Жинақ 2 х аралық конф 24 02 by bekzhan_arystanov

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ «ӨРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ» АҚ ФИЛИАЛЫ АТЫРАУ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ

БІЛІМ БЕРУ ПАРАДИГМАСЫНЫҢ ӨЗГЕРУ ЖАҒДАЙЫ: ЖАҢАРТУЛАР, МƏСЕЛЕЛЕР, ТƏЖІРИБЕЛЕР» тақырыбындағы халықаралық ғылыми-тəжірибелік online конференция МАТЕРИАЛДАРЫ 2 ТОМ

Атырау қаласы 2017 жыл 1

Жалпы редакциясын басқарған:Галимжанова ғылымдарының кандидаты, профессор, академик

М.А.-педагогика

Редакциялық алқа мүшелері: Н.С.Сарсенова-доцент,п.ғ.к.,профессор, О.М.Ташмуханова- доцент, А.К.Ермагамбетова, Г.С.Қаленова-магистр Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер: халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдар жинағы/ құраст.Г.Б.Исмурзина, И.Т.Юсупова,2-том, Атырау, 2017. 394 б

«Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер» тақырыбындағы Халықаралық ғылыми-тəжірибелік оn - line конференция материалдарының жинағына тікелей жəне сырттай қатысқан мақалалар жинақталған. Мақалалар Қазақстан Республикасы біліктілік арттыру жүйесі жəне білім беру мазмұнын жаңарту бағытындағы жұмыстардың теориясы жəне іс-тəжірибесі зерделеніп, педагогикадағы инновациялар мен оның ерекшеліктері, білім беру жеке тұлғаны, қоғамды жəне мемлекетті дамыту ресурсы ретіндегі мəселелерге арналған. Конференция материалдары төрт бөлімнен тұрады. Жинақ үздіксіз білім беру жүйесінің қызметкерлеріне жəне көпшілік оқырманға арналған. Барлық материалдар авторлар ұсынған нұсқада жарияланған.

Мазмұны Галимжанова М.А. Алғы сөз Шакерова Д.Л. Жаһандану жағдайында қазақ тілі мен əдебиетін оқыту мəселелері Иманова А.Н., Нурмагамбетова С.К. Критериальный подход в оценивании по физике в условиях обновления содержания Шекртова Г.А. Адамгершілік-рухани тəрбиенің маңыздылығы Бактиярова К.Ш. Жаңа білім беру парадигмасындағы оқытудың тиімді жолдары Избасаров Е.Х. Білім сапасын арттыруда инновациялық технологиялардың маңызы Нургазинова М.К. Развитие математической грамотности в рамках обновленного содержания образования Умарова Н.С. Кəсіптік білім беру негізінде экономикалық пəндерді оқытудың жаңа инновациялық технологиялары Ерғалиева Қ.О. Ағылшын тілі сабақтарында креативті білім беру ортасын құруда қолданылатын əдіс-тəсілдер Егорова О.П. Адаптация школьников с нарушением интеллекта к обучению в школе Джакаева Г.Б. Оқытушының педагогикалық əрекетіндегі басты сапаларының бірі – тəрбие жұмысын ұйымдастыра Қожамберлиев Б., Козбахова А.Қ.Мектептегі психологиялық-педагогикалық консилиумның қызметін ұйымдастыру Цой Н.В. Инновации и перспективы SMART – технологий в условиях глобализации системы образования Исмайлова У.К., Ибрагим И.Ə. Оқытудың білімділік нəтижелеріне жету сапасын бағалау бойынша мұғалімнің кəсіби құзыреттіліктерін дамыту Турганова Б.К. Потребность и роль в совершенствовании социального партнерства в профессиональном образовании Джумагальдиева А.З., Абишева А. Актуализация проблем инклюзивного образования Умбетова Ж.М. Ұлттық тəрбие – құндылығы мол дүние Баделова Ш.Б. Үштілді білім беру арқылы оқушылардың құзіреттілігін арттыру Таласова Г.Е. Үш тұғырлы тіл – баянды болашақтың кепілі Əнесов Ғ.Ə. Оқытудың біртұтас дидактикалық жүйесі Битлеуов Б.А.Контроль функционального состояния спортсменов в предсоревновательном периоде Елубаева А.Е. Жалпыға тең мүмкіндікті қоғамға жетудегі инклюзивті білім берудің ролі Торебекова Э.А. Қазіргі кезеңдегі психологияның ғылымдар жүйесіндегі орны Тусупкалиева М.К. Инклюзивті білім беруді өзектендіру мəселелері Бактыгереева М.Ш., Давлеткалиева С.С. Рухани-адамгершілік тəрбиенің өзектілігі Омарова А.Б., Сейпиев Д.М.Внедрение робототехники в условиях обновления содержания образования Сатыбалдиева М.Б.Жаһандану жағдайындағы білім берудегі инновациялар мен келешегі Жагпарова Э.С. Білім беру жүйесін жаңарту жағдайындағы тəрбие мен білімнің теориялық жəне əдістемелік басымдылықтары Қайратова Н.Қ. Білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа - адамгершілік - рухани тəрбие беру Убишева З.М. Обновление содержания образования в современных условиях Исмурзина Г.Б. Педагогтар жаңашылдығы құзыреттілікті жетілдіру кепілі Тургумбаева Б.Д. Білім жүйесінің жаһандануы жағдайында қазақ халқының би өнері арқылы адамгершілікке тəрбиелеу мəселелері Нугманова Г.Н. Рухани адамгершілікке тəрбиелеу – басты мақсат Аккалиева Н.Т. Оценивание на уроках русского языка как средство развития 3

6 8 13 17 22 28 33 39 43 48 52 58 62 69 73 77 82 86 92 96 100 106 111 118 122 130 134 138 141 145 149 153 157 162

компетентности школьников Уалиева Б.С. Білім берудегі инновация – информатика сабағында Ергалиева Г.Т. Физика пəнін оқытуда лингвистикалық құзыреттілікті қалыптастыру Кариева М.С. Тағлымды əңгімелердің ізгі қарым-қатынас орнатудағы маңыздылығы Сугурбаева А.С., Сугурбаева С.С.Жаңартылған білім беру бағдарламасы–оқу табыстылығының негізгі құралы Шилденова Т.К. Инкюзивті білім беруде тиімді əдістерді қолдану Султанова М.О.,Тулегенова А.М. Болашақ педагогтардың кəсіби дамуын қалыптастыру Давлетьярова Б.Б., Кенжебаева Г.З. Үш тілді меңгеру – жарқын болашақтың кепілі Литвинова Л.А. Развитие нравственных качеств у детей с особыми образовательными потребностями Дюсенгалиева А.М.Кəсіптік білім берудегі тəрбие мен білім берудің жүйесіндегі заманауи əдістер Темирбаева К.Х. Ұрпақ тəрбиесіндегі рухани -адамгершілік Исатаева А.Қ. Орал өңіріндегі ағылшын тілінің оқытылу тарихы жəне қазіргі жағдайы Ажигулова М.С. Полилингвальный подход к обучению языку средствами межпредметной интеграции Кульниязова А.С. Ұлтжандылыққа тəрбиелеуде жалпыадамзаттық құндылықтардың мəні Аязбаева Н.Ғ. Білім берудің екі аспектісінің үйлесімді дамуы – жарқын келешек негізі Шеина Е.И. Формирование умений и навыков общения у учащихся вспомогательной школы Сайдахметова К. Тиімді жолмен жаңа заман тұлғасын қалыптастыру- əр ұстаздың мақсаты Уразымбетов Т.Е. Основные направления деятельности следователя Құсайын А.Е. Үштілді білім беруді жүзеге асуының маңыздылығы. Бактиярова А.Б. Ұлттық ойындар арқылы мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту Насиева Ұ.Б. Рухани-адамгершілік тəрбиенің маңыздылығы Баянкулов Р.И. Применение смарт технологии в системе ТИПО для эффективной организации учебного процесса Алдабергенова Р.А. Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер Сағынтаев Қ.С. Жаңартылған бағдарлама-білім берудің жаңа мазмұны Ташева Л., Таласбаева Г. В.В.Воскобовичтің ойын əдісінің ерекшелігі Жаксыбаева А.Ж. Педагог-психологтардың кəсiби iс-əрекет түрлерiнiң теориялық мəселелерi Алмурзина Р.Ж., Алмурзина Г.Ж. Адамгершілік-рухани тəрбиенің маңыздылығы. Ихсанова Г.Ж. Адамгершілік-рухани тəрбие Каликова А.О. Инклюзивті білім беруді өзектендіру мəселесі Тулегенова А., Бірəлі Б.М. Инновациялық технологиялардың бастауыш мектептегі білім сапасын арттырудағы маңызы Ибрашев М.К. Оқыту барысында жаңа технологиялық əдістерді меңгерту Кереева А.Т. Үш тілді меңгерту- болашаққа бастар жол Нугмарова А.К. Үштұғырлы тіл: бəсекеге қабілетті ұлт болудың бірінші сатысы Көшекбаева Ж.Қ. Кең таралған сараптамалық əдістердің түрлері мен білім алу процесіндегі ролі Бегебаева Б.Н. Ұлттық білім – рухани сабақтастық негізі Гурьева Е.В. Коррекционная направленность трудового обучения и воспитания в специальной школе для детей с нарушением интеллекта Иванова Е.С. Актуальност проблемы профессионального самоопределения учащихся 4

165 169 176 180 184 187 191 194 198 202 206 211 217 222 224 230 234 240 244 248 253 258 264 267 273 278 282 285 289 297 302 306 310 314 317 323

специальных школ с нарушением интеллекта Каналина И.В. Использование условных обозначений на уроках математики в специальной школе для детей с нарушением интеллекта Махадил З.Ш. Шығармашылық тапсырмалардың функционалдық сауаттылықты дамытудағы мəні Исмайлова Г.Қ. Қазіргі білім берудегі инновациялар мен технологиялар Джакупова Ш.С. Современные подходы к раннему развитию детей в условиях обновления содержания дошкольного образования Курманбаев А.Ш. Қазақ əдебиетін кинотуындылармен байланыстырып оқыту: оқушылардың сыни ойлау мен ақпараттық технологияларды пайдалану қабілеттерін дамыту инновациясы Изтлеуова Г.К., Сарбасова Ы.О. Ұрпақ тəрбиесіндегі рухани -адамгершілік мəселелері Каркабаева П.П. Жаңаша ойлау мен жаңаша іс-əрекет – сапалы білім негізі Шырынбекова Г.С. Значимость развития трехязычного образования в системе профобразования Шаматова В.К. Арнайы оқу орындарында білім берудің жаңа инновациялық технологияларын қолдану мəселелері Ханалиева К.А. Мұғалім қызметіндегі рефлексияның рөлі Цой С.И. Организация научно-исследовательской деятельности учеников по физики Чжао С.Б. Триязычие как средство раннего поликультурного развития детей дошкольного возраста Цыплакова Л.Н. Значение трехъязычного образования в Казахстане Шапхатова А.С. Инклюзивті білім беруде мүмкіндігі шектеулі балалармен психологиялық жұмыс жүйесі Хисамеденова Г.С. Инклюзивті білім беру – жаңа заманның жаңа тұлғасын қалыптастыру Конференция ұсыныстар

329 331 336 339 345 348 353 356 362 367 370 374 377 381 384 389

АЛҒЫ СӨЗ Ғалымжанова Маржан Анесқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Құрметті əріптестер! Құрметті конференция жұмысына қатысушылар! Бүгінгі «Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер» тақырыбындағы Халықаралық ғылыми-тəжірибелік оn-line конференция жұмысына қош келдіңіздер!Желі жүйесінде шығармашылық жұмыстарымен, ғылыми ізденістегі баяндамаларымен барша қатысушылар ісіне сəттілік! Бұл конференцияны өткізуде педагогтардың кəсіби құзіреттілігі мен білімін инновациялық қызметте арттыру, əлемдік жəне отандық тəжірибелік мəселелерді талқылау мен ендіру жəне білім мен ғылымды дамыту бағытында пікіралмасу мақсат етілген. Ел Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы мемлекеттің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын айқындап берді. Ол–Қазақстан Республикасының əлемдегі дамыған алдыңғы 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Əлем бір орында тұрмайды. Еліміз тарихи тамыры терең, адами ресурстар потенциалы бай тəуелсіз мемлекет ретінде дамып, өркендеуде екендігін көрсетіп келеді. Жолдауда аталған бес басымдық осының дəлелі. Сондықтан да білім беру саласында кезек күттірмейтін бірқатар шешілуі тиіс мəселелер мен атқаратын ауқымды жұмыстар күтіп тұр. Білім беру жүйесіндегі білім мазмұнын жаңартуға басымдық беріліп, олардың жүзеге асуы-бұл білім беру жүйесінің дамуы, оны жаңарту мен тиімділігін арттырудың басты шарттары болып табылады. Қазіргі уақыттағы білім беру жүйесінің басты мақсаттары –əлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған жəне қоғам қажеттіліктеріне сай заманауи көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық үлгісін қалыптастыру. Бұл - білім мазмұны мен сапасын арттыру, білім берудің ұлттық моделін жетілдіру, техникалық жəне кəсіптік білім беруді жақсарту, ақпараттық технологиялар жөнінде жаңаша педагогикалық көзқарастарын айқындау секілді кешенді шараларға тікелей қатысты. Жаһандық білім беру тəжірибесі көрсеткендей, кез-келген мемлекеттің экономикалық жетістігі сол елдің білім жүйесі мен азаматтарының білім дəрежесіне байланысты. Өйткені білім арқылы ғана қоғамның интеллектуалдық капиталы мен инновациялық əлеуеті қалыптасады. Қашанда білім – ұлттың бəсекеге қабілеттігін арттырудың басты құралы болып табылады. Халықаралық тəжірибеде «өмір бойы білім алу» қағидасы негізінде ерте жастан есейген кезеңдерде де ізденісте болу, адами капитал сапасын жақсарту мəселесі қарастырылады. Өмірде білім беруге бөлінетін инвестицияның экономика мен қоғамға елеулі қайтарымы болатыны дəлелденіп отыр. Білім берудің мазмұнын жаңарту оқушылардың білімін ғана емес, оларды қолдану дағдыларын, құзіреттілігі мен функционалдық 6

сауаттылығын, өмірге бейімділігін қалыптастырады. Конференция жұмысына Ресей Федерациясынан, Өзбекстан, Беларуссия мемлекетінен, еліміздің барлық өңірлерінен ғалым-педагогтар қатысуда. Олар білім беру парадигмасының өзгеру жағдайындағы жаңартулар мен өзекті мəселелерді көтере отырып, педагогтар тəжірибелерін зерделеп, жаңашылдыққа бағытталған педагогтардың ізденісті еңбектерін қолдап, жүзеге асыруға күш-жігерлерін жұмсай береді деген сенімдемін. Бүгінгі ұйымдастырылып отырған ғылыми-тəжірибелік конференция жұмысының қорытындысында жинақталған материалдар барша педагогтар үшін əдістемелік көмекші болады деген ойдамын. Барша ғалым-педагогтарға ғылыми-шығармашылық тұрғыда сəттілік, табысты еңбек тілеймін!

ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ƏДЕБИЕТІН ОҚЫТУ МƏСЕЛЕЛЕРІ Шакерова Дамежан Лунашаровна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ШҚО ПҚ БАИ бас маманы, Өскемен қаласы

Жаһандану–ағылшын тілінің «Globalizaton» ұғымының аудармасы. Адам, мəдениет,тіл білім,рухани-адамгершілік даму, халықаралық қалыптастарға əсерін тигізетін бұл мəселе БҰҰ,Бас Ассамблеясының сессияларында,«Үлкен сегіздік» елдері мен халықаралық конференцияларында жиі айтылады [3]. Мемлекеттік тіл мəселесі Қазақстан Республикасының əрбір азаматына əсіресе, қазіргі жаһандану үдерісінде өркениетті болашақ үшін өзекті болуда. Себебі мемлекеттік тіл ұлт пен этностардың арасындағы қарым-қатынасты нығайтатын механизм ретінде ынтымақтастықты арттырады. Мысалға, мемлекеттегі өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілді үйренудегі талпынысы өз тілін білмейтін азаматтарға мемлекеттік тілді меңгеруге ынталандыру механизміне айналуы мүмкін. Ал бұл өз бетінде қоғамды бір жүйеге келтіріп, ынта бірлікті нығайтады. Демек, мемлекеттік тіл саясаты бүкіл Қазақстанда тұратын этнос өкілдерін ыдырату мақсатын көздемей, керісінше, бүкіл Қазақстан халқын біріктіруші құрал рөліне ие. Егер кез келген этнос сол халықтың жерінде тұрып жатқанын, оның табиғи, материалдық, мəдени жəне рухани байлықтарын пайдаланып жатқанын ескеретін болсақ, сəйкесінше, сол халықтың тілін меңгеру, білу міндет. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, ортақ тілдің болуы мемлекеттік бірлікті құру мен қоғам тұрақтылығын сақтаудың аса маңызды бөлігі болып саналады. Адамның санасына жəне жалпы халыққа ақпараттық-психологиялық əсер ету процесі көбінде тілдік орта немесе тіл арқылы жүзеге асырылады. Л. Пуховичтің пікірі бойынша ұлттық идентификацияның бір бөлігі ретінде мемлекеттік тіл мəселесі елдің қауіпсіздігіне жəне тұрақтылығына тікелей əсер етеді. Сонымен қатар, тіл мəселесінің сəтті шешілуі демократияның дамуына айтарлықтай септігін тигізеді жəне мемлекеттің бəсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруіне алғы шарттар туғызады. Демек, мұнда байқағанымыз тілдік ортаны белсене қорғау процесі елдің ұлттық қауіпсіздігінің маңызды аспектісі болып табылады. Қазақстан Республикасында соңғы жылдары тілдерді дамыту бойынша нақты жұмыстар жүргізілуде. Тілдік мəселені тиімді шешу нəтижесі халықтарды жұмылдыру мен қоғамдық келісімділікті нығайтуды қамтамасыз етеді, сол сияқты ұлтаралық қатынастарды үндестірудегі факторы болып табылады. Тілдерді дамыту– Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының өзекті бағыттарының бірі. Б. Абдығалиевтің ойы бойынша, ұлттық тұтастықтың жаңа негіздерінің бірі Қазақстан азаматтарының қазақ тілін білуі болып табылады. Тұрақтылық пен өркендеудің кепілі қазақстандықтардың тілдік ортақтығында жатыр, яғни орыс жəне қазақ тілдері өзара түсінушілік пен сыйласу нышаны болып табылған кезде аталмыш жетістіктерге жетеміз. Жалпы, тіл қатынас, байланыс құралы, сол сияқты, тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес,ол–ұлттық діліміздің көрініс табатын əлеуметтік құбылысы, 8

мəдениетіміздің биік тұғыры да. Сондықтан тіл əлемдегі ұлттық мəдениеттің ара қатынасында аса маңызды рөлге ие. Əдебиет – сөз өнері. Өнердің ұлттық сипаты анық. Жаһандану мен соған орай жүргізіліп жатқан қоғамдық-экономикалық саясат əдебиеттің басты қасиеті ұлттық сипатын жоққа шығару, жою арқылы ұлттық əдебиет атаулыны тарихтың тастандысына айналдырмақ. Мұның өзі кім-кімді болса да ойландырмай қоймайды. Тіпті, миллиардтан астам халқы бар Қытайдың өзі дабыл қаға бастады. «Мыңжылдықтарға кететін мəдениетімізді ұстап тұрған – тек қана əдебиет. Бұл ретте Қазақстан Республикасының тіл саясаты мемлекеттік тілді дамытуға жəне Республикада қолданылатын өзге де тілдер үшін жағдай жасауға бағытталған. Бүгінде Елбасының Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында белгіленген басым бағыттардың бірі–барлық қазақстандықтарды біріктірудің басты факторы ретінде мемлекеттік тілді жан-жақты дамытуға басты назар аударылып отыр. Сондықтан қоғамда қазақ тілінің мемлекеттік дəрежесін нығайту жəне оның əлеуметтік-коммуникативтік міндеттерін кеңейту еліміз саясатының басты стратегиялық басымдығы болып қала береді. Ел Президенті Н.Назарбаев биылғы жолдауында «Сапалы білім Қазақстанның инновациялық дамуындағы жəне жаһандануындағы негіз болуы қажет» деп міндет қойды(Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы). Білім жəне ғылым министрлігі Кембридж Университеті əзірлеген бағдарламаны ұсынды[1] . Заман ағымына қарай, білім берудің жаңаша əдіс-тəсілдері мен технологиялары да дамып келеді. Яғни, заманымызға қарай білім де, осы білімді оқушы санасына дамытатын мұғалім де өзгеруі қажет. Қазақстан Республикасының үшінші деңгей бағдарламасын зерделеп жəне меңгеруге көмектесетін негізгі материалдарды оқып, үйрену, оқытудағы Кембридж тəсілінің теориялық негіздерін меңгеріп,өз тəжірибенде тиімді пайдалана білуді мақсат тұтып, мен де осы курстан өттім. Сабақтарда пайдаланатын оқытудың жаңашылдығы жөніндегі жеке тəжірибеммен бөліскім келеді. Мен өзім орыс мектебінде қазақ тілі пəнінің мұғалімі болғандықтан, жаһандану əлеміндегі қазақ тілінің жағдайы, яғни мемлекеттік тіліміздің өркен жаюы үлкен мəселе болып отырғандығын тілге тиек еткім келеді. Оқудың жаңа қадамына орта мерзімдік жоспар жасаудан бастадым. Жоспардың мақсаты:оқушылардың сөйлеу тілін диалогтік оқыту арқылы дамыту болды. Мақсат негізінде 7 модуль қолданылды. Диалогтік оқыту барысында топ бойынша жұмыс істей отырып оқушылар өздігінен талдап, бір-біріне сұрақтар қойып, жауап іздеуге талпынады. Осы диалогтік оқытуда «Аквариум»стратегиясын сабағымның басында қолдандым. Жаңа тақырыптарды ашу мақсатында жетелеу сұрақтарын қойдым. Ары қарай жұптық топтық жұмыстарда осы коммуникативті дағдыларын қалыптастыру мақсатында «Даналар кілті», «Аквариум», «ЖиГСО», «Алтын қақпақ», т.б 9

стратегияларын қолдану арқылы, пікірталас, талдау, өз ойын ашық жеткізуге тырысқандарын байқадым. «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» (СТО) бағдарламасының қазіргі таңда білімді, білгенін өмірге пайдалана алатын шəкірт тəрбиелеуде алатын орны ерекше.Сыни тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы–əлемнің түпкір-түпкірінен жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі, ал бағдарламаның негізі Ж.Пиаже, Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа алады[2]. Сабақтарымда кластер құру, «жуан-жіңішке» сұрақтар, екі түрлі күнделік стратегияларын қолдану арқылы балалар өз бетінше тұжырым жасауға, ойларын еркін жеткізуге, ұқсас құбылыстар арасынан тиімдісін таңдай білуге тырыстым. Бұл стратегияларды əр тақырыпқа сəйкестендіріп бұрыннан да сабағымда пайдаланушы едім. Топтық жағдайда өткен осы мектептегі тəжірибе кезіндегі сабақтарымда сыни тұрғысынан ойлауға үйрету əдістері бұрынғыдан да əсерлі, тиімді шыққанына сенімдімін. Сыни тұрғысынан ойлау стратегиясы бойынша жүргізілетін жұмыста оқушылардың мына қабілеттері белгілі бір деңгейде қалыптасты деп айтуға болады (Мұғалімге арналған нұсқаулық, үшінші деңгей) [4, 29]: 1.Өз бетінше тұжырым жасау, қорытындыға келу. 2.Ұқсас құбылыстар арқылы арасынан тиімдісін таңдай білу. 3.Проблеманы шеше білу. 4.Пікірталасты жүргізе білу. Педагогикалық қызметте дарынды жəне қабілетті балаларға қатысты мəселе ойлауды, талқылауды жəне мұқият жоспардауды қажет етеді. Оқушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруда мектеп бүкіл оқушылар үшін мектеп стандартын күрделендіре отырып, анағұрлым жоғары нəтижелерге қол жеткізе алады.Деңгейлік тапсырмаларды Блум өлшемдеріне сəйкестендіріп, төрт деңгейде беруді үйрендім. 1-деңгейдегі тапсырмаларды орындау барысында «танып білу» жəне үлгі бойынша «қолдану» арқылы орындалды, яғни жаңа сабақ бойынша берілген тапсырмалармен жұмыс жүргізілді. Бұл тапсырмалар білімнің минималдық шегі, мемлекеттік стандарт талабына сəйкес бағдарлама мөлшерінен аспайтын, оқушының жас ерекшеліктерне сай таңдалып берілді. 2-деңгей тапсырмалары түрленіп, күрделене түседі. Оқушы өз бетімен керегінше қызмет етеді. Оқушының қабылдауы, жазба жұмыстарын орындау көрсеткіштері міндетті деңгейден əлдеқайда жоғары болды.3-деңгей тапсырмаларына талдау, жинақтау, қорыту жасалды. Ал 4- деңгей тапсырмалары негізінен дарынды, ізденімпаз, қабілеті жоғары, талапты балаларға арналды. Ондай оқушыларға тек тақырыбын ғана беремін, оқушының өзі мақсат қояды, нəтижесіне жетеді, жазба жұмыстарын өз бетінше орындайды. Мысалы, бір сабағымда дарынды оқушыларды бір топқа топтастырып,Блум өлшемдері сұрақтарымен жұмыстандыру барысында оқушылар мұғалімнің көмегінсіз, өздерінің біліктілігі, ой ұшқырлығы арқасында жоғары нəтижелерге қол жеткізе алды. Берілген дайын сұрақтарды Блум өлшемдері бойынша пирамидаларға орналастырып, сұрақтарға сəйкесті 10

жауаптарын беру арқылы жоғары деңгейлі тапсырмаларды өз бетімен орындап шықты. Оқушылардың дүниетанымын, ой-өрісін кеңейту,өмірге деген көзқарасын жан-жақты дамытып, шығармашылық қабілетіне жол ашуда ақпараттықкоммуникациялық технологияларды пайдалану –заман талабы. Мектептегі технологияларға теледидар бағдарламалары, электрондық оқулықтар,интернет,ұялы телефон,компьютер, т.б жатқызсақ, сабақтарымызда оқушылардың қызығушылығын ояту, ынтасын арттыруда бұл құралдарды пайдаланып жүрміз.Өз сабақтарымда электрондық оқулықпен жұмыс, бейнефильмдер көрсету арқылы оқушылардың естерінде ұзақ сақтау дағдыларын жетілдірумен қатар, үйге тапсырма берген уақытта көбіне интернет беттерінен іздеуді ұсынып, кейде нақты интернет сайттарына сілтеме беріп отырдым. Əрине қазіргі оқушылар кітапханаға барғаннан гөрі интернетпен жұмыстануға көбірек қызығушылық танытады, заман талабына сай жеткілікті дəрежеде сандық сауаты бар, өмір жағдайларының барлық аспектілерінде жаңа технологиялардың бар мүмкіндіктерін пайдаланып,оны өмірлік қажеттіліктеріне қарай пайдаланатын ұрпақ тəрбиелеуде АКТ таптырмайтын тəсіл болып қала бермек. Білім беру үшін бағалау жəне оқытуды бағалау модулі біз үшін жаңалық болмаса да, осы курс нəтижесінде бағалауға деген мүлдем жаңа көзқарас қалыптасты десем, қателеспеймін. Балаларды ынталандыруда тəуекелге барып, оқушылардың жауаптарын жоққа шығармай, сол қателерін өзіне түзете арқылы жұмыстандыру қажеттігін, бағалау критерийлері арқылы əділ бағалауға қол жеткізудің мұғалім үшін де, оқушы үшін де тиімділігін ұғынып, аз уақыт ішінде болса да бағалау түрлерін өз тəжірибемде пайдаланып, оң нəтижелерге қол жеткізе алдым. Əрине, жаһанданудан ешкім де құтыла алмайды. Оған тек бейімделу керек, ал бейімделе алмағандар құриды. Бірақ бейімделу дегенді өзгенікін толық қабылдау деп ұқпау керек.«Бізге дəл қазіргі заманда батыстың желімен домалай жөнелетін қаңбақ ұрпақ керек емес, пайдасын алып, зиянын бойына дарытпай, дауылына міз бақпай қасқайып қарап тұратын тамыры ұлт рухына терең бойлаған мəуелі бəйтерек керек. Сондықтан біздің міндетіміз – рухы биік ұрпақ тəрбиелеу». Осындай күрделі де, жауапты міндетті «ізгі ақыл» мен «жылы жүректі» ұстаздардың балалармен өзара түсіністік,сыйластық, ынтымақтастық жағдайында ғасырлар бойы жинақталған адамзат мұрасының жалпыадамзаттық құндылықтарын меңгерту негізінде тəрбиелеу болмақ. Себебі білім берудің шынайы мақсаты – адамға белгілі бір білімді жеткізу ғана емес, сондай-ақ оның рухани, адамгершілік тұрғыдағы мəнін дамыту болып табылады. Мұғалім мамандығы ең қиын да маңызды, жауапкершілікті əрі қызықты мамандық. Қазіргі бастауыш мектепке жоғары кəсіби дайындығы бар мұғалім қажет. Ол мұғалім білгір, талантты, жауапкершілікті болуы əрбір атаана үшін маңызды. Өйткені ата-ана мұғалімге өзінің ең қымбаттысын – өзінің баласын табыстайды, ондағы ниет – мейірімді де ақылды адам етіп 11

тəрбиелейді деген сенім. Əрбір жас мұғалім мектептегі басты құндылықтар оқушы мен мұғалім, олардың бірлескен еңбегі екенін жақсылап ұғынуы тиіс. Жалпы мектептің іс-əрекеті, мұғалімнің қызметі баланың табиғатына нұқсан келтірмейтін, балаға көмектесетін жағдай туғызуы болып табылады. Мұғалім өз ісінің шебері атану үшін адамгершілік пен кəсіби тұрғыдан сайма-сай тұлға болуы тиіс, яғни ең алдымен, оның адами қасиеті басты нəрсе болып саналады, сонымен қатар ол кəсіби ойлап, əрекет ете алатын маман болуы керек. Ендеше, осы міндеттерді жүзеге асыратын басты тұлға–Ұстаз. Тек мықты ұстаз ғана осындай ауыр жүкті алып жүре алады. Мектеп табалдырығын аттаған жас бала – ертеңгі ел тұтқасы десек, оларды парасатты, саналы азамат етіп тəрбиелеу – əрбір ұстаздың борышы. Бүгінгі мұғалім кіші мектеп оқушыларына тек білім беріп қана қоймай, оларды халықтық педагогиканың нəрлі қайнарымен сусындату, əрбір оқушы бойында ұлттық мінез-құлық, адамгершілік, сыпайылық пен кішіпейілділік қасиеттерін қалыптастыруға, баланың жан дүниесін рухани қазыналармен байытуға, қазақ халқының əдет-ғұрпын, салт-дəстүрін меңгертуге тиіс. Нағыз ұстаз бейнесін Əбу-Насыр Əл-Фараби сөзімен түйіндесек: «Ұстаздық мінез-құлық нормасы мынадай болуға тиіс: ол тым қатал да болмауға тиіс, тым ырыққа да жығыла бермеу керек, өйткені тым қаталдық шəкіртті өзінің ұстазына қарсы қояды, ал тым ырыққа көне беру ұстаздық қадірін кетіреді, оның берген сабағы мен оның ғылымына, шəкірті селқос қарайтын болады. Ұстаз тарапынан барынша ынталылық пен табандылық қажет. Өйткені бұлар, жұрт айтқандай, тамшысымен тас тесетін бейне бір су тəрізді».(Бастауыш мектеп журналы. Ғылым мен мектеп, «Мұғалімнің шеберлігін жетілдіру») Осындай ұстазға тəн мінез-құлық ізгілікпен ұштасып, бала жүрегінің төрінен орын алған жағдайда жас ұрпақтың рухани бай, адамгершілігі мол, жан-жақты үйлесімді дамыған елін сүйер абзал азамат болары сөзсіз. Алдыңғы қатарлы тəжірибені жетілдіре отырып, оқу үдерісіне жаңа əдістəсілдерді, оқытудың жаңа технологияларын енгізіп, оқушылардың жалпы дамуын қамтамасыз етуі керек. Бала жаны жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп, белгісіз нəрсені ашуға тырысатын болғандықтан, бастауыш сынып мұғалімі олардың осы талпынысын дамытуға көңіл бөлуі тиіс. Оқушылардың сүйіспеншілігін арттыру мақсатында сабақ барысында тиімді əдіс-тəсілдерді енгізіп, оны ұйымдастыру формасын түрлендіріп отыру – мұғалімнің басты міндеті екені белгілі. Мұндай жағдайда мұғалімнің шеберлігі, ұйымдастырушылық қабілеті үлкен рөл атқарады.Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: «...Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан əлемдік стандартқа сай жалпы орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың кəсіби деңгейі мен жаңа оқулықтар мен біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..»,–деп, атай келе «Қазақстан –2050»бағдарламасында:«...Бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз заманының жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi 12

болмақ. Олар бабаларының игi дəстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады...»,–делінген. Дегенмен, табысқа жетудің ең басты көзі болып мұғалімнің əрбір баланың жеке тұлғалық ерекшелігіне негізделген балаларға деген махаббаты саналады. Əрбір тəрбиеленушіге өз бойындағы дарыны мен талантын, қабілеттерін аша түсуге мүмкіндік жасау қажет, оларды өзімен жəне əлеммен үйлесімділікте өмір сүруге үйрету керек. Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 1.ҚРПрезиденті Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы/www.akorda.kz./ 2.Педагогикалық шеберлік орталығының - ресурстары, Л.Выготский (1978), «Зона ближайщего развития» - 1.,143б, Л. Пиаже (1958) «Рассуждение»- 1., 199-б, 3.«Қалыптастыру түсінігі оқыту» кк.Wikipedia.orq./wiki/. 4.«Мұғалімге арналған нұсқаулық (үшінші деңгей)»,«Көпіршелер жəне олардың ЖАДА-ға қатынасы», «Сыныптағы диалогтік əңгімені дамыту»[1., 39]. КРИТЕРИАЛЬНЫЙ ПОДХОД В ОЦЕНИВАНИИ ПО ФИЗИКЕ В УСЛОВИЯХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ Иманова А.Н. ст.преподаватель ФАО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Акмолинской области»,

Нурмагамбетова С.К. учитель физики Степнякской СШ№1 Енбекшильдерского района

Проблема достоверной оценки знаний, умений и навыков учащихся чрезвычайно важна и значима для всей системы образования в целом и для каждой личности в отдельности. К педагогической оценке предъявляются обычно два основных требования.С одной стороны,требование объективности–оценка должна строго и точно показывать соотношение между реально достигнутыми результатами в обучении и теми, которых требовалось достичь согласно программам. С другой стороны, требование быть справедливой по отношению к обучающимся, учитывать труд, старания, настойчивость, вложенные ими в достигнутый результат. Другими словами у педагогов возникают вопросы правильного соотношения между формирующей и констатирующей оценкой, ее количественным и качественным показателем. В тоже время, педагоги затрудняются при выборе адекватной формы задания в качестве инструмента оценивания. Формативное оценивание есть личностно-ориентированное оценивание, 13

тогда как, суммативное– это социально-ориентированное оценивание. Два эти вида хорошо сочетаются при критериальном подходе. Внедрение критериального оценивания – одно из направлений перехода на обновленное содержание образования. Актуальность и своевременность данного подхода в оценивании обусловлена тем, что критериальное оценивание позволит устранить негативные моменты в обучении и будет способствовать индивидуализации учебного процесса. Обновленные учебные программы по предметам, в том числе и по физике отличаются четко определенными ожидаемыми результатами для учащихся. Образовательные результаты обучения – то, что учащиеся должны знать и уметь сформулированы в виде целей обучения, приравненных к ценностям. Цели обучения демонстрируют прогресс каждого подраздела, позволяя учителям планировать и оценивать, делиться с учащимися с последующими шагами, которые они должны предпринять. Критериальное оценивание основанное на целеполагании позволит реализовать уровневый подход, при котором оценивание учебных достижений учащихся будет осуществляться методом сложения. Более подробно остановимся на критериальном подходе при суммативном оценивании учащихся, которое осуществляется после завершения разделов учебных программ/ сквозных тем и определенного учебного периода (четверть, триместр, учебный год, уровень среднего образования) с целью предоставления информации об успеваемости ученика учителям, обучающимся и родителям. В результате упомянутого способа оценивания обучающихся выставляется балл, учитывающийся при выставлении оценки за четверть. Организация, планирование суммативного оценивания будет проводиться по установленному порядку критериального оценивания. В качестве инструментов оценивания учителя используют различные типы заданий, которые подбирают с дополнительных источников либо разрабатывают самостоятельно. Задания по оцениванию составляются согласно целям обучения и критериям оценивания. Образцы заданий представлены в сборнике заданий для формативного оценивания и методических рекомендациях по суммативному оцениванию. Приведем пример заданий по суммативному оцениванию по физике 7 класса по теме «Давление». Рис.1. Раздел Давление

Цели обучения

Уровни учебных достижений Понимание

7.3.1.2объяснять физический смысл давления и описывать способы его изменения 7.3.1.3 применять формулу Применение давления твердого тела при решении задач 14

Критерии Определяет физический смысл давления; Находит способы изменения давления Применяет формулу твердого тела при решении задач

7.3.1.5 выводить формулу Анализ гидростатического давления в жидкостях и применять ее при решении задач 7.3.1.8 рассчитать выигрыш Применение в силе при использовании гидравлических машин 7.3.1.13 применять закон Применение Архимеда при решении задач

Определяет зависимость между величинами; Использует формулу при решении задач; Рассчитывает выигрыш в силе при использовании гидравлических машин Применяет закон Архимеда при решении задач

Задания суммативного оценивания по теме: «Давление». I. Найдите верный вариант ответа: А) давлением называется отношение площади к силе В) давлением называется отношение объёма к силе С) давлением называется отношение силы к площади D) давление называется произведение плотности и площади II. Выберите из предложенных ниже правильный ответ. Изменение давления зависит от______________ А) массы и силы В) силы С) силы, массы и площади D) силы и площади III. Определите давление танка массой 60 т на почву, если площадь гусениц равна 1,5 м2 . IV. В четырех сосудах различной формы (рис. 2) налита вода, высота уровня воды одинакова. В каком из четырех сосудов давление на дно наибольшее? А) В сосуде 1. B) В сосуде 2. C) В сосуде 3. D) В сосуде 4. E) Во всех четырех одинаково.

V. Какая глубина в море соответствует давлению воды, равному 412 кПа? VI. На больший поршень действует сила 18 000 Н, а на малый 300 Н (рис.3.). Какой выигрыш в силе даёт гидравлическая машина?

Рис.3. VII. Определите объём стальной детали, погруженной в керосин, если сила Архимеда равна 0,22 кН. Критерии оценивания Распознает физический смысл давления Находит способы изменения давления Применяет формулу твердого тела при решении задач

Дескрипторы Знает определение и формулу давления Находит способы изменения давления

Выполняет краткую запись Переводит единицы в систему СИ Применяет формулу силы тяжести Применяет формулу давления Вычисляет давление Определяет зависимость Определяет зависимость давления от высоты между величинами жидкости Определяет зависимость давления от плотности жидкости Знает формулу гидростатического давления Использует формулу при Выполняет краткую запись задачи решении задач Переводит единицы в систему СИ Применяет формулу давления жидкости Выражает из формулы гидростатического давления высоту столба жидкости Использует недостающие данные из таблицы Вычисляет глубину воды Рассчитывает выигрыш в Выполняет краткую запись задачи силе при использовании Применяет формулу выигрыша в силе гидравлических машин гидравлических машин Вычисляет выигрыш в силе Применяет закон Архимеда Выполняет краткую запись задачи при решении задач Переводит единицы в систему СИ Применяет формулу силы Архимеда Выражает из формулы силы Архимеда объем детали Использует недостающие данные из таблицы Вычисляет объем стальной детали Итого

Шкала перевода баллов в оценку Набранные баллы 0-10 11-16 17-22 23-25

Оценка 2 3 4 5 16

Баллы 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 25

При переходе на критериальный подход в оценивании учащихся возможны некоторые риски, прежде всего связанные с формальным подходом педагогов к разработке необходимых материалов для критериального оценивания и проведения анализа результатов. Трудности перехода на новый формат оценивания наверняка будут связаны с отсутствием у многих педагогов навыков разработки заданий в соответствии с требованиями данного подхода.В адаптационный период от учителя потребуется больше времени и усилий на разработку заданий по оцениванию. Не все родители примут новые идеи. Однако предлагаемая система оценивания позволит на основе критериев раскрыть объективность, надежность оценивания, что в конечном итоге положительно скажется на результатах обучения. Список литературы: 1.Образовательная программа курсов повышения квалификации педагогических кадров по предмету «Физика». Руководство для учителя. ЦПМ АОО «Назарбаев Интеллектуальные школы», 2016. 2.Караев Ж.А., Кобдикова Ж.У., Актуальные проблемы модернизации педагогической системы на основе технологического подхода. Алматы, «Жазушы», 2005. 136 с. 3.Айтпукешев А.Т.,Кусаинов Г.М.,Сагинов К.М.Формативное и суммативное оценивание результатов обучения: Метод.пособие – Астана «Назарбаев Интеллектуальные школы». Центр педагогического мастерства, 2014 г. АДАМГЕРШІЛІК — РУХАНИ ТƏРБИЕНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Шекртова Гүлмира Алтайқызы Атырау аграрлы-техникалық колледжінің оқытушысы

Адамгершілікке тəрбиелеу құралы — еңбек пен ата-ана үлгісі Ыбырай Алтынсарин Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа-адамгершілікрухани тəрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани -адамгершілік тəрбие- екі жақты процесс.Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын,екінші жағынан-тəрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан,сезімдері мен қарым- қатынастарынан көрінеді.Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың əр түрлі əдістерін пайдалана отырып, педагог істелген жұмыстардың нəтижелерін, 17

тəрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек. Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады. Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғамға тəн адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады. Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы тəрбиеленеді. Тəрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұны мен формалары балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке тəрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру процесінде, ойын жəне оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. Тəрбиешінің ең бастапқы формалары педагогтың балалармен мазмұнды қатынасында, жан-жақты іс əрекетінде, қоғамдық өмірдің құбылыстарымен танысу кезінде, балаларға арналған шығармаларымен, суретшілер туындыларымен танысу негізінде іске асады. Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық жұмыс еңбек сүйгіштікке, ізгілікке, ұжымдық пен патриотизм бастамасына тəрбиелеуге, көп дүнеині өз қолымен жасай алуды жəне жасалған дүниеге қуана білуді дамытуға, үлкендер еңбегінің нəтижесін бағалауға тəрбиелеуге мүмкіндік жасайды. Балаларда ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір нəрсемен шұғылдану, ортақ мақсат қою жəне оны жүзеге асыру ісіне өздері қатысуға талпыныс пайда болады. Мұның бəрі де баланың жеке басының қоғамдық бағытын анықтайды, оның өмірге белсенді ұстанымын бірте-бірте қалыптастырады. Əр баланың жеке басы- оның моральдық дамуы үшін қамқорлық жасаубүгінгі күннің жəне алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті көңіл бөлуі талап етіледі. «Балалар бақшасындағы тəрбие бағдарламасы» мектепке дейінгі балалардың жан-жақты дамуын, олардың мектепке дайындығын қарастырады. Бұл бағдарланы жүзеге асыруда басты ролді атқарады. Оның тəртібі, ісқимылы, балалар жəне үлкендермен қарым-қатынасы балалар үшін үлгі бола отыра , педагогтың ықпалы əсерлі енеді, баланың жеке басы қалыптасады. Оның ықпалы неғұрлым белсендірек болса, баланың сезімдерін жан-жақты қамтыған сайын, олардың ерік күшін жұмылдырып, санасына ықпал етеді. Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани-адамгершлік дамуы балабақшасы мен отбасы арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын ойдағыдай жүзеге асады. Əрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін, өзіндік ерекше жағдайлар жасалады. Мəселен, ойында ұнамды əдеттер, өзара қарым-қатынастар, адамгершілік сезімдер қалыптасады, еңбекте-еңбек сүйгіштік,үлкендер еңбегін құрметтеу,сондай-ақ ұйымшылдық,жауапкершілік, парыздың сезімі сияқты қасиеттер, патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар. т. б. қалыптасады. Мектепке дейінгі жаста балаларды адамгершілікке тəрбиелеудің негізгі міндеттері мына жайлармен 18

түйінделеді: ізгілік бастамасымен тəрбиелеу, балалар мен үлкендер арасындағы саналы қарым-қатынас/ тұрмыстың қарапайым ережелерін орындау /кеңпейілдік, қайырымдылық, жақын адамдарға қамқорлықпен қарау жəне т. б./ Ұжымға тəрбиелеу, балалардың өзара ұжымда қарым-қатынасын қалыптастыру, Отанға деген сүйіспеншілікке тəрбиелеу, əр түрлі ұлт өкілдеріне қадір тұту жəне сыйлау. Осылайша мейірімділіктің негізі қаланады, немқұрайдылықтың пайда болуына, құрбыларына, төңіректегі үлкендерге қалай болса солай қарауға мүмкіндігі жасалмайды. Қарапайым əдеттерді тəрбиелей отырып педагог балдырғаннның бар істі шын пейілмен əрі саналы атқаруына қол жеткізеді, яғни сыртқы ұнамды мінездері оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын айқындайды. Атақты педагог Сухомлинский; «Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта əр адам өзінің рухани дамуына қажетті нəрсенің бəрін де ертегіден алады. Тəрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дəрежесі биік, мəдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тəрбиелеу. Ертегінің рухани тəрбиелік мəні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нəрсенің мол қоры бар рухани азық», деп атап көрсеткен. Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-зі бағалау жəне адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Рухани-адамгершілік тəрбие-бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары,ұйымдағы қарым-қатынас мəдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дəрежесі оның мінез-құлқы мен іс əрекетін анықтайды. Сананың қалыптасуы-ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасыуна, жақын адамдардың өзара қатынасынан басталады.Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мəдениетке тəрбиелеуде тəрбиелі адаммен жолдас болудың əсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай білген. «Жақсымен жолдас болсаң- жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаңқаларсың ұятқа...» «Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға» — деген мақалдардан көруге болады. Мақал-мəтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік тəрбиенің арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-əрекет барысында, əр түрлі ойындар, хикаялар, ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі. Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханиет дəуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік тəрбиенің нəтижесі адамдық тəрбие болып табылады. Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары, қарымқатынастарында қалыптасады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты 19

белгілерінің бірі болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-əрекеті, қарымқатынасы, көзқарасымен сипатталады. Олар адамды құрметтеу,оған сену,əдептілік,кішіпейілдік, қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б. Адамгершілік-ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті, адамгершілік жəне психологиялық қасиеттерінің жиынтығы. Адамгершілік тақырыбы- мəңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік əр адамға тəн асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, əдет-ғұрпында. Əр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс—тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді. Көрнекті педагог В. Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады»,— дейді. Демек, шəкіртке жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы-өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тəрбиелеу.Ұрпақ тəрбиесі—келешек қоғам тəрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мəдени — ғылыми өрісі озық етіп тəрбиелеу — біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Мектепке дейінгі адамгершілік тəрбие — балалардың адамгершілік санасезімін,мінез- құлқын қалыптастыруды қамтиды. Дəлірек айтқанда, адалдық пен шыншылдық, адамгершілік, кішіпейілдік, қоғамдағы жəне өмірдегі қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкенді сыйлау мен ибалық адамгершілік тəрбиесінің жүйелі сатылап қамтитын мəселелері. Адамгершілік тəрбиесінің əрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз халық педагогикасын ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дəстүрлерді, əдет- ғұрыпты жан-жақты терең білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Ата-ананың болашақ тəрбиесі үшін жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа жалғасуда. «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі»дегендей, ата-ананың күн сайын атқарып жүрген жұмысы- балаға үлкен сабақ. Жас балалардың үлкендер айтса, соны айтатынын, не істесе соны істегісі келетінін бəріміз де білеміз. Баланың үйден көргені, етене жақындарынан естігені-ол үшін адамгершілік тəрбиесінің ең үлкені, демек жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер мен берер тəлімі мол болмақ. Жас өспірім тəлім-тəрбиені, адамгершілік қасиеттерді үлкендерден, тəрбиешілерден насихат жолымен емес,тек шынайы көру, сезім қатынасында ғана алады. Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзі-өзі тануына, өзіндік бағдарын анықтауына мүмкіндік туғызатындай тəлім-тəрбие берілуі керек. 20

Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында қалыптасатыны белгілі. Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады. Əсіресе еңбекке деген тұрақты ықыласы бар жəне еңбектене білуде өзін көрсететін балаларды еңбек сүйгіштікке тəрбиелеу басты міндет болып табылады. Өз халқының мəдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мəдениетіне, салт-дəстүріне құрметпен қарайтын нағыз мəдениетті азамат қалыптасады. Қазақ халқының əлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дəстүрге айналған. Отбасында, балабақшада, қоғамдық орындарда үлкенді сыйлау дəстүрін бұзбау жəне оны қастерлеу əрбір адамнан талап етіледі. Халқымыздың тəлім- тəрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті, қайрымдылықты, мейірбандықты дəріптейді. Ата-бабаларымыздың баланы бесігінен жақсы əдеттерге баулыған. «Үлкенді сыйла», «Сəлем бер, жолын кесіп өтпе» деген секілді ұлағатты сөздердің мəні өте зор. Адамгершілікті, арұяты бар адамның бет-бейнесі иманжүзді, жарқын, биязы, өзі парасатты болады. Ондай адамды халық «Иман жүзді кісі» деп құрметтеп сыйлаған. Балаларымызды имандылыққа тəрбиелеу үшін олардың ар-ұятын, намысын оятып, мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық көрсету, адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы үлкенді сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулу адамгершілік тəрбиесінің жемісі.Балаларды адамгершіліке тəрбиелеуде ұлттық педагогика қашанда халық тəрбиесін үлгі ұстайды. Ал, адамгершілік тəрбиелеудің бірден-бір жолы осы іске көзін жеткізу, сенімін арттыру. Осы қасиеттерді балаға жасынан бойына сіңіре білсек, адамгершілік қасиеттердің берік ірге тасын қалағанымыз.Адамгершілік- адамның рухани арқауы. Өйткені адам баласы қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен, қайырымдылығымен ардақталады. Адам баласының мінез құлқына тəрбие мен тəлім арқылы тек біліммен ақылды ұштастыра білгенде ғана сіңетін, құдіретті, қасиеті мол адамшылық атаулының көрініс болып табылады. Қазіргі кезде өсіп келе жатқан ұрпақты тəрбиелеуде қойылған мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Осы мақсатты жүзеге асыруда «Бөбек» қорының президенті Сара Алпысқызының «Өзін-өзі тану» рухани-адамгершілік білім жобасы біздің балабақшада эқсперименттік пəн ретінде жүргізіліп келеді. «Өзін-өзі тану» пəні — баланы жастайынан отаншылдыққа, əдептілікке, достыққа,тазалыққа, ұқыптылыққа, мейірімділікке, табиғатты сүюге, отбасын сыйлауға, ұйымшылдыққа үйретеді. Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық, тілектестік сияқты қасиеттерді дарыту жəне өзгелерді қадірлей, сыйлай, құрметтей білу,тыңдай білу, қолынан келгенше адамдарға көмектесу, кешірімді болуды үйрету де «Өзін-өзі тану» пəнінің үйлесіне тимек. Халық педагогикасы-нəрестенің сезімін ананың əуенімен оятатын бесік жырлары, даналыққа толы мақал-мəтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиялғажайып ертегілері, ойындары, тəрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік 21

ниеттерге баулиды.Олай болса,адамгершілік тəрбие беру кілті-халық педагогикасында деуге болады. Ұлттық асыл қасиеттерді жас ұрпақтың ақыл парасатта азық ете білуде «Өзін-өзі тану» курсының ерекше. Балабақша тəрбиешісіне арналған əдістемелік құрал, көркем шығармалар хрестоматиясы жəне балалардың дəптерінен тұратын бұл оқу — əдістемелік кешен «Өзін-өзі тану» курсының негізгі мақсатына қол жеткізуге бағытталған. Сабақтардың негізгі құрылымдары «Амандасу рəсімі», «Шаттық шеңбері», «Көңіл күйді көтеру» сабақтың негізгі мазмұны «Сергіту сəті», «Тыныштық сəті», «Ойын», «Дəйексөз», «Шығармашылық тапсырма» ұжымдық жұмыс, дəптермен жұмыс, жүректен-жүрекке шеңберінен тұрады. Ата-аналарға ойын жаттығулардың жəне əр түрлі байланыстырып сөйлеуге, сөздік қорын дамытуға арналған тапсырмалардың жазбаларын үйде баласымен сауат ашу, математика, тіл дамыту сабақтарын қайталау үшін ұсынамыз. «Сөзді кішірейтіп айт», «Кəне сөз іздейік», моншақтан жасалған əріптерден сөздер құрастыру. «Еліміздің күші-патшада, сəбидің күші-жылауында» демекші, біздің күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз- адамгершілігімізде болуы керек. Ол үшін Ақанның осы үш қасиетін бала бойына дарыта білсек-ұлы жеңіс болары анық. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Өзін-өзі тану.Колледж студенттеріне арналған оқу құралы. Құрастырушылар: Ұ.М.Əбдіғапбарова, С.С.Нұркеева. Алматы. «Бөбек» ҰҒПББСО, 2010. -296 б. 2. Өзін-өзі тану.kz 3. Bilimsite.kz Əдістемелік көмек ЖАҢА БІЛІМ БЕРУ ПАРАДИГМАСЫНДАҒЫ ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ Бактиярова Кибат Шайхатовна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Маңғыстау облысы бойынша ПҚ БАИ, деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері

Қазіргі уақытта елімізде үзіліссіз білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда.Дүниежүзілік білім парадигмасы баланың өз бетімен іздене отырып білім алу арқылы дамуын,оның бойындағы табиғи қабілеттерінің қайнар көзін ашу арқылы оны тұлғалық деңгейде дамытуды қойып отыр. Жаңа білім беру парадигмасындағы күтілетін нəтижеге бағытталған құзыреттіліктер: -білім алушының танымдық үрдістің белсенді субъектісі бола алатын білім алушыға айналуын қамтамасыз ететін мектеп қызметінің маңызды үрдісі ретіндегі оқудың рөлін көтеру; -оқу пəндері арқылы білім беру үрдісінде білім алушылардың құзіреттілігін қалыптастыру мен дамыту; -білім берудің əртүрлі деңгейлерінде тұлғаның дамуының бірізділігін сипаттайтын күтілетін оқыту нəтижелерінің əр деңгейлі жүйесін құруда 22

сабақтастықты сақтау; -оқыту мен тəрбиелеу үрдісінде білім алушыларды нəтижелі əлеуметтендіру; -пəн бойынша білім алушыларда функционалдық сауаттылықты қалыптастыру. Жаңа білім жүйесі тұлғаны дамытуды,ұлттық құндылықтарды қалыптастыруды,оны өз елінің жəне əлемнің азаматы ретінде тəрбиелеуді,сонымен қатар жаңа заманның талаптары негізінде қажет мəліметтерді өз бетімен таба алу біліктілігін қалыптастыруды қамтамасыз етуді қарастырады. Осы орайда қазіргі педагогикалық технологиялар түпкі нəтижені көздей жəне оқушылардың денсаулығын сақтай отырып,тұлғалыққа бағытталған танымдық қызметін ұйымдастыру арқылы оқытуды жүзеге асырады. Қарқынды дамып келе жатқан қазіргі қоғам өскелең жас ұрпаққа заманауи жаңа талаптар қойып отыр. Қоғамдық дамудың үдемелілігі, орасан зор ақпараттық ресурстар,əлемдік жаһандану,өмірде болып жатқан қатынастардың түбегейлі өзгерістері, əлеуметтік жəне адами проблемалар бүгінгі таңда жеке тұлғаның бəсекеге қабілетті құзыреттілік қасиеттерінің қалыптасуын қажет етеді. Бұл-тиісті ақпаратты таба алу жəне өңдей білу, сын тұрғысынан ойлау, қалыпты емес шешімдер қабылдау, ұтқырлық жəне т.б. қасиеттер.Сол себепті қазіргі мектеп білімі тұлғаның мүддесіне бағдарланған, олар оқушылардың саналы таңдау жасауына, өздігінен шешім қабылдауға жəне қоғам өміріне жауапты түрде қатысуына дайындықты дамытумен сипатталады. Бүгінгі күні жүзеге асырылып жатқан білім мазмұнының жаңарту бағдарламаларының басты мақсаты–сан түрлі өзгеріске толы əлемде əр тұлғаның өз бойына сенімді жəне табысты болуына мүмкіндік беретін дағдыларды дамытуға, өмірдің сан алуан жағдайларында алынған білімдерін қолдануға ықпалын тигізетін сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін жетілдіруге, нық қалыптастыруға үйрету. Сол себепті мұғалімнің кəсіби шеберлігін жетілдіруге бағытталған курс мазмұны қазақстандық білім беру жүйесін дамыту стратегиялық жоспарларының мақсаттарына сəйкес педагогтің зерттеу қабілетін, шығармашылық құзыреттілігін арттырумен қоса теориялық білімін тəжірибемен ұтымды ұштастыруға бағыттау міндеттерін көздейді. Өзгермелі өмірде мұғалімдер білім берудің барлық сатыларда пайда болған тың жаңалықтармен, өзгерістермен жəне пəн бойынша енгізіліп жатқан түрлі бағдарламалармен үнемі хабарлы болуы тиіс. Өйткені оқу үдерісінде туындайтын өзекті мəселелер мен сан түрлі қиындықтар мұғалімнен зор шеберлікті талап етеді. Сол себепті теориялық білім мен кəсіби білік үндестігі басты назарда болып, мұғалімнің үздіксіз білім алуы, өз бетімен ізденуі, өзінөзі жетілдіруі - бүгінгі заңды қажеттілік. Осы мақсатта мұғалімдер оқушылардың ішкі мүмкіндіктерін ашу, оларды уəждеу, мінез-құлық пен түрлі дағды түрлерін дамыту ерекшеліктерін, тілдік жəне мəдени əсердің маңыздылығын жете түсіну, көптеген əдіс-тəсілдердің пайдалану қажеттілігін білуі керек болады. Сондықтан мұғалімдерге педагогика мен психология 23

ілімінде, білім саласында қандай жаңалықтар мен өзгерістер болып жатқаны, оқыту үдерісін қандай əдістеме стратегияларымен толықтыру немесе жаңарту сияқты мəселелер бойынша дəлелді тұжырымдар жасауға жəне тəжірибе жинақтауға мүмкіндік беретін қосымша білім алуға тура келеді. Бұл бағытта оқушылар қабілеттерінің толыққанды дамуына жəне олардың əлеуеттік мүмкіндіктерін барынша ашу мүмкіндіктері мен жолдары қарастырылған, мұғалімдердің кəсіби біліктілігін арттыру мақсатына негізделген «Тиімді оқыту» бағдарламасы идеяларының маңызы зор. Бағдарлама бүгінгі таңда деңгейлік бағдарламалар орталығындағы өз іс-тəжірибемде қолданып жүрген əдіс-тəсілдер қатарына бірқатар өзгерістер енгіздім. Ол оқу-тəрбие үдерісіне тікелей қатысты, өйткені жоспарды іске асыратын кезең – оқыту үдерісі. Нақты тақырыптар бойынша жасақталатын жоспардың мазмұндық жəне техникалық талаптарға сай болуын, қосымша тапсырмалармен толықтырылуын үнемі ескеріп отырамын. Қадамдарды жоспарлау үшін бағалау қағидаттарын ұстанып, интербелсенді əдіс-тəсілдерді тұрақты қолдануға жұмыстанамын. Ол үшін жоспарға тізбектелген сабақтар топтамасы бойынша жеті модульді енгізе отырып, тыңдаушылардың қызығушылықтарын арттыру үшін белсенді стратегиялар арқылы тапсырмалар дайындалады.Сабақ жоспарында www.cpm.kz білім беру порталынан алынған ресурстармен бірге порталдан тыс қосымша (бейнежазбалар,таныстырылымдар) материалдар қолданылады. Сабақ мақсатының нақты жүзеге асырылуы үшін əрбір тапсырмаға жеке мақсаттар қойылады. Мұғалімдер он-лайн таймерлерді экраннан бейнелі (визуальды) көрсете отырып, уақытты тиімді пайдалануға жұмыстанады. Бағдарламаның негізгі зерттеушілік идеялары сындарлы оқыту теориясына негізделген,ол теория «Оқыту жəне оқудағы жаңа тəсілдер» модулінің негізінде жатыр. «Қалай оқу керектігін үйрету» оқушылардың оқуды өз бетінше жалғастыра алуына,өз білімі үшін жауапкершілікті түсініп, оны өз мойнына алуына көмектеседі.Курс барысында Тыңдаушылар əрі мұғалім,əрі оқушы бола отыра курс мазмұнын өздігінен зерттеп,меңгереді,түрлі диалогтық əдісті пайдалану нəтижесінде мұғалімдер топтық,жұптық жұмыстарда алған білімді талқылап,ой бөліседі,түсінігін кеңейтіп пікірталасқа түседі,проблеманың негізінде зерттеушілік əңгіме жүргізіп,білімін тереңдетеді. Сыни тұрғыдан ойлау модулі арқылы курс барысында Бағдарлама материалдарын меңгеруде мұғалімдер сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамытудың əдістерін үйренеді. Мұғалімдердің сыни тұрғыдан ойлауы өзінің жұмыс тəжірибесін сыни тұрғыдан бағалауды,жаңа тəсілдерді қолдану əрекеті мен оларды қорытындылауды қамтиды. Оқу үшін бағалау жəне оқуды бағалау модулі барлық жаңа тəсілдермен тығыз байланысты.Мұғалімдер бұрын бағалауды оқудан кейінгі үрдіс ретінде қарастырды.Оқыту қорытындысын жүйелі бағалауы жəне оқытуда тиімді бағалауды түсінуі оқу үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады жəне оның 24

алға қарай жылжуына көмектеседі деген жаңа идеялармен танысып,бағалаудың түрлерін ажыратады.Курс барысында тыңдаушылар формативті бағалаудың көптеген əдісін меңгеріп,бағалау оқыту үшін қолданылатын құрал екенін түсінеді. Бағдарлама аяқталғанда мұғалімдер сандық технологияларды жəне ақпараттық технологияларды сабақ беруде АКТ мүмкіндіктерімен танысып, тиімді пайдалану жолдарын меңгеріп шығады. Осылайша,олар АКТ-ны сенімді жəне сыни тұрғыдан пайдалана бастайды,АКТ құзыреттіліктері жоғарылайды. Қазақстанның өркендеуі үшін оқушылардың дарыны мен қабілеттерін тани біліп,білім беру барысында ерекше қасиеттерін дамыту маңызды рөл атқарады.Мұғалімдер инклюзивтік тəжірибе қағидатына негізделген дарынды жəне талантты балаларға арналған міндеттерді қою əдістемесімен танысады.Мұғалімдер дарынды жəне талантты оқушыларға арналған тиімді бағдарламалардың болуы қажет екендігін түсініп,оларға арналған қажетті кеңейтілген тапсырмаларды əзірлей білуді,əртүрлі қабілеттері бар балалармен бірлескен тапсырмаларда пайдаланылатын түрлі дағдыларды анықтауға дайын болады. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сəйкес оқыту жəне оқу модулі əртүрлі жастағы балаларда байқалатын когнитивті дамуы мен метасана деңгейі,балалардың жас шамасына сəйкес келетін диалогті ынталандыруға арналған əдістер,өз-өзін бағалауға жауапкершілікті зерделеу кезінде ескеру керек идеяларын қамтиды.Сонымен қатар модульмен танысу барысында мұғалімдер əр жас шамасында балалардың дамуы əр түрлі болатындығын жəне жасына қарай қалай өзгеріп отыратындығын біліп,өз тəжірибесіне керекті идеяларды алады,оқу үрдісін ұйымдастыруда ,тиімді əдістерді таңдауда,тапсырмалар құруда ескеру керектігін түсінеді. Оқудағы басқару жəне көшбасшылық модулі мұғалімнің кəсіби дамуына ықпал ететін модуль.Осы модульде мұғалімдер өз тəжірибелерінің жекелеген тұстарын анықтайды,зерттейді,бағалайды жəне дамытады. Таңдалған оқыту стратегияларын өтілетін тақырыптарға сəйкестендірдім. Мысалы сабақ басында «Тек бір минут» стратегиясын қолдану тиімді. Курс тыңдаушылары жұппен жұмыс істейді жəне бір минут ішінде тақырып аясында өздерінің білгендері туралы əңгімелейді. Күтілетін нəтижелерге қол жеткізу үшін тыңдаушыларға сəттілік критерийлері ұсынылады: а) тақырыпты ашу; б) жауапты дəлелдеу; в) мəтіннің анық құрылымы; г) əркелкі құрылымдар жəне тіл байлығы. Аталған стратегияны таңдаған кезде «жаңа ақпаратпен танысу үдерісінде мақсаттарды қоя білу, оның қолда бар білімге сəйкестілігі арасында жүзеге асырылатынына» сүйенеміз. Жүргізілген жұмыс игерілетін тақырып бойынша «хабардар болу» деңгейін анықтауға жəне əрі қарай сабақтың мақсатын, жұмыстың қолданылатын түрлері мен нысандарын түзетуге көмектеседі. Бұл 25

стратегия бойынша тыңдаушылар өзге де оқу мақсаттарын пысықтайды, яғни тақырыпты, əңгімелесуші мəтінінің негізгі ойын анықтайды, түйінді сөздерді табады, сөйлеу дағдыларын дамытады, сөйлеу типі мен стилін айқындайды. Ал «Кластер» стратегиясы аясында мəтінмен жұмыс ұсынылады. Курс тыңдаушылары мəтіннің мағыналық бірліктерін бөліп көрсету, ақпаратты белгілі санаттар бойынша бөлу секілді тапсырмаларды орындайды. Бұлардан басқа олар тақырыпты, мəтіннің негізгі ойын, иегердің (автордың) ұстанымын (позициясын) анықтайды, мəтінге күрделі сұрақтар құрастырады. Орындалған жұмыс қорытындылары курс тыңдаушыларымен бірге топта талқыланады. Содан кейін жұмыс тақырып бойынша бейнероликті көру қорытындылары бойынша да жүргізіледі. Бұл кезде курс тыңдаушылары жұмыс нəтижелерін жұппен талқылайды. «Кластер» стратегиясы «Тек бір минут» стратегиясы бойынша орындалған жұмыстың логикалық жалғасы іспетті. Мұның барлығы «Екі қатарлы дөңгелек үстел» стратегиясы бойынша жұмысты ұйымдастыру үшін дайындық кезеңі ретінде игерілетін тақырып бойынша материалдарды жүйелеуге көмектеседі. Жүргізілген жұмыстың рефлексивті талдауы жұмысымыздың барлық кезеңдерінде ұшырасады, бірақ келесі кезеңде - «Екі қатарлы дөңгелек үстел» стратегиясын қолдану кезеңінде рефлексия тыңдаушылар іс-əрекетінің негізгі мақсатына айналады. Бұл жерде тыңдаушылар екі топқа бөлінеді. Бірінші топ «ішкі» шеңберді, ал екінші топ сыртқы шеңберді құрайды. «Ішкі шеңбердің» тыңдаушылары проблема бойынша өз ойларын еркін білдіреді. «Сыртқы» шеңбердің тыңдаушыларының пікірі бойынша, «ішкі» шеңбер тыңдаушыларының маңызды ой пікірлері тіркеледі, дəлелді түсініктемелері дайындалады, оң сəттері белгіленіп алынады жəне өз тілектерін жазады. Бұл жұмысты қорытындылау сəтінде өзім тренер ретінде тыңдаушылардан ауызша немесе жазбаша түрде тұжырымдарын қалыптастыруды өтіне отырып, кейін өз ескертпелерім мен түсініктемелерді ұсынамын. Нəтижесінде, рефлексияның аталмыш түрі тыңдаушылардың танымдық белсенділіктерінің мықты құралдарының біріне айналады, тыңдаушылардың əрқайсысында игерілетін материалға деген өзіндік қарым-қатынастың қалыптасуына жəне сын тұрғысынан ойлау дағдыларын дамытуға септігін тигізеді. «Айналмалы бекеттер» стратегиясы бойынша курс тыңдаушыларының білімдері бір-бірінің көмегімен толығады, яғни тыңдаушылар бірін-бірі дамытады. «Эссе жазу» стратегиясын ой толғау кезеңінде қолданған тиімді. Мұнда тыңдаушылар тақырыптың ішкі сырын терең түсініп, өз пікірін, өз ойын дұрыс жеткізіп, оқу материалының негізін анықтап, сол арқылы оларды өмірмен байланысын жазады.Cəтті ұйымдастырылған тілдік дағдыларды қалыптастыру жұмыстары ғана тыңдаушылардың коммуникативті жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал етеді,сонда ғана ол өз мүмкіндіктерін толық жүзеге асыруға ұмтылады. 26

«Болжам» стратегиясы оқиға мазмұны арқылы тыңдаушыны қиялдату, ойын, сыни көзқарасын дамыту арқылы проблемалық мəселе туғызады. Осы орайда əр топқа тапсырмалар беру арқылы тыңдаушылардың қиялдауына еркіндік беріледі. Тыңдаушылар арасынан қиялы озық, ойы жүйрік мұғалімдер анықталып, олар пікірі арқылы өзгелерден дараланып отырады. Сын тұрғысынан ойлаудың əдістемелік тəсілдерін оқу үрдісінде тиімді қолдану маңыздылығы мынада: - уəждің артуы; - дербес іс-əрекеттің артуы; - ойлаудың белсенді болуы; - тыңдаушылардың білімі мен біліктілігінің жан-жақты дамуы; - логикалық ойлау жүйелілігін меңгеру. Сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдану нəтижесінде жеке тұлғаның қабілеттері жандана түседі жəне білім парадигмасы қалыптасады.Нəтижесінде теорияны тəжірибе негізінде қолдана алатын,шығармашылық қабілеті жоғары ,өз ойы мен əрекетін сынай,реттей жəне бағалай алатын тұлға қалыптасады.Болашақта мұғалімдермен сыни тұрғыдан ойлауды дамытуға арналған іс-əрекеттерді ұйымдастыра отырып,білімді ,сыни ойлауға қабілетті оқушыларды тəрбиелеп шығаратынымыз сөзсіз. Белсенді оқыту стратегияларын ұтымды қолдану арқылы төмендегідей нəтижеге қол жеткіздім: -тыңдаушылар жеке, жұпта жəне топта жұмыстану арқылы нəтижеге қол жеткізуге болатындығын түсінді; -тыңдаушылардың бірін-бірі үйрету арқылы өз бетімен тақырыпты меңгере алатындығына сенімдері артты; -шығармашылық тапсырмаларды орындады; -алған білімдерін əр түрлі деңгейдегі тапсырмаларды орындауда қолдана алды. Сонымен сабақта қолданылған барлық стратегиялар логикалық тұрғыда бір-бірімен өзара байланысты, бір сызыққа түзіліп, өзара бірін-бірі толықтырады. Білім санатына сəйкес жаңа ақпарат жүйеленеді, сондай-ақ, өз қатынастарын əзірлейді жəне дəлелдемені нығайту бағытында мақсатты жұмыс жасайды. Бұл түрлі жұмыстардың: жекелей, топпен жəне жұппен жұмыс жасау түрлерімен үйлесіп жатады. Түрлі əдістерді, жұмыс түрлері мен оқыту стратегияларын сəтті ұштастыра білу нəтижесінде, бұл тыңдаушылардың танымдық қызығушылықтарының дамуына, жаңа білімнің тиімді игерілуіне жəне алған ақпаратты сын тұрғысынан ойластыруына септігін тигізеді. Білім беру сапасын жақсартуға септігін тигізетін əдістердің жəне оқыту стратегиялары түрлерінің маңызы орасан зор. Тренер ретінде солардың ішінен сабақта нақты педагогикалық міндеттерді шешу үшін аса қолайлыларын таңдап алып жəне олардың тəжірибе жүзінде пайдалануын тиімді жоспарға енгіздім.Нəтижесінде тыңдаушылардың арасында тұлғааралық қатынастарды 27

жақсара түсті, əдіс-тəсілдер оқыту үдерісін белсенді етуге септігін тигізді.Тыңдаушылардың сын тұрғысынан ойлау қабілетін дамыта отырып,білімнің тиімді игерілуіне көмектесті. Тыңдаушылар шығармашылық қабілетін шыңдау үшін, өз тəжірибесінен мысал келтіруге жəне өзіндік көзқарасын білдіруге сын тұрғысынан ой жүгіртіп, пікірлерін, өзіндік мен тұжырымдамасын ортаға салуға жұмыстанды.Топтағы мұғалімдер өз пікірлерін білдіре отырып, ойлау, талдау, іздену қабілеттерін жүйелі ойлауын дамытты. Зерттеушілік əңгіме кезінде бақылау жəне бағалау нəтижесінде айналасындағылардың пікірін тыңдай отырып, топ бірлескен шешімдер қабылдау үшін келісімге жетуге тырысты.Мерсердің «бірлескен ойлау» туралы идеясымен сабақтастырып, тыңдаушылар бір-бірімен ынтымақтастық орнатуға жəне қарым-қатынас жасауға бейімделді. Пайдаланған əдебиеттер: 1.ҚР 2011-2020 жж білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. 2.Мирсеитова С. Оқыту ізденіс ретінде жəне ізденіс оқыту ретінде.-Қарағанды, 2011ж. 3.К.С.Құдайбергенова Құзырлылық табиғаты –тұлғаның өзіндік дамуында. Əдістемелік құрал-2006ж. 4. «Педагог» респуб. ғылыми-əдістемелік, педагогикалық журнал 2014, №4. БІЛІМ САПАСЫН АРТТЫРУДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ Избасаров Ербол Хусаинович «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиал Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ, Тараз қаласы

Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауында «Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар бабалардың игі дəстүрін сақтай отырып,қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайларында жұмыс істеуге даяр.Олар қазақ,орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт, айбат, жылдам өркендеу үстіндегі күллі əлемге əйгілі, əрі сыйлы өз елінің патриоттары болады»-деп көрсетілгендей, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге тəн.Жас мемлекеттің болашағы–балабақша бүлдіршіндері. Олардың жас ерекшеліктеріне сай талап қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақты мүмкіндіктерін анықтап, соған негіздеп оқыту – бүгінгі күннің өзекті мəселесі. Қ Р «Білім туралы» заңында білім беру жүйесін қайта қарау, білім беру мəселелерін алдыңғы қатарлы елдердің деңгейінде жабдықтау қажеттілігіне тоқталған. Сол сияқты Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңында педагогика қызметкерлері балалардың алған білімдерінің мемлекеттік стандарттан төмен болмауына күш салуға, олардың өзіндік жеке шығармашылық қабілеттерінің көрінуі мен даму үшін жағдай жасауға міндетті деп атап көрсетілген.Бұл міндеттерді шешу қазіргі педагогикалық зертеулер 28

нəтижелері көрсетіп отырғандай жаңартылған əдістемелік жүйенің оқыту процессінде іске асуы үшін оны технологияландырудың қажет екеніне келіп тіреледі. Өйткені, дəстүрлі оқу үрдісінің нəтижесінде білім заңы талап етіп отырғандай, əр баланың мемлекеттік стандарттан төмен болмайтын білім алуын, олардың міндеттері мен құқықтарын қамтамасыз ету мүлдем мүмкін емес. Жаңашылдық білім беру саласының алдында тұрған жаңа міндеттерді сəтті орындаудың негізгі шарттарының бірі болып саналады. Олар оқу-тəрбие жұмыстарының тиімділігі мен өнімділігін арттыруға септігін тигізеді. Білім беру саласында жаңалықтар енгізбестен бұрын, қоғамдық еңбектің басқа салаларына сəтті түрде жаңалықтар енгізу қиынға соғады. Қазіргі кезеңде еліміздің білім беру ұйымдарында оқыту процесін ізгілендіру мақсатында көптеген жұмыстар жасалуда. Мектепке дейінгі білім беру жүйесін реформалаудың демократияландыру жəне ізгілендіру ұстанымдары оқыту мен тəрбиелеудің əдістемелік жүйесінің, яғни оқыту жəне тəрбиелеу мақсатының, мазмұнының, əдістерінің, формалары мен құралдарының біртұтас жəне жүйелілік өзгеруін көздейді. Осындай мазмұнды əдістемелік жаңартудың негізінде дəстүрлі «үйретуші» балабақшасының орнына шығармашылық пен жасампаздыққа негізделген жаңа мектепке дейінгі мекеме модельі өмірге енуі тиіс. Білім мазмұнын қалыптастырудың осындай жаңа жолдарын қолдану нəтижесінде балаларды мектепке даярлауды интенсивтендіру мен оңтайландыруға əкелетін оқыту мазмұны мен əдістерінің үйлесімділігі артып, оқытудың тиімділігі күшейеді. Сондықтан да, балалардың ой-өрісін, ұлттық мəдениетін, ұлттық рух пен сана сезімін дамытып,алғыр тұлғаны қалыптастыруда мектепке дейінгі мекемелердің ұйымдастырылған оқу іс-əрекетінде инновациялық технологияларды қолдану үлкен жетістіктерге жетелеуде. ХХІ ғасыр табалдырығында тұрған адамзат дамуының жаңа кезеңінде – білім беру прогресінің ең маңызды факторларының бірі болып саналатын кезеңге келіп жетті. Бұл міндетті шешу үшін əр бір балабақша ұжымы, əр педагог тəрбиеші күнделікті ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерге батыл жол ашарлық қарым-қатынас жасаулары керек. Оқыту түрлерін, əдістері мен құралдарын одан əрі жетілдіріп, тиімді тəсілдерді нəтижелі қолданудың жолдарын іздестірулері қажет. Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған басты міндеттемелеріміздің бірі – оқытудың əдіс-тəсілдерін үнемі жетілдіру болып табылады. Мектепке дейінгі мекемелер басқада білім беретін институттар сияқты қоғамдық қатынастарда жұмыс істегендіктен, оның жағдайы көптеген сыртқы факторлармен, əлеуметтік ортамен қарым-қатынасының сипатымен анықталады. Қоғамымыздағы өзгерістер мектепке дейінгі білім беру жүйесіне де елеулі жаңалықтар əкелді. Соңғы уақыттағы демократиялық жаңарулар тəрбиешілердің, педагогтардың жəне əдіскерлердің шығармашылық қызметіне заңды түрде еріндік берді. Педагогтардың алдында мектепке дейінгі мекемелердегі жаңа заманның мақсаттарымен сұраныстарына жауп беретін, жоғары деңгейде баланың жан-жақты дамуына əсер ететін технологияны 29

таңдау міндеті тұр.Осындай тарихи кезеңде адам мен мемлекеттің қарымқатынасының мəні өзгереді. Нарықтық жағдайда ол жеке тұлғаның мүддесі мен қажеттілігінің өсуне қызмет етуге бағытталды. Мектепке дейінгі педагогика адамзаттың сұраныстарынан қалмауға тырысады, оқыту мен тəрбиенің қиындығы мен қайшылықтарын алдын-ала білуге ұмтылады, сонымен бірге білім беру жүйесінің жүйесінің дамуына қоғамдық мүдделер негіз болады. Қоғамдық мүдделер мен қажеттіліктер əлеуметтік тапсырысты құрайды. Мектеп жасына дейінгі балаларды мектепте оқытудың мəселесін қарастыра отырып В.Никитин былай атап өтеді: «егер мектептерді мектепке дейінгі тəрбие жүйесінің баланы мектепке дайындау деңгейі қанағаттандырса, енді инновациялық мектептердің пайда болуы баланың жеке тұлғалық, танымдық, ойлау белсенділігі түрлі қызметтерде өздігінен сауалдарды шеше алатын сапасы жаңа талаптарды ұсынады».Бұл өз кезегінде білім беру үрдісінде мектепке дейінгі мекемелерде жаңа технологиялармен жұмыс істеу бағытының өзгеруін қажетсінеді. Бұл бағытта білім берудің əр түрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға жəне тəжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар. Сондықтан əр түрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен мектеп жасына дейінгі балалардың жас жəне психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тəжірибеде сынап қараудың маңызы зор. Қазіргі білім беру саласында тəрбиешілердің оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты жан-жақты маман болуы мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру тəрбиешінің интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық жəне де басқа көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тəрбие үдерісін тиімді ұйымдастыруға көмектеседі. Мектепке дейінгі тəрбие жүйесін жаңартуды түсіндірудің жəне ынталандырудың ерекше маңызы, мəні келесі ұғымдарды ашуда болып отыр. Əлемдік педагогикалық тəжірибеде «технология» ұғымының ену тарихына көз жіберсек, бұдан 15-20 жыл бұрын Отандық педагогикада технология ұғымы мүлдем дерлік қолданған жоқ. Жалпы, технология идеясы өте жаңа ұғым емес. Оқыту процесін технологияландыру туралы ойды осыдан 400 жыл бұрын Я.А.Коменский айтқан болатын. Оның ойынша оқыту «техникалық» болуы қажет, яғни нені үйретсе де, нені оқытса да табыссыз болмауы керек. Білім берудегі кез-келген техниканың өзегі Я.А.Коменскийден кейінгі педагогикалық технология элеметтерін Г.Песталоций еңбектерінен кездестіруге болады.Ғылыми педагогикалық əдебиеттерді сараптау нəтижелері «новация» мен «инновация» ұғымдарын жеке-жеке қарастыру керектігін көрсетеді.Дегенмен, əдебиеттерде осы екі ұғымның əртүрлі анықтамалары кездеседі.Инновация ұғымының энциклопедияларда да, сөздіктерде де əртүрлі анықтамаларын кездестіруге болады. Инновация ұғымы жалпы энциклопедияның жаңа басылымында «инновация, жаңалық, жаңару– техникалық жəне технологиялық жетістіктер мен ашылымдардың немесе жаңалықтардың іс жүзіндегі қолданысы» деген анықтама беріледі. 30

Ал, сөздікте «новация – бір нəрсенің ішінара жаңаруы, яғни қандайда бір бөлігінің, қасиетінің, байланысының өзгеруі» делінсе, «инновация – мүлдем жаңа нəрсе, жаңалық » ретінде пайымдалады. «Инновация» сөзі латын тіліндегі іn (ішіне) novus (жаңа) сөздерінен құралып «жаңарту», «өзерту», «жаңашылдық», «жаңалық» деген мағынаны білдіреді.Яғни педагогика ғылымында жаңа əдістерді,тəсілдерді, құралдарды, бағдарламаларды пайдалану.Бұл ұғымдар К.Ангеловский, В.Загвязинский, В.Ляудис, Л.Подымова,М.Поташник,А.Пригожина, В.Сластенин, Т.Шамова, Н.Юсуфбекова сияқты ғалымдардың еңбектерінде кеңінен ашылған. Қазақстанда «инновация» ұғымын пайдалануды қазақ тілінде анықтаған ғалым профессор Н.Нұрахметов.Ғалым «инновация, инновациялық үдеріс деп отырғанымыз – білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану жəне таратуға байланысты бір бөлек қызметі» деген анықтаманы ұсынады. Ал, Қ.Құдайбергенова «инновацияны»- нақты қойылған мақсатқа сай алынған жаңа нəтиже деп есептеп төменднгідей аудармалар жасаған «инновация»-жаңалық,«нововедение»-енген жаңалық, «новое»-жаңа, «новшество»-жаңалық, «инновационныйпроцесс»- жаңарту үдерісі. Алайда, инновация ұғымының шығу кезеңі мен тарихын дəл анықтау мүмкін болмаса да, бұл ұғым қоғамдық ғалымдарға жаратылыстану ғылымдарынан келген деп есептеледі. Өйткені, инновациялар көбіне агрономия, өнеркəсіп жəне медицина салаларында кеңінен қолданылады. Инновациялар қоғамның пайда болу кезеңінен бері жүзеге асырылып келе жатса да, педагогикалық категория жуырда ғана қолданысқа енгізілді. Мұның басты себептерінің бірі – олардың мағынасының түрліше түсінілуінде. Кейбір ғалымдар инновациялардың анықтамасын берер кезде оның түрлеріне де ерекше тоқталып өтеді. Кейбіреулері білім берудің мақсаттары мен міндеттеріне негізделетін жаңалықтарды: материалдық жəне рухани, құрылымдық жəне технологиялық, негізгі, іргелі, стратегиялық жаңалықтар деп бөлсе; ал біреулері білім беру саласы мен ұйымдарындағы жаңалықтарды: жаһандық, жекелеген, ұйымдық жəне спонтандық, ірі жəне ұсақ, сырттан əкелінген, ішкі жəне сыртқы жаңалықтар деп бірнеше түрлерге ажыратады. Білім берудегі жаңалықтарды жіктеу барысында инновацияның адам қызметінің ең маңызды түрлерінің бірі екендігін ескерген жөн. Бұл қызметті қатаң шектеуге жəне бөлшектеуге болмайды. Білім берудің барлық құрамдас бөліктері мен аспектілеріне жаңалық енгізу қиын, тіпті мүмкін емес болғанымен, оларды құрамдас бөлікке біріктіру одан сайын қиынға соғады. Сондықтан білім беру мазмұнындағы жаңалықтар міндетті түрде ұйыммен жəне тиісінше, жұмыс істеу əдістемесімен өзара ықпалдасып отырады. Қазіргі уақытқа дейін ғылыми əдебиеттерде инновациялық үдерісті мынадай кезеңдерге бөледі: 1.Идеяның немесе инновация тұжырымдамасының пайда болу кезеңі мұны шартты түрде, іргелі де қолданбалы ғылыми зеттеулердің нəтижесі болып табылатын жаңалықтың ашылу кезеңі деп те атайды. 31

2.Ойлап табу кезеңі, яғни қандайда бір нысанға, материалдық немесе рухани өнім үлгіге айналған жаңалықты құру немесе ашу кезеңі. 3.Жаңалықты енгізу кезеңі,мұнда ойлап табылған жаңалық іс жүзінде қолданысқа еніп, қайта өңделеді жəне жаңалықтан тұрақты нəтиже алынады. Бұдан кейін жаңалық өз бетінше өмір сүре бастайды да, инновациялық үдеріс жаңалыққа деген алғырлық қалыптасқан жағдайда келесі кезеңге аяқ басады. Жаңалықты пайдалану кезінде мынандай кезеңдер орын алады: 1.Жаңалықты тарату кезеңі, мұнда жаңалық кеңіненқолданысқа енгізіліп, жаңа салаларға кіреді. 2.Нақты бір салада жаңалықтың үстемдік ету кезеңі, мұнда жаңалық бұрынғы жаңашылдық қасиеттерін жоғалта бастайды да оны едəуір тиімді жаңалықпен ұтымды алмастыру үдерісі қарастырылады. 3.Жаңалықтың қолдану аясын қысқарту кезеңі, мұнда жаңалық жаңа өніммен алмастырылады. Инновациялық білім беру үдерісінің мəн-маңызы, біздің пікірімізше, оның инновацияны бастау, жаңа өнімдер мен мəмілелерді дайындау, оларды нарықта сату жəне одан əрі қолданысқа енгізу жөніндегі мақсатты іс-əрекеттер тізбегін қамтитығынан көрінеді. Инновациялық білім беру үдерістерін басқаруды кəсіби қалыптастырудың тиімділігін бағалау критерийлеріне инновациялық білім беру үдерісінің шынайылығы, жүзеге асырылғыштығы (ресурстық қамтамасыз етілу деңгейі), инструменталдылығы (басқарылғыштығы), инновациялық деңгейі, гуманитарлығы, өңделгендігі жəне таралу мүмкіндігі жатады.Ғылыми-педагогикалық əдебиеттерде инновациялардың төмендегідей түрлерін бөліп көрсетеді: білім беру мазмұнындағы инновациялар, оқыту технологиясындағы инновациялар, білім беру жүйесінің тəрбиелеу функциясы саласындағы инновациялар, педагогикалық құралдар жүйесіндегі инновациялар. Көп жылдар бойы білім беру жүйелерінің дамуы экзогенді (жүйеге сырттай қатысты) факторлармен анықталып келеді. Мұның өзі осы дамудың қажетті жағдайын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ Қ Р ғылыми əлеуеті көптеген бағыттары бойынша əлемдік деңгейге сəйкес келеді. Сондықтан ол білім берудегі инновациялық саланы дамытуға негіз бола алады деп нақты айта аламыз. «Білім беру»- оқыту нəтижесі. Тура мағынасында ол оқып-үйретілетін пəн туралы түсініктің, ұғымның қалыптасуын білдіреді. Білім беру деп табиғат пен қоғам жайындағы ғылымда жинақталған білім, білік, дағды жүйесін жеке тұлғаның меңгеруін жəне оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін айтады. Технологиядеп əдетте алдын ала берілген қасиеттерге ие материал алу мақсатында бастапқы материалды қайта өңдеу үрдісін айтады. Көптеген ғалым-педагогтар кез-келген əрекет технология болады, не болмаса өнер болады деп атап өтеді. Өнер интуицияаға негізделсе, ал технологияғылымға негізделеді. Технология деген сөздің өзі грек тілінен туындап, «tache» - өнер, 32

шеберлік, «logos» - ғылым,заң дегенді білдіреді. Сонымен біз «инновация», «білім беру», «технология» ұғымдарының мəнін ашып көрсете отырып, өз тұрғымыздан осы үш ұғымның бірлігінде «инновациялық білім беру технологияларына білім, білік, дағды жүйесін жеке тұлғаның меңгеруін жəне оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін қамтамасыз ететін арнайы жобаланған, əзірленген жаңа енгізілімдерді оқу үрдісінде іске асыру біліктерінің жүйелі жиынтығы» деген анықтама бердік. Инновациялық үдерістің негізі– жаңалықтарды қалптастыру, қолданылу, жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез-келген жаңа əдіс жекелік, сондай-ақ уақытша жоспарға жатады. Бұл яғни, бір тəрбиеші үшін табылған жаңа əдіс, жаңалық болса басқа тəрбиеші үшін өтілген материал тəрізді. Инновациялық мəселелермен айналысып жүрген бірқатар ғалымдардың еңбектерін, жазған анықтамаларынқарастырып, талдай келе бізбұл ұғымның түп-төркінін белгілі уақыт арасында жаңашыл идеяны қайта қарау, жаңалау деп айтқанды жөн көрдік. Сəл ертерек кездің өзінде белгілі қолданылып жүрген идеялар жаңа бағытта ұсынылса, мұның өзі инновациялы деп аталған. Осыларды негізге ала отырып, инновацияны «жаңалық», «жаңа əдіс», «өзгеріс», «əдістеме», «жаңашылдық», ал инновациялық үдерісіті «жаңа əідістеме құралы» деп ұғатын боламыз. Қолданылған əдебиеттер тізімі: 1.Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан 2014ж. 2.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана, 2007. 3.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жж арналған мемлекеттік бағдарламасы //Егемен Қазақстан 14 желтоқсан 2010ж. 4.Нағымжанова Қ.М. Инновациялы-креативтітехнологиялар. - Өскемен, 2014.

