақталады. Қорғасынмен сынаппен қатар кадмий өмірге керекті металға жатпайды. Мырыш сияқты, кадмий бұл элементті араластырып мырыш құрамдас ферменттен ферментативті қасиетті жоғалтады. Кобальттың қосындылары табиғатта еріген және өлшеулі жағдайда болады. Олардың сандық тепетеңдігін химиялық құрамымен, температурасымен және рН шамасымен анықтауға болады. Еріген формалары комплексті қосындылармен көрсетілген, соның ішінде табиғат суларының органикалық заттармен қышқылдардың жер беті суларында 2

валентті кобальттың қосындылары болады. Мырыш көптеген тамақ өнімдерінде, өсімдік тұқымдас пен сусындар құрамында бар. Қазіргі кезде адам тамақ пен бірге мырышты қолдану қажет екені дәлелденді. Көптеген елдерде бұл металды күнделікті нормада пайдалану енгізілген. Мырыш басты биологиялық процеске қатысады, негізінде ферментативті. Мырышты көп қолдану токсикалық әсер тигізуі мүмкін. Мырыш окисін жұтумен «литеной лихорадканы» туғызады. Бұдан ауыз ұртында тәтті дәм болып, одан кейін бірнеше сағаттан кейін әлсіреу, тітіркену, бас ауруы, құрғақ жөтел, төс ауруы, дене температурасы 39-40ºС жетуі. Тамақпен бірге мырыш тұзының токсикалық дозасы асқазанға әсерін тигізеді. Марганец-жер бетінде құрамында марганец болатын минералдар және темір марганецтің қышқылдандыру себебінен түседі. Марганецтің көп мөлшері мынадай процестерден кейін түседі. Олар: жануарлар және өсімдік организмдерінің бұзылуынан, соның ішінде жасыл-көкті, сия түсті балдырлардан. Олар марганец шығаратын фабрикалардан, металлургия заводтарынан химиялық өндіріс мекемелерінен және шахта суларымен ағып келеді. Денсаулыққа әсері, көптеген металдар шаңнан тұрады және зиянды әсер тигізеді. Ауаға марганец қара металлургия мекемелерінің, көлік құрастыратын, металдарды ерітетін түрлі түсті металлургияның, көптеген уақ жұмыстардың таралуынан таратылады. Марганецтің жоғары мөлшерде болуы нейтротоксикалық эффектілердің пайда болуына әкеліп соғады. Олар орталық жүйке жүйелерін зақымдайды, пневмания ауруларын туғызады. Ең жоғары мөлшерде марганец (0,57-0,66 мкг/дм3) металлургияның ең ірі орталықтарында бақылауға алынады. Мыс – ең маңызды микроэлементтердің бірі. Мыс –адамның ең алғашқы таза күйінде қолданған металдарының бірі. Ол кеннен тез ажыратуымен ғана емес, ол табиғатта таза күйде болады. Қоланы ашумен мыс пен қалайының қосылысы- қола дәуірі басталды. Қазіргі уақытта мырыш пен мыстың өнімі және қалайы қосылысынан Қытай мен Индияда миллиондаған адам қолданады. Мыс барлық тамақ өнімінде бар. Күнделікті ересек адамға – 2-2,5 мг, яғни 35-40 мкг/кг дене массасына, балаларға – 80мкг/кг қажет. Бірақ тамақта молибден мен мырыш тұрақты құрамына сәйкес, ФАО

эксперттер бағалауы, күнделікті мыс қолдануы 0,5 мг/кг жоғары болмауы қажет (30мг дейін рационда). Азық-түлік шикізаты мен тамақ өнімдеріне сапа жағынан гигиеналық талаптары міндетті түрде тамақ өнімдеріндегі мыс құрамын бақылап тұру қажет. Мыстың ШРМ негізгі тамақ өнімдерінде СанЕжН 2.3.2.1078-01 талабына сәйкес шоколад, молюскіде, шаянтәрізділерде, бидай тұқымдаста 20-50 мг/кг, ірімшікте, балықта, арпада – 10-15; нан, ет, сүзбе, көкіністе – 5-7; қант, жұмыртқа, ас тұзында – 2-3; сүтте – 1,0; өсімдік майында – 0,5мг/кг болуы қажет . Молибден қосындылары жер беті топырақтарына мынадай жолмен келеді; оны экзоген минералдардан мысты қышқылдандырған кезде, түрлі түсті металлургия мекемелерінің ағыс сулары арқылы келеді. Ал көп мөлшердегі молибден зиянды әсер етеді, затардың зат алмасуы бұзылады. Санитарлы – тұрмыс пайдалануда су қоймаларында молибденнің мөлшері 0,25 мг/дм3 болуы керек. Қоршаған ортада никельдің жоғарғы мөлшерде болуы эндомиялық, бронхит, рак ауруларына әкеліп соғады. Тамақпен, сумен және ауамен бірге ішкен қорғасын асқазанда қорытылады. Қорыту дәрежесі әртүрлі факторларға әсер етеді. Мысалы, кальцийдің азаюы қорғасын қорытуға күшейтеді. Д витамині кальцийді де, қорғасынды да сіңуін көбейтеді. Қорғасынмен улану асқазанда байқалады. Тәбеттің болмауымен қатар, дисперсия, сонымен қатар колик приступымен интенсивті пороксизмалды ауру іште болады. Эритроциттердің өмір сүру периоды азаюы қорғасын улануынан анемияның пайда болуына әкеліп соқтырады. Қорғасын мынадай өндіріс мекемелерінің тасталуынан пайда болады: олар металлургия, электртехника, мұнай химия және автотранспорт арқылы. Денсаулыққа әсер етуі қорғасыны бар ауамен демалған кезде түседі. Ол тамақ, су, шаң-тозаң арқылы адам денсаулығына залалын тигізеді. Қорғасын адам денесіне, сүйектеріне және бұлшықетттеріне жиналады. Бөтекеге, бауырға, жүйке жүйесіне және қан айналыс мүшелеріне зиянын тигізеді, қан жетіспеушілік, қарт адамдар мен балаларға қорғасынның ең кішкентай мөлшері қатты әсер етеді. Ванадий темір, мұнай, тас жолдарда, битумдарда, көмірде, тағы басқалар болады. Топырақтың ванадиймен ластануының себебі мұнай және мұнай өнімі арқылы жерге түседі. Ванадийдің жоғары мөлшерде болуы, адамның денсаулығына зиянын тигізеді. Жүйке жүйесінің ауруы пайда болады. Мышьяк - қоршаған ортада көп тараған. Ол жер бетінде жақсы тараған. Дүние жүзі бойынша мышьяк өндірісі 50 мың т/жыл. Соңғы уақытта әрбір 10 жылда оның өндірісі 25% үлкеюде. Мышьяк металлургияда кейбір ерітінділер алуға және болаттың қаттылығы мен термотөзуіне қолданылады. Химиялық өндірісте мышьяктан бояғыш заттарды және әйнек пен эмальді алуға қолданылады.

Мышьяк өткір, сақталуы улануды туғызуы мүмкін. Мышьякпен улану прогресті арықтау, мүшелердегі өткір аурулар, сақтау қабілеті нашарлау, сөйлеу, психоздың дамуы, тері сезімталдығының нашарлауы, дерматитт дамуы, бауыр зақымдануы пайда болады. Өндіріс қасиеті жоғары токсикалық бейорганикалық сынап қосылысы, соның ішінде сулема, одан басқа да сынап қосылыстарын алады, оны темірді улауға қолданылады. Егер сулеманың 0,20,3г адам ішіп қойса, сулемамен уланып өлімге алып келуі мүмкін. Сынаптың органикалық қосылысын фунгицид ретінде бидайды өндеуге қолданылады. Бірақ, қауіпті қосылыс белгілі болғаннан кейін, көп елдерде оны қолдануға тиым салынады. Мұнай-газ өндіретін аймақтардың осы күнгі экологиялық жағдайы саладағы әдебиеттерге, мұнай-газ өнеркәсібінің табиғатқа тигізіп жатқан кері әсерлері және оны азайтудың жолдары жайлы орындаған ғылыми зерттеу жұмыстарына және де қоршаған ортаны қорғаудың нормативті құжаттарына талдау жасалынды. Қазіргі кезде, экологиялық қауіпсіздік жалғыз біздің Республикамыз үшін емес дүние жүзі жұртшылығының назарын аударып отырған ең маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Табиғи ортада экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері белең алған: кейбір аймақтарда топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы, ластануы, техногендік шөлейттену, тірі табиғаттың генетикалық қорының бүлінуі, тіршілікке қатер төндіретін қауіпті улы қалдықтары жинақталды. Еліміздегі осындай экологиялық дағдарысқа химия, мұнай, металлургия, отын өнеркәсіптерінің жедел және мөлшерден тыс дамуы үлкен әсерін тигізуде. Қатты тұрмыстық қалдықтар (ҚТҚ) қолайсыз тұрғын фондысынан пайда болатын ҚТҚ көлемі (РНД 03.2.0.3.01-96) нормативіне сай 360 кг/жылдық көрсеткіш – адам басына шаққанда немесе 0,986 кг/тәулікті құрайды. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Г.М.Абдурахманов., А.А.Курапов., Н.В.Попова. Экологический мониторинг перспективных районов добычи углеводородного сырья Северного Каспия. Астрахань. 2006. 278С. 2.Қуанышқалиев Қ.А. Табиғи сулардың химиясы. Атырау. 2006.278б. 3.Қуанышқалиев Қ. А. Қаршағұлова А. Т. Қоршаған ортаның химиясы. Атырау. 2009.144б 4.Калиманова Д.Ж.Копашева А. Содержания тяжелых металлов донных отложениях Восточный части северного Каспия// VII-Международная конференция. Фундаментальные и прикладные проблемы получения новых материалов. 23-25 апрель. 2013. АГУ Астрахань. С.178-179. 5.Калиманова Д.Ж., Копашева А.Жайық өзені суының ауыр металдармен ластану көздері //Студенттер мен жас ғалымдардың «Ғылым және білім-2013» атты VIII Халықаралық ғылыми конференциясының мақалалар жинағы. Астана. 2013. С. 323-325.

ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ - ТІРШІЛІК КӨЗІНІҢ НЕГІЗГІ Нурманова А. Г. Атырау қаласы №34 Лингвистикалық мектеп гимназиясының биология пәні мұғалімі

Ғылыми-техниканың ғарыштап дамуы табиғатты тиімді пайдалану ісін ұйымдастыруда адамзаттың алдына бірқатар жаңа міндеттер қойып, табиғатты қорғаудың көптеген мәселелерін шиеленістіріп жіберді. Табиғат ресурстарын пайдалану көлемінің артуы, тұрған ортаның өндіріс және тұтыну қалдықтарымен ластануының өсуі, адамзаттың энергиямен қарулануының артуы, жаңа заттар жасап өндірістің жаңа салаларының пайда болуы, ауыл шаруашылығын интенсивтендіру, халқы көп ірі қалалардың көбеюі негізгі шешімін тезірек табатын мәселелердің қатарына жатады. Ғылыми-техникалық революция экологиялық ортаның ластануына қарсы күрес. Ластану дегеніміз ауаның, жер мен судың біз қаламайтын қолайсыз өзгерістерге ұшырауы, ол қазір немесе болашақта өсімдіктердің,жануарлардың, адамның өміріне, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығындағы өндіріс процестеріне, табиғат ресурстарының жай-күйіне қолайсыз ықпалын тигізуі мүмкін. Экологияның күрт нашарлап кетуі адамдардың табиғатқа антропогендік әсерінен болып отыр. Атмосферадағы көмірқышқыл газдардың концентрациясының артуына байланысты климат өзгеріп, температураның жоғарлауына әкеліп соғады. Энергия көзі ретінде көмір, мұнай, табиғи газды пайдалану нәтижесінде және машиналардың көбейіп индустриялық революцияның өркендеуіне байланысты бұл процесс тезірек жүреді. Өндiрiстiң қарқындап дамуына және отын түрлерін кең масштабта жағуға байланысты атмосферадағы бос оттектің қоры азайып, ал көмірқышқыл газының мөлшері жоғарылауда. Нəтижесiнде табиғаттағы көмiртектiң айналымы бұзылды деуге болады. Адам баласы отты ең алғаш рет қолданған күннен бастап осы күнге дейін түрлі жану процестерінде 273 млрд. тонна оттегі жұмсаған болса, соның 246 млрд. тоннасы, яғни (90% ға жуығы) соңғы жарты ғасырда ғана жұмсалған. Көмiртек айналымының бұзылуы мен атмосферада көмiрқышқыл газының концентрациясының жоғарылауы Жердегi барлық химиялық тепе-теңдiкке үлкен əсер етедi. Атмосфералық ауа — түрлi газдардың қоспасы. Оның құрамында 78,08% азот, 20,9% оттегi, 0,93% аргон, 0,03% көмiрқышқыл газы бар. Ал қалған 0,01% басқа неон, гелий, метан, радон, ксенон, т.б газдардың үлесiне тиедi. Жер бетiнде оттексiз тiршiлiк жоқ. Ол жасыл өсiмдіктердiң тiршiлiк əрекеттерi нəтижесiнде түзiледi. Өсiмдiктер су мен көмiрқышқылынан фотосинтез процесi кезiнде оттектi бөледi. Ал басқа барлық тiрi организмдер оттектi тек пайдаланушылар болып есептеледi. Көмірқышқыл газы атмосфераға тiрi организмдердің тыныс алуы, отын түрлерiнiң жануы, органикалық заттардың ыдырауы мен шiруi

кезiнде бөлiнедi. Ауаның құрамындағы көмiрқышқыл газы мөлшерiнiң көбеюi адам мен жануарлар организмiне зиянды əсер етеді. Атмосферада үнемi белгiлi мөлшерде шаң болады. Шаң табиғатта жүретiн табиғи процестер нəтижесiнде түзiледi. Шаңның үш түрi болады: минералдық (органикалық емес), органикалық жəне космостық. Тау жыныстарының үгiтiлуi мен бұзылуы, вулкандар атқылауы, орман, дала, торфтардың өртенуi, теңiз беттерiнен судың булануы минералдық шаңның түзiлуiне себеп болады. Органикалық шаң ауада аэропланктондар— бактериялар, саңырауқұлақтардың споралары мен өсiмдiктердiң тозаңдары, т.б. түрiнде жəне өсiмдiктер мен жануарлардың ыдырау, ашу, шiру өнiмдерi түрiнде болады. Космостық шаң жанған метеориттердiң қалдықтарынан түзiледi. Атмосфералық шаң Жер бетiнде жүретiн кейбiр процестер үшiн белгiлi роль атқарады. Ол су буларының конденсациялануы үшiн, олай болса жауын-шашынның түзiлуiне əсер етедi. Бұнымен қатар күн радияциясын сiңiрiп тiрi организмдердi күннiң зиянды сəулелерiнен қорғайды. Жер бетiндегi заттардың биологиялық ыдырауы, оның iшiндегi топырақ бактерияларының тiршiлiгi күкiртсутек, аммиак, көмiрсутектер, азот, көмiртек оксидтерiнiң орасан зор мөлшерiнiң түзiлуiне əкелiп соғады. Атмосфераны ластаушылардың ең негiзгiлерi транспорт түрлерi, əсiресе автомобильдердiң жанармайларының жану өнiмдерi болып табылады. Есептеулер бойынша, автомобильдерден бөлiнген газдардың құрамында көмiрқышқыл газы — 9%, көмiртек оксидi -4%, көмiрсутектер — 0,5%, оттек— 4%, сутек -2%, альдегидтер — 0,004, азот оксидтерi— 0,06%, күкiрт оксидтерi—0,006% барлығы 200 ге жақын компоненттер бар екенiн анықтады. Атмосфераға транспорттардан бөлiнген газдардың құрамында 25-27% қорғасын болатыны анықталған. Қоршаған ортаға әсер етуші - жылу электр станциялары. Қуаты орташа жылу электр станциясы 1 сағатта 80 т көмiр жағып, атмосфераға шамамен 5т күкiрттi ангидрид жəне 16-17 т күл бөледi. Атмосфералық ауаның тазалығына үлкен əсер ететiн жағылатын отынның сапасы, жағу əдiстерi, газтазартқыш қондырғылар мен қалдық бөлетiн трубалардың биiктiгi. ЖЭС газға көшiру зиянды қалдықтар мөлшерiн бiршама азайтады. Зиянды газдарды авиациялық транспорт та бөледi. Есептеулер бойынша, реактивтi самолеттер ұшу кезiнде 1 сағатта 0,7 кг/м3 альдегидтер, 6,5 кг көмiртек оксидi, 1,7 кг көмiрсутектер, 4,3 кг азот оксидтерi, 6,3 кг/м3 қатты бөлшектер бөледi екен. Атмосфераның антропогендi ластану жолдары жылу энергетикасы, мұнай, газ өңдеу өнеркəсiптерi, транспорт, термоядролық қаруларды сынау, т.б.

арқылы жүредi. Бұлардың əрқайсысы құрамы ондаған мың компоненттерден тұратын түрлi қоспаларды атмосфераға бөлiп шығарады. Ауа кеңiстiгiн ластайтын қосылыстар көмiртек оксидтерi, күкiрт пен азот қосылыстары, көмiрсутектер мен өндiрiстiк шаң тозаң. 1 жыл iшiнде атмосфераға 200 млн тонна көмiртек оксидi (СО), 20 млрд тонна көмiрқышқыл газы, 150 млн тонна күкiрт оксидi, 53 млн тонна азот оксидтерi, 50 млн тонна түрлi көмiрсутектер бөлiнедi. Ауаның ластануы адамның денсаулығына, экожүйелердiң қалыпты жұмыс iстеуiне, т.с.с. көптеген организмдерге зиянды əсерiн тигiзедi. Көмiрқышқыл газы инфрақызыл сəуленi— жылу сəулесiн сiңiредi, оның мөлшерi белгiлi бiр концентрацияға жеткенде қоршаған ортадағы жалпы температураның жоғарылауына əкелiп соғуы мүмкiн. Атмосферадағы озонның мөлшерi (көлем бойынша) 20%, бiрақ ол Жер бетiн күн радиациясынан қорғап тұрады жəне бактерицидтiк қасиетi бар. Қазіргі таңда электромагниттi өрiстердегі ионданбайтын сәуле шығарулар адамзаттың қоршаған экологиясында өте көкейкестi сұрақтардың біріне айналды, әсіресе күннен-күнге қарқындап дамып келе жатқан тұрмыстық техникалар, ұялы телефондар, компьютер сияқты құралдардың әлсiз және аса әлсiз электромагниттік өрістерді шығаратындығын ескеру қажет. Тұрмыстық техниканың шығаратын әлсіз ЭМ тербелістерінің қоршаған ортаға, сау адамға, оның организміне ұзақ әсерiн анықтаудың сенiмдi құралдары жоққа тән. Атмосфераның ластануы адам, жануарлар мен өсiмдiктер үшiн əрқашан зиян. Түтiннiң құрамындағы газдар қолайсыз метеорологиялық жағдайларда қалың улы тұмандардың түзiлуiне əкеп соғады. Тiптi кейбiр жағдайларда улы заттардың жинақталуы нəтижесiнде адамдардың аса қауiптi аурулары мен өлiмiне себеп болады. Бiрқатар елдерде зиянды улы заттардың жоғары концентрациясының атмосферада жинақталуы нəтижесiнде смог деп аталатын қалың тұмандар байқалды. Өндiрiс орындарынан шыққан қалдықтар құрамында 140-қа жуық зиянды заттар болады. Олардың көпшiлiгi түссiз, иiссiз болып, организмге бiрден əсер ете қоймайды.Ауаның ластануы адамның жалпы жағдайын нашарлатып, жұмыс қабiлетiн төмендетiп, жөтел, бас айналу, дыбыс жолдарының спазмалары, өкпенiң түрлi аурулары, организмнiң жалпы улануын туғызып, түрлi ауруларға қарсы тұра алу қабiлетiн төмендетедi. Өндiрiс орындарынан шыққан қалдықтар, транспорт түрлерiнен шыққан газдар, түтiн, iрi қалалардың үстiнде пайда болатын түрлi шаңдар Күн сəулесiнiң Жердiң бетiне түгел түсуiне кедергi келтiредi.Ультракүлгiн сəулелерiнiң жетiспеушiлiгi балаларда авитаминоз жəне рахит ауруларын туғызады. Атмосфераның құрамындағы зиянды заттардан жануарлар мен жабайы аңдар да уланады. Өндiрiс орындарынан шыққан қалдықтар құрамындағы фторлы жəне мышьякты қосылыстардан бал аралары уланып, олардың бал жинау қабiлетi төмендейдi.