РАЗВИТИЕ МАТЕМАТИЧЕСКОЙ ГРАМОТНОСТИ В РАМКАХ ОБНОВЛЕННОГО СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ Нургазинова М.К. старший преподаватель кафедры инновационных технологий и методики преподавания естественнонаучных (гуманитарных) дисциплин филиала АО «НЦПК «Өрлеу» ИПКПР ЗКО»

Обязательство помнить великую истину достойно восхищения; а обязательство жить в соответсвии с ней – это уже мудрость» Уильям А.Уорд В Послании Президента Республики Казахстан–Лидера нации Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Третья модернизация Казахстана: глобальная конкурентоспособность» отмечено, что «прежде всего должна измениться роль системы образования. Наша задача – сделать образование центральным звеном новой модели экономического роста. Учебные программы необходимо нацелить на развитие способностей критического 33

мышления и навыков самостоятельного поиска информации» [1]. Для определения качества образования проводятся Международные исследования PISA, TIMSS и др. В этих исследованиях принимают участие все ведущие страны мира, и они, внимательно исследовав их результаты, делают необходимые выводы. На исследованиях PISA наша страна принимала участие в 2009,2012 и 2015 годах. Ее цель–определение читательской, математической и естественнонаучной грамотности 15-летних учащихся. Казахстанские учащиеся по читательской грамотности заняли соответственно 59 и 63-е места, по математической грамотности 53-е и 49-е места, а по естественнонаучной грамотности соответственно 58-е и 52-е места. Эти показатели оказались намного ниже, чем средний показатель по странам ОЭСР. На основе внимательного анализа было определено, что учащиеся Шанхая (Китай), Сингапура, Гонконга (Китай), Финляндии, Южной Кореи, Японии, Тайвани, Канады и Новой Зеландии стабильно показывают высокие результаты. Чтобы определить страны-призеры в области образования, были изучены показатели Международных исследований PISA, TIMSS и PIRLS. В этих странах осуществляется образовательная политика, подготовленная на научной основе. Изучив истории успеха стран-призеров мы видим, что их общей целью является: сохранение национальных особенностей и культуры, традиционных ценностей и приоритетов, сохранение и развитие родного языка, реализация воспитания творческой, неординарно мыслящей, гармоничной и духовно богатой личности и повышение профессиональной компетентности учителей. Из этого следует главная цель – воспитание человека. Реформа в области образования проводится один раз в 10 лет. Сначала проводятся необходимые научно-исследовательские работы (НИР) и эксперименты,затем их результаты представляются для широкого общественного обсуждения. Сингапур, в 1970-1980 годы, решая такие проблемы, смог поднять качество образования от «неудовлетворительного» уровня до «удовлетворительного» уровня. Успешно проводя все необходимые работы по достижению последующих уровней на научной основе, Сингапур и Южная Корея с 1999 года, Гонконг с 2000 года, проводят системную работу по переходу от уровня «очень хороший» на уровень «отличный».Чтобы поднять качество системы образования, необходимо поднять качество ее подсистем. На основе исследований, проводимыми учеными компании «MsKinsey&Company» было определено, что система образования имеет 8 подсистем. Они: -стандарты и учебные программы; -учебная литература; -качество профессионализма педагогических кадров; -оценка качества образования; -духовно-нравственное и патриотическое воспитание; -научно-исследовательские работы; 34

-система управления; -материально-техническая база. Если качество этих составляющих будет высокой, то качество образования тоже будет высокой [2]. По актуальным направлениям развития системы образования и повышения квалификации сотрудники филиала АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по ЗКО прошли обучение в Южной Корее, Сингапуре, Великобритании, Франции, Австрии, Австралии и активно внедряют опыт данных стран в практику работы. На протяжении уже многих лет система образования Сингапура постоянно находится либо на самом верху, либо на одной из верхних позиций большинства международных рейтингов образования. Люди, которые постоянно учатся, говорят о том, что нужно смотреть вперед и идти навстречу новым вызовам. Одной из отличительных особенностей таких людей является заразительное желание продолжать двигаться в будущее, используя новые педагогические идеи, диктуемые временем, генерировать все новые и новые вызовы и жить с таким ощущением, что есть еще что-то, чему можно поучиться и чего можно достичь. Они понимают, что нельзя завоевать мир, стоя на якоре в тихой гавани, нужно пройти какой-то процесс, чтобы развить свои навыки. А это требует терпения, упорства и наличия цели. Стараться следовать совету немецкого поэта и философа Гете: «Стремитесь жить так, чтобы не провести ни одного дня, не увидев какоенибудь совершенное произведение искусства, не услышав фрагмент какойнибудь чудесной музыки и не прочитав какую-нибудь прекрасную книгу». Режим роста, подчиненный строгой дисциплине:  Я ежедневно читал, чтобы развиваться.  Я ежедневно слушал, чтобы расширить свой кругозор.  Я ежедневно думал, чтобы применять то, чему я научился.  Я ежедневно создавал архив, чтобы сохранить то, чему я учусь. Для того чтобы приспособиться к такого рода режиму, потребуется изменить свою ментальную установку. Если есть развитие, рост, есть чему учиться, то человек не находится в стадии апатии, а бодр и готов покорять вершины жизни [3]. Сегодня, в век современных компьютерных технологий, педагогу приходится все время штурмовать новые вершины знаний. Одной из таких «вершин знаний» для нас является переход на обновленное содержание образования. Система образования должна быть конкурентоспособной, чтобы все учащиеся могли быть готовы к этому процессу. С этой целью и была разработана новая программа среднего образования РК. В разделе «Среднее образование» Государственной программы развития образования и науки РК на 2016-2019гг. указаны Целевые индикаторы: 1.доля школ, перешедших на обновленное содержание образования по опыту НИШ, в 2016 году -1 класс, в 2017 году-2,5,7 классы; в 2018 году 35

3,6,8,10 классы, в 2019 году- 4,9,11,12 классы [2]. Профессор Питер Сендж определяет обучение как процесс, который продолжается в течение какого-то времени и всегда включает в себя мышление и действия. Далее он говорит: «Обучение – процесс исключительно контекстуальный... оно происходит в контексте чего-то значимого, когда тот, кто учится, предпринимает действие. Стремясь настроиться на постоянное обучение, или работать в организации, в которой существовала бы атмосфера роста, искать секрет роста в окружающих людях. Постоянного обучения ничем не заменишь. Для решения вышеназванных педагогических задач, проводятся курсы повышения квалификации педагогов филиалом АО «Өрлеу» национальным центром повышения квалификации по ЗКО. На курсах повышения квалификации заострено внимание на обучении функциональной математической грамотности. Основная цель которой - развитие профессиональных компетенций учителей математики по использованию стратегий активного обучения учащихся и подготовки их к выполнению заданий программы PISA. Математическая грамотность – что это? Под математической грамотностью понимается способность учащихся: -распознавать проблемы, которые возникают в окружающей действительности и могут быть решены посредством математики; -формулировать эти проблемы на языке математики; -решать эти проблемы, используя математические знания и методы; -анализировать использованные методы решения; -интерпретировать полученные результаты с учетом поставленной проблемы; -формулировать и записывать окончательные решения поставленной проблемы. Исследования PISA осуществляется по четырем математическим областям: 1. Область «Пространство и форма» касается пространственных и плоских геометрических форм и их свойств. Другое название этой области – геометрия. 2. Область «Изменения и отношения» наиболее тесно связана с алгеброй. 3.К области «Неопределенность и данные» относятся вопросы вероятностного и статистического характера. Эту область можно также назвать вычисление вероятности и статистика. 4.Область «Количество» включает в себя количественные соотношения и закономерности. К этой области относятся такие понятия как количественные представления, вычисление площади и объема, устный счет, приближенное вычисление и понимание смысла математических операций. Эта область наиболее тесно связана с арифметикой. Эти математические области предлагаются в различных контекстах: задачи из области личной жизни (личное),задачи связанные с 36

профессиональной деятельностью (профессиональное), связанные с обществом (публичное), и научно-ориентированные задачи (научное). Этим подчеркивается важная роль, которую математика играет в современном мире. Слушатели на курсах подбирают задания, которые помогут нашим ученикам применить свои знания на практике и отвечают на вопрос как знания, полученные на данном уроке, ученик сможет применить в дальнейшей жизни. Вот при изучении в 8 классе темы: «Решение задач с помощью системы уравнений» можно рассмотреть следующее задание. Одна сторона прямоугольника на 5 см меньше другой. Площадь его – 150 см . 1) Найдите стороны прямоугольника. 2) Сколько фрагментов фотографии 5х5 нужно использовать для заполнения данной рамки? 3) На уроке технологии девочкам было дано задание составить фрагмент корпе удовлетворяющий условию задачи. Сколько треугольников понадобится для данного фрагмента? Самое главное подбирать на уроках задания творческого характера, выполняя которые ученик сможет вникнуть в суть вещей, заняться поиском и анализом информаций. В период с 05 декабря по 15 декабря 2016 года я прошла курсы по подготовке тренеров по образовательной программе повышения квалификации педагогических кадров по предмету «Математика» в рамках обновления содержания среднего образования Республики Казахстан, разработанный Центром педагогического мастерства АОО «Назарбаев Интеллектуальные школы» и изучив Руководство для тренера, Руководство для учителя, которые являются методическими пособиями, разработанными на основе Образовательной программы курсов повышения квалификации учителей по предмету «Математика» в рамках обновления содержания среднего образования Республики Казахстан и предназначено для обучения как на курсах повышения квалификации, так и в посткурсовой период, и с которым во время курсов будем советовать учителям не расставаться, я уже использую для улучшения своей практической деятельности. Успех работы зависит от того, какими источниками информации будет пользоваться учитель. На этих курсах мы познакомились с содержанием и структурой обновленного ГОСО, улучшениями учебников в части интерпретации учебного материала (проект), осваивали новые педагогические подходы и активные формы обучения.Изучили содержание критериального оценивания. Целью курса повышения квалификации является ознакомление учителей с содержанием обновленной образовательной программы среднего образования Казахстана путем внедрения новых методов и подходов в обучение. Обучение по обновленной образовательной программе в рамках повышения квалификации позволяет внести значительный вклад в реформирование системы образования в Казахстане. В руководстве представлена информация о Программе, ее цели и задачах, ожидаемых результатов от реализации Программы, а также включены 37

учебный план и планы уроков для обучения учителей. Кроме того, в Руководстве предлагаются учебные материалы, предназначенные для оказания поддержки учителям предмета«Математика» в процессе курса повышения квалификации. Ресурсы, указанные в руководстве, окажут содействие учителям при планировании и реализации уроков. Учителя в процессе обучения ознакомятся со всеми частями Программы, принципами обучения, а также всесторонне изучат методы, подходы и навыки, необходимые для успешных учителей. У учителей будет возможность подумать о проверенных в практической деятельности подходах и предложить эффективные методы планирования на основе приобретенных в ходе обучения знаний и информации. Учебная среда должны быть преобразованы так, чтобы позволить слушателям приобрести навыки творческого мышления, гибкого решения проблем, инновационные навыки и навыки совместной работы, необходимые для того, чтобы быть успешными в работе и жизни. Какого типа товарищи по команде понадобились бы нам, чтобы достичь цели. Преуспевающие люди на первое место ставят своих людей, поэтому пользуются их уважением. А когда лидер еще и сам подает пример своей работой, то преданность последователей практически не имеет границ. Питер Друкер замечает: «Лидерство поднимает видение человека на более высокий уровень, повышает стандарты его деятельности, формируя личность, выходящую за пределы обычных ограничений. Другими словами, чтобы оценить деятельность лидера, посмотрите на его людей» [3]. Мы должны работать вместе. Мы– одна команда и вместе достигаем своих целей. Люди, вместе работающие над реализацией общего видения, могут приобрести невероятно полезный опыт. Опыт, ценность, методы познания – новые ключи современного образования, как и само образование, есть движущая сила развития общества, в целом, и личности, в частности. Анализируя активность слушателей на курсах, их ответы, способы решения ими заданий, я пришла к выводу, что математическая грамотность действительно расширяет кругозор, формирует мировоззрение, интерес к осознанному обучению, создает мотивацию для выполнения более сложных заданий. Слушателям нужны наставники, которые помогут в полной мере раскрыть их потенциал и добиться успеха. «Успех не в том, что люди знают, а в том, что они могут сделать с тем, что они знают!» Литература: 1.Послание Президента РК-Лидера нации Н.А.Назарбаева народу Казахстана Третья модернизация Казахстана: глобальная конкурентоспособность». –2017 г. 31 января. 2. Кусаинов А.К. Кризис в системе среднего образования: пути выхода. – Алматы: «Rond&A»,2016–63с. 3. Максвелл, Д. Путь клидерству – путь к золоту; пер. с англ. Л.А.Бабук. – Минск: «Попурри», 2009. – 320 с. 38

КƏСІПТІК БІЛІМ БЕРУ НЕГІЗІНДЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПƏНДЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ Умарова Назира Сексенгалиевна Батыс Қазақстан облысы, Орал қаласы Батыс Қазақстан АТИСО Академиялық колледжі Арнайы экономикалық пəндер оқытушысы

Осы заманғы білім беру мен кəсіптік қайта даярлау, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық экономиканы дамыту қажет. Білім беру реформасы табысының басты өлшемі тиісті білім мен білік алған еліміздің кез келген азаматы əлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу болып табылады Н.Ə.Назарбаев Қазіргі уақыттағы кəсіптік білім беру негізінде негізгі мақсаттардың бірі инновациялық білім беру технологиялары түрлерін, интерактивті оқытуды, оқыту барысының жаңа əдістері мен тəсілдерін белсенділікпен қолдана отырып, жүзеге асыру болып табылады . Нəтижесінде жоғары деңгейде дамыған, коммуникативті ептіліктерді меңгерген, ауыспалы ортаға бейім, алғыр, бəсекеге қабілеті бейімделген тұлға дайындау өзекті мəселелердің біріне айналып отыр. Ғылыми зерттеу деңгейі ретінде кəсіби білім алу жүйесін жаңғырту саласында, жұмысшы кадрлардың зəрулігін еңсеру үшін қолданбалы мамандықтардың заманауи орталықтарын құру үшін оқу барысында дуалды оқыту жүйесін енгізудің, заманауи оқыту əдістемесінің түрлері –коучинг əдістемесін енгізудің, кəсіби білім беру жүйесіндегі заманауи технология ретінде – «кейс-стади» əдісін қолдану тиімділігін жəне оны пайдаға асыруды анықтауды алуға болады. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының 8-бабында «Білім беру жүйесінің басты міндеті - оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық коммуникациялық желілерге шығу, ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға жəне кəсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» - деп атап көрсеткендей, қазіргі кезеңде əрбір мұғалімнің алдына қойып отырған басты міндеттерінің бірі- оқытудың əдіс-тəсілдерін үнемі жетілдіріп отыру жəне жаңа педагогикалық технологияны меңгеру [1]. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты жолдауында білім мен кəсіби машық – заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары. Кəсіби-техникалық жəне жоғары білім ең бірінші кезекте ұлттық экономиканың мамандарға деген 39

қазіргі жəне келешектегі сұранысын барынша өтеуге бағдар ұстауы керек.[2]. Қазіргі таңдағы еліміздегі білім беру жүйесіндегі ең басты міндеті – білім берудің ұлттық модуліне көшу арқылы жас ұрпақтың білім деңгейін халықаралық дəрежеге жеткізу. Қазіргі заман талабына сай пəн оқытушысы ғана болу аз, оқытушы - ұстаз, инноватор, иннотехник болуы тиіс. Мұғалім иннотехник дəрежесіне көтерілу үшін инновациялық технологияларды меңгеру керек, содан кейін пəн бойынша қандай тақырыпқа пайдалану керектігіне тиімді зерттеу жүреді. Яғни əрбір инновациялық технологияларды меңгереді, содан кейін меңгерген технологияларды апробациядан (сабақ барысында қолдану) өткізеді, мұғалім талдау жасай отырып, тақырыпқа сай технологияны таңдайды. Оқытушы білім алушының табиғи дарын, қабілетін ашу жас ерекшелігін ескере отырып, технология элементтерін тиімді пайдалана алу керек.Р.Наубетова өзінің «Кəсіптік білім беру орындарында инновациялық əдістер мен технологияларды кəсіби түрде оқыту» тақырыбындағы зерттеуінде былай деп тоқталған еді: Колледж түлегі жоғары деңгейде дамыған, коммуникативті ептіліктерді меңгерген, өзгермелі ортаға бейім, алғыр, бəсекеге қабілетті тұлға болуы тиіс[5]. Сондықтан, экономиканың барлық жаңалықтары мен өзгерістеріне толы кезеңінде оқыту іс–əрекетінде экономикалық пəндерді оқытуда батыл жол ашарлық инновациялық білім беру технологияларын, интерактивті оқытуды, оқу іс-əрекетінің жаңа əдістері мен тəсілдерін белсенділікпен қолдану – маңызды мəселелердің бірі болып табылады. Ол үшін оқыту үрдісіне жаңа жəне бұрын қолданылған озық тəсілдер мен бағыттарды жетілдіре енгізу қажет. Олардың ішінде оқытудың инновациялық технологиясы айрықша орын алады. Қазіргі заманғы оқыту технологияларына келесі талаптар қойылады: ● оқыту мақсатының нақты қойылуымен, оның ғылыми негізделуі, іс əрекетінің нəтижесінің жоғары сапалы болуы; ● оқу материалын толық қабылдау мүмкіндігінің болуы; ● оқу процесінде қарым - қатынастың еркін болуы; ● оны үнемі жетілдіріп, толықтырылып отыру мүмкіндігінің болуы туралы айтты. Білім беру мекемелерінің алдына қойып отырған мақсаты - инновациялық оқыту технологиясы арқылы оқу мен тəрбие жұмысын дамыту, елдің əлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту бағытында жеке тұлғаға жүйелі, нақты білім беру. Инновациялық педагогикалық технологияларды қолдану оқу процесін сапалы түрлендіруге, жаңашыл жобаларды енгізуге, оны тиімді басқаруға негіз болып, əрбір білім мекемесінде өзіндік даму жолын табуға, əрбір мұғалімге өзінің əдістемелік жүйесін құруға септігін тигізер еді. Сондықтан қазіргі кезеңде оқытудың инновациялық технологияларын оқу орындарының практикасына белсенді түрде ендіру – қоғам талабы. Сондай ірі жобалардың бірі–оқытудың дуальді жүйесі. Оқытудың дуалдық жүйесінің элементтерін енгізу бағытында біраз жұмыстар 40

тындырылды. Құзіреттілігі жоғары мамандар даярлау жүйесінде дуалдық оқыту жүйесі маңызды орын алмақ. Өйткені бүгінгі күні дуалдық оқыту жүйесі əлемдегі кəсіптік–техникалық кадрлар даярлаудағы ең тиімді формасы болып табылады. Қазіргі кезде əлемдік тəжірибеде оқытудың дуальді жүйесі– кəсіптік-техникалық кадрлар даярлаудың ең тиімді жолдарының біріне айналып отырған жүйе болып табылады. Теория мен практиканы біріктірген бұл жүйе бойынша болашақ жұмысшылар оқу уақытының 70-80%-ын өндірісте, қалған 20-30%-ын оқу мекемесінде өткізеді. Яғни, білім мен шеберлікке бірдей баулынады. Оқу үдерісін дуальді форма бойынша ұйымдастыру үшін сабақ басталғанға дейін «колледж–кəсіпорын–студент» атты 3-жақты шарт жасалады, ол жерде оқу үдерісі кестесі (колледждегі теория сабақтары, практикалық сабақтар, кəсіпорында практикадан өту), əр нақты студентке кəсіпорыннан тəлімгер мамандар (инженерлер) бекітіледі, оқу мерзімі, оқу ақылары жəне т. б. көрсетіледі. Коучинг-заманауи оқыту əдістемесінің бір түрі ретінде қазіргі білім беру саласына кеңінен ұсынылап жүрген əдістердің бірі болып табылады. Коучинг əдісінің экономикалық пəндерді оқыту барысында топтық жұмысты ұйымдастыру арқылы оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттыруда зор үлесі бар. Нарықтық экономика кезінде қазіргі уақыттағы əртүрлі экономикалық құбылыстар мен мəселелерді таныстыру, олардың мəні мен маңыздылығын талқылауда топтық жұмыстардың үлесі зор. Коучинг – (ағылш.coaching) сөзбе-сөз аудармасы – тəлім ету, дайындау, жаттықтыру. Бұл — əріптестердің (коуч пен əріптесі) құпия, белсенді жəне жасампаз өзара əрекеттестік үдерісі. Коучинг – бұл психотерапия емес жəне емдеу емес. Бұл белгілі бір мақсатқа немесе дəрежеге жеткен жəне ары қарай дамып, өзіне жəне өзгелерге жаңалық ашуға дайын адамдарға арналған. Олар өзінің белгілі бір қасиетін өзгерткісі келетін адамдар, мысалы, өз жұмысын əлде қайда тез жəне жеңіл атқаруға немесе өзінің өмірін өзгертіп, өзіне пайдалы жəне ұнамды істер жасауға көбірек бос уақыт бөлгісі келетіндер. Яғни, негізінен өз өмірін жақсы жаққа қарай бұру. Коучинг – бұл мұғалімге білім алуға жəне дамуға, сол арқылы өзінің кəсіби қызметін жетілдіруге мүмкіндік беретін үдеріс. Өз қызметінде жетістікке жету үшін тренерге үдерісті білу жəне түсіну қажет, сонымен қатар коучинг өтетін мəн-мəтінге сəйкес келетін əртүрлі стильдер, дағдылар мен техникаларды меңгеруге тиіс. Бұл – ұзақ уақытқа созылатын, екі əріптес арасындағы сенімді, жеке тұлғаға бағытталған қарым-қатынас құру үдерісі [4]. «Кейс-стади» — кəсіби білім берудегі заманауи технология түрінде танылып жүрген əдістердің қатарына жатады. Кейс-стади: оқыту жүйесінде экономикалық жəне əлеуметтік мамандықтар бойынша білім алудың тиімді əдістерінің біріне айналған «кейсстади» əдісі теориялық білім алған студенттерді болашақ мамандықтың практикасына негізделген əрекеттерге баулиды. Кейс-стади міндеті–білім алушыларды келесідей əрекеттерге жұмылдыру: 41

кез-келген теориялық мəлімет пен ақпаратты талдау,негізгі проблемаларды айқындау,проблемаларды шешудің əртүрлі балама жолдарын (варианттарын) табу (ситуация – көп шешімі жəне баламасы бар оқиға екенін ұмытпайық),сараптау арқылы олардың ішінен ең тиімдісін таңдау, өз ісəрекеттерін жоспарлау. Кейс-стадидің басты қағидасы: «Ақиқатты іздену — ақиқаттың өзінен де маңызды»Экономикалық пəндерді оқытуда инновациялық технология ретінде электрондық есептеуіш техникасымен жұмыс істеу, оқу барысында компьютерді пайдалану, электрондық оқулықтарды пайдалана білу, интерактивті тақтаны қолдану, интернетте жұмыс істеу, компьютерлік оқыту бағдарламаларын пайдалануды атап өтуге болады. Əртүрлі осындай ақпараттық əдістемелік материалдар коммуникативтік байланыс құралдарын пайдалану арқылы кəсіби білім беруді жетілдіруді көздейді.Қазіргі жаңашыл уақытта жедел дамып отырған ғылыми – техникалық прогресс қоғам өмірінің барлық салаларын ақпараттандырудың ғаламдық процесінің негізіне айналды [3]. Жаңа əртүрлі инновациялық əдістер бiлiм беру iсiнде ақпараттарды даярлап, оны бiлiм алушыға беру процесінде маңызды орын алады. Экономикалық пəндерді оқытуда жаңа инновациялық технологияларды пайдаланудың тиімділігі: - оқушылардың өз бетімен жұмыстануына; - уақытын үнемдеуге; - білім-білік дағдыларын тест тапсырмалары арқылы тексеруде; - экономикалық есептер шығару кезінде есептік жəне қаржылық жағдайларды түсіндіру арқылы жүзеге асыру; - қашыктықтан білім алу мүмкіндігінің туындауы; - қажетті ақпаратты жедел түрде алу мүмкіндігі; - экономикалық тиімділігі; - экономикалық процестер мен əр түрлі есептік тəжірибе нəтижелерін есептеп шығаруға мүмкіндік береді; - оқушының ой-өрісін дүниетанымын кеңейтуге де ықпалы зор. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес.Жаңа технологияны меңгеру тұлғаның интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық жəне де басқа көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді,өзін-өзі дамытып,оқу-тəрбие процесін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Қорытындылай келе «Технология» ұғымы грек тілінен «тehne» - өнер, шеберлік , «logos» – ілім, білім, оқу, ғылым деген мағыналарды білдіреді, ал «Инновация» дегеніміз жаңаруды білдіретіндіктен, сондықтан үнемі шеберлікті жаңалықпен ұштастыра білуіміз керек. Қолданылған əдебиеттер тізімі: 1.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана, 2000. 2.ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан жолы-2050» 42

3.Өстеміров К. Қазіргі педагогикалық технологиялар мен оқыту құралдары: оқу құралы - Алматы: ЖШС «Казпрофтех», 2007. 4.Жанпейсова М.М.Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. Алматы, 2002 5.Наубетова Р. «Кəсіптік білім беру орындарында инновациялық əдістер мен технологияларды кəсіби түрде оқыту» Ақпан, 2014ж АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА КРЕАТИВТІ БІЛІМ БЕРУ ОРТАСЫН ҚҰРУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ƏДІС–ТƏСІЛДЕР Ерғалиева Қ. О. Маңғыстау гуманитарлық колледжінің ағылшын тілі пəні оқытушысы, Ақтау қаласы

Ағылшын тілі–үйренуі қиын,əлемдік ресми тіл.Шын мəнінде тілдің үйретілуі өзгертіліп тұрады. Ағылшын тілі көптеген өзгерістерге ұшыраған. Ағылшын тілі латын тілінен жəне неміс мəдениетінен шыққан. болатын. Бүгінгі күнде ағылшын тілі өте көне тіл болып есептеледі жəне оны жақсы үйреніп шығу өте қиын.Алдымен,креатив дегеніміз не деген тақырыпқа тоқталып кетейік. Креатив дегеніміз не жəне бұл термин қайдан шықты? Креатив сөзі бұл латын тілінен шыққан сөз. Ең алғаш орыс тіліне француз тілінен 18 ғасырда енген. Креатив сөзі «жасау», «шығару» деген сөзді білдіреді. Креатив сөзін қазір көптеген адамдар қолданып жүр. Креатив дегеніміз жеке тұлғаның жаңа идеялар шығаруы, шығармашылықты қабылдауға дайын жəне жаңа инновациялық идеялар құру, тұлғаның шығармашылық қабілеті,сондай-ақ проблемаларды шешуге қабілеті. Америкалық психолог Абрахам Маслоудың айтуынша–бұл шығармашылық бағдар, жеке тұлғаның туылғанынан бастап болады, бірақ дұрыс емес тəрбие, білімнің жəне қоғамдық өмір əсерінен олар жоғалып кетеді. Креативтілік дегеніміз не?  Креативтілік – бар идеядан жаңа идея ойлап шығару  Креативтілік – мəселені жаңа əрі ерекше тəсілмен шешу  Креативтілік – стереотипті ойлаудан бас тарту  Креативтілік – икемділік пен оригиналдылық  Креативтілік – анализбен синтездеуге бейімділік  Креативтілік – ойдың дұрыс бағытта екенін интуитивті сезу  Креативтілік – жаңа идеялардың санын генерациялау Ал креативтіліктің ерекшеліктеріне келетін болсақ: -Креативтілік керемет идеяның көмегімен қиын мəселелерді шешу; -Креативтілік жеке тұлғаның ерекше жолдар арқылы дамуы; -Креативтілік өміріңізді əртүрлі етеді; -Креативтілік шығармашылық ойды шындыққа айналдыруға көмектеседі; -Креативтілік өзін - өзі дамуға жол табуға көмектеседі; Біз қалай креативті тұлға бола аламыз? 43

Біздің өмірімізде əрбір адам табысқа жетіп, креативті тұлға болғысы келеді. Бірақ көптеген адамға креативті болу үшін еріншектік пен қорқыныш сезімі кедергі жасайды. Ал кейбіреулеріне креативті болу үшін нақты білімі жетпейді. Сондықтан сіздерге креативті болудың бірнеше тəсілін ұсынамыз. Креативті тұлға болып қалыптасу үшін, ең алдымен, өзіңізге «Мен неге жəне не үшін креативті тулға болғым келеді?» деген сұраққа жауап беруіңіз керек. Өзіңізге ойша креативті өміріңізді елестетіп көріңіз. Креативті тұлға болғаннан кейін өміріңізде не өзгерді? Қандай табыстарға жеттіңіз? Айналаңыздағы адамдар сізге қалай араласады? Егер берілген мотивация сізге креативті болуға көмектеспесе, өзіңіздің мотивацияңызды құраңыз. Ең бастысы, өзіңіздің өмірден не қалайтыныңызды білу жəне түсіну. Креативті болудың жолдары: Табысқа жету Креативтіліктің ең бастысы – табысқа жету. Өйткені, креативті тұлғалар ғана алдына қойған мақсатқа тез жетеді. Сіз табысқа жету арқылы өзіңізге көп тəжірибе жинап, керекті білім алып, басқада салаларда табысқа жетуге тырысасыз. Əрекет етіп, өзіңізбен жұмыс жасап, алдыңызға мақсат қойып соған жетуге ұмтылыңыз, сонда ғана сіз креативті тұлға бола аласыз. Жаңа идеялар ойлап шығарыңыз Креативті болудың ең сенімді əдісі жаңа идеялар ойлап шығару. Тек идеялар ғана сіздің өміріңізге жақсы табыс əкеледі. Жаңа идеялар шығару үшін өзіңіздің бала кезіңізде дұрыс емес тəрбие, қоғамдық өмірге байланысты жасырынып қалған талантты ашу керек. Миыңыздың көп демалуына жағдай жасаңыз, өйткені ми демалған кезде ойға əр түрлі жаңа идеялар келеді. Сондықтан осы тəсілді жиі қолданыңыз, бірақ өзіңізге керек информацияларды іздеп тұрыңыз. Уақыт таба білу керек Креативті тұлға болу үшін өз уақытыңызды үнемді пайдаланып білу керек. Ол үшін сізге қарапайым күн тəртібін құрған тиімді. Сіздің уақытыңызды алатын жұмысты біліп, оны алдын алу керек. Креативті болу үшін білім алып, дамуға кейде уақыт жетпей жатады. Дұрыс ойлаңыз Креативті болу үшін сабырлы болып, позитивті ойлай білу керек. Өйткені уайым мен қорқыныш сіздің креативті болуыңызға кедергі болады. Өміріңізде шығармашылық табысқа кедергі келтіретін мəселені біліп, сол мəселеден тез құтылғаныңыз жөн. Жаңа тəсілдер Креативті болу үшін сізге мəселеден шығатын жаңа жол табу керек. Креативті болуға кедергі келтіретін мəселелер мен тапсырмалардан шығатын жаңа шешімдер ойлап табыңыз. Басқа жеке тұлғаны жəне олардың тəсілдерін көшірмеңіз. Өзіңіздің жаңа идеяңызды, жаңа тəсіліңізді ойлап шығарыңыз. Жоғарыда көрсетілген тəсілдер бойынша сіздер креативті болудың 44

бірінші сатысына өтесіздер, жəне жақсы табыс пен шығармашылық жұмысқа жете аласыздар. Креативтілікті қалай дамыту керек? Миға шабуыл жасау арқылы креативтілікті дамыта аламыз. Ең көп таралған жəне қолданылатын тəсілдердің бірі. Кейбір адамдар нақты мəселелер бойынша өз идеяларын жəне жобаларын ұсынады. Ең бастысы есте сақтау керек қағида– ешқандай кедергісіз өз ойын тура айта білу керек. Ағылшын тілі сабақтарында студенттің креативтілігін дамыту əрбір оқытушының міндеті. Ағылшын тілі сабақтарында креативті білім беру ортасын құруда қолданылатын əдіс–тəсілдер төмендегіше: Мультимедиа көмегімен оқыту процессі Мультимедиа–мəтін,сурет,аудио жəне видео сияқты əр түрлі сандық медиа түрлерін кешенді сенсорлық интерактивті тақтаны қолдану арқылы аудиторияға ақпаратты жеткізу. Дəстүрлі білім беру студенттерге қандай өнер кəсіп қажеттіліктерін үйретеді. Осы тəсілмен көптеген оқу орындардың басты мəселесі шығармашылығы мол, сыни тұрғыдан ойлауы терең түлектер шығаруда.Біз инновациялық оқыту ретінде мультимедиялық технологияларды пайдаланамыз жəне оқыту стратегиясының басты мəселесі студенттерге мультимедиалық технологиялардың түрлерін үйрету. Қазіргі уақытта көптеген оқыту мекемелері сыни оқыту тұрғысына көшуде жəне түлектерін аналитикалық жолмен мəселелерді шешуге дайындауда. Білім осыдан аяқталмайды, мəселелерді жақсы шешу олардың өмір жолында керек болады. Мұғалім материалдың мазмұнын өзгертуге мультимедиалық құралды пайдаланады. Мұғалімге əр түрлі мультимедиалық элементтерді пайдалана отырып, өз ойын маңызды жолмен білдіруге көмектеседі. Бұл медиа элементтері цифрлық нысанда соңғы презентация үшін өзгертуге болады. Сандық мультимедиа элементтерін енгізу арқылы, студенттер ұсынылған ақпаратқа көбірек назар аударады, оларды неғұрлым дəлелді жасап жəне жақсы ақпаратты сақтап, бірнеше сенсорлық шарттарын қолдану арқылы жақсы білу мүмкіндігі бар. Мультимедиялық жобаларды жасау күрделі жəне қызықты болып табылады. Бақытымызға орай, бұл инновациялық жəне интерактивті мультимедиялық қосымшаларды құру үшін əзірлеушілерде қол жетімді көптеген мультимедиялық технологиялар бар. Бұл технологиялар графика мен бейне файлдарын жасау үшін Adobe Photoshop жəне Премьер өңдеу технологияларын қамтиды, дыбыс жəне анимациялық файлдарды өңдеуге SoundForge жəне 3D Studio Max қамтиды. Олар сондай-ақ біріктіруге жəне осы мультимедиа элементтерін синхрондау, интерактивті мүмкіндіктерін қосу жəне соңғы пайдалану үшін Macromedia Director немесе Authorware авторлық құралын пайдалануға болады. Əңгімені аяқтау Əңгімелеу тілдерді оқытудың өте ажырамас бөлігі болып табылады. Бұл əңгімелер студенттерге сөйлемдерді дұрыс құруға, өз ойларын білдіруге жəне басқада көптеген нəрселерді білуге көмектеседі. Ол студенттердің білімпаздық қасиетін шақырады. Кез келген аяқталмаған əңгіме оқырмандардың əрқашан 45

ойында қалады. Сондықтан студенттер əдетте қызықты оқылуына қарамастан əңгімелердің бастысын оқиды. Ол мидың шығармашылық бөлігіне қарайды. Əңгіменің ішіне кіріп оқып, ойымыздың шығармашылық бағытын арттырады. Ол əңгімені оқып ғана қоймай, оның дамуына септігін тигізуі тиіс. Бағалау үшін сұрақ қою студенттердің əңгімедегі қиял–ғажайыбын жоғалтады.Ағылшын тілінде əңгімелерді пайдалану үшін ең жақсы тəсіл бар ма?Студенттер əңгімелерді де пьессаларды да қабылдай алады. Осындай тəсілмен студенттер əңгімелермен жеке айналысады. Олар өзінің өмірге деген көзқарасын өзгертуі мүмкін. Бұл студенттерге символдарды түсіну үшін қызықты болады.Ол өзінің щығармашылығын қатыстыра отырып, символдарды белгілеуге мүмкіндік береді. Бұл олардың əңгімені түсінуіне, ол туралы əңгіме қылуға көмектеседі, өйткені осы жолмен олар өз тілдерін жетілдіре алады. Ол өзінің негативті ойларын жойып, тілді үйренуіне кедергі болмайтынына сенеді. Ол тамаша болмауы мүмкін, бірақ ол өте керемет əсер қалдырады. Əңгіме олардың диалог арқылы тілді үйренуіне көмектеседі. Ұялы телефон көмегімен тіл үйрену Ұялы телефондар кішкентай компьютер болып есептеледі, өйткені онда хабарламалар, ойындар, электрондық пошта жəне жазбалар сияқты қосымша объектілер бар. Ұялы телефон көмегімен тіл үйрену əуен ойнатқыштар жəне сымсыз есептеуді қамтиды. Телефонды қолдану шағын сабақ грамматикалық сабақтар, жабық викторина немесе ойынның дискретті ұпай тексеру тілі арқылы қол жетімді,мысалы, SMS хабарламалар, веб немесе жүктеу, лексикалық сабақтар, қысқаша анықтамаларды жақсы түсіну, лексика жəне коммуникативтік тіл үшін пайдалану,жазба жасау əрекетін қолданып, ойындар оқыту. Ұялы телефонның көмегімен тіл үйренудің ерекше жолы əлеуметтік интерактивтілік, мобильдік контекст, сезімталдық, байланыстар, индивидуалдылық жəне жеделділік. Компьютердің көмегімен тіл үйрену одан əрі дамуда. Ойындар көмегімен тіл үйрету (Сөз ойыны) Белгілі бір мақсат пен тапсырмаға негізделген ойындар, тілді үйренуде керемет коммуникативті қызмет атқарады. Тілдік ойындардың мақсаты студенттердің тілінің дұрыс болуы. Бірақ ойын барысында қатысушылар білімін ойнау үшін жəне өзі қалаған нəтижеге жету үшін келіссөздер жүргізуге қолданады. Бұл процесс бір мезгілде өндіру жəне қабылдау дағдыларын қамтиды. Ойындар студенттерге қызықты жəне керемет оқыту атмосферасын ұсынады. Жаңа лексиканы меңгеру барысында студенттер стресстік емес жолмен тілін пайдалана алады.Ойын барысында қатысушының назары тілде емес хабарламада болу керек. Қатысушылар назарын тілдің қалай айтылуына қарап, ойында ұту үшін қолдан келгеннің бəрін жасайды. Бұл қорқыныш серпінділігін жеңілдетеді, басқа адамдарға мақсатты тілді пайдалану үшін ең негізгі фактор болып табылады. Ойын бизнесі-бағдарланған тұрғысынан алаңдаушылық азаяды жəне еркін меңгеру, жинақталатын коммуникативтік құзыреттілікке қол жеткізеді.Төменде көрсетілген кейбір ойындар: Сөз ойыны: Студенттер шеңбер құрып тұрады. Топ 5 – 6 студенттерден 46

тұрады. Студенттердің бірі дəптерге миниум 5 сөз жазады. Келесі студент алдыңғы сөздің соңғы əріпін алып 5 – 6 секунд ішінде жаңа сөз жазу керек. Бұл ойын студенттердің сөздік қорын кеңейтуге көмектеседі. Жарыс түріндегі сабақ Пікірталастар мен шешендік сияқты конкурстар студенттерге көп көмектеседі. Бұл олардың өз ойын алға шығарып, сөздік қорын қолдануға көп мүмкіндіктер береді. Конкурстар студенттердің тіл үйренудегі ең негізгі құралы. Сондай– ақ бұл конкурстар олардың жеке тұлға болып қалыптасуына көп көмектеседі. Тіл - өмірімізде өте маңызды рөл ойнайды. Олар біздің эмоциямызды білдіруге көмектеседі. Олар біздің нені қалайтынымызды түсіндіруге көмектеседі. Олар біздің сөйлесуімізге көмектеседі жəне біздің кім екенімізді түсіндіретін ең басты құрал. Олай болса, тілді дұрыс пайдалана білу өте маңызды болып табылады. Тілдер жоқ болса, біздің сөйлей алмайтын жануарлардан еш айырмашылығымыз болмас еді. Сондықтан тілдерді оқыту адамдар арасында өте маңызды рөл атқарады. Ағылшын тілі əлемдік ресми тіл, оны тек сөйлеу, жазу жəне тыңдау ғана емес, ол басқа елдің адамдарымен жақсы қарым – қатынаста болуға көмектеседі. Бұл тілді қолданудағы мақсат. Сондықтан инновациялық тəсілдер барлық жағдайларда жақсы өзгерістер болуына көмектеседі. Бұл студенттерге жылдам əрі нəтижелі, қызықты əрі интерактивті тəртіпте үйренуге көмектеседі, сондықтан ұстаздар дəстүрлі тəсілдерді қалдырып, студенттер үшін жаңа жəне жақсы əдістерді қолдану керек. Қолданылған əдебиеттер: 1.Кевин Д. Бесной, ауд. У. Кларк, Оқыту - табыс! Сіздің инновациялық технологиялар пайдалану үшін жасалған қадам. 1 қазан, 2009 2.Линн Т. Диас-Рико, оқушыларға ағылшын тілін оқыту: Стратегиялар мен əдістер Марлен Д. Лефевр, оқытудың шығармашылық əдістері, 1 наурыз1997 3.Эдгар Г. Шустер, Ережені бұзғаны: Инновациялық грамматикалық азаттық жазушылар, 13 ақпан 2003 4.Николай Макгуинн,Дэвид Стивенс,орта ағылшынды оқыту өнері: инновациялық жəне шығармашлық əдістер,7 тамыз 2004 5.Р.Патрик Соломон, Білім беру жəне оқытудың қалалық педогогі: əлеуметтік үшін инновациялық тəсілдер, 30 наурыз 2007 6.Патрик Шварц, қош келдіңіз: инклюзивтік сыныптарға арналған 30 инновациялық идеялар; 17 тамыз 2007

АДАПТАЦИЯ ШКОЛЬНИКОВ С НАРУШЕНИЕМ ИНТЕЛЛЕКТА К ОБУЧЕНИЮ В ШКОЛЕ Егорова Оксана Павловна Воспитатель коррекционной школы КГУ «Вспомогательная школа-интернат» УО ВКО город Семей

“Адаптация”-это междисциплинарное понятие, поэтому оно рассматривается многими исследователями. Данное понятие охватывает различные адаптивные системы.Термин «адаптация» происходит от латинского слова adaptatio–приспособление. Может быть, поэтому многие авторы дают его объяснение через перевод и определяют адаптацию как приспособление организма к условиям среды. Выделяют три вида адаптации, но нас, как педагогов, интересует третий вид применительно к ученикам начального и среднего звена школы. В “школьном” периоде образования существуют три “болевых” точки учебного процесса: -“запуск” первоклассников; -адаптация пятиклассников; -“выход” в старший модуль Рассмотрим первые две «точки». Первый класс школы–один из наиболее существенных критических периодов в жизни детей.Поступление в школу для многих из нихэмоционально-стрессовая ситуация:изменяется привычный стереотип, возрастает психоэмоциональная нагрузка. От того, как пройдет адаптация на первом году обучения, во многом зависит работоспособность и успеваемость в последующие годы. При поступлении в школу на ребенка влияет комплекс факторов: классный коллектив, личность педагога, изменение режима, непривычно длительное ограничение двигательной активности, появление новых, не всегда привлекательных обязанностей. Организм приспосабливается к этим факторам, мобилизуя для этого систему адаптивных реакций. Школа с первых же дней ставит перед ребенком ряд задач. Ему необходимо успешно овладевать учебной деятельностью, освоить школьные нормы поведения, приобщиться к классному коллективу, приспособиться к новым условиям умственного труда и режиму. Выполнение каждой из этих задач связано непосредственно с предшествующим опытом ребенка. Главным фактором, влияющим на успешность усвоения знаний у первоклассников,является адаптированность к школьным условиям. Поступление в школу,смена обстановки предъявляют повышенные требования к психике ребенка и требуют активного приспособления к этой новой общественной организации.Не у всех детей оно происходит безболезненно,это может определяться состоянием ребенка, психологической готовностью к обучению. 48

Успешность процесса адаптации во многом определяется состоянием здоровья ребенка, психологической готовностью к обучению. Психологическая готовность рассматривается как комплексная характеристика ребенка,в которой раскрываются уровни развития психологических качеств, являющихся наиболее важными предпосылками для нормального включения в школьную жизнь и для формирования учебной деятельности на этапе школьного детства. Эти психологические качества определенным образом сгруппированы, а их группы рассматриваются как компоненты психологической готовности к школе.Основными компонентами психологической готовности к школе являются: умственная готовность к школе; мотивационная готовность к школе; эмоционально-волевая готовность к школе; готовность к общению с одноклассниками и учителем [3, с. 231]. Необходимо отметить, что поступающие в 1 класс вспомогательной школы дети имеют ограниченный словарный запас, слаборазвитую мелкую моторику, неадекватные эмоции и т.д. У многих наблюдаются стойкие речевые нарушения.Такие дети не готовы к обучению в школе из-за несформированности высших психических функций и незрелости эмоционально-волевой сферы, у них практически не сформирована учебная мотивация, поэтому время адаптации умственно отсталых первоклассников к обучению в школе увеличивается до 2-3 месяцев. Наибольшие трудности испытывают дети, у которых наряду с интеллектуальными дефектами обнаруживается недоразвитие мотивационно-потребностной сферы. В их поведении преобладают черты инфантилизма, которые проявляются в двух формах: в виде моторной расторможенности и в виде психической тормозимости. Приходя в первый класс, дети испытывают такие трудности: а) непонимание объяснений учителя; б) плохое письмо (недостаточное развитие мелкой моторики пишущей руки: леворукие, несформированность графического навыка); в) большое количество ошибок (отсутствие интереса к учёбе, негативное отношение к школе, непонимание учебной задачи, неумение контролировать свои действия, дети не умеют сравнивать результаты с образцом, у них нет навыков учебной работы, низкий уровень обучаемости – нет стартовой готовности к школе) [4, с.72]. На основании выше сказанного целью педагогического коллектива школы является разработка комплексной программы по предупреждению и коррекции школьной дезадаптации индивидуально для каждого учащегося первого класса. Чтобы эта работа была более эффективной, необходима тесная взаимосвязь всех специалистов, работающих с ребенком. При этом учитывая, что первоклассники еще не перестроились с игровой на другую, (учебную) деятельность, целесообразнее проводить уроки обучающего характера в игровой форме, использовать сюжетно-ролевые игры; игры, способствующие усвоению звукового анализа слов; игры, способствующие развитию речи, моторики, коммуникативных навыков и т.д; 49

в работе применять групповые методы, работу в парах; коллективную работу; использовать мультимедиа, ТСО, осуществлять индивидуальный подход; использовать приёмы и методы обучения, адекватные возможностям ребёнка,использовать в проведении занятий здоровьесберегающие технологии и т.д. Успешность адаптации школьника к обучению в основной школе, и конкретно в 5-6 классах зависит от реализации преемственных связей между начальным и общим образованием. Рассмотрим условия успешной адаптации ребенка при переходе с одной ступени обучения на другую. Обычно выделяют три основных условия: психологические условия;педагогические условия;коррекционнопрофилактические условия. Ситуация новизны является для любого человека в определенной степени тревожной. Ребенок переживает эмоциональный дискомфорт прежде всего изза неопределенности представлений о требованиях учителей, об особенностях и условиях обучения, о ценностях и нормах поведения в коллективе класса и др. При решении проблемы преемственности, особенно в период адаптации к новым условиям необходимо учитывать психологические особенности 10 – 12 летних детей, вступающих в подростковый возраст. Пятый класс – это переход из начальной школы в среднюю, и из-за смены структуры, содержания обучения у этих детей происходят изменения психологического и учебного характера. [1, c.23] Период адаптации считается сложным для всех участников образовательного процесса. Для учащихся начинается новая учебная деятельность: изменения в организации обучения, смена его форм и методов, режима дня, увеличение нагрузки. В организме ребенка происходят психолого-физиологические изменения, которые влияют на учебную деятельность. Этот, некоторый, закономерный рубеж совпадает с началом кризисного периода, связанного с физиологическим созреванием, сменой ведущего вида деятельности. Поэтому важно, ориентировать работу педагогического коллектива нашей школы на обеспечение качества образования как условия устойчивого развития школьного сообщества, к проблемам адаптации школьников. Известно, что возможность успешного продвижения школьников, на этапе перехода из младшей школы в среднюю, зависит от их способностей успешно адаптироваться к изменениям условий обучения. К таким изменениям относится то, что в средней школе обучение становится предметным, появляются разные учителя и ребенку необходимо уметь гармонично интегрировать разнообразные переживания, разные, стили и требования учителей и на этой основе формировать целостную и непротиворечивую самооценку. В обучении и общении ребенка должен произойти переход от ориентации его на заданный учителем образец к выбору собственных образцов действий. Учебная деятельность становится для 50

ребенка не только процессом усвоения знаний, но и способами овладения социальной реальностью и формирования мотивационно-потребностной сферы. Потенциал дальнейшего становления личности закладывается именно при переходе в среднюю школу, поскольку ребенок впервые сознательно ставит перед собой задачи, пробует свои силы и выбирает стили общения [3, с.42]. Цель работы педагогов по адаптации детей к обучению в пятом классе заключается в следующих этапах: -Анализ запроса на проведение работы и составление совместно с классным руководителем плана психолого-педагогических мероприятий. -Создание для детей искусственной коррекционно-развивающей среды со специально организованной деятельностью в форме коррекционных занятий. -Перенос отработанных данных в актуальные ситуации обучения детей и использование педагогических приемов на уроках. -Успешная адаптация пятиклассников зависит от того, насколько четко была спланирована и проводится работа по следующим направлениям: -“круглый” стол учителей 4-х классов и учителей предметников; -Совместная (учителя и воспитателей) разработка программы адаптации; -Разработка и внедрение программы психологического сопровождения пятиклассников; -Организация коррекционных занятий; -Организация игр для активного взаимодействия; -Создание атмосферы взаимоподдержки, взаимопонимания, организация совместного отдыха и различных мероприятий и т.д. Все вышеперечисленные мероприятия по адаптации учащихся к обучению в первом классе и при переходе на среднюю ступень образования, также можно применять и с детьми, прибывшими в школу из других учебных заведений. Взаимосвязь всех специалистов, работающих с ребенком, совместная разработка комплекса мер по его адаптации к новым условиям проживания и обучения, внимание и доброжелательное отношение, как правило, помогают избежать проблем дальнейшей дезадаптации детей. Литература: 1.В.С.Демиховский “О преемственности начальной и средней школы”. Ж. Завуч № 5 1999 г. 2.Е.Коротаева “Типы учебной активности: педагогическая тактика и стратегия”. Ж. Директор школы № 9, 2000 г. 3.Р.С.Немов “Психология”. Москва “Просвещение”, 1995 г. 4.Н.В.Рагозинская “Преемственность между начальным и основным общим образованием”. Ж. Завуч № 4 2000 г.

ОҚЫТУШЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ƏРЕКЕТІНДЕГІ БАСТЫ САПАЛАРЫНЫҢ БІРІ -ТƏРБИЕ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРА БІЛУІ Джакаева Гульзира Баженовна Маңғыстау гуманитарлық колледжінің қазақ тілі мен əдебиеті пəні оқытушысы. Ақтау қаласы

Адам алдымен ойлы, парасатты болуға, ақыл-ойдың жан жақты дамуына көңіл бөлуі қажет.Бұл қасиеттер адамдардың жақсы мінезінен,білім дағдысынан,адамгершілік қасиеттерінен туындайды.Тəлім-тəрбие көп жағдайда əдеппен орайлас. Əл - Фараби Тəрбие–халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тəжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, қоршаған ортадағы қарым – қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын жəне соған сай мінез құлқын қалыптастыру. Тəрбие туралы тұжырымды ойды оңай айтқанмен, оны іс жүзінде дəлелдеу, күнделікті өмірде қолдану, бірте – бірте бала санасына сіңіру күнделікті күйбің тірлікпен қатар қосыла жүруді қажет етеді.Өйткені,Ы.Алтынсариннің «Бақша ағаштары» əңгімесінде көрсетілгендей жас шыбық кезден ұрпақты жан жақты тəрбиелеу, болашағына жөн сілтеу-бүгінгі күн тəрбиесіндегі бірден бір қажетті, кезек күттірмес мəселе. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Қазіргі заманымыздың келелі келбетінің басты көріністерінің бірі өскелең ұрпақ тəрбиесі. Тəуелсіздігінің 25 жылдық мерей тойын тойлаған іргелі еліміздің əрі қарай болашағының қалыптасуына, халқымыздың тарихтың ақтаңдақ беттерінен ойып тұрып орын алған шежіресін ұмытпауға, алмас қылыштан өткір тіл тазалығын сақтауда жас буынға сапалы біліммен қатар саналы тəрбие беруіміздің орны ерекше. Қазақ халқында "Балаңды өз тəрбиеңмен тəрбиелеме, өз ұлтыңның тəрбиесімен тəрбиеле" деген нақыл сөз болса, ежелгі грек философы Платон "Бала тəрбиесі - мемлекеттің маңызды міндеті" деп бекер айтпаған. Өйткені, қоғамның экономикалық жəне мəдени деңгейінің өсуімен, оның адамгершілік жағынан жетілуімен бірге бала тəрбиесіне деген жауапкершілігі де арта түседі. Əр жас ұрпақтың тəжірибелік өмірінен, яғни өскен отбасынан, білім алған оқу ордасынан, айналадағы қоршаған ортадан, қоғамдық орындардан, достары арасынан адамгершілік қасиет бастау алып, мөлдір бұлаққа айнала бастайды."Жақсы мінез бен ақыл күші біріксе-бұлар адамгершілік қасиеттер" деп ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин адамгершіліктің 7 қағидасын жіктеп көрсетеді: № 1 2 3 4 5 6

Адамгершілік қағидалары Имандылық Жоғарғы əділдік Адалдық, ақкөңілділік Сыпайылық, момындық Адал ниетпен өсиет беру Жомарттық, қайырымдылық 52

Дұрыс заңдылық

Жалпы осы адамгершілік мəселесі туралы қалам тербеген зиялы қауым өкілдерінің шығармаларынан үзінді келтірер болсақ: Ш.Құдайбердиев: Ақылды сол - ынсап пен ар сақтайды, арсыз сол - адамдықпен жан сақтайды. Адал сол-таза еңбекпен күнін көріп,жаны үшін адамшылық ар сатпайдыдеп ақын жастарға адамгершілік жолы адалдық пен ғылымды меңгеру қиындықтан құтқаратынын айтса,бес арыстың бірі М.Жұмабаев: "Ұлттық тəрбиенің негізі-адамгершілік,еңбек тəрбиесі" дей келе, адамгершілік тəрбиесіне сəби шақтан озық түрде баулу керектігін атап өткен. Ұстаз шəкіртінің адамгершілік мəдениетін қай кезде де назардан тыс қалдырған емес. Баланың жан дүниесін педагог жақсы қасиеттермен байытуға тырысса да, олар əр түрлі дəрежеде игереді. Өйткені, ол баланың жалпы дамуына, оның өмірден түйгеніне байланысты. Оған мақал - мəтелдер арқылы нақты дəлел келтіруге болады: № 1. 2.

Мақал - мəтелдер Ұяда не көрсең ұшқанда соны іледі.

Негізгі мағынасы Отбасында алған өнегесіне қарай əр түрлі қасиеттер бала бойында дамиды. Адалдық жүрген жерде, адамдық жүреді. Барлық адам бойындағы адамгершілік қасиеттер адал болсаң дамиды. Адал болу дегеніміз ешкімнің ала жібін аттамау, инабатты, ибалы болу. Əдептіліктің белгісі иіліп сəлем бергені, Сəлемдесудің əдептілік белгісі екендігін, жақындықтың белгісі көп кешікпей достардың бір- біріне көмектесу керектігі келгені. туралы айтылған.

Қазіргі таңда ХХІ ғасырдың табалдырығын еркін аттаған егеменді халықтың ұрпағының өзі заман талабына сай қоғамдық өмірде болып жатқан өзгерістерге байланысты қиындықтарға тап болуда. Қоғам жан жақты үйлесімді жетілген жаңа адамды тəрбиелеуді талап етіп отыр. Олай болса, тұлғаны есті, саналы, сергек етіп тəрбиелеу отбасы мен қоғамдық тəрбие орындарының бірден бір парызы. 8 бағытты тəрбиенің əрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. Тəрбиенің əр бағытымен тəрбиелеу білім берумен немесе тəрбие сағатын өткізіп, жиналыс жасаумен ғана шектелмейді. Атап айтсам, баланың сезіміне əсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нəтижесінде оның рухани-адамгершілік қасиеттері қалыптасады. Рухани-адамгершілік тəрбиені қалай іс жүзіне асырамыз? Ол үшін төмендегідейбағытты жұмысымызда басшылыққа аламыз: № Рухани-адамгершілік тəрбиесін жас буынға меңгертудің бағыттары 1 Тəрбие үрдісі оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерді игеруіне бағытталса; 2 оқушылар рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мақсатында əрекеттік, іскерлік дағдыларды игерсе; 3 Оқушылар жеке тұлғаның жəне əлеуметтік мəні бар рухани-адамгершілік қасиеттерді 53

өз іс-əрекетінде, мінез-құлқы мен тіршілік əрекетіне көрсете алу мүмкіндігін ерікті таңдаса;

Демек, рухани-адамгершілік тəрбиесіндегі басты мəселе–баланы құрметтеу, оның ойын тыңдау, пікірімен санасу.Осыдан кейін ғана, əрбір жеткіншек өзін-өзі рухани жетілдіру үшін жақсы əдетті бойына жинап, өздігінен білім алуға ұмтылуы қажет екенін түсінеді деп ойлаймын. Біз баланы ықпал ету объектісі емес, ынтымақтаса қызмет ететін тұлғаға айналдыруымыз тиіс. № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Рухани - адамгершілік тəрбие беруде күтілетін нəтижелер: Жан жақты дамыған тұлға. Гуманист.Гуманизм–адам өмірінің рухани негіздерін құрайды,ойластырады, болжайды жəне адамзат құндылығын қалыптастырады. Əлеуметтік ортада белсенді. Азаматтық борышын сезінетін тұлға. Өз ісіне жауапты. Мейірімді. Көмек беруге əзір. Басқаларға адал. Өзіне талап қоя біледі. Өз ұлтын сүюмен қатар, басқа ұлттарды сыйлайды. Өз халқының тарихын жақсы біледі. Ана тілін құрметтейді. Үлкенді құрметтейді, кішіге ізетті.

Осы нəтижелерді меңгерту үшін тəрбиелік мəні бар тақырыптарды таңдай білу керек жəне оны бірнеше формада ұйымдастыруға болады: Жеке Хабарлама Көркем өнер Кітаптар оқу

Топтық Үйірмелер Клубтар Қоғамдық ұйымдар

Көпшілік Тəрбие сағаты (дөңгелек үстел, пікірталас, баяндама) Кештер Сайыстар

Өкінішке орай, тəрбие сағаты мен топ сағатының айырмашылығы ескерілмей қалатын кезеңдер де жиі кездесіп жатады. Топ сағаты мен тəрбие сағатын бір бағытты тəрбиелік шара ретінде қарастыратын топ жетекшілері де байқалып қалады. 1. Топ сағаты – аптаның нақтылы бір күні өткізіледі. Тəрбие жоспарына байланысты оны ұйымдастыру формасы да алдын-ала анықталуы тиіс. 2.Тəрбие сағаты-студенттердің адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда, өнер саласындағы талғам тілектеріне тəрбиелеуде, адамдар өмірінде кездесетін жағдайдағы жағымсыз мінез-құлық нормаларына, олардағы дұрыс көзқарасты қалыптастыруға, патриоттық сезімдерін шыңдауда, сабақтан тыс кездерде өткізілетін тəрбие жұмыстарын ұйымдастырудың негізгі бір формасы болып саналынады. Тəрбие сағатын өтілу мерзімінен 3 күн бұрын директордың тəрбие жұмысы жөніндегі орынбасары тексеріп, бекітеді.Тəрбие сағатын студенттердің əрекетінің сипатына, олардың белсенділігі мен дербестігіне, өздігінен жұмыс істеу дəрежесіне, қабілетіне байланысты дайындау жəне өткізуде жетекшінің рөлі 54

қаншалықты екендігіне байланысты 3 түрге жіктеуге болады: Біріншіден,тəрбие сағатын өткізуде кең көлемде терең мағлұматтың, өмірлік жəне педагогикалық тəжірибенің болуы талап етіледі. Əрекетімен сипатталады. Екіншіден, негізгі ойды анықтау негізінен кураторға тəрбие сағатын өткізу жүктелсе, оның жолдарын, амал-тəсілдерін құру əрі жүзеге асыру куратордың шəкірттерімен бірлесіп атқаруымен сипатталады. Оқушылар мұғалімнің басшылығымен тəрбие сағатының жоспарын жəне мазмұнын құрады. Мұғалім талқыланып отырған сұраққа шақырып, бағыттап, қадағалап оның барысын өзі жүргізіп отырады. Үшінші түрі, студенттердің өзіндік дербес белсенді жұмысымен сипатталады. Тəрбие сағатын өткізу студенттердің өздеріне жүктеледі. Куратор студенттермен бірігіп, оның негізгі ойын, бағытын, жоспарын құруда оларға көмектеседі. 3. Пікірталас – күрделі, сонымен бірге саяси, қоғамдық, адамгершілік тəрбиенің тиімді формасы. Пікірталас – белсенді, қызықты пікір алмасу. Мұнда əр түрлі көзқарас қақтығыстары болады, шынайы шындыққа жету жолы еркін пікір алмасу арқылы жүреді. Əдістемелік жағынан пікірталасты дұрыс өткізу, студенттердің мінез – құлқының, ғылыми дүниетанымының, көзқарасының қалыптасуына үлкен əсер етеді. Пікірталас ережелері: 1. Пікірталасқа қатыспас бұрын не айтатының туралы жақсылап ойлан. 2. Пікірталасқа келген екенсің, міндетті түрде өз көзқарасыңды білдір. 3. Жүйелі, қарапайым, анық сөйле. 4. Өзіңді ойландыратын, сенімің мол нəрселерді ғана айт. 5. Өзіңнен бұрынғы айтқандардың айтқанын қайталама. 6. Сөйлеген кезде даусыңды көтеріп, қолыңды сермеме. 4. Баяндама–тəрбиенің кейбір мəселелерінің негізін анықтауға арналған педагогикалық білім беру формасы. Баяндамадағы басты нəрсе – тəрбие құбылыстарына, жағдаяттарға ғылыми талдау. 5. Конференция – студенттердің танымдық қабілетін, көркем əдебиетке деген қызығушылығын қалыптастырып, сөйлеу мəдениетін дамыту үшін өткізіледі. Мақсаты мен мазмұнына қарай конференция үш түрге бөлінеді: Ұсынылатын. Студенттер оқыған кітаптары туралы немесе келешекте жоспарланған мəдени, саяси, қызықты тақырыптар туралы қысқаша баяндайды, оның мақсаты студенттерді қызықты ақпаратпен қамтамасыз ету, əдебиеттермен қызықтыру. Қорытынды.Ол ақын, жазушының туған күн кештеріне арналады. Студенттердің жазушыға, ақынға арналған еңбектері талқыланады. Кейде бір жазушының немесе ақынның шығармасына арналады. Тақырыптық. Мұндай конференция бір мəселе бойынша талқылауға арналады. 6. Қабырға газеттері-Қабырға газеттері өзінің мазмұнымен де тəрбиелік 55

ықпал етеді.Газетті шығаруға ат салысу да студенттерді тəрбиелейді. Редактор,тілші,т.б. қызметтерді атқару студенттердің бойында жауапкершілік, батылдық, бағалай білушілік қасиеттерін қалыптастырады. Əр рухани–адамгершілік тақырыбында өткізілетін немесе күнделікті сабақпен бірге, əңгімелесу сəтінде оқушылармен жұмысты сатылап алуды ұсынамын: № 1.

Сатылар Анықтама сатысы

Дəлелдеу сатысы

Қайшылық сатысы

Ұлылар сатысы

Шығармашылық саты 5. Эвристикалық саты 6. Биіктік сатысы 7.

Күтілетін нəтиже «Адам жолында екі түрлі, бір-біріне қарама –қарсы ағыстар бар. Бір ағыс қаталдыққа жетелесе, екіншісі – мейірімге талпынады» деген Леккидің сөзімен айтар болсам айтар сөзімізді зерделеп алғанымыз жөн. Өйткені, «Тəрбие – ұлы іс, тəрбие арқылы адам тағдыры шешіледі». (В.Г.Белинский) Рухани бай адам – ең алдымен əділ, шыншыл, мейірімді, кешірімді, қанағатшыл, ақылды болады. «Мен өмірде неге қол жеткізуім керек?» — деген сұраққа жауап алмастан бұрын: «Мен қандай болуға тиіспін?». «Адам болу деген не?» — тəрізді сұрақтармен ойлантуымыз керек. Адам бойындағы жақсылық пен жамандық тек сыртқы жағдайлардың əсерінен ғана болып қоймайды, олар адамның ішкі жан дүниесінен де орын алады. Адамгершілік дегеніміз айналамызға қайырымдылық нұрын шашудан тұратынын ұғындыру. Əр түсіндіру барысында ұлылардың сөздерінен мысал алуымыз қажет. «Күллі адам баласын қор қылатын үш нəрсе бар: Əуелі – надандық, екіншісі – еріншектік, үшіншісі — залымдық», — деп білемін дейді 38 қара сөзінде ұлы Абай. Өтілген тақырыптан, берілген кеңестен, əдемі сұхбаттан, қызу пікірталастан кейін көтеріңкі көңіл күй қалыптастыру үшін тренинг өткізу. Ізгілендіру–жаңа педагогикалық ойлаудың негізгі элементі, яғни бала қажеттілігін қанағаттандыру. Көкейінде жүрген сауалдарына оң шешім табуға немесе күдік ойларын сейілтуге көмектесу. Адамның адам болуға лайықты жəне өмір сүре білуіне керекті басты қажеттіліктерді бірге отырып тізіп шығу.

Сондықтан, қоғамда тəрбиелік іс – шараларды өткізудің ерекшелігіне мəн беру үлкен жауапкершілікті талап етеді. Рухани-адамгершілік тəрбиесінде педагог оқушыны тұлға ретінде танып біліп қана қоймай, үш кезеңді ескеруі, оның дамуын көре білуі қажет: 1)бұрынғысы, 2)қазіргісі, 3)болашағы. Қазіргі білім беру ұйымдарында топ жетекшінің қызметінің жұмысын бағалау, озық кураторды айқындау, іс-тəжірибесін тарату мақсатында бағалау рейтингісі жасалынуы өзекті мəселенің бірі болып отыр: Жоғары деңгей. Бұл деңгейде куратордың топтан тыс тəрбие жұмысын ұйымдастыру мотивациясы айқын көрінуімен сипатталады. Кəсіби бағдардың тұрақтылығы, кəсіби қызығуының қалыптасуы, топтан тыс тəрбие жұмысын жетілдіруге ниеті жоғары. Педагогикалық процесс туралы білімі терең, топтан 56

тыс тəрбие жұмысы жəне оны ұйымдастыру формасы мен əдістері туралы ұғынады, топ жетекшісінің міндеттері, оған қойылатын талаптары туралы білімі жеткілікті. Орта деңгей. Бұл деңгейде куратор топтан тыс тəрбие жұмысын ұйымдастыруға, мамандығына жағымды қатынасы жеткілікті көрінуімен сипатталады. Кəсіби қызығушылық білдіреді, бірақ құндылығын жеткілікті бағаламайды, топтан тыс тəрбие жұмысын ұйымдастыруға ұмтылыс бар. Бірақ кəсіби дайындығын өздігімен жетілдіруге ниеті төмен. Төменгі деңгей. Бұл деңгейде куратор топтан тыс тəрбие жұмысын ұйымдастыруға мотивациясы жəне мамандығына қатынасы жеткіліксіз көрінуімен сипатталады. Кəсіби қызығуы төмен, ұйымдастырушылығы немқұрайлы, кəсіби дайындығын өздігімен жетілдіруге ниеті жоқ. Педагогикалық процесс, топтан тыс тəрбие жұмысы жəне оны ұйымдастыру формасы, əдістері туралы білімі жеткіліксіз. Топтан тыс тəрбие жұмыстарын ұйымдастыруға директордың тəрбие ісі жөніндегі орынбасарының нұсқауымен орындайды. Жоспарлауды жəне мазмұнын құрастыруда журнал беттерін дайын материалды көшіруге бейім. Студенттермен қарымқатынасында қиындықтарға кездеседі. Жетекшілік қызметін атқаруға құзыреттілігі қалыптаспаған. Сөз соңында топ жетекшілері мен пəн оқытушыларына жаднама: № Жаднама 1. Сенің «бала жанының бағбаны» деген атың бар, сондықтан да барлық студентке бірдей бол, алалама. 2. Бала шырт сынатын əйнек секілді, желімдесең де пайдаға жарауы қиын, сол себепті тəрбиесіне абай бол. 3. Бір балаға төккен мейірімді, басқа баладан да аяма. 4. Достары алдында баланың əлеуметтік ортасын қозғама, жанына батар сөз айтпа. 5. Тəрбиесі қиын баланы сабақ үстінен шығарып жіберме, сен педагогсың, қайта сол бала сенің сабағыңда дұрыс отыратындай əдіс – тəсіл ойлап тап. 6. Оқушыдан оны не қызықтыратындығы жəне жақсы көретін сабақтары жөнінде əңгімелес.

1. 2. 3. 4. 5.

Сөз соіындаСССССсссықтаССССССССССссснда,Т Пайдаланылған əдебиеттер: А.Мұсырманов. Тəрбие жұмысының модульдік технологиясының моделі.Алматы, 2009 ҚР үздіксіз білім беру жүйесіндегі тəрбие тұжырымдамасы. Астана, 2015 Р.Игілікова. Ел ертеңі – білімді ұрпақ. Б.Төлеуғалиев. Ғасыр құндылықтары. С.Ш.Əбенова. Тəрбие теориясы мен əдістемесі. Алматы «Дарын» 2004ж.

МЕКТЕПТЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫ КОНСИЛИУМНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ Қожамберлиев Баймырза «ӨРЛЕУ» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты МКДППҚЕ кафедрасының меңгерушісі философия ғылымдарының докторы, профессор

Козбахова Айгүл Қайырбекқызы МКДППҚЕ кафедрасының аға оқытушысы э.ғ.магистрі

Консилиум-бір немесе басқа білім саласындағы сарапшылардың, мамандардың мəжіліcі,өзара кеңесуі.Психологиялық-педагогикалық консилиум əлсін-əлсін жиналып,қандай да бір мəселені,мысалы, оқушылардың алдын ала белгіленген параметр бойынша оқығандарын, оқи алатынын жəне шынайы оқудағы мүмкіндіктерін талқылайтын жəне бағалайтын мамандардың бірлестігін білдіреді. Консилиум мəжілісіндегі оқыту үдерісінің сапасын арттыру бойынша мұғалімдердің жұмысы жағдайында оқушылардың болжамды үлгерімдері ғана емес, сонымен бірге үлгермеушіліктің себептері талқыланады жəне оқушылардың білімдері мен жалпы оқу икемділіктеріндегі ақтаңдақтарды жеңу бойынша шаралар жүйесі туралы шешім қабылданады. Алғаш рет оқушыны алдын ала əзірленген теория мен оқу үдерісін тиімділеу əдістемесінің аясында оқытудың мүмкін болатын нұқаларын ішінен ең жақсысын таңдау негізіндегі сапада жалпы білім беру мекемесіндегі педагогикалық консилиум əдістемесін академик Ю.К. Бабанский құрды жəне сынап көрді. Арнайы білім беру ұйымдарындағы (арнайы балабақшалар, арнайы мектептер) психологиялық-педагогикалық консилиум мамандар (психолог, логопед, дефектолог, əлеуметті педагог жəне т.б.) мен педагогтардың өзара əрекеттесуі ретінде психофизикалық дамуында бұзылыстары бар балаларды кешенді жəне психологиялық-педагогикалық қолдаудың бірыңғай тəсілдемесін жасау үшін белсенді қолданылады. Консилиум қарастырылған санаттағы балалардың білім алудағы қажеттіліктерінің сан алуандығына байланысты оларды оқыту мəселелерін шешудің командалық, мультидисциплинарлық тəсілдемесінің маңызды шартты талабы болып табылады. Консилиум мүшелерінің жұмысының негізгі тəсілдеріне талқылау жəне сараптамалық бағалау жатады. Инклюзивтік білім беру практикасын жалпы білім беру мектептерінде дамыту олардың құрылымдарында білім алуда ерекше қажеттіліктері бар оқушыларды психологиялық-педагогикалық қолдау мамандарының өзара əрекеттесу түрі ретіндегі консилиумдерді құру өзекті болып отыр. Осы əдістемелік ұсынымда мектептік психологиялық-педагогикалық консилиумдарын ұйымдастыру жəне қызмет істеуі мəселелері ашып көрсетіледі, қажетті құжаттардың үлгілері беріледі. 58

Білім беру ұйымының психологиялық-педагогикалық консилиумының негізгі мақсаты жалпы білім беру үдерісіне қосылған білім алуда ерекше қажеттіліктері бар оқушыларды қолдау стратегиясын жəне оларды оқыту мен əлеуметтендірудің табыстылығы үшін ересектердің келісілген əрекеттерін алқалық анықтау болып табылады. Консилиум міндеттері: -білім алуда ерекше қажеттіліктері бар оқушыларды дамыту жəне\немесе оқыту жағдайларын талдау; -оқушыларға психологиялық-педагогикалық көмектің мазмұнын анықтау жəне оны көрсететін мамандардың өзара əрекеттесуін үйлестіру; -оқу үдерісіндегі балаларға көмек мазмұны туралы педагогтарға, ата-аналарға ұсынымдар əзірлеу; -психологиялық-педагогикалық көмектің тиімділігін бағалау. Мектептік консилиум жұмысын құру негіздері: -қарастырылған мəселелерге (əр түрлі мамандардың өзара тығыз байланысы) кешенді тəсілдеме; -оқушылардың қажеттіліктерін динамикалық зерттеу; -оқушылардың қызығушылықтарын сақтау жəне жеке психофизикалық ерекшеліктерін есепке алу. Консилиум директордың бұйырығымен құрылады жəне олардың қабылдаған Ережелерінің негізінде қызмет істейді. Мектеп консилиумының құрамы иілімді болып, оның тұрақты жəне уақытша қатысушылары болады. Тұрақты қатысушылар – оқу-тəрбие жұмысы бойынша мектеп директорының орынбасары, психолог-педагог, əлеуметтік педагог, логопед мұғалім, дефектолог мұғалім. Тұрақты қатысушылар əрбір мəжіліске, оны дайындау жұмысына қатысады, оның ұсынымдарының орындалуын бақылайды. Уақытша қатысушылар (сынып жетекшілері, пəн мұғалімдері, медициналық қызметкерлер) консилиумге қажеттіліктері бойынша қатысады. Консилиум жоспарлы жəне жоспардан тыс болып бөлінеді. Жоспарлы консилиумдер жылына 3-5 рет өткізіледі.Жоспарлы консилиумдер жұмысының бағыттары: -мектепке оқуға келген оқушылардың, білім алуда ерекше қажеттіліктері бар, орта буынға өткен оқушылардың білім алудағы ерекше қажеттіліктері талқыланады; -білім алуда ерекше қажеттіліктері бар оқушыларды психологиялықпедагогикалық қолдаудың мазмұнын əзірлеу; -түзете дамыту міндеттерін жүзе асырудың табыстылығын динамикалық бағалау, қажет болған жағдайда оқушыларды психологиялық-педагогикалық қолдаудың алдын ала əзірленген бағдарламаларын өзгерту; -оқушыларды психологиялық-педагогикалық қолдаудың тиімділігін бағалау. Консилиумның тұжырымдамасы білім беру үдерісінің барлық қатысушыларына (пəн мұғалімдеріне, қосымша білім беру педагогтеріне, атааналарға) хабарланады. 59

Жоспардан тыс консилиумдар білім беру үдерісінің кез-келген қатысушысының, оның ішінде білім беру ұйымының басшылығының немесе ата-анасының (олардың орындағылардың) сұрауы бойынша өткізіледі. Жоспардан тыс консилиум үшін баланың оқуына жəне дамуына əсер ететін жаңа жағдайлардың анықталуы немесе туындауы, оның дамуы мен оқуының жағымсыз динамикасы себеп бола алады. Мамандар мен ата-аналардың сұрау түрлері əр түрлі болуы мүмкін, бірақ қандай жағдайда болмасын олар баланың мəселелерін (дамудағы жəне оқудағы) немесе педагогтың, ата-ананың баламен өзара əрекеттесуіндегі мəселелерді бейнелеуге міндетті. Жоспардан тыс консилиумның қызметінің бағыттары: - анықталған жағдайлар бойынша шұғыл шара қабылдау; - өзгерген жағдайға немесе жұмыстың тиімсіздігіне байланысты түзете дамыту жұмысының бағыттарын өзгерту. Консилиумның бірінші мəжілісінде консилиумдерді жүргізу кестесі құрылады жəне білім алуда ерекше қажеттіліктері бар жəне қолдау қызметкерлерінің динамикалық бақылауына мұқтаж балалардың тізімі анықталады. Консилиумде психологиялық-педагогикалық қолдау қызметінің əрбір қызметкері жүргізген тексерудің жинақталған аналитикалық материалдары талқыланады.Олар мамандардың ұсынымдары түрінде безендіріледі.Мамандардың ұсынымдарында бала жəне оның жанұясы туралы мəліметтер педагог үшін түсінікті жəне қолжетімді тілде беріледі жəне бала мен оның жанұясының құпиялылыққа деген құқығын бұзбайтындай түрде жазылады. Консилиумде оқушының əрекетерін бақылау мен зерттеу нəтижелерін талқылауды консилиум төрағасы реттеуге жəне бақылауға міндетті.Консилиум жұмыс шараларымен оның барлық қатысушылары таныс болуға тиісті. Егер консилиумда уақытша қатысушылар болса, онда төраға жұмыс басталарда оны жүргізу шарасын еске түсіреді. Консилиум жұмсысының келесі тəртібін ұстануға болады: 1.Баланы консилиумға жіберген маман (педагог немесе ата-ана) сөз сөйлейді. Ол баланың дамуы мен оқуындағы жағымды жақтары мен өзін алаңдататын мəселелер туралы нақты айтып береді. Маманның (педагог немесе ата-ана) сөзін ешкім бөлмейді, сұрақ, мінеп-сынау сөздері, ескерту айтылмайды. Егер оқушыда ПМПК тұжырымдамасы болса, онда ол туралы сынып мұғалімі баяндайды. 2.Консилиум мүшелері баланың дамуы мен оқу жағдайларының мəнжағдайын нақтылау жəне түсіну үшін маманға (педагог немесе ата-ана) кезекпен сұрақ қояды. Маман (педагог немесе ата-ана) əрбір қойылған сұраққа жауап береді. 3.Консилиумның барлық қатысушылары, өз кезегімен консилиум үшін алдын ала дайындаған бала туралы ұсыныстарын пайдалана отырып, оқушының дамуы мен оқу əрекетінінің ерекшеліктеріне кəсіптік сипаттама беріп, мəселе туралы өзінің пікірін жəне жағдайды жақсартуға қатысты ұсыныстарын айтады. 60

4.Оқушыны қолдауды ұйымдастырудың бірыңғай тəсілдемесі əзірленеді, түзете дамыту жұмысының мазмұны анықталады, оқу үдерісінде, қосымша білім беру мен жанұялық тəрбилеуге қатысты жеке тəсілдемелік ұсынымдар беріледі. Консилиум мүшелерінің арасындағы ақпарат алмасу жəне сұрақтарға өзара жауап беру оқушының психологиялық-медициналық-педагогикалық мəртебесі сипатталатын, оқушыны қолдаудың ұсынылған түрі мен қатысатын мамандар аталатын консилиумның тұжырымдамасын жасау үшін негіз болады (В қосымшасы). Тұжырымдамада консилиумның мамандарының педагогтар ұжымымен немесе жеке мұғалімдермен, оқушының ата-анасы мен мектеп əкімшілігімен кеңес беру жұмысын өткізу қажеттілігі туралы нұсқау берілуі мүмкін. Консилиум тұжырымдамасының негізінде оқуда ерекше қажеттіліктері бар оқушыны психологиялық-педагогикалық қолдаудың жеке бағдарламасы құрылады. Жарты жылға құрылатын қолдаудың жеке бағдарламасында баламен жүргізілетін түзете дамыту жұмысының бағыттары, əрбір бағыт бойынша жұмыстың мазмұны, күтілетін нəтиже көрсетіледі. Балаға қатысты мамандардың əрекеттері үйлестіріледі. Қажет болған жағдайда, əр түрлі мамандарды баламен жұмысқа қосудың бірізділігі анықталады. Бағдарламада міндетіне оқушының даму картасын жүргізетін, қолдау кезеңдерін бақылайтын, жасалған жұмыстың нəтижесін қорытындылау жəне ары қарайғы жұмысты талқылау мақсатында баланың мəселелерін консилиумде қайтадан талқылауға ұсыныс беретін жауапты маман бекітіледі. Психологиялықпедагогикалық қолдаудың жеке бағдарламасымен міндетті түрде ата-аналар, оқушымен жұмыс істейтін барлық педагогтар таныстырылады. Баламен жұмыс істейтін барлық мамандар оқушыны қолдаудың жеке бағдарламасының мазмұнын орындауға міндетті болады. Баланы қолдау бойынша негізгі жүктеме мұғалімге жүктеледі, ол оқушының оқудағы жəне əлеуметтенудегі жетістіктері үшін жеке жауапкершілікте болады. Консилиумның мəжілісінде əрбір жеке жағдайға қатысты тұжырымдама шешімін талқылау кезіндегі қатысушылардың қысқа айтылымдарын бейнелейтін,тағайындалған ұсынымдарды орындауға жауаптылар белгіленетін хаттама жүргізіледі. Консилиум хаттамалары консилиум төрағасының іс қағаздарында сақталады. Консилиумның ұсыныстары директор жанындағы мəжілістерде əкімшілікке хабарланады, содан кейін педагогикалық кеңеске жіберіледі. Консилиумның хатшысы балаларды тіркеу жəне есепке алу журналын жүргізеді, бала туралы жалпы мəліметтер жинайды, консилиум мəжілістерінің кестесінің орындалуын, консилиумның құжаттарының мұрағатта сақталуын бақылайды. Консилиум жұмысына қатысушы төраға мен мамандарға балалар жəне олардың жанұялары туралы ақпараттың құпиялылығы туралы жауапкершілік жүктеледі. Бала дамуының жағымсыз динамикасында, консилиум мүшелерінің баланы оқыту мен тəрбиелеуге қатысты бір мəнді шешім қабылдаулары 61

мүмкін болмаған жағдайда, оқушыны тереңдетілген тексеруден өткізу үшін ол психологиялық-медициналық-педагогикалық кеңеске жіберіледі. Бұл үшін мектептік консилиум құжаттар пакетін дайындайды, оның құрамында: - медициналық ұсыным; - логопедиялық ұсыным; - психологтың ұсынымы; - баланың педагогикалық мінездемесі (Г қосымшасы); - баланың ана тілі, математика пəндері бойынша жазба жұмыстары, суреттері мен баланың дербес əрекетінің басқа да түрлері; - ата-аналарының немесе олардың заңды өкілдерінің баланы ПМПК-не тексеруге жіберуге қатысты жазбаша өтініштері. Сонымен, мектептік консилиум, оның жұмысын сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде дұрыс ұйымдастырған жағдайда ол оқушыларды психологиялықпедагогикалық қолдау жүйесінде ғана емес, сондай-ақ мектептегі білім беру үдерісінің сапасын арттыру бойынша мəселелерді шешуде де маңызды рөл атқарады. Пайдаланылған жəне ұсынылған əдебиеттер тізімі 1.Вильшанская А.Д.Школьный психолого-медико-педагогический консилиум: организационные основы деятельности.–Алматы.«Учитель» баспасы, 2008, 120 б. 2.Щербо И.Н.Управление системой коррекционно-развивающего образования в школе. «Директор школы» журналының библиотекеасы. -М.: Қыркүйек, 2003 . -160 б. 3. Ямбург Е.А., Забрамная С.Д. Управление службой сопровождения детей в условиях образовательной организации.Практикалық-бағдарлық монография. -М.: Бослен. 2013. - 255 б. ИННОВАЦИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ SMART – ТЕХНОЛОГИЙ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ СИСТЕМЫ ОБРАЗОВАНИЯ Цой Наталья Владимировна Старший преподаватель филиала АО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области, г. Тараз

Современность ставит перед школами Казахстана новые реальные задачи и решить их наш профессиональный долг,так как у нашего государства должна быть надежная опора-высокообразованные конкурентноспособные специалисты.Бурное развитие новых технологий, ускоренная индустриализация и глобализация системы образования требуют подготовки высококвалифицированных кадров, способных думать логически и масштабно.Новые технологии значительно меняют роль учителя, вызывают необходимость в создании новых педагогических приемов и подходов к системе повышения квалификации учителей. Образование - стратегический ресурс, формирующий интеллектуальный капитал Республики Казахстан. Этим обусловлено определение образования в 62

качестве одного из важнейших приоритетов государственной политики во всех стратегических документах развития. Целью государственной политики в области образования является повышение доступности качественного образования, соответствующего требованиям инновационного развития экономики, современным потребностям общества и каждого гражданина. В программной статье «Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда» Президент РК Н.А.Назарбаев отметил, что «одним из ключевых факторов успеха всего модернизационного процесса страны является успешность обновления национальной системы образования». Изменение среды обучения: переход к беспроводной сети, распространение умных терминалов, прогрессирование Smart-устройств, расширение Smart - работ (мобильного офиса) - это новое качество общества, в котором совокупность использования подготовленными людьми технических средств, сервисов и Интернета приводит к качественным изменениям во взаимодействии субъектов, позволяющим получать новые эффекты - социальные, экономические и иные преимущества для лучшей жизни. Среда Smart-обучения-это конвергенция ИКТ и инфраструктуры Интернета (слияние онлайнового распределения программного обеспечения и контента в форме мультимедиа). Ключевые аспекты современного Smartобучения предполагают создание гибкой и открытой среды обучения: использование гаджетов, открытых образовательных ресурсов, системы управления. Основной причиной актуальности внедрения Smart-обучения является совершенствование существующей системы образования в соответствии с новыми требованиями Smart-экономики и Smart-общества. Основным направлением введения Smart-обучения является формирование информационно-коммуникационной и технологической компетентности педагогов в электронной среде. Соответственно в школе этой работой должны заниматься не только учителя информатики, но и учителя - предметники. Они должны выступать некими посредниками между Smart-обучением и другими педагогами и школьниками. В свете вышесказанного, в частности, перед учителями информатики и учителями предметниками возникает вопрос о том, как учить современного ученика в среде Smart learning. Оно должно быть легко управляемым, чтобы обеспечить организации образования и гибкость учебного процесса, и интегрированным с внешними источниками. Необходимость развития интегрированной интеллектуальной образовательной среды основывается на достаточной степени развития Smartтехнологий и интенсивности проникновения их в повседневную жизнь. Повышение квалификации педагогических работников в ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области осуществляется с использованием современных компьютерных технологий, «облачных» сервисов и Smart – технологий в условиях глобализации системы образования. Обучение по данной программе позволит сформировать определенную готовность у 63

учителей информатики и учителей предметников к реализации современной парадигмы образования XXI века. В основе концепции Smart обучения лежит идея индивидуализации обучения, что возможно лишь за счет создания преподавателем контента, нацеленного на конкретного слушателя. Этого возможно добиться лишь за счет управления академическими знаниями, когда каждый новый знаниевый объект идентифицируется и описывается. Массив подобных объектов позволит их комбинировать и тем самым создавать уникальный контент, удовлетворяющий потребности каждого слушателя. Оно позволит преподавателю не тратить время, связанное с технической разработкой курса. Он сможет воспользоваться уже существующим контентом, реализованным в виде модулей, описанных специальным образом. При этом открывает для педагогов новые возможности: делиться опытом и идеями, больше заниматься наукой, персонифицировать курс в зависимости от его задач и компетенций слушателя, экономить время, дорабатывая уже имеющийся контент, а не создавать его с нуля. Нужны новые технологические решения, которые максимально бы облегчили труд учителя и помогли бы создавать оригинальные и эффективные программные разработки цифровых образовательных ресурсов. GeoGebra—это бесплатная,кроссплатформенная динамическая математическая программа для всех уровней образования, включающая в себя геометрию, алгебру, таблицы, графы, статистику и арифметику, в одном удобном для использования пакете. Кроме того, у программы богатые возможности работы с функциями (построение графиков,вычисление корней, экстремумов, интегралов и т. д.) за счёт команд встроенного языка (который, кстати, позволяет управлять и геометрическими построениями) Программа написана Маркусом Хохенвартером на языке Java(работает на большом числе операционных систем). Переведена на 39 языков и в настоящее время активно разрабатывается. Полностью поддерживает русский язык. GeoGebra- Программа, разработанная специально для образовательных нужд в области математики. Она предоставляет довольно обширный набор функций, которые могут быть использованы в таких областях, как арифметика, геометрия, алгебра, статистика и др. Она подходит для обучения на разных уровнях.В программу GeoGebra включили практически все необходимые инструменты, с помощью которых можно строить графики и выполнять различного рода вычисления. В программе можно строить графики функций, кривые, конические сечения, и геометрические места точек. Что касается вычислений, то в GeoGebra можно выполнять действия с матрицами, вычисления с комплексными числами, искать точки пересечения кривых, аппроксимацию множества точек кривой заданного вида и работать со статистическими функциями. Еще одна функция GeoGebra, которая может пригодится в образовательном процессе - это запись интерактивных видео роликов. То есть программа можно записать на видео процесс построения или 64

вычисления, который потом можно загрузить в Интернет, использовать на лекции и т.д. Все эти функции доступны через интуитивно понятный интерфейс, в котором будет легко разобраться даже школьнику. Поэтому программа проста и удобная в использовании. Приложение Plickers которое позволяет проводит фронтальные опросы с помощью одного мобильного телефона. Рассмотрим инструкции которые помогут любому учителю школы использовать Plickers. Также за год в приложении появился ряд замечательных нововведений: появились папки для группировки вопросов; появилась возможность добавлять картинку к вопросам; реализована функциональность очереди. Программа работает по очень простой технологии. Основу составляют мобильное приложение, сайт и распечатанные карточки с QR- кодами. Каждому ребёнку выдаётся по одной карточке. Сама карточка квадратная и имеет четыре стороны. Каждой стороне соответствует свой вариант ответа (A, B, C, D), который указан на самой карточке. Учитель задаёт вопрос, ребёнок выбирает правильный вариант ответа и поднимает карточку соответствующей стороной кверху. Учитель с помощью мобильного приложения сканирует ответы детей в режиме реального времени (для считывания используется технология дополненной реальности). Результаты сохраняются в базу данных и доступны как напрямую в мобильном приложении, так и на сайте для мгновенного или отложенного анализа. Для работы с программой plickers.com необходим один мобильный телефон под управлением iOS или Android с установленным приложением Plickers; один мобильный телефон у учителя под управлением; проектор с открытым сайтом Plickers в режиме Live View. Проектор в целом необязателен, но очень полезен, особенно для создания «вау-эффекта. Наличие мобильных телефонов у детей не нужно для использования программы Plickers. Карточки. Карточки представляют собой простые распечатанные бумажки. Идеально — на картоне, в этом случае они прослужат дольше. это можно сделать на школьном принтере на обычной бумаге. Макеты карточек доступны для скачивания на официальном сайте. Есть 5 различных наборов. В любом наборе каждая карточка уникальна и имеет собственный порядковый номер. Это позволяет, например, выдать карточку конкретному ученику и отслеживать при необходимости его успехи, сделав опрос персонифицированным. Если же вы не хотите знать результаты конкретного ученика, карточки можно раздавать случайным образом. Вот доступные на сайте наборы: Standard (стандартный): на один лист А4 влезает 2 карточки, всего — 40 различных карточек. Для 99% школ этого хватит. Expanded (расширенный): то же самое, что и выше, только карточек 63.Large Font (большие шрифты): варианты ответов A, B, C, D на карточках написаны существенно большим шрифтом. Это подходит, например, для маленьких детей, которым сложно читать мелкие буквы. Но в то же время это сделает более лёгкой возможность подсмотреть ответ соседа. Large Cards (большие карточки): то же, что и стандартный набор, но сами карточки больше 65

размером и на один лист помещается ровно 1 карточка. Всего их тут 40. Large Cards Expanded (большие карточки расширенный набор): Large Cards плюс Expanded = 63, большие карточки размера А4. Для обычной школы стандартный набор является оптимальным выбором. Интерфейс Web - приложения Plickers. Чтобы начать пользоваться Plickers, необходимо зарегистрироваться на сайте. После этого учитель попадает в интерфейс библиотеки. Вот что мы там видим: Question (вопрос)— ключевая единица системы. Каждый вопрос содержит текст. К нему можно добавить картинку Сам текст не должен быть очень длинным, чтобы вмещаться на экран компьютера при большом шрифте. -тип ответа (варианты ответа и/или система правда/ложь»); -ответы (их может быть не более четырёх). Правильный ответ выделяется галочкой. Folder (папка)-группировка вопросов по определённой теме или признаку.Например,«теория эволюции» или «линейные уравнения». Позволяет проще ориентироваться в вопросах. Можно создавать папки внутри папок. Class (класс) и Queue (очередь). После того, как сами вопросы подготовлены, из них нужно создать очередь для определённого класса. Один вопрос может использоваться сколько угодно раз в любом классе. Чтобы создать класс, нажимаем на меню «Classes» вверху и на открывшейся странице нажимаем на кнопку «Add new Class». Самый простой способ — называть классы по их реальному названию: 9а, 9б, 10а и т.п. Если у вас есть деление на группы, для каждой группы имеет смысл создать отдельный класс: 9а-1, 9а-2 и так далее. После того, как классы созданы, возвращаемся в библиотеку (ссылка «Library» сверху) и добавляем вопросы в очередь к нужному классу. Для этого в интерфейсе вопроса (кнопка Expand в правом нижнем углу вопроса) есть кнопка «Add to Queue» Очередь — это последовательность вопросов, которые вы хотите задать указанному классу на ближайшем уроке. После того, как вопрос задан, он исчезает из очереди. Разумеется, на следующий урок его можно добавить опять в очередь, если это необходимо. Эта концепция станет более понятной чуть ниже. Итого, что у нас имеется на данный момент: 1. Мы создали папки и вопросы в них. 2. Мы создали классы, которым мы хотим задать вопросы. 3. Мы добавили вопросы в очереди соответствующим классам. Это — подготовительные шаги. Они займут в первый раз некоторое время, но в дальнейшем вам нужно будет только обновлять базу вопросов и составлять очередь. С опытом это будет занимать максимум несколько минут перед уроком. Теперь переходим непосредственно к процессу опроса. Процесс опроса. Для опроса очень желательно иметь проектор с 66

подключенным к нему компьютером. На компьютере открываем сайт Plickers, логинимся там и нажимаем на ссылку сверху «Live view». Это специальный режим показа вопросов, которым можно управлять с вашего мобильного телефона. Собственно, сейчас нам и потребуется мобильный телефон. В мобильном телефоне открываем приложение Plickers. На стартовом экране вам предложат выбрать класс: Мобильное iOS-приложение Plickers: выбор класса. После выбора класса вам будет показана очередь вопросов, которую мы задали ранее. Заметьте: вопросы можно создавать непосредственно из приложения, нажав на этом экране кнопку Create. Также, если вы вдруг забыли добавить какой-либо вопрос к очереди, из приложения доступна библиотека, содержащая все вопросы. Нажимаем на первый вопрос. Вот тут впервые происходит «магия»: как только вы выбрали вопрос на вашем мобильном телефоне, он автоматически отображается на проекторе через режим Live view. То есть вам не нужно находиться у компьютера и переключать что-либо — всё управление ведётся с телефона. Дети читают вопрос и поднимают с карточки с вариантами ответа. Учитель нажимает кнопку Scan внизу экрана и попадает в режим сканирования ответов. Plickers в реальности. В этом режиме достаточно просто навести телефон и приложение автоматически распознает QR-коды всех учеников сразу. При этом можно не бояться «считать» один код несколько раз — Plickers учтёт только один, самый последний ответ. Поэтому, кстати, ученик спокойно может поменять своё мнение «на ходу»—всё это учтено разработчиками программы. В приложении сразу же показывается базовая статистика распределения ответов. Справа внизу имеется кнопка для очистки статистики. Кнопка-галочка по центру внизу завершает данный вопрос и возвращает учителя в очередь вопросов. Далее — повторяем операцию для остальных вопросов. На этом, собственно, основная инструкция и заканчивается. Кратко резюмируем последовательность действий: Создаём вопросы. 1.Создаём классы. 2.Добавляем вопросы в очереди классов. 3.Открываем на компьютере сайт Plickers на вкладке Live View. 4.Выводим через проектор. 5.Раздаём детям карточки. 6.Открываем мобильное приложение Plickers. 7.Выбираем класс. 8.Выбираем вопрос. 9.Сканируем ответы. 10.Повторяем пп. 9-10 с остальными вопросами из очереди данного класса. 11.Анализируем результаты статистики. 67

Как можно использовать Plickers? 1. Фронтальный опрос в конце урока. Цель — понять, что дети усвоили за урок, а что нет. 2. Фронтальный опрос в начале урока по предыдущему уроку и/или урокам. Цель — понять, что усвоилось, а что нужно повторить. 3. A/B-тестирование подачи материала. Цель — выяснить, как лучше рассказывать детям тот или иной материал. Берём два класса (или две группы). Рассказываем им один и тот же материал, но по-разному. В конце урока проводим фронтальный опрос и сравниваем результаты. 4. Проведение тестов / проверочных работ. При правильной подготовке проверочные работы можно проводить в формате Plickers. Результаты будут доступны сразу, без необходимости проверки и/или наличия смартфонов / компьютеров у детей. 5. Анализ работы учителя в динамике. Результаты можно и нужно показывать администрации, которая может контролировать процесс усвоения знаний учащимися. Plickers позволяют реализовать непрерывный мониторинг знаний детей, который отнимает не более нескольких минут от урока. Самое главное в этом всём — начать. Использование Plickers на уроке позволяет учителю упростить себе жизнь и улучшить обратную связь между собой и классом. Для детей это приложение—своего рода развлечение, позволяющее немного отвлечься от рутинных уроков и в игровой форме отвечать на вопросы. Самое главное, что Plickers — это очень простая технология, которая не требует практически ничего и любой учитель может начать применять хоть завтра. Наличие современного компьютерного и программного обеспечения, оптимальная и рациональная организация учебной и учебно-методической работы позволяют повышать мотивацию и качество подготовки слушателей, так как теоретическая подготовка преподавателей в области применения ИТ в обучении повышается, а также совершенствуются практические навыки владения прикладным программным обеспечением. Следовательно, круг приобретенных компетенций педагогов становится шире и соответствует требованиям современного образования. Овладение новыми информационными технологиями требует от преподавателей внесения соответствующих изменений в учебный процесс, связанных с пересмотром традиционных методов, технологий и средств обучения, а иногда и с созданием принципиально новых моделей обучения и разработки отдельных учебных дисциплин. Список литературы 1.Послание Президента РК Лидера Нации Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан -2050»-новый политический курс состоявшегося государства». 14.12.2012 2.Smart Learning Programme for Specialists of the Republic of Kazakhstan 68

(Professional development for teacher based on Smart Learning) Korea Soongsil University, 14.05-23.05.2014 3.Методика организации повышения квалификации педагогов в условиях внедрения системы электронного обучения / Ахметова Г.К., Караев Ж.А., Мухамбетжанова С.Т. // Алматы АО НЦПК "Өрлеу", 2013. 4.Революция в обучении : научить мир учиться по-новому : пер. с англ. / Гордон Драйден, Джаннетт Вос. - М. : Парвинэ 5.Россия на пути к Smart обществу / Под ред. Н.В.Тихомировой, В.П.Тихомирова. - М.: НП «Центр развития современных образовательных технологий», 2012. ОҚЫТУДЫҢ БІЛІМДІЛІК НƏТИЖЕЛЕРІНЕ ЖЕТУ САПАСЫН БАҒАЛАУ БОЙЫНША МҰҒАЛІМНІҢ КƏСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРІН ДАМЫТУ Исмайлова Уркия Курбантаевна, Ибрагим Индира Əменқызы Шымкент қаласы. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ОҚО бойынша ПҚБА институтының халықаралық дəрежедегі тренерлері

Қазақстанда білім сапасын бағалау əлі де бақылаушы жəне басқару органдарының бақылау қызметі ретіндегі іс-əрекет болып отыр. Ол сыртқы бақылау–тестілеу, бақылау үзігі жəне аттестациялау, лицензиялау арқылы жүзеге асырылады. Білім сапасын бақылау сол оқу орындарының өзімен жүргізіледі. Атап айтқанда, оқушылардың күнделікті жəне жылдық үлгерімі, көшірілу жəне мемлекеттік емтихандар қорытындысы,оқу-тəрбие үрдісінің жеке параметрлерінің жағдайын талдау. Тек соңғы жылдары біздің мемлекеттің дүние жүзілік білім беру кеңістігіне енуіне байланысты. Шет елдің тəжірбиені зерттеу жəне білім сапасын бағалауда білім сферасындағы салыстырмалы талдау жүргізу нəтижесінде белгілі бір жүйелілік қалыптасып,жаңа əдістер мен іс-əрекеттер қолданыла бастады.Осыған орай оқу мекемелерінің өзін-өзі бағалау процедуралары кеңінен енгізіле бастады. Сонымен қатар сыртқы бағалаудың жаңа түрлері енгізілуде, ол (4,9) сынаптардың мемлекетаралық бақылау (МАБ), орта білім берудің жеке деңгейлерінің аяқталуынан кейін оқушылардың академиялық білімдерін (МАБ) мемлекетаралық бақылау жəне орта білім мектептерінің түлектеріне арналған “Бірыңғай Ұлттық Тестілеу”(БҰТ) [1]. Осы жоғарыдағы аталған мəселелерге байланысты мен де өз жұмыс жасап жүрген сыныптар аралығында оқушылардың білімдерін бағалауды білім сапасын басқарудың бір критерийі деп есептеймін. Дəстүр бойынша оқушының оқу жетістігі –меңгертілу деңгейі балдық бағалар мен бағаланатын білім, білік жəне дағдыларды жинақтау үрдісінде меңгерілетіндердің көлемінің өсуі, олар жалпы пəн бойынша (жалпы пəнді 69

оқытудан күтілетін нəтижелер ретіндегі пəндік компетентіліктер) жəне əрбір сынып бойынша (жеке оқу курстарын оқытудан күтілетін нəтижелер ретіндегі) білім, білік жəне дағдылар тізбесі көрініс береді. Білім сапасын бағалау үшін оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау мен олардың белгіленген стандартқа сəйкестілігі пайдаланылады. Шындығында, білім сапасы оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау арқылы белгіленеді, яғни бағалау –білім саапасын басқарудағы негізгі критерий. «Оқушы жетістіктері» ұғымы білімнің құндылығы мен мақсатына жəне оның мазмұнына өзара байланысты [2]. Оқушылардың оқу жетістіктерінің өлшеуіштерін анықтау үшін немесе бағалау үшін диагностикалау қажет. Диагностикалық іс-əрекет бақылауды, тексеруді, бағалауды қамтиды. Диагностикаланатын мақсаттар мен оқыту нəтижелерінің тепе – теңдігі оқыту сапасының критерийі, ал оның көрсеткіші оқушылардың оқу материалын меңгерудің белгілі бір деңгейіне жетуі болып табылады. Бағалау жүйесінің обьективтілігіне диагностикалық маңыздылығына көңіл бөлінуі қажет. Оқушының оқу жетістігін өлшеу дəлдігі оның білімдік жетістіктерімен тұлғалық жетістіктерінің сапасына əсер ететінін байқауға болады. Ол үшін оқушының оқу жетістіктерінің өлшеуіштері мазмұны мен құрылымы жағынан ұтымды тыңдалуы тиіс. Өлшеуіштерге оқушы жетістіктерінің сапалық жəне сандық сипатының алдын ала берілген параметрлері білім салалары бойынша оқушылардың оқу дайындықтарының деңгейін айқындайтын құралдар мен тəсілдер жатады. Педагогикалық өлшеуіштер тəсілдерінің ішінде ең көп тарағандары бақылау, білімді ауызша тексеру формасы, білімді тексерудің жазбаша формасы, интервью түріндегі əңгімелесу, сауалнама т.б [3]. Оқытудың əрбір сатысы бойынша анықталған нəтижелерге оқушылардың жетуін, жетістіктерін бағалау мақсатында қорытынды бақылау жүргізу үшін бақылау жұмыстары, тест формасындағы тексеру құралдары жасалады. Ал оқушылардың білім салалары бойынша интеграцияланған оқу жетістіктерін, яғни білімдік оқу жетістіктрін сүзгіден өткізу өлшеуіш- тапсырмалар жүйесі арқылы жүзеге асырылып, бағаланады (Кесте). Кесте-Оқушылардың оқу жетістіктері. Дəстүрлі бағалау жүйесі Оқушылардың оқу жетістіктерін сапалы бағалау Артықшылықтары 1.Оқушы мен педагогтың өзара əркеттестігіне негізделеді, яғни оқушылардың коммуникавтік қабілеттері

Педагогикалық өлшеу Оқушылардың оқу жетістіктері деңгейінің сандық көрсеткіштерін алу Кемшіліктері 1.Компетенттілік тұрғыда оқытуға қатысты бақылау құралдарының жеткіліксіздігі 2.Педагогикалық өлшеу элементтерің кейбіреуінің көрініс бергенімен, олар оқушылардың бағаланатын қасиеттерінің сапалы эквиваленттерін 70

Артықшылықтары 1.Компетенттілік тұрғыда оқытуға қатысты бақылау құралдарының жеткіліктілігі 2.Оқыту сапасын бағалау

дамытылады 2.Тəсілдердің қарапайымдылығы 3.Нəтижелерді алудың шапшандылығы

сандық өлшеуді емес, оларды бағалауды мақсат етеді, сондықтан мұндай бақылау нəтижелерін бір— бірімен салыстыруға болмайды 3.Педагогтар тарапынан субъективизмнің көрініс беруі 4.Бағалаудың бірыңғай шкаласы мен критерийлерінің болмауы 5.Оқу əрекеті нəтижелерін өзіндік түзету жасауға толық мүмкіндік бермейтіндігі

квалиметриялық (сандық) тұрғыда негізделеді, яғни оқушының пəндік (пəнаралық) дайындығы сипатындағы өлшенетін айнымалының теңестірілетін сандық эквиваленттер алынады 3.Əсіресе “мектеп– ЖОО (жоғары оқу ортаны)” кезеңінде бақылау–бағалау жүйесіне жаңа негіз қалайды 4.Педагогикалық процесс барысы, əрбір оқушының оқу жетістіктері жөнінде ақпарат алып отыруға болады 5.Оқыту барысына жəне оның нəтижесіне əсер ететін қандай да болмасын факторлардың ықпалын айқындауға болады 6.Объективтіліктің толық көрініс беруі

Дəстүрлі бақылау құралдары

Компетенттілікке берілген тапсырмалар мен стандартталған тесттер Кемшіліктері Артықшылықтары 1.Оқытушылық потенциялының төмен 1.Оқытушылық потенциялының жоғары болуы болуы 2.Оқытудың инновациялық əдістерінің 2.Оқытудың инновациялық əдістерінің дамуын тежеуі дамуына мүмкіндік жасауы 3.Өзіндік бақылау мен өзін-өзі басқару үшін 3.Өзіндік бақылау мен өзін-өзі басқару қажетті жағдаймен қамтамасыз етпеуі үшін қажетті жағдаймен қамтамасыз етуі 4.Саралау қабілеттілігі

Қазіргі кезде тест бағалау формасын тəжірибеден өткізген шет ел мамандары олқылықтарды жою үшін, өткен ғасырдың 80 жылдарынан бастап түзету іздестіруде. Оқушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың бір шешімі ретінде. АҚШ-та портфолио идеясы кең өріс ауда. Ал, Ресейде болса бүгінгі күнде бұл бағалау əдісі қолданылап та келеді. ҰБТ (Ұлттық Бірыңғай Тестілеу) мен бағдарлы оқыту енгізілуіне байланысты бұл Қазақстанда да қолданысқа кіргізілмекші. Ол туралы 12 71

жылдық оқытуға арналған жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартының негізгі ережесінде көрсетілген. Онда оқушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың мұндай түрлері енгізіледі: сыртқы баға, ішкі баға жəне портфолио. Портфолио əдеттегі білім,білік,дағдыдан басқа оқушының компетенттілігін тексеруге, бағалауға көмектеседі. Портфолио бағалаудың бір түрі ғана емес,сондай–ақ ол оқушылардың оқу мотивациясына көмектеседі, оқу мумкіндіктерін кеңейтеді. Портфолионың міндеті – баланың неге қабілетті екендігін көрсету. Ол–жаңа оқу процесін ұйымдастыру құралы, оқушының бұрыңғыға қарағанда білімі мен білігіндегі ілгерілеу жолдарын айқындайтын көрсеткіш. Портфолио өзінің мақсатына сай əр түрлі болады: тақырыптық, пəндік, тілдік т.б. Тақырыптық портфолиода оқушының мəлім бір тақырып төңірегіндегі белгілі бір мерзім ішінде жеткен жетістіктері жиналады. Пəндік портфолиода, оқушының өзіне ұнайтын, не болмаса көбірек қабілеті бар мəлім бір пəн бойынша жеткен жетістіктері жиналады. Ал, тілдік портфолиода (бұл портфолио түрі Еуропа кеңесінде көбірек қолданыста) оқушылардың тілдік компетенттілігі жинақталады, яғни тілдік компетенттіліктің дəрежелері өлшеу кестесі арқылы оқушының белгілі бір тілді қаншылықты игергенін анықтауға болады [4]. Сондай–ақ жалпы портфолио болады. Оған оқушының бір емес, бірнеше сала,бірнеше пəн бойынша немесе жалпы өмірінде жеткен жетістіктері жинақталады. Портфолионың құрамына:  -реферат;  -пікірлер;  -зерттеу жұмыстары, жобалар мен жұмыс жүргізу туралы мағлұматтар;  -əр түрлі тақырыптарға жазылған баяндамалар;  -шығармашылық жұмыстар;  -практикалық, лабораториялық жұмыстары туралы еcебі;  -қоғамда болып жатқан құбылыстарға берген бағалары т.б. кіреді. Біз қазіргі қоғам талабына сай бəсекелестікке төтеп бере алатын жан – жақты дамығын тұлғаны қалыптастырып жəне оқушы жетістіктерін қосымша бағалау үшін əрине, портфолионың да рөлі ерекше екендігін аңғардық.Яғни, портфолиода оқушылардың білім сапасын, жетістіктерін бағалау–білім сапасын басқарудағы негізгі критерийдін бірі. Əдебиеттер тізімі: 1.ҚРмемлекеттік жалпыға міндетті Білім беру стандарты. Астана, 2006-72 Б. 2.Білім туралы –Алматы: Юрист, 2004. – 224 Б. 3.Жадрина М.Ж. Дидактические аспекты дифференциации содержания школьного образования. –Алматы: РИК, 2000. – 91-98 с. 4.Михеева В.И. Портфолио и построение образовательного рейтинга выпускника основной школы//Педагогика.-2009.- №2. 72

ПОТРЕБНОСТЬ И РОЛЬ В СОВЕРШЕНСТВОВАНИИ СОЦИАЛЬНОГО ПАРТНЕРСТВА В ПРОФЕССИОНАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ Турганова Б.К. старший преподаватель кафедры «Инновационной технологии и методики преподавания естественно-научных (гуманитарных) дисциплин»» АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Атырауской области

Повышение конкурентоспособности образования, развитие человеческого капитала путем обеспечения доступности качественного образования для устойчивого роста экономики является основной целью реализуемой в стране Государственной Программой развития образования и науки РК на 2016-2019 годы, утвержденной постановлением Правительства РК от 25 апреля 2016 года за №243. Система технического и профессионального образования Казахстана прошла не простой путь, более 75 лет, играя важную роль в удовлетворении потребностей рынка и перспектив развития экономики и социальной сферы государства. Глава государства в Послании «Казахстан в новой глобальной реальности: рост, реформы, развитие» говорил о том, что профессиональное техническое образование должно быть основано на современных стандартах и жестко взаимосвязано с потребностями экономики. «Сейчас мы намерены полностью обновить его содержание. Это направление является самым актуальным и перед профессионально-техническим образованием ставятся огромные задачи,прежде всего,это реализация индустриально-инновационного развития страны, достижение высокого качества технического и профессионального образования, а также обеспечение потребности рынка труда квалифицированными рабочими кадрами. Президент Н.Назарбаев обозначил главную цель – превратить нашу Родину, Казахстан, в вечную страну со счастливым и процветающим народом, войти в число 30 самых развитых государств мира, стать наравне с богатыми и сильными странами. «Мы должны подготовить молодых специалистов так, чтобы они были востребованными и отвечали всем требованиям нынешнего работодателя». «Нам необходимо максимально развивать систему подготовки технических кадров. Техническое и профессиональное образование должно стать одним из основных направлений инвестиционной политики. Для этого необходимо создать центры по подготовке кадров совместно с Германией, Канадой, Австралией и Сингапуром. Они станут моделью системы технического и профессионального образования для всей страны. Я объявляю, что с 2017 года будет дан старт новому проекту – «Бесплатное профессионально-техническое образование для всех. Повышение заработной платы работникам образования, а также стипендии – студентам».Это значит, что это все будет способствовать повышению уровня статуса педагога, его профессиональному росту и даст мотивацию поступления абитуриентов в технические и профессиональные учреждения. 73

На пленарном заседании Республиканского августовского совещания работников образования «Білімді ел-Мəңгі ел», посвященное проблемам модернизации системы образования Казахстана и реализации целей общенациональной патриотической платформы «Мəңгілік ел» принял участие министр образования и науки РК Ерлан Сагадиев. Он отметил, что на сегодня главная задача – исполнить поручение Президента Н.Назарбаева и поднять казахстанское образование на уровень тридцати наиболее развитых стран, при этом сохранив нашу казахстанскую идентичность, развивая государственный язык, развивая платформу «Мəңгілік ел». Министр также раскрыл главные направления преобразований, которые проводятся в области в области дошкольного воспитания, среднего образования, технического и профессионального,а также высшего образования Казахстана. Прошедший в 2015 году, в городе Астане VII Международный форум «Профессиональное образование и бизнес: диалог партнеров», организованный Министерством образования и науки РК, где приняли участие представители Великобритании, представители при Правительстве Турецкой Республики, России, представители национальных компаний, холдингов, отраслевых ассоциаций Казахстана, представители работодателей – социальные партнеры представители государственных органов, руководители колледжей и представители колледжей и других организаций образования и,региональные палаты предпринимателей. Среди гостей форума были международные эксперты из Германии, Финляндии, Польши, США,Южной Кореи,Беларусии,Узбекистана,России,представители Европейского союза, Британского Совета, PIZA (Великобритании), GIZ (Германии). Цель форумаобмен опытом эффективного развития партнерства между государством и бизнесом в подготовке квалифицированных и востребованных на рынке труда специалистов, а также обсуждение вопросов подготовки кадров в рамках Государственной программы индустриально-инновационного развития, современных механизмов и использование инновационных подходов в системе технического и профессионального образования. Ожидаемым результатом которого являлся востребованность выпускников на рынке труда и обеспечения повышения престижа Технического и Профессионального образования в Республике Казахстан. Мировой опыт показал, что наиболее важной мерой в подготовке высококвалифицированных кадров является налаживание взаимовыгодного партнерства государства и бизнеса. Поэтому, в условиях глобализации и неизбежного формирования единого экономического пространства высокая квалификация специалистов технического и обслуживающего труда становится решающим фактором, обеспечивающим конкурентоспособность государства на мировой арене. Реализация стратегических программ нашего государства в целях развития во всех сферах экономики требует обеспечения высококвалифицированными кадрами. В целях повышения качества трудового потенциала и максимального развития системы подготовки технических кадров РК с 2009 года в Казахстане 74

проводится независимая оценка уровня профессиональной подготовленности студентов-выпускников колледжей. Цель независимой оценки качества профессиональной подготовленности, подтверждения и присвоения квалификации–проверка соответствия уровня подготовки специалистов квалификационным требованиям единого тарифно-квалификационного справочника работ и профессий рабочих. За основу взят Государственный общеобязательный стандарт образования РК и Единый тарифноквалификационный справочник работ и профессий рабочих. Успешная сдача студентами тестирования является надежным показателем соответствующего уровня знаний и умений,профессиональной компетентности выпускников колледжей, который имеет важную и положительную роль в повышении качества профессиональной подготовки студентов и содействует росту их последующего трудоустройства. Зная, что современный прогресс требует специалистов, обладающих хорошими знаниями не только своей специальности, но и смежных с ней, свободно использующих в работе компьютерную технику, информационные технологии при создании технической документации и работе с нею, знающих иностранные языки, необходимо все это реализовать в рамках партнерского сотрудничества между системой образования и сферой труда. Взаимодействие системы профессионального образования и производства является составной частью социального партнерства как вида общественных отношений в социально-трудовой сфере, строящихся на согласовании интересов всех участников этого процесса. Социальное партнерство – взаимодействие колледжа с субъектами экономической жизни в сфере труда для повышения эффективности профессионального повышения эффективности профессионального образования и компетентности рабочей силы. Социальное партнерство в профессиональном образовании складывается как «взаимодействие предприятий (работодателей), общественных организаций, государственных органов власти и органов местного самоуправления (в сфере образования, труда и занятости), учреждений профессионального образования, профессионально-педагогического сообщества и граждан, которые намереваются получить или получат профессиональное образование (обучающиеся образовательных учреждений, их родители, работники), действующие на основе консенсуса и взаимного учета интересов и потребностей в целях повышения эффективности профессионального образования и удовлетворения спроса на профессиональные компетенции рабочей силы на рынке труда». Именно эта совместная работа с работодателями позволит существенно модернизировать учебный процесс, сформулировать и довести до студента компетенции, профессиональные умения и требования работодателей к специалистам. Взаимодействие колледжа и социальных партнеров будет устойчивым и долговременным лишь при условии, что каждый осознает и удовлетворяет свой интерес на всех этапах образовательного процесса. 75

Конечный результат взаимосвязей производства и колледжа зависит в основном от таких факторов, как системный характер процесса осуществления взаимосвязей и эффективный механизм взаимодействия. Системный подход к осуществлению взаимосвязей колледжа и производства прежде всего предполагает, что производственные предприятия следует рассматривать в качестве педагогической подсистемы целостного процесса подготовки специалистов среднего звена. Производство, с одной стороны, формирует заказ на специалиста с определенными качествами и видами деятельности, которые отражены в квалификационной характеристике будущего специалиста, с другой стороны – создает необходимые условия для качественно-технологической подготовки и творческой деятельности студентов. В рамках индустриализации необходимо обеспечить наукоемкие и высокотехнологичные производства развивающихся отраслей экономики Казахстана квалифицированными рабочими кадрами, способными выполнять задания на высоком профессиональном уровне. В подготовке такого специалиста важное значение играет техническое и профессиональное образование, дающее знания и практические навыки работы. Таким образом, производство принимает непосредственное участие в процессе формирования специалиста с заданными качествами. Возможности социального партнерства безграничны и многоплановы. Их использование зависит от наличия в учреждении профессионального образования стратегии развития, мотивации педагогического коллектива на поиск и совершенствование форм партнерских отношений. Используемая литература: 1.Журнал «Техническое и профессиональное образование», №4 (23) 2015. 2.Журнал «Техническое и профессиональное образование», №3 (26) 2016. 3.Журнал «Фундаментальное исследование». №2, 2015.

АКТУАЛИЗАЦИЯ ПРОБЛЕМ ИНКЛЮЗИВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ Джумагальдиева Алия Закиржановна, Абишева Алия Западно-Казахстанская область, Зеленовский район, СОШ Достык

Современная система образования каждого государства ориентируется на мировую образовательную политику, становится все более открытой и единообразной. Мировое сообщество предъявляет к образованию требование универсальности, т.е. оно должно обеспечивать потребности в обучении и 76

равенство всех детей. Цель каждой современной школы – помочь каждому ребенку (и с проблемами развития,и среднему,и талантливому) в достижении успеха, не допустить его исключения из жизни общества. Приоритет интересов общества над интересами личности практически узаконил статус социальной малоценности людей с ограниченными возможностями.Поэтому ограничительная-покровительственная (патерналистская) позиция общества и государства по отношению к данной категории населения, до сих пор существующая в Казахстане, выражается в существовании сети преимущественно закрытых (интернатного типа) учебных заведений. Характер образования инвалидов, существующий из-за такой позиции, не способствует высокому уровню социальной адаптации, не позволяет освоить престижные и конкурентоспособные профессии, будучи ориентированным на низкое качество жизни, связанное с низкооплачиваемой работой, мизерной пенсией, что воспроизводит культуру бедности. Помощь, оказываемая людям с особыми потребностями различными организациями, в основном незначительна и нерегулярна.А система служб социальной помощи в независимом Казахстане еще не достигла должной эффективности. Мы находимся в начале пути–перехода от культуры полезности к культуре достоинства, где ведущая роль–ценность личности независимо от того, можно ли что-либо от нее получить. А дети, старики и люди с особыми потребностями должны находиться под охраной общественного милосердия. Концепция независимого образа жизни сформировала понятие «инклюзивное (включающее) образование», которое предполагает, что все дети–индивидуумы с различными потребностями в обучении. Данная идеология предполагает равное отношение ко всем людям и создание условий для детей с особыми образовательными потребностями. Выделяют 8 принципов инклюзивного образования: 1.Ценность человека не зависит от его способностей и достижений. 2.Каждый человек способен чувствовать и думать. 3.Каждый человек имеет право на общение и на то, чтобы быть услышанным. 4.Все люди нуждаются друг в друге. 5.Подлинное образование может осуществляться только в контексте реальных взаимоотношений. 6.Все люди нуждаются в поддержке и дружбе сверстников. 7.Все обучающиеся могут скорее достигнуть прогресса в том, что они могут делать, а не в том, что не могут. 8.Разнообразие усиливает все стороны жизни человека. Включение – это больше, чем интеграция, потому что дети с особыми потребностями учатся вместе в обычной школе, получают полноценное образование, воспринимают человеческие различия как обычные. Акцент при этом делается на сильные стороны и возможности ребенка. Основное требование инклюзивной школы – все дети должны учиться вместе во всех случаях,когда это является возможным. Зачисление инвалидов в специальные школы является исключением и рекомендуется только в тех 77

случаях, когда обучение в обычных классах не способно удовлетворить образовательные или социальные потребности ребенка, либо если это необходимо для благополучия его самого или других детей. Инклюзивные школы очень гибкие. Ученики с особыми потребностями иногда работают со всем классом, иногда – в небольшой группе, а иногда – наедине с учителем. Но для этого нужны совместные усилия учителей и персонала школы, сверстников, родителей и членов семей. Инклюзивные школы гарантируют солидарность между детьми, так как ученики получают там опыт общения с людьми, отличающимися от них, и учатся доброжелательности и терпимости. Несмотря на то,что к лицам с особыми образовательными потребностями относятся также и национальные меньшинства, дети мигрантов и т.д., первоначально инклюзивное образование получило развитие в отношении людей с ограниченными возможностями, так как они имеют более уязвимый социальный статус и в большей степени нуждаются в поддержке. Разные страны мира к настоящему времени уже накопили определенный опыт реализации инклюзивного обучения. [1] В Финляндии существует система государственных образовательноконсультативных центров для поддержки обучающихся, их родителей и педагогов. Сотрудники центра проводят долгосрочные курсы, краткосрочные курсы на обычных школ, а также мастер-классы по обучению детей с ограниченными возможностями здоровья (далее–«ОВЗ»). Педагогов обучают работе с детьми с разными проблемами. Таких центров в Финляндии 7. Но расположены они неравномерно, на севере всего 1. Проблема в том, что дети попадают в центр поздно, так как нет единой национальной базы о детях с ОВЗ. В университетах Швеции во всех программах подготовки учителей есть обязательные курсы по специальному образованию.Также существует практика зачисления детей с ОВЗ в обычный класс, при этом несколько часов в неделю они занимаются со специальным педагогом в отдельной группе. В классах и группах, где обучаются дети с ОВЗ, работают 2 педагога. Будущие педагоги Норвегии имеют возможность на практике познакомиться с опытом реализации инклюзивного образования в странах Евросоюза. Инклюзивное обучение реализуется в общеобразовательной школе путем включения ребенка с ОВЗ в классный коллектив. При этом в таком классе кроме учителя работает ассистент, внимание которого направлено на данного ребенка. В Дании родители имеют право обучать ребенка там, где они проживают. Конкретное образовательное учреждение должно создать все условия для такого ребенка. С детьми с ОВЗ в течение учебной недели проводятся дополнительные виды занятий (вне классного коллектива). В такие группы могут объединяться дети из разных классов одной параллели с учетом их школьных трудностей. 78

Инклюзивное обучение во Франции представлено двумя формами: дети с ОВЗ учатся в обычном классе совместно с остальными детьми под руководством неспециализированного учителя (это класс так называемой «школьной инклюзии»); дети с ОВЗ обучаются в специальном классе для детей-инвалидов под руководством специального учителя («класс педагогической интеграции»). Класс школьной инклюзии – это открытый класс, который ученик с ОВЗ может покидать в определенные моменты школьного дня для индивидуальной или групповой работы со специальным педагогом. Время инклюзии постепенно увеличивается, что позволяет ребенку перейти от «класса школьной инклюзии» к полной индивидуальной инклюзии. Такая форма инклюзии эффективна для детей с нарушениями зрения и опорно-двигательного аппарата. Но для глухих и умственно отсталых детей она не совсем приемлема. Для этих категорий детей открывают классы педагогической интеграции, которые объединяют время от времени и при необходимости учеников средней и старшей школы для необходимого сопровождения и контроля. Анализ образовательных систем разных стран, в которых инклюзивное образование закреплено на законодательном уровне, показывает, что обязательной базой является система законодательных актов, предусматривающих как необходимые права и свободы, так и механизмы их обеспечения. В Казахстане гарантия права детей с ОВЗ на получение образования закреплены в Конституции РК, законах РК «О правах ребенка в Республике Казахстан»,«Об образовании», «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями», «О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан», «О специальных социальных услугах». Одна из задач госпрограммы развития образования РК до 2020 года – совершенствование системы инклюзивного образования в школе. В рамках программы 50% детей с ограниченными возможностями должны быть охвачены инклюзивным образованием до 2020 года. На пути внедрения инклюзивного образования в Казахстане по-прежнему остается ряд нерешенных проблем и барьеров: некорректное отношение к детям с ограниченными возможностями, отсутствие специально подготовленного педагогического состава,низкий уровень материально-технической и методической оснащенности учебных заведений, барьер физического доступа. [2] На настоящий момент учителя общей школы не готовы к обучению детей с отклонениями в развитии. Государству необходимо поменять стандарты высшего педагогического образования, уделив особое внимание подготовке специалистов соответствующего профиля. Также перед государством стоит задача информационнопросветительской работы среди научно-педагогического сообщества и 79

общества в целом. Кроме того, инклюзивное образование подразумевает создание всех необходимых архитектурных условий (пандусы, специальные туалеты и мебель, лифты). Переход к инклюзивному образованию требует участия всех специалистов системы образования и наличия теоретических разработок. Сегодняшняя школа ни организационно, ни технологически, ни содержательно к переходу не готова. Для решения этой проблемы нужно как можно скорее разработать систему просветительской деятельности, направленной на изменение мнения сообществ учителей и родителей о том, где и чему должны учиться дети с проблемами в развитии. Следующий этап – создание материально-технических условий и разработка учебнометодических материалов для обучения особых детей. Кроме того, необходимо наладить систему подготовки и переподготовки кадров для инклюзивного образования. Учитель инклюзивной школы должен обладать высокой профессиональной социальной адаптированностью, а также выраженными перцептивными, коммуникативными и организаторскими способностями. Он может быть успешным при следующих личностных характеристиках:  достаточно гибок и толерантен;  уважает индивидуальные различия;  умеет слушать и применять рекомендации коллектива;  согласен работать в одной команде с другими учителями;  готов пробовать разные подходы. Следует признать, что в нашей стране целенаправленная подготовка педагогов такого типа до настоящего времени не велась. Но опыт внедрения инклюзивного образования в Казахстане уже есть. По инициативе Общества «Дыбыс» в двух общеобразовательных школах Алматы была внедрена подобная система. В школе №116 обучаются дети с нарушением слуха. «Родители, желающие социализировать детей в общеобразовательной школе, хотели, чтобы к их детям применялся особый индивидуальный подход. Но, так как государственные стандарты не меняются, а их особые требования могли удовлетворить в специальной школе, сразу было выработано решение, по которому не мы за родителями, а они за нами», - рассказывает директор школы. По словам директора школы, специальных программ для детей, включенных в инклюзивных образование, нет. Дети посещают все уроки и выполняют весь государственный стандарт. В 2009 году НПО республики провели акцию «Инклюзивному образованию – ДА!». В результате были выделены средства из местного бюджета для продолжения пилотной программы по обучению детей с ограниченными возможностями в учебных заведениях г. Астана. С 2011 года по настоящее время в регионах страны работает программа круглых столов по теме «Инклюзивное образование: международная практика и пути реализации 80

в Казахстане» для руководителей системы общего среднего образования при поддержке Фонда Сорос Казахстан. Одним из последних новшеств в системе инклюзивного образование является инициатива управления образования ВКО обучить здоровых детей сурдопереводу.«Общаясь с ровесниками, дети-инвалиды смогут жить полноценно»,-считает руководитель управления образования Айжан Садыкова. В технологическом колледже Глубоковского района ВКО откроют специальное отделение, в котором подростки с задержкой умственного развития смогут получить профессию, обучатся керамике, выращиванию цветов, гончарному делу. Сейчас в Казахстане люди с ОВЗ только начинают вливаться в общество. Рабочие места, архитектурные условия на улицах и в общественных местах начинают появляться в нашей жизни. Дети, заканчивающие специализированные учебные учреждения, могут быть недостаточно подготовлены к жизни в социуме. Ведь в данных школах система подстраивается под ребенка. Выходя в реальный мир, дети не готовы к тому, что они должны подстраиваться под систему, недостаточно удобную для них. Интеграция является необходимой закалкой ребенку с ОВЗ, так как она учит в дальнейшем уметь конкурировать и добиваться своих целей, не ожидая помощи. Социальное принятие детей с ОВЗ улучшается за счет обучения в малых группах, характерного для инклюзивных классов. Дети «переступают» за черту инвалидности другого ученика, работая с ним над заданием в малой группе. Постепенно, дети начинают осознавать, что у них много общего. Существование инклюзивных школ позитивно сказывается и на типично развивающихся детях, а не только на учениках с ОВЗ. Помогая своим сверстникам активно участвовать в образовательной и социальной деятельности, обычные дети получают важнейшие жизненные уроки. Этот опыт заключается в росте социальной сознательности, в сознании отсутствия различий между людьми. Инклюзивная среда учит находить сильные стороны в каждом и не вешать ярлыки. Обучаясь вместе с инвалидами, дети становятся более заботливыми, у них возникает безбарьерное мышление. Вырастая, они могут свободно общаться с кем-то, отличающимся от них. Они видят и ценят скрытые перспективы и способности тех,кого принято считать ограниченным по возможностям. Таким образом, можно сделать вывод, что современная система образования должна принять индивидуальность каждого отдельного учащегося и удовлетворить особые потребности каждого ребенка. Использованная литература: 1. Видеолекция профессора Ричарда Зиглера (Канада) «Международный опыт инклюзии». 2. https://vlast.kz/obsshestvo/kazahstan_nachinaet_vnedrenie_inkljuzivnogo_obrazova nija-357.html. 81

3. http://www.inform.kz/ru/zdorovyh-shkol-nikov-obuchat-surdoperevodu-vvostochnom-kazahstane_a2996425. ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ – ҚҰНДЫЛЫҒЫ МОЛ ДҮНИЕ Умбетова Жансая Муратовна Маңғыстау гуманитарлық колледжінің педагогика пəнінің оқытушысы. Ақтау қаласы

Өсер елдің қай сəтте де бірлік болмақ қалауы, Лаула, лаула желтоқсанның мұзға жаққан алауы, Өздеріңдей өр намысты жас өркені бар елдің, Ешқашанда еңкеюге тиісті емес жалауы!-деп ақын жырлағандай, желтоқсанның мұзға жаққан алауы,1991 жылы 16 желтоқсанда тəуелсіздік таңын тудырып, өркениеттілікке құлаш сермеген бүгінгі таңда адамгершілігі мол, сапалы да салауатты ұрпақ тəрбиелеуде халықтық тəрбиенің алатын орны ерекше. Қазір оқу орындарында ұлттық тəрбиеге айрықша мəн берілуде. «Жастар біздің болашағымыз» дейтін болсақ, сол жастарымызды ұлтын сүйетін ұлтжанды, Отанын сүйетін патриот, жоғары адамгершілік иесі, ұлттық рухы биік парасатты азамат етіп тəрбиелеу үшін оларға ұлттық тəрбие қажет екенін өмірдің өзі-ақ көрсетіп отыр. Сабақ үрдісінде оқушыларға тұрмыстық тəрбиеге байланысты салт-дəстүрлер, бала дүниеге келгеннен өскенге дейінгі аралықта қолданылатын салт-дəстүр, ырым-тыйымның рөлі,сəлемдесу əдебі,сыйластық,қонақ күту,ас ішу əдебі, инабаттылық дəстүрлері, сөйлеу əдебі жəне киім кию тəрбиесі, ұлттық тəрбиедегі еңбек тəрбиесінің орны, қазақ халқының озық мəдениет үлгілері мен олардың тəрбиелік мəні сияқты ұлттық құндылықтарымызды оқытуымыз керек. Ұлттық тəрбиенің мақсаты–ұлттық сана-сезімі қалыптасқан, ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын ұлттық құндылықтар мен жалпы адамзаттық құндылықтарды өзара ұштастыра алатын ұлтжанды тұлғаны тəрбиелеу. Ұлттық тəрбиенің міндеті–мəдени-əлеуметтік өзгермелі жағдайдағы ұлттық тəрбиенің діңгегі–ана тілі болып қалатынын негіздеу, қазақ тілі мен тарихын, мəдениеті мен ділін, салт-дəстүрі мен дінін құрметтеуде жастардың ұлттық интеллектуалдық мінез-құлқын қалыптастыру, бүгінгі қазақ елінің индустриалық-инновациялық жүйесінің дамуын қамтамасыз ететін парасатты, ұлттық сипаттағы белсенді іс-əрекетке тəрбиелеу, білім жəне мəдени-рухани тұрғыда басқа өркениеттермен бəсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету, қоғам мен адам, адам мен табиғат қарым-қатынасының өркениеттілік санасезімін ұлттық рухта қалыптастыру. Тəрбиенің басты нысаны елдік сананы қалыптастырып, ұлттық рух пен ұлттық патриотизмді негіздеу, ұлтсыздықпен күресу болса керек. Халқымыздың сан ғасырлар бойы ұстанған ұлттық салт-дəстүрлер мен рухани құндылықтарын əлем елдерінің озық дəстүрлері мен озық тəрбие үлгілерімен байытып, жаңа тəрбие тұжырымдамаларын жасауда. Осы арқылы 82

білім беру ісі мен ұлттық тəрбие бірлігіне қол жеткізіп, жаңа ғасырдың жаңа сипаттағы интеллектуалды ұрпағын қалыптастыру ісі басты нысанаға алынып отыр. Ендеше, «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» демекші, ел болып, ұлт болып қаламыз десек, «Ұлттық тəрбие» , баланың тəрбиелі болып өсуі берекелі отбасынан басталады. Абай: «Отбасы – адам баласының алтын діңгегі» - десе, Н.Ə.Назарбаев: «Отбасында адам бойындағы асыл қасиеттер жарқырай көрініп, қалыптасады. Отанға деген ыстық сезім – жақындарына, туған-туысқандарына деген сүйіспеншіліктен басталады» - деген. Сондықтан да отбасы – адамзаттың аса қажетті, əрі қасиетті алтын мектебі. Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен əсер күшін өмірдегі басқа еш нəрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға деген тəрбиесінің орнын еш нəрсе толтыра алар емес. «Ел болам десең, бесігіңді түзе»–деген нақыл сөз отбасы тəрбиесінің маңызын айқындатып тұр емес пе? Отбасы мүшелерінің жас шамасы əр түрлі болса да, олардың арасында бірбірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар. Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде: Отбасы–шағын мемлекет, Мен–президент,сен– премьер, дегені бар. Шынында, отбасы – ол да бір шағын мемлекет. Əр мемлекеттің өзіне тəн өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы жəне ішкі саясаты, кіріс-шығыс бюджеті, қастерлеп ұстанатын рəміздері, т.б. болатыны сияқты, əр отбасы болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз беріліп, мəнін қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын шашпауға, мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тəрбиелеген. «Отан отбасынан басталады» деген сөздің мəнісі де осында. Ата-ана өз отбасын нығайта отырып, сонымен бірге оның балағатқа толған мүшелерін үй болуға, өз шаңырағын көтеруге əзірлеуі басты əрі өте жауапты міндет болып саналады. Жас отаудың түтіні түзу шығып, махаббат пен тату-тəттілік, береке-бірлік орын тепкен жылы ұяға айналуы, босағасы берік, болашағы нұрлы болуы көбіне-көп жас жұбайлардың үлкен үйде алған тəрбиесі, көрген өнегесіне байланысты. «Ұяда не көрсең, ұшқанда, соны ілерсің», «Анасына қарап, қызын ал»,— деп, халық бəрін бастан кешіп, сынақтан өткізгендіктен айтқан. Хан ордасы, салтанатты сарайларда талай күн аунап-қунап жатып, өзінің шұрқ тесік құрым киіз лашығына қайтып оралғанда Жиренше шешен: «Айхай, менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім»,— деп, жаны жай тапқан екен. Бұл аңызда үлкен шындық, терең мəн бар. Əркімге, оның ішінде балаға өз үйінен ыстық, өз үйінен кең де керемет мекен жер жүзінде жоқ. Кавказ халықтарында «Нағыз жайлы орын: қылышқа – қынабы, отқа – ошағы, ер жігітке-өз үйі»–деген тамаша нақыл бар.Адалдық пен мейірімділік, жауапкершілік пен кешірімділік те отбасында шын ықылас-пейілменен баланың көкірегінде орын тебеді. Қазақ отбасында əуелі əке, содан кейін шеше,бұлар–жанұя мектебінің ұстаздары болады. Əке мен шешенің баласына қоятын ең бірінші басты талап-тілектері – баланың «əдепті бала» болып өсуі. Сондықтан қазақ жанұясы əрдайым: «Əдепті бол, тəрбиесіздік етпе, көргенсіз болма» деген сияқты сөздерді балаларының құлағына құйып өсірген. Қазақ 83

отбасында өз баласын мейірімділікке, имандылыққа баулып өсірген. Үнемі жанұясында осылай тəрбие көрген бала ақырында, өздігінен тіл алғыш, адал, тиянақты, ұқыпты болып шыға келеді. Тəрбие басы əдептілік деп білген атаана əуелі баласына өздерін сыйлап-құрметтеуді, өзгелерге, əсіресе үлкендерге, сыпайылық танытуды, ешкімді мұқатпауды үйреткен. Сонымен қатар, балаларының ер-азамат болып, халқына еңбек етулерін басты міндет етіп қойған. Отбасының ұйытқысы, берекесі, мейір-шапағат көзі — əйел. Əйелдің бұл рөлі отағасының жамағатына, бала-шағаның анаға деген сүйіспеншілігімен, қамқорлығымен, ана жанын қас-қабағынан, жанарынан танығыштықпен нығая,биіктей береді.Əрине, əйел де өзінің аналық борышын ұмытпағанда, əсіресе, ерімен қабағы жарасып, тату–сүйіспеншілікте тұрғанда мəртебесі арта түспек. Əйелдің еріне қарым-қатынасы балалардың əкеге көзқарасының сипатын анықтайтыны берік есте болуға тиіс. Мұның өзі, бір жағынан, үй ішіндегі əдептің бастау көзі екені анық. Демек, балалар үшін əке беделі аналарының сөзі, іс-қимылы, қас-қабағы арқылы қалыптасады. Мысалы, ерлі-зайыптылар балалар көзінше бір-біріне қатты, балағат сөздер айтыспақ түгіл, дауыс көтеріп, керісуге тиіс емес. Олай еткенде, өз беделдерін жоғалтудың,бала–шағаның жүрегін шошытып, зəресін ұшырудың үстіне, олардың жанына кейін өздері үй болғанда, алдарынан шығатын жаман əдеттің ұрығын егеді. Бұл жағынан аналардың балаларға: «əкеңмен ақылдас», «əкең біледі», «əкеңнің айтқанын істе» т.б. сияқты дəстүрімізде бар сөздерді айтып отыруы қандай ғанибет! Атақты «Абай» эпопеясында халқымыздың осыған орайлас қадірлі дəстүрін танытатын мынадай бір тағылымды эпизод бар. «… Семей қаласында үш жыл оқып, жайлаудағы əке үйіне күн кешкіре жеткен, 13 жасар шəкірт бала–Абай аттан түскен бетте, амандасу үшін, шешеге қарай жүреді. Сонда ақылды да байсалды ана Ұлжан: «Əй балам, анда əкеңдер тұр, əкеңе барып, сəлем бер!» – дейді. Бір сəтке балалық сезім жеңіп, қателік жіберіп алғанын түсінген жас Абай кілт бұрылып, ортасында əкесі Құнанбай бар шеткерірек тұрған оқшау топқа қарай адымдай жөнеледі».Ұлы жазушы Мұхтар Əуезов мұны халықтың жүрекке жылы осындай тамаша дəстүрінен хабардар ету үшін ғана емес, оның тəрбиелік зор маңызын жоғары бағалағандықтан да келтіріп отырғаны анық. Ата-ананың бір-бірінің қадірқасиетін осылайша ардақтап, беделін өсіруі, араларында өкпе-наз, кикілжің туа қалғанда, оны балалардан оңашада, екеу ара шешіп отыруы – шынайы инабаттылық, əдептілік. Сайып келгенде, қоғамда əдеп-инабат өлшемдерінің терең тамырланып, кең жайылуында отбасының маңызы орасан зор. Əрбір ұяның қос тіреуі–ерлі-зайыптылар өздеріне қатысты əдеп-адамгершілік талаптарын, құқықтары мен міндеттерін мүлтіксіз орындаса, бүкіл қоғамда, елде бейбіт те берекелі тұрмысқа негіз қаланбақ, демек,ұрпақтарына құтты қоныс,жайлы болашақ қамтамасыз етілмек! Отбасы барлық уақытта да, өсіп келе жатқан ұрпақтың тəрбиесі мəселелерін шешуде үлкен мүмкіндіктерге ие болған.Бірақ, қазіргі балаларды бұрынғылармен салыстыруға болмайды. Яғни, қазіргі заманның балаларын өткен ХХ ғасыдың балаларымен салыстырсақ айырмашылықтары мен 84

ерекшеліктері жер мен көктей десек те болады.Бұрынғы кездерде балалармен жұмыс жасау бүгінгіге қарағанда əлдеқайда жеңіл болатын. Ол кездегі балалар «Үлкенге құрмет, кішіге ізет» көрсетіп, айтқаныңды екі етпейтін, ал, бүгінгі таңда балалар ата-аналармен жарыса сөйлей кетеді. Оларды тек алдап көндірмесең ештеңе істете алмайсың. Өйткені, қазіргі балалар бір үйдің еркесі, бір үйдің жалғызы, көп ата-аналар «жұмыстан қолы тимейді» деп, бала тəрбиесіне көп зейін бөлмей жүргені анық. Өткен ғасырда да ата-аналар жұмыс жасады, бірақ ол кезде бүгінгі таңдағыдай болған жоқ. Мысалы телдидардан мағыналы санаулы ғана мультфилмдер көрсететін, атыс-шабыс, адам жейтін кинолар емес, тарихи мəні бар, кейіпкерлері өмірде болған кинолар ғана көрсетілетін, компьютер, неше түрлі ойын құралдары жоқ болатын. Ал, қазір соның барлығы кез-келген үйден табылады. Бала сабақтан келе сала теледидар алдына немесе компьютер алдында отырады. Оның өзі қаншалықты зиян екенін біле тұра солай. Əрине, заман талабына сай жаңа технологияны меңгеруі, білуі керек, бірақ, шектеулі түрде, ата-ананың жіті бақылауымен болуы керек деп ойлаймын. Осындай заманауи жетістіктерден балаларымызды да, өзімізді де қалдырмаймыз деп, қазақы тəрбиемізді, салтсанамызды отбасында да, қалада да, ауылда да құмға сіңген судай жоғалтып барамыз ба деген аға буында қорқыныш бар. Қазіргі заман құралдарының алдында шамадан тыс көп отыру, баланы еңбек етуден алыстатып, ойлау қабілетін төмендететіні сөзсіз. Сондықтан «Жақсыдан үйреніп, жаманнан жиренуге», басқада нақыл сөздердің құндылығымен тəрбиелеуге жетелеуіміз керек. Ол үшін, қазіргі заманғы отбасының өзінің ұрпағының тəрбиесі мəселелерін шешуі үшін – ата-ананың білім жəне мəдени сапасы жоғары болуы керек. Ойы озық, жаны таза, білімге бай, өмірге бейім, иманды да ибалы жастар–ұлт мақтанышы. Өз елінің төрінде ұлт бесігінде тербелген əрбір қазақ баласы болашағы жарқын, санасы сəулелі, көңілі кіршіксіз, сезімтал, сергек, болу үшін не істеу керек? Отбасындағы бала тəрбиелеуші ата-ана бал алдында сауатты, көкірегі ояу, көзі ашық болумен қатар, бала алдында қызмет еткен педагог баланы ұлттық салт-сана,ұлттық құндылықтар рухында тəрбиелеудің маңызы зор. Күнделікті сабақта білім беретін ұстаздың басы, оны жүзеге асыратын қолы, бала жүрегіне жол табатын ұстаздың мейірімді жүрегі бала алдында да, қоғамдық ортада да, ата-ана алдында тілдің майын тамызып сөйлеп, ұлттық тəрбиеде мақал-мəтел, ырым, тыйым сөздерді айтып үлгі көрсетсек,ешкім қой демейді.Сонымен қатар,А.Байтұрсынов «Мектептің жүрегі мұғалім» десе, Н.Ə.Назарбаев «Еліміздің ертеңі – бүгінгі жастардың қолында, ал жас ұрпақ тағдыры – ұстаздың қолында» деп ұстаздарға да үлкен міндет қойып отыр. Өйткені қазіргі дəуірдегі мұғалім жас өрімнің рухани дүниесінің мүсіншісі. Осы жауапкершілікті сезінген мұғалімдер жаңа заманның жүгін қайыспай көтеруде.Оған дəлел еліміздің дамып келе жатқандығы.Ал, елдің дамығандығының белгілері ғылым мен техниканың, экономиканың жетістіктері болса, мұның барып тірелер жері–білім, ал білім беру тетігі – мұғалім. 85

«Адамға ең бірінші білім емес, тəрбие берілуі керек, тəрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат əкеледі»дейді Əл-Фараби. Сонымен қорыта келе, жас ұрпаққа ұлттық тəлім тəрбие беруді қоғам болып, ұстаздар қауымы болып, ең бастысы ата-аналар болып қолға алсақ ұлт болашағы жарқын болмақ. Қолданылған əдебиеттер: 1.Б.И.Иманбекова. Тəрбиеге жетекші. Алматы, 2004. 2.С.Əбішқызы, Ж.Сарманов.«Ұлттық тəрбие–құндылығы мол дүние».2008 ж. 3.С.Əбішқызы, Ж.Сарманов. «БАҚ жəне Ұлттық тəрбие». 2004 ж. 4.М.С.Керімбаева.«Ұлттық мəдениетті қалыптастырудағы мектептің қызметі». Астана, 2008 ж. 5.Өтешова.Б.«Ұлт ұрпағының дүниетанымын халық тағылымдары арқылы дамыту»-2007 ж. /42-43 бет. 118-бет/. Алматы-/168 бет.C/ Жарықбаев Қ. «Психология негіздері» Алматы 2005 ж. 6. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика 2000 ж. ҮШТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ Баделова Шолпан Баделқызы Атырау облысы, Исатай ауданы, жалпы білім беретін Аққыстау орта мектебінің жоғар санатты қазақ тілі мен əдебиеті пəні мұғалімі

Егеменді елдің ертеңі білімнің тереңдігімен өлшенері сөзсіз, ендеше оқушыларға қазақ тілі ғылымының мазмұны мен жүйесін, сөйлеу тілінің байлығы мен əдеби тіл нормасын үйрете отырып, үштілді білім беру арқылы құзіреттілігін арттыру – бүгінгі өмірдің басты талабы. Бұл талапты орындау бүгінгі ұстаздар қауымына үлкен жауапкершілікті жүктейді. Сондықтан да тіліміздің келешегіне мəн бере отырып, оқушылардың үш тілді меңгеруіне қатты көңіл бөлу керек деп есептеймін. Көрнекті қайраткер, ірі тіл маманы Ахмет Байтұрсынов 1914 жылы шыққан «Тіл құралы» еңбегінде «Кемшілік болмас үшін əр жұрт баласын əуелі өз ана тілінде оқытып, өз тілінде жазу-сызу үйретіп, өз тілінің жүйесін білдіріп, жолын танытып, балалар əбден дағдыланғаннан кейін өзге тілде оқытуды бастады. Біз де осы тілімізбен оқытып, содан соң басқаша оқытуымыз керек»,-деген еді[1]. Сондықтан да оқушыларға өз ана тілін меңгерткеннен кейін орыс, ағылшын тілдерін үйретуіміз шарт. Үштілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың белгілі бір қоғамда қарымқатынас үдерісінде қажет болған жағдайда үш түрлі тілді алма-кезек қолдану құбылысы.Үштілділік жөніндегі сөз Елбасымыздың:“Тілдердің үштұғырлығы мəдени жобасын кезеңдеп жүзеге асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл əлемге халқы үш тілді пайдаланатын мəдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі- ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі”,- деген салиқалы 86

үндеуінен бастау алған болатын. Үштілді оқыту–заман талабы.Үштілділік–бəсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. «Үштілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың белгілі бір қоғамда қарым-қатынас үдерісінде қажет болған жағдайда үш түрлі тілді алма-кезек қолдану құбылысы»,- деп Б. Хасанұлы анықтама бергендей, бүгінде оны қолдануға жан-жақты күш салынуда. Қанша тіл білсең, сен сонша мемлекетсің, яғни ұлы мақсаттарға жетелейтін – үштілділік саясатын меңгеру қажет.Өз тіліңді құрметтеп, өзге тілдің бəрін білгенге не жетсін. Осы орайда құрылған «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» басты мақсаты: -қазақ тілінің мəртебесін көтеру; -мемлекеттік мекемелерде іс қағаздарды қазақ тілінде жүргізу; -ағылшын тілін меңгерту; -орыс тілін жетік білу; -əр ұлттың тілдерін дамыту, оларды сақтап қалуға мүмкіндік жасау; -тілдер гармониясының бірлігіне жол ашу.[2] Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен» деп Елбасы Н.Ə.Назарбаев ұстаным еткендей, келшекке терең біліммен қадам басып, əлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр. Үштілділікке көшуді үрейлі кейіпте елестеткен адамдар көп болды. Бірақ бұдан қорқудың қажеті жоқ. Біз өзге тілдерден қорықпауымыз керек. Керісінше, сол тілдерді тиімді пайдалана отырып, өзімізді өзге елдерге таныта білуіміз қажет. Егер Мұхтар Əуезовтің «Абай жолы» эпопеясы ағылшын тіліне аударылмаса, Абайдай ғажап ақынымызбен шет елге қалай мақтанар едік?!Мұхтардың шығармалары қаншама шет тілдеріне аударылмаса, классик жазушы атанар ма еді?! Елбасымыз Қазақстан халқы ассамблеясының XVII сессия отырысында: «Қазақстанды, қазақты достықтың киелі шаңырағына теңесек, түрлі этностар оның алтын арайлы шуақтары іспетті. Бұл ретте байтақ мекенде баршамызды біріктіре түсетін ортақ құндылықтар бар. Ол–біздің талайлы тағдырымызды тұтастыратын шежірелі тарихымыз. Ол – біздің байтақ мəдени мұрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз»,- [3]деп Қазақстан аймағында тұрып жатқан халықтардың басын қосатын тіл қазақ тілі болуы керектігін атап айтқан болатын. Ағылшын тілі - əлемдік бизнес тілі, оны меңгеру – жастарға əлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу біздің жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады.Ол–жаһанданудың кепілі. Ақпараттық технология дамыған қазіргі дəуірде күн сайын дерлік ағылшын тілі дүние жүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл ену үстінде. Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек .Осынау мүмкіндіктерді игеру мақсатында бүгінгі білім ордалары үштілділікті енгізудің, оны тиімді 87

жүргізудің тың жолдарынан ізденіс табуда. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пəндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты жүргізіліп жүр.Бұл жерде өтіліп отырған бағдарламаға сай үш пəнді бірлікте ала отырып, пəнаралық байланысты жүзеге асыруға болады. Алайда дəстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ, қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырмалар бере отырып, оқушы-субьектінің ізденісіне, яғни, жеке тұлғаның əрекетін дамытуды, оқушының құзіреттілігін арттыруды мақсат етудеміз. Компьютерлер мен интерактивті тақтаны оқушылардың үштілдік құзіреттілігін, шығармашылық қабілетін дамыту құралы ретінде пайдалану оқу-танымдық үрдіс тиімділігін арттырады. Қазақ тілі сабағында ақпараттық технология арқылы берілетін білім оқу материалын жүйелі беруге, ақпаратты көруге, есте сақтауға, қатысымдық тұрғыдан меңгеруге, қазақша, орысша, ағылшынша тілдік қатынасты игеруге мүмкіндік береді.Ақпараттық технологияны қолдануда, əдетте, шынайы өмірлік жағдайлар келтіріліп, бірігіп шешу мəселелері ұсынылады,рөлдік ойындар пайдаланылады, білгірлігінің қалыптасуы барысында жеке белсенді позициясын қалыптастыруға жағдай тудырады,қарым-қатынас дағдыларын орнықтырады, сыни тұрғыдан ойлауға үйретеді. Демек, ақпаратты технологияны пайдалану, оқу үрдісіне енгізу үш тілді үйретуде тиімді. Көп тіл білу–қазіргі заман талабы. Осыған орай мен күнделікті сабақтарымда, сыныптан тыс шараларда оқушыларға үш тілде əр түрлі қызықты тапсырмалар беріп, олардың тілге деген, пəнге деген қызығушылығы мен құзіреттілігін арттыру жолында жұмыстанып келемін. Өз іс-тəжірибемде оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор екендігін айқындадым. Өнімді нəтиже беріп жүрген іскерлік ойындары: «Полиглот», «Кім тапқыр?»,«Үздік тілші»,«Тілдер сайрайды» сынды ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Оқушыларды ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар, логикалық жаттығулар мен деңгейлік тапсырмалар, суреттер, бейнесөздер арқылы оқыту олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, электрондық оқулықтар, презентациялар, электронды тест сынды ақпараттық технология түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды. Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды оқушылар қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Мəселен, «Тұрақты тіркестер» тақырыбындағы сабағымда оқушыларға қазақша тұрақты тіркестердің орысша, ағылшынша баламасын табу ұсынылды. Мұндай фразеологизмдер калька жолымен жасалған фразеологизмдер деп аталады. Оны оқушылар мектеп бағдарламасында өтпейді. Дегенмен, тереңдете білім беру мақсатында қазақша-орысша мақал-мəтелдердің үндестігін табуға үйретемін.Осы бағытта 88

жүргізілген сыныптан тыс жұмысын ұсынып отырмын. Тақырыбы:«Тілім – тірегім, соғып тұрған жүрегім» Мақсаты: Оқушыларды туған тілімізді құрметтей білуге баулу,туған халқының тілін қастерлей отырып, көп тіл білетін саналы да парасатты азамат етіп тəрбиелеу. Мұғалім: Ана тілі-адам болып жаралғаннан бері жан дүниесінің айнасы, өсіп - өніп, түрлене беретін, мəңгі құламайтын бəйтерегі. Ана тілі жүректінің терең сырларын, халық тарихының барлық кезеңдерін, жанның барлық толқындарын ұрпақтан - ұрпаққа сақтап отыратын қазына. Еліміз тəуелсіздік алғаннан кейін 1997 жылы 11 шілдеде Қазақстан Республикасының Парламенті «Тіл туралы» жаңа Заңын қабылдады. 2007 жыл «Мемлекеттік тіл жылы» деп жарияланды.Қазақ тілі аса бай, икемді тіл. Қалай исең, солай иіле береді. Тілдер мерекесіне арналған шарамыз үш кезеңнен тұрады. I кезең. «Сан сұраққа саяхат» II кезең. «Мақал-мəтел – сөз мəйегі». III кезең. «Полиглот» Əр сөзінен қазынаны табатын, Менің тілім - бұлақ сынды таза - тын Ұлылар мен шешендерім сөзінен, Асырып кім сөз қалдырды жазатын?! I кезең – «Сан сұраққа саяхат». 1. А. Байтұрсынов кім? 2. Жүз жасаған ақын?( Жамбыл Жабаев) 3. Қазақ тілі қай жылы мемлекеттік мəртебе алды?(1989ж. 22. 09 жəне 1997ж. 11. 07.) 4. Абайдың қанша қара сөзі бар?( 45 қара сөзі бар) 5. Ата Заң күні қашан?(30тамыз 1995 жылы) 6. Қазақтың тұңғыш алфавитін жасаған кім?(Ы. Алтынсарин) 7. Тіл туралы Заң неше баптан тұрады?(27 бап, 6 тарау) 8. Қазақ халқының батыр қыздары кімдер?(Əлия, Мəншүк) 9. Қазақстан қай жылы тəуелсіздік алды?(1991ж, 16. 12) 10. «Қазақ хрестоматиясын» жазған кім? (Ы. Алтынсарин) Туған тілде сыры терең жаным бар, Туған тілде əнім менен сəнім бар. Туған тілім тіл болудан қалса егер, Жүрегімді суырып - ақ алыңдар! II кезең – «Мақал-мəтел – сөз мəйегі» 1. Тіл тас жарады, тас жармаса... (бас жарады) 2. Бал тамған тілден... ( у тамған) 3. Тау мен тасты жел бұзар, адамзатты... (сөз бұзар) 4. Жақсы сөз – ... (жарым ырыс) 5. Қаһарлы сөз... (қамал бұзар) 6. Шебердің қолы ортақ, шешеннің... (тілі ортақ) 7. Бас кеспек болса да,... (тіл кеспек жоқ) 89

8. Тіл қылыштан да... (өткір) 9. Дəлелсіз сөз... (желмен тең) 10. Ең ащы да – тіл, ең...(тəтті де тіл) Ғалымдардың зерттеуі бойынша жер бетінде 6 мыңға жуық тілдің 100-і ғана мемлекеттік деген статусқа ие болған. 1989 жылы «Тіл туралы» Заң қабылданғаннан бері қазақ тілі де осы мемлекеттердің қатарына кіргеніне қуаныштымыз. Қазір дүниеде 2796 түрлі тіл қолданылады. Қолданатын жан саны 50 миллионнан асатын тіл – 13. Егер бұл тілдерді қолданатын жан санының аз-көптігіне қарай тізсек, реті мынандай болады: қытай тілі, һиндіордо тілі, ағылшын тілі, испан тілі, итальян тілі. Бұл тілдер 65 мемлекетте мемлекеттік тіл ретінде қолданылады. Дүниежүзінде ресми тіл саны алтау: қытай тілі, ағылшын тілі, орыс тілі, испан тілі, француз тілі, араб тілі. Шығыс ғұламасы Əл-Фараби 70-ке жуық тілді меңгерген. Ұлы Абай орыс-қазақ тілдерімен қатар парсы, араб тілдерін меңгерген. Орыс тілін орта жастан асып барып, кеш меңгерген. А.С.Пушкин француз, ағылшын, неміс, итальян, испан, латын, грек, славян тілдерін білген. Көне еврей тілін зерттеген. Луначарский испан тілін 57 жасында үйренген екен. Профессор Құдайберген Жұбанов көп тіл білген кісі. Тіпті ана тілімізді салыстырмалы жүйемен үйренуге де, зерттеуге де себі бар деп жапон тілін де игерген. Кибернетика “атасы” деп есептелетін Норберт Винер 13 тілді зерттеген. Люксембург халқының түгелге жуығы төрт тілде еркін сөйлей алады, əсіресе, жастары. Ең бастысы, Люксембург балалары мектепке дейін төрт жастан бастап тегін ана тілінде, екінші сыныптан бастап француз тілінде оқиды. Ағылшын тілі алтыншы сыныптан басталады. Дүниедегі барлық аударма шығармалардың 33% ағылшын тілінен аударылса, 15 % – француз тілінен, ал 1% неміс тілінен аударылады.Олай болса, сайысымыздың келесі бөлімі – «Полиглот» III кезең – «Полиглот» Төмендегі сөздерді үш тілде айту. Тіл-язык- language Адам-человек- man Шаш-волосы-hair Кітап-книга- book Ана-мать- mather Əке-отец-father Бала-дитя- child Мектеп-школа- school Қалам-ручка-pen Сандарды орысша, ағылшынша санау. Бір-один-one Екі-два-two Үш-три-three Төрт-четыре-four Бес-пять-five Алты-шесть-six Жеті-семь-seven Сегіз-восемь-eight Тоғыз-девять-nine Он-десять-ten 2007 жылдан бері Аққыстау орта мектебінде қазақ тілі мен əдебиеті пəні бірлестігінің жетекшісі қызметін атқарып келемін. Əр оқу жылы сайын қыркүйек айында Тілдер мерекесіне орай апталықтар мен онкүндіктер өткізіп отырамыз. 2014-2015 оқу жылында «Үш тілдің үндесуі – қоғамның негізі», 2015-2016 оқу жылында «Қазақтың тілі – ғаламат, Аманат саған, аманат!» онкүндігін, биылғы оқу жылында «Тілім менің ғасырлардан аманат» тақырыбында Тілдер фестивалін өткіздік. Фестивальге мектеп оқушылары белсене қатысты. Фестиваль барысында қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі пəн 90

мұғалімдерінің ұйымдастыруымен əр түрлі қызықты танымдық шаралар өткізілді.Мысалы,«Мемлекеттік тіл–тұғыры биік тұрақтылықтың негізі»мектеп кітапханасында ұйымдастырылған көрме, «Тілім менің – тірлігімнің айғағы»тақырыбындағы 1-11-сыныптарда өткізілген сынып сағаттары,«Тілім менің – таусылмайтын ырысым» атты қабырға газеттерінің байқауы,«Қазақ тілім-өз тілім,ана тілім, Абай, Мұхтар сөйлеген дана тілім»шығармалар байқауы «Тіл – ұлттың тірегі» тақырыбындағы шаралар оқушылардың көңілінен шықты. Əсіресе, «Тіл жəрмеңкесі» өте думанды өтті десек те болар. Оқушылар қазақша, орысша, ағылшынша мақал-мəтелдер, қанатты сөздер айтып, жұмбақтар, сөзжұмбақтар шешіп, қазақ, орыс, ағылшын ақын-жазушылары туралы сұрақтарға жауап беріп, өлеңдер оқып, бір мəресəре болып қалды. Онкүндіктің қызықты өтуіне қазақ тілі, орыс тілі, шет тілі бірлестік мұғалімдерімен қатар мектеп оқушылары, соның ішінде 6 «А», 5 «А» жəне 11 «Ə»-сынып оқущылары асқан белсенділік танытты. Атап айтсақ,Ерболатқызы Дария,Сүндетова Аружан,Сүндетова Аяжан, Қадыржанова Динара, Мүтəнова Нұрайна, Еркінғалиев Ізбасар, Қаһарман Ерназ, Бейбітұлы Есет, Ғибатолла Ернар сынды 11-сыныптың көшбасшы оқушылары Амина Бисенғалиқызы,Шолпан Баделқызы сынды ұстаздарының бағыттауымен жəрмеңкенің негізгі ұйымдастырушылары болса, Римхат Фатима, Пазылов Нұртілек, Сабирова Жанель, Ринатқызы Дильназ, Абайқызы Элнұр сынды 6-сынып оқушылары флешмоб билеп, «Тіл жəрмеңкесінің» қызықты өтуіне атсалысты, ал Қаби Айдана, Алпан Шұғыла, Зинеден Бегім, Серікқалиқызы Торғын, Дəурен Раушан сынды 5-сынып оқушылары кішкентай да болса қанатымен су сепкен қарлығаштай өз қолдарынан жасаған үштілді газет-журналдарын шығарып, ұстаздарының ықыласына бөленді. Фестиваль қорытындысында оқушылар дипломдармен, алғыс хаттармен марапатталды. Бұл онкүндіктің келер ұрпаққа берер тəлім-тəрбиесі мол болды деп айтуға болар. Əр ұстаздың арманы- оқушыларының тəрбиелі, білімді, жан-жақты болып өсуі. Өз тəжірибем бір мəселенің даусыз екенін дəлелдеді, ол–бала тəрбиесінің ана тілінде жүргізілуінің артықшылығы. Мына бір оқыған əңгімем есіме түсіп отырғаны: «Өте ертеде бір қадірлі қария дүниеден өтерде ұлын шақырып алып, былай депті: -Балам, мен біраз жыл жасадым, қартайдым, көп ұзамай дүние саламын. «Əкем байлық қалдырмады» деп қамықпа. Ел ішінде қалдырған асыл мұрам бар. Соны іздеп тауып, қадірле, қастерле,-деген екен. Əкесі дүниеден өткеннен кейін баласы əке аманатын іздеп, табанынан таусылыпты. Сөйтіп шаршапшалдығып жүріп, ел ішіндегі бір данагөй қарияға кездесіпті. Бар мəн-жайға қанған қария: -Е,балам, əкеңнің сөзі рас. Оның саған қалдырған мұрасы–тіл. Ол шешен адам еді ғой. Бəріміз топ алдында сөйлеуді сенің əкеңнен үйрендік. Тілден қымбат қазына жоқ,-деп аталы сөздің шешуін айтыпты». Сондықтан тіліміз бен ой-санамыздың өсуі үшін əркез күресуіміз керек. 91

«Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, өмірдің кез келген орайында əрі қару, əрі қалқан болған, əрі байырғы, əрі мəңгі жас, отты да ойнақы ана тілінен ардақты қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар?!»деп Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев айтқандай,тіліміз–тіршілігіміздің айғағы. Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 1.Ахмет Байтұрсынов «Тіл құрал» 1914 жыл 2.«Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жж арн.мемл. бағдарламасы» 3.Назарбаев Н.Ə. Қазақстан халқына жолдауы.Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан. – Астана, 2007 ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ – БАЯНДЫ БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ Таласова Гульбахыт Елемесовна Атырау қаласы, Атырау аграрлы - техникалық колледжі ағылшын тілі пəні оқытушысы

Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында,ал жас ұрпақтың тағдырыұстаздардың қолында. Н.Ə.Назарбаев Үштілділік жөнінде Елбасымыздың «Тілдердің үштұғырлығы мəдени жобасын кезеңдеп жүзеге асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл əлемге халқы үш тілді пайдаланатын мəдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар қазақ тілі-мемлекеттік тіл,орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі» деген үндеуінен бастау алған болатын. «Заманың тазы боп қашса, түлкі боп ку» деген халық даналығының осы бір сөзінде əр азамат заман талабына сай білім алып, үнемі жаңарып, ізденімпаздық пен шығармашылыққа бағытталуы керектігі айтылғандай. Еліміз бен жерімізге ие болатын жастар үш тілді де қатар меңгеруі тиіс. Бірақ бұл үш тілдің тұғыры бірдей деген сөз емес. Себебі, Елбасымыз өз сөзінде: «Қазақстан республикасында Қазақ тілі үш тілдің біреуі ғана болып қалмайды, ол тілдердің біріншісі де, негізгісі де, бастысы жəне маңыздысы болады»-деп ескерткен болатын. [1] Үш тұғырлы тіл идеясын мынадай қарапайым формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз. Қазақстан үшін үштұғырлы тіл-елдің бəсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Бүгінгі күннің талабы мен болашақ еліміздің ертеңін тəрбиелеп, білімді азамат ретінде өсірудің бірден бір жолы көптілділікті меңгерту. Білім жəне ғылым министрлігі үш тілде оқытудың бағдарламасын жасап, оны кезеңкезеңмен жүзеге асырудың жобасын дайындағаны баршаға белгілі. Үш тілде оқыту енді сөз жүзінде қалмай, оны мектепте оқудың пəндік негіздері алдағы үш жылда толық жүзеге асатын болады. Мұның тиімділігін министр Ерлан Сағадиев бұған дейін бірнеше рет мінберлерден айтып үлгерді. Бұдан кейін 92

алдағы үш жылда жоғары сыныптың оқушылары кейбір сабақтарды тұтас ағылшын тілінде өтпек. Елімізде тілдің үштұғырлы саясаты мəселесі сөз болғанда оның тиімділігіне баса назар аударылады. Бірінші кезекте бұл халықтың өзара түсінісуі мен ынтымақтастық жағдайында өмір сүруі үшін аса қажет өркениеттің негізгі талабы болмақ. Қазір орта мектептерде үш тілді оқытудың негізін қалыптастыру, əр түрлі оқыту технологияларын қолдану арқылы оқушының бойына тілге деген қызығушылығын, оны үйренуге деген құштарлығын арттыруды жолға қою үшін кешенді бағдарламалар əзірленуде. Мұның барлығы оқушының болашақта заман талабына сай өмірге икемделуіне бағыттау мен оның шетелдің тілін, мəдениетін танып білуіне ықпал ету, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту, ойлау дағдыларын қалыптастырудан туындап отыр. [2] Президентіміз Н.Ə.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауындағы білім беру жүйесінде үш тілдің – мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін жəне əлемдік экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бəсекеге қабілетті маман даярлау міндетін атап көрсеткенін білеміз. Бұл дегеніміз оқу орындарына жаңа міндеттер, жаңа талаптар, жаңа мақсаттар қойып отыр дегенді түсіндіреді. Негізгі мақсат – өмірден өз орнын таңдай алатын өзара қарым – қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете алатын, көптілді жəне көпмəдениетті құзыреттіліктерді игерген жеке тұлға қалыптастыру. Бүгінгі таңда көп тілді оқыту–жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттілік. Үш тілде оқыту – заман талабы, оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, əлеуметтік жəне кəсіптік бағдарға қабілетті, мəдениетті тұлғаны дамыту жəне қалыптастыру. Үштілді оқытудың тиімділігі жəне оқыту тек тілдік білім жүйесін оқытумен шектелмейтін болды. Ең бастысы ағылшын тіліндегі сөз əрекетін қарымқатынас құралы ретінде меңгертіп, нəтижесінде көптілдік жəне көптүрлі мəдениетті түсінетін тұлғаны қалыптастырады деп күтілуде. Бүгінде елімізде үштілді еркін меңгерген, өз білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын ұрпақ тəрбиелеу қажет. Қазақстанның білім беру жүйесінде үш тілді оқыту технологиясының əр түрлі əдіс-тəсілдерін қолдана отырып білімді, ізденімпаз, шығармашылық бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тəрбиелеу ісіне ерекше мəн берілмекші. Өскелең ұрпақтың есте сақтау қабілетін жетілдіре отырып еркін сөйлеуге, өз ойын айту дəрежесіне жеткізе алатындай қалыптасуы үшін үш тілде яғни, ағылшын, орыс, қазақ тілінде оқытуда жаңа технологиялар қолданылады. Жалпы алғанда тіл саясаты, оның ішінде үш тілде білім беруде жаңа қадамдарға барудың тиімділігі көп. Бұл арқылы өскелең ұрпақтың жан-жақты дамуына жəне əлемдік мəдениет пен көзқарасының қалыптасуына тигізер септігі баршылық. «Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды» дегендей, жас 93

ұрпаққа саналы, мағыналы, өнегелі тəрбие мен білім беру бүгінгі күннің талабы. Тіл адам өмірінде ең шешуші рөл атқарады. Үш тілді меңгеру əрбір адамның «сегіз қырлы, бір сырлы» тұлға болып дамуына жол ашады. [3] Біздің елімізде осы күндері үш тұғырлы тіл саясаты туралы атқарылып жатқан жұмыстарды біреу-міреу ойдан шығарып ала салған жоқ. Бұл заман талабы болып отыр. Біз мейлінше, заман ағымына сай, озық технологиялардың тілін жетік меңгеруге бейім болуымыз керек. Қарапайым ғана мысал келтірейін: 2014 жылы əлем бойынша 500 мың кітап ағылшын тілінде жарық көрді. Ал осының ішінде қазақ тілінде шыққан кітаптар 2 мыңды ғана құрайды. Салыстырып, таразылап көрейік. Сол сияқты, оның ішінде ғылым-білім мен технология, медицина салаларында 30 мың материалдар жарық көрген болса, қазақ тілінде 200 ғана мақалалар топтамасы тасқа басылған. Ал енді осыншама дүниелерді игеруіміз үшін біз қашанғы аударып алып отырамыз. Тікелей түпнұсқадан оқып, біліп, қайта жарық көріп жатқан жаңашылдықтарды игеруіміз үшін, қазірдің өзінде балаларымызды ағылшын тілін үйренуіне жағдай жасағанымыз абзал, - деді Нұрсұлтан Əбішұлы. Мемлекет басшысы келтірген деректерге сүйенсек, бүгінгі таңда Қазақстанда тұратын азаматтардың 20 пайызы ағылшын тілінде еркін пікір алмасып, жазу қабітеліне иелік етеді. Қорыта айтқанда, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үш тілді меңгеру тəжірибесін жинақтап, əлемдік деңгейге көтерілуіміз керек. Бұл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік əріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны əлемдік озық ой-пікірімен ұштастырған сапалы білім мен тəрбие берілуі қажет. - Үш тұғырлы тілді теңдей меңгерген білікті болайық. - Білім жолына талмай қанат қағайық. - Еліміздің болашағын өзіміздің болашағымыздай ойлай білейік. - Білімді – білікті болайық. - Елімізді өркениетті елдер қатарына жеткізуге үлес қосайық. - Білекке емес, білімге сенетін заманда есемізді ешкімге жібермейік! – деген Елбасымыз Нұрсұлтан Əбішұлының өсиетін орындайық! Колледжде барлық мамандықтар бойынша 1 курс студенттері ағылшын тілі пəнін оқиды.Қазіргі таңда студенттердің ағылшын тілін меңгеруге көп көңіл бөлінген. Студенттер ағылшын тілінде еркін сөйлеуді мақсат етеді, себебі олар өзінің болашақ жұмысына шетел тілінің қажет екендігін жақсы түсінеді. Қазіргі таңда ағылшын тілі пəні оқытушыларының басты мəселесі студенттердің шет тілін оқуға деген қызығушылығын дамыту. XXI ғасыр жаңа технологиялар ғасыры. Сондықтан қазіргі күні шетел тілін түрлі жаңа технологияларды қолдана отырып, студент қызығушылығын арттыруға жəне шет тілін жылдам əрі тиімді үйреніп алуына барлық мүмкіндіктер жасалған. 1 курс студенттері мектеп жасындағы оқушылар болғандықтан ынталандыру 94

мақсатында, пəнге деген қызығушылығын арттыру мақсатында сабақтарды төмендегі жолдармен өткіземін.  Сабақта тақырыпқа байланысты схемаларды, кестелерді, суреттерді кең көлемде қолдану  Интерактивті тақтаны қолдану арқылы тақырыпқа қатысты слайд-шоу, бейнетаспаларды көрсету;  Сабақты ойын түрінде өткізу;  Сабақта техникалық құралдарды тиімді қолдану; Пəнге деген қызығушылықты арттыруда ең көп қолданылатын тиімді тəсіл сабақты ойын түрінде өткізу болып табылады. Сабақты ойын түрінде өткізу студенттердің грамматиканы, лексиканы тез меңгеруіне, сөйлеу жəне есту қабілеттерінің дамуына көмектеседі. Сонымен қатар ойынды сүйіспеншілікпен мұғалімдер де, студенттер де ойнайды. Себебі, ойын студенттер үшін еліктіргіш сабақ болып табылады. Ойын кезінде жақсы оқитын студенттер де, нашар оқитын студенттер де тең. Сол себепті ойын кезіндегі теңдік сезімі, студенттің тапсырманы орындауы қолынан келетінін сезінуі, еркін атмосфера əрбір студентке өз бойындағы ұялшақтық сезімін жеңуге, өз ойын еркін білдіруге, топта бірлесе жұмыс істеуге көмектеседі. Интерактивті тақтамен презентацияны бірге қолдану студенттердің сабаққа дегенқызығушылығынерекше арттырады. Ағылшын тілі сабағында компьютерді, мультимедиялық жəнеэлектрондық оқулықтарды жəне интерактивті тақтаны пайдаланғанда: • лексиканы оқып үйретеді; • сөйлеу ырғағын; • диалог, монолог жəне рөлдік ойындарды; • хат жазуға үйретеді; • грамматикалық құрылымдарды түсіндіріп, студенттердің есінде сақтауына көмектеседі. Ал 2курс студенттері мамандықтарына сəйкес кəсіби ағылшын тілі пəнін оқиды. Кəсіби ағылшын тілі сабақтарында мамандықтарына сəйкес мəтіндерді оқимыз, талдаймыз, үш тілге аударамыз. Ағылшын тілін жетік меңгеріп, еркін сөйлеу үшін алдымен грамматиканы үйрену керек болса, екінші кезекте сөздік қорымыз мол болуы тиіс. Осы мақсатта əр сабақта алдымен тақырыпқа жəне де мамандықтарына сəйкес терминдермен танысамыз, жазамыз, оқимыз, үш тілге аударамыз жəне жаттаймыз. Мысалы, кəсіби ағылшын тілі пəні бойынша 0518000 «Есеп жəне аудит» мамандығының 2 курс студенттеріне арналған «Мəтіндер жинағын» жасақтадым. Болашақ мамандарды дайындауда жəне тəрбиелеуде шетел тілінің маңызы зор. «Мəтіндер жинағы» студенттердің жазу, оқу жəне мəтіндерді ауызша, жазбаша аудару қабілетін дамытуға, сондай-ақ тіл материалдарын меңгеруге көмектесетін құрал болып табылады. Шетел тілін оқытудың мақсаты: қиындығы орташа, қоғамдық, саяси мəтіндерді жəне мамандығы бойынша əдебиеттерді сөздікпен оқу, түсіну жəне аудару. Сонымен қатар мəтіндер жинағының соңына сөздік қорларын молайту, 95

дамыту мақсатында мамандығына сəйкес терминдер тізбегін жасақтадым. Есепші есепшілік Бухгалтерлік есеп қисап

бухгалтер бухгалтерия Бухгалтерская отчетность

Бухгалтерлік есеп айырысу шоттары Бухгалтерлік теңгерім

Бухгалтерскме расчетние счета Бухгалтерские баланс

Бухгалтерлік бақылау Бухгалтерлік есеп банкілердегі бухгалтерлік есеп Абонентская задолженность Деноминация Денонсация Деньги Депо Депо премий Депозит Депозитарий Депозитарий ценных бумаг

Бухгалтерский контроль Бухгалтерский учет бухгалтерский учет в банках Абоненттік берешек Ірілендіру Денонсация Ақша Депо Сыйлықтар қоры Депозит Депозитарий Құнды қағаздар депозитарий

accountant Book keeping Accountancy reporting Accounting records Balance sheet accounting balance Accounting control Accountancy bank accounting Subscribers rental Denomination Denouncement Money Deport/deposit Premium deposit Deposit Depositary Securities depositary

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.«Педагог» - Республикалық ғылыми – əдістемелік педагогикалық журнал. 6(36)2016 2.«Колледж» - Респуб.педаг. – əдістемелік журнал. 3(17)2016 3.«Ұлағат» - Респуб. Ғыл. – псих. жəне педагогикалық басылым. 5/2016 ОҚЫТУДЫҢ БІРТҰТАС ДИДАКТИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ Əнесов Ғани Əбдіхамитұлы Қызылорда қаласы «Абылай хан» атындағы коллеждің оқытушысы, магистрант

Елімізде жүріп жатқан реформалау процесі, оның тек экономикалық саласын ғана қамтып қоймай, сонымен бірге əлеуметтік-гуманитарлық салада да зор өзгерістер жасалуда. Қоғамдағы білім беру жүйесін реформалау –соның айқын айғағы. Соған орай жалпы білім беретін мектептерде оқу-тəрбие жұмысын нəтижелі іске асыру педагогикалық оқу орындарында білім алып жатқан болашақ жас мамандардың білім, білік жəне дағды сапаларының дайындық дəрежесіне байланысты болатындығы бəрімізге мəлім. Мектепте аса маңызды міндетті шешуде «Дидактиканың» атқаратын қызметі айрықша. Білімді игерудегі мектептептің негізгі міндеті–оқушылардың машықтануын, сонымен қатар олардың шығармашылық қақабілеттерін, ізденістерін дамыту. Осы мақсатпен білімнің қандай да бір саласында бар қорытындыға жəне олардың негізінде жаңа ерекше бұйымдарды, жобаларды, т.б. жасауға байланысты шығармашылық сипаттағы жұмыстардың сан алуан түрлері қолданылады. 96

Əр пəннің сипатына қарай шығармашылық жұмыстар сан алуан бола алады:баяндап жазу,есеп құрастыру жəне шығару, конструкциялау, тəжірибиелік жұмыстар,т.б.Оқытудың алғашқы жылдары оқу материалдарын игеруге көп көңіл бөлінеді,бірақ бұл үрдісте де оқушылардың шығармашылықпен келуі едəуір орын алады. Балалардың есепті басқа амалдармен шығаруға, мақалаларды өзінше атауға, материалды өзінше баяндауға, суретке жапсыруда,қайсыбір қолдан жасалған бұйымдарды даярлауда өзіндік элементтерді негізуге тырысуларын мақтаудың өзі–мұның бəрі балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда оқытудың ықпалын едəуір күшейте түседі.[1] Мектеп дербес ойлап əрекет жасай алатын жас ұрпақты баулуы тиіс. Оқушылардың абстракциясын, өзіндік ойлау мүмкіндіктерін арттыру жолдарын іздестіру, қарастыру қажет. Əр таруға, əр тақырыпқа əр қырымен келуге болады.Бұл дипломдық жұмыста ол мəселелердің бəрін қамту қиын, мүмкін емес. Сондықтан да мұғалімнің сабақ өту барысында дидактикалық принциптерді, ережелерді, əр түрлі дидактикалық ойындарды тиімді қолдануда оқушылардың өзіндік ойлауға қалыптастырудың мүмкіндіктерін қарастырамыз. Оқушыларды ойлай білуге дағдыландыру, білімді, жан-жақты болуға үйрету, еліміздің керекті мүшесі болуды саналарына сіңіру, дарынды болуға тəрбиелеу мақсатымен осы зерттеу жұмысымды таңдадым.[2] Дидактика білім беру мен оқытудың мазмұнын оқыту принциптерін оқытуды ұйымдастыру əдістерін жəне формаларын қарастырады. Дидактиканың негізінде жеке пəндерді оқыту ерекшеліктері де зерттеледі Қазақстан Републикасы президенті Нұрсылтан Əбішұлы Назарбаевтің қазақстандықтарға Жолдуында «Ғасырдағы экономикалық жəне əлеуметтік ұмтылыстағы негізгі жетекші күш–адамдар олардың еркі, жігері, табандылығы,білімі» делінген.Олай болса,алға қойылған мақсаттарды орындау үшін еліміздегі оқушы жастарымыздың шығармашылық əлеуметін жан-жақты өсіруге ден қою қажеттілігі туындайды. Ожеговтың сөздігінде дарындылық «табиғаттан берілген ерекше қабілет» деп түсіндірілген. Адами ойлау–табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Мектеп оқушылары ғылыми қоғамының негізгі міндеті – сыныптан тыс жəне үйірмелік жұмыстарды оқу–тəрбиелік үрдістерімен байланыстыра отырып ғылыми деңгейде көтеру. Оқушылардың ғылыми қоғамын құру үшін мектепте белгілі бір дəрежеде дайындық жұмысы өту керек: пəндік апталықтар, білгірлердің, эрудиттердің ойын байқауы, пəндік олимпиадалар, шығармашылық көрмесін, бейнелеу өнерінің көрмесін өткізу, əлеуметтік зерттеу арқылы қоғамдық мақсат бағдары мен балалардың қабілеттілігін анықтау. Түрлі шаралардың жеңімпаздары қоғамның негізгі мүшелері болып табылады. Осы іс-шаралардың барлығы дерлік мектепте өткізіледі. Атап айтқанда, ғылыми жобалар сайысына оқушылар жылда қатысып отыруы керек[3] 97

Оқушыларды ізденуге, білуге, талпынуға, ойын қозғап таным көз-қарасын қалыптастыру үшін оқытудың əртүрлі əдіс-тəсілдерін пайдаланған жөн. Ал оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыру үшін өз бетімен жұмыс істеуіне дағдыландыратын тарсырмалар беру тиімді. Сабақ сапасының нəтижелі, ұтымды болуы сабақтың ғылыми– теориялық жағынан жоғары деңгейде болып,мазмұны ғылыми жаңалықтармен толықтыруына байланысты. Ондай шығармашылық жұмыс белгілі нəтиже береді. Бұл үшін үздіксіз ізденіп өмір талабынан артта қалмай, замана көшіне ілесіп отыруы қажет.Демек,оқытудың жаңа технологиялық əдістеріне сүйеніп, оқушыларға тиянақты білім беруді қалыптастыру қажет. Демек оқытудың жаңа технологиялық əдістеріне сүйеніп, оқушыларға тиянақты білім беруді қалыптастыру қажет. Яғни оқушы тек білім алып қана қоймай, ол сабаққа қызыға қатысып, белгілі тақырып бойынша шығармашылық жұмыс жасап отыру қажет. Оқыту адамның қызметінің бір ғана түрі, ол екі жақты сипатта болады. Ол мұғалім мен оқушылар арасында оқудың мақсат- міндеттерін жүзеге асыруға байланысты бір мезгілде өзара қарым-қатынастыары мен оқу əрекеттерінен тұрады. Оқу əрекеті дегенде: мұғалімдер тарапынан білім беру қызметіне басшылық болса,оқу-бұл оқушылар тарапынан білімдерді белсенді түрде меңгеруі,таным əрекеті.Мұғалім оқушыларға білім беруде қаншалықты белсенділік танытқанымен, егерде ондай белсенділік оқушылар тарапынан қолдау таппаса оқыту нəтижелі болмайды. Сондықтан, белгілі бір мақсатқа бағытталған мұндай өзара қарым-қатынаста біржақты көзқарас болмауы тиіс.[4] Жалпы жəне кəсіптік білім берудің мақсаты–жастардың жан-жақты дамытып,өмірге,еңбек іс-əрекетіне жəне кəсіптік орта,жоғары оқу орындарына түсуге даярлау. Білім берудің қазіргі кездегі жоғары талаптарға сай жазылған оқу бағдарламалары мен оқулақтарға байланысты. Жалпы білім беру мазмұнына оқылатын пəндердің үш негізгі циклдері кіреді: ғылыми жаратылыс, гуманитарлық циклдер, еңбек жəне дене шынықтыру дайындығы. «Білім беруді жетілдірудің негізгі талаптарының бірі–оқу пəндері бойынша сабақ беру деңгейін арттыру,оқу пəндерінің негізгі ұғымдары мен жетекші идеялары барынша айқын баяндалатын болсын, оларға ғылым мен практиканың жаңа жетістіктерінің қажетті түрде көрініс табуы қамтамасыз етілсін», - деп мектеп реформасында жазылған. Оқыту процесінің табысты болуы: біріншіден, мұғалімнің 03 пəнінен теориялық жəне практикалық дайындығына, оқу працесін ұйымдастыра жəне басқара білуіне;екіншіден, білім дағдысына, жоғары мəдениеттілігіне, ғылым мен техника жетістіктеріне пайдалана білуіне;үіншіден, мұғалім оқушылар арасындағы адамгершілік өзара қатынас жəне бірлікке байланысты. [5] Оқыту пəндері бойынша əрбір сабақты шығармашылықпен өткізу жайлы жаңашыл мұғалімдердің еңбектерін терең зерттеп, тиімді етіп пайдалана 98

білген жөн. Мектеп тарихының бастапқы кезеңінен оқыту, білімдер жүйесін оқушылардың меңгеруі белгілі бір дидактикалық буындардан немесе кезеңдерден тұрады: 1.Оқушыға берілетін білім мақсаты мен қажетін түсіндіру жəне оларды əрекетке бағыттайтын мотивтерді туғызу. Осыған орай оқу міндеттерін (тапсырмаларды ) анықтау. 2.Оқушыға жаңа берілетін білімді баяндау жəне оны қабылдауға жағдай туғызу. 3.Оқушының білімді қабылдауы жəне оның санасында жаңа білімнің қорытылып, ғылыми ұғымдар мен тұжырымдардың қалыптасуына мүмкіндік беру. 4.Берілген білімді бекітуге басшылық ету. 5.Білімді практикада қолдануға қаракет ету. 6.Оқушының білімі мен дағдысының сапасы жəне деңгейін есепке алу, тексеру жəне бағалау.[6] Оқыту процесінде мұндай басқару жүйесі оқушылардың білім алудағы таным əректінің ерекшеліктеріне байланысы, білімді жүйелі түрде ұғынуға мүмкіндік туғызады. Демек, білімді бекіту кезінде жаңа білімді қайталау, жаттығу, практикада қолдану т.б.оқыту процесінің элементтері қолданылады. Ұйымдастыру жағынан алғанда, дидиактикалық əр кезеңнің өзіне тəн ерекшелігі болатынын ұмытпаған жөн. Білім алудың мотивы мен мақсатын анықтау- белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталады. Сөйтіп, ол оқушының білім алудағы əрекеті де мотив пен мақсатқа сəйкес іске асады . [5] Қорыта айтқанда, жалпы білім беретін орта мектептерде бастауыш сыныпты оқытудың дидактикалық принциптері мен заңдылықтарын дұрыс жəне тиімді етіп қолдану əрбір мұғалімнің тікелей жəне басты міндеті болып табылады. Өйткені, бастауыш сынып оқушыларын оқытуда ең басты міндет – балардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру, яғни сабақты қызықты түсінікті өту. «Мектеп–кеме, білім- теңіз» дегендей, білім ордасында əр бала жаңаша өмір заңдылықтарын үйренеді. Мектепте олар білім алып қана қоймай, халық педагогикасы негізінде тəлім – тəрбие алады. Ұрпақ тəрбиесі–қоғамның болашағы. Оған аса зор жауапкершілікпен қарау - əрбір саналы азаматтың борышы. «Ел болам десең – бесігіңді түзе» деп Мұхтар Əуезов айтқандай, бала тəрбиесінің дұрыс жолға түсуі, сөз жоқ, қоршаған ортаға,əсіресе ата-аналар мен ұстаздар қауымының парасаттылығына байланысты.Ендеше еліміздің болашағы жас бүлдіршіндерді саналы, тəрбиелі,мəдениетті, жоғары білімді етіп тəрбиелеуге ат салысайық ағайын. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Инновациялық білім беру үрдістерінің мəні, түрлері жəне құрылымы 99

//Ізденіс. – Алматы, 2005. № 3 (2). 2. Инновациялық білім беру үрдістерін жүйелі басқару үлгісінің қызметтері, құрылымы жəне технологиялары //Ұлт тағылымы.Алматы, 2005. № 4.Б.35-38. 3.Қабдықайырұлы Қ.,Монахов В.М.Оқытудың педагогикалық жаңа технологиялары. - Алматы, 1999. 4.Күнпеиіс Ж.Технология пəнін оқытуда мектеп оқушыларының дүниетанымын қалыптаструдың негіздері. Монография. Түркістан-2011. 5.Бабаев C.Б.Кемел адам-тұлға қалыптасуы.«Педагогикалық теория негіздері) Монография. Түркістан. 6. Қоянбаев Р. Педагогика. Алматы., 1997 ж.