Бiрқатар мемлекеттерде жабайы аңдардың (бұғы, қоян мен қырғауыл, т.б.) атмосфераның құрамындағы күкiрттi газ, мышьяк, сурьманың əсерiнен улану оқиғалары көп кездеседi. Өсiмдiктер үшiн əсiресе улы болып саналатыны күкiрттiң, фтор, хлордың қосылыстары мен көмiрсутектер. Олар ауылшаруашылық дақылдарына, орман мен бақтар, парктерге үлкен зиян келтiредi. Атмосфералық ауаның ластануымен күресу мəселесi күрделi, жан-жақты жəне үлкен материалдық шығындар мен күштi қажет етедi. Дегенмен ғылымитехникалық прогресстiң қазiргi заманғы даму деңгейi адам организмi мен қоршаған ортаға зиянды əсер ететiн заттардың түзiлуiн жəне бөлiнуiн азайтып, ластанудың алдын-алудың iс-шараларын жасауға мүмкiндік бередi. Атмосфералық ауаның ластануының алдын алатын жəне зиянды қалдықтардың мөлшерiн азайтуға мүмкiндiк беретiн iс-шараларды төмендегiдей 3 топқа бөлуге болады: 1.Зиянды қосылыстар түзiлетiн технологиялық процестердi жақсарту жəне мүмкiндiгiнше зиянды заттар аз бөлiнетiн жаңа технологияларды өндiрiске енгiзу. 2.Отынның құрамын, аппараттар мен карбюрацияны жақсарту жəне ауа тазартқыш қондырғылар арқылы ауаға зиянды заттардың түсуiн азайту немесе мүлде болдырмау. 3.Зиянды қосылыстарды бөлетiн объектiлердi тиiмдi орналастыру жəне жасыл өсiмдiктердi көптеп отырғызу, егу. Табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды ұйымдастыру үшін экономикалық критерийге негізделген кешенді тәсіл қажет. Бүкіл адамзат баласы болып қоршаған ортаның экологиялық тазалығына бір мезгіл көңіл бөлсек, өзіміздің Жер – Анамыздың алдындағы үлкен парыздың орындалғаны болар еді. Біздің елімізде де қоршаған ортаның ластану салдарынан жүрек-қан тамырлары аурулары, қатерлі ісік, өкпе - тыныс жолдары сырқаттары көбейіп отыр. Ас қорыту жүйесінің және әртүрлі аллергиялық аурулардың көрсеткіштік деңгейінің өсуі де осының бір дәлелі. Экономиканы экологизациялау процесі ғана бұдан құтқарады. Елбасының әлдене рет атап көрсетіп жүргеніндей, қоршаған орта көздің қарашығындай сақталуы керек. Бұл ретте табысқа жетудің жолы-қоршаған ортаға жүктемені азайту болып табылады. Жаңа өндірістер ашу кезінде бұл мәселе қатаң ескерілуге тиіс. Экономикалық жағынан тиімсіз, экологиялық жағынан залалды өндіріс орындары жабылуы немесе шектелуі қажет. Сондықтан, өзіміз өмір сүріп отырған ортаны қорғау-тек тиісті мекемелердің немесе құзырлы орындардың ғана емес, баршамыздың міндетіміз. Әр адам жылына бір түп ағаш ексе, өзі тыныс алатын ауаны тазартуға, қоршаған ортаны қорғауға қанша пайда тигізер еді. Ел ішінде экологиялық білім мен тәрбиені нығайту - болашақ жас ұрпақтың өмір сүріп отырған ортасына жанашырлықпен қарауына жетекші болар еді. Бұл - Елбасы Жолдауының талабы.

 Мектепке дейінгі білім беру 

ВОСПИТАНИЕ КУЛЬТУРЫ ПОВЕДЕНИЯ У ДОШКОЛЬНИКОВ Анисимова В. Н.

Воспитатель I категории Детский сад №16 «Дюймовочка» г.Атырау

В наше время тема культурного воспитания очень актуальна, так как и речь, и поведение многих наших детей желает лучшего. Сегодня мы слышим разговоры о потерянных поколениях, живущих в обществе потребления (всё для него). У них разрыв между внутренним миром и обезличенным существованием неимоверно значителен, но какими бы не были результаты подобных наблюдений и высказываний, мы должны воспитывать наших детей. Воспитанность человека заключается в его духовности, в гармонии нравственных качеств, в душевной тонкости и способности к самоконтролю, в ответственности и чувстве долга перед обществом. Все эти качества проявляются в труде, общении с людьми, разумных потребностях, культуре поведения. Культура поведения в своей основе имеет глубоко социальное нравственное чувство–уважение к человеку, к законам человеческого общества. Поэтому формирование у детей общечеловеческих духовных ценностей и ориентиров, среди которых доброта, любовь к близким, терпимость к окружающим, является одной из главных задач воспитания подрастающего поколения. Как бы разносторонне мы не будем развивать наших детей, если мы не научим их культуре общения, уважению, умению вести себя среди людей, они не смогут жить в обществе, а у общества, в котором отсутствует нравственная культура, нет будущего. С самого раннего детства ребёнок вступает в сложную систему взаимоотношений с окружающими людьми. Формировать у детей навыки поведения, воспитывать сознательное, активное отношение к порученному делу, товарищество нужно начинать с дошкольного возраста. В детском саду для этого немало возможностей. Работая в детском саду более 30 лет, воспитанию культуре поведения всегда уделяла особое внимание. Повседневно общаясь с детьми, имела возможность формировать их поведение на занятиях, в играх, в труде, в бытовой деятельности. В силу того, что дети годами посещают детский сад, появляется возможность упражнять их в хорошем поведении многократно, и это способствует выработке положительных привычек.

В своей работе на первое место ставлю задачи создания в группе условий для развития у детей гуманного отношения к окружающему миру, активного проявления доброжелательности, отзывчивости, сочувствия, формирование навыков положительных взаимоотношений со сверстниками. Работа по воспитанию у детей культуры поведения – это работа не одного дня и результат не виден сразу же. Эта работа планомерная и поэтапная. В младшем дошкольном возрасте начинает появляться культура деятельности дошкольников. Работа с детьми направлена на развитие навыков личной гигиены и культурной еды. В среднем возрасте дети уже имеют навыки личной гигиены, культурной еды и культурной деятельности, начинают овладевать культурной речью и общением с взрослыми. В старшем дошкольном возрасте, дети уже овладели навыками личной гигиены и культурной еды,общения с взрослыми и культурной деятельности. Ведётся работа по овладению навыками культурной речи и общения со сверстниками, так как, умение жить в коллективе, овладение на практике моральными нормами поведения и культурной речью имеет большое значение для будущего школьника. К школе дети должны овладеть всеми этими навыками. Исходя из этого, я в своей работе определила задачи воспитания культуры поведения по кварталам для среднего и старшего дошкольного возраста и согласно им составила перспективные планы по разным видам деятельности, которые способствуют формированию у детей привычки быть вежливым, соблюдать правила культуры поведения за столом, в общественных местах и т.п. Чтобы работа была ещё более эффективной, изготовила разные виды игр и пособий. Далее определила формы работы и условия, при которых возможно усвоение детьми норм и правил поведения. Затем выделила основные направления и этапы работы, на каждом из которых проводится знакомство по принципу – от простого к сложному. На первом этапе идёт знакомство с пиктограммами эмоций, настроений. Многие дети затруднялись выражать разные эмоции и понимать их. Если ребёнок не умеет выражать свои эмоции, то