УДК 7. 796.032. (082) КОНТРОЛЬ ФУНКЦИОНАЛЬНОГО СОСТОЯНИЯ СПОРТСМЕНОВ В ПРЕДСОРЕВНОВАТЕЛЬНОМ ПЕРИОДЕ Битлеуов Берик Амантаевич Жетысуский государственный университет им. И. Жансугурова, г. Талдыкорган

Постоянно растущие требования развивающейся методики спортивной тренировки ставят актуальный вопрос: способствует или препятствует нервнопсихическое состояние качеству результативности соревновательной деятельности? Результаты научных исследований в спорте высших достижений дают весьма противоречивую информацию о влиянии эмоциональной напряженности, ее структурных особенностей и механизмов на эффективность соревновательной деятельности квалифицированных спортсменов [1]. В спорте себя проявит только тот спортсмен, психологические, психофизиологические качества, свойства и функционального состояния которого соответствуют специфическим требованиям спортивной деятельности в целом и взависимости особенностей избранного вида спортивной специализации. Недостаточно высокий уровень психических проявлений (психологическая подготовленность) спортсменов лимитирует эффективность и надежность соревновательной деятельности, ограничивает результативность их выступлений [2]. Под влиянием оптимальных и систематических тренировочных и соревновательных нагрузок достигается такой уровень психических проявлений, при котором преодолеваются все препятствия на пути к достижению в интегральной системе спортивной подготовки [3,4]. Изучение и анализ психических состояний спортсменов, во время осуществления спортивной деятельности способствует максимальному использованию потенциальных возможностей спортсмена для повышения эффективности и надежности его соревновательной деятельности [3,5]. Ключевое место в спортивной деятельности спортсмена занимает исследование таких психических состояний, как психоэмоциональный статус, 100

нервно-психическое состояние и внутриличностные конфликты. В случаях значимой деятельности с неопределенным исходом эти состояния характеризуются как предстартовые [6]. В отдельных исследованиях в области психологии спорта указывается, что при первых подходах спортсменов к различным видам спортивной подготовки выделяется большая роль психоэмоциональных состояний в регуляции двигательных действий, в частности, такого производного спортивной деятельности, как эмоциональная напряженность, в ряде случаев дезорганизующая деятельность или мобилизующая спортсмена к эффективной и успешной деятельности [3,7]. В ходе исследования проведен контроль функционального состояния квалифицированных спортсменов в подготовительном периоде с учетом их спортивной специализации. Цель: Исследовать функциональное состояние квалифицированных спортсменов различной специализации для повышения эффективности и результативности их соревновательной деятельности. Материалы и методы исследования Работа выполнялась на базе Управление спорта и туризма Алматинской области ГУ «Областная школа интернат для одаренных в спорте детей». Проведено обследование 20 спортсменов различной специализации (средний возраст исследуемых составил 17,45±0,708 лет). Исследование проводилось в первой половине дня с учетом биоритмологических рекомендаций: в этот период изучаемые показатели наиболее стабильны в течение суток. 1.Использовалась экспресс-методика определения работоспособности и функционального состояния центральной нервной системы человека [М.П. Мороз, 2009] на основе статистического анализа времени простой зрительномоторной реакции, реакции на движущийся объект. 2.Проводилась диагностика нервно-психических состояний и выявление внутриличностных конфликтов по феномену цветопредпочтения [М. Люшер, 2007]. Результаты исследований и их обсуждение В данной работе оценивались показатели функционального состояния спортсменов. Изменение показателей актуального функционального состояния спортсменов фиксировалось с помощью метода: восьмицветовой тест Макса Люшера – проективная методика, использующая феномен цветопредпочтения для диагностики нервно-психических состояний и выявления внутриличностных конфликтов. Для оценки текущего психофизиологического состояния спортсменов проводили анализ суммарного отклонения (СО) и вегетативного коэффициента (ВК). Показатель СО интегрально отражает уровень непродуктивной нервнопсихической напряженности, присущий испытуемому. Результаты, представленные на рисунке 1, указывают на то, что у большинства 101

испытуемых значения СО от аутогенной нормы находилось в интервале от 8 до 11 баллов. Средние значения этого критерия соответствовали границам, характеризующим незначительный уровень непродуктивной нервнопсихической напряженности. В значениях вегетативного коэффициента, отражающего энергетический баланс организма, у большинства испытуемых, которые бы имели статистическую значимость, отклонений не выявлено. Значения критерия (1,57±0,41) соответствовали границам, характеризующим оптимальную мобилизацию физических и психических ресурсов, установку на активное действие. В экстремальной ситуации наиболее вероятна высокая скорость ориентировки и принятия решений, целесообразность и успешность действий. Отмечено, что значения ВК от 1 до 1,5 балла являются наиболее благоприятными для успешного выступления на соревнованиях. 12

10 8 6 4 1,57

2 0 1

Примечание: 1 - суммарное отклонение от аутогенной нормы (психологическое благополучие, в баллах; 2 - вегетативный коэффициент, в баллах Рисунок 1 Показатели нервно-психических состояний спортсменов в среднем по группе Известно, что чем выше значение суммарного отклонения, тем в большей мере силы расходуются на поддержание собственной психической целостности, на борьбу внутриличностными проблемами, на волевое преодоление усталости в ущерб достижению субъективно значимых целей. А также значения вегетативного коэффициента ниже 1,5 указывают на наличие у испытуемого перевозбуждения, избыточного сковывающего напряжения. В связи с этим отдельно от группы были анализированы 50% спортсменов, у которых показатели СО практически достигали, границ повышенного уровня непродуктивной нервно-психической напряженности. Потенциал целесообразной активности этих спортсменов очень невысок. Общий эмоциональный фон характеризуется повышенной возбудимостью, тревожностью, неуверенностью. В стрессовых ситуациях вероятен срыв деятельности и поведения. В этой же группе спортсменов в общем 102

эмоциональном фоне преобладают истощенность, установка на бездействие, хроническое переутомление. У одного спортсмена показатель ВК достигал значения 3,43±0,41. Это говорит о том, что эмоциональный фон обследуемого характеризуется избыточным возбуждением, суетливостью, импульсивностью и снижением самоконтроля, необдуманных поступков. Для этой группы спортсменов необходима разработка разноплановых и объемных восстановительных мероприятий, а также актуально проведение разноплановых релаксирующих и успокаивающих процедур. Анализ научноисследовательских работ показал, что в теории и практике спортивной тренировки совершенствованию предстартового состояния у спортсменов в процессе подготовки к соревнованиям нужно уделять огромное внимание. В связи с этим возникает необходимость разработки методов совершенствования предстартового состояния у квалифицированных спортсменов, включающую использование психорегулирующей тренировки, групповых и индивидуальных бесед, психотехнических упражнений. Время (Т) простой зрительно-моторной реакции (ПЗМР) является интегральной характеристикой самого простого целенаправленного поведенческого акта человека, который лежит в основе других более сложных приспособительных реакций, включая и сложные формы деятельности. Время реакции рассматривают как интегральный показатель функционального состояния ЦНС, отражающий такие основные свойства, как возбудимость, лабильность и реактивность. Простая сенсомоторная реакция реализуется через формирование функциональной системы, работа которой зависит от согласованности, синхронности временных и пространственных параметров этой системы и совпадения ритмов возбуждения в нервных клетках [8]. Для оценки результатов работоспособности и функционального состояния спортсмена были выбраны усредненные критерии: М – среднее время реакции (мс), Mo – значение середины модального класса, Т - значение времени реакции (мс), ФУС – функциональный уровень нервной системы (усл.ед.), УР – устойчивость нервной системы (усл.ед.), УФВ – уровень функциональных возможностей (усл.ед.) по правой и левой руке. Результаты вариационной хронорефлексометрии спортсменов представлены в таблице 1. Таблица 1.Показатели простой зрительно-моторной реакции спортсменов, усл. ед. М S Показатели

М, мс

336 24,5 2

± m

m Т, мс

0,01 0,33

± М S ±

УР, усл. ед m УФВ,

2,29 0,11

m 0,31 0,02

103

ФУС, усл. ед

2 М S ±

10,2

М S

0,04 0,92 0,57 0,24 2,04

S ± m

0,03 0,01

усл. ед

S ± m

0,62 0,26

Тест «простая зрительно-моторная реакция» оценивает активацию ЦНС. Оценка осуществлялась по среднему времени ответной реакции на группу зрительных стимулов. Форма распределения последовательных значений времени ПЗМР и положение вариационной кривой в системе координат варьирует в соответствии с изменением функционального состояния ЦНС. Это соответствие позволяет определять количественные критерии, характеризующие с разных сторон теоретически возможные варианты форм кривой, и, следовательно, отражающие разные стороны функционального состояния ЦНС, а также уровни работоспособности [9]. Среднегрупповые показатели времени ПЗМР (Т,мс) спортсменов различной специализации не имели существенных различий (табл. 1), колебания кривых этого критерия соответствовали диапазону значений, который охватывает интервал времени, характеризующий « незначительно сниженную» работоспособность человека. Такой показатель хронорефлексометрии как функциональный уровень нервной системы у спортсменов имел значения в интервале от 2,09 до 2,38 усл. ед., и находился в пределах функционального состояния характеризуемого как «сниженная работоспособность». При сравнении результатов ФУС (усл. ед.) значимых различий в группе обследованных спортсменов не выявлено. Следующий анализируемый нами показатель вариационной хронорефлексометрии–уровень функциональных возможностей сформированной функциональной системы (УФВ, усл. ед.) – является интегративной характеристикой состояния ЦНС и позволяет судить о ее способности формировать и достаточно долго удерживать соответствующую функциональную систему. У спортсменов УФВ в среднем по группе существенных отличий не обнаружено. Средние значения этого критерия соответствовали границам, характеризующим такое функциональное состояние, как «незначительно сниженная работоспособность». Следует отметить, что в отличии со средними данными по группе у 33% спортсменов УФВ составил от 1,13-1,58 усл. ед, и соответствовал границам характеризующее «сниженную работоспособность». Далее мы определяли показатель хронорефлексометрии – устойчивость реакции (УР, усл. ед.), который рассматривают как критерий устойчивости состояний ЦНС. Величина этого показателя тем больше, чем меньше вариабельность значений ПЗМР. В наших исследованиях средние значения критерия УР в группе находились в границах функционального состояния – «сниженная работоспособность». Как и в случае с анализируемым ранее показателем УФВ у 33% спортсменов УР по отношению к группе имел значения в интервале от 0,060,55 усл. ед., и находился в пределах функционального состояния 104

характеризуемого как «значительно сниженная работоспособность». Таким образом, сопоставление величин расчетных критериев оценки функционального состояния ЦНС с показателями уровней работоспособности позволило определить, что функциональное состояние ЦНС 77% спортсменов находится на уровне сниженной и незначительно сниженной работоспособности. Для таких функциональных состояний характерно ослабленное внимание, увеличение времени выполнения задания и ошибочных действий, а также при сниженном уровне работоспособности наблюдается резкое ухудшение временных и точностных параметров деятельности и значительное снижение работоспособности в целом. У 33% спортсменов функциональное состояние ЦНС находится на уровне значительно сниженной работоспособности и в системе координат занимает временной интервал в среднем от 260 до 460 мс. При таком распределении отчетливо выявляются сдвиги уровней возбудимости и лабильности ЦНС. С учетом полученных нами данных, будет разрабатываться оздоровительная комплексная программа, направленная на снижение функционального напряжения систем организма, в частности, ЦНС, психологической и эмоциональной напряженности; а также на повышение работоспособности и ее сохранение на оптимальном уровне. На основании выполненной работы сделаны нижеследующие выводы: 1.Будут разработаны разноплановые и объемные восстановительные мероприятия, релаксирующие и успокаивающие процедуры для снижения нервно-психической напряженности спортсменов. 2.Будет разработана оздоровительная комплексная программа, направленная на снижение функционального напряжения систем организма спортсменов, в частности, центральной нервной системы, психологической и эмоциональной напряженности; а также на повышение работоспособности и ее сохранение на оптимальном уровне. Список литературы: 1. Ильин Е.П. Психология спорта. – СПб.: Питер, 2008. 2. Попов А.А. Психология: Учебное пособие для ИФК – М., 2002. 3. Егшатян Д. В. Специальная психологическая подготовка юных борцов вольного стиля на этапе непосредственной соревновательной деятельности // Современные наукоемкие технологии. – 2009. – № 7 – С. 100-103. 4.Гогунов Е.Н. Психология физического воспитания и спорта: учебное пособие / Е.Н. Гогунов, Б.И. Мартьянов. - М.: Академия, 2000. - С. 63 - 78. 5.Сопов В.Ф. Теория и методика психологической подготовки в современном спорте / В.Ф. Сопов. - М.: Трикста, 2010. - 116 с. 6. 6.Грицаенко М.В.,Романина Е.В.Психологические особенности соревновательной деятельности стрелков-спортсменов - в сб.: «Современные тенденции и проблемы развития физической культуры, спорта и туризма в обществе» - тез. докл. - Воронеж, 2000 - С 14-16. 7.Жданов Ю.Н. Психологическая и психофизиологическая подготовка 105

спортсменов. – Донецк: Новый мир, 2005. 8. Мороз М. П. Экспресс-диагностика работоспособности и функционального состояния человека: методическое руководство. СПб.: ИМАТОН, 2009. 44 с. 9. Николаенко Н. Н., Афанасьев С. В., Михеев М. М. Организация моторного контроля и особенности функциональной асимметрии мозга у борцов // Физиология человека. – 2001. – Т. 27, № 2. – С. 68-75. ЖАЛПЫҒА ТЕҢ МҮМКІНДІКТІ ҚОҒАМҒА ЖЕТУДЕГІ ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ РОЛІ Елубаева Айымгул Енсегеновна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Маңғыстау облысы бойынша ПҚ БАИ, «Жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пəндерді оқытудың инновациялық технологиялары мен əдістері» кафедрасының аға оқытушысы

Инклюзивті оқыту қазақстандық білім беру жүйесінде соңғы жылдары енгізіле бастаған жаңашыл идея болып табылады. Қазіргі таңда мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты дамыған құрдастарымен мектепте қосып оқытудың маңыздылығын, қажеттілігі мен тиімділігін педагогикалық жұртшылық толықтай мойындай бастады. Дегенмен инклюзивті оқыту отандық мектеп тəжірибесі үшін жаңа бастама болғандықтан, оны іске асырумен байланысты көптеген əдістемелік, психологиялық – педагогикалық, ұйымдастырушылық проблемалар пайда болып, оларды шұғыл шешу қажеттігі туындады. Сол себепті осы саладағы дамыған елдер тəжірибесін зерделеу, оны қазақстандық жалпы білім беру жүйесіне енгізіп, шығармашылықпен пайдалану жолдарын анықтау - үлкен ғылыми теориялық жəне практикалық маңызға ие болды. Шетел тəжірибесі көрсеткіші бойынша, мүмкіндігі шектеулі балалар үшін қолжетімді мектептер ашу жəне аралас оқытуды жүзеге асыру мүгедектердің əлеуметтік бейімделуіне, олардың дербес жəне тəуелсіз болуына, жəне ең негізгісі–мүгедектерге деген қоғамның көзқарасының өзгеруіне, оларға қалыпты адамдарға қатысты құрылған байланыс тəрізді қарым-қатынас қалыптастыруға жол ашады. Мүмкіндігі шектеулі, ерекше білімді қажет ететін балаларды əлеуметтік ортаға баулу – бұл коррекциялық көмек жүйесінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Əлеуметтік бірігу (интеграция) жеке адамды қоғам өміріне кіріктіруге бағытталған арнайы инклюзивті білім берудің түпкілікті мақсаты. Ал білім беруді біріктіру (интергациялау) əлеуметтік бірігудің бір бөлшегі бола отырып, қалыпты балалармен қоса мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту мен тəрбиелеу процесі ретінде қарастырылады. Инклюзивті оқыту–бұл қалыпты дамып келе жатқан балалар мен ерекше білім беруді қажет ететін балаларды бір топта, түрлі бағытта біріктіріп оқыту. Инклюзивті білім беру (фр. inclusif - қамту) бұл – білім беруді əр баланың ерекшеліктеріне жəне оқуға деген қабілеттеріне байланысты білім беру үрдісінің оңтайлы əр түрлі тəсілдерін таңдау арқылы жүзеге асыру. Бұл тек 106

дамуында ақаулары бар балалардың ғана емес, сондай ақ, түрлі этникалық топтарға жататын, əр түрлі жастағы, жынысты балалардың қажеттіліктерін ескеретін ашық, икемді, серпінді жүйе. Инклюзивті білімде бала білім беру жүйесіне емес, білім беру жүйесі баланың қажеттілігіне икемденеді. Ерекше білім беруді қажет ететін балалардың қабілеттері, мүмкіндіктері мен қажеттіліктеріне сəйкес білім берудің жаңа тəсілдері, вариативті білім беру бағдарламалары, білім берудің жəне тəрбиелеудің баламалы əдіс-тəсілдері жиі қолданылады. Ерекше білім беруді қажет ететін балалар топта отырып, білім беру үрдісіне толық уақыт қатысуы шартты емес, олар сабаққа педагогтьютормен немесе тьюторсыз, жеке оқу жоспарымен ақпараттық қолдау арқылы да білім алуына болады. Инклюзивті білім берудің негізінде балалардың кез келген кемсітушілігінің болмауын толық қамтамасыз ететін, барлық адамдарға тең қарым-қатынас мүмкіндігін туындататын, соның нəтижесінде ерекше білім алу қажеттіліктері бар балалар үшін ерекше жағдай жасау идеологиясы жатыр. Мүмкіндігі шектеулі балалар қоғамдағы басқа адамдар тарапынан өздерінің ар-намысын құрметтетуге, өзін тұлғалық сыйлатуға толық құқығы бар. Мүмкіндігі шектеулі балалар ағзадағы ауытқу себебіне, күнделікті қиындықтарға, өз табиғатына қарамастан, өз елінің өзімен жасты басқа азаматтары секілді құқықтарға ие. Бұл, əр адамның кез келген қоғам мүшесі тəрізді толық өмір сүруге құқылы екендігін көрсетеді. Білім алу – əр адамның ажырамас құқығы. Отандық білім беру жүйесінің дүние жүзілік білім жүйесі стандарттарына ыңғайластырылуы жағдайындағы ерекше қолға алынатын мəселе-бұл мүмкіндігі шектеулі балалардың еліміздегі өзімен жасты басқа азаматтары секілді білім алуы. Осындай санаттағы балалардың өмірлік қызметін қамтамасыз ету мəселесі Қазақстан Республикасының «Білім туралы», «Баланың құқықтары туралы», «Кемтар балаларды əлеуметтiк жəне медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» заңдары мен бірқатар нормативті-құқықтық актілерде анықталған. ҚР «Білім туралы» Заңы мен ҚР Конституциясында көрсетілгендей барлық мүмкіндігі шектеулі балалардың басқа балалармен тең білім алуларына жəне шығармашылық дамуына құқығы бола тұрып, өмірде мүмкіндігі шектеулі балалар бұл құқығын жүзеге асыра алмайтын жағдайлар кездесіп отырады. Сондықтан мемлекет пен қоғам алдында тұрған негізгі мəселелерінің бірі-осындай мүмкіндігі шектеулі балалардың əлеуметтік оңалуы мен бейімделуі үшін мемлекеттік деңгейде көмек көрсету, оларға жағдай жасау жəне қоғамда толыққанды өмір сүре алуына мүмкіндік беру. Инклюзивті білім берудің мақсаты барлық балалардың белгілі бір қоғамдық мəртебеге жету мүмкіндігі мен өзінің тұлғалық əлеуметтік маңыздылығын сезінуі. Бұл дамуында ерекшеліктері бар балаларға да қатысты. Психофизиологиялық мүмкіндіктері əртүрлі балаларды дені сау балалармен бірлестікте оқыту– денсаулығында ақауы бар балалардың денінің сауығып кетуіне сенімін арттыру, мемлекеттік саясаттың аталған бағытта 107

əрекет етуі көрінісі, себебі балалардың бұл категориясы ерекше көңіл бөлуді жəне ерекше қолдауға мұқтаж. Мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқыту мен тəрбиелеуді ерте жастан бастау қажет, себебі адамның болашақтағы ересек өмірде өз орнын табуы мен тұлғалық қалыптасуына көмектесетін коммуникативтік жəне əлеуметтік қарым-қатынас дағдылары мен құзырлылық мектепке дейінгі шақта оңай қалыптасады. «Ерекше» балалар қалыпты балаларға қарағанда игілікті жəне қалыпты ортаға зəру.Дамуында əртүрлі қиындықтары бар балалардың балалық шағы қалыпты ортадан қатты айырмашылығы бар жасанды ортада өтсе (интернатта, үйде немесе арнайы топтарда (мекемеде) оқыса), олардың əлеуметтік ортаға бейімделуі, қоғамда қызмет ету дағдыларын меңгеруі қиынға соғады. Инклюзивтік оқытуды толық жүзеге асыру үшін жалпы білім беретін мекемелерде мүмкіндігі шектеулі балалардың бейімделу үрдісін жеңілдетуіне бағытталған арнайы бағдарламалар жəне мектепке дейінгі мекемелерде арнайы ұйымдастырылған тəрбие жəне білім беру ортасы құрылуы қажет. Инклюзивті тəрбиелеуді ерте балалық шақтан бастау қажет, яғни дамуында ақаулары бар балаларды қалыпты балабақша топтарына қосу қажет. Ол үшін мектепке дейінгі мекемелердің топтарында ынталы орта құрылу керек. Ол орта оқушының тез бейімделуіне мүмкіндік бере алатын жəне дамытушы орта болуы қажетті.Инклюзивті мектепке дейінгі мекемелердегі оқыту ерекшелігі бар балаларға арналған оқу жəне тəрбие кабинеті топтағы жұмыстың, ойынның, музыкалық терапиялардың əр түрлілігіне жəне əдістемелік əр қилылығына байланысты заманауи жабдықталуы қажетті.Инклюзивтік оқыту жаңалықтарын тəжірибеде қолдану мен енгізудің негізгі тұлғасыпедагог.Сондықтан психофизиологиялық ақаулары бар балаларды жалпы білім беретін топтарға қосу деңгейіне дейін жеткілікті тəрбиелеу мен оқыту толықтай мектепке дейінгі мекеменің жəне мекеменің педагог қауымының кəсіби құзіреттілік деңгейіне толықтай тəуелді болып табылады. Бұл мектепке дейінгі мекемелерде жоғары санатты, кəсіби құзіретті мамандар командасы болуы қажеттігін көрсетеді. Бүгінгі көпшілік жалпы білім беретін мемлекеттік мекемелерде, соның ішінде мектепке дейінгі мекемелерде мүмкіндігі шектеулі оқушылар категориясымен жұмыс жасайтын дұрыс сауатты маман жоқтың қасы. Мұның басты себебінің бірі сапалы мамандардың мемлекеттік мекемелерде еңбекақының төмендігіне байланысты жеке оқыту мен тəрбиелеу ұйымдарына ауысып кетулерінде. Бұл мемлекеттік ұйымдарда мамандардың жетіспеушілігіне байланысты коррекциялық мамандықтар бойынша өз ісінің маманы емес педагогтер оқытуына əкеліп отыр. Аталған проблема мүмкіндігі шектеулі немесе ерекше білім беруді қажет ететін оқушылардың ата-аналарын балаларын коррекциялық білім беру ұйымдарында оқытуға итермелеп отыр. Көрсетілген проблема тəрбиешілер,психологтар, логопедтер, музыкалық жетекшілер тəрізді коррекциялық педагогиканың түрлі саласының мамандарынан аталған бағыт əдістерін, денсаулық сақтау технологиясының элементтерін терең меңгере отырып, тиімді пайдалану шеберлері болуы тиіс 108

екендігін байқатады. Қазіргі таңдағы маңызды жəне шешілмеген проблемалардың бірі – бұл мектепке дейінгі жəне орта білім беру мекемелеріндегі барлық санатты мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған инклюзивті білім беруді ойдағыдай ендіру үшін оқу əдістемелік құралдардың жеткіліксіздігі жəне жоқтығы. Инклюзивті оқытудың кемшілігіне қоғамның мүмкіндігі шектеулі балаларды қабылдауға психологиялық тұрғыдан дайын еместігін, мүгедектерді əлеуметтік қолдау мен қамтамасыз ету жүйесінің жетілдірілмегендігін жатқызуға болады. Мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жасаудағы проблемаларды шешудің қиындығы-білім беру мекемелерінің мамандарының кəсіби құзырлылығының төмендігі, мүмкіндігі шектеулі балалардың қоғам өміріне тең құқылы қатысуға мүмкіндіктері бар екендігін қоғамның қабылдауының жеткіліксіздігінде. Осыған орай, инклюзивті білім беру ұйымдарының педагогтерінің кəсіби құзырлығын көтеру мəселесін көтеру қажет. Инклюзивті білім берудің құндылығы – қалыпты дамыған балалар мен ерекше оқытуды қажет ететін балаларды араластырып оқыту арқылы олардың психологиялық дайындығын арттыру мүмкіндігін беруінде. Инклюзиядағы ең үлкен қиындықтардың бірі – арнаулы білім беруді талап ететін оқушыларға деген білім беру ұйымдарындағы жағымсыз көзқарас. Ондай балаларды көбіне үйге оқытуға қалдырады. Ал үйден шықпаған баланың физикалық дамуы да, сөйлеу, қарым қатынас құру түрі де басқа балдардан өзгеше болып қалыптасады, олар қалыпты оқу, өсу жəне даму мүмкіндігінен айырылады. Жергілікті жердегі ерекше білім алу қажеттілігі бар балалардың мектептерге қатынау мүмкіндігі шектеулі балалардың қоғамға қосылуын дəлелдейтін маңызды көрсеткіштің бірі болып табылады. Балаларды оқыту тек мектеп қабырғасында ғана болып қоймайды, олар отбасында да тəрбиеленеді, сол арқылы айналасындағы қоғамдық, əлеуметтік қызметтерге қатысу мүмкіндігі пайда болады. Яғни, мектепке қатынап оқу арқылы бала ашылуының, мұғалімдер барлық оқушыларға тең мүмкіндік бере отырып, балаларды əртүрлі қызметтерге белсенді қатыстыру арқылы өзіне деген сенімділігінің артуына мүмкіндік туғызады. Барлық балалар айналадағы ортамен – атаанамен, аға-апаларымен, құрдастарымен қарым-қатынас жасау арқылы жəне де өмірде кездесетін əртүрлі жағдайларда шешім қабылдап, проблеманы шешу арқылы қоғамдық өмірге бейімделе бастайды. Бұл ең бірінші мүмкіндігі шектеулі балаларға қатысты. Бүгінгі басты міндет – аталған жұмыс туралы əр уақыт есте ұстау, бұл балаларды «ерекше» деп қабылдамай, оларға да қалыпты балаларға қарағандай көзқарас қалыптастыру. Сол арқылы олардың оқудағы ерекшеліктерін немесе дамуының баяулығын айналамен қарым-қатынастың күшімен, қоғамдық қолдау нəтижесінде шешу мүмкіндігі іздестірілуі керек. Бүгінгі мектеп оқушылары өз сыныбында түрі өзгеше жəне өздерін басқаша ұстайтын балаларды көріп дағдыланбаған. Бұл білім беру ұйымдары мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту жəне инклюзивті білім беруді жаппай ендіруден бұрын жалпы білім беру ұйымдарында арнайы білімді қажет ететін 109

балалардың мектепке келуіне байланысты психологиялық педагогикалық дайындық жұмыстарын жүргізуі қажеттігін көрсетеді. Мұғалімдер басқа оқушыларға кейбір балалардың сөйлеу үрдісінде, өздерін қоршаған ортада ұстау ерекшеліктерінде өзгешеліктер болатындығын, оларға түсіністікпен қарау, ондай оқушыларды қалыпты оқушылар сыйлауы қажеттігін түсіндірулері қажет. Аталған түсінік жұмыстары ата-аналар арасында да оқушылармен қатар жүргізіліп отыруы жұмыстың оңтайлылығына əсері көп болады. Арнайы қажеттіліктерді талап ететін оқушылармен достық қарымқатынас орнату барысындағы əр жетістік үшін қалыпты оқушылар, ата-аналар арасында ынталандыру, мадақтап отыру қарым-қатынастың жақсаруы барысында жетекші роль атқарады. Қалыпты əлеуметтік орта ауыртпалықсыз қалыптасуы жəне ынтымақтастық орта пайда болуы үшін балалар мен ата аналардың бірлескен шаралары ұйымдастырылып, оқушылардың бірге жұмыс жасап, бірге ойнауларына, шараның барлығы үшін қолжетімді жəне қызықты болуы абзал. Бір кабинеттен екінші кабинетке өту кезінде көмектесулері керек. Сыныптағы тапсырмаларды барлық оқушыларды қамтитындай, қалыпты оқушыларға да, ерекше білім алу қажеттілігі бар оқушыға да орындау мүмкіндігі бар, үйретуші ойындар жасақтау басты міндеттің бірі болып табылады. Ойындар мен оқушылар өтуі тиісті оқу, математика сабақтарын бір біріне кіріктіру, материалды бөлшектемей, ойын барысында меңгеруге мүмкіндік беруіне көңіл бөлінуі тиісті. Білім беру үрдісін де, сыныптық, мектепішілік шараларды да (мысалы, сыныптағы кезекшілік), оқушылардың бірігіп үзіліс кезінде ойнауы немесе бір-бірінің үйлеріне қонаққа баруы оқушылар арасындағы нəтижелі қарым қатынасты тез орнатуға көмектесетін жақсы белгілердің бірі. Аталған жұмысты көрсете отырып, бұл жұмыстың барлығы инклюзивті оқытуды ұйымдастыру жолында кездесетін қиындықтарды жеңу білім беру ұйымының ғана қолынан келмейтіндігін баса айтуымыз қажет. Жұмыстың нəтижелілігі барлық мектепке дейінгі, бастауыш жəне орта білім беру мекемелерінің, ауданның, қаланың, облыстың, мемлекеттің белсенді ынтымақтастығына тікелей байланысты болады. Бұл арнайы білімді қажет ететін балалардың үздіксіз білім алуы мен өмірдегі өз орындарын табу кепілдігі үшін қажет. Егер оқушы мектепті жиі ауыстырса, немесе ерекше білімді қажет ететін балаларды қабылдауға бейімделмеген мектептер көп болса, аталған категория балалары тарапынан көп қажетті нəрселерді жоғалтып алуға болады. Мектептер арасындағы ынтымақтастық, аталған категория оқушыларының бір оқу орнынан екіншісіне ауысу жағдайындағы оқушының жаңа орынға үйрену кезеңіне қажетті нақты мінез құлықтық сипаттамалармен қамтамасыз ету, үйрену кезеңі барысында оқушымен, оның ата анасымен байланысты үзбеудің рөлі өте зор, жəне ондай балалардың қоғам назарынан тыс қалмауына септігін тигізеді. Əлемнің дамыған елдерінде мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты балалармен қосып оқытуға көп көңіл бөлінеді жəне бұл салада елеулі тəжірибе жинақталған. Біздің отандық жалпы білім беретін мектептің іс– тəжірибесіне инклюзивті оқытуды енгізу барысында мəселені педагогикалық жаңашылдық, 110

дүние жүзілік білім кеңістігіне ену сатысы ретінде қарастырмай, қоғамның белгілі бөлігі болып табылатын өз азаматтарымызды қоғамдық қызметке бейімдеу жолы ретінде қарастыруымыз керек. Пайдаланған əдебиеттер 1.Инклюзивное образование: современное состояние, проблемы и перспективы http://festival.1september.ru/articles/657801/ 2.Актуальность инклюзивного образования в сфере развития современной образовательной системы http://moluch.ru/conf/ped/archive/188/9820/ 3.Инклюзивное образование http://eduinspector.ru/2015/04/15/inklyuzivnoeobrazovanie-po-fgos-korrektsionnye-shkoly-sohranyayutsya/ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ҒЫЛЫМДАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ Торебекова Эльмира Абсематовна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ «Тұлғаны тəрбиелеу жəне əлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Психологиялық мəліметтердің басқа ғылымдарда қолданылуы жəне керісінше, психология олардың нəтижелерін қаншалықты шамада қолдануға құзырлы екені, психологияның ғылымдар жүйесінде алатын орнына байланысты болады. Қандайда бір тарихи кезеңдегі ғылымдар жүйесіндегі психологияның алатын орны психологиялық білімдердің даму деңгейін өзінің жіктеу үлгісінің жалпы философиялық бағытын айқын көрсетті. Қоғамның рухани дамуының тарихындағы білімнің ешбір саласы, ғылымдар жүйесіндегі орнын, психология сияқты өзгерткен емес. Қазіргі кезде академик Б.М.Кедров /4/ ұсынған «сызықтық емесің жіктеу жалпыға ортақ болып саналады.Ол тақырыптары ұқсас ғылымдар арасындағы байланыстардың жобаларының көптігін көрсетеді.Ұсынылған үлгі– бұрыштары табиғи, əлеуметтік жəне философиялық ғылымдарды білдіретін үш бұрыш пішінді. Осылай орналастыру ғылымның осы əрбір негізгі топтарының əдісі мен пəнінің, қойылған міндетке байланысты үшбұрыштың бір бұрышына бағытталған, психология пəні мен əдісіне жақын екендігін көрсетеді. Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі негізі қызметінің мағынасы мынада: ғылыми білімнің басқа аумақтарындағы нəтижелерін белгілі бір қатынаста талдай отырып, Б.Ф.Ломовтың /5/ айтуы бойынша, зерттеуінің объектісі адам болатын, барлық ғылыми пəндердің интеграторы болып саналады. Белгілі психолог Б.Г.Ананьев /6/ психология адам туралы мəліметтерді нақты ғылыми білім деңгейінде талдауға ыңғайлы екенін көрсете отырып, бұл мəселені толығымен өңдеді. Психологияның аталмыш ғылымдар үшбұрышымен байланысының сипатына толығырақ тоқталсақ.Психологияның негізгі міндеті болып психикалық əрекеттердің даму барысындағы заңдылықтарды зерттеу саналады. Бұл заңдылықтар адам миындағы объективтік дүниенің бейнеленуін, осыған байланысты оның қылықтары қалай реттелетінін, 111

психикалық əрекет қалай дамитынын жəне тұлғаның психикалық қасиеттері қалай қалыптасатынын ашып көрсетеді. Психика объективтік шындықтың бейнеленуі екені белгілі, сондықтан психологиялық заңдылықтарды зерттеу, алдымен, психикалық құбылыстардың адамның өмірі мен іс-əрекетінің объективті жағдайларына байланысты болатынын білдіреді. Сонымен бірге адамдардың кез-келген іс-əрекеті əрқашанда адам өмірінің объективтік жағдайларына ғана емес,сондай-ақ олардың субъективтік сəттерімен арақатынасына байланысты болады. Материалдық психология субъективтік жəне объективтік жағдайлардың əрекеттестігіне шынайы ғылыми негіз береді. Қандай күрделі болса да барлық психикалық құбылыстардың материалдық негізінің қызметін бас миы қабыршығындағы уақытша байланыстар жүйесі атқарады. Осы байланыстардың қалыптасуы жəне қызмет жасауы салдарынан психикалық құбылыстар адамның ісəрекетіне ықпал етуі мүмкін–оның қылықтарын реттеп, бағыттайды, адамның объективтік шындықты қабылдауына ықпалын тигізеді. Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмірі мен іс-əркетінің объективтік жадайларынан заңды тəуелділікте болатынын анықтай отырып, психология осы əсерлердің бейнеленуінің физиологиялық механизмдерін де ашуы керек. Психология физиологиямен, соның ішінде, жоғары жүйке əрекетінің физиологиясымен тығыз байланысын сақтауы қажет. Психолог өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігіндегі айырмашылықтарды анық білуі керек. Енгізілетін біркелкі ортадағы біржасушалылардың тіршілігінен, ортадағы белсенділігіне өлшенбейтін жоғары талаптар қойылатын,жер үстінде тіршілік ететін көпжасушалылардың күрделі өміріне өтуі кезінде, тіршілігінде не өзгеретін екенін анық білуі қажет. Жоғары омыртқалылар мен жəндіктер дүниесінің арасындағы айырмашылықты жете меңгеруі керек. Бейімделудің осындай жалпы биологиялық принциптерін білмей, жануарлардың мінез-құлқының ерекшеліктерін анық түсіну мүмкін емес, адамның психикалық əрекетінің күрделі түрлерін түсінуге тырысу өзінің биологиялық негізін жоғалтады. Психология ғылымының пəнін құрайтын айғақтарды биологиялық айғақтарға теңестіруге мүлдем болмайтынын естен шығармау керек. Психологияның қоғамдық ғылымдармен байланыста болуы аса маңызды. Тарих, экономика, этнография, əлеуметтану, өнертану жəне т.б. қоғамдық ғылымдар оқытатын құбылыстар мен үрдістерді зерттеу, психологиялық мəселелердің пайда болуына əкеледі. Адамның жеке жəне топтағы мінезқұлықының механизмдерін білмей, мінез-құлықтың, əдеттің, əлеуметтік көзқарас пен бағыттың таптауырын қалыптасуының заңдылықтарын білмей, көңіл-күйді, сезімді, психологиялық климатты зерттемей, тұлғаның психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктерін, оның қабілеттерін,мотивтерін,мінезін,тұлғааралық қатынастарын жəне т.б. зерттемей, əлеуметтік құбылыстар мен үрдістерді толық ашып көрсету мүмкін емес. Қысқаша айтқанда: əлеуметтік үрдістерді зерттеу кезінде психологиялық факторларды ескеру қажеттігі туады. Психологиялық факторлар əлеуметтік 112

үрдістерді өздігінен анықтамайды, керісінше, олардың өзі осы үрдістерді талдау кезінде ғана түсінікті болады. Адамның психикалық əрекетінің негізгі түрлері қоғамның тарихы барысында пайда болып,тарихта қалыптасқан заттық əрекеттер жағадайында жүзеге асырылады, еңбек ету барысында, құрал мен тілді пайдалану кезінде пайда болған амалдарға сүйенеді. Айтылғаннан психологияның қоғамдық ғылымдармен байланыста болуының қаншалықты маңызды екенін көруге болады. Егер жануарладың мінез-құлқының қалыптасуында биологиялық шарттар негізгі рөлді атқарса, адамның қалыптасуында осындай рөлге тарихи қоғамдық шарттар ие болады. Алдымен психикалық əрекеттердің адамға тəн болатын түрлерін зерттейтін, қазіргі заманғы психология ғылымы, қоғамдық ғылымдардан қоғамның негізгі даму заңдарын біріктіретін тарихи материализмнен алынатын мəліметтерді есепке алмай бірде-бір қадам жасай алмайды.Адамның психикалық əрекетін қалыптастыратын қоғам жағдайларын тиянақты қадағалау ғана психологияның берік ғылыми негізге ие болуына мүмкіндік береді. Психология мен педагогиканың байланысына ерекше тоқталу керек. Бұл байланыс барлық кезде болатыны анық. К.Д.Ушинский /7,9/ былай деп айтқан: “Адамды жан-жақты тəрбиелеу үшін,оны жан-жақты зерттеу керек”. Психологияның тəжірибелік мағынасы осыдан анық көрінеді. Егер педагогика психологиялық құбылыстардың табиғаты жайлы білімге сүйенбесе, онда ол педагогикалық кеңестердің қарапайым жиынтығына айналып, мұғалімге көмек беретін шынайы ғылым болуын тоқтатады. Педагогика салаларының барлығының (жалпы теорияның, дидактиканың, жеке əдістемелердің, тəрбиелеу теориясының) дамуы кезінде, психологиялық зерттеуді қажет ететін мəселелер пайда болады. Психологиялық үрдістер қозғалысының,динамиканың,білімнің қалыптасуының,дағды мен икемділіктің,мотивтер мен қабілеттер табиғатының,адамның жалпы психикалық дамуының заңдылықтарын білу,білім берудің түрлі сатысындағы білімнің мазмұнын анықтау,білім мен тəрбие беру,неғұрлым нəтижелі əдістерді жасау жəне т.б.сияқты негізгі педагогикалық мəселелерді шешу үшін маңызы зор. Қазіргі заманғы оқушыға нені үйрету керек? Ғылымның мектеп үшін жинақтаған кең көлемді ақпараттарының ішінен нені, қалай алу керек? деген сауалдар бойынша болатын өткір талқылаулар тудырған мəселелер тобы жиналып қалды. Əртүрлі жас ерекшелік сатысындағы адам психикасы дамуының мүмкіншіліктері мен резервтері қандай екенін жəне олардың шегі қайда екенін психология анықтауы қажет. Педагогика тəрбиелеу мəселесіне бағытталған кезде, психологияның қажеттілігі байқалады. Дамушы қоғамның талаптарына сəйкес тұлғаны қалыптастыру, тəрбиелеудің мақсаты болып табылады. Ал бұл мақсатқа жету тұлғаны қалыптастырудың заңдылықтарын зерттеуді қажет етеді: оның бағытын, қабілеттерін, қажеттіліктерін, дүниетанымын жəне т.б. Айтылғанның бəрі қазіргі заманғы психология ғылымдар түйісінде екенін білдіреді.Ол біріншіден,философиялық,екіншіден табиғи,үшіншіден əлеуметтік ғылымдар 113

арасындағы аралық орынды алады. Психология басқа ғылымдар байланыстарының барлығында өзінің мағынасын, өзінің теориялық принциптерін жəне өзінің осы мағынаны зерттеу əдістерін сақтайтынын естен шығармау керек. Білімнің ерекше саласы ретіндегі психологияда арнайы пəндердің бірқатары бірігеді (мəселен, психофизиология жəне əлеуметтік психология).Олар бір-біріне сай емес болып көрінсе де, ғылымның бір саласына жатады.Олардың ортақ міндеті– психикалық құбылыстарды зерттеу. Барлық арнайы психологиялық пəндердің бірігетін базасы болып, негізгі психологиялық мəселелерді эксперименттік жəне теориялық түрде өңдейтін,жалпы психология саналады. Психологиялық пəндер жүйесінің зерттейтін басты объектісі біреу. Бұл–адам, оның психикалық үрдістері, күйлері жəне қасиеттері. Психологиялық білімнің даму ерекшеліктері психологияның басқа ғылымдармен байланыста болуына ғана тəуелді болмайды. Олар қоғамдық тəжірибе талаптырының күшеюіне де байланысты анықталады. Алғашқыда, психология, теориялысы басым пəн болғаны белгілі, ал қазір ол өзінің танымдық рөлін сақтап отырып, өнер кəсіптегі, мемлекетті басқарудағы, білім беру жүйесіндегі, денсаулық сақтаудағы, мəдениеттегі, спорттағы жəне т.б. кəсіби практикалық іс-əрекеттің саласы болып қалыптасуда. Сонымен, қазіргі кезеңдегі психология–қалыптасудың əртүрлі сатысында тұрған жəне тəжірибенің түрлі салаларымен байланысқан ғылыми пəндердің тармақталған жүйесін білдіреді. Əдетте, психология салаларын жіктеудің негізгі принципі деп əрекеттегі психиканың даму принципін айтады. Сондықтан психология салаларын жіктеудің негізі ретінде адамның ісəрекетінің сан алуан түрлерін пайдаланады.Осының негізінде психологияның төмендегідей салалары бөлініп шығады: Еңбек психологиясы адамның еңбек ету əрекетінің психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми тұрғыда ұйымдастырудың психологиялық аспектілерін зерттейді жəне психология ғылымының жеке салалары болып табылатын бірнеше бөлімдерден тұрады: инженерлік психологиясы, авиация психологиясы, ғарыш психологиясы. Педагогикалық психология адамға білім жəне тəрбие берудің психологиялық заңдылықтарын зерттейді. Ол оқушылардың ақыл-ойы мен ойлау жүйесін, дағдыларын қалыптастырудың, олардың оқу материалдарын меңгеруі мен ұстаз-шəкірт арасындағы өзара қарым-қатынастарыды реттеудің түйінді мəселелерін қарастырады. Педагогикалық психология келесі реттегі тармақтарға бөлінеді: а) оқыту психологиясы – дидактиканың психологиялық негіздерін, оқыту мен білім берудің негізгі əдістемелік мəселелерін, балалардың ақыл-ойын қалыптастыру сияқты өзге де мəселелерін зерттейді; ə) тəрбие психологиясы – гуманистік жəне əлеуметтік тəрбие мəселелерінің психологиясын зерттеп, оқушылар ұжымының, еңбекпен түзету педагогикасының психологиялық негіздеріне қатысты мəселелерді қарастырады. Медициналық психология дəрігердің іс-əрекетінің жəне аурудың мінез114

құлқының аспектілерін зерттейді. Ол мынадай бөлімдерден тұрады: психикалық құбылыстардың мидың физиологиялық құрылымдарына қатынасын зерттейтін нейропсихологиядан; адамның психикалық əрекетіне дəрілердің əсер етуін зерттейтін психофармакологиядан; адамның денсаулығы мен оны нығайтуға арналған шараларды жүзеге асыру жүйесін, оның əдістəсілдерін айқындайтын психопрофилактика жəне гигиенадан; адамның психикалық ауытқушылықтарын зерттейтін патопсихологиядан; психикалық ауытқушылықтары бар адамдардың өзіндік психикалық ерекшеліктерін зерттеп, психотерапевтикалық көмек көрсететін клиникалық психологиядан. Заң психологиясы құқыққа қатысты мəселелерді реттеу жəне оларды тəжірибе жүзінде қолданудың психологиялық мəселелерін зерттейді. Бұл сала сот психологиясы, қылмыс психологиясы, еңбекпен түзету психологиясы деп аталатын тармақтардан құралады. Сот психологиясы сот айыптаушылар, куəлар, сот тергеуін жүргізу, олардан жауап алу тəрізді т.б. жағдайлардың психологиялық астарларын қарастырады. Қылмыс психологиясы кылмыскердің жеке басы мен оның зиянды əрекеттерінің сырын ашады.Еңбекпен түзету психологиясы тұтқындағы адамдарды сендіру не күштеп істету арқылы қайта тəрбиелеудің жолдарын қарастырады. Əскери психологиясы, əскери əрекеттер кезіндегі адамның мінезқұлқын, басшылар мен олардың қарамағындағылар арасындағы қатынастардың психологиялық жақтарын, əскери азаматтардың отаншылдық қасиеттерін қалыптастыру, психологиялық насихаттың жəне кері насихаттың тəсілдерін жəне т.б. мəселелерді зерттейді. Спорт психологиясы спортшылардың іс-əрекетіндегі психологиялық ерекшеліктерін қарастырыды. Спорт жетекшілері мен бағынушылардың өзара қарым-қатынасын, оларды даярлаудың жағдайын, құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін, психологиялық даярлығын іздестіре келе, оларды жаттықтыру жəне күш-қаутын жинақтау деңгейін,жарыстарды ұйымдастыру, өткізу мəселелерінің психологиялық факторларын зерттейді. Əрбір ел мен халықтың спорт өнеріндегі ерекшеліктерін де ескере отырып, оларды жаттықтыру міндеттері анықталады. Психология тармақтарын жіктеудің негізі ретінде дамудың психологиялық аспектілерін алуға болады. Бұл жағдайда даму принципі пайдаланылады. Енді психология саларының келесі қатарын қарастырамыз: Даму психологиясы, əр адамның жасына байланысты психикалық заңдылықтарын, ерекшеліктерін, тұлғаның психологиялық қасиеттерін жəне əртүрлі психикалық үрдістердің онтогенезін зерттейді. Бұл сала келесі реттегі тармақтардан құралады: балалар психологиясы, жеткіншектер психологиясы, жасөспірім психологиясы, ересек адам психологиясы жəне геронтопсихология. Осы сала оқыту мен ақыл-ойдың дамуын жəне олардың өзара байланысы мен іргелі мəселелерін зерттеп, оқыту ісіндегі адамның ақылойын, сана-сезімін жетілдірудің тиімді жолдарын түрлі əдістер арқылы өрістетуге болады деген мəселелерді қарастырады. Арнайы психология. Бұл адам дамуының бірқалыпты даму жолынан 115

ауытқуын, ми ауруына шалдыққандардың психикалық күйзелістері мен осы саладағы əр қилы аурулардың себептерін қарастырады. Арнайы психологияның мына тармақтары, атап айтқанда: олигофренопсихология–ми зақымы ауруымен туған адам психологиясының дамуын, сурдопсихология–саңырау не керең болып туған балалар психикасын, тифлопсихология–нашар көретіндер мен соқырлардың психологиялық дамуын зерттейді. Салыстырмалы психология психиканың филогенетикалық түрлерін қарстырады. Мұнда адам мен хайуанаттар психикасын салыстыра отырып зерттейді. Олардың психикасындағы айырмашылықтары мен ерекшеліктері ажыратылады. Бұл саланың жануарлар психологиясын зерттейтін тармағы əрбір түр мен тектің, олардың тобындағы жан-жануар, жəндіктердің құлқын, əрқилы механизмдерін қарастырады. Мысалы: өрмекші, құмырсқа, ара, ит, құс, жылқы жəне маймылдың психикасы едəуір деңгейде зерттелген. Қазіргі кезде бұл тармаққа биология мен психологияның тоқайласқан жерінде этиология деп аталатын тармақ қосылып отыр. Бұл орайда, киттер сияқты дельфиндердің де қылықтары бақылауға алынып, хайуанаттар құлқындағы туа пайда болатын механизмдер зерттелуде. Əлеуметтік психология адам мен қоғам арасындағы қатынас мəселелерімен айналысады. Бұл сала адамдардың белгілі бір негізде ұйымдасқан топтары мен кездейсоқ топтары арасындағы өзара қарымқатынастағы психологиялық құбылыстардың сырын зерттейді. Қазіргі кезеңде əлеуметтік психология қарқынды түрде дамуда. Əсіресе саяси, экономикалық қоғамның күрделі мəселелрі.Сонымен қатар, үлкен, ірі топтардағы психологиялық-əлеуметтік жағдайлары. Бұл мəселелердің құрамына жалпы бұқаралық байланыстар: радио, теледидар, баспасөз т.б. кіреді. Əртүрлі топқа жататын адамдарға осы құралдар арқылы алуан түрлі хабарлар, көпшілікке тəн талғамдар, əдет-ғұрыптар мен дəстүрлер, иланулар мен сенімдер, қоғамдық көңіл-күйлер жайлы əсер етудің психологиялық астарлары жеткізіледі. Бұған топтық психологияға қатысты мəселелер, этностық жəне ұлттық психология сипаттары, дін психологиясының өзекті мəселелерін зерттеу де жатады. Шағын топтардағы психологиялық-əлеуметтік жағдайлары жайлы мəселелер. Мұнда оңашаланып тұрақталған топтардағы адамдардың бірігуі, олардың өзара қарым-қатынастарының сыры мен жағдайы, топ ішіндегі жетекшінің алатын орны, əр түрлі топтық типтер болып саналатын ассоциациялар, корпорациялар, ұжымдар, ресми жəне бейресми топтар арасындағы қатынастар, сол топтардың шеңбері, олардың бірігуінің себептері мен мақсатмүдделері, шоғырлану деңгейі зерттеледі. Қоғамдағы адамның қасиеті мен əлеуметтік-психологиялық орны. Азамат– əлеуметтік психологияның зерттеу объектісі. Осы ретте олардың жоғарыда аталған топтарда қандай рөл атқаратыны жəне соларға бейімделу ерекшеліктерін зерттейді. Сондай-ақ, қоғамдағы азаматтың өзін-өзі бағалай білуін,оның ұстамдылығы мен бағыт-бағдарын, ұжымшылдығы мен өзімшілдігін, тұрақтылығы мен болжампаздғын зерттеуге мəн беріледі. 116

Əлеуметтік психологияның тармақтары, яғни этностық психология, ұлт психологиясы жəне дін психологиясы əлеуметтік өмір тынысын жан-жақты қамтиды. Басқару психологиясы адам əрекетін тиімді түрде ұйымдастыру, басшылық ету ретінде қарстырылып, ұйымдастырудың белгілі бір мақсатын шешуге бағытталады.Сонымен қатар,басқару ісінің əлеуметтік-психологиялық мəселелерін шешу,басқарушы қызметтің жəне оған қойылатын талаптілектерін ескеру, басшы қызметкердің тұлғалық қасиеті мен басқару тəсілін дұрыс жолға қою мəселелерін қарастырады. Көркем, əдебиет пен ғылыми-шығармашылыққа қатысты психология.Соңғы кездерде зерттеле бастаған сала. Бұл салада шығармашылық адамның жасампаздық қызметі, өзіндік ерекшеліктері, белсенділігі айқын көрініп, ғылыми жаңалықтарды ашудағы ішкі түйсігі, сезімдік рөлі т.б. сипаттары зерттеледі. Бұл сала бойынша əсемдікті қабылдау жəне оның адам жан дүниесін байытуға ықпал ету факторлары туралы мəселелер қарастырылады. Психологиялық аспектілерді қазіргі замандағы маңызды мəселелер ішінен (бейбітшілікті сақтау үшін күрес, қоршаған ортаны қорғау, ғарашты меңгеру жəне т.б.); адамдардың күнделікті өміріндегі сауалдардан (тұлғалар арасындағы дау-дамайлаларды шешу, эмоционалдық күйден шығару жəне т.б.) байқауға болады. Бұл табиғи құбылыс, өйткені бұл мəселелер қалайда болмасын адамға қатысты, мұндай кезде бізді алдымен оның психикасы қызықтырады. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Намазбаева Ж.И., Андреев И.В. Психокоррекция дефицита внимания // Абай атындағы Алматы универиситеті, Хабаршы, Психология сериясы. №1(2), Алматы. 2003. 21б. 2.Страхов В.И. Психология внимания. Саратов: Изд-во СГПИ, 1992. 56-74б. 3.Выготский Л.С. Эмоции и их развития в детском возрасте // Собр. соч., М.: Педагогика, 1982. Т.2. С.415-435. 4.Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений. М.: Изд-во МГУ, 1976. 40-60б. 5.Вилюнас В.К.Психологические механизмы мотивации человека М.,1990.218300б. ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІ ӨЗЕКТЕНДІРУ МƏСЕЛЕЛЕРІ Тусупкалиева Майра Кабибуллаевна Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, Ы. Алтынсарин атындағы жалпы орта мектебінің мұғалімі

Бүгінгі таңда инклюзивті білім беруді қолдау бағытында жалпы білім беретін мектептерде белгілі себептермен ақыл - ой дамуында ауытқуы бар немесе психикалық дамуы тежелген оқушылар білім алуда. Əр оқуышының білім алуда өз ерекшеліктері бар. Мəселен əр оқушының эмоционалдық жəне 117

психикалық таным процестерінің дамуы деңгейі əртүрлі. Десекте қазіргі таңда əр оқушыға жеке тұлға ретінде қарап, саналы тəрбие сапалы білім беру өмір талабы болып табылады.Осы ретте мектебімізде əрбір мүмкіндігі шектеулі оқушының даму деңгейі мен жас ерекшелігі ескеріліп білім берілуде. Бүгінде еліміздің барлық аймағында мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беруді қолдау негізінде жалпы білім беретін мекттептерде түзете-дамыта оқыту сыныптары біртіндеп ашылып жатыр.Бұл сыныптың мақсаты: əр сыныптағы мүмкіндігі шектеулі оқушыларды бір сыныпқа топтастырып, əр оқушыға жекелеп сыныбы мен оқу бағдарламасына сай білім беру. Бұл сынып ашылғанымен өз алдына үлкен қиыншылықтары бар. Себебі: бұл сыныпқа кей мектептерде əртүрлі сыныптан жиналған оқушылар оқиды. Екіншіден олардың жас ерекшелігі əртүрлі болғандықтан əр сыныпқа өзінің сыныбына сəйкес білім берілу керек.Үшіншіден білім беру бағдарламасының əртүрлілігі. Төртіншіден мұндай сыныпқа сабақ беретін пəн мұғалімдерінің арнайы педагогикалық білім көлемінің аздығы.Осының нəтижесінде балаларды оқытудың бірінші сатысынан – ақ қиыншылықтарға тап болады. Мұғалімдер бұл қиыншылықтарды субьективті талдап бала дамуындағы кемістіктерін күрделендіреді. Мұндай интеграцияның салдарынан балаларға жалпы білім беру жүйесі ретсіз дамуын жалғастырады. Инклюзив -сөзі латын тілінен аударғанда «өзімді қосқанда» ал, ағылшын тілінен аударғанда «араластырамын» деген мағынаны білдіреді. Инклюзивті білім берудің мақсаты: Даму мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты балалармен бірге білім беру. Яғни адамның жынысына , дініне, шығу тегіне қарамастан тең құқылы жеке тұлға ретінде білім беру жүйесі болып табылады. Инклюзивті білім беру- мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытып-үйретудің бір формасы.Бұл арнаулы білім беу жүйесінде дəстүрлі түрде қалыптасқан жəне даму үстіндегі формаларды ығыстырмайды. Нағыз инклюзивті білім берудің 2 жүйесін жалпы жəне арнаулы жүйелерді бір-біріне жақындастырады. Жалпы білім беретін мектепте мүмкіндігі шектеулі оқушыларды бірлесіп( интеграциялы түрде) оқуын ұйымдастыру боп табылады. Қазақстан Республикасының 11.07.2002 жылғы «Кемтар балаларға əлеуметтік-медициналық-педагогикалық-психологиялық түзеу арқылы қолдау туралы» № 343 заңы бойынша ТДО сыныптары үйден оқыту, үйден əлеуметтік көмек көрсету, көмекші бағдарлама, арнайы (ПДТ) бағдарлама бойынша куəлік беру ережелерін жəне мүмкіндігі шектеулі балаларды қорғау, қамқорлау, диагнозын анықтау, емдеу, оңалту, тəрбиелеу, оқыту, қатарға қосу мəселелері бойынша жаңадан шыққан заң, қаулы, ереже тəртіптерінде қаралған. Инклюзивті білім беру – ерекше мұқтаждықтары бар балаларды жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Инклюзивті оқыту-даму мүмкіндігі шектеулі балалардың қалыпты дамыған балалармен бірге əлеуметтендіру жəне интеграция процестерін жеңілдету мақсатындағы жеңілдетілген оқыту жүйесі. Инклюзивті оқыту біріктірілген (оқушы қалыпты балалар сыныбында – тобында оқиды жəне дефектолог мұғалімнің жүйелі көмегін алады), жартылай 118

(жеке балалар күннің жарты бөлігі арнайы топтарда, ал екінші бөлігі) қарапайым топтарда өткізіледі. Уақытша арнайы топтардағы бала бірлескен серуендерді, мерекелерді, сайыстарды, жеке істерді, өткізу үшін біріктіріледі.Толық дамуында ауытқулары бар балалар балабақшаның, сыныптың, мектептің қарапайым топтарына енгізіледі, мамандардың бақылауы бойынша түзету көмегін ата-аналар көрсетеді. Кемтар балалардың ата-аналары көмекші не арнайы мектептерге, арнайы интернаттарға немесе балабақшаға баласын бергісі келмесе жалпы балалалр оқитын мектептерге ПМПК-ның ұсыныс бойынша жеңілдетілген бағдарлама бойынша оқытуға толық құқылы. Жалпы білім беретін мектептер, балалабақашалар ПМПК-ның қорытындысы бойынша көрсетілген баланың деңгейіне қарай жеңіл бағдарламамен білім беруге тəрбиешілермен мұғалімдер инклюзивті білім беруге дайын болғаны жөн. Инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасын қамтамасыз ету, сонымен қатар оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастырудың идеологиясы жатыр. Тəжірибе көрсеткендей қатаң білім беру жүйесінен балалардың бір бөлігі шығып қалып жатады. Мұндай қалыптасқан жүйе баланың даралық қажеттілігін қанағатттандыра алмайды. Инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкншілігін қалыптастырады. Инклюзивті оқыту-барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында мектеп жəне мектепке өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту-оқушылардың тең құқығын анықтайды жəне ұжым іс-əрекетіне қатысуға мүмкіндік береді. Адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді.Инклюзивті оқыту-барлық балалардың мұқтаждығын ескеретін ерекше қажеттілігі бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісінің дамуы. Инклюзивті білім беру балалардың оқу үрдісіндегі қажеттіліктерін қанағаттандырып, оқыту мен сабақ берудің жаңа бағытын өңдеуге талпынады. Егер инклюзивті оқытудың оқыту мен сабақ беруге енгізілген өзгерістері тиімді болса, онда ерекше қажеттіліктері бар балалардың жағдйын да өзгереді. Инклюзивті білім беруді ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіндік алады. Инклюзивті оқыту балаларды жалпы білім беру үрдісіне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімделуге, жынысына, шығу тегіне, дініне қарамай балаларды айыратын кедергілерді жоюға ата-аналарын белсенділікке шақыруға балалардың түзеу-педагогикалық жəне əлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау, қоршаған ортаның балаларды жас ерекшеліктеріне бейімделуіне жағдай қалыптастыру, яғни жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді саясат. Инклюзивті білім беруді дамытуға бағытталған құқықтық құжат  Республикада арнайы білім беру үшін басты жəне тарихи маңызды болып 2002 ж. “Мүмкіндігі шектеулі балаларға əлеуметтік дəрігерлікпедагогикалық жəне түзету көмегін көрсету туралы” заңын қабылдауы болып 119

табылады. Бұл заң актісінің қабылдануы мемлекет пен қоғамның дамуында бұзылысы бар балаларға оң көзімен қарай бастағанын көрсетеді. 49 бап. Ата-аналар жəне басқа да заңды өкілдері:  Баланың ерекшелігін жəне жеке қабілетін, қалауын ескере білім беру мекемелерін таңдауға;  Психологиялық- дəрігерлік -педагогикалық кеңесте өз балаларын тəрбиелеу жəне оқыту мəселесі бойынша кеңестік көмек алуға құқылы. Инклюзивті білім берудің негізгі принциптері Инклюзивті білім беру - жалпы орта мектептерде мүмкіндігі шектеулі балаларды дені сау балалармен бірге оқыту Инклюзивтік білім беру негізінде–Барлық адамдарға тең қарым- қатынас Балалар арасында дискриминацияны болдырмау,Арнайы білім беруді қажет ететін балаларға арнайы жағдай жасау. Бұл бағдарлама БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы мақұлдап, БҰҰ-нң Конвенциясында 2006 жылдың 13 желтоқсанында енгізілген болатын. Инклюзивті білі беру мəселесі шкет елдерде 1970 жылдан бастау алады, ал 90 жылға қарай АҚШ пен Еуропа өздернің білім беру саясатына осы бағдарламны толық енгізді. Ал, біздің елімізде инклюзивті білім беру жүйесінің дамуы ресми дерек Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында көрсетілді. Инклюзивті білім жүйесін дамыту: 2015 жылға қарай мүмкіндігі шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік бағдарламалары; мүмкіндігі шектеулі балалардыжалпы білім беретін ортада біріктіріп оқыту ережесі əзірленеді, түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары анықталады,; 2020 жылға қарай мектептерде мүгедек балалар үшін қөтергіш жабдықтар, пандустар,, санитарлық бөлмелерде арнайы құралдар орнату, тұтқалармен арнайы парталар, арнайы үстелдер жəне басқа да компенсаторлық құралдармен жарақтандыру арқылы «кедергісіз аймақтар» құрылады делінген. Сондай-ақ аталмыш бағдарламада мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытып- тəрбиелеуге тең қол жеткізу үшін жағдайлар жасалмақ. Бүгінгі таңда үйден оқып білім алатын мүмкіндігі шектеулі балалардың бірлі – жарымы компьютерлік техникамен қамтамасыз етіліп отыр. Арнайы оқытуда компьютерлік технологияны қолданудың екі жұмыс істейтін міндеттің шешіміне байланысты:  Жаңа құралдарды қолдану қызметімен балаларды үйрету  Ерекше білім беру қажеттілігі бар балалардың жалпы дамуы жəне бұзылысын түзету мақсатында жаңа компьютерлік технологияны қолдану.  Оқытуда басқа құралдармен салыстыру бойынша компьютерлік технологиянының артықшылығы:  Жеке түзетумен оқыту мүмкіншілігі; білімді меңгеру тəсілімен тек қана оның теңдестік темпі үшін əр балалға қамтамасыз ету мүмкіншілігі;  Дербес өнімді қызметтер мүмкіншілігін ұсынуда;  Кепілденген жүйелік көмекті қамтамасыз ету; Əртүрлі елдерден түзету педагогика саласындағы жетістік талдауы 120

пайымдау негіз береді, бұл арнайы білім беруде компьютерлік технологияның рольі шегінен шығуда. Компьютерлік технологияны дамытуда терең жəне кешенді ауытқуы бар балалар үшін өзара іс-қимылды қабілетті қамтамасыз ету мен қоршаған ортамен қатынас, бірегейлі құралдар болып табылатындығын мойындаған. Компьютерлік технология арқасында мүмкіндіктер пайда болды: -Баланы оқыту қызметін ынталандыру жағдайында басқа құралдармен мүмкін емес: -Тек қана осы технология базасында ғана мүмкін, жаңа жолға шығу жолын оқытуды құру; -Технология əзірлеуде оқыту мен дамыту арасындағы арақатынасты анықтау; -Дəстүрлі оқыту мен түзетулер міндетін шешуге тиімді əдісінен аса мəнді болып табылдады; -Сапалы жеке оқытудағы жаңа əдістерді əзірлеу; Оқу үрдісіндегі компьютерді қолдану міндеттері:  Оқу үрдісіндегі кейінгі байланысты қамтамасыз ету;  Оқу үрдісін көрнекіліктермен қамтамасыз ету,  Кең таралағн білім көздерінен ақпаратты іздестіру,  Оқу үрдістерін немесе құбылыстарын құру;  Ұжымдық жəне топтық жұмыстарды ұйымдастыру; Компьютер білім беру саласында түрлі қызметтер атқарады; 1.Оқыту пəні ретінде; 2.Педагогикалық меңгеру жүйесінің компаненті (сыңары) ретінде; 3.Білім беру мекемелерін басқару сыңары ретінде; 4.Ғылыми –педагогикалық қызмет ретінде; Оқыту құралдары ретінде компьютермен жұмыс істеу тəсілдері əртүрлі: топпен, жеке, сыныппен. Психологиялық сипаттамаға сай беріліп отырған бағдарлама оқуға деген ынталандыруға қалай əсер етуін, қызығушылығын жоғарлату немесе төмендету оқушыларға өзіндік күшіне сенімсіздік тудырмау қажет. Белгілі ғалымдар Ж. Пиаже («Психогенездік білім» 1961) жəне Л.С.Выготский («Оқыту үрдісінде балалардың ақыл-есінің дамуы» 1935) ұйымдастырылған жаңа білімге немесе жаңа əрекетпен оқыту бойынша қызмет жағдайында ғана педагогтар оқыту үрдісін тиімді дамытуына үміт артатындығын өзінің жұмыстарында жазды. Демек кез-келген оқыту , тек білім беруден басқа түзете-дамыту жұмыстары болатын көрнекті-тəжірибелік сиқырлы іс-əркет,ол виртуалыдық іс-əрекет деңгейіндегі компьютермен жұмыс істеу.Жоғарыда атап өткендей мүмкіндігі шектеулі балаларды түзетедамыта оқытудың негізіг жүйесі инклюзивті білім берудің практикалық адымы неғұрлым ерте ғылыми теориямен өзіндік үндестігін тапса, онда еліміздегі мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға деген оң көзқарас оңалар еді. Сондай-ақ, инклюзивті білім берудің инновациялық жолдарын оның ішінде компютерлік технология, интерактивті тақта сияқты білім беруге қажетті жаңа ақпараттық технологиямен қаматамсыз етілсе, келешекте мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру жүйесінде ешқандай кедергілер болмақ емес. Пайдаланылған əдебиеттер 121

1.«ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылға арналған Мемлекеттік бағдарламасы» Астана, 2010 ж 2.А.А.Байтұрсынова «Арнайы педагогика:проблемалары мен даму болашағы» Алматы, 2008 ж 3.Кемтар балаларды əлеуметтік жəне медициналық педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы. ҚР 2002ж №343 заңы 4.Дефектологиялық сөздік. РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕНІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ Бактыгереева Мирамгул Шамшыраковна, Давлеткалиева Салтанат Сагиновна Батыс Қазақстан облысы Орал қаласы № 40 «ЖОББМ» КММ бастауыш сынып мұғалімдері

Адамгершілікке тəрбиелеу құралы — еңбек пен ата-ана үлгісі» Ыбырай Алтынсарин Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа адамгершілікрухани тəрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани-адамгершілік тəрбие екі жақты процесс. Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан- тəрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым- қатынастарынан көрінеді. Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың əр түрлі əдістерін пайдалана отырып, педагог істелген жұмыстардың нəтижелерін, тəрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек. Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады. Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғамға тəн адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады. Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы тəрбиеленеді. Тəрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұны мен формалары балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке тəрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру процесінде, ойын жəне оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. Ең бастапқы формалары педагогтың балалармен мазмұнды қатынасында, жан122

жақты іс -əрекетінде, қоғамдық өмірдің құбылыстарымен танысу кезінде, балаларға арналған шығармаларымен, суретшілер туындыларымен танысу негізінде іске асады. Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық жұмыс еңбек сүйгіштікке, ізгілікке, ұжымдық пен патриотизм бастамасына тəрбиелеуге, көп дүниені өз қолымен жасай алуды жəне жасалған дүниеге қуана білуді дамытуға, үлкендер еңбегінің нəтижесін бағалауға тəрбиелеуге мүмкіндік жасайды. Балаларда ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір нəрсемен шұғылдану, ортақ мақсат қою жəне оны жүзеге асыру ісіне өздері қатысуға талпыныс пайда болады. Мұның бəрі де баланың жеке басының қоғамдық бағытын анықтайды, оның өмірге белсенді ұстанымын бірте-бірте қалыптастырады. Əр баланың жеке басы- оның моральдық дамуы үшін қамқорлық жасаубүгінгі күннің жəне алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті көңіл бөлуі талап етіледі. Əрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін, өзіндік ерекше жағдайлар жасалады. Мəселен, ойында ұнамды əдеттер, өзара қарымқатынастар, адамгершілік сезімдер қалыптасады, еңбекте-еңбек сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу, сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік, парыздың сезімі сияқты қасиеттер, патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар. т. б. қалыптасады. Балаларды адамгершілікке тəрбиелеудің негізгі міндеттері мына жайлармен түйінделеді: ізгілік бастамасымен тəрбиелеу, балалар мен үлкендер арасындағы саналы қарым-қатынас/ тұрмыстың қарапайым ережелерін орындау/ кеңпейілдік, қайырымдылық, жақын адамдарға қамқорлықпен қарау жəне т. б./ Ұжымға тəрбиелеу, балалардың өзара ұжымда қарым-қатынасын қалыптастыру, Отанға деген сүйіспеншілікке тəрбиелеу, əр түрлі ұлт өкілдеріне қадір тұту жəне сыйлау. Осылайша мейірімділіктің негізі қаланады, немқұрайдылықтың пайда болуына, құрбыларына, төңіректегі үлкендерге қалай болса солай қарауға мүмкіндігі жасалмайды. Қарапайым əдеттерді тəрбиелей отырып педагог баланың бар істі шын пейілмен əрі саналы атқаруына қол жеткізеді, яғни сыртқы ұнамды мінездері оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын айқындайды. Атақты педагог Сухомлинский «Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта əр адам өзінің рухани дамуына қажетті нəрсенің бəрін де ертегіден алады. Тəрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дəрежесі биік, мəдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тəрбиелеу. Ертегінің рухани тəрбиелік мəні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нəрсенің мол қоры бар рухани азық» деп атап көрсеткен. Руханилық- жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткіші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау жəне адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Рухани-адамгершілік тəрбие - бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау 123

дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мəдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дəрежесі оның мінез-құлқы мен іс əрекетін анықтайды. Сананың қалыптасуы - ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасуына, жақын адамдардың өзара қатынасынан басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мəдениетке тəрбиелеуде тəрбиелі адаммен жолдас болудың əсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай білген. «Жақсымен жолдас болсаң- жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаңқаларсың ұятқа...»,«Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға»-деген мақалдардан көруге болады. Мақал-мəтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік тəрбиенің арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-əрекет барысында, əр түрлі ойындар, хикаялар, ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі. Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханиет дəуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік тəрбиенің нəтижесі адамдық тəрбие болып табылады. Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары, қарымқатынастарында қалыптасады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты белгілерінің бірі болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-əрекеті, қарымқатынасы, көзқарасымен сипатталады. Олар адамды құрметтеу, оған сену, əдептілік, кішіпейілдік, қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б. Адамгершілік-ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті, адамгершілік жəне психологиялық қасиеттерінің жиынтығы. Адамгершілік тақырыбы- мəңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік əр адамға тəн асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, əдет-ғұрпында. Əр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс - тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді. Көрнекті педагог В. Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады», - дейді. Демек, шəкіртке жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы—өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тəрбиелеу.Ұрпақ тəрбиесі—келешек қоғам тəрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол,мəдени- ғылыми өрісі озық етіп тəрбиелеу -біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Адамгершілік тəрбие-балалардың адамгершілік сана-сезімін, мінезқұлқын қалыптастыруды қамтиды.Дəлірек айтқанда, адалдық пен 124

шыншылдық,адамгершілік,кішіпейілдік,қоғамдағы жəне өмірдегі қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкенді сыйлау мен ибалық адамгершілік тəрбиесінің жүйелі сатылап қамтитын мəселелері. Адамгершілік тəрбиесінің əрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз халық педагогикасын ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дəстүрлерді, əдет- ғұрыпты жан-жақты терең білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Ата-ананың болашақ тəрбиесі үшін жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа жалғасуда. «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» дегендей, ата-ананың күн сайын атқарып жүрген жұмысы- балаға үлкен сабақ. Жас балалардың үлкендер айтса, соны айтатынын, не істесе соны істегісі келетінін бəріміз де білеміз. Баланың үйден көргені, етене жақындарынан естігені-ол үшін адамгершілік тəрбиесінің ең үлкені, демек жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер мен берер тəлімі мол болмақ. Жас өспірім тəлім-тəрбиені, адамгершілік қасиеттерді үлкендерден, тəрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында ғана алады. Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзі-өзі тануына, өзіндік бағдарын анықтауына мүмкіндік туғызатындай тəлім-тəрбие берілуі керек. Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында қалыптасатыны белгілі. Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады. Əсіресе еңбекке деген тұрақты ықыласы бар жəне еңбектене білуде өзін көрсететін балаларды еңбек сүйгіштікке тəрбиелеу басты міндет болып табылады. Өз халқының мəдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мəдениетіне, салт-дəстүріне құрметпен қарайтын нағыз мəдениетті азамат қалыптасады. Қазақ халқының əлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дəстүрге айналған. Отбасында, балабақшада , мектепте қоғамдық орындарда үлкенді сыйлау дəстүрін бұзбау жəне оны қастерлеу əрбір адамнан талап етіледі. Халқымыздың тəлім- тəрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті, қайрымдылықты, мейірбандықты дəріптейді. Ата-бабаларымыздың баланы бесігінен жақсы əдеттерге баулыған. «Үлкенді сыйла», «Сəлем бер, жолын кесіп өтпе» деген секілді ұлағатты сөздердің мəні өте зор. Адамгершілікті, арұяты бар адамның бет-бейнесі иманжүзді, жарқын, биязы, өзі парасатты болады. Ондай адамды халық «Иман жүзді кісі» деп құрметтеп сыйлаған. Балаларымызды имандылыққа тəрбиелеу үшін олардың ар-ұятын, намысын оятып, мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық көрсету, адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы үлкенді сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулу адамгершілік тəрбиесінің жемісі.Балаларды адамгершіліке тəрбиелеуде ұлттық педагогика қашанда халық тəрбиесін үлгі ұстайды. Ал, адамгершілік тəрбиелеудің бірден-бір жолы осы іске көзін жеткізу, сенімін арттыру. Осы қасиеттерді балаға жасынан бойына сіңіре білсек, адамгершілік қасиеттердің 125

берік ірге тасын қалағанымыз. Адамгершілік- адамның рухани арқауы. Өйткені адам баласы қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен, қайырымдылығымен ардақталады. Адам баласының мінез құлқына тəрбие мен тəлім арқылы тек біліммен ақылды ұштастыра білгенде ғана сіңетін, құдіретті, қасиеті мол адамшылық атаулының көрініс болып табылады. Білім өзінің шынайы міндетіне жауап беруі үшін балаларда жас кезінен бастап,ең маңызды адамдық саналарды– адамгершілікті: сүюді, аяушылықты, төзімділікті,имандылықты, əдептілікті,мейірбандықты,шыншылдықты жəне басқа асыл қасиеттерді дамыту керек. Қазіргі жағдайларда бұл талаптарды жүзеге асырудың мынадай мүмкіндіктері бар: 1.Рухани – адамгершілік құндылықтарды кез келген пəнді оқытудың мазмұнына енгізу; 2.Сыныптан тыс сабақтарды баланың адамдық асыл қасиеттерді игеруіне ықпал ететіндей бағытта ұйымдастыру; 3.Жеке пəн ретінде жүргізілетін сабақтардың бағдарламасына енгізу. 1.Рухани–адамгершілік құндылықтарды кез келген пəнді оқытудың мазмұнына енгізу. Рухани тəрбие өзінің қуатын əлемнің əрбір құбылысынан алуы мүмкін. Олай болса, кез келген оқу пəні балалардың адамгершілігін, жақсы мінез – құлығын қалыптастыру құралы бола алады. Алайда соңғы кезде үлкен мен баланың қарым–қатынасы, мұғалімнің оқушыға деген қарым–қатынасы,мұғалімнің оқушыға деген қарым – қатынасы үнемі байланыспай келгені ешкімге де құпия емес. Балалардың өзінің мұғаліміне деген жақсы көрушіліктен барынша шалғай жатқан қорқыныш, жек көру, сыйламау сияқты сезімдерді бастан кешіретіні жиі кездеседі. Мұның себебі мұғалім мен оқушылардың жеке бастарының сапасы мен оқыту əдістерінің сапасына байланысты болуы мүмкін Мұғалім əрбір сабақты жан – тəнімен беріле оқытуды, бала жанына əсер ететін құндылықтарды қалыптастыруды өзі үшін заң санауы қажет. Үлкен адам қай жерде болмасын өзі рухани белсенділік танытатын болса , сол арқылы тəрбие бере алады. Шын мəнінде жалпы адамзаттық құндылықтар ұғымына енетін өмір құбылыстарының бəрін сабақтардың кез келгенінде көрсетуге болады. Мəселен, математика сабағында балаларды жай ғана қосуға, көбейтуге жəне бөлуге үйретудің орнына мұғалім адамгершілік қасиеттерді шешуге арналған есептерді ойлап таба алады. Мысал. 1.Болат 12 кг салмақты оп –оңай көтере алады, Ермек те 12 кг көтере алады, ал кішкентай Сəкен не бары 4 кг көтере алады. Егер олар бірлесіп , бір – біріне көмектескен болса , онда олар үлкен жүкті көтере алар еді. Сонда үш дос қандай салмақтағы жүкті көтереді? «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» деген осы. 126

2.Бір əже дүкеннен үйіне қарай баяу жүріп келе жатты.Оның қолында жалпы салмағы 6 кг болатын екі сөмкесі болды. Болат екіншісіне қарағанда ауырлау келетін бір сөмкені алып,үйіне жеткізуге көмектесті. Егер көмекшінің арқасында əженің жүгі 3 есе жеңілденген болса , бұл сөмкенің салмағы қанша болған? Егер география, тарих,химия,биология,əдебиет,астрономия пəндері туралы айтатын болсақ, бұларда балалардың рухани – адамгершілік тəрбиесіне деген мүмкіндік мүлдем шексіз. География сабағы. Ауылшаруашылық дақылдарының алуан түрін өсіретін елдер туралы айту барысында мұғалім бұл əлемде біздің бəріміздің өзара байланысты екенімізді түсіндіре алады. Қазақстанда лимондар мен банандар өспейді. Бірақ біз оларды өзіміз достасқан елдерден алып тұрамыз.Оның орнына біз оларда жоқтарды жөнелтеміз. Біздің республиканың егістіктерінде бидай өсіріледі.. Егер егін шықпай қалса немесе нан болмай қалса не болады? Оны шетелден сатып алуға тура келеді. Осындай əңгімелер үстінде балалардың бойында бізді тамақ өнімдерімен,тұрмыстық тауарлармен қамтамасыз етуге немесе түрліше қызметтер көрсетуге адал еңбек ететіндерге деген алғыс сезімін дарытуға болады. 2.Сыныптан тыс сабақтарды баланың адамдық асыл қасиеттерді игеруіне ықпал ететіндей бағытта ұйымдастыру Бүгінгі таңда үлкендерге балалардың ынтасы мен назарын өзіне аударуға қол жеткізу оңайға түспейді. Баланың рухани – адамгершілік тағылымына кері əсер етуші факторлар: соғыс ойыншықтары, жат қылықты жариялайтын фильмдер, бейнетаспалар жəне компьютерлік ойындар бар. Сондықтан мектептен тыс кездегі сабақтарды ұйымдастыруда мұғалім барынша тапқырлық танытқаны жөн. Мұндай кездесулерді балалар оларға қатысуға құмартып тұратындай жəне оның жалғасын асыға күтетіндей дəрежеде тартымды етіп өткізу керек. Спорт,табиғатқа серуен, мектептен тыс кездесулер кезіндегі пікірталас, əсерлі əңгімелер,мұражайға ,театрға немесе классикалық музыка концертіне бірге бару,үйірмелердегі театрланған сабақтар–осының бəрі рухани адамгершілік тəрбие үшін тамаша құралдар. Олар баланың шығармашылығын оятып, жан дүниесімен сезінетін тамаша ойларға жетелейді. Ал одан тек жағымды қасиеттер туындайтыны белгілі. 3.Жеке пəн ретінде жүргізілетін сабақтардың бағдарламасына енгізу. Жалпыадамзаттық құндылықтар балаларға жеке сабақтарда (оларға қойылатын кейбір талаптар туралы 3– тарауда жазылған) берілуі мүмкін. Мұғалімнің бұл сабақтарға дайындалуына қажетті қайнар көздері өте көп. Ол үшін өз елінің рухани жəне мəдени мұраларының , сондай – ақ бүкіл 127

адамзаттың игілігіне айналған классиктердің (ұлы суретшілердің, композиторлардың, жазушылардың жəне т.б.) шығармаларының маңызы зор. Көптеген мектептердің осы бағыттағы тəжірибесі ( біздегі, сол секілді шет елдегі) мұндай сабақтардың баланың рухани танымына жол ашатын жүйелі əрекеттер түрінде мақсатқа сəйкес келетінін көрсетті. Бұл əрекет шын мəнінде білімнің мұғалімнен оқушыға берілуі (əдеттегі сабақтарда болатындай) емес, қандай болмасын бір адамгершілік міндеттерді өз ой елегінен өткізетін ояту əрекеті болады. Мəселен , бұл сабақтарда сурет салуды суретші шеберлігіне үйрету деп емес, баланың сезіміне əсер етіп, оның ішкі дүниесін оятудың жəне дамытудың тəсілі ретінде түсіну керек. Олар: 1.Тыныштықта отыру. 2.Жағымды ойларға бейімдеу. 3.Үлгі аларлық оқиғаларды , нақыл сөздерді, жырларды, ертегілерді тыңдау жəне талқылау. 4.Əн жəне музыка тыңдау. 5.Топтық қызмет. Осы əрекеттің кез– келгенін сабақтарды өткізудің алғашқы тəсілдері ретінде пайдалануға болады. Қазіргі кезде өсіп келе жатқан ұрпақты тəрбиелеуде қойылған мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Осы мақсатты жүзеге асыруда «Бөбек» қорының президенті Сара Алпысқызының «Өзін-өзі тану» рухани-адамгершілік білім жобасы біздің мектебімізде де пəн ретінде жүргізіліп келеді. «Өзін-өзі тану» пəні-баланы жастайынан отаншылдыққа, əдептілікке, достыққа,тазалыққа, ұқыптылыққа, мейірімділікке, табиғатты сүюге, отбасын сыйлауға, ұйымшылдыққа үйретеді. Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық, тілектестік сияқты қасиеттерді дарыту жəне өзгелерді қадірлей, сыйлай,құрметтей білу, тыңдай білу,қолынан келгенше адамдарға көмектесу,кешірімді болуды үйрету де «Өзін-өзі тану» пəнінің үйлесіне тимек. Халық педагогикасы-нəрестенің сезімін ананың əуенімен оятатын бесік жырлары, даналыққа толы мақал-мəтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиялғажайып ертегілері, ойындары, тəрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік ниеттерге баулиды. Олай болса, адамгершілік тəрбие беру кілті — халық педагогикасында деуге болады. Ұлттық асыл қасиеттерді жас ұрпақтың ақыл парасатта азық ете білуде «Өзін-өзі тану» курсының ерекше. Мектеп мұғалімдеріне арналған əдістемелік құрал, көркем шығармалар хрестоматиясы жəне балалардың дəптерінен тұратын бұл оқу-əдістемелік кешен «Өзін-өзі тану» курсының негізгі мақсатына қол жеткізуге бағытталған. Сабақтардың негізгі құрылымдары «Амандасу рəсімі», «Шаттық шеңбері», «Көңіл күйді көтеру» сабақтың негізгі мазмұны «Сергіту сəті», «Тыныштық сəті»,«Ойын», «Дəйексөз», «Шығармашылық тапсырма» ұжымдық жұмыс, 128

дəптермен жұмыс, жүректен-жүрекке шеңберінен тұрады. Мақсаттың қойылуы. Мұғалім сабақ оқытуға кіріскен кезде осы сабақта балалардың қандай құндылық ( адамгершілік ) туралы білуі керектігін нақты айқындап алуы қажет.Мақсатқа жеткен–жетпегенін тексеруі керек, тесттің көмегімен де тексеруге болады. Егер тақырып игерілмеген болса немесе оқушыларды қызықтыра қоймаса, онда балалармен қарым – қатынас жасаудың басқа əдістерін іздестіру қажет немесе бұл тақырыпқа кейінірек оралған жөн. Əрбір құндылық өз бойында бірқатар адамгершілік ұғымдарын сақтайды. Мысалы, «сүіспеншілік»деп аталатын адамгершілік құндылық қайырымдылықты, берілгендікті, жан аямай еңбек етушілікті, шыншылдықты,тірі нəрсенің бəріне аяушылық білдіруді жəне жанның көптеген басқа да сапаларын білдіреді. Əр сабаққа адамгершілік категориясының біреуін ғана алып, əдістер мен тəсілдердің бəрін оны жан – жақты ашып көрсетуге пайдаланған жөн. Оқу құралдары. Егер сабақ қызықты жəне көңілді ұйымдастырылса, тақырыпты балалар ешбір қиындықсыз меңгеріп алады. Алынған білімді есте жақсы сақтау үшін зейінді шоғырландыратын əдіс – тəсілдерді қолдану қажет. Əсіресе бұл кіші жастағы балалармен жүргізілетін жұмыста аса маңызды. Мектепте картиналар,суреттер, плакаттар, өлеңдер мен əңгімелер , əндер жинақтары, музыкалық шығармалар жазылып алынған кассеталар жəне ертегілерді көрсетуге арналған түрлі ойыншықтар мен қуыршақтар жəне басқа да көрнекі құралдар коллекциясы болуы шарт.Рухани-адамгершілік тəрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа-қайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тəрбиелеп, соны мақсат тұтса, ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ. «Мен үш қасиеттімді мақтан тұтам»,-депті Ақан сері.Олар: жалған айтпадым,жақсылықты сатпадым һəм ешкімнен ештеңені қызғанбадым. Бұл үш қасиет əркімнің өз құдайы. «Өз құдайынан айырылған адам бос кеуде, өлгенмен тең» деген екен. Шындығында бұл ақиқат. Олай болса, жеке тұлғаны қалыптастыруда, олардың жан дүниесіне сезіммен қарап, əрбір ісəрекетіне мақсат қоюға, жоспарлауға, оны орындауға, өзіне-өзі талап қоя білуге тəрбиелеу-адамгершілік тəрбиенің басты мақсаты. Мақсатқа жету үшін сан алуан кедергілер болуы мүмкін. Ондай қасиеттерді бала бойына жас кезінен бастап қалыптастыру жеке тұлғаны қалыптастырудың негізін қалайды. «Еліміздің күші- патшада, сəбидің күші- жылауында» демекші, біздің күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз- адамгершілігімізде болуы керек. Ол үшін Ақанның осы үш қасиетін бала бойына дарыта білсек-ұлы жеңіс болары анық. Қолданылған əдебиеттер тізімі: 1.Бірыңғай білім беру беру кеңістігінде «Өзін-өзі»тану рухани –адамгершілік бағдарламасымен интеграцияланған тəжірибелік мектептерде сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыру. Мұғалімдерге арналған əдіістемелік құрал. /Ж. Əкімбаева, А.АхметоваА/ Алматы: «Бөбек»ҰҒПББСО,2014 2.Мен-Адаммын. Жеке тұлғаның рухани-адамгершілігін дамыту сабақтарын 129

ұйымдастыруға арналған əдістемелік құрал./ Б.Игенбаева/ Алматы:Дəуір, 2000 ж. 3.Ақылдың кені./Қ.Жарықбаев / Алматы «Қазақстан» 1991 ж. 4.Ұлттық мектептің ұлы мұраты. / Ж.Наурызбаев/ Алматы 1995 ж. 5.Ұлт мəдениеті мен өнері /Б.Несіпбаев / Алматы «Білім» 2003 ж. 6.Интернет ресурсы: http://epitafii.ru; http:/indiada.ru/; http:/studopedia.ru/; ВНЕДРЕНИЕ РОБОТОТЕХНИКИ В УСЛОВИЯХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ Омарова Айгуль Бекеновна старший преподаватель кафедры психолого-педагогического сопровождения профессионального развития учителя магистр естественных наук

Сейпиев Даулет Маратович старший преподаватель кафедры психолого-педагогического сопровождения профессионального развития учителя ФАО НЦПК «Өрлеу» «Институт повышения квалификации педагогических работников по Акмолинской области» Акмолинская область г. Кокшетау

В Послании народу Казахстана Президент Республики Н. Назарбаев, подчеркнул важную роль системы образования и науки в реализации предстоящих реформ. Также отметил, что образование будет центральным звеном новой модели экономического роста. Учебные программы необходимо нацелить на развитие способностей критического мышления и навыков самостоятельного поиска информации. Большое внимание уделить на формирование IT-знаний, финансовой грамотности и воспитанию патриотизма молодежи.Необходимо сократить разрыв в качестве образования между городскими и сельскими школами. Казахстанское образование сегодня–это не только система знаний для передачи новому поколению, но и главное средство создания успешного будущего для всего человечества. Именно важность данной роли требует от образования обязательного соответствия целям перспективного будущего, т.е. оно должно обеспечивать изучение не только опыта и достижений предыдущих поколений, но и технологий, которые будут востребованы в будущем. Без сомнений, в будущем нас ожидает высокотехнологичный мир с огромным количеством различных гаджетов и роботизированных помощников, поэтому так важно формировать у подрастающего поколения интерес к таким предметам как информатика, математика, физика, а также ориентировать детей с самого юного возраста на выбор профессии инженерной направленности. В условиях обновления содержания образования все более значительное место в учебном процессе занимает одно из интереснейших направлений – робототехника. Основой робототехники является практическая и 130

продуктивная направленность знаний, позволяющая создавать условия для самовыражения и успеха учащихся, реализации их творческого потенциала. В настоящее время обществу необходима личность, способная самостоятельно ставить учебные цели, проектировать пути их реализации, контролировать и оценивать свои достижения, работать с разными источниками информации, оценивать их и на этой основе формулировать собственное мнение, суждение, оценку. Основная цель внедрения робототехники в условиях обновления содержания образования – это социальный заказ общества: сформировать личность, способную самостоятельно ставить учебные цели, проектировать пути их реализации, контролировать и оценивать свои достижения, работать с разными источниками информации, оценивать их и на этой основе формулировать собственное мнение,суждение,оценку. То есть формирование ключевых компетентностей учащихся. Компетентностный подход в общем и среднем образовании объективно соответствует и социальным ожиданиям в сфере образования, и интересам участников образовательного процесса. Компетентностный подход – это подход, акцентирующий внимание на результатах образования, причём в качестве результата образования рассматривается не сумма усвоенной информации, а способность действовать в различных проблемных ситуациях. Главная задача–заложить основы информационной компетентности личности, т.е. помочь обучающемуся овладеть методами сбора и накопления информации,а также технологией ее осмысления, обработки и практического применения.Для эффективного формирования информационной компетентности на занятиях по робототехнике, нужна система учебных задач. Робототехника является одним из важнейших направлений научнотехнического прогресса, в котором проблемы механики и новых технологий соприкасаются с проблемами искусственного интеллекта. На современном этапе в школе рассматриваются проблемы робототехники. Основное оборудование, используемое при обучении детей робототехнике в школах, - это Lego-конструкторы. Проводятся соревнования по робототехнике, учащиеся участвуют в различных конкурсах в основе которых использование новых научно-технических идей, обмен технической информацией и инженерными знаниями. В современном обществе идет внедрение роботов в нашу жизнь, очень многие процессы заменяются роботами. Конструкторы Lego бывают различных видов, направленные на образование детей с учетом удовлетворения возрастных особенностей и потребностей ребенка. Lego – одна из самых известных и распространённых ныне педагогических систем, широко использующая трёхмерные модели реального мира и предметно-игровую среду обучения и развития ребёнка. Перспективность применения Lego—технологии обусловливается её высокими образовательными возможностями: многофункциональностью, техническими и эстетическими характеристиками, использованием в 131

различных игровых и учебных зонах.С помощью Lego-технологий формируются учебные задания разного уровня–своеобразный принцип обучения «шаг за шагом», ключевой для Lego -педагогики. Каждый ученик может и должен работать в собственном темпе, переходя от простых задач к более сложным. Lego- конструирование с компьютерной поддержкой позволяет внедрять информационные технологии во внеурочную деятельность, овладевать элементами компьютерной грамотности, формировать умения и навыки работы обучающихся с современными техническими средствами. При работе с использованием робототехнических конструкторов Lego формулируется умение определять адекватные способы решения учебной задачи на основе заданных алгоритмов, комбинировать известные алгоритмы деятельности в ситуациях, не предполагающих стандартного применения одного из них, мотивированно отказываться от образца деятельности, искать оригинальные решения. Учащиеся должны научиться представлять результаты индивидуальной и групповой познавательной деятельности в форме исследовательского проекта, публичной презентации. Таким образом, освоение учащимися Lego -технологии позволяет:  дать основные знания в области механики, конструирования и основах автоматического управления;  обучить их технологии работы в среде программирования для роботов;  активно принимать участие в соревнованиях и творческих проектах;  развивать логическое мышление, творческий и познавательный потенциал школьника, его коммуникативные способности с использованием компьютерного инструментария. Использование конструктора Lego на уроках информатики решает эту потребность, занятия проводятся в тесном сотрудничестве с коллективом. Ученики объединяются в группы, выполняют совместные проекты, предлагают решения задач, обсуждают и критикуют варианты. На первый план выходит коллективная работа, группы могут соревноваться между собой, общение происходит не только вовремя, но и через результат их деятельности. Подобная совместная работа помогает подросткам раскрыть мыслительный потенциал, рассматривать поставленные перед ними задачи с разных точек зрения, делиться идеями с одноклассниками. Взаимодействуя между собой, например, при обсуждении алгоритма дальнейшей работы или уже работая в среде программирования, учащиеся также добиваются большей продуктивности и погружения в учебный процесс. Также на занятиях можно изучить работу микроконтроллера Arduino UNO. Основа работы микроконтроллера – базовый аппаратный модуль и программа,в которой можно написать код для контроллера на специализированном языке, и которая позволяет этот модуль подключить и запрограммировать. Модуль легко соединяется с разными исполняющими устройствами, 132

позволяя создавать и роботов, и устройства автоматики, и приборы. Суть любого робота – это аппаратные средства с процессорной базой и программа (или набор программ). Поэтому программирование есть неотъемлемый элемент процесса создания даже самого простого робота. Научившись программировать модуль Arduino, (а программа приходит с огромным набором примеров, касающихся всех областей применения модуля), учащиеся будут готовы создавать интересные и полезные электронные устройства, к которым относятся и роботы. Начинается курс с создания простых проектов, доступных даже учащимся среднего звена и возможно школьники, познакомившись с увлекательнейшим проектом Arduino, выберут роботостроение своей будущей профессией. Робототехника является интересной для учащихся с точки зрения новизны, актуальности содержания, способствует развитию алгоритмического мышления, умению применять свои навыки для решения проблем реального мира. Использование элементов робототехники при обучении программированию способствует повышению уровня мотивации учащихся к предмету, более легкому пониманию принципов действия алгоритмических конструкций, содействует развитию умений самостоятельно и творчески мыслить. Литература: 1.Послание Президента Р КН. Назарбаева народу Казахстана. 31.01. 2017 г. 2.Халамов В.Н. Образовательная робототехника на уроках информатики и физики в средней школе: учебно-методическое пособие [Текст]/ В.Н. Халамов. – Челябинск: Взгляд, 2011. – 160 с. 3.Элективные курсы в профильном обучении / Министерство образования РФ – Национальный фонд подготовки кадров. – М. Вита Пресс, 2008. 144 с. 4.Халамов В.Н. Образовательная робототехника на уроках информатики и физики в средней школе: учебно-методическое пособие [Текст]/ В.Н. Халамов. – Челябинск: Взгляд, 2011. – 160 с. 5.Элективные курсы в профильном обучении / Министерство образования РФ – Национальный фонд подготовки кадров. – М.: Вита Пресс, 2008.– 144 с. 6.Халамов, В.Н. Информационно-методическое письмо о встраивании робототехники в образовательный процесс [Электронный ресурс]: сайт отдела информационно-методического объединения Златоустовского городского округа – oimozlat.edusite.ru/p38aa1.html – Загл. с экрана.

ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ИННОВАЦИЯЛАР МЕН КЕЛЕШЕГІ Сатыбалдиева Мейрамгул Бахытовна Атырау облысы, Құрманғазы ауданы М.Əуезов атындағы жалпы орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

XXI ғасырда біздің еліміз ғаламдану жəне жаһандану процесіне 133

көшуде.Осы процессті жандандырып дамытуда жас ұрпақтың білімі мен біліктілігі орасан зор рөл атқарады. Жаңа заман талабына сай жаңашыл мұғалімдерге сапалы жəне инновациялық технологияларды меңгерту.Білім сапасын көтеруде инновациялық технологияларды дұрыс жəне сауатты қолдану жылдан жылға күрделі жəне өзекті мəселеге айналуда. Оқыту барысында озық, тиімді технологиялар тəжірибеге енгізілуде. Елбасымыз Н.Ə. Назарбаев: «Біз білім-ғылым саласында бəсекеге қабілетті болмасақ, өз мақсатымызға жете алмаймыз. Барлығы мектептен басталады», - деген болатын. Сондықтанда жаңа жаңалықтардан қалмай жаңалық жаршысы болуымыз керек. Бұл мақсаттарға жету үшін мұғалімнің ізденісі, жаңа тəжірибе, жаңа технологиялар қолдану қажеттілігі туындайды. Бұл баяндамада жаңа форматтағы біліктілікті арттыру курсынан алған жеті модульді сабақ үрдісінде үйлестіре пайдаланудың кейбір жолдары, практикада қолданылуы туралы ой қозғалған. Бұл модульдерді сабақта мұғалім ұтымды пайдалана білсе, оқушының пəнге деген қызығушылығы артып, шығармашылықпен жұмыстануға үйренетіндігі, сонымен бірге оқушы мен мұғалім арасында ынтымақтастық орнап, сабақтың тиімділігі арта түсетіндігі атап көрсетілген. Қазіргі білім жүйесінің ерекшілігі – тек біліммен қаруландырып қана қоймай, өздігінен білім алуды дамыта отырып, үздіксіз өз бетінше өрлеуіне қажеттілік тудыру. Бiлiм беру саласында инновациялық үрдiстi жүзеге асыру мұғалiмдерден өз мінез–құлықтарын, ұстанымдарын, мүмкіндіктерін түрлендiрудi талап етеді.Кембридж оқу бағдарламасының мақсаты— Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері педагогтерінің біліктілігін арттыру жəне Кембридж университеті тəсілінің теориялық негіздерін үйрену. Басты міндеті—қазақстандық мұғалімдерге педагогикалық тəжірибесін жетілдіру мен бағалай білуге көмектесу, сындарлы ойлауға бағыттау. [1,5]. Бұл бағдарламаның басты мақсаты педагог қызметкерлердің қосымша білім мен дағдылар көлемін алудағы білімдік қажеттіліктерін қанағаттандыру, қазақстандық мұғалімдерге қарқынды өзгеріп жатқан өмір жағдайында үздіксіз кəсіби дамуға дайын болуға көмектесу. Мұғалімдерді оқушылардың бойында өз бетімен білім алу, өзін-өзі реттеу дағдыларын қалыптастыруға, түрлі адамдармен тиімді диалог жүргізе алатын, қазіргі заманда табысты өмір сүруге дайын, сандық технологияларда құзырлылық танытатын белсенді азамат, болашақ маман ретінде қалыптасуға көмектесетін оқу үдерісін ұйымдастыру үшін қажетті біліммен жəне практикалық дайындықпен қамтамасыз ету. Бұл бағдарлама негізінен жеті модульге сараланған. Модульдер: 1.Оқыту мен оқудағы жаңа əдіс-тəсілдер 2.Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету 3.Оқыту үшін бағалау жəне оқуды бағалау 4.Оқытуда АКТ-ны пайдалану 5.Талантты жəне дарынды балаларды оқыту 134

6.Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сəйкес оқыту жəне оқу 7.Оқытудағы басқару жəне көшбасшылық. Осы 7 модуль бойынша сабақтарды қызғылықты етіп өткізу үшін үнемі оқушылардың сабақтан жақсы əсер алуына байланысты инновациялық технологияны қолдану қажет. Бағдарлама оқушыларға қалай оқу керектігін үйретіп, соның нəтижесінде еркін, өзіндік ой-пікірін жеткізе білетін ынталы сенімді болуды қалыптастырады. Күнделікті сабақтарда сыныпта ынтымақтастық ахуал қалыпастыру білімге құштарлықтарын, көңіл күйлерін жақсартуына оң əсерін береді. Ынтымақтаса жұмыс істей отырып, олар бір нəтижеге жету үшін топ ережелерін сақтауды үйренеді. Өз-өздерін реттеулері мен көшбасшылыққа ұмтылулары, дарындылары айқындала бастады. Оқыту мен оқытудағы жаңа тəсілдердің ішінде диалогтық оқыту тəсілі де тиімділігін көрсетеді. Ол ұжымдық жəне өзара білім алмасуға жағдай туғызады. Бұл тəсілмен оқыту топпен əңгімелесу, сұхбаттасу, "миға шабуыл” логикалық сұрақ-жауап əдістері арқылы жүзеге асады. Білім беру жүйесіне жаңа инновациялық технологияларды енгізу арқылы оқыту үрдісін жетілдіру, оқушының танымдық қабілетін дамыту, саналы деңгейге көтеру — бүгінгі күнгі күрделі мəселе. Білімді жеке тұлғаға бағыттау арқылы өзін-өзі таныған, ақыл-ойын жан-жақты дамытқан өзіндік "Мендік” пікірі қалыптасқан оқушы тəрбиелеу мұғалімдер алдына тың міндеттер жүктейді. Бұл модульдердің көпшілігін бұрыннан сабағымызда пайдаланып жүрсек те, тереңіне үңіліп, олардың өзіндік философиясын түсініп көрмеппіз. Əрине, бұрынғы дəстүрлі əдістерді де жоққа шығаруға болмайды, əр тəсілдің өзіндік артықшылықтары болады. Біз қолданып отырған бағдарламаның түрлі тəсілдерді жинақтағанына қарамастан, сындарлы оқыту негіздері қамтылған. «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» (СТО) бағдарламасының қазіргі таңда білімді, білгенін өмірге пайдалана алатын шəкірт тəрбиелеуде алатын орны ерекше. Білім берудің кешенді міндеттерін жəне мұғалімнің əртүрлі жағдайларда жұмыс істейтіндігін ескерсек, тиімділік деген сөзге аса мəн беріп сол курста негізге алынған жеті модуль туралы қысқаша тоқталайын. ҚР-ның Президенті Н.Назарбаевтың 2012 жылғы жолдауында елімізде білім сапасын арттыру бағытын жүзеге асыру мақсатында ұстаздардың біліктіліктерін арттыру мəселесін көтерді. Осы бастаманың негізінде Кембридж университетінің бағдарламасы бойынша ҚРда «Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын» іске асыру мақсатында «Педагогикалық шеберлікті арттыру» тақырыбында үш айлық курс жұмыстары жүргізіліп келеді. Үш айлық курстың міндеті-ұстаздардың шеберлік деңгейі мен белсенділік, табыстылық нəтижелерін шыңдап, мектептегі оқу-тəрбие жұмысын жоғары деңгейге көтеру[2]. Бастауыш сынып оқушыларына жаңа əдіс-тəсілдерді тиімді қолдану арқылы оқушының білімге деген қызығушылығын оятып, терең ойлау қабілетін, белсенділігін қалыптастыруға болады. Бұған дейін оқушы мұғалім мен оқулыққа ғана бағынатын болса, енді ол сыни тұрғыдан ойланып, өз ойын 135

дəлелдей алатын тұлғаға айналды. Оқушылардың тілін, ойын, еркін сөйлеуін дамытып, топпен жұмыс істеу кезінде бірін-бірі тыңдай білуге үйретеді. • Оқушының өз бетінше білім алуға деген құштарлығы оянды; • Шығармашылық жұмыс істеуге дағдыланды; • Оқуға ынта-ықыласы артты; • Бір-бірінің ойын, пікірін сыйлауға үйренді; • Өз бойларына жақсы қасиеттерді жинауға үйренді; • Өз ойын қағазға түсіруді үйренді; • Оқушының жеке басын, ұжымды сыйлауға үйренді: Көрсетілген əдіс-тəсілдер бастауыш сыныптарға тиімді екендігіне көзім жетті. Əрбір мұғалімнің басты міндеті оқушының жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, талантын, шығармашылығын ашу. Ұлы ғалым Д.И.Менделеев мұғалімдердің ғылымның сарқылмас көзін ашудағы еңбектерін жоғары бағалаған. «Ғылымды сүйген жəне жақсы меңгере білген мұғалім ғана оқушыларына терең де мағыналы білім бере алады» деген. Болашақта өркениетті елдердің жоғары технологиясын меңгерту, дүниежүзілік білім кеңістігіне шығу бүгінгі күннің мақсаты.Осы 7 модульді апарып сабақтарыма қолданған кезде сыныптағы көрініс, оқушылардың көзқарасымен оқу үрдісіне қатысты орын алған өзгерістерге тоқталғым келеді.Əр оқушының жауабы тындалуы қажет, əр топ мəселе бойынша өз ойларын ортаға салуы маңызды. [3]. Сабақта берілген тақырыпты алдымен жеке, содан кейін жұпта, ұжымда талқылатып жұмыс жасайды. Бұл жағдайда əрбір оқушы бір сəт өзін мұғалім ретінде сезініп, оқуға деген жауапкершілігі артады. Əр топқа берілген тақырыпты жеке оқып, содан кейін өзге топқа реттік нөмірлер бойынша топталып, өз тақырыптарын түсіндіреді. Бұл есте сақтау, негізге алу, түсіндіруді арттырады, яғни жаңа ақпараттарымен бөліседі.Тақырыпты қаншалықты түсінгендерін флип чартқа түсіру арқылы жеткізеді. Рефлексия кезеңінде оқушылар алған жаңа ақпараттарды, жаңа білімді реттейді өз пікірлерін дəлелдеп айтады.7 модулді қолдана отырып, өзімнің де көптеген қызықты идеяларымды жүзеге асыру жөнінде белсенділігім арта түсті. Қазақстанның білім беру мазмұны сөзсіз жаңа сатыға көтеріліп, алға қадам бастап келеді. Біліктілік пен шеберлігімізді ұштастырып, жас ұрпақты əлемді мойындататын рухани биікке көтеру біздердің міндетіміз. Қазіргі заман мұғалімі заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істеп, оқу мен тəрбие ісіне еніп, оқытудың жаңа технологиясын шебер меңгергенде ғана білігі мен білімі жоғары, жетекші тұлға ретінде болатыны сөзсіз. Қорытындылай келе, жеті модульді сапалы қолдана алсақ, оқушыларымыз сыни ойлай алатын, білімге құштар, алған білімдерін талдап, жинақтап, практикада қолдана алатын нағыз көшбасшы тəрбиелейтіндігіміз сөзсіз.Тəжірибе барысында өзінің көшбасшылығын көрсете отырып, оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеріп тапсырмаларды түрлендірудің, сыныпта ынтымақтастық атмосферасын қандай тəсілдер арқылы 136

қалыптастыру жолдарын, оқушының өзін-өзі реттей отырып өз жұмысына баға беруін, сабақта сұрақ-жауап əдістерін қолдануды, оқушылардың түсіну дəрежесін тиімді бағалау, сабақ барысында оқушылардың сыни ойлауын дамыту мақсатында тапсырмаларды топтық жəне жұптық жұмыстар арқылы өрбітудің жолдарын, талантты жəне дарынды балалардың ойлауын жоғарырақ деңгейде дамыту мақсатында өзінің кəсіби шеберлігін шыңдай отырып тəжірибесіне енгізеді. Мұғалімдер жұмыстарды жүргізу барысында əрине барлығы да нəтижелі шығады деп айтуға ерте, ал мұғалімдердің пікірінше оқушылар осындай əдістер арқылы өткізілген сабақтарға əлі де болса төселе қоймаған. [4]. Жаһандану жағдайында ұлттық білім беру жүйелерінің дамуы жəне интеграциялануы, білім берудің жаңа үлгісінде іскерлік сипат байқалып, өз бетінше үздіксіз білім алуға ұмтылуды қалыптастыру жəне шығармашылық қабілетін дамыту.Өз отанына деген патриоттық сезім жоғары, санасы азат, ойы озат, барлық жаңалықтарға жаны құштар азамат тəрбиелеу. Пайдаланған əдебиеттер: 1 .Мұғалімдерге арналған нұсқаулық 3 деңгей 2. Портал материалдары 3.Қ Р педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курстарының бағдарламасы 3-деңгей 4.К. Дайрабаев, А. Дайрабаева Педагогика негіздері 5.Интербелсенді əдістемені ЖОО-да қолдану мəселелері А.Əлімов А 2013 6.Мирсеитова С.Сын тұрғысынан ойлау технологиясы.-1998

БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН ЖАҢАРТУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ТƏРБИЕ МЕН БІЛІМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ƏДІСТЕМЕЛІК БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ Жагпарова Эльмира Сатуриновна Атырау облысы, Құрманғазы ауданы М.Əуезов атындағы жалпы орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүние танымы қалыптасқан азамат етіп тəрбиелеуде мектептің алатын орны ерекше. Тəрбиенің сан–саласы, күрделі мəселелеріне терең бойлауға, күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан дүниесіне əсер ететін білім мен тəрбиенің алғашқы баспалдағы–бастауыш сынып.Олай болса, бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту, 137

баланың бойында алған білімін өмірде қолдана білуге ерте кезден, балдырған кезінен дайындау деген сөз.Білім беру жүйесін жаңартуға Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев «Əлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында ерекше атап өтсе, «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында білім беру саласындағы басымдықтарды қадап айтты. Білім беруді жаңарту оқушы білімін ғана емес, оларды қолдану дағдыларын, атап айтқанда функционалдық сауаттылығын қалыптастырады. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламада анық көрсетілген. Осы бағдарламаны басшылыққа ала отырып, ҚРсы Үкіметінің 2012ж. 25 маусымдағы №832 қаулысымен «Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған Ұлттық іс-қимыл жоспары» бекітілді. Бұл Ұлттық жоспар – білім сапасын жетілдірудің негізгі бағдары. Жоспарда мақсат, міндеттер нақты қойылған, ағымдағы жағдайды талдау, мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту тетіктері, білім стандарттарын,оқу бағдарламалары мен жоспарларын жаңарту, оқыту нысандарын, əдістері мен технологияларын жаңарту, мектеп оқушыларын оқыту нəтижелерін бағалау жүйесін дамыту, ата-аналардың қатысуын қамтамасыз ету, қосымша білім беруді дамыту, күтілетін нəтиже қажетті ресурс нақты көрсетілген. Осы ұлттық жоспарды іске асыру арқылы оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша жалпы үйлестіруді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. «Функционалдық сауаттылық»—ұғымы өткен ғасырдың 60-жылдары ЮНЕСКО құжаттырында пайда болды жəне кейіннен қолданысқа енді.Қазақстан күн сайын қарқынды дамып келеді жəне ұлттың зияткерлік əлеуетін қалыптастыруға батыл қадам жасап отыр. Елдің білім беру жүйесі терең де сатылы стратегиялық жаңғырту кезеңін бастан өткеруде. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру–білім беру процесінің негізі болып табылады. Қазақстанда кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте алғаш рет 2012-2016 жылдарға арналған функционалдық сауаттылықты дамытудың Ұлттық іс-қимыл жоспары дайындалды, онда оқушылардың құзыреттілік біліктерін, алған білімдерін шынайы өмірлік жағдаяттарда тиімді қолдана білу қабілеттерін дамыту көзделген . Функционалдық сауаттылықты дамытудың жалпы бағдары Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында анықталған, басты мақсаттардың бірі – жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан Республикасының зияткерлік, дене бітімі жəне рухани дамыған азаматын қалыптастыру, тез өзгеретін əлемде оның табысты болуын қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттілігін қанағаттандыру болып табылады . Қазіргі кездегі шапшаң жүріп жатқан жаһандыру үрдісі əлемдік бəсекелестікті күшейте түсуде. Елбасы Н.Ə.Назарбаев Қазақстанның əлемдегі бəсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты жолдауында 138

«Білім беру реформасы- Қазақстанның бəсекеге нақтылы қабілеттігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі» деп атап көрсетті.Қоғамның əлеуметтік–экономикалық өміріндегі түбірлі өзгерістерге байланысты білім жүйесінде жəне оның мазмұны мен оқыту технологиясында да өзгерістер болып жатыр. Қазіргі таңда білім жүйесі туралы түсінік кеңейді, мақсат міндет, мазмұны көзқарасы өзгерді, негізі мақсат жеке тұлғанының қалыптасуы, ойлай жəне сезе алатын адам дайындық, сонымен қатар алған білімін өмірде қолдана білу. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру-жаңаша педагогикалық теория мен практиканың өзекті мəселесі болып тұр. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту-оқу тəрбие процесіне ықпал етудегі өмір талабы. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жолдары, олардың танымдық қабілеттері мен өзіндік іс-əрекеттерді дамыту педагог,психолог,əдіскерлер жəне мұғалімдердің міндеті. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту-мəселені шешуде, оқу сапасының артуына, технологияларды ұтымды қолдануға көмек беретін негіз болып табылады. Мектептік білім беру жүйесін жаңа уақыт талабына орай өзіміздің ұлттық болмысымызға, негізге алынған ұстанымдарымызға сай жетілдіру үшін «Нəтижеге бағдарланған білім» моделін ұсынады. Мектеп түлектерін өмірде болып жатқан өзгерістерге дайындау жəне білім беруді заман ағымына сай өзгерту мақсатында оқытудың түпкі нəтижесі ретінде оқушылардың игерген құзыреттіліктері алынған . Функционалдық сауаттылық–мектепте алған білімдерін, іскерлік дағдыларын, адами іс əрекеттердің əр түрлі салаларында сондай-ақ тұлға аралық қарым-қатынастарды өмірлік міндеттерін шешу үшін пайдалану болып табылады. Функционалдық сауаттылықтың факторлары:  Ғылыми зерттеуді қамтамассыз етіледі;  Білім беру жаңартылады;  Маниторинг, бағалау өзгереді;  Техникалық база жаңартылады. ХХІ ғасырдың жан-жақты, зерделі, дарынды, талантты адамдарды қалыптастыруда білім беру мəселесі, оның оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындап, жаңа талаптар қойылуда .Соған орай ұстаздардың алдында тұрған міндет: табысты жəне əрекетке дайын қабілетті, əлеуметтік рөлін сезінетін құзырлы тұлғаны қалыптастыру. Жалпы құзіреттіліктің сипатына беделді пікір айтуға мүмкіндік беретін білімді игеру деген түсіндірме берілген.Тұлға құзіреттілігін дамыту – ұстаздың құзіретті тəсілдерді меңгертуі, білім беру мазмұнын жетілдіру. Ол үшін баланы субъект ретінде қарап, оқу ісіне өзінше қызықтыратын, оған қабілетін арттыратын жағдай туғызу керек. Оның бастысы – оқу үрдісін жаңаша ұйымдастыру, оқушының оқудағы іс-əрекеті арқылы ойлау дағдыларын жетілдіру, өз 139

бетінше білім алу, əрекет ету. Мақсатқа жету оқушының өзі арқылы іске асады. Мұғалім– бағыт беруші, ұйымдастырушы. Осы мақсатта мен өз сабағымды Блум таксаномиясы негізінде құрастырамын. Себебі Блум таксаномиясы бір ізбен реттелген мақсаттар жүйесі арқылы оқушылардың білім деңгейлерін, шығармашылық деңгейге жетуді ұсынады. Бастауыш білім беру деңгейі баланың жеке тұлға ретінде адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу ісіндегі оң ынтасы мен іскерлігін: негізгі мектептің білім мазмұнын меңгеру үшін оқудың, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің,мінез-құлық мəдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталып, таным əрекетіндегі жеке қабілеттері мен шеберліктерінің дамуын,функционалдық сауаттылығының қалыптасуын қамтамасыз етеді. Мектептің оқушысы нарықтық қатынастар мен ақпараттық қоғамның өзгермелі жағдайларына анағұрлым дұрыс бейімделген, жүйелі білім негіздерін тəжірибелік іс-əрекеттерге ұштастыра білетін, функционалды сауатты, өмірлік қажетті дағдылары мен кең спектрлі құзыреттіліктері қалыптасқан, өзін-өзі дамытуға, өздігінен табысты өмір сүруге, өзіне жəне қоғамға пайдалы қызмет атқаруға лайықты тұлға болуы тиіс. Əр сабақтағы топтық жұмыстың тиімділігі, оқушылардың ортақ пікірге келуі оқушылардың ой-өрісін дамытуға, пікір таластыруға септігі көп. Іскерлік, шығармашылық бірлесіп жасау,топтық түрде жұмыс жүргізу – дəстүрлі емес сабақтың маңыздылығы болып табылады.Олай болса кез-келген оқу пəні оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту құралы бола алады. Сабақтарда функционалдық сауаттылықты дамытудың мақсаты – оқытуда инновациялық əдістерді, заманауи білімдік жəне ақпараттықкоммуникациялық технологияларды пайдалану.Сабақтарда оқушылардың функционалдық сауаттылығын екі негізгі міндеттерді шешу арқылы қалыптастыру мүмкіндігі бар: 1.Оқушының əлеуетіне сəйкес келетін білімдік деңгейге жəне жеке тұлғаның одан əрі дамуын қамтамасыз ететін жəне білім беруді іске асыру мүмкіндігіне, оның ішінде өзіндік білім алу жолымен жету. 2.АКТ құралдары мен өз қабілеттерін іске асыруда əр оқушыда шығармашылық əлеуметтік мəнді қызмет тəжірибесін қалыптастыру. Қорытындылай келе, оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға бағытталған білім мазмұнын игерген оқушылардың білімдері мен біліктері өмірлік жағдаяттарда қолдана білуді, əртүрлі ақпарат көздерімен жұмыс істей білуді жəне алынған ақпараттарды сыни тұрғыдан бағалай білуді, өзінің болжамдарын ұсыну жəне зерттеулер жүргізу, өзінің ойын негіздей білуді; іскерлігі мен дағдыларын адами іс-əрекеттердің əртүрлі салаларында, сондай-ақ тұлғааралық қарым-қатынас пен əлеуметтік қатынастарда өмірлік міндеттерді шешу үшін пайдалануды қамтамасыз етеді. Пайдаланылған əдебиеттер:

140

1. Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары:/ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы №832 қаулысы // Астана: Əділет, 2012. – 14 б. 2. Назарбаев, Н. Ə.: Қазақстанның əлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай жиырма қадам/ Н.Ə. Назарбаев // Егемен Қазақстан. 2012. 10 шілде. 3.Назарбаев Н.Ə.«Əлеуметтік-экономикалық жаңғырту–Қазақстан дамуының басты бағыты»Қазақстан халқына Жолдауы/.2012.28 қаңтар. 4. ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы/ ҚР Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы №1118 Жарлығы // ресми мəтін. – Астана, 2012. БІЛІМ БЕРУДІҢ ӨЗЕКТІ МƏСЕЛЕСІ ЖАС ҰРПАҚҚА АДАМГЕРШІЛІК - РУХАНИ ТƏРБИЕ БЕРУ Қайратова Нұржамал Қайратқызы Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданы, Шетпе селосы, «Маңғыстау техникалық колледжі», арнайы пəн оқытушысы

ХХІ ғасырдың табалдырығын аттаған еліміз əлемнің 50 елінің қатарына кіруге бет алды. Сондықтан еліміздің туын асқақтатар білімді, білікті, адамгершілігі жоғары ұрпақ тəрбиелеу– біздің алдымыздағы ең басты міндет. Ал ұрпақ тəрбиесінде адамгершілік тəрбиесінің маңызы қай қоғамда, қай кезеңде болмасын күн тəртібінен ешқашан түскен емес. Оған дəлел Аристотельдің «Ғылымда ілгері ұмтылғанмен, адамгершілігі ақсап жатса, ондай адамның алға басуынан гөрі, кері кетуі тезірек» — деген сөзі дəлел. Осы тұрғыда жалпы білім беру жүйесін ізгілендіру қажеттілігі, қазіргі таңда рухани – адамгершілік тəрбие беру өзекті мəселе ретінде қарастыралады. Адамгершілік — бұл рухани тəрбие. Адамгершілік - адам бойындағы ең асыл қасиет жəне адамзат баласының ең жоғарғы мақсатына бағытталады. Бұл қасиет адамды мейірімділікке, Отанын, елін, отбасын сүюге үйретеді. Егер адамда адамгершілік қасиет болмаса, ол адам өз - өзін сыйламайды. Рухани-адамгершілік тəрбиесі-өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды, жеке тұлғаның əдеп ұстанымын, оның қоғам өмірінің нормалары мен дəстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін жəне бағдарларын қалыптастыруды болжайды. Оқушыларды рухани-адамгершілікке тəрбиелеу, болашағына жол сілтеу–бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мəселе. Əсірсе, мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тəрбиелеудің мазмұны осы жастағы балалардың ерекшеліктеріне сай келуі тиіс. Негізгі міндет – балалардың жақсы əдет, мінез - құлықын қалыптастыру. Баланың сезіміне əсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нəтижесінде оның рухани - адамгершілік қасиеттері қалыптасады. «Адамгершілікке тəрбиелеу құралы– еңбек пен ата- ана үлгісі» - деп, Ы.Алтынсарин атамыз айтқандай, құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру баланың туылған кезінен басталуы керек. Халықта 141

«Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп,өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші рөл атқарады. Рухани - адамгершілік тəрбие - екі жақты процесс. Адамгершілікке, еңбекке тəрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру барысында, ойын жəне оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. «Бала тəрбиесі – мемлекеттің маңызды міндеті» деген сөзді Платонның өзі де бекер айтпаған болар. Өйткені ұрпақ тағдыры дегеніміз – ұлт тағдыры. Əрбір қоғамның дамуына байланысты бұл мəселе əрқалай шешіліп отыр. Қазіргі таңдағы ағымда оңай болып отырған жоқ. Біз қайда бара жатырмыз, қандай ұрпақты тəрбиелеп жатырмыз, алдымызда не күтіп тұр деген сұрақ əрбір ата-ананың, əрбір педагогтың көкейінде тұр. Француз жазушысы əрі философы Жан-Жак Руссо өзінің «Эмиль немесе тəрбие туралы» атты кітабында «Баланы өмір сүруге үйрету керек» деп жазған болатын, өйткені өмір сүру адамның – ең басты мақсаты мен міндеті. Ал өмір сүру дегеніміз өмірдің əрбір мезетін, əрбір көрінісін толыққанды, бар мүмкіншіліктерімен, мүшелерімен сезіну. Дана деп көп ғұмыр сүрген адамды емес, өмірді жан–жақты сезіне білген адамды атамаймыз ба?! Сондықтан да шəкірт оқу орнының табалдырығынан қандай да бір ғылым иемденіп қана емес, бірінші кезекте адам болып шығуы қажет. Ол өз жүрегі мен жанын өмірге жəне басқа адамдарға айқара ашқан, жалған қағидаларды ұстанбайтын, дүниеге өз көзқарасы бар тұлға болуы керек. Адам болу дегеніміз адамгершілік қағидалар мен құндылықтарды ұстану, өмірдің мəнін өзіңнен емес, басқадан көру. «Өзің үшін!» қағидасының «Өзге үшін!» ұстанымынан бəсең болуы. Адамгершіліксіз білімнің еш қажеті жоқ екендігін ХХ-шы ғасыр дəлелдеді емес пе?! Сол себепті де ұстаздың басты мақсаты – шəкірттерін адам болуға баулу деп тұжырымдауға тұрарлық. Əрбір пəн, əрбір сабақ, əрбір тақырып осы мақсатты жүзеге асыруға бағытталуы керек. Керек десеңіз, олардың барлығы да тек осы мақсаттың құралы ғана. Ал егер де оқушы қандай да болмасын бір тақырыпты немесе бір пəнді білмесе, бұл қынжылуға тұрарлық жəйт емес, өйткені мұндай жетіспеушілікті аталған биік мақсат толықтырады. Басқаша сөзбен айтқанда, шəкірт оқу нəтижесінде қандай да болмасын пəнді біліп емес, адам болып қалыптасуы керек. Жан-Жак Руссо ХVIII ғасырда «Бізде физиктер, геометрлер, химиктер, астрономдар, ақындар, музыканттар, суретшілер бар, алайда бізде азаматтар жоқ» деп налып айтқан екен. Бір ғасырдан кейін орыс педагогы Н.И. Пирогов педагогикалық процестің мақсаты «біздер адам қылу, саудагер, теңізші, солдат, заңгерлерді тəрбиелеу емес, адам мен азамат қалыптастыру» деп ЖанЖак Руссоға үн қосады. Ғұлама хəкім Абайдың негізгі ұстанымы да «Адам бол!» еді ғой… Абай 142

өзін өзгеден артық санайтын адамнан бойын тартып, тіксініп қана қоймай, оны адам қатарына қоспаған. Адам мен адам бір-біріне тең тұтқанда, тегін сыйлағанда ғана сүюі мүмкін. Адам баласын осылай сүйе алған Абай «Адамның баласы – бауырың», «Адам баласына адам баласының бəрі – дос», «Адамзаттың бəрін сүй, бауырым деп» деген нақыл сөздерінен білуге болады. Аса зор гуманистік сүйіспеншілікпен айтылатын мұндай ауқымды, құдіретті сөзді тек кеудесінде Жер шарындай алып жүрегі бар Абай сынды тұлға ғана айта алса керек.Сондықтан талай-талай ұлылардың тəлім-тəрбиелік əдепқағидаларын, өмірлік ғибратты өсиеттерін жастарымыздың санасына сіңіру,жалпы адамзаттық құндылықтарды игерту білім беру жүйесіндегі қажетті шарты болып табылады. Білім өзінің шынайы міндетіне жауап беруі үшін оқушыларда жас кезеңінен бастап, ең маңызды адамдық саналарды– адамгершілікті, сүюді, аяушылықты, төзімділікті, имандылықты, əдептілікті, мейірбандылықты, шыншылдықты жəне басқа асыл қасиеттерді дамыту керек. Қазіргі жағдайда бұл талаптарды жүзеге асырудың мынадай мүмкіндіктері бар: Рухани-адамгершілік құндылықтарды кез-келген пəнді оқытудың мазмұнына енгізу. Сыныптан тыс сабақтарды оқушының адамдық асыл қасиеттерді игеруіне ықпал ететіндей бағытта ұйымдастыру. Жеке пəн ретінде жүргізілетін сабақтардың бағдарламасына енгізу. Рухани тəрбие өзінің əрбір құбылысынан алуы мүмкін. Олай болса, кез-келген оқу пəні оқушылардың адамгершілігін, жақсы мінез-құлқын қалыптастыру құралы бола алады. Бүгінгі таңда үлкендерге балаларының ынтасы мен назарын өзіне аударуға қол жеткізу оңайға түспейді. Балалардың рухани-адамгершілік тағылымына кері əсер етуші факторлар:жат қылықты жариялайтын фильмдер, бейнетаспалар жəне компьютерлік ойындар. Сондықтан сабақтан тыс кездердегі жұмыстарды ұйымдастыруда оқытушы барынша тапқырлық танытқаны жөн. Мұндай кездесулерді оқушылар оларға қатысуға құлшынып тұратындай жəне оның жалғасын асыға күтетіндей дəрежеде тартымды етіп өткізу керек. Сабақтан тыс кезіндегі пікірталас, əсерлі əңгімелер, мұражайға, театрға немесе классикалық музыка концертіне бірге бару, үйірмелердегі театрланған сабақтар–осының бəрі рухани-адамгершлік тəрбие үшін таптырмас құралдар. Яғни, осындай шараларды көптен өткізіп отырсақ, бұл білімгерлердің шығармашылығын оятып, жан дүниесімен сезінетін тамаша ойларға жетелейді. Ал одан тек жағымды қасиеттер туындайтыны белгілі. Жалпы адамзаттық құндылықтар білімгерлерге жеке сабақтарда берілуі мүмкін. Мұғалім əрбір сабақты жан-тəнімен беріле оқытуды, оқушының жанына əсер ететін құндылықтарды қалыптастыруды өзі үшін заң санауы қажет. Шын мəнінде жалпыадамзаттық құндылықтар ұғымына енетін өмір құбылыстарының бəрін сабақтардың кез келгенінде көрсетуге болады. 143

Жас ұрпақты рухани азықпен қаруландыру барша мұғалімдердің ең бірінші борышы. Рухани-адамгершілік тəрбие толыққанды «Өзін-өзі тану» пəнінде жүзеге асатыны белгілі. Алайда рухани-адамгершілік тəрбие өзін-өзі тану сабағы барысында ғана айтылып шектелмеуі керек. Осы мақсатты көздей отырып, колледж оқытушыларына “Өзін-өзі тану” рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасын оқытудың ғылыми-əдістемелік негіздері жəне оның басқа пəндермен ықпалдасуы» тақырыбында дəріс-семинары ұйымдастырылып өткізілуде. Ондағы мақсат білім беруді ізгілендіру тек бір пəн аясында ғана емес, «Өзін-өзі тану» пəнінің мақсаттарын іске асыру іс-шараларының бірі ретінде басқа оқу пəндері мазмұнының құндылық мəнін күшейту мəселесі төңірегінде мəселе көтеру. Соның негізінде пəн аралық ықпалдастырудың маңыздылығын бірнеше қырынан көрсетіп баяндалады. Осы тұрғыда жалпы білім беру жүйесін ізгілендіру мəселесінің қажеттілігі мен өзектілігі жайлы сөз қозғалып, білімді ізгілендіруде мұғалімнің алатын орны ерекше екендігі өзекті мəселе ретінде қарастырылады. Педагогтың оқушылармен қарым-қатынас стильін айқындайтын бейне фильмдер көрсетіліп талқыланады. Дəріс-семинар жаңа заман технологиялары интерактивті тəсілдерді қолдану негізінде өз мағынасын ашып мақсатымызға жетуімізге тиімді əсер етеді. Көрнекті педагог В.Сухомлинский: «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады»- дейді. Демек, шəкіртке жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершілікті үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Сондықтан баланы рухани тұрғыда кемелдендіру, оны жетілдірудің тиімді жолдарын таба білсек жас ұрпаққа рухани ізгілікті білім беру ортасын құра аламыз. Рухани-адамгершілік білім беру–жас ұрпақтың бойына өмірдің мəні, сүйіспеншілік, бақыт, сыйластық,татулық,бірлік, төзімділік сынды құндылықтарды дарыту арқылы адамның қоғамда өз орнын табуына, қабілет дарынының ашыла түсуіне, ақыл-парасатын дамытуына, яғни сəнді де мəнді өмір сүруіне қызмет етеді. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші бала тəрбиелеудегі осындай міндеттерді іске асырушылар–мұғалімдер мен отбасы. Осы екі арнада жүргізілетін тəлім-тəрбие сабақтаса,ұштаса өткізілгенде ғана көздеген мақсат нəтижелі болары өзсіз. Бүгінгі жаңа қоғам мүддесіне лайықты, жан - жақты жетілген, бойында ұлттық сана, ұлттық психология қалыптасқан ертеңгі қоғам иегері боларлық парасатты азамат тəрбиелеп өсіру–отбасының балабақшаның, барша халықтың міндеті. Адамгершілік тəрбиенің, адам бойында осы жақсы қасиеттердің болуы, жанұяға, өскен ортасына байланысты. Бала ісінің дұрыс екенін қоштап, оң бағыт беріп, теріс жерін дереу жөндеп, демеп жіберу ата - ана мен тəрбиешіге жүктелер міндет. “Адам бойында жақсы қасиеттер көп болса, оған бақ та, бақытта қонады” деген сөзге сүйенсек, жағымсыз қылық-қасиеттер болса одан 144

арылту қажет.Көптеген қайырымды істер жасап, жақсы мінез- құлықтарды өн бойыңа жинап,ақылдылық танытсаң,міне адамшылдық болғаны. Ұлы ойшыл, кемеңгер Əбу-Насыр əл-Фараби: “Адамдар бақытты болуы үшін біріне бірі көмектесіп отыру мақсатымен бірлескен қала ізгі қала болады. Халқы бақытқа жету үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі қоғам болады. Қалалардың бəрі бақытқа жету жолында біріне бірі көмектесіп тұратын халық ізгі халық болады. Сол сияқты, халықтардың бəрі бақытқа ұмтылып, біріне бірі көмектесіп отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді” дегендей,осы асыл мұраларды,жалпыадамзаттық құндылықтарды көпшіліктің бірлесе əрекет етуі арқасында ғана қол жеткізуге болады. Сондықтан баршаңызды осы игі істің жолында олжа салуға мүмкіндігіңіздің бар екендігін айтқым келеді. Қолданылған əдебиеттер: 1.Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика –Алматы. 2.Құрманалина Ш.Қ., Мұқанова Б.Ж., Ғалымова Ə.У., Ильясова Р.К. Педагогика. 3.Губашева С.Г., Отарбай А.Ж. Тəрбие жұмысының əдістемесі. 4.Əлімов А.Интербелсенді əдістемені ЖОО-да қолдану мəселелері.– Алматы. 5.Мейір Ж., Игенбаева Б. Креативтік тəрбие. ОБНОВЛЕНИЕ СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ В СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ Убишева Зоя Мухатовна учитель начальных классов высшая категория, I уровень, общая сш имени М.Ауэзова Атырауская область, Курмангазинский район с.Ганюшкино

В современном Казахстане идет становление новой системы образования, ориентированной на мировое образовательное пространство. Инновационный подход к подготовке учебных материалов нового поколения, изменение их функций и способов использования в образовательной практике являются одной из составляющих модернизации образования. Качественное изменение образования невозможно без формирования нового взгляда учителя на свое место и роль в учебном процессе, нового отношения к ученику. Программная цель развития образования в Республике Казахстан – формирование в общеобразовательных школах интеллектуального, физически и духовно развитого гражданина Республики Казахстан, удовлетворение его потребности в получении образования, обеспечивающего успех в быстро меняющемся мире, развитие конкурентоспособного человеческого капитала для экономического благополучия страны. Государственный стандарт будет ориентирован на результаты, обеспечивающие личное саморазвитие, самостоятельность в приобретении знаний, формирующие коммуникативные навыки, умения управлять информацией и технологиями, решать проблемы, предприимчивость и креативность. Казахстан выбрала такие стратегии, в 145

соответствии с которыми миссия образования и школы – общество, социальная эффективность, компетенции, ребёнок и личностное развитие. Эти стратегии развития образования означают, что в эпоху реформирования общества или его модернизации главной функцией образования, нравственнодуховного воспитания, развития и становления гражданина становится функция обновления культуры. Стратегии социального и личностного развития, выбранные нами – это новая концептуальная идея, с необходимостью требующая обновления культуры. И чем больше модернизируется общество, тем большую роль в обновлении его культуры играет образование, ориентированное на социальное и личностное развитие, то есть развитие «человеческого капитала», способного к освоению и продвижению процессов модернизации. Благодаря личностному и социальному развитию учащиеся научатся определять, пересматривать и оценивать ценности общества и личностные ценности, поймут, что они влияют на мысли и действия. Они научатся принимать возрастающую ответственность за свою жизнь; у них появится положительное отношение к другим людям и их нуждам; они смогут эффективно участвовать в жизни общества. Достижение этих целей потребует от учащихся развития знания и понимания себя как личности, других людей и их ближайшего окружения и более широкого мира. Они так же выработают умения, которые позволят им проявлять заботу о своих личных потребностях, оценивать свои собственные способности, работать самостоятельно, а также в коллективе, и принимать решения. Другими словами говоря, акцент будет ставиться не на освоение определённого содержания учебного плана, а на способность осмысливать и использовать его для достижения личных целей и для эффективного участия в жизни общества. Это предполагаемые результаты реализации новых стратегий развития казахстанского образования. Инновационное развивающее обучение опирается на зону ближайшего развития, нацелено на усвоение способов познания, как конечной цели учения, развивает теоретическое мышление и теоретический способ познания. Учащийся действует как субъект собственной учебной деятельности. На первый план выступают учебные задачи, решая которые, учащиеся усваивают общие способы умственной деятельности. В результате формируется личность, способная к самостоятельной творческой деятельности. Какие качества необходимы современному выпускнику? Глубокие и прочные знания, воспитанность, интеллектуальные и творческие силы, умение учиться, способность к саморазвитию. Какими же концептуальными подходами отличается предлагаемая модель? Системодеятельностный подход в организации обучения, внутрипредметная интеграция знаний – принцип «спиральности, межпредметная интеграция знаний, формирование основ духовно-нравственных ценностей. В модель среднего образования заложены три уровня интеграции содержания учебного материала: внутрипредметная, межпредметная, транспредметная. Внутрипредметная интеграция - интеграция понятий, знаний, умений и т.п. внутри отдельных учебных предметов, характеризующаяся спиральной 146

структурой на основе принципа концентричности. По принципу «спирали» – учащиеся в процессе обучения не выпускают из поля зрения исходную проблему, в то же время постепенно расширяют и углубляют круг связанных с ней знаний, а также формируют и развивают необходимые навыки. Межпредметная интеграция – синтез фактов, понятий, принципов и т.д. двух и более дисциплин. Проявляется в использовании законов, теорий, методов одной учебной дисциплины при изучении другой. Осуществленная на этом уровне систематизация содержания приводит к такому познавательному результату, как формирование целостной картины мира в сознании учащихся, что, в свою очередь, ведет к появлению качественно нового типа знаний, находящего выражение в общенаучных понятий, категориях, подходах. Транспредметная интеграция– синтез компонентов основного и дополнительного содержания образования для изучения и анализа многоплановых объектов, информация о сущности которых содержится в различных учебных дисциплинах. Должна быть практическая направленность учебных программ: подходы в обучении; фокус на развитие навыков; примеры из жизни; проектная деятельность и практические работы; свобода в деятельности учителя. Задачами обучения в начальной школе: обучение основным навыкам чтения, письма и математики; развитие навыков поиска, анализа и интерпретации информации, установления причинно-следственных связей в соответствии с возрастными возможностями; нравственных ценностей, формирование пропедевтических знаний о человеке, природе и обществе. Обучение младших школьников должно строиться на основе учебных ситуаций, когда образовательная задача стоит в организации условий, провоцирующих детское действие: «Делаю сам! Что я не знаю? Сам найду способ!» Данный подход направлен на развитие каждого ученика, на развитие его индивидуальных способностей, а также позволяет упрочнить знания и увеличить темп изучения материала без перегрузки обучающихся. Наши дети получат информационную грамотность. Они будут уметь находить и отбирать необходимую информацию, читать чертежи, схемы, графики, использовать информацию СМИ, пользоваться алфавитным и систематическим, каталогом библиотеки. Новое содержание образования даст нашим детям коммуникативную грамотность, поможет им овладеть иностранными языками. Учащиеся научаться работать в группе, приспосабливаться к новым ситуациям, переводить любой текст со словарём, рассказывать о себе, своём городе, стране, друзьях, понимать инструкции на упаковках товаров. И, наконец, дети 21 века, так сильно зависящие от виртуального мира, получат навыки грамотности при решении бытовых проблем. То есть, они научатся выбирать продукты, товары и услуги, планировать бюджет семьи, пользоваться техническими бытовыми устройствами, ориентироваться в незнакомом городе, пользуясь картой, справочником. Учащиеся будут владеть правовой и общественнополитической грамотностью. Они будут уметь отстаивать свои права и интересы. Именно поэтому педагогу необходима готовность к восприятию 147

методологии и содержания обновленного среднего общего образования, к изменению программного и методического обеспечения образовательного процесса, к изменению целей и способов педагогической деятельности. Наша развивающаяся республика всё более уверенно заявляющая о себе на международном уровне не может оставаться в стороне от влияния этих тенденций. Одной из актуальных проблем нашего общества является формирование конкурентоспособной личности, готовой не только жить в меняющихся социальных и экономических условиях, но и активно влиять на существующую действительность, изменяя ее к лучшему. В связи с этим мы учителя выполняя заказ общества должны в стенах школы подготовить выпускника с набором таких качеств как - креативность, социальная ответственность, обладание развитым интеллектом, высокий уровень профессиональной грамотности, устойчивая мотивация познавательной деятельности. Переход на обновление содержания образования предъявляет новые требования к работе в рамках компетентностного подхода к образованию, обеспечение педагогов здоровьесберегающими технологиями, формирование готовности работать в условиях возросшей индивидуализации образовательного процесса. Обновление структуры образования заключается в преодолении традиционного репродуктивного стиля обучения и переход к новой развивающей, конструктивной модели образования, обеспечивающей познавательную активность и самостоятельность мышления школьников. Предлагаемая к рассмотрению программа обновления образования предполагает, что обучение должно быть активным, проводиться в условиях созданной коллаборативной среды, должна осуществляться дифференциация обучения, в процессе осуществления должны реализовываться межпредметные связи. Кроме перечисленного обязательным является использование ИКТ, диалоговое обучение, осуществляться методы исследования и своевременное реагирование на потребности учащихся. Несовершенство существующих в настоящее время школьных учебников волнует каждого учителя. Имеющиеся несоответствия между содержанием учебных программ по предметам образовательных областей и содержанием учебников заслуживает очень резких комментариев. Разрабатываемые учебники в соответствии с обновлением содержания должны соответствовать требованиям государственного общеобязательного стандарта образования и отбор содержания обучения должен проводиться с учетом образования, ориентированного на результат. Очень много внимания будет уделено изменению системы оценивания достижения ожидаемых результатов учащихся. В целом уровень казахстанского среднего общего образования должен соответствовать задачам развития государства и обеспечивать его конкурентоспособность в современном мире. Литература: 1.Послание Президента РК Н.Назарбаева народу Казахстана от 27 января 2012 года. 148

2. Государственная программа развития образования на 2011-2020 годы. 3. Национальный план действий по развитию функциональной грамотности школьников на 2012-2016 годы. ПЕДАГОГТАР ЖАҢАШЫЛДЫҒЫ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУ КЕПІЛІ Исмурзина Гүлнара Базарбайқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ бас маманы

Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында Қазақстанның білім беру жүйесін дамытудың басым бағыты педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру жүйесін жаңғырту болып табылады. Ел Президенті Н.Назарбаевтың «Қазақстанның үшінші жаңғыруы:жаһандық бəсекеге қабілеттілік» Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсеткен елдің бірлігін, ынтымағын сақтау, ұрпақтар сабақтастығын дамыту секілді ұлттық идеяны өміршең етуге негізделген міндеттерді жүктейді. Қазақстан əлемдегі болашақта қандай орын алатынына əр азаматқа, оның қосқан үлесіне байланысты. Біз жаңа өмірге қадам баса отырып, біз бар күш-жігерімізді көптеген мəселе мен алда тұрған міндеттерді ұйымшылдықпен шешуге жұмсауға тиіспіз. Мемлекет басшысының барлық шешімдері ертеңгі күнге үлкен үміт береді. Сөз жүзінде емес, іс жүзінде еліміздің патриоты болу əр азаматтың міндеті. Əлем бір орында тұрмайды. Еліміз тарихи тамыры терең, адами ресурстар потенциалы бай тəуелсіз мемлекет ретінде дамып, өркендеуде. Жолдауда аталған бес басымдық осының дəлелі. Өзгермелі қарқынды дамыған өмір ақпараттың көптігімен, жанжақтылығымен, мəселелерді анықтау мен шешу маңыздылығымен, міндеттерді шешудің креативтілігімен айқындалады. Негізгі ақпарат көзі-интернет объективті түрде білім көзі ретінде, педагог біліктілігін арттырудың бəсекелестік маңыздылығын көтеруде. Білім беру үдерісінің жаңа мақсаттары мен міндеттерін негізінен жүзеге асырушы жаңа формация педагогі болуы тиіс. Осылайша,Қазақстан үшін бүгінгі күні педагогтардың біліктілігін арттыру жүйесін жаңғырту курстардың жаңа бағдарламаларын ендіру, оқыту үдерісін ұйымдастырудың жаңа бағыттары мен бағдарларына ерекше назар аудара отырып, мұғалімдерді оқушылармен жұмыс жасауға дайындау мазмұнын жаңарту түрінде іске асып отыр. Мұғалімдердің біліктілігін арттырудың отандық мазмұнын жаңарту 2015 жылы 12 жылдык оқыту моделіне көшу, ағылшын тілін ерте жастан оқыту мен көптілді оқыту бағдарламаларын меңгеру, оқушылардын функционалдық сауаттылығын; қамтамасыз ету секілді маңызды міндеттерді ескеруі тиіс. Республикада жүйелі түрде электронды оқыту бағдарламасы ендірілуде,сондай-ак инклюзивті білім беру мəселесі де өзекті.Осы жəне баска да ауқымды білім беру жобалар біліктілікті арттыру жүйесі арқылы инновацияларды түсінуге, 149

оларды қабылдауға жəне ары қарай ендіруге қабілетті мұғалімдерді дайындауды талап етуде. Болашағын болжай білген Елбасымыз бен үкімет басындағы ел үшін еңбек еткен ағаларымыз ар-намысты ту етіп, зор еңбекпен осы нұрлы күндерге жеткізді. Егеменді ел болдық, Тəуелсіздікке қол жеткіздік. Еліміздің өркендеу жолы айқын. Оның жемісі-ел игілігі үшін жасалып жатқан ауқымды істер мен қарқынды дамулар, жағымды жаңалықтар мен елеулі өзгерістер. Ел Президентінің барлық қызметі, барлық əлеуметтік-экономикалық реформалар тек ел халқы үшін жасалды.Осынау уақыт ішінде экономика, саясат, əлеуметтік жəне білім, ғылым салаларында орасан жетістіктерге қол жеткіздік,толағай табыстардың барлығы Н.Ə.Назарбаевтың есімімен тікелей байланысты. Еліміз өркениетке қадам басып, жаһандық рейтингте əлемдік озық дамыған елдер ішінде 50-ші тұғырға көтерілуі бізге зор сенім мен жігер береді. Қазақстандықтардың өмір сапасын жақсартуға бағытталған қаншама əлеуметтік бағдарламалар мен жобалар жүзеге асуда. Бұл күнде елімізде мемлекет басшысы халықпен жиі кездесулер өткізіп, бұқараның қолдауы мен сенімі арқасында мемлекетіміздің тұрақтылығы жəне өркендеуіне қол жеткізіп келеді.Көшбасшы мемлекеттер қатарынан көріну бағытындағы тың идеялар мен бастамалар жүзеге асырылуда. Осы бағыттағы толымды істерді атқаруда облыс педагогтері де өз үлестерін қосуда. Бүгінгі таңда еліміздің табысты дамуын қамтамасыз ететін, əрбір азаматтың білімге деген сұраныстары мен қызығушылықтарын қанағаттандыратын мемлекет пен қоғам арасындағы жаңа өзара қарымқатынас құру қажеттілігі туындады. Бұл бəсекеге қабілетті білім жүйесін құрудың басы боп саналады. Қазір елімізде сапалы білім беруге жəне оған қол жеткізуге барлық алғы шарттар бар. Елбасы Н.Ə.Назарбаев айтқандай «Алға қарайтын кез келді. Іске кірісер кез келді. Ерік-жігерімізді танытатын кез келді. Өмірді өзгертетін кез келді». ҚР Білім жəне ғылым министрлігінің білім беру жүйесі жаңғыртылып, «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы осынау уақыт талабы лайық жаңа мазмұнда еңбек жасауда.Институт Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі жүргізіп отырған реформаның əлемдік даму тенденцияларының талаптарына сай біліктілікті арттырудың көпбағдарлы модульдік бағдарламаларын, оқу əдістемелік құралдар мен цифрлық форматтағы білім ресурстарын жасауға жұмылдыруда.Ұстаз деген мəртебелі мамандық иелерінің əлеуеті мен біліктілігін арттыра отырып, қоғамның дамуына, өркениет пен рухани мəдениеттің жоғары талабына сай еңбек жасауда. Орталық жұмысының ғылыми жəне инновациялық бағыттылығының нəтижесінде атқарылып жатқан игі істер сан алуан. Институт ұжымы «Заманауи білім беру жүйесіне кірігу мақсатында оқытудың инновациялық нысандары мен əдістерін енгізу арқылы педагогтардың кəсіби құзіреттілігін жоғары деңгейге көтеру» мəселесімен айналыса отырып, ұлттық білім беру моделін жаңғырту жағдайында 150

біліктілікті арттырудың мазмұнын айқындап, кəсіби дамуын қамтамасыз етуде. Өзгермелі өмір талабына сай жеке тұлғаның қалыптасуы ұстаздан басталады, қоғамдағы өзгерістер ұстаздардың кəсіби біліміндегі жаңашылдықты талап етеді.Ұлттың бəсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады.Ұстаз негізі болмысынан жаңалыққа жаны құштар, жаршысы болуға тиісті жан.Ең бастысы–адам факторы:оның еркі,күш-жігері,табандылығы мен білімі.Олай болса,ғылым мен ақыл-ой бəсекесінің ғасырында ғылым мен техниканың озық үлгілерін меңгере отырып, Елбасының «Елімізге бойына ата-бабамыздың ел мен жерге деген сүйіспеншілік қасиеті дарыған, егеменді елімізге аянбай қызмет ететін, ойөрісі кең, алғыр да жүректі, сауатты да салауатты азаматтар қажет» деген биігінен көріну бағытында жұмыс жасалуда. «Дүниеде тəуелсіз Қазақ елі бар. Əлемде егемен Қазақстан бар. Оның көп ұлтты, тату, ынтымақшыл халқы бар. Қуатты экономикасы, сенімді саяси жүйесі бар. Ең бастысы, бүгіннен нұрлы, бүгіннен кемел болашағы бар. Сол күнге берік сенім бар!» Кез келген ел өз келешегін өскелең ұрпағымен байланыстырады. Сондықтан да, біз күткен нұрлы болашақтың тұтқасы бүгінгі ұрпақ қолында. Елбасы сөзімен айтқанда «Жастарымыз салт-дəстүрімізді көздің қарашығындай бағып жүретін, көптің көкейіне үміт отын жағып жүретін, адамзаттың озық ой көгінде ағып жүретіндей болуы тиіс». Біздің еліміздің алдындағы басты мұрат- Мəңгілік Ел болсақ дейміз. Педагогтар да Қазақ елінің ХХІ ғасырдың жаңарған заманында өркендеу, өрлеу жолын қалыптастыруға, саясаты мен экономикасын тұрақтандыруға «теңіздегі тамшыдай» болсада еселі еңбектерімен үлес қоса бермек. «...жалғыз жер байлығына сеніп қалуға болмайды.Ең алдымен, ел байлығына сену керек.Ел байлығы деген не? Ол-білім, ол-жаңа технология, ол-осы заманғы инфрақұрылым, ол-бəрінен бұрын отаншылдық сезім, қазақстандық патриотизм» (Н.Ə.Назарбаев) деген еді көреген басшы. Əрине, айналамыздағы əлем қалай тез өзгеретін болса, еліміз бен қоғамымыз да солай жылдам өзгеруге тиіс. Сол қоғамға еңбек ететін əр бір тұлға мен бүгінгі ұрпақ өзгермелі өмір талабына сай болуы қажет. Жеке тұлғаның қалыптасуы ұстаздан басталады, қоғамдағы өзгерістер ұстаздардың кəсіби біліміндегі жаңашылдықты талап етеді. Ұлттың бəсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады. Мұғалім - өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, ал оқуды, ізденуді тоқтатқанмен оның мұғалімдігі де жойылады /К.Д.Ушинский/. Сондықтан да, облыс ұстаздары өмір талабына сай лайықты еңбек етуге қолдау көрсете отырып, мемлекет міндеттері мен мақсаттарын орындау жолында «жұдырықтай жұмылып» аянбай, үздіксіз білім алу жолында ізденісті еңбек ете береді. Өйткені, бірлігі мен ынтымағы жарасқан жерде ғана береке, табыс, бəсеке болады. Үздіксіз білім алу нəтижесінде білім алушы бірқатар мүмкіндіктерге ие бола алады: 151

-педагогикалық өз бетімен білім алу мүмкіндігі; -сапалы білімге қол жеткізуі; -білім алушының танымдық ой-өрісінің дамуы; -қызмет саласында əрбір жанның өз шеберлігін жетілдіруі,өз мамандықтарын қайта өзгерте алатындай жағдай жасауы; - психологиялық (жеке адамның қабілет ерекшеліктерін ескере отырып, жанжақты толық дамуына): психологиялық кедергілер мен проблемаларды ашу; -ауызша сөйлеу кемшіліктерін жою; -уақытты тиімді пайдалану. Үздіксіз білім беру жүйесінде виртуалды білім кеңістігін құруға мүмкіндік-Интернет жүйесі.Бүгінгі таңдағы Интернет мүмкіндігі–ең арзан қолжетімді оқыту құралы.Педагогтар үздіксіз білім алу жолында телекоммуникациялық жүйені қолдана отырып, электронды пошта арқылы түрлі конференцияларға қатыса алады. Сонымен бірге ізденуші білім алу үшін жаңа ақпараттық технология құралдарымен жұмыс істей білуі тиіс. Тұлғаны қалыптастырудың соңғы нəтижесі– функционалдық сауаттылыққа тəрбиелеу. Функционалдық сауаттылыққа кəсіби білікті,өзі əрдайым оқуға, өзін өзі жетілдіруге дайын құзіретті мұғалім ғана дайындай алады. Өзгермелі өмір талабы бойынша болашақта ақпаратты, білімді қашықтан қабылдау жолдарының маңыздылығы арта түседі. Ол : *педагог біліктілігін арттырудың үздіксіз құралы ретінде мұғалімнің зерттеу құзіреттілігін қалыптастыруға жəне дамытуға мүмкіндік береді; *оқыту технологияларын меңгеруге; *білім алушылардың өзіндік танымдық əрекеттерінің жоғары деңгейі; *заманауи білім беру үрдісінде жəне өз білімін жетілдіру үрдісінде; т.б., Қазіргі ғылым мен техниканың дамыған, ақпараттық технологияның жетілген, білімділер ғасырында облыс педагогтары да «Нұр Отан» ХДП-ның ел халқы үшін жасап жатқан игі істерін қуаттап, лайық еңбектерімен танылып, Тəуелсіз еліміздің гүлденуіне, мəңгілік еліміздің нұрлы болашағы үшін аянбасы анық. Кемеңгер жазушы М.О.Əуезов «Елмен елді, адам мен адамды білім ғана теңестіреді» деген еді. Олай болса, біліміміз бен еңбегіміз ел халқы үшін жұмсалып, білім бəсекесінде өзгелермен тереземіз тең болғай! Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Н.Назарбаев «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бəсекеге қабілеттілік» атты Жолдауы /2017.31.01/ 2.Баспасөз материалдары 3.Интернет ресурстары

БІЛІМ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҺАНДАНУЫ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ БИ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТƏРБИЕЛЕУ МƏСЕЛЕЛЕРІ Тургумбаева Бану Дүйсебайқызы 152

Алматы қаласы, Т.Жүргенов атындағы қазақ ұлттық өнер академиясының 2 курс магистранты

Қазақстан Республикасы бай тарихи дəстүрлері, ұлттық рухани құндылықтары бар тəуелсіз мемлекет ретінде əлемдік сахнадан өзіндік орнын тұрақтады.Қазіргі кезеңде Қазақстан үшін азаматтар бойындағы өзіндік дербес қасиеттерге нұқсан келтірмей өз бетінше шешім қабылдау жағдайындағы жауапкершілікке баулу, қоғамдағы тиімділікті арттыруға əсер ететін білім,білік,дағдыларды ұлттық мəдениет аясында қалыптастыру мəселесі тұр. Ғасырлар бойы балаларды адамдыққа, ізгілікке, əдептілікке баулу, оларды адамгершілік қағидаттары арқылы тəрбиелеу маңызды болып келді. Бұл сонау ауыз əдебиетінің асыл үлгілерінен бастап осы күнге дейін өз маңыздылығын жойған емес. Сондықтан да Қазақстанның білім беру жүйесінің алдында қоғамда өзінөзі ұйымдастыра жəне жүзеге асыра білетін, жауапкершілігі мол, өз елінің рухани құндылықтарын бойына сіңірген, мəдениеті жоғары бəсекеге қабілетті азамат дайындау міндеті тұр. Ал бұл тұлға бойында адамгершілік қасиеттің беріктігін қалыптастыру міндетімен бірден-бір байланысты. Білім беру жүйесінде бүгінде əлі реформалар жүріп жатыр. Көптеген тың мəселелердің əлі де болса күн тəртібінде тұрғанын Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасында бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр» [1] деп ерекше атап өткені белгілі. Еліміздің бүгінгі білім беру жүйесі жағдайында өскелең буынға адамгершілік тəрбие берудің жалпы қоғамдық мəселеге айналуы қазақстандық қоғамдағы идеологиялық бағдардың өзгеруіне байланысты болып отыр.Атап айтатын болсақ, біздің діліміз бен мəдениетімізге жат батыстық мəдениет, зорлық-зомбылықты насихаттау салдары, өзімшілдік, адамдарды алдау-арбау, теріс бағыттағы дүниелердің ашық жарнамалануы, рухсыздық, адамгершіліктің саяздығы, құқықбұзушылық, нашақорлық, маскүнемдік, жəне тағы да басқа індеттердің белең алуы адамгершілік тəрбиесіне салынар жүкті қомақты етіп отыр. Басқаша айтқанда сыртттан келетін, адами-руханилықтан ауылы алыс дүниелердің əсеріне, жағымсыз ықпалына төтеп бере алатындай етіп жастардың адамгершілік тəрбиесін баянды ету.Міне сондықтан да қазіргі жаһандану заманында өркениеттіліктің өлшемі, тетігі, құндылығы ретінде адамзаттың ұлттық рухани құндылықтары арқылы жас ұрпақты адамгершілікке баулудың мəні өте жоғары. Өз мемлекетінің өсіп-өркендеуі, көркеюі жолында аянбай қызмет ететін жастарды адамгершілік тұрғыда тəрбиелеу арқылы «Қазақстан-2050 стратегиясында» баяндалған ұлы мұраттарға қол жеткізуге болады. Қазіргі білім беру жағдайында тұлғаның жеке қасиеттерін дамыта отырып, оны толыққанды адам етіп тəрбиелеу ұстаздар қауымына үлкен 153

міндеттер жүктейді. Бұл түсінікті де, себебі қазіргі білім беру жүйесі бұрынғы заманмен салыстырғанда концептуалдық тұрғыдан мүлде жаңа. Жаңа қоғам балаларының дүниетанымы, білімі мен білігі, көзқарасы мүлде ерекше екендігі ешкімге жаңалық емес. Сондықтан өскелең ұрпақты өз бағдарынан ауытқымай, отаншыл, қазақстандық патриотизм тұрғысынан қалыптасқан, өз елінің болашағы үшін жанымен күйетін нағыз азамат етіп тəрбиелеп шығару қазіргі тəрбие бағыттарына, əсіресе адамгершілік тəрбиесі мазмұнына өзгерістер енгізуді талап етеді. Бұрынғы кезде қалыптасқан дəстүрлі педагогикалық білім мазмұнының негізін танымдық сипат құрап келгені бəрімізге белгілі. Қазіргі заманауи өзгерістер ХХІ ғасырдағы білім беру мен тəрбие жүйесінен мүлде өзгеше бағдарды талап етіп отыр.Яғни, мұндағы білім беру үдерісінің нысаны күрделеніп, ол жеке тұлғаны ақыл-ой, психологиялық, шығармашылық қасиеттерін жетілдіріп, оның бойында адамгершілік қарым-қатынасқа бағытталған тəрбиенің жүйесін қамтамасыз ету. Əлеуметтік жағдайлар өзгерісі,жаңаша идеялар мен əлемдік педагогикалық тəжірибені қазіргі ғылыми тұрғыдан талдау білім беруді дамытудың жаңа бағдары – жаңару стратегиясын таңдауға ықпал етті. Бірақ білім беру жүйесі əлі де болса соңғы нəтиже ретіндегі білім, білік жəне дағдыға бағдарланып, тəрбие өлшемдері сырт қалып келе жатқанын естен шығармауымыз керек. Сол себепті мектепте алған білім деңгейі мектеп бітірудегі, жоғары оқу орындарына түсуде т.б. негізгі өлшемдер ретінде қарастырылып келеді. Ал білімі жеткілікті түлектің адамгершілігі қандай дəрежеде, оның тəрбиесінде олқылықтар бар ма деген сауалдар аса ешкімді қызықтырмай отыр. Жаһандану үдерісі жағдайында қазіргі қоғам талабына сай, баланың ойөрісін дамыту, біліктері мен шеберліктерін қалыптастыру, ой дербестігін кеңейту, жан-жақты толысқан, адамгершілігі жоғары, өз елінің салт-дəстүрі мен рухани мəдениетін білетін, сыйлайтын тұлға қалыптастыру міндеті тереңдей түседі. Бүкіл əлем бойынша мəдениеттер ассимиляциясы өзекті болып тұрған жағдайда қазақ халқының өзіндік менталитетін, ерекше бетбейнесін сақтап қалудағы басты тірек-ежелден қалыптасқан ұлттық құндылықтарымыз жəне оны терең меңгерген білімді ұрпақ болмақ. Сол себепті əлемдегі алдыңғы қатарлы мектептер тəжірибелерін жалпылап, құнды бағыттары мен идеяларын ұлттық психологиямызға сəйкес пайдалана отырып, еліміздегі білім беру мен тəрбие жүйесін жаңа жолға қою өзекті мəселе. Баланы жан-жақты дамыту ұлттық-рухани құндылықтар: ауыз əдебиеті, қазақтың дəстүрлі биі, музыкасы, қолданбалы өнері, бейнелеу өнері, ұлттық салт-дəстүрлер, қазақ əдебиетінің асыл қазыналары жəне т.б. арқылы беріліп, отаншыл,ұлтжанды ұрпақ тəрбиелеудің негізі болмақ. Басқаша айтқанда осы аталған рухани ұлттық құндылықтар біздің мектептеріміздегі оқыту мен тəрбиелеудің басты мазмұнын құраған кезде ғана қазақ халқының өзіне тəн ерекшеліктері сақталып, бала бойында ізгілік нəрі егілетіні сөзсіз. Ұлттық тəрбие мен жалпы адамзаттық құндылық қасиеттерінің ортақ 154

мəселесі – адамзат тарихының өн-бойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат. Бұл адамзаттың өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген, үшінші мыңжылдыққа қадам басқан кезеңінде де жас мемлекетіміз үшін рухани асыл мұрат болып қазақстандық патриотизм, азаматтық парыз, тұлға бойындағы ұлттық құндылықтар мен ар тазалығы жəне жалпыадамзаттық қасиеттердің əрқашанда да алдыңғы орында тұратынын айрықша атап өткеніміз абзал. Қазақтың көрнекті ойшылары жас баланың адамгершілік қасиеттеріне аса көңіл бөліп келді.Ұлы ойшыл Ж.Баласағұн «Адамдардың жақсы қылықтары мен қасиеттерін жетілдіре білсе, қоғамды да жақсартуға болады» деген пікірі қоғамды ізгілендірудегі адамгершілік тəрбиенің орнын көрсетсе керек. Абай, Шəкəрім өз еңбектерінде тұлға бойында, рақымшылық, қанағат, төзімділік, жауапкершілік секілді қасиеттердің қалыптасуына мəн берді [2,3]. Адамгершілік тəрбиесі- күрделі де қайшылыққа толы үдеріс. Басқалай айтқанда, адамгершілік қасиеттер – адамның басқа адамдардан ерекшелігін байқататын рухани негіз. Адамгершілік қасиеттердің бəрінен жоғары тұруы сол адамның ішкі жан-дүниесінің, білімінің, тəжірибесінің руханилығынан келіп туады. Адамгершіліктің асыл қазынасы қазақ халқының дəстүрлі өнерінен, əдет-ғұрпынан, мəдениетінен бастау алады. Бізді қоршаған орта, адамдар,түрлі əлеуметтік институттар,бұқаралық ақпарат құралдары адамгершіліктің жоғары көріністерін үнемі насихаттайтын болса, əрине, отбасы мен мектеп ұстаздарының жұмысы жеңілдер еді. Өкініштісі сол, біздің қоршаған орта ондай идеалдық дəрежеде емес. Сондықтан баланың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңірудегі басты міндеттер мектеп мұғалімдеріне жүктелген. Бірақ көп жағдайда сыртқы ақпараттар ағынының теріс ықпалы мектептің жүргізетін тəрбие жұмысына да кері əсер етіп жатады. Сол себепті де мектепте жүргізілетін тəрбиенің, оның ішінде адамгершілік тəрбиесінің мазмұны мен мəнін жаңартып отыру, оны қазіргі қоғамның баласы талғамына икемдеу мұғалімнен терең дайындықты, кəсіби дағды мен білікті қажет етеді. Өмірімізді жаулап алған шетелдік музыка толқыны арасында батып кетпей, қазақ халқының дəстүрлі музыкасының тамаша шығармалары жəне би өнері арқылы баланың адамгершілік тəрбиесіне үлес қосу – қиын да күрделі міндет. Қазіргі таңда тəуелсіз мемлекетіміз «Мəңгілік ел» болу стратегиясын жүзеге асыру жолындағы тарихи күрделі кезеңді басынан кешіруде. Біздің қоғамымыздың ең басты күрделі мəселесі - экономикадағы немесе саяси жағдайлардағы өзгерістер емес, тұлға дамуы барысындағы дағдарыстар болып табылатынын естен шығармаған абзал. Ақпараттар ағыны толассыз заманда өзінің ұлттық бет-бедері бар қазақ халқының ұрпағын адамгершілік рухта тəрбиелеудегі негізгі тірек-дəстүрлі ұлттық рухани құндылықтар болуы тиіс. Мектеп жасынан балаға ең əуелі қазақ халқының өкілі екенін ұғындырып барып, содан кейін адамзаттық құндылықтарды сіңірсек, ештенеден ұтылмаймыз. Бұл туралы Н.Назарбаев: «Бізге қажеттісі - жаны да, қаны да қазақы, халықтың тілі мен дінін, тарихы мен салт-дəстүрін бойына сіңірген, туған жерін түлетуді, егемен елінің еңсесін 155

көтеруді азаматтық парызым деп ұғатын ұрпақ тəрбиелеу» [4,74] деп нық айтып, келелі міндеттер белгілеп берген болатын. Осылайша, төл бетбейнемізді,ешкіге ұқсамайтын ұлттық болмысымызды, ұлттық ойлауымызды аман алып қалып, келер ұрпаққа жеткізудегі бағдаршамымыз - ұлттық тарихымыз, ұлттық əдебиетіміз, ұлттық өнеріміз болып қала бермек. Бала бойындағы адамгершілік қасиеттерді қалыптастырудың бір жолыұлттық өнер бастаулары. Би үйрету барысында көптеген педагогтар сабақ үстінде бала денсаулығын нығайту, музыкалық қабылдауын күшейту, биді шеберлікпен орындау,дене сымбаттылығын қалыптастыру мəселелеріне көп мəн беріп,бидің рухани-адамгершілік тəрбиелік аспектілерін назардан тыс қалдырып жатады. Əрине, бұған сабақ уақытының шектеулі екендігі, би қимылдарын үйрету барысында практикалық жаттығуларға көп мəн беру қажеттігі де əсерін тигізіп жататыны рас. Бірақ қашанда ұлттық ерекшелігімізді бірден-бір танытатын қазақ биін үйрету барысында оның идеялық мазмұны арқылы өскелең ұрпаққа рухани-адамгершілік тəрбие беру жағын үнемі есте ұстаған жөн. Дұрыс ұйымдастырылған сабақ үстінде бала бойында ұлттық мəдениетке, ұлттық шығармашылыққа деген сыйластық, қызығушылық туады. Əрбір қазақ биінде халықтың мінез-құлқы, қоршаған ортаны қабылдауы, жан толқынысы, салт-дəстүрі, əдет-ғұрпы, еңбек нəтижелері бейнеленген. Би оқушының дене дайындығын жетілдірумен қатар сұлулыққа, əдемілікке деген сезімін молайтады, еңбексүйгіштігін арттырады, би арқылы халықтың музыкасымен, киім үлгісімен, əдебиетімен танысып, рухани мəдениетінен көп мағлұмат алуға болады.Би өнері жастарды əдемілікке, төзімділікке, жинақылыққа тəрбиелейді,өз ұлтымыздың,басқа да халықтардың ғасырлар бойы қалыптасқан би мұрасы арқылы олардың тыныстіршілігін танып білуге жетелейді. Сондықтан халықтық шығармашылық, оның ішінде би өнері арқылы бала бойында эстетикалық, рухани-адамгершілік тəрбиені сіңіре отырып, біз білім беру жүйесінің жаңғыртылуы жағдайында жан-жақты, тəрбиелі, ұлтжанды ұрпақ тəрбиелеуге қол жеткізе аламыз. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Назарбаев Н. «Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 2014жыл. 2.Құнанбаев А. Өлеңдері. 2 том. 2012ж. 485 бет. 3.Жұмабаев М. Педагогика. Мектеп, Алматы, 1992. -280бет. 4.Назарбаев Н. Жылдар мен ойлар. 2013ж. РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТƏРБИЕЛЕУ – БАСТЫ МАҚСАТ Нугманова Гаухар Нурлыгайнқызы Атырау облысы Құрманғазы ауданы М.Əуезов атындағы жалпы орта мектеп қазақ тілі мен əдебиеті пəні мұғалімі

Оқушыларды рухани адамгершілікке тəрбиелеу, болашағына жол сілтеубүгінгі қажетті, кезек күттірмес мəселе. Рухани адамгершілікке тəрбиелеу 156

білім беру мен ғана шектелмейді. Баланың сезіміне əсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нəтижесінде оның рухани-адамгершілік қасиеттері қалыптасады. Рухани- адамгершілікке тəрбиелеу дегеніміз оқушы өмірдегі орнын, жауапкершілігін түсініп, өзін-өзі жетілдіріп, айнала қоршаған адамдар мен кез келген затқа, жан- тұлғаны қалыптастырудың жануарға жəне экологияға жақсылық тілеп , жасауы. Сондықтан рухани адамгершілік жеке негізі болып табылады , оның көрсеткіштері басқаларға жақсылық жасау, жақсылыққа ұмтылу, өзін- өзі дамытып,жетілдіру. Қазіргі уақыттағы оқушыларды тəрбиелеу ісінде олардың ішкі жан дүниесі мен рухани əлемін тану , дамыту , жетілдіруге байланысты бірнеше іс-шаралар жүзеге асуда.Халықтық дəстүр, рухани мəдениет негізінде баланы рухани адамгершілік тəрбиесін дұрыс жолға қою міндеттерін жүзеге асыру басты мақсат болатыны белгілі.Осы жылдары одақ көлемінде Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, Ш.Амоношвили т.б. ғалымдардың зерттеулері нəтижесінде оқушыны жан-жақты дамытып, оның белсенділігін арттыруды көздеген дамыта оқыту технологиялары дүниеге келді.Бала мен мұғалім арасындағы қарым-қатынастағы рухани-адамгершілік байланысын орнатып, ынтымақтастыққа қол жеткізуде Ш.Амоношвили мұғалімдерге мынадай кеңес береді: «Педагогикалық үрдісте баламен тіл таба білу, яғни балаға өз ойын, талғамын, көңілдегісін айтуға рұқсат беру тəрбиешіден көп шеберлікті талап етеді.Осынау қарым-қатынаста бала жанының қозғалысы ұстаз жанының қозғалысымен ынтымақтастық тапқан кезде бала өз бойындағы табиғи дарынын ашады, ал мұғалім өзінің шығармашылық жігер қуатының жемісін көруге мүмкіндік алады. Басқаша айтқанда,бала шығармашылығы мұғалім шығармашылығымен ұласып кетеді. Мұндай жағдайда мұғалім мен оқушы арасында рухани тұтастық пайда болады» ,- деп рухани адамгершілік қарымқатынас қай кезде орнығатынын осылай пайымдайды. Е.Н. Ильиннің: Оқушының рухани дүниесі мұғалім үшін негізгі зерттеу нысаны болып табылады», -деген пікірі оқушының рухани-адамгершілігін ынтымақтастықта дамыта оқытуды көздегенін байқатады. Мұндай озық педагогикалық тəжіребелер оқушылардың рухани адамгершілігін дамыту мақсатында қазіргі кезде біздің оқу тəрбие үрдісінде кеңінен қолданылуда. Демек, рухани адамгершілік тəрбиесіндегі басты мəселе-баланы құрметтеу. Əрбір оқушы өзін-өзі рухани жетілдіру үшін, өзін тəрбиелеуге, өздігінен білім алуға ұмтылуы қажет екендігін түсінуі тиіс деп ойлаймын .Өзінің оқушысын өз бетінше білім алуға үйретпеген мұғалім қазір түпкі нəтижеге қол жеткізе алмайтынын біледі Бала ықпал ету объектісі емес,ынтымақтаса қызмет ететін тұлғаға айналуы керек.Сондықтан мұғалімге мынадай қасиеттер қажет:жылылық, түсінгіштік,сезімталдық, кең ойлау алу, шабыттандыра алу, шығармашылық ізденіс. Сыныптағы рухани адамгершілік,психологиялық ахуал-бала үшін адамдармен қатынастың алғашқы мектебі.Нақ осы өз сыныбында баланың мейірімділікке жəне зұлымдыққа,тəртіпке материалдық жəне рухани құндылықтарға деген көзқарасы қалыптасады. 157

Сонымен қатар махаббат сезімін,достықты,жауапкершілік пен шындықты түйсінеді,яғни мектептердегі тəрбие өсіп келе жатқан балалардың барлық өмірлік іс-əрекетіне ықпалын тигізеді. Солардың кейбір көңіл бөліне бермейтін маңыздыларына тоқталатын болсақ,рухани-адамгершілік тəрбиесіндегі аса маңызды шарттардың бірі- мұғалім өзінің əрбір ісі, жүрістұрысы,мінез-құлқы,сөйлеген сөзінің басқаларға ықпалы мен əсері, одан келіп шығатын нəтижеге жауапкершілігі.Бұны іске асырудың тетігі-мектепте туындап отырған əртүрлі ахуалдарды шешуде əділетті,дұрыс жөн табу.Өз ісіне жауапкершілікпен қарау өзін-өзі тексеруден басталады.Үнемі сағат сайын,минут сайын бос уақытта өзін-өзі тексеру.Өйткені олар тез естіп,сезіп,біліп қояды.Мектепте тəрбиенің дұрыс іске асырылып жатқандығының басты белгісі:оқушының мұғаліммен еш нəрсені жасырмауы, оларға қарай үнемі ұмтылысы, жақын болуы.Осындай жағдайда ғана рухани жақындық туады.Мұғалім мен оқушының қарым-қатынасы алуан түрлі ісəрекет барысында жузеге асады. Мұғалімдер осы жерде еңбектің балаға тигізетін ықпалына көңіл бөлуді естен шығарып алмауы қажет.Еңбектеніп жатқан бала емес,еңбек нəтижесі олар үшін маңыздырақ, тағы бір мұғалімнің қаперінен тыс қалатын нəрсе,оқушыларға көрсете,нұсқау бере отырып, істеген шаруасын бағалап,кемшілігі үшін тез шешім қабылдамай,оны жөндеу үйрете отырып бірлесе істеу. Педагог ғалымдар істің өзі емес, сол істегі мұғалім мен оқушы, оқушы мен мұғалімдер арасындағы қарым-қатынастың мəнді екенін,мұғалімнің тəлім-тəрбиелік ықпалы осындай жақын, бірлескен қарымқатынас барысында іске асатынын дəлелдеген.Мұнда тағы бір маңызды мəселе шешіледі, ол-баланың істеп жатқан еңбегіне қызығушылығын ояту, оның пайда-зиянын білуі. Мұғалімнің оқушылар алдында жаза баспау, оларға теріс əсер етпеу жолдарын ойлап , өздерін жетілдіруге бейім тұруының өзі олардың рухани- адамгершілік тəрбие беру жолындағы дамуын көрсетеді.Баланың сана-сезімін, адамгершілік мұраттарын қалыптастыратынтəрбиенің ең бірінші рухани міндеті. Рухани-адамгершілік тəрбие барысында əрдайым осы мұраттарды басты нысана етіп ұстау қажет.Себебі, баланың көзқарасы оның күнделікті іс- əрекетімен сəйкес келмесе, олар ойлауға шебер, бірақ іс-əрекетке, қарым-қатынасқа жоқ адамдар болып қана шығады.Рухани тəрбиесі дұрыс жастар əрқашан жақсы қасиеттерді бойына сіңіріп,өз идеяларына ұқсауға ұмтылады.Кейбір оқушылар алғашқы кездескен қиындықта-ақ өз күшіне сенімсіздік тудырып,бастаған істі аяқсыз қалдырады. Адамгершілік тəрбиесінің мазмұнына үлкенді сыйлау,тыңдау,беделін мойындау,еңбек адамдарын құрметтеу,қамқорлық жасау сияқты ілтифатпен қатар, адалдыққа, шыншылдыққа ,қарапайымдылыққа,ұйымшылдыққа тəрбиелеу де жатады.Өз сыныбыма тоқталсам, сыныпта алты қыз бала бар.Тəрбие сағатындағы бөлімдерге байланысты іс-шаралар өткіземін соның ішіндегі «Рухани адамгершілік тəрбиесін қалыптастыру « бағытында «Кішіпейілділік-кісілік белгісі», «Үлкенге құрмет,кішіге ізет» т.с.с. шаралардан ата-аналар да тыс қалмай кеңес алады. Оқушыларды ибалыққа бауылып, мейрімділік, кішіпейілділік, қамқорлық,ізгілік жəне адамгершілік 158

сияқты қасиеттерді бойларына сіңіру- əрбір мұғалімнің жəне мектептің басты парызы. Адам бойындағы бар игі қасиет—мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан, еліміздің ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың тəрбиесіне мəн беру —біздің негізгі мақсатымыз.Осыған орай мектептегі тəрбие ұлттық қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді. Бүгінгі таңда мектептер балаларға жекеленген ғылыми пəндерді терең оқытуға тырысса, адамгершілік құндылықтар арқылы тəрбиеленуге мəн бермей келеді. Соның салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып, имандылық дегеннің не екенін білмей өсуіне əкеліп соғуда. Ендеше рухани – адами салауаттылық жолын қалыптастыру уақыты жеткен тəрізді.Егер бұрын базалық білім беру ұғымы аясында жас ұрпақтың сауат ашу мен оларға ғылым негізін игеру əрекетін түсіндіріліп келсе,қазіргі бұл ұғым оқушылардың бойындағы адами құндыдықтарды,қайырымдылықты, сүйіспеншілікті дамытуды, сондай-ақ əділдікке зорлық-зомбылық жасамауға, бақытты бағалай білуге тəрбиелей отырып талап етеді. Білім беру жүйесінің негізін оқушылардың рухани-адамгершілік тұрғысынан кемелденуге назар аудару керек. Жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер үлгісі берер тəлім-тəрбиесі мол болмақ.. Ал оның бəрі адамның бойында жас кезінен бастап қаланса тұрақты қалыптаспақ. Сонда ғана дұрыс бағыт алып, бағдарды ерте айқындаған баланың бойында бұл құндылықтардың қатары көбейіп саны арта түседі.Тəлім-тəрбие баланың даму кезеңдерінде адамның рухани өзін қоректеуші болып, білімнен бұрын жеткізілуі тиіс. «Тəрбиесіз берілген білім– адамзаттың қас жауы,ол келешекте оның өміріне опат əкеледі» деген АльФараби. Оқушылардың рухани – адамгершілігн дамыта отырып тəрбиелеу— адам бойындағы жағымды қасиеттер мен жағымсыз ойлар бала мен ішкі сезімдік байланыс орнатқанда ғана бір-біріне ауысады. Нəтижесінде өзіндік түсіндік пайда болып, қимастық сезім туатындай жағдай туындауы мүмкін. Ондай кезде оқушы сабақтың тез аяқталуын күтпейді, керісінше жағымды қатынас мерзімін ұзартуға тырысады. Мұндай қатынас білім мазмұнын игеруге ең қолайлы сəттердің бірі болып табылады.Көп бағыттағы əр салалы ұлттық тəрбиенің бір маңызды ұшы экологиялық туған жер табиғатын ойлауға келіп тіреледі. Міне, бала бойына адамгершілік құндылықтарын осындай пəндерді оқыту барысында қалыптастыру қажет. Ұлттық тəрбиенің өркенді мақсатының бірі – Қазақстандық патриотизм. Бұл жалпы өмірде сана–сезім, идеология, саясат пен тəрбие үрдісі мен астарлас құбылыс. Жас жеткіншектерге ұлт қаһармандарының бейнесі мен тіршілік əрекеттері қашанда үлгі. Олар еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін, айтқан құндылықтарының көрінісін сіңіру—мұғалімнің шеберлігіне байланысты.Бүгінгі таңда білімнің өзінің шынайы міндетіне жауап беруден қалғанына бүкіл дүние жүзінің педагогтары алаңдатушылық танытуды. Оқушылардың ғылым негіздері туралы білімдер мен шектен тыс «жұмысбасты» етумен білімнің мақсаты айтарлықтай кеміп кетті. Үлгерімнің 159

жоғары процентіне қол жеткізу бірінші кезектегі маңызды міндет болып санала бастады. Сол үшін де оқытудың барлық үрдісі əр түрлі тестілер мен емтихандарды жаттап алуға жəне тапсыруға алып келді.Қазіргі кездегі білімнің мəні материя заңдары үстемдік ететін үлкендердің əлеміне «сəттілікпен» кіруге мүмкіндік беретін білімдердің белгілі бір көлемін игеруге жағдай туғызатын құрал ретінде түсіндіріледі.Рас, материалдық қажеттіліктер өте маңызды, оған ешкімнің таласы жоқ. Күн сайын жеу, ішу, киіну қажет, басында бастаған болу керек. Сол себепті де кейбір ата-аналар бала тəрбиелеу ісіне өзінің қатысын, тек «материалдық» қамқорлық жасау: киіндіру, ішіндіру… деп түсініп жүр.Алайда адам–тек қана тəн емес, сонымен қатар үлкен қажеттігі бар жан да. Нақты өз аттарымен атайтын болсақ, жан деп отырғанымыз—рух,ал тəн—нəпсі.Қазақта мынадай фразеологиялық сөз тіркестері көп кездеседі: рухани бай адам, адамның рухы, рухы жоқ, рухы жоғары, рухтанып кетті, рухани байлық, ұлттық рух, рухани ұстаз, т.с.с . Осы тіркестерге мұқият зер сала отырып, «рух» деген нəрсенің адам денесіндегі бір қуат екендігіне көз жеткізуге болады. Оның адам бойында кездесетін барлық жақсы қасиеттері мен жасайтын барлық игі істерінің қайнар көзі екендігін аңғару қиын емес.Жаратылыстың барлығы екі қарама-қарсы нəрседен тұрады: ақ — қара, күн — түн, ыстық — суық, тəтті — ащы, жақсы -жаман... Сол сияқты, адам бойындағы барлық жақсы қасиеттер рухтан туындайды да, барлық жаман қасиеттер нəпсінің көрінісі болып табылады. Адам денесі бір болғандықтан оның ішінде билік үшін үнемі осы екі қуаттың күресі жүріп жатады. Жақсыны, я жаманды таңдап жататынымыз да осыдан. Адамның ішінде болмайды аласы, Оларды бұзатын нəпсінің таласы, — деп уақтында Шəкəрім айтқан. Бұл екі таңдаудың қалау — қажеттіліктері мен азығы бар. Қайсысы қуаттырақ, қайсысы үстем болса, ақыл соның талабын қанағаттандырады, соған қызмет жасайды. Адамдардың жақсы-жаман болып жіктелуінің себебі де осыған байланысты. Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр, Сол нұрды тəн қамы үшін жан жұмсап жүр. Тағдырдың қиын, сырлы сиқырымен Жан тəнге, ақыл жанға матаулы тұр. Шəкəрім Асылында, жаман адам болмайды, бойындағы нəпсісі рухынан үстем болғандықтан, барлық ақылы, білімі, қайрат -жігері мен өнері нəпсінің құлына айналғандықтан, жақсы іс-əрекеттер мен көркем амалдардың табылуы қиын.Рухтың мекені—адамның жүрегі. Жүректің жылуы, махаббат, ар — намыс, қайрат — жігер деген сезімдердің барлығы да осы рухтан туындайды.Түсіну үшін мынадай салыстыру келтіруге болады: Күн – адамның рухы болса, сəулесі — оның ақылы. Рухани бай адам ең алдымен əділ, мейірімді жəне қанағатшыл болады. Ұлы Абай ақыл мен жан туралы уақытында былай деген: 160

Ақыл мен жан мен — өзім, тəн менікі, Менімен менікінің мағынасы екі. Мен өлмекке тағдыр жоқ əуел бастан, Менікі өлсе өлсін, оған бекі Өлсе, өлер табиғат, адам өлмес, Ол бірақ та қайтып келіп, ойнап-күлмес. Мені мен менікінің айрылғанын, Өлді деп ат қойыпты өңшең білмес. Жалпы жаратылыс та адам денесі сияқты екі бөліктен тұрады. Біріншісі – бес сезу мүшелерімізбен сезіп, ақылымызбен ажырататын материалдық дүние.Екіншісі—сезу мүшелеріміз бен сезе алмайтын, бірақ ішкі жанымызбен сезіп, ақылымыз ажырататын рухани дүние. Рух азығын осы рухани əлемнен алады.Қазір адамдардың барлығының да көздері ашық, ғылыми- техникалық дамудың шарықтап тұрған кезеңі–компьютер дəуірінде өмір сүріп жатыр. Бірақ бір нəрсе жетіспейді. Бүкіл адамзат соны іздеумен əлек. Ол – рух қажеттілігі, рухани азық. Рухани азықты тауып, дəмін татып мейірін қандырған адам ғана бұл дүниенің қызыл-жасылы мен баянсыз бақыттарына жүрек байламай, алаңсыз толық қанағат кейпіне келіп, өмірден өзінің нақты орнын табады. Сонда ғана ол өзінің адам деген атына заты сай көзі ашық, көкірегі ояу кемел дəрежесіне жетеді.Əрбір халықтың рухани азығының қайнар бұлағы— оның халықтық педагогикасы мен ұлттық салт-дəстүрлері болып табылады. Тəн азығы мен жан азығының тепе-теңдігін сақтап, əсіресе, жан азығына басым көңіл бөлген халқымыз өміртануды діттеп, оның пəлсапалық заңдылықтарын терең ұғынған. Жан азығынан мақұрым қалған адамның адамдық қасиеті жойылып, оның хайуанға айналатынын ертеден ұғынған халқымыз жан азығын ең əуелі нəрестеге бесік жыры арқылы əуезді əуенмен беруді бастайды, одан соң жас балдырған жеке сөздерді ұғына бастағанда-ақ, оған жақсы мен жаманды ажыратып түсіндіреді. Адам өмірінің «алтын бесігі» – мектептің есігін ашқан балдырған жарығы мол жаңаша өмірде адамдық асыл қасиеттерді қастерлеп өмір заңдылықтарын үйренеді. Əдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік, қонақжайлылық құндылықтары қалыптасқан халқымыздың осы асыл да абыройлы қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін, əрбір тəрбиеші, ұстаз халық педагогикасын сан ғасырларда қалыптасқан салтдəстүрлерді, əдет-ғұрыптарды жан-жақты терең білумен қатар, өзінің бойына адамдық құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болуы шарт. Ол рухани-адамгершілік тағылымдарды өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде негізге алғаны жөн. Сонда ғана өзінің міндетін айқын сезіне білетін, мінез-құлқы жетілген саналы адам қалыптасады.Білім өзінің шынайы міндетіне жауап беруі үшін балаларда жас кезінен бастап, ең маңызды адамдық саналарды – адамгершілікті: сүюді, аяушылықты, төзімділікті, имандылықты, əдептілікті, мейірбандықты, шыншылдықты жəне басқа асыл қасиеттерді дамыту керек. Қазіргі жағдайларда бұл жүзеге асырудың мынадай мүмкіндіктері бар:1.Рухани 161

адамгершілік құндылықтарды кез-келген пəнді оқытудың мазмұнына енгізу;2.Сыныптан тыс сабақтарды баланың адамдық асыл қасиеттерді игеруіне ықпал ететіндей бағытта ұйымдастыру;3.Жеке пəн ретінде жүргізілетін сабақтардың бағдарламасына енгізу; Рухани тəрбие өзінің қуатын əлемнің əрбір құбылысынан алуы мүмкін. Олай болса, кез-келген оқу пəні балалардың адамгершілігін, жақсы мінез-құлығын қалыптастыру құралы бола алады. Əдебиеттер тізімі: 1.Ш.Уəлиханов. Таңдамалы шығармалары. 2.Ы.Алтынсарин. Мұсылмандықтың тұтқасы. 3.Ə.Табылдиев. Халық тағлымы. –Алматы:Қазақ университеті, 1992. 4.Ə.Қоңыратбаев. Қазақ фольклорының тарихы. –Алматы: Ана тілі, 1992 ОЦЕНИВАНИЕ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА КАК СРЕДСТВО РАЗВИТИЯ КОМПЕТЕНТНОСТИ ШКОЛЬНИКОВ Аккалиева Нургуль Талгатбековна Курмангазинский район село Ганюшкино Общая средняя школа имени Абая Учитель русского языка и литературы

Выбирая работу в школу, мне казалось, что гарантией успеха мне станут 2 составляющих основ для учителя-это теоретические знания и педагогический такт. Переступив порог школы, работая с детьми, я каждый раз чувствовала какой-то осадок. Осадок этот оставался и во взгляде отдельных учеников, которые бежали к учительскому столу в конце урока с дневником. В университете у нас не было дисциплины «Оценивание обучения». Эту дисциплину пришлось осваивать самой под руководством наставника. Как сформировать мотивацию к обучению? Это значит не просто заложить в голову ребенка готовую цель и мотивы, а создать такие условия, такую обстановку, в которых ему самому захочется учиться. Как же решить проблему с оцениванием? Ведь ученики часто учатся ради оценок. Ученику необходим доступ к оцениванию. Ведь само слово «оценивать» происходит от латинского глагола – «сидеть с». При оценивании мы сидим с учеником. Мы делаем это с ним и для него.А не просто применяем к ученикам процедуру. То есть учитель должен поделиться с учеником инструментами оценивания, раскрыть ему критерии, по которым производится оценивание, и дать возможность воспользоваться результатами оценивания в своих интересах. Ведь в большинстве случаев, ученик остаётся недоволен своей учебной деятельностью из-за плохого комментирования полученных оценок за урок. За советом обращаясь к учителям, открыла для себя формативное оценивание. 162

Формативное (формирующее) оценивание–это целенаправленный непрерывный процесс наблюдения за процессом обучения учащегося и является «неформальным» (чаще всего безотметочным) оцениванием. Целью формативного оценивания является корректировка деятельности учителя и учащихся в процессе обучения. На вершинах звездочки у меня необходимые пункты оценивания для обучения. На каждом занятии я стараюсь проделать все виды работ, чтобы углы звездочки сошлись для каждого ученика. Начала изучать этот вопрос, переписывалась с учителями из других школ. Осадок стал реже, но… Формативное оценивание мне даёт много. Обратная связь укрепляет мое мастерство, я могу наблюдать, как повышается мотивация учеников. Стираются грани между способными и слабоуспевающими учениками. Это чувствуют и мои ученики. В глазах детей я вижу искорку желания учиться, повышенный интерес к уроку, позитивное отношение друг к другу. Разве это не прогресс? Конечно, тот самый прогресс, который способствует достижению эффективности урока. В поисках материала об оценивании я нашла цитату Майкла Барбера: «В педагогическом мастерстве учителей сердцевину образует их способность точно оценивать прогресс учеников» Эта цитата показала правильность моих поисков. Формативное оценивание стало для меня и для моих учеников впоследствии ступенькой к переходу на другой уровень. Критериальное оценивание позволяет точно оценивать прогресс учеников. Обозначились новые вопросы: как составить рубрикатор и дескриптор? Как объяснить ученикам правильность и необходимость использования критериального оценивания? Как самой не перегнуть палку: риск недооценить или переоценить знания учеников? Некоторым ученикам было сложно работать с дескриптором, они не могли разобраться в элементарных определениях знаний и умений. Большая часть урока уходила на объяснение дескриптора. На протяжении урока такие 163

ученики снова возвращались к разбору критериев оценивания, мешали остальным ученикам, которые не испытывали надобности в повторном объяснении. В конце урока такие ученики уходили с урока до конца, не разобравшись в оценивании. Эта тема стала для них острой. Они не видели надобности в самооценивании и пытались переложить всю работу на учителя как и прежде. В нашей школе было организовано сообщество «Болашақ» из числа учителей, окончивших уровневые курсы, есть рабочая фокус-группа «Магнит» учителей русского языка и литературы. Я выбрала 8 «В», поскольку ученики этого класса показывают самый низкий процент качества знаний. В этом классе у меня уже были попытки ввести критериальное оценивание и для моих учеников это не стало новинкой. Только для плодотворной работы я я поняла, что мне нужно упростить определение дескриптора: написать понятным языком. В итоге путем проверок и ошибок я остановилась на формах карточек личного контроля для каждого ученика. Я хотела, чтобы ученики, оценивая свою работу, после каждого урока могли видеть свои результаты и у них был бы мониторинг по прежним урокам, чтобы они могли отслеживать свои удачи.Нужно было создать условия для постоянного самосовершенствования учеников посредством установления регулярной обратной связи. А как этого добиться?