чувства и эмоции других ему тоже трудно понять. С детьми рассматривала альбомы, проводила игры: «Наше настроение», «Угадай эмоции», «Гномики». На втором этапе дети учатся связывать эмоции с жестами и мимикой. С помощью игровых упражнений «Скажи без слов», «Угадай, что хочу сказать» дети изображают пантомимой то, что они хотят сказать без слов, но с определённым настроением и мимикой, жестами. На следующем этапе знакомлю детей с волшебными словами: приветствия, прощания, просьбы, извинения, а их вариантов очень много. Дети учатся говорить эти слова с разной интонацией и настроением. Это помогает объяснить детям великое значение слова. Оно звучит красиво и становится понастоящему добрым, если сказано с доброй интонацией, от сердца, с душой и наоборот – может ранить, если звучит грубо. С детьми проводила занятия «Уроки вежливости», «Чтобы счастье и радость людям дарить нужно добрым и вежливым быть», упражнения «Я в магазине», «В мире вежливых слов». Следующим этапом работы закрепляются культурно-гигиенические навыки, идёт знакомство с правилами культуры поведения за столом, в общественных местах и т.п. Проводила с детьми занятия «Не хочу быть неряхой», «Что такое хорошо, что такое плохо», беседы «Как вести себя за столом», «Почему важно быть опрятным». С детьми разыгрывала ситуации, которые подводили их к пониманию того, что мало знать вежливые слова, нужно связывать их с правилами поведения. Такие игровые ситуации как: «На дне рождения», «В транспорте» знакомили детей с правилами поведения в гостях, в общественных местах. Игры: «Семья», «Дочки-матери» с правилами этикета для мальчиков и девочек. На следующем этапе учила детей оценивать поступки героев художественных произведений по соответствующей теме, их характер и поведение. Здесь очень помогала игра-драматизация эпизодов из этих произведений. Когда большинство правил культуры поведения усвоено детьми подвожу их к самому трудному для них этапу– умению оценивать поступки сверстников и свои. Использую, например образ Феи Вежливости, которая дарит «Сундучок хороших поступков». В течение дня дети за хорошие поступки

получают фишки, после оценки этих поступков самими детьми и их сверстниками. Это очень стимулировало детей, поощрялись и те ребята, которые честно признавались в своих отрицательных поступках и старались их исправить. От имени Феи проводила с детьми беседы на этические темы. Затем «сундучок» Фея Вежливости забирает, выразив надежду, что дети подготовительной группы стали уже взрослыми и добрые поступки они готовы совершать не ради фишек и призов, а просто, потому, что добро делать всегда приятно. Воспитание культуры поведения невозможно без личного примера взрослых. Для детей в детском саду воспитатель является примером подражания во всём. Поэтому, начинать воспитание, я думаю, нужно с нашей культуры, и прежде всего с себя, а дети научатся у нас. Мы своим обликом, манерами, голосом, взглядом, жестом и словом оставляем след в душах доверенных нам детей, может быть на всю жизнь. Мало знать методику, читать литературу, необходимо владеть такими душевными качествами, при которых педагог не только принимает решение, но ещё и убеждён, что именно так необходимо поступать в том или ином случае. Поэтому общаясь с детьми, часто стараюсь взглянуть на себя со стороны, оценить свои дела и поступки, проанализировать правильно ли я поступаю, так ли должно быть, как случилось. В семье дети подражают своим близким, берут с них пример. Поэтому свою работу веду в тесном контроле с родителями. Провожу консультации, индивидуальные беседы, анкетирование, собрания по этой проблеме. Разного рода наглядность в уголке для родителей: папки-передвижки, плакаты, помогают мне раскрыть перед родителями великую роль их положительного примера в воспитании культуры поведения их детей. Такая совместная планомерная и поэтапная работа с детьми, конечно, даёт хорошие всходы. Сейчас мои дети ушли в школу. Они научились общаться друг с другом, внимательны и вежливы к окружающим. Для большинства детей соблюдение правил поведения – норма. Очень надеюсь, что они не только знают как себя вести, но и ведут, как гласит правило: относись к людям так, как бы ты, хотел, чтобы относились к тебе.

ГЕОМЕТРИЯЛЫҚ ПІШІНДЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ Қодарова Г.О.

Атырау қаласы «Балшуақ» ЖШС бөбекжай- балабақшасыны психологі

«Қарапайым адамға жұмбақ секілді көрінетін талай нәрселер психологияда қаралады. Психологиятерең ойдың білімі, оны құрғақ пәлсапа, бос сөз екен деп ойламаңыздар!» Ж.Аймауытов Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлының қамқорлығының арқасында мектепке дейінгі тәрбие жүйесін қалыптастыра алғанымызға көз жеткізе түсеміз. Сонымен қатар мектепке дейінгі мекемедегі мамандардың ой-өрісі, кәсіби белсенділігі және ақпаратты болуы қажет. Себебі, жас ұрпақтың бүгіні мен болашағы балабақшада, олармен кімнің жұмыс істегеніне байланысты. Бүгінде дәл мектепке дейінгі ұйымдағы тәрбиешілер, психолог, логопед т.б. маман педагогтар балалардың дамуына,олардың арықарайғы мектепте озат оқуына, бәсекеге қабілетті тұлға болып қалыптасуына психологиялық тұрғыдан жол салады.

Сондықтан білім мазмұнын жаңарту мәселелері білімнің сапасы қалыптасқан білім беру сипатын, өткен тәжірибелерді саралап, әлемдегі озат үлгілермен сабақтастықта жетілдіруге баса назар аудару қажеттілігі туындап отырғанын айтпақшымын, Американ зерттеуші психологі Сьюзен Деллингердің «Психогеометрия» тестін кіріспе бағытта алғанымның себебі: «Бұл ғылым, геометриялық пішіндердің көмегі арқылы жеке тұлғаны зерттеу немесе өзін-өзі тану» болды. Балалар өзіңе ұнаған геометриялық пішіндердің кез- келгенін таңдауы тиіс. Әр пішін қандай да бір адам бойындағы қасиетті, қабілетті білдіреді. Әрқайсысымыз өзімізді танып көрелік деген мақсатпен анықтадым.Жеке тұлғалардың ерекшелігіне зерттеу диагностикасын жүргізіп, алынған талдау нәтижелерін шығардым.

Кесте №1. №11.Мектепалды даярлық «Ақ бұлақ» тобы %-көрсеткіш диаграммасы 10,50% 31,50%

15,70% 21%

21%

тіктөртбұрыш шеңбер үшбұрыш шаршы зигзаг

Тіктөртбұрыш.Белсенді, қызбасың, білім құмар ізденгішсің. Жаңалықты тез қабылдайсың.Артық шамданбайтын, батыл адамсың. Шеңбер. Сенде адамгершілік жоғары дамыған. Сен өз әріптесінді тыңдай аласың және оның қайғысы мен қуанышын бірге бөлісесің, басқаның ауартпалығына жәрдемдесу қабілетін жоғары қалыптасқан. Саған жеке адамдар арасындағы кикілжіңдер тән емес, өзіңді олардан аулақ ұстайсың Сеннен үздік психолог шығуы мүмкін. Үшбұрыш. Саған басқарушылық қасиет тән. Өз көздеген мақсатыңа қол жеткізуге барлық мүмкіншілігіңді жасайсың. Өзіңе сенімдісің және жеңіске, жетістіктерге, ұтыстарға оңай қол жеткізесің. Айтқаныннан шықпайсың, абыройлысың. Сен

қоғамда, өмірде жоғары жетістіктерге қол жеткізесің, жұмысыңда жоғарыға көтерілуге бейімділігің бар. Шаршы.Сенде төзімділік, шыдамдылық, еңбекқорлық дамыған. Өз айналаңа адамдарды жинап ұйымдастыру, реттеу және жүйелеу қабілетің баршылық. Сеннен үздік администратор шығады. Зигзаг. Сенде әсемдікті көре білу қабілетің жоғары қалыптасқан, сондай - ақ шығармашылық қабілетің, ой– өрісің дамыған. Сенде табиғи әзілқойлылық бар, өз айналаңа қабілетті адамдарды жинай аласың. Сені шаблондар, ережелер, нұсқаулар қызықтырмайды. Бастаған істі аяқтауға төзімділіктің жоқтығы бөгет жасайды. Міне, осындай заманауи прогресте әр психолог алдына мақсат қойып, өз әдіс-тәсілдерін енгізеді.

Менің «Зерттеу-шығармашылық жұмысым»,«Таным» саласы бойынша: «Ойын үстінде баланың сезімін қалыптастыру немесе қарапайым математикалық дағдыларын жетілдірудің дәстүрден тыс геометриялық пішіндерді қолдану әдіс-тәсілдерінің

психологиялық қасиеттерін ашу». Негізгі менің геометриялық пішіндердің психологиялық қасиеттерін ашудағы жаңа парадигмасын қолдану жұмыс жоспарымның құрлымы мынадай үш кезең:

психодиагностика психокоррекциялық жұмыстар кәсіби дамудың психологиясы инновациялық М.Монтессори технологиясы

Белгілі психолог Л.С.Выготскийдің сөзіне сүйене «Қандай да бір оқыту үшін тиімді, өте бір қолайлы мерзімдер болады-дегендей, яғни балалардың психофизиологиялық ерекшеліктеріне қарай, өзімнің іс-әрекетімді ойын түрінде жүргіземін. Мектепте оқуға балалардың психологиялық даярлығын анықтаудағы геометриялық пішіндердің диагностикакоррекциялық жұмыстары туралы №11.Мектепалды даярлық «Ақбұлақ» топ тәрбиеленушілеріне жүргізілгенін айтпақпын. «Шаршыны тап» әдістемесі. Мақсатым:Берілген тест бойынша таңдамалы қабылдау қабілетін анықтау. Балаға 10 төртбұрыш бейнеленген суретті көрсетіп,олардың арасынан 5 бірдей шаршы және шаршалардан аздап айырмашылығы бар 5 төртбұрыш: тік қабырғалары көлденең қабырғаларынан аздап ұзын немесе керісінше, бұрыштарының біреуі тік бұрыштан үлкен немесе кіші екенін айтып, бірдей пішіндерді тауып және оны көрсетті.Өте жақсы жауап бергендер: Ч.Арлан, Ж.Назерке,Б.Әсем, М.Ануар, Ж.Нұрәлі, Қ.Мансур, Е.Халел, М.Әділ,Н.Алмаз, И.Әсем, З.Гүлхан, М.Медина. Жуық дерлік тапқандар: Б.Дархан, Б.Мырзабек, С.Алтынай, Б.Айгерім, Б.Алихан, Е.Алдияр, Ж.Әділхан, балалардың таңдамалы қабылдауға қабілетінің барын анықтадым.