На уроке ученики оценивали свою работу в двух направлениях: по участию на уроке и по количеству баллов тестового контроля. Ребята знали, что на каждом уроке я буду проверять выполнение домашнего задания, знание правила по данной теме. Затем они выполняли 2-3 упражнения по теме, работали по лексической теме и выполняли тест на 10 вопросов. В конце каждого урока ученики проводили рефлексию и оценивали свою работу. Полученные баллы они записывали под каждым номером урока. Работа пошла лучше. Вместе с этим каждый ученик в конце каждой четверти заполняет «Лист самооценки» 164

ФИ ученика 1.Регулярно выполнял (а) домашние задания 2.По необходимости консультировался (ась) с учителем 3.Улучшал (а) свои знания и исправлял (а) оценки 4.Регулярно вел (а)записи в тетради 5.Знаю, как работать со справочной литературой 6.Умею самостоятельно находить материал по заданной теме 7.Делал (а) устное сообщение 8.Участвовал (а) в беседах по изучаемому материалу 9.Я задавал вопросы, если мне встречалось непонятное слово. 10.Я могу рассказать о том, что я сегодня узнал на уроке.

да

нет

К концу месяца можно было наблюдать определенный прогресс. В обучении появилась систематичность. Ученики начали готовиться к каждому уроку.На уроке никто не пытался отлежаться.Теперь в учебнике каждого ученика лежит карточка индивидуального контроля,таблицы по грамматической теме. Появилось больше времени для изучения лексической темы. Прежде пассивные ученики стараются садиться за первые парты, тянут руку и не стесняются выходить к доске. Им нравится показывать свои знания. Использование критериального оценивания дало свои результаты и в другом направлении. 2 ученицы, у которых были несколько завышенные оценки, смогли самостоятельно понять свои ошибки и занялись предметом, чтобы не получить «тройки». Критериальное оценивание облегчает работу учителя при оценивании. Ученик видит, сколько он должен «дать», чтобы соответствовать той или иной оценке. После каждого урока ученики проводят рефлексивный анализ и оценивают свои возможности. Отпала необходимость объяснять ученику почему он «всё время» получает тройки, потому что он и сам видит где его ошибки и начинает работу над ошибками: самостоятельно готовится к занятиям, просматривает и другие источники, чтобы найти другие примеры правил, не останавливая свой выбор на правилах в учебнике. В конце первого полугодия я вижу неплохие результаты: оптимальность обратной связи с учащимися; возможность каждого учащегося оценить степень достижения запланированных образовательных результатов; наличие содержательной рефлексии; обучающий эффект занятия; У Сухомлинского есть такие слова «Интерес к учению появляется только тогда, когда есть вдохновение, рождающееся от успеха». Ученики достигают успеха, чувствуют вкус маленьких побед, вдохновляются своими результатами. Учитель только направляет, обнаруживая ту изначально заложенную в ребенке функцию развития, которая называется способностью, создает для нее определенную среду и доводит ее до совершенства. БІЛІМ БЕРУДЕГІ ИННОВАЦИЯ – ИНФОРМАТИКА САБАҒЫНДА 165

Уалиева Баян Серикбайқызы Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, Ганюшкино селосы Абай атындағы жалпы орта мектебі мемлекеттік коммуналдық мекемесі Физика жəне информатика пəні мұғалімі

Қазақстанның тəуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында орта білім берудің жүйелі реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие болды. Мектепте мұғалімдер сапалы оқыту мен оқуға қол жеткізу үшін, оқушыға бағытталған оқу мен оқыту ортасын құру керек.[1] Əр мұғалім өз сабағының – көшбасшысы. Ал көшті дұрыс бағыттай білу ол шеберлігіне байланысты.Жалпы менің оқытудағы өз міндетім оқушыларды өз бетімен жұмыс жасауға тəрбиелеу, үйрету, шығармашылық қабілетін дамыту. Мұғалім əрбір оқушының өз мүмкіндігін пайдалана алуына тікелей ықпал етуі қажет. [3] Сабақты тиімді жоспарлағанда оқытудың үш саласы жүзеге асу керек.

1. Эмоциялық сала – оқушы өзін білім алушы ретінде қалай сезінеді? – оқушылардың қауіпсіздік жəне сенімділік сезімдерін көтереді – оқуға деген құлпыныс, қызығушылық жоғарлайды 2. Əлеуметтік сала – əлеуметтік қарым-қатынас арқылы білім алу – оқушының қабылдау сезімі көтеріледі. – ұжымдық жауапкершілік пайда болады 3. Танымдық сала – оқушы нені біледі, не істей алады? – оқушыда өз - өзіне сенімділік – оқуға деген құлпыныс, қызығушылық жоғарлайды Жоспарлау дегеніміз – қойылған мақсаттарға жету үшін ресурстарды тиімді бөлу, келешекте міндеттер мен əрекеттерді анықтаумен байланысты үдеріс. Жақсы құрылған жоспарда болашақ əркет кезінде мүмкін болатын кедергілерді ескере отырып, қосымша жоспар да алдын-ала қарастырылады. Сыныпта оқушының оқуына бағытталған оқу ортасын құруды жоспарлауда «Балалар қалай оқиды?», «Нені оқыту керек?», «Қалай оқыту 166

керек?», деген сұрақтар туралы терең ойлану керек. [2] Оқу нəтижелері: • Оқушыға бағытталу керек; • Белгілі бір дағдыны сипаттайтын болу керек; • Оқушының оқу үлгеріміне сəйкес болу қажет. Сабақ беретін сыныптарымда информатика пəнінен сабақ өткізу барысында оқытудың үш саласын жүзеге асырамын. Мен өз тəжірибемде жалпы сабақты 4 бөлімге бөліп өткіземін. 1. Сабақты бастау–бұл оқушылардың зейінін шоғырландыруға, белсенділігін арттыруға,тақырып бойынша қызығушылығын оятуға, топтарға біріктіруге бастау. Бұл кезеңде оқытудың үш саласының бірі – эмоциялық сала жүзеге асады. Оқушыларға психологиялық дайындық, жағымды қолайлы орта, сергіту сəті, оқушылардың ішкі уəжін ояту. Бұл орайда мен 6 сыныпқа «Модель. Модель түрлері» тақырыбындағы сабағымды айта кеткім келеді. Сабақтың тақырыбы: Модель. Модель түрлері. Мақсаты: Модель, модель түрлерін ажырата отырып, модель құру дағдысын қалыптастыру. Күтілетін нəтиже: - Модель мен модельдеудің не екенін біледі - Модельдердің түрлерін айырып таниды - Модельдердің жіктелуінің сызба нұсқасын сызады - Модельдердің берілген категориясына сəйкес мысалдарды табады Сабақтың типі: Сабақта жаңа білімді игеру Сабақтың түрі: Аралас Сабақтың көрнекідігі:Мультимедия, компьютер, маркер, стикерлер, постер. Сабақтың жоспары: І. Ұйымдастыру кезеңі: «Тік ұшақ» психологиялық тренинг ІІ. Үй тапсырмасы «Ыстық картоп» əдісі. ІІІ. «Қималарды құрастыр» топқа бөлу ІІІ. Жаңа сабақ. «Желпуіш» əдісі арқылы топтарға жаңа сабақ бойынша сұрақтар беріледі. ІҮ. Тəжірибеңді шыңда Ү. «Жұптас, ойлан, бөліс» топтық тапсырма. ҮІ. Сабақты бекіту. Тест сұрақтары. ҮІІ. «Ашық хат» арқылы кері байланыс. ҮІІІ. Бағалау, Марапаттау. ІХ. Үйге тапсырма 1. «Болашақ – компьютерлік модельдеу еншісінде» эссе жазу. 2. ЕХРО – 2017 қалашығының графикалық моделін құрып кел. 1. Сабақты бастау. Сабақты бастар алдында Психологиялық ахуалға 6 сыныпқа «Тік ұшақ» оқушылар қолдан қағаздан екі қанатты тік ұшақ жасап, екі қанатына өз бойларындағы қорқыныш, үрей, сабақ бастауға кедергі болған екі кесел жазып, ұшырып жібереді. 167

2. Кіріспе – оқушылардың бүгінгі сабақтың оқу мақсатын жəне табыс критерийлерін түсінуге бағытталған тапсырмалары (оқушыларды өзін – өзі реттеуге үйретудің маңызды бөлігі мақсат пен міндеттерді түсіну болып табылғандықтан осы əрекет маңызды болғандықтан, жеке кезең ретінде алынды. Көп жағдайда осы əрекетке аса мəн берілмей жатады). 3. Негізгі бөлім - оқу мақсатына жетуге қатысты орындалатын негізгі белсенді жаттығулар: Бұл кезеңде оқытудың əлеуметтік, танымдық саласы жүзеге асады. 6 сынып оқушыларына «Қималарды құрастыр» топқа бөлу, «тəжірибеңді шыңда» кестелік редактор, мəтіндік редактор, графикалық редактор құралдарының көмегімен таңдаған тақырыпқа модель жасап, компьютерде тəжірибелік жұмыс жасайды.«Жұптас,ойлан, бөліс» оқушылар модельдің түрлерін ажыратып, айырмашылықтарына талдау жасайды. Оқушылар жұптасып, ойланып, бөлісіп жұмыс жасайды. 4. Қорытынды бөлім – оқушылардың кері байланыс алуға, бағалау жұмыстарын жүргізуге, мұғалімнің қорытындылауына себеп болады. 6 сынып оқушылары «Ашық хат» əр оқушы сабақтағы əрекетіне есеп беріп, өз – өзіне ашық хат жазды. Сабақты өткізгеннен кейін терең рефлекция жүргіземін. -Менің сабағымның стратегиясы сəтті болдыма? -Менің оқушыларым сабақта бірдеңе үйрене алды ма? Егер үйрене алса, онда ол ненің арқасы? Егер жоқ болса, онда себебі не? -Сабақта алдымен маған қиын болғаны қайсысы? Келесі жолы мұндай жағдайда нені қолдану керек? -Оқушыларға оқу жұмысында өздеріне басқару мүмкіндігі берілді ме? Н – оқушылардың белсенділігі жəне қызығушылығы артты Ə – стратегиялардың əртүрлілігі оқуға деген мотивациясын арттырды Т – оқушылардан алынаты кері байланыстар арқылы келесі сабақты жоспарлауға мүмкіндік болды И – əлеуметтік қарым-қатынас арқылы білім алды Ж – оқушылардың жаппай қорытынды жасай алуына əсері зор Е – оқушы-мұғалім арасында өзара қарым-қатынас, пікіралмасу орнады М – Уақытты тиімді пайдалану орын алды Қорыта келе оқушыға бағытталған оқу ортасын тиімді жоспарлау арқылы, сабақта үш аспектіні жүзеге асыру.Тиімді оқыту – оқушылардың оқуға деген қабілеттеріне жəне ынтасына əсер етуі, сыныптағы жағдай мен қарым– қатынас арасындағы байланысты түсінуі, мұғалімдердің демеуі мен қолдауы арқасында жүзеге асады. Жоспарлау кезінде, егер мұғалім: - жаңа ақпараттық, инновациялық технологияларды оқып үйреніп, зерттесе - оқыту мен тəрбиелеудің тиімділігін арттыратын, оқушылардың жоғарғы шығармашылық деңгейін қамтамасыз ететін шығармашылық – зерттеу жұмыстарын жүргізсе білсе - оқушылардың жас ерекшеліктерін, қабілеттерін ескере отырып, саралап оқыту мазмұны, формасын жəне əдістерін анықтаса 168

- оқу тəжірибе үрдісінде жаңа ақпараттық технологияларды пайдаланатын ашық сабақтар беріп отырса, ұсынылған ұсыныстарды қолданатын болса, оның оқушыға бағытталған оқу ортасын құруға көмегін тигізеді. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Н.С.Сəрсенова «Педагог кадрлардың біліктілігін арттыруда оқытудың жаңа технологияларын өткізудің тиімді жолдары» Алматы, 2006 2. Əдістемелік журнал «Педагогикалық диалог» 1 (11) 2015 жыл 3.«Информатика негіздері» №3 2012 жыл 4.«Қазақстан мектебі» № 1, №8 2010 жыл

ФИЗИКА ПƏНІН ОҚЫТУДА ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Ергалиева Гульмира Темирешевна Атырау қаласы,химия-биология бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебінің физика пəнінің мұғалімі, жаратылыстану ғылымдарының магистрі

Еліміздің өсіп-өркендеуі өркениетті дүниеде өзіндік орын алу ұлттық білім жүйесінің деңгейіне, даму бағытына байланысты. Бүгінгі таңда рухани жетілген - озық ойлы, шығармашылық əулеті жоғары, көптілде сөйлейтін тұлға тəрбиелеу мемлекетіміздің білім беру саясатының өзегі. Əлемдік білім беру кеңістігінде бəсекеге қабілеттіліктің тиімді жолының бірі – əр қазақстандықтың кемінде 3-4 тіл білуі деп айтылған. Орта мектепте «Физика» пəнін оқыту қазіргі заманауи технологиялық жағдайда өте маңызды.Сабақ барысында оқушыларды бақылау жүргізуге, топтастыруға, құбылыстарды бір-бірімен байланыстыру мен оларға түсінік беруге дағдыландыру қажет. Ойды, пəндік білім мен дағдыларды құру мен дамытуға ғана емес, сонымен қатар ғылыми мəселелерді ойлауға қабілетті, ақпараттандырылған жəне сындарлы ойлай білетін азаматты тəрбиелеуге де ерекше назар аударылуы тиіс.Осы мақсатқа жету үшін елімізде үш тілде білім беруді жүзеге асырылуда. Мектепте қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін меңгерту жəне осы үш тіл басқа оқу бағдарламаларын оқыту үшін қолданылуда. Ағылшын тілінде оқытуды : -мұғалімнің өз білімін арттыруы; -тəжірибе алмасу; -мұғалімнің шығармашылық зертханасы; -нəтижесін қадағалау арқылы жүзеге асыруға болады. Физиканы ағылшын тілінде біртіндеп оқыту мақсатында алғашқыда сабақтың 10-20 пайызын ағылшын тілінде мысалы:физикалық терминдерді ағылшын тілінде енгізу, оқушылардың назарын əртүрлі пəндегі бір ғана терминдердің ағылшын тіліндегі мағынасы түрліше болатынына назар аударудан бастауға болады.Сонымен бірге, зертханалық жұмыстарда 169

қолданылатын құралдардың, қондырғылар мен материалдардың атауларын оқушылар ағылшын тілінде білу, есептердің шығарылуын ағылшын тілінде түсіндіре білу, сабақты бекіту кезеңінде берілген сұрақтарға ағылшын тілінде жауап беру, алынған нəтижені түсіндіру, сəйкес қорытынды жасауға дейінгі дəрежеге жеткізуге болады. Осындай жұмыстардың бірі ретінде бір сабақ үлгісін ұсынғым келеді: 1. Теория (қазақ тілінде) 2. Сөздік (терминдерді қазақ,орыс жіне ағылшын тілінде) 3. Физикалық диктант (ағылшын тілінде) 4. Эксперименттік тапсырма (қазақ жəне ағылшын тілінде) 5. Тест жəне құрылымдық тапсырмалар (ағылшын тілінде) Сабақ барысында оқушылардың зертханалық жұмыстарда қолданылатын құралдардың, қондырғылар мен материалдардың атауларын ағылшын тілінде білуі, есептердің шығарылуын ағылшын тілінде түсіндіре білуі жəне теориялық білімдері қазақ жəне ағылшын тілінде тексеріледі. Сабақ тақырыбы

Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме) Сабақ мақсаттары

Жетістік итерийлері

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі: 1.1.2.A Тұрақты ток Тұрақты ток.Электр тогының болу шарттары.ЭҚК-і.Тізбек бөлігі үшін Ом заңы  Электр тогының пайда болу шарттарын білу;  Өткізгіштерді тізбектей жəне параллель қосқанда тізбек бөлігі үшін Ом заңын қолдану Оқушылардың барлығы: Электр тогының пайда болу шарттарын біледі, токтың анықтамасын, потенциалдар айырымының, кедергінің анықтамасын біледі, олардың физикалық мағанасын түсінеді, өлшем бірлігін жəне оның формулаларын біледі, кедергілерді тізбектей жəне параллель жалғаудың заңдарын біледі, сызбаларын сыза алады; Оқушылардың көпшілігі: Ом заңын əр түрлі электрлік сызбалары бар есептер шығаруда қолдана алады. Оқушылардың кейбіреуі: Эквивалент схемаларға арналған күрделі деңгейдегі есептерді шығара алады Білу жəне түсіну:Электр тогының пайда болу шарттарын біледі жəне электр тогы зарядталған бөлшектердің реттелген қозғалысы екендігін түсінеді. Ом заңының формуласын біледі. Қолдану: Өткізгіштерді тізбектей жəне параллель қоса біледі жəне тізбек бөлігі үшін Ом заңын қолданады; Талдау:Формуланы талдай отырып, қалай зерттеу қажеттілігін анықтайды. Ішкі кедергінің пайда болу себебін жəне ЭҚК пен сыртқы тізбекте кернеудің төмендеуінің арасындағы айырмашылықты түсіндіреді;

170

Тілдік мақсаттар

Құндылықтарды дарыту Пəнаралық байланыстар АКТ қолдану дағдылары Бастапқы білім

Оқушылар: Түрлі компоненттердің электр сипаттамаларын түсіндіру үшін графиктерді түсіндіре алады (сөйлеу жəне тыңдау дағдысы немесе оқу жəне жазу дағдысы) Пəнге қатысты лексика мен терминология Ом заңы,кедергісі бар өткізгіш,кедергісі жоқ өткізгіш Кедергі,тура пропорционал,сызықты, тура,сызықты емес Диалогқа/жазылымға қажетті тіркестер: Тұрақты температура жағдайында металл өткізгіш үшін, I тура пропорционал U (Ом заңы) График сызықтық(тура, координаталар басы арқылы өтеді), себебі... Сөздікпен жұмыс Электрический ток Электр тоғы Electric current Заряд Электр заряды Charge Сила тока

Ток күші

Current

Напряжение

Кернеу

Voltage

Закон Ома

Ом заңы

Ohm’s law

Электродвижущая сила Проводник тока

Электр қозғаушы күш Ток өткізгіш

Electromotive force Conductor

Деректерді жинау жəне тіркеу; денсаулықты сақтау жəне техника қауіпсіздігі жөніндегі келесі зертханалық рəсімдер, тəжірибелерді жоспарлау, нəтижелерді бағалау,жауапкершілікті дамыту, сыни ойлау, түсіну. Алгебра:графиктер,функция,сызықтық функция графигі Есептеулерде математикалық сауаттылық, тапсырманы ауызша түсіндіруде терминдерді қазақ, орыс жəне ағылшын тілінде қолданады. АКТ көмегімен интернет ресурстарымен жұмыс істеу. Мысалы, веб-сайттағы ақпаратты оқып, тиісті материалды таңдайды, көшіреді жəне оны жеке құжат немесе файлға сақтап, ақпарат көздеріне сілтемені жасайды. Оқушылар 8-10 сыныптан электрлік шамалардың анықтамалары мен заңдылықтарын еске түсіреді

Сабақ барысы Сабақтың жоспарланған кезеңдері Сабақтың басы 1 мин

5 мин

Сабақтағы жоспарланған іс-əрекет 1. Сабақ тақырыбы жəне оқу мақсаттарымен таныстыру. Еске түсіру:(W) - толық сыныппен жұмыс Физикалық диктант: Electric current is when electrons start to flow around a circuit. We use an _________ to measure it and it is measured in ____. Potential difference (also called _______) is how big the push on the electrons is. We use a 171

Ресурстар

1-2 слайд 3-6 слайд

7- слайд

1 мин

5 мин

________ to measure it and it is measured in ______, a unit named after Volta. Resistance is anything that resists an electric current. It is measured in _____. Words: volts, amps, ohms, voltage, ammeter, voltmeter Соңынан кілт бойынша өзін-өзі тексереді (W)Тізбек бөлігін сипаттау жəне түсіндіру үшін тізбектің кейбір шартты белгілерін еске түсіреміз: Тізбектің шартты белгілері:

8-слайд http://www.google .co.uk/search?q=w ater+flow+model+ for+electricity+ana logy&hl=en&tbo= u&tbm=isch&sour ce=univ&sa=X&ei =jpCyUOikGqXb0 QWyooCgBQ&ve d=0CD8QsAQ&bi w=1600&bih=775 9-10 слайд

10мин

3 мин

5 мин

(I)Оқушыларға жады картасын немесе флешкарта əзірлеуді ұсыну жəне келешекте қолайлы болуы үшін өз ескертулеріне схемалар шартты белгісін жазуды ұсыну  = қауіпсіздікті сақтау бойынша кеңес Электр тізбектерімен жұмыс кезінде қауіпсіздік техникасын сақтауды ескерту. (E) Жұптық жұмыс.( шартты белгілер-атауы бойынша) Тапсырма 1. Фонарик Берілген электрприборларын пайдаланып:  Фонарик жобасын құрастыру.  Шартты белгілерді пайдаланып сызбасын сызу.  Құрастырған фонариктің жұмыс принципін түсіндіру. (D) Мұғалімнің көрсетілімі:Пластиналарды зарядтау үшін Ван де Грааф генераторын пайдаланып, заряд өтуін көрсету. Заряд күмбез бетінде жинақталып,өткізгіштің жақындауы арқылы босай алатынын еске түсіру. (E) Жұптық жұмыс: Мұғалім:Шам, аккумулятор жəне ажыратқыштан тұратын қарапайым тізбек бойынша түрлі бөліктердегі токты жəне кернеуді өлшеңіз,шам кедергісін анықтаңыз.Электр кедергісінің өлшем бірлігі ? ( Ом (Ω)) (W) Сəйкестендір:

5 мин 172

Схемалық плата; 2V шамдар + патрондар; аккумуляторлар; ажыратқыштар;а йырғыштар; резисторлар Тізбектің мүмкін идеялар мысалы: http://www.nuffiel dfoundation.org/pr acticalphysics/simpleelectric-circuits Ток, кернеу мен қарсылықты өлшеуді қоса тізбектің қарапайым үлгілері http://phet.colorad o.edu/en/simulatio n/circuitconstruction-kitdchttp://www.nuffi eldfoundation.org/ practicalphysics/measuring -resistancevoltmeter-andammeter

№ 1 2 3 4 5 6

Атауы Формула Ток күші U= A/q Ток тығыздығы ρ = ρo(1 + αt) Электр кернеуі I = Δq/Δt ЭҚК j = I/S Тізбек бөлігі үшін Ом E = Aб/q, заңы Өткізгіш кедергісі R = ρl/S,

10 мин

15 мин

Сабақтың ортасы 20 мин

Толық тізбек үшін Ом I = U/R заңы 8 Кедергінің I = E/(R + r) температураға сызықты тəуелділігі Тапсырма орындалып болған соң жауап кілті бойынша оқушылар өзін-өзі бағалайды. (W) Тізбектей жəне параллель қосу. Проблемалық сұрақ:R1= R2 =R3 екендігі белгілі.Екі тізбектің жалпы кедергілері туралы не айтуға болады?

Жаттығу жұмысы.Тізбектер бойынша есептер шығару. (f ) Қалыптастырушы бағалау тапсырмалары: 1-қосымша бойынша тест тапсырмалары мен толық жауапты қажет ететін тапсырмаларды орындайды (f) Қалыптастырушы бағалау тапсырмалары: (Е) -жұптық жұмыс Зерттеу жұмысы:Сызба бойынша тізбек құрастырып ішкі кедергі мен ЭҚҚ –ін анықта: Ішкі кедергінің пайда болу себебін жəне ЭҚК пен сыртқы тізбекте кернеудің төмендеуінің арасындағы айырмашылықты түсіндіру 2-қосымша

173

http://www.nuffiel dfoundation.org/pr acticalphysics/ohms-lawand-resistance http://www.nuffiel dfoundation.org/pr acticalphysics/ohms-law http://phet.colorad o.edu/sims/ohmslaw/ohmslaw_en.html 12 слайд 13-16 слайд http://www.nuffiel dfoundation.org/pr acticalphysics/simpleelectric-circuits

Схемалық плата жəне құрамбірліктер, амперметрлер, қорғасын немесе: төмен вольтты қорек көзі, қорғасын, ұстағышта 12v шам, резисторлар, амперметрлер.

30-слайд Сабақ соңында оқушылар рефлексия жүргізеді: http://www.nuffiel Формуланы талдай dfoundation.org/pr отырып, қалай 5 мин зерттеу қажеттілігін acticalphysics/component анықтай аламын -characteristics Ішкі кедергінің https://www.khana пайда болу себебін cademy.org/scienc жəне ЭҚК пен e/physics/circuitsсыртқы тізбекте topic кернеудің төмендеуінің арасындағы айырмашылықты түсіндіремін; Өткізгіштерді тізбектей жəне параллель қоса білемін жəне тізбек бөлігі үшін Ом заңын қолданамын Үй тапсырмасы: David Sand,Graham Jonts-, Phisics-2014 127-147беттер Саралау – оқушыларға қалай Бағалау – оқушылардың Денсаулық жəне көбірек қолдау көрсетуді материалды меңгеру деңгейін қауіпсіздік жоспарлайсыз? қалай тексеруді жоспарлайсыз? техникасының Қабілеті жоғары оқушыларға сақталуы қандай міндет қоюды жоспарлап отырсыз? Саралау іріктелген Өзін-өзі бағалау,өзара бағалау Электр тізбектерімен тапсырмалар, нақты бір Қалыптастырушы бағалау жұмыс кезінде оқушыдан күтілетін нəтижелер, қауіпсіздік техникасын оқушыға дербес қолдау көрсету, сақтау оқу материалдары мен ресурстарын оқушылардың жеке қабілеттерін есепке ала отырып іріктеу Қабілеті жоғары оқушыларға күрделі тізбектерден тұратын қосымша тапсырмалар беріледі.3-қосымша Сабақтың соңы

1-қосымша 1. Calculate the charge passing a point in a wire carrying a current of 1.2 A for 3.0 minutes. [2] 2. Calculate the current for a calculator battery delivering a charge of 3.8 × 10−3 C in 120 s. [2] 3. A component is connected to a d.c. supply. The supply has negligible internal resistance. At 6.0 V, the current in the component is 0.023 A. When the p.d. is doubled, the current in the component increases to 0.100 A. a Calculate the resistance of the component at 6.0 V. [2] b Does the component obey Ohm’s law? Explain your answer. [2] 174

4. The diagram shows the I–V characteristics of two components A and B.

Calculate the resistances of A and B. [2] 5. Calculate the potential difference across a component that transfers 15 J of energy when a charge of 4.2 C flows through it. [2] 6. A 12 V, 36 W lamp is operated for 1 hour (3600 s). Calculate: a the energy dissipated by the lamp [2] b the current in the lamp. [2] 7. A solar cell delivers an average current of 80 mA over a 6-hour period. Calculate the total charge that flows from the solar cell. [3] 8. A resistance wire carries a current of 2.0 A. Calculate the number of electrons flowing past a point in the wire per second. [3] 9. During a thunderstorm, a lightning strike has a current of 9000 A and transfers a charge of 18 C to the ground. Calculate: a the duration of the lightning strike [3] b the number of electrons transferred to the ground. [2] 10.A 100  resistor can safely dissipate 0.25 W. Calculate the maximum current in the resistor. [3] 11.A filament lamp in a small torch is labelled as ‘1.5 V, 400 mA’. The filament lamp transfers 5.0% of the electrical energy into light and the remainder is dissipated as heat. Calculate: a the power rating of the lamp [2] b the power radiated as light [2] c the resistance of the filament lamp. [2] ХХІ ғасыр – жаhандану жəне технологияның шарықтаған заманында, біздің оқушыларымыз ағылшын тілінде қарым-қатынас жасаумен бірге, техникалық тілді де ағылшынша еркін меңгеруі қажет.Үш тілде оқыту саясатынын тиімділігі – оқушылардың тиімді коммуникативтік дағдыларын дамыту жəне халықаралық деңгейдегі жоғарғы оқу орындарында білім алуларына қолдау көрсету мақсатында олардың бойында лингвистикалық құзіреттіліктерді қалыптастыру жəне əлемдік деңгейде білім алуына мүмкіндік жасауы деп ойлаймын. Қолданылған əдебиеттер мен ресурстар: 1.David Sand,Graham Jonts-, Phisics-2014 127-147беттер 2.http://www.nuffieldfoundation.org/practical-physics/ohms-law-and-resistance 175

3.http://www.nuffieldfoundation.org/practical-physics/ohms-law 4.http://phet.colorado.edu/sims/ohms-law/ohms-law_en.html 5.http://www.nuffieldfoundation.org/practical-physics/simple-electric-circuits ТАҒЛЫМДЫ ƏҢГІМЕЛЕРДІҢ ІЗГІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ОРНАТУДАҒЫ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Кариева Мөлдір Сатбайқызы Атырау облысы, Исатай ауданы Аққыстау орта мектебінің психологі

Бүгінгі таңда мемлекетіміздегі білім беру мазмұны жаңару жолында.Оның басты себептері əлемдік өркениетке ілесе отырып,елімізді бəсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосу идеясы тұр. Мұндай күрделі де жауапты мақсатқа қол жеткізу үшін көптеген міндеттер туындайды. Білім беру жүйесіндегі бірінші міндет-ол дүние жүзі елдерінде жастарды бейбітшілік рухта ынтымақтастыққа, руханилыққа тəрбиелеу жəне əлемдік мəдениет пен əр халықтың ұлттық мəдениетін біріктіре меңгерту. Екіншіден, жастардың бойындағы адами құндылықтарды,қайырымдылықты, сүйіспеншілікті дамыту.Үшіншіден,білім беру жүйесін бұрынғы ағартушылық бағытын сақтай отырып, басым бағдарын жеке тұлғаның рухани– адамгершілік тұрғысынан кемелденуіне аудару бағыт береді. Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттың мəліметтер ағыны күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін, талантын дамыту білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр. Ол бүгінгі білім кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару əрбір оқытушының қажымас ізденімпаздығы мен шығармашылығының жемісімен келмек. Шығармашылығы жоғары, ойлауы терең адамзатты тəрбиелеу, өзін-өзі тану сияқты өзекті мəселелер қазіргі күннің басты міндеттері болып отыр. Дəл осы кезеңде білім беру саласындағы жаңа идеяларды тəрбие бағыттарын жүзеге асыру үшін оқу-тəрбие əдістерін жаңарту, оқушы мен мұғалім жəне ата-ана қарым–қатынасын өзара ынтымақтастыру арқылы дамудың жоғары деңгейіне жетуді көздеуде өздерін тануға,талқылауды үйренуге,ішкі жəне сыртқы ресурстарын анықтауға,шығармашылық жағынан жетілуге аныз əңгімелердің орны ерекше. Психологияда арт-терапияның бір бөлігі ертегітерапиясы десек, ертегі терапия бірнеше бөлімдерден тұрады. Солардың бірі - мен сөз еткелі отырған тағлымды аңыз əңгімелер, мысал немесе өсиет əңгімелер. Аңыз əңгіме ол жай ғана мəтін, жай ғана əңгіме емес. Əр аңыз тыңдаушыға қажеттісін бере алады. Онда қандай да бір шындық, қандай да бір сабақ болатын əлем бар. Жасөспірімдер мен ересектер ертегіге ене отырып, нақты жағдайда шығармашылық өзгерістің жаңа мүмкіндіктерін ашады жəне өзіне күш жинайды. Тағлымды əңгімелер арқасында күнделікті өмірдегі қарапайым нəрселердің өзінің өзгеше көзқараспен қарай бастайды.Бұл əңгімелердің мəн 176

мағынасы өте тереңде жатыр. Адамның өзін-өзі кез-келген ортада ұстай білуге талпынуы, адамгершіліктің құндылығына илануы.Бала бойында өзін тани білуі арқылы өзіндік сана қалыптасады, өзін-өзі тану əдісі пайда болады, өзін-өзі тану арқылы өзгені де таниды, бағалайды. Тəжірибе көрсеткендей аңыз, мысал, өсиет, ертегі, тағлымды əңгімелерді оқу немесе айту ең тиімді екеніне сенімдімін жəне оларды ағарту, алдын алу бағыттары бойынша оқушы, ұстаз, ата-аналармен жұмыста қолдану тиімді. Мектептегі тəрбие жұмыстарын жақсы деңгейге қоюға ата-аналардың қосар үлестері мол. Ата-аналар үнемі шараларға, тренингтерге қатысып өз ойларын ортаға салады,бала тəрбиесінің алуан түрлі қырларын педагогтармен бірлесе отырып шыңдайды. «Жарық құмыра» Нұсқау: үнтаспадан жағымды, баяу əуенді қосып, төмендегі «Жарық құмыра» атты əңгіме оқылады. Ертеде егде қытай елінде екі құмыра болды. Құмыралар əйелдің иығында иілген ағашқа ілініп тұрды.Олардың біреуі жарық, ал екіншісі мінсіз əрқашан іші суға лықа толы болды.Егде əйелдің жарық құмыраға толтырылған суы өзен мен үйіне дейін ұзақ жолда жартылай болып қалып жүрді. Екі жыл бойы бұл күн сайын қайталана берді, егде əйел үйіне жарты құмыра су ғана əкеліп отырды.Мінсіз толық құмыра өзінің жұмысын əрқашан мақтан тұтты, ал жарық құмыра байғұс жарты су ғана əкелетіне ұялып, өзінің жарығына, кемістігіне ыңғайсызданды. Екі жылдан соң жарық құмыра өзінің жарамсыздығына көзі жетіп, егде əйелге былай деді: «Мен сенің еңбегінді еш еткенім үшін ұяламын ,үйіне жеткенше менен су тоқтамай ағып барады». Егде əйел бұл сөзді естіп, жарық құмыраға жымия қарады. «Сен байқадын ба, сен жүрген жолда гүлдер құлпырып тұр, ал бүтін құмыра жолында гүлдер өспеген» .Сенің жарық екенінді ескеріп, жүретін жолына гүлдердін тұқымын сеуіп қойғанмын, сен оларды əр күні үйге қайтқан кезде суғарып отырасың. Екі жыл қатарынан сен суғарған əдемі гүлдерден үйімді безендіріп отырдым.Егер сен осылай болмағанында мұндай əдемілік біздің үйімізге қызмет етпес еді.Əр қайсымыздың өзіндік кемшіліктеріміз бен өзгеше қасиеттеріміз бар. Кемшіліктің де өзіндік берер жақсылығы бар, өйткені біз кемшілігімізді түзеуге талпынамыз. Өмір сонымен қызық! Талдау. Қандай əсер алдыңыз? Бұл жағдаяттан не түсіндіңіз? Ата-аналар баламызды қандай болса да қабылдай біліп, бағалай білуіміз керекпіз деген сияқты пікірлер айтты. Шыныменде əр баланы қандай болса да, қабылдай біліп одан жақсылықты көре білген ата-ана ең мықты ата-ана деуге болады. «Отбасы татулығы» аңыз əңгімесі Баяғыда бір үлкен отбасы өмір сүріпті. Отбасындағы адамдар саны өте көп екен, бір қауым ел болып, бірге тұрыпты. Ол отбасы ерекше екен, отбасының өзара келісімде, татулықты өмір сүруі елді таңқалдырады. Бұл 177

отбасы жайлы патшаның құлағына да жетеді. Патша естігенінің ақ-қарасын білгісі келіп ауылға келеді.Ауыл тап –таза, барлығы да жеткілікті, тыныштық пен береке қонған. Патшаның көңілі толып ерекше бір шаттыққа бөленеді. Сыйластығы жарасқан бақытты отбасында қариялардың орны төрде, уайым – қайғысыз, балалары бақытты, мəз-мейрам екен. Бұған патша таң-тамаша болады. Отбасының қалайша бақытты өмір сүруінің мəнісін білгісі келеді. Ауыл ақсақалдарына келіп отбасындағы татулық пен бірлікке қалай жеткендігін айтуын өтінеді. Қарт үнсіз ғана жүз рет «сүйіспеншілік», жүз рет «кешірім», жүз рет «бірлік» деп қағазға мұқият жазып шығады. Үш сөзді оқыған патша таңқалып: Осы-ақ па?Иə,-депті ақсақал. –Барлық жақсы отбасылар тек осы қасиеттерден құрылады, - деді де, сəл ойланып, «жəне шыдамдылық» деген сөзді қосып қояды. Аталған сөздердің адам өмірінде алатын орны ерекше екені белгілі. Бұл арқылы ертегітерапия тек оқушылармен ғана емес ата-аналармен яғни ерсектермен де жұмыс жасауға тиімді екенін көре аламыз.Ата-аналарға ой салу арқылы баланы да тəрбиелей алатынымыз анық.Ал енді ұстаздармен жұмысқа келер болсақ əрине ертегітерапияның оларды да айналып өтпесін білеміз.Ұстаздармен кəсіби өшудің алдын алу мақсатында өткізілген «Мен жəне менің кəсібім» атты тренингте төмендегідей əңгіме бейне ролик арқылы оқылды. -Кезекті қазақ тілі сабағында екінші сынып мұғалімі оқушыларға шығарма жазуға тапсырма береді. Бүлдіршіндердің арман-қиялын жетілдіру, ойлау шеберлігін дамыту мақсатында шығарма тақырыбы «Кім болғың келеді?» ретінде бекітіледі. Əдет бойынша, мұғалім кешқұрым шығармаларды тексеруге отырды. Аз уақыттан кейін дəптердің бірін ашып отырып, кілт тоқтайды. Мұғалім дəптердің сыртына бір көз жүгіртті де, əлгі шығарманы соңына дейін оқып шыққанша жүрегі езіліп,жанарына еріксіз жас іркілді.Сол уақытта бөлмеге жұмыстан қайтқан күйеуі кіріп келді. Əйелінің көзіндегі жасты көріп, мəнжайды білуге асығады. Аузына сөз түспеген əйелі жауап ретінде қолындағы қағазды ұсынды.Күйеуі шағын шығарманы дауыстап оқи бастады: «Алла Тағала! Бүгін Сенен ешкім сұрамаған өте ерекше нəрсе сұрағым келеді. Өтінемін, мені теледидарға айналдыршы. Иə, кəдімгі теледидар деймін. Сонан кейін мені үйдегі теледидардың орнына ауыстыршы. Мен үйде теледидар секілді өмір сүргім келеді. Біздің үйдегі теледидарды қатты қызғанамын. Бұрыштағы қара теледидарда бəрі бар. Ол секілді менің де үйде өзімнің жеке орнымның болғанын қалаймын. Бəрі де менің айналама жиналып отырса екен. Мен сөйлеген кезде барлығы бірдей менен көз алмай, құлақ қойып тыңдаса деп армандаймын Сөзімді бөлмей, мұқият тыңдап, маған ғана көңіл аударса екен деймін. Теледидар бұзылып қалған кезде барлығы жағдайын уайымдап, шулап кетеді ғой. Айтшы маған, сонда теледидардың қай жері жақсы екен? Мені де ол секілді етіп қойшы. Сенен осыдан артық ештеңе сұрамаймын. Шіркін, егер сен мені теледидарға айналдырсаң, кешке 178

жұмыстан келген əкем шаршаса да менімен ғана болар еді. Анам мазасызданып, көңіл-күйі болмаған сəттерінде де менің жанымнан табылатын болады. Жанұямның назары маған ғана ауар еді. Алла Тағала! Сұрайтыным теледидарға айналу ғана, басқа ешнəрсе өтінбеймін. Ұмытып барады екенмін ғой.Содан кейін...Соңғы сұрайтыным... Үйдегілердің барлығын да бақытты етші. Мен оларды сондай жақсы көремін!» Күйеуі шығарманы оқып бітісімен, əсерленгенін білдіріп: «Қандай өкінішті жағдай! Неткен бақытсыз бала! Əке - шешесі неткен немқұрайлы, парықсыз адамдар?!, - деді. Сонда əлі де өзіне келе алмай отырған əйелі: «Сен мұны кімнің жазғанын білесің бе? Ол – біздің ұлымыз!»- деді де, көз жасына ие бола алмады. «Сұраққа жауап» тағлымды əңгіме Бір дана келе жатса, алдынан тас тиеген ауыр арбаны итеріп келе жатқан адамды кездестіреді. «Сен не істеп келе жатырсың?» - деп сұрайды дана одан. Ол: «Көрмей тұрсың ба, мына қарғыс атқыр арбаны сүйреп келемін» - деп жауап береді. Алдынан екінші арба сүйреген кісі шығады. Сондай сұраққа ол: «Не істейін, ойнап жүрген жоқпын, ақша табудың амалын жасап жүрмін»дейді. Тап сондай арбамен үшінші адам келеді? «Ал сен не істеп келесің?» деген сауалға ол: «Мен ана тұрған қасиетті мешітті салып жатырмын» деп қуана жауап беріпті. Барлығының да салып жатқандары мешіттің құрылысы екен. Бəрінің орындап жүрген жұмысы бірдей, бірақ сол еңбекке қатынасы, көзқарасы əр түрлі.... Бұл мысалдан қорытынды: жақсы оқушы мен нашар оқушы, жақсы маман мен жаман маман деген бағаға неліктен, не себепті ие болатынына жауап табылғандай. «Бəрі өз қолыңда!» деп аталатын тренинг-сабақта «Бəрі сенің қолыңда» атты əңгіме оқылды. Ерте заманда бір керемет білімді ұстаз болыпты, оның білмейтіні жоқ екен, сол кісінің бір оқушысы ұстазын тексеру үшін, бір сұрақ қойыпты. Бір алақанына көбелек жасырып ұстап, екі қолына артына тығып, ұстазынан «Менің қолымда өлі көбелек пе, əлде тірі көбелек пе?» деп сұрапты, сонда ұстазы: «Бəрі сенің қолыңда» деп салмақты ғана үнмен жауап беріпті. - Сендер осы əңгімеде не ұқтыңдар? «Бəрі сенің қолыңда» деген сөз нені білдіреді? Сендерге қатысы бар ма осы сөздердің? деген сұрақтар арқылы талданып, пікірлер тыңдалды. Жағдаяттарды талқылау балалардың ойлауға бейімділіктерін, өзін жəне өзгелерді бағалауға икемділіктерін, іскерліктерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Аңыз əңгімелердің диагностикалық ерекшелігіне тоқталып кетер болсақ, ол адамның психикалық қасиеті мен күйін көптеген əдіс-тəсілдері арқылы сандық сипатта бағалайды жəне нақты сапалық тұрғыда талдайды. Əр жеке тұлғаның рухани – адамгершілігін дамыта оқу дегеніміз- тəрбие мен оқытудың бірлігін сақтай отырып, шəкірт жанының ішкі қуатының оянуына ықпал жасайтындай етіп ұйымдастыру,оқу процесінде əрбір оқушының бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтарды қарым-қатынасқа 179

түсіру арқылы дамыту жəне оларды білім,білік дағдыларын негізінде қалыптастыру міндетіміз деп білемін. Ғұлама, қоғам қайраткері Фарадж «Аңыз, мысал, тағлымды əңгімелер – өмір қиындығын көргендерге жол сілтеуші, жүрегі жараланғандарға ем болатын, жолдан адасқандарға жол сілтеуші, көңіл көтере алатындарға дос болатын, жүректен қайғы мен мұңды шығарып жаңартатын əңгіме» деген екен. Олай болса, бұл шығармалар, ата-ана, оқушы жəне ұстаз үшін де пайдалы, тəрбиелік маңызы зор құнды дүниелер, психолог жұмысының нəтижесін көрсетуге септігі зор бола бермек. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Сұлтанова Ғ.Т. Мектеп психологының жұмыс кітабы.-Алматы, 2008 ж. 2.Рабай К.Т. Психолог серігі. Əдістемелік көмекші құрал. Алматы-2014 ж. 3.Аңыз əңгімелер жинағы 4.Баспасөз материалдары. ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ – ОҚУ ТАБЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛЫ Сугурбаева Анаргул Сагинбаевна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Ақтөбе облысы бойынша ПҚБАИ аға оқытушысы, п.ғ.м.

Сугурбаева Сагимбай Сахипулы Ақтөбе облыстық «Шағала» шипажайы жанындағы орта мектебінің физикаматематика пəндерінің мұғалімі. Ақтөбе қаласы

Заманауи қоғамның өсуі, өркендеуі тікелей білім берумен байланысты екені анық.«Өзгеріс,жаңару, даму, өркендеу»-бүгінгі күннің басты кредосына айналған негізгі ұғымдар болып табылады. Қазіргі кезде қоғам өзгеріп, күн сайын жаңашыл тұрпатта əлемдік деңгейге сай қарыштап дамып келеді. Соған байланысты заманауи сұраныстарға сəйкес тың идеяларға қолдау табылып, оң бастамалардың қолданысқа енуіне жол ашылғаны рас. Жаңа реформалардың ішінде білім саласына қатысты көптеген жұмыстар атқарылуда. Білім беру жүйесіндегі тың өзгерістер мен заманауи форматта енгізіліп жатқан жаңашыл идеялар, оқыту мен оқудағы белсенді тəсілдер, тиімді оқуға негізделген стратегияларды сапалы білім беру үшін тиімді пайдану - бүгінгі күннің басты мақсатына айналып отыр. Қазақстан Республикасының орта білім беру мазмұнын жаңарту аясындағы жаңартылған білім беру бағдарламасыныың жобасы жасалып, білім беру үдерісіне, тəжірибеге еніп те кетті. Бұл аталмыш жоба – бүгінгі күннің маңызды құралы. Жаңартылған білім беру бағдарламасы – сапалы білім алуға негізделген заманауи үлгідегі бағдарлама. Білім беру бағдарламасының басты мақсаты оқыту үдерісін оқушылардың пəн салалары бойынша білім мен біліктерді саналы түрде меңгеруі үшін əр пəннің əдістемелік əлеуетін қолдануға, оқу, жоба, зерттеу іс-əрекеттері тəсілдерін меңгеру арқылы дербестігін дамытуға, 180

əлеуметтік-мəдени кеңістікте орнын таба білуі үшін біліктерді меңгеруге бағыттайды. Қазіргі кезеңде оқушының өз бетімен білімге ие болу барысында оның белсенді іс-əрекетін ұйымдастыру оқу үдерісіне қойылатын негізгі талаптардың бірі болып табылады. Бұл тəсілдеме пəндік білімді, əлеуметтік жəне коммуникативтік дағдыларды ғана емес, сонымен бірге өзінің жеке мүдделері мен болашағын сезінуге, сындарлы шешімдер қабылдауына мүмкіндік беретін тұлғалық қасиеттерді де меңгеруге ықпал етеді. Мұғаліммен бірлесіп шығармашылықпен айналысу жəне серіктес, кеңесші ретінде мұғалімнің қолдауы кезінде оқушының белсенді танымдық қабілеті тұрақты сипатқа ие болады. Тұлғалық-бағдарлық білім беруді осындай сипатта жақсарту білім беру үдерісіне барлық қатысушылардың өзара қарым-қатынасында өктемшілікке жол бермей, ынтымақтастығы үшін алғышарттарды құрайтын оқытудың алуан түрлі интерактивті əдістерін қолдану кезінде мүмкін. Диалогтік жəне рефлексивті технологияларды қолдану оқушылардың жоба жəне зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруымен сабақтасады. Оқу үдерісін ұйымдастырудың барлық инновациялық тəсілдемелері оқытуды білім, идеялар жəне іс-əрекет тəсілдерімен белсенді түрде алмасуды көздейтін оқушының шынайы шығармашылық үдерісіндегі қарым-қатынас моделіне айналдырады. Нақты пəннің оқу бағдарламасы жергілікті сипаттағы материалдарды (нысандар, кəсіпорындар, ақпарат көздері) пайдалануға бағытталған оқужобалау іс-əрекеттерін ұйымдастыру арқылы танымдық жəне əлеуметтік тұрғыдан оқушының белсенділігін арттыруға мүмкіндік береді. Ол пəннің оқу мақсаттары аясында жүзеге асырылатын тəрбиелік сипаттағы жоба жұмысын ата-аналармен, жергілікті қауымдастық өкілдерімен бірлесе отырып, ұйымдастыруға болады. Əр пəннің оқу бағдарламаларында үш тілде білім беруді жүзеге асыру қарастырылған, онда үш тілді меңгертіп қана қоймай, сол сияқты оқушылардың сыныптан тыс жұмыстарын да үш (қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерінде) тілде ұйымдастыру қарастырылған. Көп тілді оқу ортасын құрудағы əр пəн қосқан үлесі үш тілде білім беру саясатын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Тіл үйретудің негізі болып табылатын коммуникативтік тəсілдеме əрбір оқу пəнінің түрлі оқу жағдаяттарында білім жəне білікпен алмасу, тілдік жəне сөйлеу нормалары жүйесін дұрыс қолдану сияқты əдістəсілдері арқылы оқушылардың сөйлеу əрекеттерін дамытудың жетекші қағидаты ретінде қарастырылады. Мұғалімдер пайдаланатын оқыту əдісі (яғни, педагогикалық əдістемелер) оқушыларды оқытудың ең жоғары стандарттарын қамтамасыз ету үшін маңызды. Хэтти (2011) білім беру шараларының оқушыларға əсерін талдау үшін жүргізілген 60 155 педагогикалық зерттеу аясында 9000-нан аса метаталдау əдісін пайдаланды. Олар алдында қол жеткізген жетістіктерден кейін мұғалімдердің педагогикалық шеберлігі оқушылардың алға жылжуына айтарлықтай септігін тигізетінін дəйекті түрде көрсетті. Мұғалімдер 181

пайдаланатын əдіс оқудың тиімділігіне елеулі əсерін тигізеді. Педагогикалық əдістемелерді жетілдірмей тұрып, оқу бағдарламасын өзгерту білім беру стандарттарына қатысты реформалау шараларының мүмкіндіктерін жəне нəтижелілігін төмендетеді. Білім беру бағдарламасының, оқыту тəсілдерінің жəне бағалаудың қалай құрылуы қажеттігінің мысалын Хименес-Алехандренің дəлелдерді құрудың оңтайлы оқу ортасына арналған ұсынысынан көруге болады (2008, cited by Katchevich et al, 2011) 1) Оқушылар оқу үдерісіне белсене қатысады. Олар білімдерін бағалап, өздері ұсынған қорытындыларының дəлелдерін ұсынуы жəне бір-біріне сын тұрғысынан қарауы тиіс. 2) Мұғалімдер оқушыларға бағытталған жəне дəлелдерді құру мен талдауға арналған рөлдік модельдер ретінде əрекет ететін оқыту тəсілдерін қолданады. 3) Білім беру бағдарламасы проблемаларды шешудің тəсілдерін қамтуы тиіс. 4) Оқушылар мен мұғалімдер пікірлерді бағалауда білікті болуы тиіс жəне оқушылар тек жазбаша тестілеу бойынша ғана бағаланбауы тиіс. 5) Оқушылар өздерінің алған білімдерін қолдана алуы жəне білімдердің қалай алынғанын талдай білуі тиіс. 6) Оқушыларға диалогке жəне бірлескен оқуға қатысуға мүмкіндік беру керек. Педагогиканың барлық осы аспектілері сындарлы оқыту теориясымен үйлеседі. Сындарлы оқыту тəсілдері білім берудің «дəстүрлі» əдістерімен салыстырғанда, оқыту кезінде жоғары нəтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді (Hattie, 2011). Сындарлы оқыту тəсілдері оқушылардың жаңа білімді алдыңғы білімдерімен ұштастыра отырып игеруін көздейтін тұжырымдамаға негізделеді. Бұл жерде ең маңыздысы: оқушылардың алдыңғы алған дағдылары жаңа дағдыларды меңгеруге үлкен ықпалын тигізеді, ал егер ол ескерілмесе, онда білім тереңге бармай, үстірт меңгерілген таяз білім болмақ. Мұндай үстірт білім оқушыға қазіргі əлемде жетістікке жету үшін қажетті жоғарыда аталған сын тұрғысынан ойлау, рефлексия жəне басқа да аспектілерді, алған білімді қолдануына кері əсерін тигізеді. Оқушылар білімді толықтай меңгеру үшін ақпаратты енжар қабылдамай, сабаққа белсенді қатысуы керек. Осы ретте оқушылардың алған білімдерімен жұмыс істеуге, оны əрі қарай өңдеп, өз дағдыларын арттыруға септігін тигізетін жаттығулармен айналысуға мүмкіндік берілуі аса маңызды болып табылады. Оқытудың үдемелігі оқу жоспарында оқылым, тыңдалым, жазылым дағдыларын жəне нақты тақырыпты зерттеу үшін айтылым дағдыларын біріктіреді. Белсенді жəне аудиовизуалды тəсілдерді біріктіре отырып жоспарлау жəне оқыту моделі жазылым бойынша үлгерімін бағалап, жылдам жетілдіруде, сондай-ақ оқушының көзқарасын өзгертіп, уəжін арттыруда табысты болып шықты, яғни ол тілді жаттап алу қажет грамматикалық құралдар жиынтығы емес, ақпаратқа қол жеткізіп, қарым-қатынас жасау əдісі ретінде қарауға мүмкіндік береді (UKLA, 2014). Оқу үдемелілігін қолдану оқушылардың тіл туралы айту үшін қажетті тілдік қорын (метатіл) ұлғайтатыны дəлелденді, бұл оқылым, айтылым, жазылым жəне тыңдалым 182

дағдыларының дамуына игі ықпал етеді (UKLA, 2014). Белсенді оқу оқушының мұғалімді енжар тыңдап қана қоймай, белсенді жұмысқа тартылуын көздейтін оқыту жəне оқу əдістерінің бірі болып табылады. Қызметтің мұндай түрлері оқушылардан өздері тапқан ақпаратты талдау жəне түсіндіру үшін зерттеу жəне жоспарлау дағдыларын қолдануды талап етеді, болашақта өз дағдыларын жақсарту мақсатында басқа нəтижелерді бақылауды жəне талдауды қажет етеді. Демек,ғылыми-жатратылыстану пəндерін жаңартылған білім бағдарламасына сай жүргізу барысында белсенді оқушыларды қалыптастыруда көптілдік білім беруді, соның ішінде қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде оқытуды жүзеге асыру қажеттілігі туындап отырғаны жоғарыда келтірілген дəлелдемелер айғақтай түседі. Жаңартылған білім бағдарламасы қазіргі заманауи фарматта білім берудің тиімді үлгісі болып табылады. Соның ішінде физика, математика пəндерін үш тілде оқыту, ғылымға жетелеу, техника тілін жоғары деңгейде меңгерту қажет. Ал тілдік дағдыларды қолдану кез-келген пəнді меңгертуге қажетті құрал. Тілдік дағдылар арқылы оқытудың белсенді тəсілдемелерін қолдану негізінде күтілетін нəтижеге қол жеткізеріміз анық. Сонымен ойымды қорыта келе, білім беру жүйесін əлемдік деңгейге көтеру үшін жасалып жатқан əрбір бастама жарқын болашаққа бастаған игі бастама деп білемін. Демек, жаңартылған білім бағдарламасы – болашақтың кілті. Ал болашақ-ол біздің ұрпағымыз. Білімді ұрпақ – мəңгілік елдің ұланы. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Мұғалімдерге арналған нұсқаулық, «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2016 2. Жаратылыстану –математика (математика, физика, информатика, химия, биология) пəндері бойынша Кіріктірілген оқыту бағдарламасы (ИОП) – шілде, 2013. 3.Rata, E. (2012). The politics of knowledge in education [Білім берудегі білім саясаты]. Routledge, Abingdon, UK 4.Rubin, J. (1975). What the “Good Learner” Can Teach Us [«Табысты оқушыдан» не үйрене аламыз?]. TESOL Quarterly, Vol. 9, No. 1

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДЕ ТИІМДІ ƏДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ Шилденова Тажикен Калымовна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ, «Тұлғаны тəрбиелеу жəне əлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Əрбір мемлекет қоғамында мүмкіндігі шектеулі балалар өмір сүріп, білім алып,тəрбиеленуде. Олар белгілі бір ортаға, қоғамға тəуелді. Мүмкінділігі шектеулі балалардың денсаулығын қадағалау дəрігерлердің қызметі болса, тəрбиеленуі ата-аналар құзырында, ал білім беру мен тəрбиені қатар ұйымдастыру педагог-психологтардың міндеті. Қазіргі таңда инклюзивті білім 183

беру кеңінен қолданылуы етек алып келеді. Мектептегі үлгермеушіліктің негізгі себебі мектептегі білім беру жүйесінің баланың интеллектуалдық жүйесіне сəйкес келмеуі. Ал біз болсақ, білім беру бағдарламаларын күрделендіру үстіндеміз. Баланың меңгеру деңгейін, оның жас ерекшелігін назарға алмай, бір жағынан баланың жаңа бағдарламамен оқуы қиынға соғатынын түсіне отырып, оны беделді мектепке, мықты мұғалімге беруге тырысамыз. Қазіргі уақытта арнаулы білім берудегі нақты прогресске бірнеше факторлар: мүгедек оқушыларға қатысты үміттің аздығы, инклюзивті білім беруге мектептердің дайын еместігі кедергі келтіруде. Арнаулы білім беруді кез келген білім беру реформаларының бағдарламаларына енгізу, жоспарлау кезінде мүгедек балалардың нақты мүмкіндіктерін ескеру, білім сапасын жақсарту жəне оны алуға қол жеткізуді қамтамасыз ету, арнаулы заңдарды əзірлеу, ерекше білім алу қажеттіліктері бар адамдардың санаттарының құқықтарын қамтамасыз ету осының барлығы жағдайды едəуір өзгертіп, барлық адамдардың білім идеяларын іске асыру үшін алғышарттар жасап,үйден оқыту мəселесін қатаң қадағалау қолға алынып отыр. Еліміздің Білім заңында барлық бала жалпы орта біліммен қамтылуы жазылса да, өкінішке орай мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту өзекті мəселе болып отыр. Дене кемістігімен ауру адамның əлеуметтік өміріңдегі мінезқұлқының ауытқуына əкеп соқтырады. Əулеттегі кеміс балаға көбірек қамқорлық көрсетіп, оған басқа балаларға қарағанда ерекше көңіл бөлінеді. Бала басындағы бақытсыздық бəрінен бұрын оның маңындағы жақын адамдардың жанашырлық сезімін оятып, оған деген көзқарасты өзгертеді. Кез келген жанұяда кеміс балаға деген көзқарас оны басқа түскен масыл, не тағдыр жазасы деп санамай, қамқорлық пен мейірімділік құшағында болады. Балаға деген мұңдай қамқорлық оған күшті əсер етіп, ол өзін басқа балалардан бөлексіткендей сезінеді. Көру қабілеті бұзылған балаларға оқу процесін қабылдау жəне танымдық қабілеттерінің қалыптасу қиындығы тəн құбылыс, өйткені дені сау бала, мүмкіндігі шектеулі балаларға қарағанда қоршаған ортаны 83% көру жүйесі арқылы, 11% есту арқылы, 3,5% мұрын арқылы, 1,5 сипап сезу арқылы, 1% дəм сезу ақылы танып біледі. Ал көру қабілеті бұзылған бала не істейді? Қоршаған ортаны қалай танып біледі? Осы орайда балаларға сол таным мен түйсікті сезінуге жəне үйретуге ықпал ететін фактор оқытушылар. Мүмкіндігі шектеулі бала мектепке алғаш келген кезде қарапайым жəне түрлі ауыртпалық тудыратын қиыншылықтарға тап болады. Бұл қиындықтар қатарына өз-өзіне қызмет етуінің төмен, не мүлдем болмауы, гигиеналық тазалықты ұстана алмауы, ортаға тез бейімделмеуі сияқты мəселелерді жатқызуға болады.Сондықтан мектепке дейінгі кезеңде көру қабілеті бұзылған балаларды оқытуға арналған оқыту-кешендерінің болуы шарт. Сондай оқыту кешендері ұйымдастырылған жағдайда, мұндай топтағы балалар мектеп табалдырығын аттаған кезде білім алу оларға жеңіл, əрі тиімді болар еді. 184

Мүмкіндіктері шектеулі балаларға білім мен тəрбие берудегі ғылымның нəтижеге қол жеткізудің бірі жаңа технологияны игеріп, компьютерді пайдалану. Компьютерді пайдалануда мынадай дидактикалық мүмкіндіктерді көруге болады, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға, шығармашылық еңбек етуіне жағдай жасайды.Электрондық оқулықтарда теориялық тақырыптар кеңінен беріліп түсіндіріледі. Мүгедек жəне дамуларында шектеушілік бар балаларды инклюзивтік оқыту практикаға мамандандырылған мамандарды даярлау, оларды жалпы түрдегі мекемелерде оқыту үшін жағдайлар жасау жəне қоғамның мүгедек балаларға деген көзқарастарын өзгертумен бірте-бірте енгізілуі керек. Қазіргі кезде мектептерде кемтар балаларды қамқорлыққа алып, олардың қалыптасуына жəне айығуына мүмкіндік жасап, өз бетімен өмір сүруіне бағыт-бағдар беруге арнайы дайындық жүргізілуде. Кемтар балалардың білім деңгейін көтеріп, өмірге қажетті білім дағдысын тəртібін қалыптастыруға байланысты түрлі шаралар жасалуда. Бұл балаларды оқытатын мұғалімдердің алдына екі түрлі міндет қойылады: 1. Баланың мектепке дайындығын анықтау; 2. Тəрбиесіндегі кемістігін жою; 3. Сабақты жүйелі жоспарлау. Үйден оқитын балаға сабақ беретін мұғалім алдымен баланың даму ерекшелігін анықтайтын тесттер арқылы ойының, қиялының, зейінінің тұрақтылығын анықтап алу керек. Ол үшін «Дөңгелек қию», «Лабиринт», «Танграм», «Көру əдісі», «Есту əдісі» тəрізді тесттерді қолданып, баланың шама-шарқын анықтап алады. Сабақ барысында баланың тіл мүкісін, қолының буындарының қимылын, саусақтарының моторикасын дамытуға ерекше көңіл бөліп отыру қажет. Ол үшін қазіргі таңда қолданылатын көптеген дамыту жаттығуларын пайдалануға болады. Солардың бірнешеуін қарастырайық. “Сағат тілі” Мазмұны: Күлімдеп тұрамыз, ауызымызды ашамыз. “Бір-екі” деп санап тілімізді жоғарғы, төменгі тістерге кезек-кезек тигіземіз. Астыңғы иек қимылдамау керек. “Тостақшы” Мазмұны: Езуді тартып күліп аузымызды ашамыз, тілімізді жалпақ етіп астыңғы ерінге қойып, екі жағын тостақтың ернеуі сияқты иеміз. 5-ке дейін санап тұрамыз. Астыңғы ерін тістерге тимеу керек. “Барабан” Мазмұны: Езу тартамыз, аузымызды ашамыз. Анықтап қайта-қайта Д-ДД-Д деп айтамыз. Дыбысты айту барысында тіл жоғарғы тістерге жабысып тұрады. Аузымызды жаппаймыз. Осы жаттығуды орындау барысында көп бала аузын жауып алады. Осы жағдай болмау үшін тіспен екі бір сантиметрлік таяқшаны немесе осыған ұқсас затты (сызғышты) тістеп тұру керек. Осы жаттығуларды жасау барысында баланың тілін дамытуға болатыныны көреміз. 185

Ең бастысы мүгедек балаларды сəби кезінен бастап анықтап, олардың ортаға бейімделуіне жағдай жасауымыз керек. Сондықтан күндізгі шағын стационар да арнайы жұмыс тобын құрып, əр баланың қабілет–қарымын анықтап, дұрыс бағыт–бағдар беріп, жарымжан балалардың жастайынан жасық болып өсуіне жол бермеуіміз керек. Инклюзивті білім беру жүйесін дамытуға Үкіметтен бастап, мектептерге дейін мəн берілуде. Жарымжан балаларды оқыту процесінде ерте бейімдеудің маңызы зор. Тек оқытып ғана қоймай, мемлекеттің əлеуметтік қамсыздандыру мен денсаулық сақтау қызметін тарту қажет. Жалпы баланы қоғамға бейімдеу мен оқытуда ерте диагностикалау мен түзету маңызды. Инклюзивті білім беру жүйесін дамытуда «Мүгедектердің құқықтары туралы» Конвенция аясында инклюзивті білім беруді дамытудың ұлттық жоспарын жасап,сапалы білім алуды қамтамасыз ету үшін қоғамдық институттардың тəжірибесін ескере отырып, мүмкіндігі шектеулі жандарды үздіксіз оқытудың тұжырымдамасын жасау аса қажет болмақ. Мүмкіндіктері шектеулі балалардың үйде білім алуын қамтамасыз ету, жай жəне арнайы мектептерде оқуға мүмкіндігі жоқ балаларды қашықтықтан оқытуға жағдай жасау мемлекеттің басты мақсаттарының бірі болып табылады. Осыған орай мəселелерді шешу жолында əр мұғалім бағдарламаға сай шағын электронды оқулықтар дайындап, үлгерімі төмен жəне мүмкіндігі шектеулі оқушылармен жеке жұмыс түрлерін жүргізгені жөн. Əр оқушының үлгермеу себебін анықтап, мүгедек баланың диагнозына қарай жұмыс жүргізсе, оқушының білімге деген құлшынысы артып, өзіндік дарындылығы айқындалады деп ойлаймын. Жаңаша білім берудің негізгі тəжірибелік міндеттерін шешуде мектептегі жаңалықтармен дамуды, қолданылған əрекеттер мен құралдардың тиімділігін диагностикалау негізінде анықтауға болады. Осыған байланысты педагогтар өз қызметінің объектісіне əлеуметтік психологиялық жəне педагогикалық мінездеме беріп, танып, білумен зерттеу əдістерін меңгерулері керек. Дидактикалық ойындар арқылы мүмкіндігі шектеулі балалардың ойлау қабілетін дамытумызға болады. «Біркелкі пішіндерді сана» Мақсаты: Пішіндерді танып, топтастыра білуге үйрету. Ойлау қабілетін, қол қимылын жаттықтыру. Көрнекілік: Геометриялық пішіндер суреттері бар, таратпа суреттер. (15 дана). Барысы: Əр балаға пішіндер суреттері бар, суреттер таратылып беріледі. Суреттерден біркелкі пішіндерді санап атау керек. «Бос торларды сəйкес пішіндермен толтыр» Мақсаты:Геометриялық пішіндерді танып, атай білуге үйрету. Бос торларды сəйкес пішіндермен толтырту.Көрнекілік:Əр балаға жеткілікті таратпа суреттер.Барысы:Балаларға суреттер таратылып беріледі. Суреттердегі бос торларды сəйкес пішіндермен толтырады. «Қандай пішін жетіспейді». Мақсаты:Геометриялық пішіндерді атай білуге үйрету. Қай пішін жетіспейтінін тапқызу.Көрнекілік:Геометриялық пішіндер (қораптан алу). 186

Барысы:Тақтаға геометриялық пішіндер қойылады. Балаларға көздеріңді жұмыңдар деп,бір пішінді алып қояды.Балалар қай пішін жетіспейтінін табады. Əр оқушыға арналған жеке даму бағдарламасы олардың өзіндік дарындылығын ашып, өмірдегі өз орнын, өз мамандығын табуға көп көмек болар еді. Осындай орталықтар жұмысын жүйелеп отыратын, мүмкіндіктері шектеулі балалармен жұмыс істейтін медициналық-педагогикалық орталықтарды көптеп ашса, кемтар балаларды зор қуанышқа бөлер еді. Егер жалпы білім беретін ордаларда жоғарыда айтылған ұсынылымдарды есепке алып, сол бойынша инклюзивті білім беретін болса, мүмкіндігі шектеулі балалар да басқа балалардан қалыс қалмайтыны хақ. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. ҚР - ның білім туралы Заңы, 2008 ж Мектептегі психология, №3 2010 ж. 2. Əлеуметтік педагогика, №3, 2011 ж. 3. Ə.Ермағамбет.«Психикалық дамуы тежелген балалардың психологиялықпедагогикалық сипаттамасы», Дефектология, 2008, №4. 4.Мүмкіндігі шектеулі балалармен жүргізілетін түзету жəне дамыту жаттығулары» əдістемелік құрал, Шымкент., 2012 ж. 5. Л.В.Артемова.«Дидактикалық ойындар», М., 1992 ж. БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТАРДЫҢ КƏСІБИ ДАМУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Султанова М.О., Тулегенова А.М. Ақтөбе гуманитарлық коллежі, Ақтөбе қаласы

Қазақстан Республикасының «Жоғары білім беру туралы» заңының 9бабында «Жоғары оқу орны мамандар даярлауда білімді, ғылым мен білімді ұштастыру, оқытудың белсенді əдістері, жаңа ақпараттық технологиялар кешенін қолдана отырып дараландыру негізінде студенттердің шығармашылық жəне практикалық қабілеттерін де таныту, қалыптастыру жəне дамыту үшін мүмкіндіктер туғызу арқылы жүзеге асырылады делінген. Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңында» көрсетілгендей бастауыш сынып мұғалімдері де басқа педагог қызметкерлер тəрізді шəкірттерге мемлекеттік стандарт деңгейінде білім беруге, шəкірттердің шығармашылық қабілеттерін жетілдіріп, оны дамытуға, өз біліктіліктерін арттыруға, сондай-ақ педагогтік əдеп нормаларын сақтауға, білім алушылармен тəрбиеленушіміздің қадір-қасиеттерін құрметтеуге, салауатты өмір салтын жүргізіп оны насихаттауға міндетті. Бастауыш оқу жүйесі бүкіл ғылым мен білімнің бастауы ретінде жан-жақты даму ретінде. Бұл тұста жас маманның кəсіби қалыптасып, ұстаздыққа жетуі– үлкен маңызы бар іс. Кəсіби мамандықтың қалыптасуы үздіксіз,бір қалыпты ырғақпен мазмұнды жүріп отыруы керек. Білім беру тұжырымдамасының негізгі бағытының бірі-жас ұрпақты тəрбиелеу білім беру барысында бүкіл оқу -тəрбие үрдісін жаңаша құру. Осыған байланысты студенттердің білім деңгейін, мұғалімдердің кəсіптік 187

деңгейін мүмкіндігінше жоғары көтеру негізі қалануда. Оқу орындарында оқыту мен тəрбие беру үрдістерін бір-бірімен байланыстыра отырып студенттердің бойында ғылыми дүниетанымын,адамгершілік,саяси сапаларын, еңбексүйгіштік қасиеттерін қалыптастыру қажет. Оқытудың қазіргі заманғы тенденциялары жоғары білікті маман даярлаудың жаңартылған сапалы өзгерістерін талап етеді. Осы орайда студенттерге жоғары,орта арнаулы білімнің сапасын арттыру мақсатында əр түрлі бағытта жаңа əдістерді пайдалана отырып білім беру үлкен маңызға ие. Қазіргі білім беру жүйесін қоғамның даму мақсатына сай дүниеге этикалық жауапкершілікпен қарайтын, шығармашылық ойлау, дүниетанымдық мəдениеті жетілдірген, адамгершілігі мол жəне білікті мамандардың жаңа ұрпағын қалыптастыруға бағыттау керек. Сонымен қатар, өндірістің əр саласында ішкі жəне сыртқы нарықтық қатынастарды тез игеріп икемделетін мамандарды əр түрлі сипаттағы кəсіби, қоғамдық, саясиəлеуметтік,мəдени қызметкер етіп даярлау-бүгінгі күннің басты міндеттерінің бірі. Білім беру жүйесінде əлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар, түрліше кəсіптік бағдарламаларға негізделген жаңа типтегі оқу орындарының пайда болуы, болашақ мамандарды даярлау ісіне нақты талаптар қоюда[1]. Қазіргі оқытудың жаңа жүйесі студенттердің оқу мекемелері қабырғасында жүрген кезден бастап жеке шығармашылықтың кейбір ерекшеліктерін меңгеріп, оны тəжірибеде жүзеге асыру мүмкіндіктерін ашуға баулиды: кейс жасау, тəрбие істерінің сценарийлерін құрастыру, ғылыми педагогикалық əдебиеттерді проблемалар бойынша сараптау, сауалнамалар құрастырып, оны мектеп жағдайында өткізу, ғылыми баяндамалар дайындау, педагогикалық технологияларды оқып үйрену, шығармашылық ізденістерді ұйымдастыру, мониторинг жасату сияқты жұмыстарды меңгертеді. Мұндай жұмыстар болашақ ұстаздардың оқу деңгейін бақылауға мүмкіндік береді. Себебі əрбір оқушы педогогикалық іс əрекет субьектісі, əрі жеке дара тұлға ретінде қалыптасады, ал жеке даралықты шығармашылықтан бөліп қарауымыз керек. Оқу орындарында оқу-тəрбие үрдісін жетілдіру мен мамандарды даярлау сапасын жақсартуда əдістемелік жұмыстың маңызды екендігін ескеру қажет. Міне осы мақсаттарды орындау үшін мынадай міндеттер көзделіп отыр: біріншіден, нарықтық экономика жағдайына қарай ғылыми-техникалық үрдіс талаптарына сай мамандар даярлаудың қолайлы мазмұнын анықтау;екіншіден,ең тиімді əдістер мен құралдарды жасауды қайта қарастыру;үшіншіден,оқу-тəрбие үрдісінің ғылыми дəлелденген материалдықтехникалық базасын жасау жəне құру; төртіншіден, оқу барысында студенттердің шығармашылық белсенділігін арттыру жəне оларға берілген ақпаратты берік игеруін қамтамасыз ету; бесіншіден, студенттер мен оқытушыларды ғылым, техника мен өндірістің қазіргі жағдайына жəне дидактикалық талаптарға жауап беретін қажетті оқу жəне əдістемелік 188

əдебиеттер мен қамтамасыз ету. Мамандарды дайындау міндеттерінің жылдам шешілуі үшін оқу-тəрбие үрдісінің барлық жақтарын, қарастыруға тиіспіз. Əдістемелік жұмысстуденттермен жүргізілетін оқу жəне əдістемелік жұмыстардың барлық кешенін дайындау, ұйымдастыру жəне орындау үшін оқу тəрбие үрдісі мен ғылыми дəрежесі бар оқытушылар құрамы орындайтын шаралар мен міндеттер жүйесі[2]. Қазіргі кезде студенттердің санасында, ой өрісінде жалпы азаматтық, адамзаттық рухани құндылықтар мен жоғары адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру оқушыларды психологиялық жан-жақты үздіксіз зерттеу, оның даралық ерекшеліктерін танып, дұрыс бағытта дамыту, əр түрлі əлəуметтік жəне моральдық, психологиялық жағдайларда қолдау көрсету жəне қоғам өмірін ізгілендіру мен демократияландыру жағдайында жаңа азамат қалыптастыру мəселесінің маңыздылығы күннен күнге артып отыр. Білім беруді жаңарту мен жетілдіру ұмтылысы, кəсіби дамыған біліктілік, іскерлік пен білімді əмбебаптау, түрлі білімдерді құрастыра алатын қабілеті бар мамандар даярлау қажеттігін меңзейді. Бұның бəрі болашақ маман бүгінгі студентті оқытып, даярлау жұмысына жоғары деңгейдегі талап қоятыны даусыз. Осы мақсатқа сəйкес білім берудің міндеттері айқындалған. Олар: -болашақ кəсіби дайындық негізі ретінде сапалы білімді қамтамасыз ету; -білім алу əрекетін тиімді ұйымдастыру жəне жоспарлау, өз бетімен шешім қабылдау жəне түрлі өмірлік жайдайларда қолдана білу, өз іс-əрекеттерінің рефлексиясын жүзеге асыру қабілетін қалыптастыру; -қазақтың жəне əлемдік мəдени мұралар білімі негізінде бірегей мəдениеттілікті дамыту; -Қ Р азаматын, елжандысын тəрбиелеу; -өзге мəдениет жəне ұлт өкілдеріне құрмет көрсетуін, төзімділік танытуын, өзге көзқарастағы адамдармен құндылық-саналы ынтымақтастыққа дайындығын қалыптастыру; -тұлға мен қоғамды қалыптастыратын мəдениеттің едəуір маңызды тұстары мен аспектілерін түсінуге жəне бағалай білуге үйрету; шығармашылық əрекетке қабілетін дамыту. -əр түрлі жағдайдағы проблемаларды анықтауға, жауапты шешім қабылдауға, өз шешімінің нəтижесін бағалауға; -өз қызметіне мақсат қоюға, оны іске асыру үшін қажетті жағдайларды анықтауға,ондағы жетістіктерге жету процестерін жоспарлауға жəне ұйымдастыруға (яғни, негізгі міндеттерге технологиялар əзірлеу); -өзіндік бағалау мен қорытындысы жасауға, өзінің əрекеті мен оның нəтижелерін бағалауды жүзеге асыруға; -іс-əрекет пен мінез-құлық нормаларын таңдауға; -қойылған міндеттерге технологиялар таңдауға, технологияларды нақты қадалауға мүмкіндік туғызады. -сыни тұрғыдан талдаған ақпараттар негізінде саналы шешім қабылдауға; 189

-өз бетінше мақсат қоюға жəне оны негіздеуге, жоспарлауға жəне осы мақсаттарға жету үшін танымдық қызметтерді жүзеге асыруға; -өз бетінше табуға, талдауға, іріктеу жасауға, қайта құруға, сақтауға, түсіндіруге жəне ақпараттарды тасымалдауды оның ішінде қазіргі заманғы ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың көмегімен жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ұстаздық шеберліктің негізінде жас маманның өз ынтасымен жұмыс істеуі, өзіне талап қойғыштығы жатады. Жас маман өз кəсіби шеберлігін шыңдау үшін мына жұмыстарды істеуі қажет: 1.Мұғалім өз пəні төңірегінде теориялық жəне əдістемелік білімін жинақтайды, түрлі басылымдар мен пікірлер, əдістемелік əдебиеттер мен тəжірибелерді дұрыс қорыту; 2.Өз жұмысына сын көзбен қарап,саралау, байқау, қорытынды жасау арқылы білмейтін мəселелердің тізбегін жасап отыру; 3.Сабақ жоспарларын зор ынтамен пайдалы етіп құру; 4.Сабақ жəне сабақтан тыс жұмыстарды бір-бірімен байланыстыра жүргізу; 5.Сабақ үстінде оқушылармен жеке жұмыс істеп, олардың жетістіктерін бағалап, дұрыс бағыт беріп, беделге ие болу үшін еңбек ету; 6.Сабақтардың ғылыммен байланыстылығын тексеру; 7.Əр іске бейімді болуға тырысу; 8.Кəсіби іскер болу. Барлық жұмыстардың ішінде сабақ басты орын алады. Мұғалімнің өзінің істеген істері,ізденістері,тəжірибелерді жинақтауы,дайындаған модельдер, макеттер, муляждар парақшалар мен көрнекіліктер, түрлі сызбалар, мүсіндер іскерлік жұмысқа қажетті заттар мамандықты жетілдіруі пайдалы[3]. Түйіндей келгенде, оқытушы мұқият ізденіп, жан–жақты ойланбаса, өзінің теориялық білімін дамытпаса оқыту сапасын арттыруы мүмкін емес. Оқытушы кəсіби білімі жоқтан біліктілігін жоғарылатып қоймай, əдістемелер жағынан хабардар болып оны оқыту ісімен үйлестіргенде ғана нағыз қазіргі заманға сай мамандарды тəрбиелей алады. Қай елдің болмасын өсіп-өркендеуі, өркениетті елдер арасында өзіне лайықты орын алуы оның ұлттық білім беру жүйесінің құрылымына, деңгейіне, даму бағыт–бағдарына тəуелді екені айқын.Қай елдің экономикасы мен əлеуметтік жағдайдың үздіксіз жақсарып отыруы–тиімді білім беру жүйесіне байланысты.Парасатты экономика жасау үшін тек кəсіби маман даярлау жеткіліксіз,рухани қазынасы мол,ұлтжанды,елін жан–тəнімен сүйетін,тəуелсіздікті баянды ететін,өркениетті елінің ертеңгі қожасы азаматтарды тəрбиелеу қоғам алдындағы парыз. Білімнің негізгі құндылығы – тұлғаның өзін-өзі жетілдіру мен өзін іске асыру əрекетінде екені белгілі. Егер ұстаз өз жұмысынан қанағат,қуаныш алып,құштарлық, қызығушылық, өнерлік сияқты қасиеттерді ұштап, жан–дүниесін, болмысын оқушыларға аша білсе, нұр үстіне нұр болары сөзсіз. Қолданылған əдебиеттер: 190

1.Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жалпы орта білім. Негізгі ережелер. – Астана, 2006. 2.Жас ұстаздық кəсіби шеберлігін қалыптастырудың педагогикалық негіздері. Мұқамбет Ізмұқанов 3.Ж.Асанов.Студенттердің этнопедагогикалық білімдері мен икемдіктері жүйесін қалыптастырудың дидактикалық негіздері. Алматы 2005 ҮШ ТІЛДІ МЕҢГЕРУ – ЖАРҚЫН БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ Давлетьярова Батима Базарбаевна Батыс Қазақстан облысы, Зеленов ауданы Мичурин жалпы орта білім беретін мектеп-балабақшасының бірінші санатты қазақ тілі мен əдебиет пəні мұғалімі

Кенжебаева Галия Закарияевна Батыс Қазақстан облысы, Зеленов ауданы Мичурин жалпы орта білім беретін мектеп-балабақшасының бірінші санатты қазақ тілі мен əдебиет пəні мұғалімі

«Қазақстан бүкіл əлемге халқы үш тілді пайдаланатын мəдениетті ел ретінде танылуға тиіс.» Н.Ə.Назарбаев Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үштұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Ал 2007 Жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мəдени жобаны кезеңкезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі–жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі.Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз. “Үштұғырлы тіл” идеясының үшінші құрамдас бөлігі–ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. «Үштұғырлы тіл» идеясы бойынша мектебіміздің өзіндік тəжірибесі бар. Мұндағы əрбір оқушы мемлекеттік тілді еркін меңгерген, ресми тілде ауызша жəне жазбаша еркін қарым-қатынас жасауға қабілетті. Аталған идеяның маңызды құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену десек, бүгінде мектеп оқушылары ағылшын тілін еркін игеруге қол жеткізіп отыр. Мектептегі тілдік орта білім алушылардың үш тілге бірдей жүйрік болуын қамтамасыз етуде. Бұл ретте, сөз жоқ, мемлекеттік тіл – қазақ тілі бірінші орында тұрғанын мақтанышпен айта аламыз. Мемлекетіміздің білім жүйесіне жасап жатқан қылаусыз қамқорлығының арқасында көптеген оқушыларымыз уақытуақытымен əлемнің бірнеше мемлекеттеріне сапар шегіп жатады. Олардың қай елге бармасын, жаһандық экономикаға кірігу тілі – ағылшын тілінде емінеркін қарым-қатынас жасауға төселгендігін байқау қиын емес. Бұл деген сөз – «Үштұғырлы тіл» саясатының мектебімізде жүйелі жүзеге асырылып 191

жатқанын айқын танытса керек. Білімпаз жастарымыз Елбасы саясатын барынша қолдайды. Мұның өзі білім беру үдерісінде айқын көрініс тауып отыр.«Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз»,-дейді Елбасы. Ал үкілі үміт артатын жастарымыз ел иесі ретінде мемлекеттік тілді қастер тұтып, ұлтаралық қарымқатынас тілі ретінде орыс тілін жетік игеріп, ағылшын тілінде ой-пікірін еркін өрістете алса, игілікті идеяның орындалғаны. Демек, үш тұғырлы тіл саясаты өз жемісін бере бастады деуге толық негіз бар. Əлемде қанша ұлт, нəсіл болса, соларды бір-бірінен даралап тұратын басты бойтұмары–туған тілі. «Əр халықтың ана тілі – білімнің кілті»,-деп Ахмет Жұбанов тілдің адамзат өміріндегі маңызын аша түскен [1, 16].. Ана тілінің құдіреті жайлы қаншама ойшылдарымыз, ақын-жазушыларымыз құнды пікірлер қалдырды. Осынау бабаларымыз сөйлеп, даналарымыз толғап, аналарымыз əлдилеп өскен қазақ тілінің еліміздің болашағының көркеюіне зор ықпал етуде. Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен»,-деп Елбасы Н.Ə.Назарбаев ұстаным еткендей, келшекке терең біліммен қадам басып, əлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр. Үштілді оқыту–заман талабы.Үштілділік–бəсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. «Үштілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың белгілі бір қоғамда қарым-қатынас үдерісінде қажет болған жағдайда үш түрлі тілді алма-кезек қолдану құбылысы»,-Б. Хасанұлы анықтама бергендей [5, 4], бүгінде оны қолдануға жан-жақты күш салынуда.Осы орайда құрылған «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» басты мақсаты: Қазақ тілінің мəртебесін көтеру;мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізу;ағылшын тілін меңгерту;орыс тілін жетік білу;əр ұлттың тілдерін дамыту,оларды сақтап қалуға мүмкіндік жасау;тілдер гармониясының бірлігіне жол ашу. Елбасы Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан -2050 » стратегиясында мұғалімдерге сенім арта отырып, жастарымыздан үміттенеді. «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тəрбиелесе, Қазақстан да сол деңгейде болады. Сондықтан да ұстазға жүктелетін міндет ауыр»-делінгендей [4,3],жастарды сауатты баулысақ болашағымыздың жарқын болатыны белгілі.«Мен сөзімді, əсіресе, жастарымызға арнағым келеді. Мен сіздерге–жаңа буын қазақстандықтарға сенім артамын. Сіздер Жаңа бағыттың қозғаушы күшіне айналуға тиіссіздер. Ал кейінгі толқын жастарға айтарым: Сендер – болашаққа деген үкілі үмітіміздің тірегісіңдер»,деген жолдарда жастарымызға деген үміт пен сенім жатыр. [2,57]. Сондықтан да жастарымыздың болашағы үшін əлемдік деңгейдегі зияткерлік мектептер мен кəсіптік-техникалық колледждер ашылып, «Болашақ» бағдарламасының 192

негізінде олардың шетелге шығып білім алуына жан-жақты жол ашылған. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пəндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты жүргізіліп жүр. Бұл жерде өтіліп отырған бағдарламаға сай үш пəнді бірлікте ала отырып, пəнаралық байланысты жүзеге асыруға болады. Алайда дəстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ, қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырмалар бере отырып, оқушы-субьектінің ізденісіне, яғни, жеке тұлғаның əрекетін дамытуды мақсат етудеміз. Орыс тілі жаңа Қазақстан жерінде ХХ ғасырдың басында кеңес билігі орнауымен, түрлі этникалық топтардың көшірілуімен, орыстандыру саясатының орнатылуының нəтижесінде кең таралды жəне ұлтаралық қатынас тіліне айналды. Орыс тілін білу – біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі. Бұл жайлы қазақтың біртуар ақыны ұлы Абай да айтып өткен болатын. Ақын «Орысша оқу керек, хикметте, мал да, өнер де, ғылым да – бəрі орыста зор», «сен оның тілін білсең, көкірек-көзің ашылады» дейді [4]. Мемлекеттік тілдің жоспарлы дамуы орыс тілінің дəрежесіне нұқсан келтірмеуі тиіс. Бізге мемлекеттің келешегі, болашақ дамуы үшін ең негізгі сыртқы саясаты – көршілермен тату болуымыз керек. Онсыз мемлекеттің болашағы бұлыңғыр болады”, -деді ол [5]. Орыс тілі – ұлтаралық қарымқатынас пен интеграциялық қызметтердің діңгегі. Ақпараттық кеңістігімізде орыс тілі əлі де маңызды рөл атқаратынына ешкім де дау айта алмас. Сондайақ, əлемдік алты ресми тілдің қатарына кіретін орыс тілін меңгеруге бəсекеге қабілетті ұлттың кез-келген өкілі ұмтылуы тиіс деген отандық ғалым Н. Кекілбекованың пікірімен келісуге болады. [6]. «Үштұғырлы тіл» идеясының үшінші құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Əлемдік білім алу кеңістігінде интеграциялық үрдістердің тереңдеп кең қанат жайған жағдайында ағылшын тілін оқыту өзекті болып отыр. Əлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында болу егемендік алған еліміздің жаңа даму кезеңіңде,оның дүниежүзілік аренаға шығып, басқа елдермен саяси-экономикалық,мəдени қатынастарды калыптастыруы,Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болуы, əр түрлі дипломатиялық қызмет атқаруы ағылшын тілінің рөлін көтеруді қажет етеді. Қоғамдағы геополитикалық, коммуникациялық, технологиялық өзгерістер жəне интернет жүйесі арқылы тілдесу əр түрлі мамандықтағы, əр түрлі жастағы адамдардың санын мейлінше көбейте түсуде. Осыған байланысты шетел тілдерін пайдалану қажеттілігі де артып келеді. Тіл – тек қатынас құралы емес, тілін үйреніп жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады. Осы мəселені қолданысқа алуда елімізде ағылшын тілін игеруде серпіліс жасау мақсатымен 2013 жылдың 1-қыркүйегінен бастап ағылшын тілін 1-сыныптан оқыту енгізілді. Бүгінгі күні тəуелсiздiкке қол жеткізген жылдардан берi əлемдегi көптеген елдермен саяси-əлеуметтiк, экономикалық жəне мəдени байланыс жасауға кеңiнен бет бұрдық. Бұл қарым-қатынастың нəтижелi болуы, ел мен елдiң, 193

халық пен халықтың өзара ынтымақтасқан бiрлiгiн өркендеуге тiл бiлудiң мəнi күн сайын арта түсуде. Елімізде бұл жайлы біраз қоғамдық пікірлер айтылуда. Мысалы, ағылшын тілінің мəртебесі жөнінде мынадай пікір бар: «Көптілді оқыту– жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік» [7]. Қорытындылай келгенде,болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, əлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Сонымен, біз көрсеткендей тілдердің үштұғырлылығы – уақыт талабы. Үш тілді білу жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашады. «Үш тұғырлы тіл» идеясы – жарқын болашақтың кепілі. Көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тəжірибесін жинақтап, əлемдік деңгейде көтерілуіміз керек. Бұл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік əріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны əлемдік озық ой-пікірімен ұштастырған сапалы білім мен тəрбие берілуі қажет. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы. Астана.2007жыл. 2. Қазақстан мектебі: Шетел тілінің маманының кəсіби ерекшелігі, № 5,2013 3. ҚР 2011-2020 жж дейінгі «Білім беруді дамыту бағдарламасы». РАЗВИТИЕ НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ У ДЕТЕЙ С ОСОБЫМИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫМИ ПОТРЕБНОСТЯМИ Литвинова Людмила Александровна Воспитатель КГУ «Вспомогательная школа-интернат» УО ВКО

"В воспитании человека важно добиваться, чтобы нравственные и моральные истины были не просто понятны, но и стали бы целью жизни каждого человека, предметом собственных стремлений и личного счастья". Свадковский И.Ф Нравственное воспитание является основой всех основ. В зависимости от того, что вложил педагог в душу ребенка в этом возрасте, будет зависеть, что возведет он сам в дальнейшем, как будет строить свои отношения с окружающими. В нашей школе-интернат обучаются дети с диагнозом легкая и умеренная умственная отсталость. Нормы нравственного поведения у них изза наличия интеллектуального дефекта, слабо развиты. Детям с особыми образовательными потребностями свойственны такие качества характера как безынициативность, несамостоятельность, слабость внутренних побуждений, внушаемость, сниженная мотивация, причем не только в учебной, но даже в 194

игровой и трудовой деятельности. Детей со сниженным интеллектом ставит в затруднительное положение любое препятствие или неудача, они не могут противостоять возникающим желаниям. Однако они способны проявлять волевое усилие в тех случаях, когда знают, как надо действовать, и испытывают потребность в этом действии. Тогда из вялых, безынициативных детей они превращаются в настойчивых, безудержных. Такие резкие контрасты в проявлении воли есть результат незрелости личности школьников с нарушением интеллекта. Наши воспитанники в основном из социально неблагополучных семей, и их нравственному воспитанию родители практически не уделяют никакого внимания. Все это существенно затрудняет работу и создает трудности их воспитания. Нравственность не является врожденным свойством, к нравственности ребенок приобщается в процессе своего развития, в ходе своего общения с людьми. Воспитание норм культуры поведения, культуры общения, формирование навыков самообслуживания позволяет обеспечить детям с нарушениями в интеллектуальном развитии полноценную социальную адаптацию в обществе. Именно поэтому первоочередной задачей в работе с детьми является формирование и развитие у них нравственных качеств. Нравственный человек тот, для которого нормы, правила и требования морали выступают как его собственные взгляды и убеждения, как глубоко осмысленные и привычные формы поведения, не имеющие ничего общего с механическим подчинением,вынуждаемым только внешними обстоятельствами и требованиями.Кто как не педагог,имеющий возможность влияния на воспитание ребенка должен уделить этой проблеме важнейшую роль в своей деятельности. И именно поэтому педагог стремится оградить ребенка от мира жестокости и грубости, стремится познакомить его с принципами морали и этики, формировать нравственные представления и понятия. Занимаясь вопросом нравственного воспитания школьников, перед педагогами вспомогательной школы ставится задача подготовки гармонично развитой личности, способной самостоятельно оценивать происходящее и строить свою деятельность в соответствии с интересами окружающих его людей. Нравственность и этика школьника с интеллектуальной недостаточностью - это совокупность его сознания, навыков и привычек, связанных с соблюдением моральных норм и требований. Правила и требования морали только тогда станут нравственными характеристиками, когда они начнут проявляться в поведении и неуклонно соблюдаться. Развитие эмоциональной сферы детей с особыми образовательными потребностями в большой мере определяется внешними условиями, важнейшими из которых являются специальное обучение и правильная организация всей жизни детей. Присущие этим ученикам импульсивные проявления обиды, злости, радости и т.п. постепенно сглаживаются под 195

воздействием воспитания. У детей появляется осмысливание своих действий и поступков, формируются положительные привычки и правильное бытовое поведение, необходимые для их успешной социальной адаптации. Нравственное воспитание, это процесс содействия нравственному становлению человека, формированию у него: -нравственных чувств (совести, долга, веры, ответственности, гражданственности, патриотизма), - нравственного облика (терпения, милосердия, кротости, незлобивости), - нравственной позиции (способности к различению добра и зла, проявлению самоотверженной любви, готовности к преодолению жизненных испытаний), -нравственного поведения (готовности служения людям и Отечеству, проявления рассудительности, послушания, доброй воли). Главная цель нравственного воспитания - формирование человека, способного к принятию ответственных решений, к проявлению нравственного поведения в любой жизненной ситуации, полная реализация своих способностей, возможностей, его самовыражение и самораскрытие. А для того, чтобы это произошло, при организации воспитательного процесса необходимо соблюдать следующие условия: - Взрослые должны быть главными воспитателями и помощниками в развитии личности ребенка. - Ребенка необходимо включать в различные виды деятельности. А педагогу необходимо руководить этой деятельностью, а не подменять ее. Ребенок не сможет постичь нравственные нормы, минуя собственную деятельность, которая направлена на овладение этими нормами. - У ребенка необходимо формировать интересы, направленные на познание окружающего мира и развивать мотивационно-потребностную сферу, то есть формировать социально приемлемые мотивы поведения. Задачи воспитания, которые ставят перед собой педагоги школыинтернат: - коррекция всех компонентов психофизического, интеллектуального, личностного развития проблемного ребенка. - всестороннее развитие учащихся с целью их подготовки к самостоятельной жизни и труду. - формирование умения жить и работать в коллективе. - повышение регулирующей роли интеллекта в поведении учеников в разных ситуациях и в процессе различных видов деятельности. - воспитание у ребенка активности, самостоятельности, умения правильно оценивать окружающее и самих себя, формирование положительных отношений между взрослыми и сверстниками. - формирование у детей честности, правдивости. При этом не стоит забывать, что проблемные дети легко подвергаются внушению и могут повторять неправильные утверждения, что в дальнейшем может привести к нежелательным последствиям. В школе проводится работа по воспитанию у детей чувства дружбы, 196

товарищества, коллективизма, которые легко закрепляются в совместных мероприятиях, играх. Задачи нравственного воспитания подчиняется принципу: чем ярче и композиционно разнообразнее построено диалогическое взаимодействие с учениками, чем существеннее влияние на эмоциональную сторону личности, тем эффективнее результат. Важнейшими требованиями к нравственному просвещению детей, с особыми образовательными потребностями осуществляемому при помощи бесед, разъяснений рассказов, обсуждения прочитанных текстов и т.п., являются: - доступность содержания предлагаемых сведений. Это обеспечивается конкретностью материала, его связью с жизненным опытом детей, использованием примеров, наглядных средств; - увлекательность, эмоциональность содержания и формы работы, использование элементов игры, соревнования; - обеспечение интеллектуальной активности учащихся. - четкость выводов, содержащих рекомендации к социально-нормативному поведению школьников; - систематичность и разнообразие повторения усвоенных норм поведения, в частности следует предлагать учащимся передать содержание нормативной информации другим лицам, разъяснить ее смысл школьникам, использовать ее для контроля и самоконтроля, оценки и самооценки поведения в различных ситуациях и т. п. Сложность процесса воспитания состоит в том, что результат не так ощутим, как в массовой школе. Но наличие у ребенка умственной отсталости не может изменить общей идейной направленности воспитательной работы с ним. Однако особенности развития ребенка не могут не учитываться при решении воспитательных задач. Уровень решения воспитательных задач в коррекционной школе будет иным, более элементарным, чем в массовой школе. В коррекционной школе воспитание рассматривается как целенаправленное развитие каждого растущего человека как личности, обеспечение роста и совершенствования нравственных и творческих сил ребенка. Целенаправленное формирование личности предполагает ее развитие в соответствии с индивидуальными физиологическими и психологическими особенностями. В специальной коррекционной школе личный пример взрослых является одним из наиболее действенных условий формирования поведения, соответствующего моральным нормам.У учеников специальной коррекционной школы необходимо формировать: -Дисциплинированность в труде, поведении, учении. При этом в воспитательной работе должен осуществляться принцип разумного сочетания постоянного упражнения в правильных формах поведения с воспитанием осознанного отношения к требованиям дисциплины. 197

-Правильное отношение к физическому труду, так как трудовая деятельность дает возможность сформировать у детей терпение, настойчивость, самостоятельность. - Навыки культурного поведения в различных ситуациях, общественных местах. - Навыки общения детей со взрослыми и сверстниками. Нравственный выбор ребёнка может быть осуществлён в процессе игры, анализа ситуаций, решения педагогических задач. Разнообразные методов, которые позволяют ненавязчиво и незаметно корректировать поведение ребят, их взаимоотношения в коллективе и в то же время изучать индивидуальные особенности, динамику нравственного развития, с помощью которых происходит формирование у детей нравственных знаний, убеждений. Учащиеся с особыми образовательными потребностями должны быть социально адаптированы в обществе. А поскольку нравственность является нормой поведения и показателем моральной зрелости личности, данный вопрос имеет большую значимость. И чем раньше начнется приобщение ребенка к нравственным ценностям, тем прочнее они укрепятся как черты личности, составляя моральный облик человека. КƏСІПТІК БІЛІМ БЕРУДЕГІ ТƏРБИЕ МЕН БІЛІМ БЕРУДІҢ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЗАМАНАУИ ƏДІСТЕР Дюсенгалиева Арайлым Махмудовна Орал қаласы, Батыс Қазақстан инженерлік-технологиялық колледжі, ПЦК төрағасы Жаратылыстану магистрі, ІІ санатты жалпы техникалық пəндер оқытушысы

Қазақстан Республикасы Тəуелсіздіктің 25 жылында еліміздің экономикалық жəне əлеуметтік дамуымен қатар білім беру жүйесін жаңғырту мақсатында кезең-кезеңімен реформалар жүргізіп келеді. Сол білім беру жүйесіндегі реформаларды жүргізу Егемен Қазақстанның алғашқы құқықтық құжаттарының бірі–Тəуелсіздік Декларациясында бекітілген болатын. Тəуелсіздік алған 25 жыл ішінде қазақстанның білім беру жүйесінің негізін қалаған екі іргелі стратегия қабылданды. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың биылғы «Əлеуметтік- экономикалық жаңғыртуҚазақстан дамуының басым бағыты» атты халққа арнаған кезекті Жолдауында мемлекетіміздің барлық салаларына қатысты мəселелер жан-жақты қамтылып, жүзеге асырылуға тиісті он нақты міндеттерді айқындап берді. Осы жолдаудағы маңызды мəселелердің бірі жетінші бөлімдегі білім беру мен денсаулық сақтау саласы. Дəл қазіргі жаһандану заманында білім беру жүйесін одан əрі дамытуға қатысты мəселелерді Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаев осы жолдауда айқындап берді. Атап айтар болсақ, бұл жолдауда Президенті Н.Ə.Назарбаев былдай деген болатын: «Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. 198

Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы əдістемелер мен технологияларды енгізу.Бүгінде халықаралық стандарттар негізінде Назарбаев университеті мен Зияткерлік мектептер табысты жұмыс істеуде. Кəсіптіктехникалық білім берудің озық мекемелерінің желісі дамып келеді. Олардың тəжірибесін бүкіл қазақстандық білім беру жүйесіне таратып, барлық білім беру мекемелерін солардың деңгейіне тарту қажет. Екіншіден, педагогтар құрамының сапасын арттырудың маңызы зор. Арқаулық педогогтык білім берудің үлгі-қалыптарын, мектептер мен жобалар оқытушыларының біліктілігін арттыруға талаптарды күшейту қажет. Əр өңірде педогогтардың біліктілігін арттыратын интеграцияланған орталықтар жұмыс істеуі тиіс. Үшіншіден, біліктіліуті бекітудің тəуелсіз жүйесін құру қажет. Мемлекет бір мезгілде білім беру қызметтерін көрсетуге əрі олардың сапасына баға беруге тиіс емес.Үкіметке үстіміздегі жылы қанатқақты режімде салалық ассоциациялар арқауында1-2 салаларда тəуелсіз Біліктілікті бектіу орталықтарын құруды тапсырамын»,-деді Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаев [1, 1]. Еліміз дамуының жаңа кезеңі барлық салалардың инновациялықиндустриялық дамуына көшуді қарастыратын жаңа міндеттерді алға қойды. Бұл жаңа талаптарға сəйкес білім беру жүйесінің барабар өзгерістерін талап етті. Осы мақсаттарды іске асыру үшін 2011 жылы Мемлекет басшысы Білім беруді дамытудың жаңа мемлекеттік бағдарламасын бекітті. Бұл стратегиялық құжатта Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының 2011-2020 жылдарға арналған білім беру саласының ұйымдастыру негізі қаланды. Сонымен бірге тиімді адами капиталды құру, инновациялық жобаларды іске асыру үшін жоғары білікті кадрларды тəрбиелеу жəне жаңа технологияларды құруға ерекше назар аударылды.Қазақстан Тəуелсіздігінің мерейтой жылы білім беруді дамытуды іске асырудың алғашқы жылымен тұспа-тұс келуі жай емес. Бұл жыл білім жəне ғылым жүйесіне терең жəне маңызды өзгертулер əкелді деп айтуға болады. Биылғы жылдың басты жетістіктерінің бірі – одан арғы жұмыстың құқықтық негізін қалаған «Білім туралы» жəне «Ғылым туралы» екі Заңның бекітілуі болып табылады [2, 1]. Білім беру үдерісіне оқытудың заманауи əдістемелері мен технологияларын ұдайы енгізіп отыру аталған саланы жаһанданудағы ең басты міндеттердің бірі ретінде алға тартты. Сонымен қатар, педогогикалық құрамның сапа-деңгейін арттыру мəселесі де маңызды шаралар қатарынан орын алды. Биылғы жылдан бастап базалық педогогикалық білім стандарттары мен біліктілікті арттыруға қойылатын талаптарды күшейту бойынша көптеген ұйымдастыру шаралары қолға алынғалы отыр. Сондай-ақ педогогтардың біліктілігін растайтын тəуелсіз мекемелер қызметіне жүгінетін боламыз. Қысқаша айтқанда, кадр сапасын сараптау міндетін сол кадрды даярлаған ЖОО-дан өзге бейтарап мекеме атқарғаны өте дұрыс деп ойлаймын. Елбасы Н.Назарбаев белгілеген Қазақстанның даму стратегиясы еліміздің əлемдік қауымдастықтағы бəсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған. 199

Жалпы алғанда, ұлттық білім беру жүйесінің, оның ішінде жоғары мектептің ілгері дамуы Президент қойған міндеттердің табысты түрде жүзеге асырылып жатқандығының дəлелі болып табылады. 2010 жылы Қазақстанның Болонья декларациясына қосылуы еліміздің тарихындағы маңызды оқиға болып, отандық жоғары оқу орындарын еуропалық білім беру кеңістігінің толық құқылы серіктесі етті. Мұндай серіктестік белгіленген өлшемдерді ұстануға міндеттейді. Аккредиттеу арқылы білім беру қызметінің сапасын қамтамасыз ету осылардың ішіндегі басым бағыт болып табылады. Бүгінгі таңда əлемдік тəжірибе көрсетіп отырғандай, жоғары оқу орны үшін аккредиттеуден өту, оқу орнының жұмыс жасауы мен заңды түрде қызмет етуінің міндетті шарттарының бірі болып отыр. Еуропалық академиялық қауымдастық аккредиттеуді ұйымдастыру мен өткізу мəселесіне өте мұқият қарайды. Себебі, аккредиттеуден өту арқылы жоғары оқу орны өзі тəріздес оқу орындары арасында беделінің жоғары екендігін дəлелдейді жəне бұл оның «сапа белгісі» болып табылады. Жетекші еуропалық елдердің аккредиттеу агенттіктері (олардың ішінде EQAR, ENQA) жүйелерінің салыстырмалы стандарттары білім беру бағдарламаларының жоғары сапасына кепілдік жəне жоғары оқу орнына жұмыс берушілер мен білім беру қауымдастығы ортасында танылуына мүмкіндік береді. Еуропалық жоғары оқу орындарында ұлттық жəне халықаралық аккредиттеуді өткізу тек сапа кепілдігі ұйымдарының еуропалық тізіміндегі арнайы агенттіктерге ғана сеніп тапсырылады. Отандық жоғары мектеп осыған ұқсас жолмен келе жатыр: Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі отандық жоғары оқу орындарына өз қызметін тəуелсіз бағалауды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін аккредиттеу мен саралаудың ұлттық үлгісін құрды. Ал, бұл халықаралық аккредиттеуден өтудің міндетті шарттарының бірі болып табылады. Қазақстандық жоғары оқу орындарының халықаралық тұрғыда танылуға деген ұмтылысы қазіргі кезде қоғамдық-кəсіби аккредиттеуді дамытуға байланысты болуда. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы елімізде тəуелсіз аккредиттеу құрылымын дамыту бойынша шарттарды құруды қарастырады [3, 3]. Президент білім беру жүйесін жаңғырту бағытында алдымызға ұланғайыр міндеттер қойды. Оқыту үдерісіне қазіргі заманғы əдістемелер мен технологияларды енгізу уақыт талабы екенін ұғынатын мезгіл жетті. Сонда ғана қазақстандық білім беру жүйесі одан əрі өркендеп, халықаралық стандарттарға теңесетін болады. Елбасы Қазақстан халқына арнаған Жолдауында оқу үдерісіне осы заманғы əдістеме мен ақпаратты технологияны енгізу қажеттігін атап көрсетті. Бүгінде оқу-əдістемелік базаны кредиттік технологиясыз көзге елестетудің өзі қиын. Оқу үрдісіне оқытудың интерактивті технологиясын енгізу, оның ішінде, бейнеконтентпен қашықтықтан оқыту технологиясын қолдану, инженерлік-техникалық мамандықтар бойынша материалдық-техникалық базаны нығайту, электронды оқу залдарының санын көбейту, ғылыми-зерттеулерді ұйымдастыру кеңінен жалғасып келеді. 200

Қазақстандықтарды жұмыспен қамту деңгейін жоғарылату жоғары білім беру жүйесіндегі жаңашылдықсыз іске аспайтынын қазір екінің бірі түсінеді. Академиялық ұтқырлық орталығы осы мақсатпен құрылған. Ол, екінші жағынан, академиялық ұтқырлық дамуының орталықтандырылған жобасын жүзеге асыру қажеттілігінен туындаған болатын. Қазақстан Республикасының білім беру ісін дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сəйкес Болон декларациясының бір қағидаты осылайша жүзеге асып отыр [4, 2]. Қазіргі таңдағы адамзаттың тіршілігінің негізгі тұғырнамасы – білім болып табылады. Тəуелсіздік алғалы бері жыл сайын жүргізіліп, білім жүйесіне енгізіліп отырған реформалар біздің болашағымызға салынып жатқан даңғыл жол деп айтуымызға болады. Себебі, қай мемлекеттің болсын даму жолы, яғни экономикалық-əлеуметтік жағдайына тікелей апарар жол – сол елдің білімінің дамуы болып табылады. Яғни, болашақта бəсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына ену міндеті бəсекеге қабілетті жас маман мойнына жүктелетін абыройлы да, жауапты міндет болып отыр. Бүгінгі жас ұрпақ–ертеңгі мемлекет тұтқасын ұстаушы білікті маман, ел тағдырын шешуші азамат.Олай болса еліміздің болашағы болып табылатын жас мамандарға білім беретін ЖОО-дың білім жүйесін дамыту заман талабы, — деп айтуымызға болады. Əдебиеттер тізімі: 1.Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «ƏЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҢҒЫРТУ ҚАЗАҚСТАН ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТЫ» атты Қазақстан халқына Жолдауы. e.gov.kz/wps/portal/Content?…/3…/president/.. 2.«Білімді ұрпақ–ұлт болашағы»30.12.2011.i-news.kz/news/2011 /12/30/6223429.html 3. Аккредиттеу – алға басу кепілі Жұма, 27 шілде, 2012 «Егемен Қазақстан» газеті. Сəрсенбі, 5 қыркүйек, 2012. Еркін КӨБЕЕВ, академик Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ ректоры, заң ғылымдарының докторы, профессор. Қарағанды. 4. Білім сапасы – басты ұстаным. «Егемен Қазақстан» газеті. Сəрсенбі, 5 қыркүйек, 2012 Оңдасын ƏШІМОВ, М.Қозыбаев атындағы СҚМУ ректоры, ҰҒА академигі. Солтүстік Қазақстан облысы. ҰРПАҚ ТƏРБИЕСІНДЕГІ РУХАНИ -АДАМГЕРШІЛІК Темирбаева Куралай Хабибуллакызы Орал қаласы №44 мектеп-гимназиясы Жоғары санатты, бастауыш сынып бірлестік жетекшісі

қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық құндылығын жоғалтпаған, бəсекеге түсе алатын биік, өрелі, терең білімді ұрпақ тəрбиелеу. Тəрбие – қоғамдық үздіксіз үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның қарым – қатынасындағы басты жүйе. Оның негізі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның жеке қасиеттерін қалыптастыру. Оқушы бойында саналы тəрбие мен байыпты мінез қалыптастыру, рухани дүниесі бай интеллекті тұлға тəрбиелеу ұстаздың мақсатқа бағытталған іс – əрекетіне байланысты. Тəрбиенің негізгі міндеті—қоғамның қажетті талаптарын əрбір баланың бойында борыш,намыс,ар-ождан,қадір-қасиет сынды биік адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру. Қазіргі таңда елімізде болып жатқан əлеуметтік, экономикалық, саяси, мəдени жаңалықтарға байланысты оқу үрдісін ұлттық сипатта ұйымдастыру – заман талабы. Əр халықтың өзіне тəн дəстүрі, оның білім беру мəдениеті осы оқу—тəрбие үрдісіне тікелей байланысты. Қазақ халқы – өзінің бай тарихи мұрасын, өнері мен тілін, салт–дəстүрін, əдеп–ғұрпын, рухани– адамгершілік тағылымдарын ұрпағына мұра етіп қалдырған. Сондықтан оқу – тəрбие үрдісінде қолданылатын əдіс- тəсілдер,деректер ұлттық психология ерекшіліктерін ескеру қажет. Халқымыздың ғасырлар бойы ұлан- байтақ жерін сыртқы жаулардан қорғауда ерлігімен көріне білген батырлары мен қолбасшыларын, халқының сөзін сөйлеп, ел қамын ойлаған шешен—даналарын мақтан еткен. Отанымызды қорғау, шежіреге толы тарихын білу, тілі мен дəстүрін сақтау, зерттеу – азаматтық борышымыз. Сондықтан бар халық мақсаты өзінің өскелең ұрпағына тəрбие беруде күнделікті тұрмыс кəсібін ұлттық арнада ұйымдастырып, рухани- адамгершілік тағылымымен ұштастыра білген. «Адамгершілік»—адам бойындағы «ізгілік»,«сыйластық», «инабаттылық», «кісілік» сөздерімен мəндес. Халықтық педагогикада адамның жағымды мінез – құлықтарын осы ұғымдардан таратады. Мінез – құлық пен қарым- қатынастағы келесі əрекеттерді атап өтуге болады: адамды сыйлау, ар- ұятын сақтау, мейірімділік таныту, кішіпейілділік көрсету т.б. Рухани–адамгершілік тəрбие – белгілі бір мақсатқа қол жеткізе білетін мақсатты, жүйелі, ұлттық көзқарасты, сенімді, парасатты, мінез- құлықтағы адами тəртіп пен рухани дағдыны қалыптастыратын жалпы азамзаттық тəрбиенің құрамдас бөлігі. Адамгершілік тəрбиенің бүкіл жүйесі гуманистік мазмұнға толы, рухани негізде жеке адамның жан- жақты дамып жетілуіне бағытталған. Адамгершілік тəрбие мəселесі негізінен ұлттық құндылықтарға сүйене отырып, тəрбие берудің əдістемелік жолдарына негізделеді.  Ұлттық дəстүрлер арқылы оқу – тəрбие үрдісінде адамның рухани мəдениетін қалыптастыру.  Ұлттық дəстүрлер арқылы адамның психологиялық ерекшеліктерін зерттеп, дамыту. 202

 Салт – дəстүрлер негізінде, ұлттық психологиялық ерекшеліктерді ескере отырып, рухани – адамгершілік құндылықтарды тəрбиелеу. Бұл мəселеге байланысты елбасымыз Н.Ə.Назарбаев:«… жаңа жағдайларға байланысты бəрімізді алаңдататын мəселе–білімді,кəсіби даярлығы бар адам тəрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық жəне дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани жəне адамгершілік мүмкіндігі мол тұлға қалыптастыру болып табылады», -деп атап көрсетті. Міне,осы тұста қоғамға жан- жақты білімді, жоғарғы мəдениетті, еңбекқор, іскер ізденімпаз,қабілетті,шығармашыл тұлға қажет.Ондай тұлғаны орта жəне жоғарғы оқу орындары тəрбиелейді. Адамгершілікке тəрбиелеудің маңызды педагогикалық шарттары – оқушылардың белсенді өміршіл, саналық көзқарасын, сөз бен істің бірлігін адамгершілік нормаларынан ауытқуларына жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басының қалыптастырушы дамудың аса маңызды бір саласы. Бұл арқылы Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тəрбиелі ұстаз шəкірттерге жан- жақты тəрбиені осы адамгершілік тəрбиесінен бастайды. Себебі бұл оның адамгершілік сезімін, сенімін белгілі бір мақсатқа жетелеу іс –əрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді.Сонда ғана ұстаз шəкірттерінің ізгілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады. Ізгілік отбасынан бастау алады, оған ата- ананың берген тəрбиесі, тұрмысы ықпал етеді. Халықтық мақал «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» адамгершілік тəрбиенің негізгі отбасында қалыптасатынын көрсетуде. Халық, жанұя құндылықтарын ауызша халық шығармашылығы арқылы тапсырады, мысалы, аңыз ертегілерді, ырымдарды, салттарды қолданады, дін арқылы, əртүрлі қоғамдық ұйымдар арқылы т.б. Халық ауыз əдебиеті адамгершілік –эстетикалық тəрбие беруде баланың ой- өрісін дамытады. Олардың тіл байлығы жəне шексіз шешендік мүмкіндіктерін арттырады. Оқушыларды кішіпейілділікке, адамгершілікке тəрбиелеуде қазақ халқының тəлімдік тиімді құралының бірі – ертегі. Оларда халықтың тыныстіршілігі, əдет- ғұрыптарының дəстүрлері, бақыт жолындағы күресі, баланың өзара қарым- қатынастары – өз халқына, Отанға, туған жеріне, оның табиғатына сүйіспеншілігін бейнелеген. Мəселен: «Жақсы сөз – жарым ырыс»,— деп адам қасиетін білдірсе, Ұлық болсаң – кішік бол, — деп кішіпейілділікті, Əдепті бала- арлы бала, Əдепсіз бала – сорлы бала,- деп көрегендікті, Шешеннің тілі ортақ, Шебердің қолы ортақ,-деп адам бойындағы өнер жалпы халықтың қазынасы екендігін уағыздайды. Мақал бойындағы тапқырлық пен өткірлік, дəлдік қазақтың тəлім- тəрбиелік құралы ғана емес–дауға да тоқтам салған қаруы болған.Балалардың мінез-құлқы,бойындағы шынайы қасиеттері туралы берілген жаңылтпаштар, жұмбақтар да баланың зерделеуге қабілетін 203

жетілдіреді. Оқушыларды рухани адамгершілік тəрбиелеу мəселесі əрбір ата- ананың, қоғамның жəне жалпы мемлекеттің алдында тұрған негізгі мəселелердің бірі, себебі қоғамда жас ұрпаққа рухани тəрбие беру мəселесіне қатысты күрделі проблемалар қалыптасты. Қазіргі таңда өскелең ұрпаққа арналған нақты өмірлік бағдарламаның болмауы, қоғамдағы рухани- адамгершілік ахуалдың төмендеуі, балалармен бос уақыттағы мəдени жұмыстарының əлсіздігі,балалардың физикалық дайындығының нашарлауы жəне тағы басқа мəселелер өзекті болып отыр.Білім беру жүйесі тұлғаның рухани дамуына жоғары деңгейде кепіл бола алмайды, өйткені тəрбие–бұл күнделікті өмірдегі адамның əрбір адамға деген құрметі мен сыйластығы негізіндегі басқа адамдарға деген қарым–қатынасын анықтайтын тұлғаның сапасы. Ал тəрбиенің түп қазығы үлгі берер ұстазда, «Ұстазға қарап шəкірт өсер» деп халқымыз ұстазға үлкен жүк артқан.  Бүгінгі күні мұғалімдерге оқушылардың тəрбие жұмысын ұйымдастыруды қатаң талаппен сұрайды. Оған негізінен мынадай үш түрлі басты міндет жүктеледі.  тəрбие жұмысын үйлестіріп отыру;  сыныпта оқушылармен бүкіл тəрбие жұмысын ұйымдастырып, оған бағыт беру;  мектеппен отбасының байланысын жасау; Мұғалім, ұстаздардың жұмысы қиын, жауапты, өте күрделі. Сондықтан балаларға сүйіспеншілікпен қарап, барлық күш-жігерін салмаса, оны талапқа сай орындау қиын. Қазіргі оқушылардың ақыл-ойының дамуын зерттеу т.б. мəліметтерді əр кезде біліп отыру, тестік əдісті қолдану мектептерде орын ала бастады. Мектептің жүрегі мұғалім болса, сыныппен жүргізетін сынып жетекшісі. Сондықтанда өз басым сынып жетекші ретінде оқушының рухани адамгершілігін дамытуға жиі сыныптан тыс шара жəне тəрбие сағаттарын өткізіп тұрамын. Жалпы оқушылар бастуыш сынып болса да, өздерінің ойларын жүйелі етіп өмірмен байланыстырып айтады. Əсіресе тақырыпқа сай мақал-мəтелдер айтып, мағынасын ашып, дəлелдей біледі. Осының дəлелі ретінде өткен аптада өткізген «Адамгершілік тəрбиесі— басты мақсат»,- атты тəрбие сағатымнан жазар болсам, яғни 3 турдан дайындаған тапсырмаларымда І турында бірнеше сұрақтар болған. Сұрақтарым төмендегідей еді, осы сұрақтарға оқушылар өз ойларын жеткізіп, мысал келтіріп жауап бере білді. Ал екінші турда тақырыпқа сай бірнеше мақал-мəтелдерін жатқа айтып, мағынасын ашты. 3 турда сөзжұмбақты қиналмастан шеше білді. 1 тур: Сұрақтар: 1 Жалпы адамгершілік қасиеттерге не жатады? 2 Қазіргі кезде адамның бойынан қандай қасиеттерді көп байқауға болады? 3 Кей адамның жаман əдетке үйір болуының себебі неде деп ойлайсың? 4 Сен өзің жіберген қателегеңді мойындай аласың ба? 204

5 «Адам адамға дос,жолдас жəне бауыр» деген сөздің мағынасында не жатыр? 6 Адам бойындағы ар, намыс, ұят дегенді қалай түсінесің? 7 Адамгершілік асыл қасиеттер жайында қандай мақал-мəтел, нақыл сөздер білесің? 2 тур: Мақал-мəтел (Кім тапқыр) 1. Ашу-дұшпан,ақыл-дос, Ақылына ақыл қос. 2. Əдепті бала- арлы бала, Əдепсіз бала-сорлы бала 3. Адалдық жүрген жерде, Адамдық жүреді 4. Асылдың бірі- Адамгершілік 5. Ала жіпті аттамағанның абыройы биік 6. Адалдық ардың ісі 7. Ақылдың алдыменен жүр Ақымақтың артыменен жүр 8. Өтірік айтып жағынғанша Шынынды айтып жалын 9. Ауыз ашса сыр көрінеді Есік ашса төр көрінеді 10.Ақылы жоқ басқа,адырайған көз бітеді Дуасы жоқ ауызға,судыраған сөз бітеді. 11 «Сөйлесе сөз əдепті» 12 Жақсы жігіт ақылына жеңдіріп іс қылар, жаман жігіт оңай істі күш қылар. 3 тур: Сөзжұмбақ. 1 Ақыл жəне сана, бостандық иесі болып табылатын табиғаттың бір бөлігі (адам). 2 Жеке адам ұғымын білдіретін сөз (индивид). 3 Адамды аңдар қауымынан ажырататын сөз (сана). 4 Адамның өмір сүру ортасы (қоғам). 5 Адам бойындағы жарамсыз қасиеттердің бірі (қатігездік). 6 Ішкі рухани адамгершілік қасиеттердің бірі (сенім). 7 Адамгершілік қағидаларының бірі (шыншылдық). 8 Адам іс- əрекеті қозғаушы күші (қажеттілік). 9 Адам бойындағы асыл қасиет (əділдік). 10 Ең асыл қасиеттердің бірі (ержүректілік). Адамгершілік деген сөздің əрбір əрпінде өзіндік мағына бар екенін өздері осы тəрбие сағатынан толықтай түсіне білді. Ойымды тұжырымдай келе ұрпақ тəрбиесіндегі рухани -адамгершілік пен ұлттық құндылықтарын жалпы адамзаттық қасиеттерін осындай тəрбиелік іс-шаралар арқылы қалыптастырып өмірмен байланыстыртып, дəлелдетіп дамыту біздің тікелей міндетіміз,-деп ойлаймын. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Серікқалиұлы.З.«Дүниетану даналығы» Алматы 1994жыл./224 б.C/ 205

2.Өтешова.Б.«Ұлт ұрпағының дүниетанымын халық тағылымдары арқылы дамыту»-2007 ж. /42-43 бет. 118-бет/. Алматы-/168 бет.C/ 3.Сəрсенова.Ж. Тəңірбергенова.Ғ. «Əлеуметтану»-Алматы 2000.79б 4.С.Ғ.Тəжібаева Мектепте тəрбие жұмысын ұйымдастыру технологиясы. Оқу құралы. Алматы, Білім, 2008 ОРАЛ ӨҢІРІНДЕГІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНІҢ ОҚЫТЫЛУ ТАРИХЫ ЖƏНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ Исатаева Арайлым Қобландықызы Орал газ, мұнай жəне салалық технологиялар колледжінің шет тілі пəнінің оқытушысы. Орал қаласы.

Елбасының Қазақстан халқына 2007 жылғы Жолдауында үш тілдің орны мен мəртебесі анық көрсетіліп, атқарар қызметі айқын бөлінген: «Тілдердің үштұғырлығы» мəдени жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл əлемге халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуы тиіс. Бұлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі– ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі– жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі деп мемлекеттің тілдік саясатының маңыздылығын көрсеткен болатын, яғни Қазақ халқының «Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл» деген мақалы «Үш тұғырлы тіл» саясатын жүргізудің негізі бола алады. Қазақстанның мемлекеттік тілі – қазақ тілін, көршілес ел тілі – орыс тілін жəне БҰҰ-ндағы 6 тілдің бірі–ағылшын тілін де білгеніміз жөн. Сонымен қатар Елбасымыз «Өзге ұлтты кемітіп, өз ұлтыңды асқақтата алмайсың»- деп айтқан болатын. Ағылшын тілі — халықаралық тіл. Əлемдегі ең көп тараған, əрі қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі Ұлыбритания, Америка Құрама Штаттары, Жаңа Зеландия, Аустралия жəне басқа елдерде ана тілі болып есептеледі. Одан басқа көптеген мемлекеттерде ресми тілі болып саналады. Алты құрлыққа кең тараған бұл тілде қазір 400 млн-нан астам адам сөйлейді. Қазақстанда да 20-ғасырдың 50-жылдарынан бастап Абылай хан атындағы Қазақ мемлекеттік халықаралық қатынастар жəне əлем тілдері университетінде, өзге де жоғары жəне орта оқу орындарында Ағылшын тілі оқытылып мамандар дайындалды. Жеке пəн түрінде мектеп бағдарламаларына енгізілді. Жалпы алғанда əлемдегі саяси, экономикалық, спорттық, ғылыми процестердің барлығы ағылшын тілінде жүріп отырады Көп ұзамай, жұмысқа орналасу іс-қағаздарының өзі де ағылшын тілін жетік білмей қаралмайтын жағдайға жетелейді. Біріншіден, жақсы мекемеге жұмысқа орналасу үшін, тілді еркін игеру керек.Себебі, ірі мекемелердегі жұмыс барысында шетелдік кəсіпорындармен сөйлесулер оздырылып, келісімшарттар жүргізіледі. Ал, ол жағдайлар көбіне ағылшын тілінде өтіп жатады. 206

Екіншіден, қазіргі кездегі адамдар көбіне шет елге шығып отырады. Сондықтан сол елдің мəдениетімен, салт-дəстүрімен танысу үшін де ағылшын тілін білген жөн. Үшіншіден, оқу. Шет елдерде оқу көбіне ағылшын тілін білмей жүзеге аспайды. Мыс. Лондонның дипломын алған түлек əлемнің кез-келген жеріне жұмысқа орналаса алады. Төртіншіден, шет елдік автормен жазылған əдеби кітаптардың аударма барысында аудармашымен мағынасы өзгеріп кетуі мүмкін, сол себептен автордың шынайы ойын түйсіну үшін ағылшын тілін білген тиімді. Əлемдегі 10 миллионнан астам кітаптардың 85% ағылшын тілінде жазылады.. Ағылшын тілі - ұлы əдебиет тілі. Бұл тілде əлемге əйгілі Вильям Шекспир,Джонаттан Свифт,Вальтер Скотт сөйлеген.Ал техникалық əдебиеттерді оқу барысында көптеген жаңалықтар ашуға болады, əсіресе, компьютер іліміне қатысты. Сонымен қатар ағылшын тілінен енгізілген бірнеше сөздер де бар жəне оларды біздер күнделікті өмірде қолданып жүрміз.Олар мысалы, «компьютер», «плеер», «гамбургер», тəрізді сөздер қатары. Ағылшын тілі біздерге əлемдік деңгейге шығу үшін үлкен үлесін қоспақ. Осы жағдайлар сонау Ұлы Отан соғысы уақытында елдің шет тілі білімінің əлсіз екенін, аудармашы мамандардың жоқтығын жəне бұрынғы Кеңес Одағында аударма əдістемесі жоқтың қасы екенін көрсетті. Алдымен, сол кеңес дəуіріндегі жоғарыда аталған келеңсіз жағдайлардың білім саласындағы ірі ғылыми орталықтарында өз қажеттіліктерін көрсетті. Нəтижесінде 1962 жылы А.С.Пушкин атындағы Орал педагогикалық институтында ең алғаш рет ағылшын тілінің кафедрасы ашылды. Кафедраны Алматы шет ел тілдері педагогикалық институтын бітірген Стамбекова Галина Ивановна кафедра меңгерушісі қызметіне тағайындалды.. Алғашында кафедра мүшелері болғандар қатарында Л.И.Черкашина, И.Я.Девятова, Д.Ш.Есенгалиева, М.А.Хамитова жəне т.б.қызмет етті. Тілге деген қажеттілік бірте-бірте арта бастады сонымен қатар кафедраның құрамы да арта түсті. Бір жылдан кейін кафедра құрамын елдің жетекші оқу орындарын тəмəмдаған Б.И.Лихобабин, Л.С.Кириллова, М.И.Палатов, Л.А.Копистко, М.В.Чечетко, К.А.Хабибуллина сынды оқытушы-түлектер толықтырды. Ал бес жылдан соң, əсіресе, 1966-1967 оқу жылы кафедра оқытушыларының сандарын А.С.Зыбина, Т.В.Ли, Е.А.Утешева, Т.И.Нурушева, Г.П.Нуралина, Н.П.Невкина, Н.К.Алехина сияқты дарынды түлектер толықтырып қана қоймай, бар өмірлерін шет тілін оқытуға арнаған ұлағатты ұстаздар болатын. Дəл осы аталған оқытушылардың терең еңбегінің арқасында 1972 жылы шет тілдері факультеті негізін қалады. Өздерінің лингвистикалық қабілеттерімен жəне əдістемелік шеберліктерін шыңдай отырып, тілге деген сүйіспеншіліктерімен, театралды қабілеттерімен факультеттің мақтанышы болатын жоғары тəжірибелі педагог кадрларын дайындауда үлкен еңбектерге жетіп отырды. Сол уақыттарда фаультетте ағылшын, неміс, француз жəне испан тілдері 207

оқытылды. Факультеттің деканы болып М.И.Палатов тағайындалды, ол үлкен лингвистикалық ойлау қабілеті бар, сол уақыттың өзінде латын, ағылшын, испан тілдерінен дəріс беріп, қазақ тілін үлкен мəселе қылып қойған ұстаздардың бірі болатын. Шет тілі факультетінің құрамында 3 кафедра болды: ағылшын тілінің фонетикасы мен грамматикасы, ағылшын филологиясы кафедрасы жəне неміс,француз тілдері кафедрасы. Осы кафедраларда өз жетекшілік қызметтерін атқарған меңгерушілер:Л.С.Кириллова,Л.И.Копистко, Е.А.Утешева,Н.А.Кушкенбаев,А.Г.Абуханова,М.К.Бисималиева, Н.П.Невкина, И.М.Минина, Н.Д.Дивина-Осипьян, А.Е.Ниязова 1991 жылы Қазақстан Республикасы өз тəуелсіздігін жариялады. 2002 жылы Қарашығанақ мұнай-газ кен орынымен Каспий құбырөткізгіш консорциуымын байланыстырушы 635 шақырымдық экспорттық құбырөткізгішінің құрылысы аяқталды. 2003 жылды Екінші сатылы Ресми түрде өндіріс объектілерін ашу жылы деп Елбасымыз бекіткен болатын. Осы орайда өңірімізде Степной Леорпард, Жайықмұнай, Қазмұнай сынды мұнай-газ компаниялары қаланып, өз жұмыстарын жүргізе бастады. Қазақстан экономикасының дамуына үлкен үлесін қосып отырған шетелдік компаниялар. Олардың саны 3,5 миллионды құрайды. Осы жағдай 2003 жылы М.Өтемісұлы атындағы БҚМУ-де аударма теориясы жəне практикасы кафедрасының ашылуына бірден-бір себеп болды. 2006 жылдан 2009 жылдары арасында осы кафедраны филология ғылымдарының кандидаты, доцент А.Г.Абуханова қызмет етті. Кафедра Батыс Қазақстан облысы қала берді бар Батыс өңіріне бағалы аудармашы мамандарын дайындап отырды. Қазіргі таңда, аударма теориясы мен практикасы кафедрасы шет тілін оқыту практикасы мен теориясы кафедрасымен біріктірілген. Оны филология ғылымдарының кандидаты, доцент А.Г.Абуханова басқарып келеді Сонымен қатар 1997 жылы Орал педагогикалық яғни қазіргі Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжінде ағылшын тілі кафедрасы тұңғыш рет ашылды.Онда «Негізгі мектепте ағылшын тілін оқыту», «Бастауыш сыныптың ағылшын тілі мұғалімі» жəне «Аудармашы ісі » сынды мамандықтар ашылды. Жоғарыда аталған мамандықтар бойынша сапалы өз ісінің мамандары дайындалып отырды. Сол жылдары кафедра меңгерушісі қызметін Ильина Н.В. атқарды. Сонымен қатар мамандар дайындауда келесі ұстаздар зор еңбектерін сіңірді. Олар: Аманбаева З.Ж., Голоско И.Ф, Урашева М.М, Баймұқанова Б.С., Ильина Н.В.,Утебаева А.Х., Потапичева И.В, Тажен.Г.К.,Утешова Р.К.,Жакупова Г.М., Есенгалиева А.М., Мухитова Н.А. Осы үлкен оқу орындары өз жұмыстарын жалғастырып, ел экономикасының дамуына үлкен үлесін қосып отыр. Бұл оқу орындары мемлекеттік оқу орындары болып табылады. Осыоқу орындарымен қатар жеке ағылышын тілін оқыту курстары да сонау Тəуелсіздігімізбен бірге өз 208

бастауын алады жəне олардың қатары толысып, өз жұмыстарын жүргізуде. Олар: Андас оқу орталығы (1993ж), Business IQ орталығы (2009), Лингво орталығы (2000) жəне т.б. Сонымен қатар, тілді терең оқыту жұмыстарын жүргізіп, болашаққа жол ашып отырған өңіріміздегі Үміт лингвистикалық гимназиясы (2000), жуырда ашылған Назарбаев зияткерлік мектебінің (2012ж) өзі де оған бірден-бір дəлел. Ал өзімнің еңбек жолым жалғасып келетін сан түлектерді ұшырған білім ордасы қазіргі Орал газ, мұнай жəне салалық технологиялар колледжінде, яғни ол уақытта Орал құрылыс техникумында ағылшын тілінен сонау 1980 жылдары дəріс бере бастаған. Дəріс берген оқытушылар: Никифорова, Амелина болатын. 2002 жылы Қарашығанақ мұнай-газ кен орнын игеру мақсатымен колледж Орал газ, мұнай жəне салалық технологиялар колледжі атағына ие болды. Ел экономикасының дамуына өз үлесін қосып отырған өңіріміздегі білім ордасының бірі–Орал газ,мұнай жəне салалық технологиялар колледжі ел экономикасының дамуына аса қажетті мамандар дайындап, Қарашығанақ, Жайықмұнай сияқты ірі-ірі компаниялармен келісім шарт жүргізіп оқушыларды тəжірибеден өткізіп, сапалы мамандар дайындауда. Оқушының өз мамандығымен қатар шет тілі білімінің де маңызы зор. Мектеп базасындағы біліміне қоса, бағдарламада оқушының өз мамандығына қажет мұнай-газ саласындағы техникалық мəтіндер, терминологиялық сөздіктер қарастырылған. Осы орайда мектеп базасынан кейін мамандыққа бет алған оқушыларға ағылшын тілін оқытуға аса үлкен назар аударған жөн. Өзімнің жұмыс тəжірибемде заман талабына сай жаңа технологияларды қолдану ағылшын тілін оқытуда үлкен нəтижелерге алып келеді. Бұл технологияларды қолдану барысында оқушылардың сөздік қорын молайту, сөйлеу тілінің грамматикасын қалыптастыру, дыбыстарды дұрыс айту, диалогтік сөйлеудің қалыптасуы, түсінгенін айта білу, сауатты жазуға дағдыландыру, дүниетанымын, ой-өрісін кеңейту, өмірге деген көзқарасын жан-жақты дамытып, шығармашылық қабілетіне жол ашу сияқты жұмыстарын жеңілдетеді. Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауында ХХІ ғасырда ақпараттық қоғам қажеттілігін қанағаттандыру үшін білім беру саласында төмендегідей міндеттерді шешу керектігін атап көрсетті: Компьютерлік техниканы, интернет, телекоммуникациялық желі, электрондық жəне телекоммуникациялық құралдарды, мультимедиялық электрондық оқулықтарды оқу үрдісіне тиімді пайдалану арқылы білім сапасын көрсету. Сонымен қатар тəуелсіз еліміздің болашағы - жарқын, білімді, парасатты, өз ана тілімен бірге шетел тілі «ағылшын тілінде» еркін сөйлеп, өз елін, халқын, мəдениетін шетелге таныстыра алатын үш тілде еркін сөйлейтін азамат болып шығуы керек деген еді. Қазіргі заман мұғалімі тек өз пəнінің терең білгірі болу емес, тарихитанымдық, педагогикалық-психологиялық сауатты, саяси-экономикалық білімді жəне ақпараттық-коммуникациялық білімді жəне ақпараттықкоммуникациялық технологияны жан-жақты меңгерген ақпараттық құзырлы маман болу керек. Қазіргі заман педагогтарына компьютер жəне 209

мультимедиялық құралдарды қолданудың сабақ өту барысында өте тиімді тəсіл екені белгілі. Бұл құралдың қуаттылығы соншалықты онымен бірге білім жүйесіне жаңа əдістермен бірге əлемдік ойлаудың жаңа идеологиясы (шығармашылығы) енгізілді. Компьютер желісін жəне мультимедиялық электрондық құралдарды шет тілі сабағында тиімді қолдану, нақтылап айтқанда ағылшын тілі сабағында презентацияларды жəне мультимедиялық электрондық құралдарды мектеп қабырғасында жəне білім беру процесінде терең қолдану. Ең тиімді программалардың бірі Microsoft Power Point.Ол мұғалімге қысқа мерзімде өзінің үлкен дидактикалық материалдармен қамтамсыз етіп, компьютерлік білімін даярлауға көмектеседі. Жəне ол оқушылардың түрлі қабілеттерін ашады.Олар:есте сақтау,көру,есту,ойлау,эмоционалды, автоматты жəне т.б. Интерактивті тақтамен презентацияны бірге қолдану оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын ерекше арттырады. Ағылшын тілі сабағында компьютерді,мультимедиялық жəне электрондық оқулықтарды жəне интерактивті тақтаны пайдаланғанда:  лексиканы оқып үйретеді;  сөйлеу ырғағын;  диалог, монолог жəне рөлдік ойындарды;  хат жазуға үйретеді; грамматикалық құрылымдарды түсіндіріп, оқушылардың есінде сақтауға көмектеседі. Жаңа ақпараттық құралдарды ағылшын тілі сабағында қолданғанда күтілетін нəтижелер: -үлгерімі төмен оқушыларға көмектеседі; -оқушыларың сабаққа деген қызығушылығын арттырады; -сабақта пайдаланылатын көрнекіліктердің санын арттырады; -оқушылардың шығармашылығын арттырады; -оқушыларды жеке жұмыс істеуге үйретеді; -грамматикалық құрылымдарды оңай түсінуге көмектеседі; -оқушылардың есте сақтау,есту,көру,сөйлеу,ойлау қабілеттерін дамытады; -пікірталас, талдау, анализ жасау мүмкіндіктерін арттырады; Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, бүгінгі таңда ағылшын тілін пайдалану қажеттілігі туып отырғандығы, онсыз халықаралық қарым-қатынас, жаңа технологияларды меңгеру мүмкін еместігіне көз жеткіздік. Көптілді болу–уақыт талабы. Тіл арқылы өсіп келе жатқан ұрпақты əмбебап, жаһандық құндылықтарға қосу, əлемдік кеңістік пен көршілес мəдениеттер өкілдерімен қарым-қатынас жасап, сөйлесе білу дағдыларын қалыптастыруға болады. Оқу пəндерін екі немесе одан да көп тілдерде аудармасыз оқытуға, жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең жоғары қажеттілік ретіндегі көптілді білім берудің маңызы айқындалды. 210

ПОЛИЛИНГВАЛЬНЫЙ ПОДХОД К ОБУЧЕНИЮ ЯЗЫКУ СРЕДСТВАМИ МЕЖПРЕДМЕТНОЙ ИНТЕГРАЦИИ Ажигулова Майя Салауатовна Старший преподаватель кафедры «Методика преподавания естественно-научных (гуманитарных) дисциплин и инновационных технологий», тренер центра уровневых программ филиала АО НЦПК «Өрлеу» ИПК педагогических работников по Атырауской области, г.Атырау

«... надо подтягивать общеобразовательные школы к уровню преподавания в Назарбаев Интеллектуальных школах. Выпускники школ должны знать казахский, русский и английские языки. Результатом обучения школьников должно стать овладение ими навыками критического мышления, самостоятелного поиска и глубокого анализа и информации» Послание Президента РК Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: единая цель, единые интересы, единое будущее» 17.01.2014 На сегодняшний день внедрение триязычия является важным аспектом осуществления языковой политики нашей страны и в то же время считается основополагающим принципом учебного процесса. Перед нами всеми стоит нелегкая задача по овладению, внедрению и распространению совмещенного триязычия. Ведь данный процесс определяет развитие функциональной грамотности, коммуникативных навыков и способности критически мыслить. Для наиболее оптимального развития нашего общества и государства в стремительном потоке ХХІ века и в целях реализации амбициозных задач, поставленных Президентом страны, требуются люди, умеющие быстро и максимально гибко адаптироваться к изменениям, происходящим в постиндустриальном мире. Обьективной исторической закономерностью в настоящее время является повышение требований к уровню образованности каждого гражданина. Поэтому документы Правительства РК направленные на реформирование системы образования, определяют приоритетные задачи повышения качества обучения и воспитания подрастающего поколения. И среди них особое значение приобретает задача подготовки высококвалифицированных и конкурентоспособных специалистов, способных самостоятельно и творчески реализовать свои профессиональные качества. Решение данной задачи связано с модернизацией учебного процесса, с поиском методов и форм обучения, способствующих повышению качества подготовки специалистов. Одна из актуальнейших задач современного казахстанского образования – формирование полилингвальной личности. Актуальность рассматриваемой проблемы обусловлена триединой языковой политикой нашего государства, необходимостью поэтапной реализации культурного проекта «Триединство языков», совершенствования качества обучения казахскому языку как государственному, русскому языку как языку межнационального общения и 211

английскому языку как языку успешной интеграции в глобальную экономику. И именно поэтому освоение того или иного языка должно строиться с учетом современных мировых тенденций и охватывать различные сферы использования языка, чтобы подготовить учащихся к жизни в условиях мультилингвизма и глоболизации, к диалогу в межкультурной коммуникации. Я не буду говорить вам о функциях обучения английскому языку, но понятие «обучение предметному знанию на иностранном языке» предлагает использование языков в качестве средства овладения учащимися определенными знаниями по предмету. На сегодняшний день внедряется план разработок триязычного образования, методических пособий для учителей по использованию подходов CLIL (интеграция содержания и языка), командного преподавания и языкового погружения.Главный ориентир этой стратегии: развитие казахского языка, поддержка русского и внедрение английского языка. Программа триязычного образования внедряется через непосредственное преподавание казахского, русского и английского языков, а также через обучение по отдельным предметам на трех языках и внеурочную деятельность. Основные и языковые предметы направлены на развитие функциональной грамотности, коммуникативных навыков и способности критически мыслить. Если открыть документ Государственной Программы развития образования на 2010 – 2020 гг. уже тогда данная задача уже тогда была конкретизирована: - «В области подготовки, переподготовки и повышения квалификации педагогических кадров предполагается переподготовка учителейпредметников по сокращенным образовательным программам второй специальности, в том числе по государственному, иностранному и родным языкам». - «Образовательные программы будут ориентированы на подготовку полиязычного учителя, владеющего инновационными педагогическими технологиями, навыками поисковой, исследовательской и творческой деятельности, информационными и дистанционными технологиями». Небольшой процент населения говорят о «бесполезности» мультилингвальной политики. Хотя факт налицо - полиязычие и полилингвальное образование это абсолютная необходимость, это веление времени. Необходимо понять, что полилингвальность как фактор интеграции раскрывает широкие перспективы для поликультурной личности, дает возможность постичь ценностную наполняемость общей картины мира. Знания лингвокультурологии и современного языкознания позволяют человеку обратиться не только к его национальным истокам, но и осознать себя как личность в полиязыковом пространстве. Коммуникативные компетенции обеспечивают мобильность, востребованность временем и обществом. При полилингвальном образовании языки одновременно являются и средством и целью образовательного процесса. Такой подход позволяет 212

воспринимать языки не просто как учебные предметы, а как одно из условий получения непосредственного знания. Модернизация системы образования, которая проводится в нашей стране, связана прежде всего с обновлением содержания, с обеспечением его деятельного, развивающего, культуросообразного характера, с запросами современного рынка труда на профессионально мобильных, коммуникативно компетентных и творчески мыслящих специалистов. Считаю, одной из важных задач любого учебного заведения должно стать приобщение подрастающего поколения к универсальным, глобальным ценностям, формирования у школьников умений общаться и взаимодействовать с представителями соседних культур. Важно в школьном возрасте уже научить детей жить и общаться в поликультурном обществе. Научить умению осознавать принадлежность к собственной национальной культуре, уважать самобытность культуры своего собеседника, т.е. умение участвовать в межкультурном диалоге, которые необходимы для успеха во многих жизненных ситуациях. И именно поэтому освоение того или иного языка должно строиться с учетом современных мировых тенденций и охватывать различные сферы использования языка, чтобы подготовить учащихся к жизни в условиях мультилингвизма и глоболизации, к диалогу в межкультурной коммуникации. Общеизвестно, что незнание языков обречет будущее поколение на потерю конкурентоспособности на рынке труда как за пределами, так и внутри страны, на изоляцию, ограниченную дееспособность, невозможность полноправно участвовать в диалоге культур. По Конституции нашей страны, в отношении использования мировых языков нет никаких ограничении. Образовательная политика в области обучения предметам гуманитарного цикла основывается на признании важности всех языков и создании необходимых условии для развития полиязычия на территории нашего государства. И в связи с этим, одной из современных методик преподавания в последнее время является методика интегрированного обучения. В практике развития образования встал вопрос об интегрированном подходе к преподаванию различных предметов в школе. Межпредметные связи становятся весьма актуальными на современном этапе развития школьного образования, совершенствование которого идёт по пути интеграции знаний. Правильное установление межпредметных связей, умелое их использование весьма важны для формирования гибкости ума учащихся, для активизации процесса обучения и для усиления практической направленности обучения предмету. Идея интеграции стала в последнее время предметом теоретических и практических исследований в связи с начавшимися процессами дифференциации в обучении. Ее нынешний этап характерен разработкой и проведением учителями интегрированных уроков, а также – созданием и совершенствованием интегрированных курсов, в ряде случаев объединяющих многочисленные предметы, изучение которых предусмотрено учебными 213

планами общеобразовательных учреждений. Так,по принципу обновленного содержания среднего образования, учебные программы каждого предмета предусматривают реализацию трехьязычного образования. Вклад каждого предмета в создание полиязычной обучающей среды в совокупности обеспечивает реализацию политики трехьязычного образования. Коммуникативный подход, являясь основой обучения языкам, рассматривается как ведущий принцип развития речевой деятельности учащихся средствами каждого учебного предмета. Сюда входят обмен знаниями и навыками в различных учебных ситуациях, правильное использование системы языковых и речевых норм. Средства реализации межпредметных связей во время учебного процесса могут быть различны: вопросы, наглядные пособия, тексты, проблемные ситуации и познавательные задачи,конференции, «интегрированные» учебные дни, факультативные занятия и олимпиады. Особенно эффективным средством реализации межпредметных связей как я уже говорила выше, является интегрированный урок. Интегрированным уроком называется любой урок со своей структурой, если для его проведения привлекаются знания, умения и результаты анализа изучаемого материала методами других наук, других учебных предметов. Критериями эффективности интегрированных уроков являются: - активизация познавательной творческой деятельности учащихся, развитие познавательного интереса через проблемное обучение; - вовлечение учащихся в самостоятельную практическую деятельность; - развитие исследовательских навыков и умения принимать самостоятельное решение; - формирования у учащихся современных представлений о целостности и развития природы; - формирование системного мышления и глубокое осознанное усвоение понятий. Для эффективного проведения интегрированных уроков необходимы следующие условия: - правильное определение объекта изучения, тщательный отбор содержания урока; -профессиональные качества педагогов, обеспечивающие творческое сотрудничество учителей и учащихся при подготовке урока; - включение самообразования учащихся в учебный процесс; - использование методов проблемного обучения, активизация мыслительной деятельности учащихся на всех этапах урока; - продуманное сочетание индивидуальных и групповых форм работы; -обязательный учет возрастных психологических особенностей обучающихся. Одной из целей при разработке интегрированного урока является показать учащимся непрерывную линию воздействия всех социальных процессов на развитие человечества, на влияние исторических событий. Эта цель - неслучайна, так как все чаще мы, учителя предметники, сталкиваемся с 214

проблемой непонимания и отсутствия целостности восприятия материала. На курсах по Программе повышения квалификации учителей 3 (базового) уровня и по программе обновленного содержания среднего образования, для выявления понимания учителями значения межпредметных связей в учебном процессе, а также оценить опыт их работы по установлению связи между предметами и выявить мнения относительно интегрированного подхода к обучению, предлагаю анкету с последующими вопросами: 1.Каково на Ваш взгляд значение межпредметных связей в учебном процессе? 2.Устанавливаете ли Вы межпредметные связи во время учебного процесса? Анализ материалов анкет обычно показывает, что от 96% до 98,6% учителей осознают необходимость использования межпредметных связей в процессе обучения. Ими приводятся следующие аргументы: - возможность изучения материала по разным предметам как единого целого; -широкая возможность для развития речи учащихся и расширения кругозора; - развивается умственная деятельность; - вызывают потребность в развитий умений учащихся обобщать знания из разных предметов, в единичном–видеть общее и с позиций общего оценивать особенное; - формируются нравственные качества. Данные ответы свидетельствуют о понимании учителями позитивной роли межпредметных связей в решении задач образования, развития и воспитания учащихся. Преобладающее большинство опрошенных решают проблему межпредметных связей на уровне только двух учебных дисциплин. Так, учителями объединяются казахский язык и казахская литература, русская литература и русский язык, изобразительное искусство и музыка, география и история и т.д. Никто из учителей не указал на установление связей между более, чем двумя предметами. Уверена, что введение интеграции предметов в систему образования позволит решить задачи, поставленные в настоящее время перед школой и обществом в целом. Результаты интегрированного обучения проявляются в развитии творческого мышления обучающихся. Оно способствует не только интенсификации, систематизации, оптимизации учебно-познавательной деятельности,но и овладению культурой: языковой, этической, исторической, философской. А тип культуры определяет тип сознания человека, и поэтому интеграция чрезвычайно актуальна и необходима в современной школе. Все вышесказанное дает основание полагать, что содержание поликультурного образования многоаспектно и отличается высокой степенью междисциплинарности, что позволяет расследовать проблемы поликультурного образования в составе учебных дисциплин гуманитарного, естественнонаучного, художественно-эстетического циклов. Ведь в основе термина «поликультурность» лежит вполне определенный педагогический замысел, раскрывающий идею воспитания поколений на фоне создания общей картины развития человека в изменяющемся мире. Смысловое содержание термина «поликультурность», оказавшегося по 215

содержанию в тесной связи с термином «личность», определяется тем, что оно тяготеет к понятию «общечеловеческое», к которому личность стремится всегда.Термин «поликультурность» уже сам по себе располагает с одной стороны к интеграции исследовательских аспектов при его изучении, с другой–создает представление об уровне культурности в системе личностных качеств, о степени готовности идентифицировать себя с другими культурными стереотипами. Ссылка: 1.https://strategy2050.kz/ru/news – 29. 11. 2016 г. 2.Послание Лидера Нации народу Казахстана «Казахстанский путь-2050

ҰЛТЖАНДЫЛЫҚҚА ТƏРБИЕЛЕУДЕ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ МƏНІ Кульниязова Айжан Сисенқызы «Деңгейлік бағдарламалар орталығы» «Өзін-өзі тану» пəні бойынша тренер». «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ «Қазақ баласын ұлтжандылық, отаншылдық

сезімде тəрбиелеу, білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен, жоғары оқу орнына дейінгі барлық ұйымдардың міндеті. ХХІ ғасырда өз ұлтын сүйген,бірлікте болған халық қана тұтастығын сақтап қалады» Н.Ə.Назарбаев Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында “Білім беру жүйесінің міндеттері: …азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рəміздерді құрметтеуге, халық дəстүрлерін қастерлеуге тəрбиелеу”десе,ал орта білімді дамыту тұжырымдамасында“…тəрбиелік жұмыстарды қазақстандық патриотизм, азаматтық, ізгілікті интернационализм негізінде құру”–керек екендігі көрсетілген [1]. Еліміздің ұлттық білім беру жүйесінде «Қазақстандық патриотизм» ұғымы қолданылып келеді. «Қазақстандық патриотизм» арқылы Отан, туған жер, ел, атамекен, мемлекет, туған өлке, халқы туралы түсініктер оқу – тəрбие үрдісінде, сабақтан тыс іс – шараларда Отансүйгіштік сезімді дамыту, ұлттық салт–дəстүрді сақтау, мемлекеттік рəміздерді құрметтеу, ана тілін қадірлеу сияқты сезімдерді оқушылар бойында қалыптастыру жүзеге асырылады. Қазақстандық патриотизм–көп ұлтты Қазақстан халқының өзін-өзі тануының күрделі жолы. Өзін- өзі тану - өзіндік өсу мен өзіндік даму процесі арқылы жалпы адамзаттық құндылықтарды меңгеруге, бағалауға алып 216

келеді.Ең бастысы–жас ұрпақтың бойында Отанға, туған еліне деген сүйіспеншілік сезімін қалыптастыру.[1] Қазақ халқының өзіндік таным ілімі біршама жоғары дəрежеде дамыған деп есептеймін. Сонау ерете заманнан келе жатқан , аттары аңызға айналған Қожа Ахмет Яссауй, Асан қайғы, Қорқыт ата , Абай , Шəкəрім , Бауыржан Момышұлы, Жұбан Молдағалиев сияқты тарихи тұлғалардың өзін тану бағытындағы еңбектерін айта кеткім келеді. Ғылым, білім үйренумен қатар, елдің елдігін сақтау мақсатында ақыл парасатқа жүгінген биік адамгершілік аясында есею үшін жалпы қауымға бірлік,сонымен бірге жеке адамдар жүрегінде ізгілік,адалдық, қайырымдылық,ар,əділет деген түсініктерді мəпелеп өсіру керек деген бабамыз. [5] Халық батыры Бауыржан Момышұлы былай деген екен:«Біздің тарихымыз батырға бай тарих, халқымыз батырлықты биік дəріптеп, азаматтықпен кісіліктің символы, үлгісі санаған. Батырлық деген, ерлік деген ұрпақтан ата дəстүр болып қала бермек. Өткенін білмеген, тəлім-тəрбие, ғибрат алмаған халықтың ұрпағы-тұл, келешегі-тұрлаусыз. Біздің қазақ халқы - батыр халық». Олай болса,Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың тыныштығын алатын лаңкестермен қарсы ұйымшылдықпен күрес, мемлекеттерге қауіп төндіретін кез келген сыртық жəне ішкі күштерге қарсы тұрудың өзі жастарды отаншылдық рухта тəрбиелеу міндетін жүктейді. Патриоттық тəрбие мəселесі адамзат тарихының өн бойындағы ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат болғандықтан, оқушылардың бойындағы Отанға деген сүйіспеншілігі мен патриоттық санасын дарытуда халқымыздың біртуар ұлы, даңқты қолбасшы, Қазақстанның Халық Қаһарманы, жазушы Бауыржан Момышұлының кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырған өсиеттері мен ерлікке толы шығармаларының орны ерекше. Жоғарыда айтып өткеніміздей ұрпағын өз халқының патриоты етіп тəрбиелеу–қай халықтың болмысын тəрбиелеу жүйесінің негізгі талаптарының бірі. Отаншылдық сезім – адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық,саяси - əлеуметтік құбылыс. Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен мəдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады. Осыған орай ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаев патриотизмді "Əр этностың ұлттық сезімін сыйлап, бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау"- деп белгілеген. Қазақ халқы «Отан» деген ұғымды бала бойына ерте бастан сіңіруге тырысқан. Сондықтан да соншама кең далада өмір сүрсе де, атабабаларымыз үшін атамекен ұғымы-əрдайым қастерлі де қасиетті ұғым. Отан – патриоттық сезімнің қайнар көзі. Жас ұрпақты патриотизмге тəрбиелеуде мемлекеттік рəміздеріміздің 217

орны ерекше. Патриоттық тəрбие - Отан, туған жер, атамекен, туған ел деген адам санасында мəңгі өшпейтін ұғым. Отансүйгіштік пен ұлтжандылық - егіз ұғым. «Патриотизм» ұғымының қазақшасы–отансүйгіштік, гректің «патриотес» – отандас деген сөзінен алынған. Ұлтжандылық - жаңа қоғамдық қарым - қатынастың нəтижесінде туған тарихи саты. Қазіргі таңда елімізде бұл екі ұғым жаңа мағынада айтылып келеді. Патриотизмді Қазақстандық патриотизм немесе Отансүйгіштік деп атайды. Оның мақсаты - Қазақстанды Отаным деп білетін əрбір азамат тек осы Қазақстанды сүйіп, соның азаматы болу, Қазақстанды қорғау, Қазақстанның дамуына өз үлесін қосу. Өскелең ұрпақты, жастарды, болашақ мамандарды кез-келген жағдайда ерлік, отаншылдық істерге баруы үшін, оған алдымен рухани жағынан дайын болуы керек. Отаншылдыққа тəрбиелеу ұлттық ерлік дəстүрлерге сүйене отырып, жастардың ішкі жан дүниесі - ой-санасы мен сезімін дамытып, қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл ретте Елбасымыз Н.Назарбаевтың «Қазақтың ұлттық сана сезімін дамыту, «қазақ» деп аталатын таңғажайып, əрі бай тарихи жəне мəдени байтаққа өз қатысының барын сезіну» - дегенді, біздің ұстанып отырған пікірлерімізді қуаттай түседі. Жастардың патриоттық іс-əрекетін ұйымдастыру жəне өзін-өзі тəрбиелеуін, не істесе де Отаны, ұлты, халқының мүддесін көздеу деп санаймыз. Өз мүддесін көздеп орындаған жұмыстарының саналы болуының өзін Отанға қосқан үлес ретінде қарастырудың да маңызы зор. Осыны əркімнің санасына сіңірген күнде ғана біз нағыз патриоттар тəрбиелей аламыз. Патриоттық сана ұлттық жəне жалпы адамзаттың мүдделер тұрғысынан қарастырғанда Отанға деген көзқарас құндылықтарының жиынтығы болып табылады. Патриотизм дегеніміз–Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман– саулығының қоғамдық–мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз – жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген ұғымды жеке адаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен жəне болашағымен қарымқатынасты білдіреді. Ерлік дегеніміз–табиғат сыйы емес, ең алдымен, өзінің ар-намысын жəне адамзаттың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін – азаматтық парызын орындау үшін, осындай адамгершілік теңдікті өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым өмірінің игілігіне ғана емес, оның қауіп қатерін де бөлісіп, жауды барынша жою, жанға – жанмен, қанға - қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды жəне отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіпқатерге бас тігу. Батылдық – қимыл, əрекет есебін тəуекелдеумен үйлестіре алушылық. 218

Табандылық – батырлардың қалқаны. Өжеттілік, қайсарлық – адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың өзінде абыроймен өлімге бас тігуге тəуекел етушілік, игілікті құлшыныс. Бауыржан Момышұлының өзі де ұлтжанды азамат екенін артында қалдырған қанатты сөздерінен көрініс табады. «Өзінің ұлтын сыйламаған, ұлтын мақтаныш тұта алмайды, ол сөз жоқ арамза, тексіз əрі қаңғыбас», «Тəртіпсіз ел болмайды, тəртіпке бағынған құл болмайды» [2] Бауыржан Момышұлы туралы айтылған ойлар мен пікірлер оның батырлығын, ерлігін суреттейді. Кез келген адам батыр болмайды. Батыр бойында қайрат, күш-жігер, қайсарлық молынан көрінеді. Тəрбие үдерісінде жазушы, ержүрек қолбасшы Бауыржан Момышұлы шығармаларын пайдалану - патриоттық тəрбие берудің қайнар көзі. Білім берудің сапасы жастарымыздың Отан алдындағы азаматтың парызын сезінуімен, өзіндік көзқарасымен, халықтық бағытына рухани жəне материалдық құнды қазынаны сақтап қалуға ұмтылуымен де өлшенуі тиіс. Бүгінгі Қазақстан жағдайындағы ұлттық патриотизмнің басты көрінісі қазақтың ана тілінде сөйлеуі, ас ұрпаққа ұлттық тəрбие беруі, ұлттық мінез бен болмыс қалыптастыру, ізеттілік, құрметтеу, қайырымдылық, мейірімділік сынды сезімдерін дамытуы. Отанға деген сүйіспеншілік, туған жерге құрмет, патриотизм - тұлғаның дамуындағы ең жоғарғы деңгейді сипаттайтын аса маңызды рухани игіліктердің бірі. Ол адамның Отан игілігі үшін қызмет етуінен, қажет болса, сол мақсат жолында ғұмырын құрбандыкка шалуға дейін баруынан көрінеді. Біз баршаға мүмкіндік беретін қоғам: əрбір адамның жеке басы мен бостандығын құрметтейтін, өзіне-өзі қызмет етуге жағдайы жоқ жандарды қамқорлыққа бөлейтін, қандай еңбекті болса да қадірлейтін, ана мен баланы қорғайтын, зейнеткерлерге қамқор болатын, ардагерлер мен отан қорғаушыларды ардақ тұтатын қоғам құруды аяқтауға тиіспіз. Бұл Қазақстанның шынайы патриоттарының басты ісі. Сондай-ақ «Қазақстандық патриотизмді» еліміздің əрбір азаматының санасына сіңіру - кезек күттірмейтін мəселе. Ұлтына, нəсіліне, сенімі мен нанымына, саяси көзқарасы мен ұстанған бағыт-бағдарына, т.б. ерекшеліктеріне қарамастан, Республикамыздың əрбір азаматы өзі өмір сүріп, ауасын жұтып, игілігін пайдаланып отырған мемлекетін «Туған елім, Отаным» деп тануы қажет. Мемлекетке есімін беріп отырған ұлттың салт-дəстүріне құрметпен қарау, оның тілі мен дінін сыйлау, заңдарына бағыну, рəміздерін ардақтап, жетістіктеріне шаттану - қоғамның əрбір мүшесінің басты міндеті. Мектеп оқушыларын патриотизмге тəрбиелеудің өткені мен дəл бүгінгі таңдағы жай-күйін зерттеу барысында оның əдісі, тəсілі мен формаларының сан алуан болғанына жəне оларды бүгінгі күн жағдайына бейімдеп қолданудың мүмкіндігі мол екеніне көзіміз жетті. Ұғым дегеніміз- заттар мен құбылыстардың жалпы айырмашылықтарының белгілі бір жиынтығы негізінді ой жүргізу.Ұғымдар негізінді пікір, ой тұжырымдар қалыптасып, ой қортындылар мен пайымдаулар жасалады. Отан, туған жер, ел, атамекен, 219

мемлекет, туған өлке, туған халық туралы нақты түсініктер берудің тиімділігі арта түспек. Ал түсінік дегеніміз – бір нəрсенің мағынасы мен мəнін ұғыну. Туған халқымыздың өткен тарихына көз жіберсек, отансүйгіштіктің керемет үлгілерін көреміз. Бүгінгі күні егеменді ел болып, қазақ деген ұлт болып отырумыздың өзі ата-бабаларымыздың теңдесі жоқ ерлігінің арқасы. Патриоттық сезімнің қайнар көзі– Отан. Ал оның мазмұны туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дəстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар–жалпы ұлттық құндылықтармен толықтырлады. Оқушы көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы патриотизмге тəрбиелеудің арқауы. Туған жерді, елді қорғауға айбынды халық перзенттері-Төле би, Қазыбек би, Əйтеке би, Абылай хан, Бөгенбай, Наурызбай, Есет, Қабанбай, Жəнібек,Олжабай, Райымбек, т.б. шықты.Қазақтардың патриотизмін Қазыбек би былай деп сипаттаған:« Біз – қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз. Достығымызды сақтай білген елміз: дəм-тұзды ақтай білген елміз, асқақтаған хан болса, ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды! Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз... Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз, танысуға көнбесең шабысқалы келгенбіз.Сен қабылан болсаң, мен- арыстан, алысқалы келгенбіз. Жаңа үйреткен жас тұлпар–жарысқалы келгенбіз,тұтқыр сары желіммен, жабысқалы келгенбіз. Берсең жөндеп бітіміңді айт,не тұрысатын жерін айт» [3] Қоғам қайраткері, ғалым Қ. Жарықбаевтың « Отансүйгіштік – кісінің бойындағы күш–қуатын, білімі мен тəрбиесін, халық мүддесін оның игілігіне, яғни, адамның кір жуыпкіндік кескен жеріне білдіретін перзенттік борышы, оның кісілігін танытатын ерекше асқақ сезім» дегені мəлім. Патриоттық тəрбие–өлшемдер ретінде таңдап алынған, бірнеше бөліктерден тұратын сабақтас сапа. Оған мыналар жатады: 1.Өзін өз мемлекетінің азаматы ретінде санау. 2. Мемлекеттік рəміздер мен дəстүрлерді қастерлеу. 3. Қазақ халқының тарихын бағалайтын көзқарас. Бүгінгі Қазақстан жағдайындағы ұлттық патриотизмның басты көрінісі – қазақтың ана тілінде сөйлеуі, балаларына ұлттық тəрбие беруі, ұлттық мінез, жүріс-тұрыс қалыптастыру, ізет, құрмет, қайырым, мейірім, тағы басқа сезімдерін дамытуы.Патриоттық тəрбие беруде оқытудың əдістерінің түрлері сан алуан. Оқыту əдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып табылады. [4] Жеке тұлғаны қалыптастыру үстінде оқушы қабілетін зерттеудің тиімділігін де пайдаланған абзал. Нысаналы мақсатымыз – ақыл-ойын, сезімін, білімін, құзіреттілігін еркін үйлесілімділікте ұстай білетін, өнегелі мінез қалыптастырып, адамгершілік қағидаларды менгерген тұлға тəрбиелеу. Бұл ретте білім мен тəрбиені ұштастыра отырып оқушылардың бойында өзіне сын 220

тұрғысында қарау түсінігін қалыптастыруға күш салуымыз қажет. Ол үшін əңгіме, пікірталас жəне басқа да əдіс-тəсілдерді, сондай-ақ рөлдік, іскерлік ойындарды енгізіп отырған жөн. Баланың əрбір даму кезеңінде жетекші іс-əрекеті болады, мұндай ісəрекет өзінің мақсаттары,мотивтері жəне орындалу тəсілдерімен сипатталады. Патриоттық іс - əрекет - тұлғаның мұқтаждарын қанағаттандыру мен таным немесе психикалық үрдістерін қалыптастыруға бағытталған іс-əрекет. «Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол - Тəуелсіз Қазақстан. Біз туған мемлекетіміздің тəуелсіздігін баянды етуге, қуатын арттыруға, оның игілігіне, халықаралық қоғамдастықта абройының өсуіне адал қызмет етуге парыздармыз. Ол үшін əрбір азамат еліміздің тұтастығын, жеріміздің бүтіндігін, халықтарымыздың жарастығын аман сақтай білу қаншалықты үлкен тарихи жауапкершілік екенін жан – тəнімен сезінуі керек» - деген Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың сөзі партриоттық ұғымның, ел мен жердің бүтіндігін сақтау, халықтар достығы мен бірлігі екенін нақтылай түседі. Жас ұрпақтың бойында ұлттық патриотизм сезімін қалыптастыру үшін əр ұлттар мен ұлыстар тек өз мəдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз, сонымен қатар олар бір-бірін танып біліп, құрметтеуі тиіс. Мектеп оқушылары қазақ халқының тарихы мен мəдениетін, өз болмысында еш бұрмалаусыз танып білуі шарт. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы 2. Б.Момышұлы. Шығармалар жинағы. Алматы, 2000 ж. 3. «Қазақстан мектебі» журналы. №10, 2001 ж. 4. «Қазақстан мектебі» журналы. №1, 2006 ж. 5. «Өзін-өзі тану» республикалық ғылыми-əдістемелік журналы БІЛІМ БЕРУДІҢ ЕКІ АСПЕКТІСІНІҢ ҮЙЛЕСІМДІ ДАМУЫ – ЖАРҚЫН КЕЛЕШЕК НЕГІЗІ Аязбаева Назерке Ғалымжанқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ «Тұлғаны тəрбиелеу жəне əлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан үшін ең негізгі басымдықтың бірі - білім. Білім - ғылымның іргетасы жəне мемлекет дамуының алтын арқауы екеніне ешкім де күмəн келтірмейді. Бүгінгі білім алушы балалар уақыт өте келе елдің жəне жаңа заман тағдырының жасампаздары болатынын нық сеніммен айтуға болады. Бірақ, осы тұста «жауабы тек біреу ғана болатын сұрақтай» сұрақтар туындайды. Олар қандай білім? Сол білімді алып ұшқан жасөспірім қандай болмақ?... Білім тек адамның өмір сүруі үшін ғана емес, ол тіршілік үшін, өмірді толық, мəнді жəне терең түсініп сүру үшін қажет. Өмірді білім арқылы толық, мəнді, мағыналы етуге бола ма? Болады. Жолы – жеткіншектерге тұтастай 221

білім беру. Тұтастай білім беру – білім берудің екі аспектісі: интеллектуалды білім (сыртқы білім, ақыл үшін) жəне рухани-адамгершілік білімнің (ішкі білім, жүрек үшін) əдемі бір үйлесімде бірге жүзеге асырылуы. Интеллектуалды білім керек оқушының ақылы үшін, ал сол білімді өмірде тиімді қолдана білуде жүрек үшін де керек білім қажет. Д.И.Менделеев: «Ізгілігі жоқ адамға берілген білім – ақымақтың қолына ұстатқан қылышпен тең» дегендей, адамның екі-үш дипломы бар, интеллектуалды білімі жоғары, бірақ ол рухани-адамгершілік білімнен алыста болса, оның алған білімі де, өмірі де толыққанды мəнді де, сəнді де болмас. Адамның өмірінде интеллектуалды білімнің алатын орны бар, бірақ, өкінішке орай, бұл білім жоғары əлеуметтік мəртебеге жəне материалдық құндылықтарға қол жеткізуге бағыттайды, алайда жақсы табыс пен жетістікке қалай қол жеткізуге болады, бұл білім бізге шынайы, мəңгі бақыт əкеле ме немесе уақытша ма, адамның шынайы, басты бақыты туралы ойланып, толғануға жеткілікті дəрежеде үйретпейді. Зияткерлік білімді барынша меңгеріп, алайда руханият, өмірдің мəні, құндылықтар, сүйіспеншілік пен мейірімділік, шынайылық, адалдық, қайырымдылық жайлы ойланбаған адам өзін бақытты сезіне алмайды. Қазіргі таңда жеке материалдық əл-ауқатқа, интеллектуалдық дамуға жəне жоғары əлеуметтік мəртебеге талпыну бағытында шынайы болмысынан тайып, мəңгілік құндылықтарға емес, уақытша құндылықтарға бағдарланып, ақиқатын ұмытып жүрген рух иелері айқын байқалады. Бұл – руханилықтың ұмыт болып бара жатырғандығының көрінісі. Осы заманның жаһандық мəселелері – экономикалық, саяси немесе ғылыми мəселелер емес, ең алдымен рухани-адамгершілік мəселелері. Бұл мəселелердің шешімі адамзаттың ішкі жан дүниесіндегі өзгерісте, адамдардың материалдық игіліктен, рухани-адамгершілік құндылықтарға қайта бағдарлану, рухани өзін-өзі кемелдендіруге қайта бағдарлау болып табылады. Бұл жағдайлардың негізінде қазіргі таңда білім берудің мақсаты мен басым бағыттарына ерекше назар аудару қажеттілігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Осы тұста біз интеллектуалды біліммен қатар руханиадамгершілік білімнің өзара əдемі үйлесімінің маңыздылығын, орнын анық байқауға болады. Білім беру үдерісінде бала тұлғасының физикалық жəне интеллектуалдық аспектілерін дамытып қана қоймай, баланың жоғары руханиадамгершілік табиғатын ашу керек. Рухани-адамгершілік білімнің маңыздылығы жайында ұлы қазақ классиктері де айтқан болатын. Шəкəрім Құдайбердіұлы ғалымдардарға «Адамды тəрбиелеу үдерісіне Ар-ұждан ілімін енгізу қажет. Бұл туралы ғалымдар ойлануы тиіс. Олар бұл ілімді баршаға міндетті пəн ретінде əзірлеулері керек» деп, оның барлық білім беру ұйымдарына міндетті пəн ретінде енгізу жөнінде айтқан екен. Қазақстанның барлық жалпы білім беру ұйымдарында көп ғасырлық халық педагогикасына жəне балаларды мəңгілік жалпыадамзаттық құндылықтарға оқытуға негізделген «Өзін-өзі тану» пəні сабағы өткізілуде. Ол – ар-ұждан сабағы болып табылады. «Өзін-өзі тану» пəні адамға шынайы 222

бақытқа, өзін-өзі тану мен ішкі тыныштыққа жетуге мүмкіндік береді, мінездің кемелденуін жəне тұтас үйлесімді тұлғаның дамуын қамтамасыз етеді. Балалар мен жастарға рухани-адамгершілік білім беру қоғамда жоғары рухани-игіліктерді нығайтудың, кемел мінез бен адамгершілік қасиеттері жарқыраған азаматтарды тəрбиелеудің тірегі болуды мақсат тұтады. Балалар мен жеткіншектерден бөлек, ересек, саналы, білім беру ұйымдарының пəн мұғалімдеріне арналған қысқа мерзімді біліктілікті арттыру курстарында да рухани-адамгершілік білім туралы дəрістер міндетті дəріс ретінде де оқытылып, рухани-адамгершілік білім мен тəрбие беру бағытындағы көптеген шаралардың ұйымдастырылып, жүзеге асырылу үдерістері қуантады. Себебі, балалар айтқанды емес, көргенді қайталайды, жасайды. Дəлірек айтқанда, рухани-адамгершілік білім беру үдерісі мұғалімнің де ойы, сөзі жəне ісі бірлікте болғанда ғана табысты, нəтижелі болады. Ұстаздың ойы мен сөзі жəне жасаған істері біріне-бірі қарама-қарсы болатын болса, оның басқа əрекеттерінен нəтиже шықпайды. Егер мұғалімнің рухани-адамгершілік жəне интеллектуалды білімі бар, өз ісіне жан-тəнімен беріліп, таза болса, мыңдаған бала бойынан мəңгілік жалпыадамзаттық құндылықтарды жарыққа шығарып, адамгершілік қасиеттерді дамытып, ұлтымыз қайырымды мінез-құлыққа ие білімді мыңдаған ұл-қыздарға кенеледі. «Өзін-өзі тану» пəнін білім беру ұйымдарының тұтастай педагогикалық үдерісіне интеграциялау арқылы да балалардың, педагогтердің жəне ата-аналардың да өмірін құндылықтармен байытуға, жоғары ішкі мағынамен толықтыруға мүмкіндік береді. «Үдеріс нəтижеден де маңызды» деген Лао-Цзының (б.д.д. VII-VI ғ.ғ.) айтқан сөзін басшылыққа ала отырып, қорытынды жасауға болады. Көпшілік жұрт нəтижеге ұмтылады, алайда нəтиженің қандай болуы үдерістің қалай жүзеге асырылуына байланысты. Біз бүкіл адамзат қауымы білім мен өмірді əдемі бір үйлесімге біріктіру мақсатында ұйымдастырылып жүзеге асырылып жатырған жұмыстарды, яғни оқушыларға рухани-адамгершілік білім мен интеллектуалды білімдерді құстың қос қанатындай қатар бірге оқу пəндері рухани-адамгершілік біліммен интеграцияланған үдеріс əрі қарай терең оқытылып, жүзеге асырылып, сол үдеріске бірінші кезекте мəн беріп, соның маңыздылығын жете түсінсек – жарқын келешек болары сөзсіз. Пайдаланылған əдебиет: 1.Р.А.Мұқажанова, Г.А.Омарова, Р.Мұратханова «Тренерге арналған нұсқаулық». Үшінші (базалық) деңгей, Алматы: «Бөбек» ҰҒПББСО, 2015 ж.