«Аленушка мен Иванушка»

«Диктант» әдістемесі. Мақсатым:Балалардың ерікті мінез-құлқын, сферасын зерттей отырып, бағыт бағдарын,ой-өрісін анықтау. Диктант-бұл айтқанды қағаз бетіне қатесіз түсіру. Геометриялық пішіндерді айту бойынша жазамыз, яғни оң жақ жоғары бұрышқа шеңбер, сол жақ жоғары бұрышқа сопақша, төменгі оң жақ бұрышқа тіктөртбұрыш, төменгі сол жақ бұрышқа шаршы, ортаға үшбұрыш салғызып, ал енді бұл пішіндерді жандандырып,яғни небір керемет суретке айналдырды. «Пішіндерді қос», «Суреттерді еске сақта», «Пішіндерді аяқта» әдістемесін орындады. Менің геометриялық пішіндердің психологиялық қасиеттерін ашудағы жаңа парадигмасын қолдану жұмыс жоспарымның келесі құрылымы кәсіби дамудың психологиясы бұл акмеология адамның шығармашылық және өмірде «өзін бекіту» факторын, жолын және жағдайын, әлеуметтік жетістік пен кәсіби шеберлік деңгейін зерттейтін болғандықтан айтарым, қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Білім берудің жаңа парадигмасы–жаңа өркениеттік бағдар тұрғысында, мемлекеттік стандарттарға сай, жанжақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған, интеллектуалдық білім орталығы ретіндегі инновациялық, ғылыми-әдіснамалық негізделген білім берудің концептуалдық моделі екендігінде болғандықтан, геометриялық піішіндер арқылы балалармен бірге ертегі еліне де бардық. 2. «Мақта қыз бен мысық»

3.«Алдар Көсе мен бай»

Менің зерттеу-шығармашылық жұмысымның тақырыбы:«Ойын үстінде баланың сезімін қалыптастыру немесе қарапайым математикалық дағдыларын жетілдірудің дәстүрден тыс геометриялық пішіндерді қолдану әдіс-тәсілдерінің психологиялық қасиеттерін ашу» Таяқшаның көмегімен екі шаршы жасап және төрт таяқшаны пайдаланып кубқа көз жеткізу тәсіліне тәжірибе жасауда. Конус денесінің ішіндегі үшбұрышқа көз жеткізу жұмысы. Шығармашылықтың көлемі әр балада әр түрлі, сондықтан шығармашылық дәрежесін тұрақтандыру менің алдымда тұрған міндет. Себебі, ол баланың бастапқы деңгейін, түсініктерін, соңғы нәтижелерімен салыстырады, ал оның өзі диагностика жүргізуге

Мына тестта үшбұрыш, тіктөртбұрыш, шаршы, шеңберлермен отбасын белгілеп,сызылған контур шеңбердің ішіне салу берілді.Интерпретация бойынша: бір қатарда барлық геометриялық пішіндер болса, отбасында комфортты білдірсе, ал бірінің ішінде бірі болса,біртұтастықты, негізінде бірінің ішіне бірі болмағаны дұрыстау,егер контурдан шығып кеткен жағдай болса,онда ол отбасын сезбейтіндікті білдіреді. Жоғарыдағы пішін билікті білдірген соң, жоғарыға балаларды салмаған жөн. Шеңбер әйелдің

4. «Ақшақар» ертегісі

мүмкіндік туғызады. Міне осындай керемет геометриялық пішіндердің соңғы нәтижелік гипотезі балаларға қуаныш сыйлады. Сонымен қатар атааналармен де психогеометриялық тест жүргіздім.

белгісі, үшбұрыш ер адамның белгісі, қалғаны бейтарап-нейтральный. Бұл тесттің нәтижелігі әр ата-ана геометриялық пішіндер арқылы өз отбасылық дәрежесін, ынтымақтастықтарына көз жеткізуге болады. Сонымен қоса, жас мамандарға да көмегім болсын деген бағытта геометриялық пішіндерге арналған дидактикалық ойындарды әдістемелік құрал ретінде жинақтадым. «Қай пішін артық, қай пішін кем», «Дәл осындай пішінді тап»,«Үйдің есігін жабайық», «Вагондарға дөңгелек таңдау», «Үй құрылысының ретін көрсет», «Бет орамалға лайық жамауларды табу», «Жұбын тап», «Әдемі кілемшелер», «Таныс пішіндер доминосы», «Гараждар», «Өз үйіңді тап», «Зейінді бол»,«Мынау қай пішін?»,«Кім зейінді?»,«Қандай пішін шықты?», «Біркелкі пішіндерді сана», «Бос торларды сәйкес пішіндермен толтыр», «Қандай пішін жетіспейді?», «Пішіндерді боя».

«Ұстаздық еткен жалықпас» дегендей, жас мамандарға инновациялық М.Монтессори технологиясын қолдануды ұсынамын. Бұл технологияда қол моторикасына және ойлау қабілетіне негізделіп, еркін тәрбиелеу ұжымының практикалық тиімділігінің тамаша көрінісі болып табылатын М. Монтессори тәрбиелеу мен оқыту жүйесі болып отырғанын айта, бұл жүйенің ең басты

принципі: әрбір бала жеке жоспар бойынша арнайы дайындалған ортада жеке өз бетінше дамиды, жетіледі, ал негізгі ұраны: «Мен өзім жасауыма көмектес». Менің атқаратын қызметім, әрбір балаға жеке даму жолын тауып беріп, оларға кәсіби көмекші, әрі бақылаушы есебінде бола,олардың табиғи қабілеттерін геометриялық пішіндердің көмегімен ашамын.

В.А.Сухомлинский «Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл ойдың қалыптасуы мүмкін емес» дегендей, ойын үстінде баланың сезімін тәрбиелеп және қарапайым математикалық дағдыларын дәстүрден тыс геометриялық пішіндерді қолданып олардың психологиялық қасиеттерін аштым. Геометриялық пішіндердің психологиялық қасиеттерін ашудағы жаңа парадигмасын қолдану жолындағы балаларға арналған психодиагностикапсихокоррекциялық жұмыстарымнан және кәсіби дамудың психологиясын ашудан, сонымен қоса инновациялық М.Монтессори технологиясынан қызығушылық артырып, сөздік қоры молайғанына көз

жеткіздім.Осының бәрі тәрбиелік, білімділік, дамытушылықтың маңызының болуында деп білемін, әрі балалардың жас психологиялық ерекшеліктерінде,қауіпсіздік техникасының орындалуында, сонымен қоса эстетикалық талапқа сай болғанның арқасында мынадай жақсы нәтижеге жеткеніме қуаныштымын. Қорыта келе, Қорқыт атаның сөзімен: «Өткен күн, кешегі,- тарих Келер күн, ертеңгі,- сыр Ал бүгінгі күн үлкен-сый»-дегендей шығармашылық дербестігіміз, жаңа идеяларымыз көп болсын! Жаңашыл шығармашылық бағытпен болашақ жолын ашайық! - демекпін.

Оқытудың педагогикалық технологиялары 

ХИМИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА АҚПАРАТТЫҚ – КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ Төлепова С.Н.

Атырау қаласы №34 Лингвистикалық мектеп гимназиясының химия пәні мұғалімі

Жаңа технологиялар арқылы жас ұрпаққа сапалы білім мен ұлағатты тәрбие беру, өміріне жолдама алуына барлық жағдай жасау үшін білім беру ісін әлеуметтендірудің маңызы зор. Оқытудың жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологияларын меңгеру – қазіргі заман талабы. Білім беру жүйесі - әр елдің даму болашағын айқындайтын, әлемдік өркениетке жетудің негізгі бағыттарын көрсететін біртұтас құрылым. Қазіргі таңдағы егеменді еліміздің болашағы ақпараттық ортада жұмыс жасау үшін кез келген педагог өз ойын жүйелі түрде жеткізе алатындай, коммуникативті және ақпараттық мәдениеті дамыған, интерактивті тақтаны пайдалана алатын жұмыс жасау әдістерін меңгерген маман болуы тиіс. Ақпараттық - коммуникативтік технологияны барлық деңгейлерде жүйелі пайдалану сабақтың тиімділігі мен сапасын арттырып, білім берудің табысты болуына сонымен қатар, оқушы сабақ барысында алынған ақпаратқа талдау жасай білуге, ақпаратты дұрыс таңдау жауапкершілігін қалыптастыруға және өз бетінше жұмыс істеуге дағдыланады. Ақпараттық технологияның көмегімен жүргізілетін сабақтарда оқушылар өзін белсенді және еркін ұстайды. Химия сабақтарында ақпараттық технологияны енгізу арқылы сабақтың белсенділігін арттыруға, дамыта оқыту идеясын жүзеге асыруға, сабақты шапшаң жүргізуге, өздік жұмыстың көлемін көбейтуге болады. Химия мұғалімі АКТ-ны қолдану арқылы әртүрлі сабақтарға презентациялар дайындап интерактивті тақта мүмкіндіктерін шебер қолдана білсе сабақтың тартымды әрі қызық өтетіні анық, әрі оқушы белсенділігін арттырады. Әр сабақта интернет, электронды почта, электронды оқулық, ғаламдық ақпарат жүйесін пайдалана білуі тиіс. Кез - келген пәндік әдістеме оқушыларға сол пәнді тереңдетіп игеруге, алған білімді практика жүзінде қолдануы мен проблемалық жағдайдан шыға алады. Интерактивті тақтаның мүмкіндіктері мұғалімдерге баланы оқытуда бейне және ойын бағдарламаларын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Сондықтан бұл тақтамен әр сабақты қызықты

өткізуді ойластырып, жоспарлаймын, себебі қолда бар мүмкіндіктерді пайдалану арқылы оқушыларды жаңа заман технологиясын игеруге үйретеміз. Демонстрациялық материалдар даярлау, сыныппен кері байланыс жүргізу үшін интерактивті тақта мүмкіндігі шексіз. Интерактивті тақтаға термин сөздерді жазып сөздікпен жұмыстар жүргізу оқушылардың сөздік қорын да байытып, қажетті мәліметтерді еске сақтауына мүмкіндік береді және осы тақырыпқа деген қызығушылығын артады. Компьютердің ерекшелігі қатысымдық құрал ретінде қолданылады. Мәтіндерді оқу, сұхбат жасау, жазу, тыңдау әрекеттері. Мысалы 8 сыныпта «Металлдар қасиеттері» тақырыбында, материал жинақтап, презентация жасалды, толық мәлімет берілді, бейнефильм көрсетілді және электронды оқулықтан мәліметтер берілді. Осындай жұмыс түрлерін қолдану оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға, олардың осы пәнге деген қызығушылығын оятуға, дарынды тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндік туады. Мысалы, электорондық оқулықтардың қарапайым оқулықтарға қарағанда артықшылығы ыңғайлы және оларда өзінөзі тексеру жүйесі бар. Өзін-өзі тексеру жүйесі оқушы мен мұғалім арасындағы байланысын алмастырады. Электрондық оқулықтарды пайдалану оқушылардың, танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды. Электронды оқулықтың тиімділігі: талапқа сай құрылған, кері байланыспен лезде қамтамасыз ете алады, белгілі бір бөлім бойынша білімді тексереді. Электронды оқулық оқушының уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай, өтілген және оқушының ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге зор ықпал етеді. Әр оқушы қажет жағдайда үйде де өз бетінше жұмыстана алады және аннимацияларды көре отырып меңгерілуі қиын тапсырмаларды есте сақтай алады. Өз сабақтарымда электронды оқулықтарды жиі пайдаланамын. Химия пәні бойынша барлық сыныптарға арналған электронды оқулықтар бар. Электронды оқулықты қолдану оқушылардың жоғары белсенді дүниетанымын және өзіндік жұмыс аясын кеңейтеді.

Жаңа ақпараттық технологияларды химия сабағында қолдану келесі нәтижелерге жеткізеді: -Оқушыларға еркін ойлауға мүмкіндік береді; -Сабақтың нақты мәнін терең ашуға көмектеседі; -Оқушылардың барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік туады; -Жеке тұлғалық сипатын дамытуға, шығармашылығын шыңдауға, өзіне деген кәсіби сенімін қалыптастыруға көмектеседі; - Өз ойын жеткізуге, жан-жақты ізденуге үйретеді; -Шығармашылық белсенділігін арттырып, ұжымда бірігіп жұмыс істеуге тәрбиелейді; -Өз бетімен білім алатын, ақпараттық технологияларды жетік меңгерген, білімді жеке тұлға қалыптасады. Бүгінгі таңдағы ақпараттық қоғам аймағында оқушылардың ойлау қабілетін қалыптастыратын және компьютерлік оқыту ісін дамытатын жалпы заңдылықтардан тарайтын технологиялардың тиімділігі жоғары деп есептейміз. «Армансыз адам қанатсыз құспен тең» демекші, менің ұстаз ретінде де,

еліміздің ұлтжанды азаматшасы ретінде де арманым еліміздің әрбір азаматы терең білімді, интеллектуалды, заманауи технологияларды еркін меңгере алатын, әрқайсысы еліміздің дамуына өз үлесін қосса деймін. Ол үшін оларға білім беретін ұстаздар өз пәнін жетік меңгерген, теория мен практиканы оқушылар бойына сіңіре алатын шығармашыл, ізденімпаз, ең бастысы еңбекқор болуы қажет. Менің оқушыларымның арасынан осындай ұстаздар шықса онда менің еңбегімнің жанғаны деп ойлаймын. Сондықтан, білімімді одан әрі жетілдіре отырып, талантты да талапты оқушылар оқытып тәрбиелеу – негізгі мақсатым болып саналады. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Назарбаев Н.Ә. Жолдаулары 2. Қазақстан Республикасының Білім Заңы 3.Құдайбергенова К.С.Инновациялық тәжірибе орталығы - педагогикалық технология көзі. Алматы // 2001-75 б. 4. Химия мектепте журналы 2013 ж. №4

МУЗЫКАЛЫҚ ПЕДАГОГИКА САЛАСЫНДА ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОЗЫҚ ИДЕЯЛАРЫН ДАМЫТУ Хайруллина Р.Б.

Атырау қаласы №34 Лингвистикалық мектеп гимназиясының саз пәні мұғалімі

Қазіргі қоғамның даму қарқыны білім берудің міндеттерін қайта қарауды талап етеді. Тұлғаны қалыптастыру, оның шығармашылдық даралығын дамыту, баланың бар мүмкіншілігін ашып, оны жүзеге асыру білім беру жүйесінің басты бағыттары. Қазіргі жалпы білім беретін мектептегі оқытудың мазмұны мен құрылымы өзгеріп отырған кезеңде тұлғаға бағдарланған ойын технологиясының алар орны ерекше. Ойын теориясы мен практикасын отандық және шетелдік педагогтар, психологтар, социологтар зерттеуде. Мысалы, Иохон Хейзингтің «Ойыншы адам», Д.Б.Элькониннің «Ойын психологиясы», атты еңбектері жазылды. Ойын теориясын зерттеуші Ресей ғалымдары: А.В. Вербицкий, Т.В. Кудрявцев. Қазақстандық ғалымдар: Н.К.Ахметов, Ж.С.Хайдаров т.б. Бастауыш мектепте пәндерді оқытуды жетілдірудің жаңа технологиясын іздестіру жолында ғалымдар, жаңашыл педагогтар, мұғалімдер еңбек етуде. Олардың ғылыми еңбектерін зерттеу жұмыстарын саралағанда берік білім берудің, оқу белсенділігін атқарудың маңызды жолдарының бірі ойын элементтерін тиімді пайдалану екендігін байқатады. «Баланың ынтасын арттыру үшін оқылатын нәрседе бір жаңалық болу керек!» – деп жазады

Ж.Аймауытов. Мектептегі музыка сабағында да ойын технологиясын қолдана отырып, материалды тез меңгеруге, музыкалық шығармаларды қабылдауға, әуенді ести білуге үйретуге болады. Бастауышта оқытылатын барлық пәндер сияқты музыка сабағында да ойынның маңызы зор. Ойынды әдетте мұғалім сабақ алдында не сабақты қорытындылар сәтте пайдаланады. Сондай ойындардың бірі – «Ойлан, тап!» жұмбақ ойыны. Жұмбақ ойынды қолдану арқылы балалар аспаптар түрлерін, құрылысын ажырата отырып, тапқырлыққа, шапшаңдыққа үйрене алады. Ұзын мойын екі ішек, Қатар-қатар тепкішек. Басып қалсаң бір-бірлеп, Күй шығады күмбірлеп, (Домбыра) Саусақ баспас түтіктен, Сандуғаш құс сайрайды. (Сыбызғы) Сексен бес тілі бар, Әр тілдің Өзіне тән үні бар. (Күйсандық) Ұсынылып отырған жұмбақтарды оқушыларды екі топқа бөліп жарыс түрінде өткізуге болады. Бірінші топтың балалары жұмбақты айтса, екінші топ оқушылары жауабын табу керек. «Малды төлін емізуге шақыру» ойыны. Ойын жүргізуші:- Кәне балалар бәріміз дауыстап төрт түлік малды төлін

емізуге бәріміз бірдей дауыстап шақырайық. Ойынды көрнекіліктер пайдалана отырып, өткізуге болады. Мысалы: биені құраулап, түйені көс-көстеп, сиырды аухаулап, ешкіні шөрелеп, шақырып аламыз, сауамыз, бағамыз. Бұл музыкалық ойында ән айтқызу арқылы дыбыс тазалығына, сөздерді анық айтуға көңіл бөлеміз. Музыкалық-дидактикалық ойын. Ойын мақсаты: 1.Тоқсан бойынша тыңдалған әндер мен күйлерді тыңдатып, сазгерлер мен шығармаларының аттарын ажырата білуге дағдыландыру. 2.Сонымен бірге орындалу ерекшеліктеріне (қандай музыкалық аспапта немесе әнді кім орындады т.б.) көңіл бөлу. Музыкалық-дидактикалық ойын. Ойын мақсаты. 1.Ұрмалы немесе ішекті аспаптарды (дабыл, асатаяқ, тұяқтас, қоңырау, домбыра, қобыз, жетіген т.б.) дыбыс ерекшеліктері арқылы айыра білуге дағдыландыру.Ойын барысында балалардың белсенділігін, қызығушылығын жоғалтып алмау мақсатымен, аспаптарды шешімін дұрыс тапқанша көрсетпеген жөн. 2.Күйді тыңдатып, одан алған әсерін сұрау немесе күйді тыңдата отырып, оларға күйден алған әсерін, көңіл-күйін, ой сезімі мен толғанысын суретке салдыру керек. 3.Ою-өрнектердің тұрлерін көрнекі құралдар пайдалану арқылы таптыру. Көрнекі құралдарға-үй жиһаздарынан: түскиіз, қоржын, киіз әр түрлі иллюстрацияларды пайдалануға болады. Музыка сабағында әрбір оқушының жеке тұлғалық (психологиялық, мінез-құлық, қабілет, мүмкіндік т.б.) ерекшеліктерін ескере отырып, белгілі музыкалық дидактикалық ойындар қатарын таңдап алған жөн. Бұл ойындар баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуында негіз болатын оның өзін-өзі сезінуі, психикалық процестерінің дамуына бағытталып, сабақ үстінде, сергіту сәттерінде және сабақтан тыс кездерде жүргізілді. Мысалы, жүйелі жүргізілген ойындар кезінде төмендегідей ойындар жүргізілді. Эмоцияны дамыту, қарым-қатынас, эмоционалдық дискомфорт жағдайын жақсартуға бағытталған

ойындардан «Әуенді тап!», “Шатасқан Ноталар”, “Әнді тап”, т.б. Жеке тұлғаның адекватты өзін-өзі бағалауды дамытуға бағытталған ойындардан «Сақина», “Үндемес”, “Ертегі құрастырамыз”, “Ақындар бізде қонақта”, “Судан балық аулайық”, “Би”, “Алма теру”, “Сазгерлер” т.б. Қабылдауды дамытуға арналған ойындардан «Әуенге не жетіспейді?», «Не бейнеленгенін анықта?», «Аспаптарды боя», «Шығарма әуенін сызықтар арқылы беру» т.б. Есті дамытуға арналған ойындардан «Тыңда да таны», «Әуенді есте сақта» т.б. Ойлауды дамытуға арналған ойындардан «Төртіншісі артық», «Музыканы салыстыр», «Әуенді аяқтау», «Артық нотаны тап», «Әуен құра» т.б. Зейінді дамытуға арналған ойындардан «Не өзгерді?», «Айырмашылығын тап», «Алақан шапалақтау», «Рұқсат етілмейтін қимыл», «Ұшты-ұшты» және тағы да басқа көптеген ойындар өткізілді. Ойын бала тұлғасының әлеуметтік дамуының негізгі факторы.Музыкалық ойындар оқушының музыкаға деген құлшынысын, қызығушылығын ғана арттырып қоймай, есте сақтау, ойлай білуге, ажырата, салыстыра алуға баулиды. Әлемдік педагогикалық зерттеулерді саралау, оларды қазақ мектебінің үрдісіне ұтымды қолдану, ұлттық жүйенің ерекшелігін ескере отыра жаңа педагогикалық технологиялар мен инновациялық бағыттарды жұмыс формаларында орынды пайдалану тәрізді мазмұнды жұмыстар түзілуде. Әрбір халықтың тәлімгерлік тарихына назар салар болсақ, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан мол тәжірибені байқаймыз. Бүгінгі мақсат халықтың музыкалық педагогика саласының озық идеяларын жандандырып, білім беру жүйесіне енгізуде. «Музыкалық тәрбие әдістемесі» білім беру жүйесіне әрдайым бағынады және музыкалық педагогика үрдісін дамытады. Болашақ ұрпақтың дәстүрлі сазын бойларына сіңірте келе әлемдік саз әлемімен ұштастырып, рухани байлықты жан дүнесіне игереді.

Ұстаз ұстаз туралы 

ҰСТАЗДЫҚТЫҢ СЫР САНДЫҒЫ

(Эссе)

Тажигалиева А.С.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының Деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері, филология ғылымдарының кандидаты

«Сым пернені басып қара»... Бұл– Сәкеннің бір жырының үзігі. (С.Сейфуллин.1926.26.02.) Қоғамдағы ұстаздың сым пернесінің сыры тым тереңде ме?- деп пайымдайсың. «Сыры - шеберлігінде ме» деп, ой түйесің. Әдетте шеберлік сөзін жиі қолданамыз: «тігінші шеберлігі», «сылақшы шеберлігі», «спорт шеберлігі», «ұстаздық шеберлігі» т.б. Сонда осы шеберлік дегеніміздің өзі не нәрсе?.. Ғалымдардың пікірінше:«Шеберлік – қабілет көрінісі. Қимыл-әрекет иесінің еңбектенген ісін көп көңіліне ұнамды дәрежеде, өнер таныта атқаруы, соған әбден машықтануы». Иә,шеберлік атаулының қалыптасуына табиғаттың, ортаның, тіпті жанды мақұлықтардың да қатысы бардай көрінеді. Айталық, әлемдегі бас шебердің өзі табиғат екенін Көкшетаудың табиғатындағы әсемдікті, еліктің лағы мен тоты құсын, ботасының жанарын, құлынының дене бітімін көргенде жаратылыстың шын шеберлігін сөз етеміз. Ал шеберліктің мысалына жәндіктер өз «қолынан келетінін» өрмекшінің «тоқымашылық», қарлығаш пен араның ұя салу қабілеттерін адамзаттың қандай прогресі болса да теңесе алмай, «кейбір архитектор адамдарды ұялтады емес пе?. Өйткені, Ол – табиғи шеберліктің туындысы. Шеберлік–әрине, кісіге тумысынан-ақ сыйға тартылатын емес, оның ортасынан үйренуі, шығармашылықпен талмай ізденуі нәтижесінде қалыптасатын дағды. Айталық, атақты тары, күріш өсірудің майталмандары Шығанақ Берсиев пен Ыбырай Жақаев,айтулы шопан Жазылбек Қуанышбаев пен даңқты механизатор Кәмшат Дөненбаева мен көркем сөздің ұстасы М.Горький т.б. көптеген тамаша адамдарымыздың еңбек жолына көз салайықшы: бәрінің де алғашқы күннен-ақ, өз ісінің шебері болып шыға келмегені аян. Жұмыста ысылу, тәжірибе жинақтау– мамандық тетігіне сай жетілудің тиімді амал-тәсілдерінің көзін табу, сөйте-сөйте зор мәртебеге еңбекті сүю арқылы қажымай-талмау арқылы жеткенін көреміз. Соның өзінде де олардың

ешқайсысы: «Мамандығым бойынша мен шеберлік шыңын толық меңгеріп болдым»,-деген жоқ. Қайта бәрі де, «Білгенім– бір тоғыз, білмегенім – тоқсан тоғыз»-дегендей, «біле түссек, өмірден оқи түссек»-ті көп айтты дегенге мына төмендегі естеліктері куә: *«Көрмеге барғанда, Лысенкомен көп сөйлестім. Ол кісіден бір нәрсені қолқалап сұрадым: «Тарыны құлатпау амалын тауып беріңіз»,- дедім. Ойдағы арман жердегі бел сияқты. Бірінен ассаң, алдыңнан бірі шығады. (Ш.Берсиев). *«Өмір бір орнында тұрмайды, сондықтан одан қалып қоймау үшін бәріміздің де оқуымыз керек, бұл жерде, сірә, ешкімге де жеңілдік жоқ. (К. Дөненбаева). *«Міне, мен жазғалы қырық жылға таянып қалды. Бірақ қалағанымдай етіп жаза аламын деп айта алмаймын. Қанша дегенмен, үйрену жағым әлі де кемшін жатыр. (М.Горький). Иә, олар осылай деуге тиіс болатын. Себебі, «шеберлік–шашыраңқы жатқан жерінен жинап әкеліп, қолма-қол арнаулы қалыпқа құйып қорытып ала қоятын қорғасын тәрізді нәрсе емес, ол – есеп жетпес әрі қиын баспалдақты құбылыс, шексіз өнер». Демек, бұнда– қоғамның үлесі зор. Сонымен қатар шеберлік–қоғам дамуында әлеуметтік мәні зор фактор да. Өйткені адам – еңбекпен адам, «еңбек – байлық атасы». Сондықтан адам әр уақытта да атқаратын ісінің өнімділігін қалайды. Ал бұған жеткізетін негізгі шарттардың бірі, әрине,осы–шеберлік. Бұдан келіп,шеберлік категориясының тек индивидтік емес, жалпының игілігі құбылысы екені көрінеді. Иә, Қоғам үшін еңбек өнімділігі мен оның сапалылығының қабысып келгені, тең көтерілгені аса маңызды. Сөз жоқ, бұған да қажет нәрсенің бірі – осы, шеберлік. Демек, киім дұрыс материалдан шебер тігілсе ғана сапалы, көркем шығарма тақырып пен талапқа сай шебер жазылса ғана сапалы. Бұдан келіп, шеберлік дегеніміздің мазмұн мен түрдің аса бір жатық жарасымы екені көрінеді. «Жиғанымыз дән, Айналамыз толған ән. Абырой да, даңқ та, Ерлік те, жеңіс те – Барлығы осы егісте»деп, жырлап, бидай мен қаңбақты салыстырып мысал

еткен А.Тоқмағамбетов осы шебер, сапалы атқарылған еңбекті насихаттағанын тәлім етуге сараңбыз-ау... Әйтседе, «Онда қандай салмақ болсын!» «Уф» десе, ұшасың, «Суф» десе, қонасың. Ұшарыңды жел біліп, Қонарыңды сай біліп, Сайран салып жүргенің», сипатындағы каңбақ іспеттілерді адамды еңбек қуанышы сезімінен туатын эмоцияға бөлеп, ілгері ұмтыла беруге шақырып тұратын өзіндік ерекше бір әсер күшке ие шамшырақтық қасиет те бар, бізде. Ол – Ұстаздық шеберлікте. Сөзсіз, ұстаздың адам тәрбиесіндегі ролі, атқаратын қызметі ұшан-теңіз. Адамзат баласына олар – тікелей де ұстаз, жанама да ұстаз. «Оқушы жастардың ең сенімдісі, сырын жасырмай ашық айтатын сырлас адамы – мұғалімі» деп, қаламгер Ғ.Мүсірепов айтпақшы әр ұстаз өзінің өзіндік адамгершілік құндылықтарын бала бойына дарыта отырып, оның рухани қазынасын жарыққа шығару, әрбір баланы жеке тұлға ретінде жетілдіру жолында Балаға ата-анадан кейінгі ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық, ұлттық тәрбиені сіңіруші қоғамның сенімді өкілі ретінде атсалыспақ.

Осы тарапта С.Торайғыровтың:«Жақсылық көрсем–өзімнен,жамандық көрсем – өзімнен» дегеніндей, біз қандаймыз, ұстаздар арқылы – болашақты солай қаламақпыз. Мұғалім – ұлы тұлға. Ұрпақ болашағы ұстаздан екені даусыз дегенге келіспеске шара жоқ. Бұндай ерекше жауапкершілік ұстаздар жүгінің ауыр екенін тағы да дәлелдей түседі де ұрпақ игілігіне қызмет етудің сауап екенін аңғартады. Ұстаздықтың сыр сандығы–шеберлігінде. Шеберлікті тану үшін сыр «сандықты» (педагогикалық, психологиялық, логикалық, гуманистік т.б.) ақтарып караңыз. Ізденіңіздер, саралаңыздар, пайым жасаңыздар... Шығанақ Берсиевтің: «Тарыны құлатпау амалын тауып беріңіз»- деп, амал іздегеніндей ұстаздық әдістәсілді іздеуде шеберлігімізді шыңдай білейік! Өздігінен реттелетін оқудың элементтерін біліп, оқытудың сындарлы теориясын ұғынып, оқушының жан дүниесін жақсы түсіне білуде жетістікке жетуге ұмтылайық, ықыласпен оқытайық... Ұстаздықтың ұзақ сапарында табысты болыңыздар!!!

ҰСТАЗЫМ САҒАН МЫҢ РАХМЕТ! Дауылбаев М.О.

«Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша пдагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру»кафедрасының аға оқытушысы

Мен, Махамбет Орынғалиұлы Дауылбаев 1972 жылы, 27 мамыр күні Махамбет ауданының Махамбет ауылында дүниеге келдім. 1978-79 оқу жылында осы Махамбет ауданының Сарайшық ауылының (бұрынғы Облыстық тәжірибе станциясы) Сарайшық орта мектебіне оқуға бардым. Басқа құрдастарыммен бірге бізді бастауыш сыныпта Тәжіғалиева Жанис апай мектепке қарсылап, қабылдап алып, оқытып, білім берді. Осы бастауыштағы алғашқы ұстазыма деген ниетім мен алғыс сезімімді «Ұстазым саған мың рахмет!» атты өлеңіммен білдіргім келеді. Құрметті әріптестер! Бәріміз де ұстаздан дәріс алдық. «Білім негізі бастауышта» дегендей, Ұстаздар мерекесі алдында алғашқы ұстазымызды бір сәт есімізге түсірейік. Қарсы алып бізді мектепке, Айтты тақпақ, ертекте, Әр үйдің бір-бір еркесін, Ерітті көндіріп жетекке. Тәрбиелеп барша ұл-қызды, Қолға қалам алғызды. Қырық екі әріпті, Дәптерге бізге жазғызды. Алфавитті жаттатып, Зердемізге тоқытты.

Буынға бөліп, қосып та, Әріптерді оқытты. Санауды да үйретті, Ойнатты да, билетті. Бойлатып табиғат сырына, Салдырды бізге суретті. Ертеңі үшін елімнің, Алғашқы ұстаз тер төкті. Шәкірттерің бүгінде, Ақтады сол еңбекті. Білімнің нұрлы сәулесі, Өзіңнен ғана тараған. Әр мамандық иесі, Қазіргі кезде бар балаң. Құрметтейді ұстазды, Бала да, үлкен, бар адам. Шәкірттің бірі мен едім, Ұстаздық жолды қалаған. Нәтижесімен ұстаздық еңбектің, Биіктен көрін халқым тек. Біздей шәкірт өсірген, Ұстазым саған мың рахмет!

АЛҒАШҚЫ ҰСТАЗ Ханалиева К.Ә.

«Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының Деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері

50-ге толып, алғашқы ұстаз туралы сағынышқа толы «Өмір» атты тарихи кездердің шуаққа, естен кетпес ыстық сезімдерге толы беттерін ақтарып, толғау қандай керемет! Кереметтілігі сол, Алғашқы ұстаз бейнесін есіме түсіре отырып, жылап отырғанымды бір-ақ сездім. Көз алдымда алғашқы ұстаз бейнесін мәңгі бақи есте қалдырған бір сәт. Қырмызы апайымыздың рухына бас ие отырып, сол кездегі ұстазымыздың, бақылау жұмысының қорытындысына тоқталып, маған қарап, есептердің кейбірін асығыс, шала орындағандықтан сабақтан кейін қалдырып, қайтадан орындауды талап еткені. Ой сол кездегі «мүшкіл» халімді өзімнен басқалары қайдан түсінсін. Масқара, озат оқушы сабақтан кейін қалып, қайтадан есептерді шығарып жатыр, енді мені

ешкім жақсы көрмейді деген сол 9-10 жастағы қыздың ойы. Ұяттан жарылып кететіндей күйде «жау» болған есептерді бірінен-бірі жеңіп шығарып жатырмын, шығарып жатырмын... Көзден кеткен жастар, сол кезде қандай ойлар болғанын бір құдайдың өзі біледі. Ал мен көз жасымды сүрте отырып, есепті шығарып бола бергенімде самайын ақ шаш басқан апайым мені аяп кеткен болуы керек, мақтай жөнелгені. Жәй ғана ой болса ғой, 40 жылдан астам жылдар өтсе де күні кеше болғандай көз алдымда. Неге осы сәт кетпестей санамда жазылып қалған деген сұраққа жауапты бүгін тапқандай болып отырмын! Өйткені, Алғашқы ұстаздың өмірге бейімдегенін бір ғана сәтпен қалдырған ізі деп білемін!

РАХМЕТ СІЗГЕ АЯУЛЫ ҰСТАЗ!

(Эссе)

Тұқпашева М.З.

Атырау облысы Махамбет ауданы Қ.Қарашаұлы атындағы Сарайшық орта мектебінің І-санатты қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Көңілім қош кейіпте аудиториядан шығып, әпкеме телефон шалғалы дәлізде кідірген едім. Өзіме алыстан жылы жүзбен қарап тұрған таныс көзқарасты байқадым. Иә, не деген кездесу десеңші! 20 жыл бойы көрмеген өзімнің ұстазым – Дауылбаев Махамбет Орынғалиұлы. Өмір ғой. Ағайым шашын ақ басқан үлкен адамға айналған екен. Бірақ бұрынғы ашық, жайдарлы, ақжарқын, өз уақытын аямайтын, өзгенің уақытын аялайтын мінезі еш өзгермеген. Маған да өз уақытын бөліп, ұстаз-шәкірт болып біраз өткен шаққа саяхат жасадық. Ағаймен қоштасып, аялдамаға қарай бет алып келем. Күздің маужыраған соңғы шуақты күндері адам жанын елтіп, ой-қиялын сан-саққа жүгіртері рас. Көз алдыма аяулы ұстазбен өткен күндер келе берді. Ол кісі алғаш Чкалов атындағы орта мектепке келгенде біз әлі кішкене бала едік. Алғаш кездескеннен шәкірттерді баурап алған ұстаз бәрімізге ыстық. Біздің мектеп қабырғасындағы соңғы жылдарымыз «Ұлы Абай туғанына-150», «Ұлы Жеңіске–50 жылдығымен» тұстас келіп, түрлі шаралар, байқаулар болғаны есімде. Махамбет ағай бізбен еш жалықпай жұмыс істеп, соның арқасында аудан, облысқа шығып, І-орын, Бас жүлделерге ие болдық. Біздің балаң жүрегімізге өшпес осындай қуаныш сыйлаған ұстаз қадірін ешқашан ұмыта алмақ емеспін. Білімі мен білігі алғаш ұстаздық еткен сәтте-

ақ көзге түсіп, болашақта талай еңбегі ел ұрпағының азамат болып өсуіне үлес қосатынын өз ортасы сезген еді. Бүгінде Махамбет Орынғалиұлы Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы қызметін атқарады. Еш ерінуді білмейтін жан талай курс, семинарлардың ұйтқысы. Республика көлемінде өткен түрлі ғылымипрактикалық конференцияларға қатысып, өзіндік ойпікір танытып жүрген үлкен маман иесі. Әдістемелік материалдары Республикалық «Бастауыш мектеп», «Отбасы және балабақша», «Бала тәрбиесі», «Музыка әлемінде», «Тәрбие құралы» атты басылымдарға жарияланып, әр кез өз шығармашылығын өзгемен бөлісіп жүреді. Көптеген әндері «Сезім пернелері», «Менің Қазақстаным» атты жинағына енген. «Сарайшық саздары» атты кітапта да ол туралы жақсы пікірлер айтылған. Әсіресе, «Өзінөзі тану» пәнінен «Бөбек» Ұлттық ғылымипрактикалық білім беру, сауықтыру орталығының ұйымдастыруымен балаларға арналған үздік шығармалармен әндерге жарияланатын Республикалық конкурстың «Үздік ән» наминациясы бойынша «композитордың әндері жақсы» деген Республикалық сарапшылардың бағасына ие болған. Тәуелсіздіктің 20 жылдығына орай ұйымдастырылған

шарада облыстың балалары автор әндерін орындап І, ІІ-орындар алса өзі «Үздік сазгер» атағын жеңіп алған. Ізденімпаз жанның талай еңбектері бағаланып, түрлі дәрежедегі Құрмет Грамота, «Бейбітшілік әлемі» (Планета мира-World of Peace) Қазақ творчестволық бірлестігі мен «Таланттар академиясы» (Академия талантов – Academy of Talents) оқу-кеңесі орталығының «Алтын адам»

аталымы бойынша дипломмен марапатталып, алтын медалін иеленген. ...Зырғып келген автобус қиялымнан оятып жіберді. Мен мінетін бағыттың автобусы екен. Тәтті ойымнан айыға алмай көлікке міндім. Жүрегімді мақтаныш сезімі бөлеп әкетті.Әрине, осындай ұстаздардан тәлім алған біздей шәкірт өмірде де өз орнын табуы заңды. Ішімнен ағайыма сансыз алғысымды жаудыра бердім. «Рахмет сізге аяулы Ұстаз!»