ФОРМИРОВАНИЕ УМЕНИЙ И НАВЫКОВ ОБЩЕНИЯ У УЧАЩИХСЯ ВСПОМОГАТЕЛЬНОЙ ШКОЛЫ Шеина Елена Ивановна учитель – дефектолог первой категории, КГУ «Вспомогательная школа-интернат»УО ВКО город Семей 223

Одной из задач вспомогательной школы является социальная адаптация школьников с нарушением интеллектуального развития, под которой понимается включение детей в общественную и трудовую жизнь на производстве и их устройство в быту. Это требует наличия у учащихся определенных социальных качеств: коллективизма, умения общаться со своими сверстниками, с взрослыми. Вместе с тем недостаточную социальную подготовку школьников с нарушением интеллектуального развития зачастую называют в качестве одной из основных причин затруднений, испытываемых ими в самостоятельной жизни. Об уровне социальной адаптации школьника дают представление его рабочая квалификация, характер взаимоотношений с коллективом, с товарищами, отношение к труду, определенное развитие культурных интересов и потребностей. В связи со сказанным нам представляется важным формирование у школьников с нарушением интеллектуального развития, такого вида социально-бытовых умений и навыков, каким является деловое общение. Деловое общение способствует расширению и углублению знаний учащихся об окружающем мире,развитию у них анализирующей деятельности, развитию речи, в целом — повышению самостоятельности детей. Школьники с нарушением интеллектуального развития испытывают затруднения при общении с окружающими. У них недостаточно развита инициатива в общении. Они легче вступают в контакт со знакомым человеком, с большим трудом — с незнакомым. Но и в том и в другом случае школьники испытывают смущение, страх, что в непривычной обстановке может привести к прекращению общения. Кроме того, дети обнаруживают недостаточно развитое умение анализировать полученную информацию и применять полученные знания на практике.Очевидно,есть необходимость проводить специальную коррекционную работу по закреплению, совершенствованию знаний и формированию умений делового общения, включив ее в систему занятий, проводимых во внеурочное время в воспитательной группе. Одним из приемов, способствующих формированию умений делового общения, является проведение экскурсий с включением заданий практического характера, при выполнении которых учащиеся вступают в разнообразные отношения с окружающими людьми, получают от них необходимые сведения и затем используют их на практике. При такой организации экскурсий дети не только знакомятся с назначением отдельных служб, учреждений и организаций, но также учатся применять полученные знания на практике, упражняются в общении с окружающими на деловой почве. Мы разработали для учащихся старших классов вспомогательной школы содержание ряда проводимых во внеурочное время экскурсий, включающих задания практического характера. При этом мы учитывали степень самостоятельности, которую дети могут 224

проявить в приобретении знаний; круг лиц, от которых они должны получать необходимую информацию, мы постепенно расширяли. Обучение школьников строилось примерно по такому плану: 1.Общение со знакомыми людьми: 1 ) при организации режимных моментов; 2) на специально организованных занятиях при посещении различных служб в школе. 2.Общение с незнакомыми людьми в стенах школы, когда проводились встречи с работниками учебных заведений, в которые по окончанию школы-интерна предстоит поступить учащимся. 3. Общение с незнакомыми людьми вне интерната, при организации специальных экскурсий в некоторые учреждения и организации, находящиеся вблизи школы. Во время занятий школьники вступали в деловое общение, в то же время они приобретали новые знания, расширяли свой социальный опыт. На каждом занятии нас интересовало следующее: -умеют ли учащиеся вступать в контакт, начать разговор с собеседником, правильно построить вопрос, достаточно ли спокойно и непринужденно чувствуют себя при этом; -как развивается диалог, умеют ли дети получать сведения, необходимые для выполнения практического задания, переходить с позиции говорящего на позицию слушающего, адекватно отвечать на реплику собеседника; -как учитывается информация, полученная в процессе общения с собеседником, анализируется окружающая обстановка и разрешается затруднение, т. е. как выполняется практическая часть задания. При организации общения с окружающими людьми ученикам оказывалась необходимая помощь. На первом этапе, в момент вступления детей в контакт, мы стремились побудить их к этому такими вопросами: «Что тебе нужно узнать?», «К кому ты хочешь обратиться?» В процессе ведения диалога мы побуждали школьников получать недостающие сведения. Когда они испытывали затруднения, своевременная помощь педагога — его одобрение, уточняющие вопросы, касающиеся источников получения информации («Как ты думаешь, кто бы мог помочь тебе выполнить задание?»),— ободряла их и активизировала. Н а заключительном этапе занятия, в момент использования сведений, полученных от собеседника, мы учили школьников принимать правильные решения с учетом условий окружающей обстановки. Педагог обращал внимание детей на те детали, без учета которых невозможно выполнить задание. Например, при отправлении заказного письма по почте учитель напоминал о необходимости заполнения почтового бланка, но сам не показывал, как это нужно сделать, лишь давал совет воспользоваться тем или иным источником информации: взять образец или обратиться с соответствующей просьбой к окружающим людям. 225

Структура экскурсии, как и любого другого занятия, определяется темой, задачами и выбором методических приемов. Она может быть представлена в следующем виде. (Учитель предварительно посещает объект экскурсии, обсуждает с работниками данного учреждения задачи и содержание той работы, которую предстоит провести с детьми.) 1.Организация учащихся и подготовительная беседа о задачах экскурсии, распределение заданий. 2.Повторение правил поведения в общественных местах, правил дорожного движения. 3.Проведение экскурсии: а) знакомство с объектом, рассказ работника данного учреждения о своей работе; б)общение учащихся с собеседником, выполнение ими заданий практического характера. В процессе которого закреплялись уже имеющиеся навыки, полученные на уроках социально-бытовой ориентировки, 4.Итоги проведенной экскурсии, заключительная беседа. В качестве иллюстрации рассмотрим организацию общения умственно отсталых школьников с окружающими людьми в стенах школы и вне интерната. Большинство вспомогательных школ относится к интернатному типу, где имеются различные службы, такие, как библиотека, медицинский пункт, столовая, прачечная. Это позволяет работникам школы организовать общение учащихся с работающими там людьми. Школьники, часто бывая во вспомогательных подразделениях школы (в некоторых из них и ежедневно), уже знают их назначение и знакомы с работающими там людьми. Поэтому основное внимание мы уделяли организации общения. Вступая в разговор с работниками школы, дети получали ответы на интересующие их вопросы, а затем полученные сведения должны были использовать при выполнении заданий практического характера. Учитель заранее обговаривал тот объем информации, который сообщат взрослые детям, с тем чтобы часть сведений учащиеся получали в беседе самостоятельно. Работникам школы предлагалось продумать возможности вовлечения в разговор как можно большего числа учащихся. Детям объявлялась тема занятия, намечались его цели и задачи. Беседуя с детьми, учитель обсуждал возможные варианты разговоров и предлагал задания, которые ученикам предстояло выполнить. Мы обращали внимание детей на соблюдение делового стиля общения, на особенности поведения. Предлагаемые школьникам задания подробно разбирались, обсуждались источники информации,с помощью которых можно приобрести интересующие детей данные (разговор с окружающими, таблицы, справочники). Во время посещения школьного медпункта учащиеся закрепляли знания о видах помощи, которая могла быть оказана им. Всем предлагалось получить 226

необходимые сведения по теме «Уход за инфекционными больными», давались и индивидуальные задания: узнать, как нужно ухаживать за больным гриппом, как правильно измерить температуру, поставить горчичники. Учащиеся, которые испытывали затруднения в формулировке вопросов, делали необходимые записи, которыми они могли воспользоваться в беседе с медсестрой. В дальнейшем, когда школьники овладевали. В дальнейшем задания усложнялись. Например, в связи с посещением прачечной учащимся предлагалось проверить свою одежду и, если на ней есть пятна, выяснить, как от них избавиться. Работники прачечной, вовлекая испытуемых в разговор, спрашивали, из какого материала изготовлена одежда, давно ли появилось пятно, какого оно происхождения. Таким образом, в беседе, в живом общении школьники получали новые сведения, а затем учились их применять на практике. Узнав, как лучше вывести пятно, школьник делал это самостоятельно. Часто бывало так, что, получив ответ на поставленный вопрос, дети снова обращались к собеседнику, желая иметь еще некоторые сведения, просили о чем-то рассказать, что-то посоветовать, помочь им. Это уже свидетельствовало о развитии некоторой инициативы в общении. Учитывая это обстоятельство, в дальнейшем мы старались строить обсуждение предстоящей экскурсии таким образом, чтобы учащиеся сами намечали основные задания, исходя из собственных интересов и нужд, сами формулировали вопросы и просьбы, с которыми хотели обратиться к собеседнику. Беседа строилась, например, так. Обращаясь к детям, учитель говорил: «Ребята, сегодня мы с вами пойдем в школьную столовую. Там вы подробно познакомитесь с ее работой, о своих обязанностях вам расскажут работающие там люди. Кто там работает? Что они делают? Какие блюда готовят в столовой? А вы знаете, как, например, быстро и вкусно приготовить праздничный пирог? Вот об этом, а также обо всем, что вас еще интересует, вы можете спросить у поваров». Далее выяснялось, о чем дети хотят поговорить с работниками столовой. Начиная экскурсию, мы сначала давали школьникам возможность освоиться в обстановке. Дети, хотя бывали здесь и раньше, с особым вниманием рассматривали помещение, выбирали удобное для себя место. Затем взрослые, принимавшие участие в беседе, рассказывали о своей работе, сообщали какую-то долю информации. Постепенно учащиеся включались в разговор, выясняя то, что их интересует. Мы учили детей не перебивать друг друга, прислушиваться к разговору и вступать в него тогда, когда представится удобный случай. Таким образом, дети привыкали слушать собеседника, согласовывать собственные действия и высказывания с поведением и речью окружающих. После того как тема разговора исчерпывалась, работник школы, беседовавший с детьми, спрашивал, что школьники узнали нового, чему научились, и предлагал им выполнить некоторые действия. Например, во время посещения медпункта испытуемые приготавливали раствор для 227

полоскания горла, измеряли температуру. В прачечной дети приводили в порядок свою одежду. В классе дети все вместе еще раз вспоминали, что они узнали нового, чему научились, каким путем приобретали необходимые им сведения, как использовали их на практике, обсуждали и свое поведение, проявленное во время экскурсии умение общаться с работниками школы. На заключительном этапе обучения проводились экскурсии в близлежащие учреждения (почта, магазин, аптека и др.). Школьники общались с незнакомыми людьми в условиях той службы, которой им часто придется пользоваться в повседневной жизни. Главной задачей таких экскурсий было научить детей применять практический опыт общения, переносить его в иные, чем раньше, жизненные ситуации. Как мы уже упоминали учитель, заранее посещал место проведения экскурсии, обсуждал с работниками данного учреждения, какие объекты надо показать, какие сведения следует сообщить учащимся; предусматривалась также возможность выполнения детьми практических заданий и оказание им помощи со стороны работающих там людей. С учащимися проводилась беседа (приблизительно такого же содержания, как мы говорили выше), настраивающая их на получение новых знаний и выполнение определенных заданий. Задания поначалу могли быть такого рода: поручалось, например, узнать время работы ателье, срок исполнения заказа, стоимость изделия. Для выполнения поручения мы составляли пары, в которые входили достаточно активный школьник и тот, которому подобное задание в одиночку выполнить было бы затруднительно. Большинство проводимых экскурсий было направлено на выполнение практических заданий. Например, в сберкассе учащиеся заполняли ордер на получение и вложение денег на депозит , в прачечной сдавали белье в стирку, вещи в химчистку, в магазине покупали необходимые учебные принадлежности. Мы старались составить различные по сложности задания, которые могли бы обеспечить переход от простого к более сложному виду деятельности. Например, при посещении почты школьникам предлагалось купить открытки; купить конверты большого формата; отправить ценное письмо; отправить посылку. В аптеке одним ученикам следовало приобрести лекарство в том отделе, где их продают без рецепта, другим — в рецептурном отделе, третьим — заказать нужный препарат и узнать время его получения. Причем задания распределялись с учетом пожеланий учащихся и их возможностей. Знакомил с учреждением и его работой по нашей просьбе кто-либо из его служащих. Он рассказывал об оказываемых населению услугах и вовлекал в беседу школьников, обращаясь к ним с вопросами: «Кто из вас раньше бывал в нашем учреждении? С какой целью? Кто знает, что нужно сделать посетителю, какие операции, действия, чтобы затем служащий мог оказать ему тот или иной вид услуг?» В ходе разговора выяснялись знания учащихся об источниках приобретения информации, обращалось внимание на наличие 228

различных таблиц, справочников. При посещении, например, отдела кадров школе- интернате дети знакомились с тем, как надо заполнять деловые бумаги, писать заявление, пользуясь для этого образцом. Нас интересовало, насколько при выполнении задания учащиеся были самостоятельны, как справлялись с его практической частью, как учитывали условия окружающей обстановки и принимали в соответствии с ними определенные решения. Мы предусматривали создание ситуации, которая ставила бы школьников перед необходимостью определять свое поведение в сложившихся обстоятельствах. Это способствовало формированию умения осуществлять перенос знаний и практического опыта. При сдаче пальто в химчистку, например, выяснялось, что его принять не могут, так как необходимо выполнить некоторые процедуры (срезать пуговицы, пришить пояс, метку). Это требовало от ученика умения использовать свой практический опыт. Если учащиеся, не попытавшись самостоятельно справиться с заданием, обращались за помощью к педагогу, он советовал им воспользоваться услугами работника данного учреждения. Тот в свою очередь лишь предлагал им необходимые приспособления для выполнения практической работы (ножницы, иголку с ниткой, метку). В момент выполнения работы у испытуемых появлялись вопросы (например, где и как пришивать метку), которые они должны были разрешить. После проведения экскурсии учащиеся возвращались в класс, где обсуждались результаты посещения учреждения, дети делились своими впечатлениями, сообщали о своих затруднениях и о том, как они их преодолевали. Таким образом, экскурсии с включением заданий практического характера позволяли ученикам приобретать совершенно необходимый в их дальнейшей жизни опыт общения.

ТИІМДІ ЖОЛМЕН ЖАҢА ЗАМАН ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ- ƏР ҰСТАЗДЫҢ МАҚСАТЫ Сайдахметова Камшат Алматы облысы, Панфилов ауданы, Бөрібай би атындағы орта мектебінің информатика пəнінің мұғалімі

Қазақстан əлемдік білім беру кеңістігіне енуі отандық білім дамуының стратегиялық жоспарын əзірлеуді жəне соған орай ұлттық білім жүйесінің жетістіктері мен білім дамуындағы жалпы əлемдік үрдістерді ескеретін жаңа үлгісіне көшуді талап етуде. Білім бере отырып,тиімді жолмен жаңа заман тұлғасын қалыптастыру əр ұстаздың мақсаты екені анық. Білім мазмұнын жаңартудың ғылыми негізіне оқушы белгілі бір қажетті біліктер мен дағдылардың иесі, оқу əрекетінің субъектісі, əр түрлі мəдениеттер мен өз көзқарасы тұрғысынан білімді, 229

сауатты,өз ойын дұрыс əрі шебер жеткізе білетін,мəдениетті тұлға. Жаңа заман талабына сай білім беру- бүгінгі таңда өзекті мəселе, шығармашылық қабілеті мол, жан-жақты дамыған адамзат тəрбиелеуде жаңа педагогикалық технология қажет. Білім беру технологияларының басты мақсаты-білім беру сапасын арттыру,оқушылардың білім,білік дағдыларын қалыптастыру болып табылады.Бүгінгі жаңа қоғам мұғалімінің ішкі жан дүниесі де жаңаша, сондықтан өскелең ХХІ ғасыр ұрпағынанүлкен үміт күтіледі,мұғалімдерге зор сенім артылады. Білім беру жүйесін əлемдік деңгейдегі талаптарды қанағаттандыратындай етіп құруда жаңаша ізденіс пен шығармашылықтың берері мол. Соған сəйкес білім беру жүйесінде жаңа инновациялық технологиялар пайда бола бастады. Инновациялық білім беру əдістемелерінің ішінде сын тұрғысынан ойлау технологиясы тиімді құралдың бірі. Сыни ойлау деген-əр жеке тұлғаның кезкелген жағдайдағы мəселені ойлап, зерттеп қорытып, өз ойын еркін ортаға жеткізе алуы. Сыни тұрғыдан ойлау, өзіндік жеке ойлау болып табылады. Олөз алдына сұрақтар қойып жəне үнемі оларға жауап іздеу, шешімін табуды қажет ететін мəселені анықтау, əр мəселеге байланысты өз пікірін айту, оны дəлелдей алу дегенді білдіреді. Нағыз сабақ –ол əрқашан диолог, іздене, дайындала,үйрене,шəкірттер болашағын ойлай жасалған еңбек пен тəжірбиенің бірлігі. Негізінен,сын тұрғысынан ойлау үш бөліктен тұрады: қызығушылықты ояту,мағынаны тану, ой толғаныс. Қызығушылықты ояту-бұрынғы білетін жəне жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Оқушы жаңа ұғымдарды,түсініктерді,өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады,кеңейте түседі. Осы кезеңге қызмет ететін «Топтау», «Түртіп алу», «Жұпта талқылау», «Болжау», «Əлемді шарлау» т.б стратегиялар. Мағынаны тану-оқушы жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс жасайды ,тапсырмалар орындайды. Бұл кезеңде жұмыс жасауға көмектесетін тиімді стратегиялар бар. Соның бірі «INSERT». Ол бойынша оқушыға оқу, тақырыппен танысу барысында «V»–«білемін», «», «білмеймін», «+»,«мен үшін жаңа ақпарат», «?»,«мені таңқалдырады»белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. Бұл əдіс оқығанын түсінуге,өз ойына басшылық етуге,ойын білдіруге үйрететін ұтымды құрал. Оқу мақсаттарының негізгі категориялары: - білім; - түсіну; -қолдану; -талдау; -синтез; -бағалау. Блум таксономиясы бойынша танымдық салада оқу мақсаттарын зерделеу жəне сабақты жоспарлауға қолдануды негіздеу; -Мұғалімдердің өз пəні бойынша Блум таксономиясының танымдық деңгейлері бойынша сұрақтар мен тапсырмалар дайындау машықтарын жетілдіру; -Блум таксономиясы негізінде сабақ жоспарлау жəне өткізу дағдыларын дамыту. Ой толғаныс-оқыту процесінде оқушының толғанысын 230

ұйымдастыру,өзіне, басқаға сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді. Оқушылар өз ойларын,өздері байқаған ақпараттарды өз сөздерімен айта алады. Сыни ойлау жəне оқыту мұғалімдер идея мен тəжірбиенің əртүрлілігін түсінгенде жəне қолданғанда пайда болады. Сыни ойлауға оқыту –жеңіл міндет емес. Оны белгілі кезеңде орындап, кейін ұмытып кетуге болмайды. Сыни ойлауға апаратын қатаң реттелген қадамдар тізімі жоқ. Дегенмен сыни ойлауды дамытатын оқу шарттары бар екенін естен шығармау керек. Олар төмендегідей: 1.Оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық ашық айтуға рұқсат беру. 2.Əр түрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау. 3.Оқушылардың оқу үдерісіндегі белсенділіктерін мадақтау. 4.Оқушыларға еркін атмосферада жұмыс істейтіндеріне кепілдік беру. 5.Сыни ойлау тəжірбиесі үшін уақыт жəне мүмкіндіктермен қамтамасыз ету. 6.Кез-келген оқушының сыни шешімді қабылдай алатын қабілетіне сенімділік білдіру. 7.Сыни ойлауды бағалау. 8.Тиімді сыни ойлауғақатысу үшін оқушылар өздеріне деген сенімдерін жəне өз пікірі мен идеяларының құндылықтарын түсінуін арттыруға,оқыту үрдісіне белсенді қатысуға,басқалардың пікірлерін сыйлауға, пікірді қолдауға жəне құрастыруға дайын болулары керек. Осы орайда сын тұрғысынан ойлау тəсілдерін жəне Блум таксономиясы негізінде құрылған сабағымның үлгісін ұсынамын. Күні: Сабақтың тақырыбы: Жалпы мақсаты: Міндеті:

Сілтеме: Оқу нəтижесі: Негізгі идеялар: Қолданылатын материалдар: Оқыту формасы, технологиясы, əдістері: Сабақ кезеңдері Психологиялық

Пəні: информатика Жасанды интелект (ЖИ) жүйесінің ұғымы.

Оқушыларға жасанды интеллект жүйесінің ұғымдарын Блум таксаномиясына салу арқылы жан-жақты білім беру.  Жасанды интелект (ЖИ) жүйесінің ұғымы. Білімдерді жəне білімдер базасын (ББ) айқындауды меңгерту, модель жəне бағдарламалық құралдар жасауға үйрету.  Блум таксаномиясының кезеңдерін қолдана отырып, білімдерін шыңдау, жан-жақты жетілдіру,  Оқушыларды Отан сүйгіштікке тəрбиелеу. Информатика 11-сынып Ермеков Н.Т, Криворучко В.А, Ноғайбаланова С.Ж. Оқушылар Блум таксономиясының сатыларына шығу арқылы тапсырмаларды орындайды. Модель жəне бағдарламалық құралдар жасауға үйрету Компьютер, электронды оқулық, фломастерлер, смайликтер Жеке жұмыс, топтық жұмыс, топпен жұмыс, (АВС тобының оқушыларын бақылау), Блум таксономиясы.

Мұғалімнің іс-əрекеті Оқушылардың сабаққа 231

Сыныбы: 11

Оқушының іс-əрекеті Оқушылар бір-біріне сəттілік тілеу

дайындық

деген көңіл күйін анықтау. 1."Жасанды интеллект" терминінің пайда болуы

І. Білу

ІІ.Түсіну

2. Жасанды интеллект дегеніміз не?

1.Жасанды интеллект жұмысының бағыттарын кестеге салып көрсету керек ? 2. ЖИ мысал келтір өз ойларын жинақтап түсініктерін өз сөзімен айту керек ?

ІІІ. Қолдану

Сергіту сəті.

Модель жəне бағдарламалық құралдарды практика жүзінде компьютерде қолдану Миға шабуыл жаттығуы. Бірлік,бекіңген,күш,төрткүл , əбестік,қалтырау,жетіген,се гізаяқ,тоғызқұмалақ, қонақ, 232

арқылы бүгінгі сабағымызды бастаймыз. 1."Жасанды интеллект" сөзін алғаш рет 1956 жылы Дартмут университетінде өткен конференциясының преамбуласында Джон Маккарти қолданған. Маккартиге сəйкес "жасанды интеллектіні" зерттеушілер нақты проблеманы шешу үшін адамдарда байқалмайтын интеллектіні зерттеуіне болады 2.Жасанды интеллект бұл модель мен тиісті бағдарламалық құралдар жасайтын ЭВМ көмегімен семантикаға жүгінуді талап етілетін үдерісте есептеу сипатындағы шығармашылық міндеттерді шешуге мүмкіндік беретін ғылыми зерттеу бағыты. 1.Сонымен бірінші бағыт адамның интеллектуальды əрекетінің өнімін қарастырады , оның құрылысын меңгереді(есептерді шешу, теоремаларды дəлелдеу ,ойындар) жəне бұл өнімдерді қазіргі техника көмегімен жасайды. Жасанды интеллектінің екінші бағыты интеллектуальды іс- əрекетінің нейрофизиологиялық жəне психологиялық механизмі туралы мəліметтерді , дəлірек айтқанда адамның саналы іс-əрекетін қарастырады. 2. 1-Мысал: 1-Факт.Жанып тұрған плита-ыстық. 1-Ереже.Егер қолыңды жанып тұрған плитаға қойсаң,онда күйіп қалуға болады. 2-Мысал: 2-Факт.Час пик кезінде көшеде машина көп. 2-Ереже.Егер час пик кезінде жолдан өтсең , онда машина астына түсіп қалуға болады. Əрбір оқушы жұп болып отырып компьютерде тапсырманы орындайды.

Жауабы: Сандар

ІҮ. Талдау

Ү.Жинақтау ҮІ.Бағалау

қырықтық,келу,желтоқсан, жүзім,жымыңдаған Жасырын ақпаратты ашу. Жасанды интеллект жұмысының бағыттарын салыстыру ЖИ бағыттары бойынша компьютерде слайд жасап өз шығармашылық жұмыстарын көрсетеді. Өз пікірін білдіру

Оқушылар Венн диаграммасын пайдаланып, салыстырды. Слайд жасап, өз шығармашылық жұмыстарын қорғайды Эссе жазу. Оқушылар бүгінгі ЖИ бағыты бойынша түсінгендерін бағалайды. Рефлексия бойынша Смайлик таратып, сабақтың қалай өтілгені туралы анықтаймын.

Пайдаланған əдебиеттер: 1.Ташенова А.Сын тұрғысынан ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту /БілімОбразование-2006.-№6.3-4б 2. Выготский Л.С. Психология.-М.,2000 3. Кəсібилік, инновация,шығармашылық–сапалы білім негізі. ІІ бөлім. Қарағанды-2014 4. Қазақстан мектебі. №1,3.2012 УДК 343.12 ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ СЛЕДОВАТЕЛЯ Уразымбетов Талгат Ертаргинович Жетысуский государственный университет им. И. Жансугурова Кафедра государственно-правовых дисциплин ст.проподаватеь, магистр юридических наук Казахстан, Алматинская область, г.Талдыкорган

Согласно нормам уголовно-процессуального права (ст. 8, ст. 60 ч. 3, ч. 1 п.1 ст. 61, ч. 3 ст. 113 УПК РК) органы расследования должны: быстро и полно раскрыть преступление, изобличить виновных и обеспечить правильное применение закона с тем, чтобы каждый, совершивший преступление был подвергнут справедливому наказанию и ни один невиновный не был привлечен к уголовной ответственности, выявить причины и условия,способствовавшие совершению преступления.Эти конкретные задачи определяют основные направления деятельности следователя:раскрытия преступления и изобличения лица,его совершившего; воспитательное воздействие; профилактика правонарушений. Выделение основных направлений необходимо для более глубокого понимания сущности досудебного следствия. Основные направления деятельности следователя обуславливаются не одной конкретной задачей. Они формируются или всеми задачами, или 233

некоторыми из них. Из одной же задачи вытекает более узкое направление и охватывает не всю деятельность,а какую-то ее часть. Функция расследования осуществляется следователем в основных направлениях его деятельности. В связи с этим нельзя не упомянуть утверждение П.С. Элькинд, что под функцией следует понимать «не само направление уголовно- процессуальной деятельности, а выражение в ее основных направлениях конкретного назначения и роли участников уголовного судопроизводства» [1, с.4]. Названные направления взаимосвязаны, переплетаются друг с другом. Так,раскрытие преступления имеет обще-предупредительное значение. Будучи одним из способов предупреждения правонарушений, оно оказывает воспитательное воздействие на граждан, которым об этом преступлении стало известно. В свою очередь, меры предупреждения также оказывают воспитательное воздействие. Вместе с тем каждое из основных направлений имеет свою специфику, требующих раздельного их рассмотрения. Раскрытие преступления есть процессуальная обязанность следователя. Это находит свое выражение в ст. 34 ч. 1 УПК РК, которая требует от следователя: «в пределах своей компетенции в каждом случае обнаружения признаков преступления принять все предусмотренные законом меры к установлению события преступления, изобличению лиц, виновных в совершении преступления, их наказанию, равно как принять меры к реабилитации невиновного». Уголовно-процессуальный закон не содержит понятия раскрытия преступления. Правильное же понимание сущности этого понятия имеет теоретическое и практическое значение. Для практических работников важно иметь четкие и ясные рекомендации, когда преступление можно считать раскрытым. Это имеет значение и для оценки труда работников полиции, следователя, и для правильного отражения данных о раскрытии преступлений в государственной статистической отчетности. Раскрытие преступления и расследование преступления понятия взаимосвязанные, но не однозначные. «Расследование регламентируемая уголовно - процессуальным законом и основанная на нем деятельность следователя или лица производящего дознание, участием иных лиц по собиранию, исследованию, оценке доказательств и использованию их с целью установления истины. Это деятельность с целью раскрытия преступления. Для того, чтобы раскрыть преступление, его надо расследовать» [2, с.6]. Для расследования же преступления характерно не только это, но и подтверждение отсутствия преступления и невинности лица, привлеченного к уголовной ответственности. Поскольку речь идет о деятельности следователя, раскрытие сущности того или иного понятия, связанного с этой деятельностью, употребляя понятие «раскрытие преступления», по существу вкладывает в него два элемента: установление преступного деяния и виновности лица (ст.ст.8,34,60,202,204УПК РК). Расследование же преступления включает в себя деятельность следователя по полному, всестороннему и общественному изучению всех обстоятельств, входящих в 234

предмет доказывания: 1) событие и предусмотренные уголовным законом признаки состава преступления (время, место, способ и другие обстоятельства совершения преступления); 2) кто совершил запрещенное уголовным законом деяние; 3) виновность лица в совершении запрещенного уголовным законом деяния, форма его вины, мотивы совершенного деяния, юридическая и фактическая ошибки; 4) обстоятельства, влияющие на степень и характер ответственности обвиняемого; 5) последствия совершенного преступления; 6) характер и размер вреда, причиненного преступлением; 7) обстоятельства, исключающие преступность деяния 8)обстоятельства, влекущие освобождение от уголовной ответственности и наказания; Это закреплено в ст.113 УПК РК.Уголовно-процессуальная деятельность следователя-от принятия дела к производству и до направления его с обвинительным заключением прокурору-состоит из нескольких этапов. Прослеживая эту деятельность поэтапно, можно установить определенную закономерность.Какими бы фактическими данными ни располагал следователь, приступая к расследованию уголовного дела, он свою работу будет строить так, чтобы установить или подтвердить вину обвиняемого, а если такового нет - найти его. И эта работа (постановка целей, выдвижение версий, планирование, применение различных тактических приемов) будет подчинена общей цели- изобличению виновного. Но, достигнув этой цели, следователь не прекращает свою деятельность, поскольку он обязан выявить все обстоятельства, входящие в предмет доказывания. На первоначальном этапе следствия остаются как бы в стороне иные обстоятельства, Имеющие значение для дела (например, мотив совершения преступления, причины и условия, способствовавшие его совершению,характер и размер причиненного ущерба и т.п.). Для следователя в этот период основным является вопрос - кто совершил преступление. Решив эту главную задачу, он продолжает собирать доказательства для установления тех обстоятельств предмета доказывания, которые им не были исследованы или были проверены не полностью, а также выполняет требования ст. ст. 295-297 УПК РК [4, с.192-193]. Такая работа составляет вторую половину деятельности следователя и именно в этом проявляется ее закономерность. Таким образом, на первом этапе деятельности следователя направлена на раскрытие преступления и входит как составная часть в его деятельность по расследованию преступления. С какого момента можно считать преступления раскрытым ? Однозначно ответить на этот вопрос невозможно. Ответ на него зависит от того, на какой стадии процесса он решается, кто в праве его решать и для чего это надо. Дело 235

в том, что здесь не встает вопрос, целесообразно ли наряду с уголовнопроцессуальным понятием ввести криминалистическое понятие раскрытия преступления. Важно другое: насколько такое понятие будет по закону, точно ориентировать работников дознания и следствия на повышение качества следствия, и в конечном итоге, способствовать эффективности предварительного расследования. Качество и эффективность предварительного следствия, несомненно зависят от выполнения следователем своих полномочий. А это, в свою очередь,связано с правильным определением момента раскрытия преступления. Закону и потребностям практики будет отвечать такое понимание раскрытия преступления, при котором оно рассматривается не в отрыве от непосредственной деятельности следователя, а в тесной связи с ней. Органы дознания и следствия, действуя в общественных интересах, должны обеспечить полное раскрытие преступления, т.е. установить и изобличить всех лиц виновных в совершении преступления, выяснение всех обстоятельств, входящих в предмет доказывания. Такой полноты следователь не может достигнуть в момент ареста обвиняемого или предъявления ему обвинения. Это возможно только тогда, когда он придёт к выводу, что следствие закончено, а собранные доказательства достаточны для составления обвинительного заключения. Поэтому для следственных органов моментом раскрытия преступления надо считать направления дела в суд. «Окончательно преступление будет считаться раскрытым с момента вступления в законную силу обвинительного приговора» [3, с.28]. Воспитательное воздействие следователя выражается не только в активном участии следователя в правовой пропаганде, но и в результатах его деятельности по расследо- ванию преступлений. Сама эта деятельность, строго регламентируется законом, по своему содержанию оказывает воспитательное воздействие на участников предварительного следствия. Характер воспитательной деятельности следователя меняется в зависимости от контингента лиц,на которых она направлена. Можно выделить три группы таких лиц: 1. Привлеченные к уголовной ответственности; 2. Склонные к антиобщественным действиям; 3. Остальные граждане, информированные о расследовании уголовного дела [5, с.72]. В работе с лицами первой группы следователь основное усилие направляет на то, чтобы убедить обвиняемых в неправомерности и общественной опасности совершенных ими действий и изменить их антиобщественные взгляды и привычки. Достигает это следователь методом убеждения и с помощью различных средств. Однако непременным условием при выборе и применении каждого средства является точное исполнение закона, объективность ведения расследования, соблюдение прав обвиняемого и обеспечение реальной возможности их использования, высокая культура поведения самого следователя. Процесс убеждения состоит из двух 236

взаимосвязанных этапов: выбора средств и его реализация. На этот процесс оказывает влияние самые разнообразные факторы объективного и субъективного характера. Назовем основные: специфика совершенного преступления, многообразие обстоятельств, сложившихся на данный момент, психологи - ческая характеристика обвиняемого, возможности следователя (профессиональный опыт, психические качества). Поэтому метод убеждения имеет свойство избирательности, т.е. следователь к процессу перевоспитания каждого обвиняемого подходит строго индивидуально. Из всех возможных средств,используемых в целях оказания воспитательного воздействия, выделим собеседования с обвиняемым. При таких собеседованиях следователь, умело, оперируя собранными по делу доказательствами и положительными примерами из практики ранее расследованных преступлений, разъясняет обвиняемому антиобщественный характер его взглядов, привычек, пагубность избранного им образа жизни, вред который он своими действиями причинил обществу и своим близким. Характер воспитательного влияния на вторую группу граждан. Его оказывают непосредственные результаты деятельности следствия: быстрое и полное раскрытие преступлений, своевременное пресечение преступлений и преступной деятельности, привлечение виновных лиц к уголовной ответственности и предание их суду, устранение причин и условий, способствовавших совершению преступления, возмещения причинённого материального ущерба. Все это побуждает лиц, склонных к антиобщественным действиям, критически отнестись к своему поведению, взглядам, привычка и в дальнейшем воздержаться от нарушений общественного порядка и совершения уголовно наказуемых деяний. Эти же результаты работы следователя оказывают воспитательное воздействие на граждан третьей группы. Но оно имеет здесь иную направленность, а именно: укрепляет уверенность граждан в постоянстве и справедливости закона, неизбежности наказания за любое правонарушение. «Профилактика правонарушений в деятельности следователя определена законом, которая ставит перед ним задачи: выявлять причины и условия совершения преступления, вносить представления для принятия мер по их устранению». Предупреждение преступности - одна из задач уголовного процесса (ст. 8 ч. 2 УПК РК). Обстоятельства, способствовавшие совершению преступления, входят в предмет доказывания по каждому уголовному делу. Профилактическое направление в следственной деятельности состоит из следующих этапов: предотвращение и пресечение преступной деятельности; выявление причин и условий; способствовавших совершению преступления; принятие мер и их устранению. Предотвращение преступлений необходимо рассматривать в широком и узком смысле. В первом случае речь идет о всей совокупности мероприятий, проводимых государственными органами, трудовыми коллективами в целях искоренения преступности. Во втором - о юридических (процессуальных) мерах, принимаемых следователем в процессе следствия. Особенность первого этапа предупредительного направления 237

заключается в том, что он начинается в стадии возбуждения уголовного дела. Если имеет место приготовление к преступлению, то следователь непосредственно принимает меры к его недопущению. Возбуждение уголовного дела создает условия для пресечения или прекращения преступной деятельности. Второй этап начинается уже в ходе расследования [6, с. 236]. Предусмотренными законом средствами следователь выясняет причины и условия совершения преступления, планирует и совершает необходимые процессуальные действия. Привлечение к уголовной ответственности виновных лиц, избрание ими меры пресечения, обеспечение быстрого и полного выявления условий совершения преступлений, их немедленное устранение - все это способствует прекращению дальней - ших преступных действий. Поэтому так важно своевременно возбудить дело. Временный длительный разрыв между совершением преступления и возбуждением уголовного дела благоприятствует возникновению чувства безнаказанности, а следствием этого может быть совершение нового, более тяжкого преступления. На завершающем, третьем этапе следователь принимает меры к пресечению или прекращению преступной деятельности, устранению причин и условий, способствовавших совершению преступлений. Сюда относятся такие меры, как: возбуждение уголовного дела; привлечение виновного к уголовной ответственности; применение мер процессуального принуждения; использование указанных в законе уголовно-процессуальных средств для установления обстоятельств, способствовавших совершению преступления и его сокрытию; внесение представлений в иные действия. Представления следователя занимают особое место. Они являются особой формой фиксации и определения характера причин и условий совершения преступления и постановки вопроса об их устранении. От правильности и обоснованности представления зависит эффективность предупредительной деятельности не только органов следствия и дознания, но также государственных органов, должностных лиц [7, с.157]. Таким образом, обе формы профилактического направления в деятельности следователя - процессуальная и не процессуальная - несмотря на их различия имеют общую цель: создания условий, исключающих в дальнейшем совершение подобных преступлений. В заключении следует отметить, что концептуальные направления повышения эффективности процессуального статуса следователя необходимо: 1.Для повышения процессуального статуса следователя следует принять Закон РК «Об органах предварительного следствия и статусе следователей РК. 2.Стадия досудебного следствия, как одна из форм предварительного расследова -ния уголовных дел, являющаяся составной частью движения уголовного дела в уголовном судопроизводстве, доказала свою практическую необходимость и эффективность. 3.С целью обеспечения процессуальной независимости и самостоятельности следователя, повышения эффективности элементов состязательности сторон на стадии расследования уголовных дел необходимо освободить прокурора от 238

процессуального руководства за работой следователя с оставлением за ним исключительно надзорных обязанностей. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ: 1. Элькинд П.С. «Вопросы теории и практики прокурорского надзора» Саратов 2004 г. - С.217. 2. Зеленский В.Д. «Организация расследования преступлений»- Ростов-наДону 1989. - С. 249. 3.Дубравный В. А.«Деятельность следователя по расследованию преступлений» - Саратов. 1987. - С. 198. 4.Уголовно-процессуальное право РК. Часть особенная. Досудебные стадии. [Текст]: Учебник/Толебекова Б.Х., Капсалямов К.Ж., Шнарбаев Б.К., Бекишев Д.К.- Астана: Данекер, 2012.- 276 с. 5.Уголовно - процессуальный кодекс Республики Казахстан. Кодекс Республики Казахстан от 4 июля 2014 года № 231, www.vki.kz. 6. Шнарбаев, Б.К. «Возбуждение уголовного дела и общие условия предваритель - ного расследования» [Текст]: Учебное пособие / Б.К. Шнарбаев.- Алматы: Данекер, 2012.- 118 с 7. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Общая часть. Кн. 1.[Текст]:Академический курс/Под ред.д.ю.н., профессора Б.Х.Толеубековой. Алматы: «Жетi жарғы», 2012.- 424 с. 8.Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу құқығы [Мəтін]: Ерекше бөлім. Сотқа дейінгі сатылар.- Алматы: Каз ГУ, 2013.- 307 б. ҮШТІЛДІ БІЛІМ БЕРУДІ ЖҮЗЕГЕ АСУЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Құсайын Асем Ерсайынқызы Батыс Қазақстан облысы, Орал қаласы №44 мектеп – гимназиясының ағылшын тілі пəні мұғалімі

Тіл үйрену үшін қажеттілік не мəжбүрлік емес, шынайы қызығушылық болуы маңызды. А. Б. Августин Қазақстандағы тəуелсіз жолындағы күресі қазақ тілінің қоғамдағы лайықты орнын талап етуден басталған болатын. Қазақ тіліне мемлекет мəртебесіне əперу оңай болған емес. Осы жолда қаншама тар жол, тайғақ кешулерден өтті. Сөйтіп, елім, тілім деп күрес майданына шыққан көптеген асыл азаматтардың зор қажыр-қайратының арқасында туған тіліміз өз тұғырына қонды.Бұл істердің қай-қайсысының болсын басы-қасында Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев болғанын тағы жақсы білесіңдер. Тəуелсіздік жылдары мемлекеттік тілімізде оймен бірге жетіліп, қолданыс аясын кеңейте түсті. Оның əрбір сатысынан Мемлекет басшысының қолтаңбасын көтеруге болады. Елбасы дəстүрге айналған жыл сайынғы Жолдауларында да,Қазақстан халқы Ассамблеясының сессияларында да мемлекеттік тіліміздің тірегі ретінде қазақ тілінің өрісін кеңейту, ел халқының мемлекеттік тіл аясына ұйысуын қадағалап, осыны ұдайы айтып 239

келеді. Президент Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Халқы Ассамблеясын құрғандағы мақсаты да ел халқын тұтастандыру болатын. Ол, əрине,мемлекеттік тіл арқылы іске асады.Сондықтан Қазақстан Халқы Ассамблеясы мемлекеттік тілге қатысты жұмыстарын бұрынғыдан да қарқынды жүргізіп, өзге ұлт өкілдерінің мемлкеттік тіл аясында топтасуына ұйытқы болғандары жөн дегім келеді.[1] «Елбасының «Үш тұғырлы тіл» жобасы ел болашағын баянды етуден туған, алысты көздеген мақсат. Осы жобаны түсіндіруде жəне іске асыруда түрлі жансақтықтарға жол беріп алып жатамыз. «Үш тұғырлы тіл» — қазақ, орыс, ағылшын тілдерін қатар қойып, жарыстыру емес. Керісінше, бұл əр тілді өзіне лайықты орнымен қажетіне қарай лайықты пайдалану деген сөз. Мұнда мемлекеттік тілдің орны тіпті бөлек. Оған ешкімнің таласы жоқ. Үш тұғырлы тілді желеу етіп, мемлекеттік тілді ығыстыру мүлде дұрыс емес» — дейді.[3] Үш тілдің бірлігі” мəдени жобасы – үш тілді, қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін Қазақстан азаматтарының бірдей меңгеруін меңзегенімен, бұның түпкі негізі, көздеген мақсаты–мемлекеттік қазақ тілінің халықаралық қолданыстағы орыс, ағылшын тілдерімен терезесін теңестіріп, əлемдік деңгейге көтеріп, жаһан тілдерімен тең қолданылатын биікке жеткізу. Қандай мемлекет болмасын оның, ең əуелі мəн беріп, ұлықтайтын тілі, əрине, мемлекеттік тілі. Өйткені, мемлекеттік тіл əлемдік қауымдастықтағы мемлекеттердің сипатты белгілерінің бірі, ұлттық саясатының көрсеткіші. Міне, осы бағытта еліміз, ең əуелі, мемлекеттік тіліміздің мəртебесін арттыруға күш салып отыр. Бұл мəселе тек қана қазақ халқының ғана емес, елімізде тұратын өзге ұлт өкілдерінің де алдында тұрған міндет. Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі – жаһандық экономиканы ойдағыдай түсіну тілі. Дəлірек айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын мынадай əрі қарапайым, əрі түсінікті формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз.Үштұғырлы тіл идеясын дамыту үшін мемлекет тарапынан еліміздің əр азаматына көптеген жағдайлар жасалынған. «Əр тіл əлемді əртүрлі қабылдауға итермелейді. 20 жыл бұрын Еуропа көптілді білім беру бағдарламасын қабылдады. Ол жерде əр білім алушы, Еуропа елдерінің бірінде оқитын оқушы бірнеше шет тілін білу керектігі айтылған… Тіпті ағылшын тілі туған тіл саналмайтын елдер арасында осы тілді білу деңгейі бойынша рейтинг те жасалған. Ол тілді білу мен мемлекеттің байлығы арасындағы байланысты анықтады. Тіл білу деңгейі мен қоғамда туып жатқан инновациялар, технологиялар импорты да бар. Яғни, негізі бар. Жапония қазір соңғы жылдары ағылшын тілін оқытудың жаңа стратегиясын жасады. Себебі олар тілді білу деңгейі рейтингінде Сингапур мен Оңтүстік Кореядан қалып қалған. Олар ағылшын тілін оқыту үшін тұтастай ұлттық стратегия қабылдады. Ал үштілділікті бізде енгізу бойынша айтар болсақ, бұл дəл қазір орын алғалы тұрған жоқ. Бұл мектептер мен 240

мұғалімдердің дайындықтарына қарай ретінмен енгізіледі. Басталу нүктесі 2019 жыл. Бұл да барлық бағдарламалық құжаттарда айтылған. Негізінен, жағдай соншалықты қорқынышты емес. Бұл жерде қорқыныш, жаңа жүйені қабылдамау,өз-өзіне сенімсіздік бар. Қоғамдық қорқыныш деген ұғым бар. Қоғамға жаңалық енгізілетін кезде ол өзінен-өзі пайда болады. Біздің міндетіміз–сол қорқынышты басып, міндеттерді шешуің қандай тиімді, сапалы əрі жеңіл жолы бар екенін көрсету».[2] Ия, қазіргі таңда көп тілді меңгерген азаматтың қоғамда орны бөлек екенінің көзі жеткен. Тілді үйрену мен меңгеру екі бөлек. Ал меңгеру үшін сол тілде ойлау алу деңгейіне жету деген сөз. Сондықтан қазіргі таңда үш тілде білім беру бағдарламасы осы мақсатты алға тарта отырып, келешек ұрпақтың əлемдік деңгейде тең дəрежеде білім алуына мүмкіндік беріп отыр деуге əбден негіз бар. Елбасы Н.Ə. Назарбаев «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» жолдауында «Тілдердің үштұғырлығы» - мəдени жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынды. «Қазақстан халқы бүкіл əлемге үш тілді пайдаланатын мəдениетті ел ретінде танылуға тиіс» екенін ерекше атады.[3] Президент Нұрсұлтан Назарбаев биылғы халыққа арнаған “Қазақстан халқының əл-ауқатын арттыру -мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты Жолдауында Үкіметтің алдына “Тілдердің үш тұғырлылығы” мəдени жобасын іске асыруды жеделдету міндетін қоя отырып, бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударды. [3] Сондықтан, балаларды өзара сыйластыққа, бауырмалдыққа, татулыққа тəрбиелеу мақсатында. Елімізде білім саласы айрықша даму үстінде. Кеңестік одақ кезінде аты естілмеген өзгерістер 20 жылда өмірімізге енді. Тіл қай ұлтта, қай елде болса да қастерлі де құдіретті. Ол əрбір адамға ана сүтімен бірге еніп, қалыптасады. Тіл байлығы – əрбір елдің мақтанышы. Ол – атадан балаға мирас болып отыратын баға жетпес мұра. Қазақ тілі – өзінің даласындай кең де, жайдарлы да жалпақ тіл. Қазақ қашан да даланың қоңыр желіндей аңқылдап, еркін өсіп тұрады. Үштілділік білім берудегі мақсатымыз: Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. Өз ана тілін біліп, өзге тілдерді құрметтеуге, қадірлеуге үйрету. Оқушыларды ізденуге дағдыландыру, сөздік қорын молайту, көпшілік алдында сөз сөйлеуге, өз пікірін дəлелді жеткізуге дағдыландыру. Мемлекеттік тілді білу– парыз, өзге тілдерді үйрену – құқық. Сондықтан «Үш тұғырлы тіл» мəселесі көтеріліп жатқан-да, мемлекеттік тіл мен шет тілдері де меңгеру 2013 жылдан бастап қолға алынбақ. Ұлы Абай «өзге тілдің бəрін біл, өз тіліңді құрметте» деген емес па еді? [6] Бүкіл əлемде бірдей қабылданған терминдер бар. Олар кез келген тілді байытады. Біз өмірді өзіміз күрделендіре түсеміз, түсінбестікке бой алдырып, ақыл-ойды сапырылыстырамыз, көнерген сөздердің шырмауынан шықпаймыз.Мұндай мысалдар аз емес.Қазіргі тілде жазылған кемінде жүздеген қазіргі кітаптардың тізімін жасап, қазақ тіліне қазіргіше аударуды 241

ұсынған жөн. Бəлкім, жастар арасында конкурс жариялау керек шығар: өздеріне не нəрсе қызықты əрі пайдалы екенін олар да айтсын.Қазақ тілін дамыту саясаты одан жерінуге, тіпті қазақтардың өздерінің бойды аулағырақ ұстауына ықпал етпеуі керек. Керісінше, тіл Қазақстан халқын біріктіруші болуға тиіс. Бұл үшін тіл саясатын сауатты жəне дəйекті, қазақстандықтар сөйлесетін бірде-бір тілге қысым жасамай жүргізу керек. «Үш тілді меңгеру-жарқын болашақтың кепілі» атты желеумен мемлекеттік тіліміз қазақ тілін, орыс тілін жəне де халықаралық тіл ағылшын тілін ұйымдасқан түрде тіл үйрену курстарын қолға алды. Тілге тиек етіп өтер жайт бұл тіл үйрену болашақта қолданылатын латын əліпбиімен тікелей байланысты болмақ. Неге десеңіз ағылшын тіліндегі 26 əріптің көбі, тіпті барлығы десек те болады, латын əліпбиінде кездеседі жəне оқылуы жағынан да бірдей десек те болады. Бұл латын əріпіне көшу жайлы «Үш тұғырлы тіл» туралы жобаны 2006 жылдың қазан айында өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының 12 құрылтайында жария еткен болатын. Жауапкершілікті тіл саясаты қазақ ұлтын біріктіруші басты факторлардың бірі болып табылады. Қазақ тілі - біздің рухани негізіміз.Біздің міндетіміз-оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың сандаған буынының тəжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға тиіспіз. Бұл- өзін қадірлейтін əрбір адам дербес шешуге тиіс міндет.Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керек. Біздің саясатымыз - 2025 жылға дейін қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілін білу.Бұл үшін қазір барлық жағдай жасалған.Қазірдің өзінде еліміздегі оқушылардың 60 пайыздан астамы мемлекеттік тілде оқиды. Мемлекеттік тіл барлық мектептерде оқытылады. Бұл - егер бала биыл мектепке барса, енді он-он екі жылдан соң жаппай қазақша білетін қазақстандықтардың жаңа ұрпағы қалыптасады деген сөз.[6] Жалпы, жоғарыдағы шараларды ұйымдастырудағы басты мақсат мемлекеттік тіл саясатын насихаттау, қоғамның əлеуметтік-саяси, мəдени өмірінде мемлекеттік тілдің кеңінен қолданылуын қамтамасыз ету, өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілін игеруге деген құлшыныстарын туғызу, елі үшін қызмет ететін əрбір азаматтың мемлекеттік тіл мəртебесін нығайтуға мүдделілігін таныту. Ең бастысы, қоғамдағы тіл саясатына, тілдерді дамыту мəселелеріне деген халықтың көзқарасы өзгерді. Елімізді мекендеген қай ұлттың өкілі болсын, ҚР азаматы ретінде Елбасының, мемлекеттің жүргізіп отырған саясатын қолдап, барынша атсалысуының нəтижесінде елімізде тұрақтылық пен ынтымақтастық сақталып отыр. «Қазақстанның болашағы– қазақ тілінде». Мемлекеттік тілді жəне шет тілдерді үйренуіміз керек.Мынандай шарықтау заманында көп тілді игергенге ешкімнің таласы болмайтыны хақ. Сондықтан қазақ, орыс жəне шет тілдерінің ішінде көбіне көп қолданылып жүрген ағылшын тілін жетік меңгерген ұрпақ 242

өсіріп, оларға үлгі бола білу-бəсекеге қаблетті елдің берік іргесі мен кемел келешегінің кепілі . Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 1.ҚР «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» 2.ҚРбілім беруді дамытудың 2001-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. (Жоба) 3.Н.Ə.Назарбаев: «Қазақстанның əлемдегі бəсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» - Егемен Қазақстан газеті. 19/І-2006. №16 4.Қ.Р «Тілдер туралы» Заңы 5.Қ.Р «Білім туралы» Заңы 6.12 жылдық білім. ғылыми-əдістемелік, ақп.-сарапт.журнал, №3 2008ж 7.12 жылдық көшуге арналған білімді дамыту бағдарламасы. 8.Мектептегі шет тілі. Республикалық əдістемелік-педагогикалық журнал. №4 (22), 2006 ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ Бактиярова Алмагул Бакеновна Қарқаралы қаласы О.А.Жаутыков атындағы №1 қазақ орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

«Мəңгілік ел» деген сөздің ұғымы аса терең. «Мəңгілік ел» дегеніміз, бұл–ғұмыры мың жылға созылып, тұғыры таймаған алдыңғы қатарлы алпауыт ел деген сөз. Бірақ ол үшін ерекшеліктердің төмендегідей бес ұстанымы болуы шарт. Бірінші – діннің сақталуы. Екінші – нəпсі, жанның сақталуы.Үшінші– нəсілдің қорғалуы. Төртінші–мал-мүліктің қорғалуы. Бесінші–ақыл мен ойсананың, оның ішінде, сана еркіндігінің сақталуы. «Мəңгілік ел» болу үшін жас ұрпақты тəрбиелеуге ерекше мəн беріп, салауатты өмір салтын да сақтауымыз қажет. Осы орайда қазақ қалқының ұлттық ойындары арқылы оқушыларды намысшылдыққа, отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа тəрбиелеуге болады.Сонымен қатар функционалдық сауаттылыққа да тəрбиелейміз, яғни алған білімдерін өмірде қолдана алу тек математика, физика, қазақ тілі пəндерінде ғана емес дене шынықтыру пəндерінде де маңызды рөл атқарады. [1] Ойынның тарихы тереңде, көне дəуiрден басталады. Ойын – халықтың өмiр сүру салтынан, өмiр сүру үшiн күресiнен туындаған қажеттiлiктiң бiрi. Қазақ – ойын-сауықшыл халық. Бүгiнде қазақтың 100 ден аса ойын түрлерi мəлiм. Қазақ «баланы жастан» дегенде, ойын-сауық арқылы жасөспiрiммен тəрбиелiк жұмысты ертерек жəне жас ерекшелiктерiне қарай жүргiзудi пайымдайды. Ойынсыз ұрпақтың кiм екенiн, халықтың қандай екенiн бағалау екiталай. Адам мен ойын түйiндес, түбiрлес. Ойын-сауық қазақтың əдетғұрпына үнемi жəне айқын ықпал еткен. Айталық, тас дəуiрiнде қалыптасқан таяқ жүгiрту, асық, ақсүйек, темiр дəуiрiнде тараған–садақ, бергi феодалдық дəуiрдегi, яғни үйсiн, қаңлы хандығы кезiндегi – ақбайпақ, алтыбақан, арқан тартыс,белбеу тастау, жасырынбақ, көршi бұғынай, айдапсал тағы басқа 243

ойындарды бүгiнде бiлетiндер де, бiлмейтiндер де аз емес. Жануарлардың қозғалысына елiктеп жасалынған қозғалыстар да бертiн келе ойынның арқауына айналған. Қыпшақтардың тайпалық одақтары түрiк қағанатына қосылғанда хан жақсы ма, ханды қара басты, шалма, қарамырза, сайыс, ат үстiндегi тартыс, аударыспақ, балтам тап, аударыспақ, «Көк бөрi тарту» сияқты ойын түрлерi таралған. Ұлттық ойынымыздың тарихы туралы Рашид-ад дин, Низами əлМулк, Мосуди, Махмұд Қашқари сынды ғұламалар пiкiрлерiн қалдырған. Батыстың XIII ғасырдағы саяхатшысы Марко Поло Жетiсу жерiндегi үлкен жиында «Қыз қуу» ойыны мен «Қыз бөрi» ойынын көргенiн естелiктерiнде тамашалап баяндайды. Ойында өмiрдiң еркiндiгi, кедергiсi мен мақсаты анықталынады. Ойын-сауық жеке адамның даму қажеттiлiгiн арттырады, қарсыласпен татуласу немесе оны жеңу жолдарын iздестiредi. Шаруашылықтағы қимыл-əрекеттi осы биiк мақсатқа көтердi. Ойын – адам ойлану жəне дене қабiлетiнiң бəсекесi, қарсыласпен ашық жарыс. Оның мақсаты–жеңiске жету,ойындағы адамның қабiлет күшiнiң үстемдiгiн көрсету, дəлелдеу . Ойын - ұрпақтар өмiрiн үйлестiрудiң дəстүрлi əн-бимен өрнектелген сауық түрi.Ойыншылар тағдырластарымен, өзiмен жақындастарымен кездесiп, өзара сырласуға жəне жарысуға мүмкiндiк алады. Бұдан ашық мiнездiң, жарқын жүздiлiктiң лебi естiп, əн-күйдiң тоғысы жаңарып жатады. Ойыншылар–көптiң көңiлiн аулайтын өнерлiлер, өзiнiң мəртебесiн көтермелейтiн өнегелiлер. Ойын– тəжiрибе мен тəсiлдiң еркiндiгi, тапқырлық пен болжамның қиылысатын шебi, мұрат пен меженiң тоғысқан шеңберi. [2] Халқымызда қозғалмалы ойындардың түрi кең таралған. Мамандар қозғалмалы ойындарды төрт топқа бөледi: 1.Табиғи заттарды қолданып ойнайтын ойындар: асық, бестас, лек жалау, сиқырлы таяқ, бақай пiстi, жылмаң т.б.; 2. Жануарлар бейнесiн елестетiп ойнайтын ойындар: соқыр теке, түйе- түйе, ақ байпақ, көк сиыр жəне т.б.; 3.Мүлiктiк бұйымдарды қолданып ойнайтын ойындар:шалма, бөрiк жасырмақ, түйiлген шыт, тақия телпек, белбеу тастау, орамал тастау, т.б. 4.Құрал-жабдықсыз ойнайтын ойындар: айгөлек, ақсерек-көксерек, шымбике, мəлке тотай, тоқтышақ, шертпек, жасырынбақ, бұғынай, т.б. Ойын–ақыл мен жiгердiң тартысы, қозғалыстағының таласы мен жарысуы, мықтылар мен ептiлердiң жеңiсi: - жарысқандардың əңгiмелесiп желпiнуi, əндетiп серпiлуi, əсемдене есеюi; - əзiл-əңгiмесi мен əдебi жарасқандардың сəндiлiгi мен сенiмдiлiгi; -тапқырлықтың алданышы, қуанышы, жұбанышы, ептiлiктi үйрену, батылдықпен үйлесу, қайсарлықты үйрету; -нақты мақсатқа ұмтылу, жүйелi əрекеттi ұйымдастыру, тиiмдi əдiстi ұтымды пайдалану. Ойын- сауық жамағаттың белдесуi, бəсекелесуi, бауырласуы немесе айтысуы, аңдысуы, айқасуы. Жарыс–ой мен сөздiң, мiнез бен қимыл-əрекеттiң жарысы, үмiт пен 244

үлгiнiң жарысы. Бəйге бас қостыратын, өнер жарыстыратын, үлкен мен кiшiнi, алыс пен жақынды табыстыратын үлкен оқиға. Бəйге – Тəңiр мен ата-баба аруағын дəрiптейтiн халықтық мерекенiң оттығы. Бəсекенiң қан қыздырар бiр түрi – жiгiттер сайысы. Оған аударыспақ, күрес, ат жарысы, көкпар жатады. Ойын адамның талдау, таңдау қабiлетiн шыңдайды, ортамен тiл табысуға, қарым-қатынасты жетiлдiруге, жұмысын мазмұны етуге, жеңiске жетудiң ең тиiмдi түрлерiн қарастыруға, адамның бойындағы қасиеттi əлеуметтiк күшке жəне қозғалысқа айналдыруға итермелейдi. Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлінеді: 1. Аңға байланысты ойындар: ақсерек-көксерек, аңшылар, аңшылар мен қояндар, кірпіше қарғу, қас-құлақ, ордағы қасқыр. 2. Малға байланысты ойындар: аларман (қойға қасқыр шапты), асау көк, бурақотан, көксиыр, соқыр-теке, түйе мен бота. 3. Түрлі заттармен ойналатын ойындар: ағаш аяқ, аққала, ақпа, ақсүйек, ақшамшық, алакүшік, алты-бақан, арқан аттау, арқан тартпақ, арқан тартыс, арынды арқан, асау мəстек, асық, аттамақ, ауыртаяқ, əйкел, əуетаяқ, батпырауық, белбеу соқ, белбеу тартыс, т.б. 4. Зеректілікті, ептілікті жəне икемділікті қажет ететін ойындар: айгөлек, айдапсал, атқума, аударыспақ, бағана өрмелеу, балтам шап, бөріктастамақ, бұғнай, бұғыбай, бұқатартыс, бұрыш, біз де, егер..., жасырынбақ, т.б. 5. Соңғы кезде қалыптасқан ойындар: əріп таңдау, бригада, мейрамхана, нөмір, пароль, пошта, сымсыз телефон, сыңарын табу, т.б. Бұлардың ішінде бірқатар ойындар спорттық, той ойындары болып саналады. Қазіргі кезде жиі ойналатын ұлттық ойындарға мыналар жатады: «Ақсүйек», «Алтыбақан», «Аударыспақ», «Айгөлек», «Ат сайысы», «Аламан бəйге», «Қыз қуу», «Көкпар», «Теңге алу», «Тоғызқұмалақ», «Асық ойыны», т.б. [3] Ахмет Жүнісовтың айтуынша: «Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан, атадан – балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын түрлері бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойындар қазақтың ұлттық ерекшелігіне, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен жəне адамға жастайынан дене тəрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке, тапқырлыққа, күштілікке, төзімділікке т.б. əдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға бағытталған екен». «Қазақстан. Ұлттық энциклопедия» кітабында қазақтың ұлттық ойындарының мəн-маңызы туралы былай деп жазылған: «Қазақ ұлты негізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып, бала-лардың нағыз азамат болып қалыптасуына аса зор мəн берген. Нəтижесінде дəстүрлі бала тəрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойынды орайластырып, дамытып отырған». Ахмет Жүнісовтың айтуынша «Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан, атадан – балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық ерекшелігіне, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз 245

байланысты туған екен жəне адамға жастайынан дене тəрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке, тапқырлыққа, күштілікке, тө- зімділікке т.б. əдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға бағытталған екен». Қазақ ұлты негізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып, балалардың нағыз азамат болып қалыптасуына аса зор мəн берген. Нəтижесінде дəстүрлі бала тəрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойынды орайластырып, дамытып отырған.Соның арасынан бір неше ойынмен танысып өтейік Түйілген орамал Алдымен кез-келген орамалды түйіп-түйіп доп тəріздес етіп алу керек. Бір бала ортада тұрады, қалғандары оны қоршап тұрады. Сыртта тұрған біреуіңнің қолыңда түйілген орамал болады.Берілген белгіден кейін ортада тұрған бала осы орамалды сырттағылардың қолдарыңнан алып қоюға əрекеттенеді. Ал, сырттағылар бір-біріне лақтырып, қашып, ортадағы балаға түйілген орамалды бермеуге тырысу керек. Орамалды беріп қойған бала ортада жүрген баламен орнын алмастырады. Көтермек Ортаға екі бала шығады. Бір- бірлеріне арқаларын тіреп тұрып қолдарын шынтақтастырады. Жүргізушінің белгісінен кейін жерден қайсысы бұрын екіншісін көтеріп алса, сол ұтқан болып есептеледі. Жеңіске жеткендері ортада қалып, келесі баламен сайысқа түседі. Соңғы жеңімпаз анықталғанша, ойын осылай жалғаса береді. Тақия тастамақ Ойынға бірнеше бала қатысады. Балалар, шеңбер жасап отырады. Жүргізуші шеңбердің сыртын айнала жүгіріп жүріп, біреулерінің артына білдіртпей тақияны тастап кетеді. Егер сезіп қойса, жүргізушіні қуып жету керек. Ал, жүргізуші қуған баланың орнына келіп тұра қалуға тырысады. Жүргізушіге жете алмаған бала айыбын төлейді, өнер көрсетеді. Қысқасы, егер біз дүние жүзіне ұлттық фильмдерді насихаттасақ, оның ішіне ұлттық дəстүрлі ойындарды кіргізгеніміз жөн. Бұл ұлттық құндылықтарымызды ғана емес, дəстүрлі ойындарымыздың да насихатталуына мүмкіндік берер еді. Асық — ұлттық байлығымыз. Біз оны əрқашан да көздің қарашығындай сақтап жүруіміз керек. Егер біз асықты жоғарыда аталған қытайдың ежелгі ойыны секілді жапондар немесе басқа да елдер еншілеп кетпесін десек, оған ауыл ойыны деп немқұрайды қарауды қойған жөн. Асық ойынының түрлерін, 246

ережелерін насихаттайтын құрал-жабдықтар шығару, арнайы мамандардың асыққа қатысты кітап жазуы, асықты компьютер ойындарына енгізіп, оны дүниежүзіне тарату, мектеп пен бала-бақшаларда асық ойынынан жарыстар өткізу мен оның дамуына ықпал ететін басқа да шаралар — кезек күттірмейтін маңызды мəселелер деп ойлаймын. Тағы айтып өтетінім ол ұлттық ойындардың пайдасы. Əрбір оқушы өз денесін жан-жақты жетілдіру үшін қажетті қимыл-қозғалыста болу керек. Ол үшін əрбір тұлға бос уақытында дене шынықтырумен айналысу қажет екенін өмір көрсетіп отыр. Дене тəрбиесі арқылы қажетті қимыл-қозғалыс түрлерін жасау тəсілдерін үйреніп, оларды сабақтан тыс уақытта өз беттерімен.орындай алатын дəрежеге жету үшін үнемі спорт жаттығуларымен таныс болуы керек. Бұл ойындардың пайдасы мынадай -балалардың денсаулықтарын нығайтып, денесін шынықтыру; -ойындар туралы түсінік алып, олармен шұғылдану үшін керекті гигиеналық талаптарды білу; -негізгі кимылдарды жасау техникасының дұрыс негізін қалап, балалардың жалпы икемділігін арттыру, жəне тағы басқа осындай пайдасы көп деп ойлаймын. Қорыта келгенде ойын – тəжiрибе мен тəсiлдiң еркiндiгi, тапқырлық пен болжамның қиылысатын шебi, мұрат пен меженiң тоғысқан шеңберi. Осы ойындар арқылы келешек ұрпақты ұлттық құндылықтарын құрметтеуге үйретеміз. Əдебиеттер: 1.Құрманбекова С.Қ. «Ұлттық ойындардың бүгінгісі мен келешегі», «Алматы», 2004 жыл, 209 б. 2. Несіпбаев Б.Қ. «Ұлт мəдениеті мен өнері», «Білім», 2003 жыл, 198 б. 3. Наурызбаев Ж. «Ұлттық мектептің ұлы мұрасы», «Алматы», РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Насиева Ұлдай Байжумаевна БҚО, Орал қаласы, №33 ЖОББМ жоғары санатты, ІІІ деңгейлі сертификатталған қазақ тілі мен əдебиеті пəнінің мұғалімі

Сіздер мен біздер тек болашақ буынды ғана емес, жалпыадамзаттың қадір-қасиеттердің мəн-маңызын түсінетін жаны да, тəні де таза, білімді, жан-жақты, мəдениетті азаматтар болуын тəрбиелеуге міндеттіміз. Н.Ə.Назарбаев Еліміздің қарқынды дамуының болашағы жас ұрпақ тəрбиесімен тығыз байланысты. Бəсекеге қабілетті, алдыңғы шептегі елу елдің қатарына көтерілу білім жүйесін жаңаша құруды қажетсінеді. Бұл мəселе тек оқыту технологияларын қолданумен шектелмейді, ең бастысы өз Отанының азаматын тəрбиелеу болып табылады. Болашақтың қауымына үлкен жауапкершілік жүктейді. Мектептегі білім мен тəрбие егіз ұғымдар. Мектепті 247

білім тірегі десек, ұстаз – оның жүрегі. Адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өз елінің патриоты болуын талап етеді, ал мұның өзі белгілі дəрежеде ұлттық дəстүрлерді, ұлттық ережелерді мақтанышты, ар-ожданды жақсы білу деген сөз. Демек, жас ұрпақтың рухани-адамгершiлiгiн жетiлдiру мəселелерiне тың көзқарастардың қажеттiгi туындауда. Сондықтан да ұрпақ тəрбиесiндегi көкейкестi мəселелердiң бiрi — жетiлген тұлға тəрбиелеу. Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев «Жастардың бойында құндылықтардың дұрыс жүйесін қалыптастыру керек, оның негізінде еңбек сүйгіштік, ар-намыс, парасаттылық, өзін-өзі тұрақты жетілдіруге ұмтылыс жəне оқу, тəртіп сияқты қасиеттер жатқаны жөн» деп, қазіргі оқушылардың бойына аса қажетті құндылықтарды тəрбиелеуді одан əрі жетілдіру керектігін жəне оны білім мен тəрбие беруде дұрыс ұйымдастыру арқылы қалпына келтіру керектігін ерекше атап өтті. Болашақ қоғам мүшелерінің білім алуы мен тəрбиесі, оның дамуыаса маңызды мəселелердің бірі. Бүгінгі таңда ұрпақ тəрбиесінің тілден басталатындығы, ұлттық санасезім мен дүниетанымдық көзқарасты қамтамасыз ететін тіл екендігі халық тəрбиесінде ғылымда дəлелдеп келеді. Осы бағытта бала бойына қазақтың халықтық педагогикасының ерекшеліктерін сіңірту арқылы халықтық тағылымды құрметтеуге үйрету осы жөнінде профессор, филология ғылымының докторы М.М.Тілеужанов «Халықтық тағылым» атты еңбегінде қазақ тағылымының ұстанған негізгі бағыты - ата-бабалардың үлгі - өнегесі, ақыл-кеңесі, дүниеге шынайы көзқарасы, бостандыққа, еркіндікке, тəуелсіздікдербестікке ұмтылысы. Бұл – алдан күткен арманы, ойға алған негізгі мақсаты.Тəрбие–ұрпақ үшін күрес құралы. Ата-бабаларымыз өздерiнiң сан ғасырлар бойғы ұлы тарихында жас ұрпаққа тəрбие берудiң бай тəжiрибесiн жинақтап, өзiндiк салт-сана, əдет-ғұрып, дəстүр рəсiмдерiн қалыптастырған. Қазіргі кезде тəрбие жұмыстарының бағыттары толығымен өзгерді. Қазақтың халықтық педагогикасының ерекшеліктері, мүмкіндіктері жанжақты зерттеліп, көптеген ғылыми еңбектер, монографиялар, оқу- əдістемелік құралдары жарық көріп сандаған мақалалар жариялануда. Бұл тұрғыда заман ағымымен бірлесе этнопедагогика жəне этнопсихология саласында көптеген ғалымдардың еңбектерін жұртшылық қызығушылықпен пайдалануда. Бəрімізге белгілі қазіргі жаһандану үрдісінде елімізде бəсекеге қабілетті ұрпақ тəрбиелеу басты назарда болып отыр. Бəсекеге қабілетті ұрпақты жан жақты қылып тəрбиелеу үшін алдымен жан қазынасының негіздерінің бірі, əдептілік пен адамгершіліктің бастауына үңілу керек шығар. Əдептілік – адамгершілік əліппесі, яғни адам əдептілік сақтай отырып, өзінің имандылығын, тəрбиелілігін, адамгершілігін көрсетеді. Өйткені қазіргі таңда бұл мəселе де, күн тəртібіндегі маңызды мəселелердің бірі болып отыр. Адамның адамгершілігі-оның жоғары қасиеті. Оның негізгі белгілерінің бірі-өзі үшін ғана емес, ел, қоғам үшін өмір сүру,адамдық ар-намысты ардақтау, əр уақытта жақсылық жасауға дайын болу. «Досыңа достыққарыз іс, дұшпаныңа əділ бол». Ақылды, мейірімді адам əруақытта өзгенің 248

жақсылығын бағалағыш келеді. Арлы адам-ардақты адам. Арымыз таза болса,тарихымыз да таза.Адамгершілікке тəрбиелеу баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке, өз міндеттеріне жəне өз басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Адамның бойынан адамгершілік қасиеттер табылса, əрине сымбатты, парасатты көрінеді. Жүсіп Баласағұн адамгершілік пен инабаттылықтың төрт қасиетін 6600 тармақтан, 72 тараудан тұратын «Құтты білік» дастанында көрсетіп берді. Шығыстың ұлы ғалымы Əл-Фараби: «Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен сіздердің болашақтарыңызды айтып берейін деген екен». -Өзгелердiң мүддесiн, өз мүддесiнен жоғары қойып, кеңпейiл болу, тəкаппарлыққа жол бермеу. -Ата-анаға балалық құрмет көрсете бiлу, оларды құрметтеу, оларға адал болу, оларды сүю. -Достарының, отбасының, Отанының сенiмiн ақтау. -Өз iсiн iзгiлiк мақсатқа арнау, басқалардың мүддесiне қызмет ету жəне маңызды iстiң шешiмiне жету үшiн өзiнiң iс-əрекетiн, күш-қайратын жұмсау. -Барлық адамдардың пiкiрiн, құқын, жеке меншiгiн құрметтеу. -Өзгелердiң пiкiрiн сабырлықпен қабылдау, бiрақ та жағымсыз iстерден бойын аулақ ұстау. -Жанашырлық таныту, өзгелердiң қайғы-қасiретiне, мұң-мұқтаждығына ортақтаса бiлу, оларға көмек көрсету. -Кешiрiмдi болу, ренiшке, өшпендiлiкке жол бермеу, ол үшiн жамандық ойлап, кек алудан аулақ болу. -Рақымды, мейiрiмдi болу, адамның көңiл-күйiн алдын-ала сезе бiлу. -Көмектесу, көмек күткен адамға көмек беруге əзiр тұру. Сонымен қатар рухани жетiлген тұлғаның бойында адамгершiлiк ұстанымдар да болуы тиiс. -Өзiнiң қадiр-қасиетiн сақтау, яғни өзiнiң кiсiлiгiн сақтап, өзiне-өзi сенiмдi болу. -Жауапкершiлiк таныту, адал болу, ақиқатты көздеу, жалғандық пен алдапарбаудан аулақ болу. -Ержүрек болу, қорқынышты жеңе бiлу. -Өзiн-өзi бiрқалыпта ұстай бiлу, өз ойын, сезiмiн, тiлiгiн, iс-қылықтарын үйлесiмдiлiкте ұстай бiлу. Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған категорияларға мыналар жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, əдiлдiк, қарапайымдылық, кiшiпейiлдiлiк, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс, тағы басқалары. Адамгершiлiк қасиеттері отбасында, қоршаған ортада, балалар бақшасында, мектепте, адамдардың iс-əрекетiнiң барысында бiрбiрiмен араласуы нəтижесiнде, қоғамдық тəжiрибе алуын өмірмен байланыстыру арқылы қалыптасады. Халықта: “Ұяда не көрсең, ұшқанда соны iлерсiң” деген мақал бар. Тəлiм – тəрбие болмаған жерде адамгершiлiк 249

мəдениетi мен қасиетi де қалыптаспайды. Бүгінгі таңдағы Қазақстан жайында оқушылардың рухани азаматтық сезімін қалыптастырудың, адамгершілікке негізделген ұлтаралық береке, бірлікті, ынтымақтастықты, бейбітшілікті нығай тудың маңызы зор. Осыған байланысты оқу- тəрбие үрдісінде оқушыларды отансүйгіштікке, ерлікке, адалдыққа, елін, жерін қорғауға, шыншылдыққа тəрбиелеу қажет. Қазіргі жағдайда рухани-азаматтық тəрбиенің өлшемдік көрсеткіштері: 1. Өзін-өзі мемлекеттің азаматы ретінде сезінуі; 2. Отанына деген сүйіспеншілік сезімінің болуы; 3. Мемлекеттік рəміздер мен халықтың дəстүрлерін білу; 4. Халықтың өткен тарихын білудің қажеттілігі; Қазақ халқының əдет-ғұрыптарын сақтау, мəдениеті мен дəстүрлерін зерделеу қажеттілігі болып табылады. Тұлғаны рухани –азаматтыққа тəрбиелеудің маңызы зор екенін осыдан көруге болады.Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани -адамгершілік тəрбие - екі жақты процесс. Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан- тəрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым- қатынастарынан көрінеді. Оқушы бойындағы мейірімділік ,шыншылдық, адалдық, тұрақтылық сияқты рухани қасиеттерді қалыптастыра отырып жұмыстану, өзін-өзі басқаруына,жеке тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлу, өз ортасында еркін сөйлеп, өз ойын еркін айта алатын дарынды, қабілетті ұл-қыз тəрбиелеу мақсатында жоғары сынып оқушылары арасында мейірбандық күніне орай «Қарттарым-қазынам» тақырыбында іс-шара өткізіліп, «Барлық құрмет үлкендерге» атты мерекелік концерт қойылды. Ал қала көлемінде қала тəрбие ісінің меңгерушілері семинарында 5сынып оқушылары арасында «Жан қазынасы - адамгершілік негізі» атты «Айтуға оңай» бағдарламасының желісі бойынша өткізілген сыныптан тыс шара жоғары деңгейде бағаланды. Орта буында өткізілген «Жақсылық –жан азығы», «Кішіпейілділік- көңіл кеңдігі» атты тəрбие сағаттарындағы руханиадамгершілік білім баланың, жеткіншектің бойына өзінің жарқын болашағына деген сенімділігін ұялатты. Оқушыларды адамгершілікке, қайырымдылыққа, кішіпейілділікке баулыса, «Үш тілді білу-заман талабы» атты тіл апталығы өз ана тілінің қадір-қасиетін түсіне білумен қатар ашылу салтанатында «Қазақ» биінің орындалуы, ұлттық салт-дəстүрдің орынды көрсетілуі мен мұғалімнің ұлттық нақышта киінуі оқушылардың іс-шараға деген қызығушылығын арттыра түсті. Атақты педагог Сухомлинский; «Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі 250

аралықта əр адам өзінің рухани дамуына қажетті нəрсенің бəрін де ертегіден алады. Ертегінің рухани тəрбиелік мəні зор. Ол балаға рухани лəззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жас баланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нəрсенің мол қоры бар рухани азық – деп атап көрсеткен болатын. Мектебімізде «Білімді жағар шырақты» атты озаттар шыршасында «Қазақ халқының ертегілері-ұлттық тəрбие бастауы» тақырыбында ғы сахналандырылған қойылымдар мен аңыз бейнесіндегі көрсетілімдер оқушыларды жақсы ниетпен армандай білуге жəне оған қол жеткізуге ықпалы зор болды.Сол сияқты мемлекетіміздің ертеңгі азаматтары болатын жас жеткіншектерге рухани-адамгершілік тұрғыдан бағыт –бағдар беруде пəн мұғалімдері мен 911сынып жетекшілері бірлесе өткізген «Адамгершілік- асыл қасиет» атты əңгіме сағаты адам бойындағы ұнамды-ұнамсыз қылықтарды ажырата отырып,əдеп əліппесін бойларына дарытты. Осыдан түйгенім: «Балаойынмен,дана оймен өседі»,- демекші балалардың жақсы болуы үшін үш қасиетті басшылыққа алып отыруымыз қажет деп санаймын. Олар: адал еңбек, саналы ар, шынайы жүрек- осы қасиеттерді басшылыққа ала отырып, мектеп психологы, пəн мұғалімдері «Жүректен жүрекке», «Жүрек жылуы» т.б. тақырыптарда тренинг өткізіп, мұғалімдер мен балалар арасында өзара түсіністік, сыйластық,бір-біріне деген құрметін бірінші кезекте тұруы,өзара дос-құрбыла рына, дəрежесі мен құқығы тең адамдарша тілдесіп,түсінулері жақсы нəтижеге жеткізілді. 5-6 сынып оқушыларымен бірлесе «Халықтың дəстүрі-алтын бесігі» атты интеллектуалды сайыс жүргізілді. Мақсаты: мақалмəтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер арқылы бала бойына адамгершілік қасиетті дарыту.Ал адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-əрекет барысында,əр түрлі ойындар,хикаялар,ертегілер,қойылымдар арқылы беріледі. Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханиет дəуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік тəрбиенің нəтижесі адамдық тəрбие болып табылады. Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары, қарым-қатынастарында қалыптасады.Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты белгілерінің бірі болғандықтан,адамдардың мінез-құлқы,іс-əрекеті,қарым-қатынасы, көзқарасымен сипатталады. Адамгершілік тақырыбы- мəңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік əр адамға тəн асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, əдет-ғұрпында. Əр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді. Көрнекті педагог В. Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады»,-дейді. Демек, шəкіртке жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы—өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ 251

тəрбиелеу. Ұрпақ тəрбиесі — келешек қоғам тəрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мəдени — ғылыми өрісі озық етіп тəрбиелеу—біздің қоғам алдындағы борышымыз. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Əбiлова З. Этнопедагогика оқулығы / З. Əбiлова: А. 1999 2. Асылов Ү Даналардан шыққан сөз/ Ү.Асылов – А. Мектеп, 1987 3. Көбесов А. Əл-Фараби/ А. Көбесов– А. Қазақстан, 1971 4. М.М.Тілеужанов «Халықтық тағылым» - Орал,1994ж 5. Ғаббасов С. Ізгілік əліппесі / С. Ғаббасов – А.Ғылым, 1991 6. Тəлім-тəрбие тұжырымдамасы/Қазақстан мұғалімі. 5 ақпан,1993. 7. М.М.Тілеужанов. Қазақ халықтық педагогикасының кейбір мəселелері. — Орал, 1992.

ПРИМЕНЕНИЕ СМАРТ ТЕХНОЛОГИИ В СИСТЕМЕ ТИПО ДЛЯ ЭФФЕКТИВНОЙ ОРГАНИЗАЦИИ УЧЕБНОГО ПРОЦЕССА Баянкулов Руслан Изтурганович магистр психологии Мангистауский гуманитарный колледж, преподаватель педагогики и психологии. г.Актау

Внедрение новых технологий в сферу образования ведет за собой переход от старой схемы репродуктивной передачи знаний к новой, креативной форме обучения. Одна из главных задач современного образования - это создание устойчивой мотивации учащихся к получению знаний, другая - поиск новых форм и инструментов освоения этих знаний с помощью творческий решений. Современное учебное заведение это комплекс взаимосвязанных технических и информационных систем обеспечивающих учебный процесс. Вместе со временем в этот процесс подключаются прогрессивные инновационные проекты, которые вносят новизну в систему образования. На сегодняшний день медиатехнологии заставляют и преподавателя и студента перейти на новый язык коммуникаций. Можно говорить на родном языке, на каком-нибудь иностранном, а существует еще и язык информационных технологии. В результате интенсивного развития информационных технологий, ставших неотъемлемой частью окружающей среды современного человека, на смену «классическому» электронному обучению постепенно приходит смарт-образование. С концепцией смарт-образования (smarteducation) в настоящее время связана совокупность понятий, многие из которых не имеют однозначной трактовки. Смарт, как свойство, позволяющее моментально адаптировать объект или процесс к изменениям в окружающей среде, становится наиболее востребованным в современном социальном развитии и особенно образовании. Формирование новой концепции смарт-образования 252

основывается на достижениях информационных и коммуникационных технологиях, позволяющих добиться новых экономических и социальных эффектов в системе образования и получить новую эффективность.О формировании концепции смарт-образования свидетельствует появление регулярных конференций по тематике смарт-образования и смарт-обучения [1]. Smart образование во многих странах является уже стандартным способом обучения, в то время как в отечественной системе образования подобные подходы являются редкостью. Учитывая требования принятых стандартов, возникает необходимость обоснования smart образования как закономерного направления в современном глобальном образовании. Smart образование – это новейшая образовательная среда, созданная объединением усилий преподавателей, специалистов и обучающихся для повышения уровня компетенций и перехода от книжного контента к активному. Smart education является концепцией, которая предполагает комплексную модернизацию всех образовательных процессов, а также методов и технологий, используемых в этих процессах. Концепция Smart в образовательном разрезе влечет за собой появление таких технологий, как умная доска, умные экраны, доступ в Интернет из любой точки. Каждая из этих технологий позволяет по-новому построить процесс разработки контента, его доставки и актуализации. На современном этапе развития ИКТ все чаще возникают потребности, которые не могут удовлетворить не только классические образовательные технологии, но и технологии электронного обучения (e-learning). Концепция SMART в образовании возникла вслед за проникновением в нашу жизнь разнообразных умных устройств, облегчающих процесс профессиональной деятельности и личной жизни (смартфон, умный дом, смарткар – интеллектуальный автомобиль, смартборд – интерактивная интеллектуальная электронная доска, SMART-система самодиагностики жесткого диска компьютера). SMART подразумевает повышение уровня интеллектуальности устройств, формирующих окружающую среду для того или иного вида деятельности. Перенос данной концепции на образование находится в начальной стадии, термины и основные понятия проходят процесс формирования. Скорость возникновения новых технологий в последнее десятилетие значительно выросла, каждый год производители предлагают новые устройства для профессиональной деятельности и коммуникаций.Новые интеллектуальные SMART-технологии требуют изменения платформ, используемых для передачи знаний и широкого использования SMART-устройств. Профессиональное образование должно стать одной из самых быстро обновляемых отраслей, как с точки зрения содержания, так и с точки зрения технологий и методов обучения. Скорость обновления знаний и технологий должна рассматриваться как критерий качества системы образования. 253

Соответственно предпосылками к разработке концепции смартобразования являются: 1) технологические факторы, обеспечивающие новые средства и технологии для обучения в современной информационно-телекоммуникационной среде; 2) социальные факторы, включающие потребность общества в новом качестве образовательных услуг; 3) экономические факторы заключают в том, что образование всегда вносило значительный вклад в развитие макроэкономики. А в условиях формирующегося информационного общества соответствующая система образования определяет место университета в развитии инновационной экономики. Ключевая задача, которая ставится перед смарт-образованием, состоит в обеспечении устойчивого развития общества и экономики в соответствии с меняющейся окружающей средой, обеспечивая возможности для создания нового уровня эффективности в экономике и государственном управлении. Однако основная идея этого образования заключается в признании новых источников познания, которые будут применяться наравне с традиционными лекциями, семинарами и др. Если раньше единственным источником знаний для студента был преподаватель, его лекции и семинары, то в настоящее время информацию студенты могут получить не только через старших наставников, но и, применяя различные современные технологии, используя Интернет. Процесс преподавания предполагает движение знаний в любых направлениях: от студента к преподавателю и обратно, от студента к студенту. В учебном процессе используются различные медиа ресурсы: электронные учебники, презентации, компьютерный практикум и тестирование, различные веб-сервисы. Бесшовность, то есть обеспечение совместимости программ между разными операционными системами, предоставляет равные возможности для студентов, позволяя не зависеть от используемых устройств, что гарантирует непрерывность и мобильность доступа к данным. Необходимо, чтобы доступ к информации был открытым и свободным. Студенты и преподаватели имеют больше автономии, так как связь поддерживается на уровне мобильных устройств и других гаджетов. Подобное образование позволяет самому составлять план обучения, когда и где это удобно. Технической базой Smart образования являются все устройства учебного заведения и личные студента: персональные компьютеры, ноутбуки, планшеты, смартфоны и другие. Среди главных условий для внедрения smart образования можно выделить: -смена фокуса с продолжительности обучения на его результативность, -точные метрики для определения компетентности до и после обучения, -электронное портфолио с результатами метрических измерений для анализа стиля обучения студента. [2] Уже становится нормой проведение учебных занятий с использованием 254

мультимедийных презентаций, сделанных в таких программных пакетах, как Microsoft Power Point или Macromedia Flash. Однако, наряду с привычными презентационными технологиями (Microsoft Power Point, Macromedia Flash), в сферу образования проникают новые, так называемые, интерактивные технологии, которые позволяют уйти от презентации в виде слайд-шоу. Смарт технологии, используемые в педагогических целях, облегчают условия профессиональной и учебной деятельности. Смарт техника – широкий спектр программных приложений для эффективной организации учебного процесса.[3] При проведении учебных занятий с использованием smart-технологий используются интерактивные методы взаимодействия в режиме беседы, диалога не только по схеме преподаватель ↔ студент, но и студент ↔ студент. При этом активность студентов доминирует над активностью преподавателя, роль которого заключается в направлении деятельности студентов на достижение цели занятия. Разработанные интерактивные дистанционные упражнения и задания для проведения smart-занятий используются как для закрепления изученного материала, так и для изучения нового [2]. Использование интерактивных методов обучения позволяет делать студента активным участником учебного процесса, что положительно влияет на формирование познавательной активности, осуществление самообразовательной деятельности. Новая форма подачи материала с помощью интерактивного оборудования (интерактивные доски SMART Boards, интерактивные дисплеи Sympodium) представляет собой презентацию, создаваемую докладчиком во время своего выступления - презентацию, создаваемую здесь и сейчас. На интерактивных досках SMART Boards можно писать специальным маркером, демонстрировать учебный материал, делать письменные комментарии поверх изображения на экране. При этом все написанное на интерактивной доске SMART Board передается учащимся, сохраняется на магнитных носителях, распечатывается, посылается по электронной почте отсутствующим на занятии учащихся. Учебный материал, созданный во время лекции на интерактивной доске SMART Board, записывается встроенным видеорекордером и может быть многократно воспроизведен. Существует несколько технологий, позволяющих сделать доску интерактивной. Одна технология - сенсорная резистивная, другая - DViT технология компании SMART Technologies.В ней используются специальные цифровые видеокамеры, расположенные по углам экрана. Кроме того, с помощью специальной насадки можно превратить любую плазменную панель в интерактивную доску. Конечно, для максимальной реализации всех свойств интерактивных досок SMART Boards создано специальное программное обеспечение (SMART Notebook, Bridgit, SynhronEyes). У каждой из этих программ есть свои особенности. SMART Notebook позволяет работать с текстом и объектами, сохранять информацию и превращать письменный текст в печатный. 255

Программа Bridgit позволяет легко и быстро проводить презентации для партнеров по всему миру, получать отзывы на свой документ. Стоит вам выделить ключевые позиции своего выступления на общем рабочем столе, и программа тут же в режиме реального времени выводит все ваши заметки на экраны остальных участников конференции. C помощью программного пакета SynhronEyes преподаватель может следить за тем, что делают учащиеся, выводить все рабочие мониторы учащихся на доску, блокировать мониторы учащихся, рассылать с интерактивной доски учебный материал. Во время работы на интерактивных досках улучшается концентрация внимания у учащихся, быстрее усваивается учебный материал. Внедрение новых технологий в сферу образования ведет за собой переход от старой схемы репродуктивной передачи знаний к новой, креативной форме обучения. Одна из главных задач современного образования - это создание устойчивой мотивации учащихся к получению знаний, другая - поиск новых форм и инструментов освоения этих знаний с помощью творческий решений. Смарт-технологии имеют большой потенциал для того, чтобы стать приоритетной производственной технологией, обеспечивающей экономическое развитие общества. Отличительной характеристикой смарттехнологий является их способность к мгновенному реагированию на изменения во внешней среде. В условиях динамично развивающихся технологий и информационной среды, количество факторов внешней среды и скорость их изменения постоянно возрастает. Таким образом, свойство «смарт» становится востребованным в управлении многими процессами и системами, в том числе и образовании. Необходимость формирования концепции смарт-образования подтверждается развитием ИКТ и образовательной среды, трансформациями в обществе. В настоящий момент наблюдается нарастание разрыва между потенциалом использования ИКТ, готовностью слушателей к использованию ИКТ в учебном процессе, и их реализацией в профессиональном образовании.Технологические, экономические и социальные факторы обусловливают потребность в создании концепции смарт-образования. В настоящее время качественное образование является фактором, способствующим успешной социализации молодёжи, удовлетворению потребностей экономики в кадрах высокой квалификации, экономическому росту, повышению благосостояния и благополучия каждого гражданина. Главной целью развития системы технического и профессионального образования на наш взгляд является обеспечение доступности качественных образовательных услуг для граждан, независимо от места жительства, состояния здоровья, социально-экономического статуса семьи, которое даст возможность получить профессию и достойно реализовать себя. Исходя, из выше изложенного складываются условия для организации учебного процесса, который ориентируется на использование новых методов и организационных форм, включая: -индивидуальную и групповую работу с цифровыми образовательными 256

ресурсами (в том числе самоконтроль и отработку навыков); -систематическую работу учащихся в малых группах и взаимную оценку ими работы друг друга; -обучение в профильных сетевых сообществах (интернет-обучение, сетевые проекты и т.п.); -использование сетевых социальных сервисов для общения, совместную работу над текстами (в широком смысле слова) и ведение совместных архивов; -подготовку и ведение личных портфелей учебных достижений. Чтобы каждый студент мог в полной мере реализовать этот потенциал и обеспечить достижение новых образовательных результатов. Требуется переход на новую модель работы технического и профессионального образования, в которой создана умная, интеллектуальная образовательная среда-Smart-общество в котором совокупность использования подготовленными людьми технических средств, сервисов и Интернета приводит к качественным изменениям во взаимодействии субъектов, позволяющим получать новые эффекты - социальные, экономические и иные преимущества для лучшей жизни. Это следующий за «информационным обществом» этап развития, в котором мы сегодня живем. Проектирование «умной» или Smart-среды рассматривается нами не как самоцель, а как средство, механизм решения основной задачи технического и профессионального образования–создание условий для равного доступа различных групп участников образовательного процесса к широкому спектру образовательных услуг,к совершенствованию управленческого механизма и, как результат, повышение качества образования. Использованная литература: 1.Smart Technology based Education and Training// SMART DIGITAL FUTURES. Netherland: Amsterdam: IOS Press BV 2014. 2.Курмангалиев, Д.Р. Модель техногенной образовательной среды / Д.Р. Курмангалиев, Д.А. Ахметшин // Восьмая научно-техническая конференция «Информационные системы и модели в научных исследованиях, промышленности, образовании и экологии» г.Тула 2011. 3.Жумагалиева Д.Ш. Совершенствование методик преподавания в условиях внедрения смарт-образования // VII Всероссийская (с международным участием) научно-практическая конференция «Информационные технологии в образовании».2015.[Электронный ресурс]. URL: http:/ /saratov.ito.edu.ru/2015/section/229/95604 (дата обращения: 26.09.2016).

БІЛІМ БЕРУ ПАРАДИГМАСЫНЫҢ ӨЗГЕРУ ЖАҒДАЙЫ: ЖАҢАРТУЛАР, МƏСЕЛЕЛЕР, ТƏЖІРИБЕЛЕР Алдабергенова Разия Адылхановна Маңғыстау облысы, Мұнайлы ауданы № 1 жалпы білім беру орта мектебінің математика пəні мұғалімі 257

alraziya01984@mail.ru

Парадигма (латын тілінен аударғанда) үлгі немесе мысал, алгоритм, нобай дегенді білдіреді.Білім беру парадигмасы-білім берудің тұжырымдамалық нобайы.Бұл ұғымды Колесникова енгізген. Білім беру парадгмаларын қалыптастыру адамзаттың əлеммен өзара əрекеттесудің əр түрлі тəсілдерін игеру барысында жүзеге асып отырған. Əр парадигма дүниені, педагогикалық нысандарды қабылдаудың, олардың мəнін түсінудің əр түріне сай келеді. Білім парадигмасының көп тараған түрлері аз емес. Оларға мыналар жатады: 1. Дəстүрлі-консервативтік (білім парадигмасы); 2. Феноменологиялық (гуманистік парадигмасы); 3. Рационалдық (тəртіптілік парадигмасы); 4. Технократтық; 5. Эзотерикалық. Əрбір парадигма «не үшін тəрбиелеу керек, оқушыларды қандай мақсатқа дайындау керек, не үшін өмір сүреміз» деген сұрақтарға жауап береді. Мəселен, дəстүрлі білімдік парадигмада білім берудің басты мақсаты: «Білім, білім, қандай жағдайда да тек білім». Мұнда өркениет пен мəдениетті ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу негізгі мақсат болып саналады. Феноменологиялық немесе гуманистік парадигмада жеке тұлғаның ішкі дүниесін дамыту,оны ерікті, рухани жеке адам ретінде тану жəне адамдармен тіл табысуында ерекшелену қабілеттерін жетілдіру қарастырылады. Білімнің гуманитарлық парадигмасының діңгегі - оқушы емес, дайын білімді меңгерудегі ақиқатты түсінуші адам. Мұнда оқушы мен мұғалім арасындағы қарым-қатынас: ынтымақтастық, өзара жауапкершілік, өз позициясын еркін таңдау жағдайында диалогтік ұстанымда өрбиді. Рационалдық парадигмаға оқушыға білімнің түрлі тəсілдерінің тиімді жақтарын, ортаға бейімделу, оның ойы, сезімі жəне іс-əрекеттерімен санасу, оларды меңгерту жатады. Мұндағы басты қағида: «мектеп – бұл фабрика, ал оқушы – оның шикізаты». Бұлай оқытудың негізгі əдістері – тренинг, тестік бақылау, жекелеп оқыту жəне мəтінді түзету. Ғылымды тəртіп тіліне аударған Америка педагогы Р.Мейджер «Мұның бəрі оқушыны да, мұғалімді де дамытады. Егер мұғалім бəрін өзі атқарса да, оқушы еншісіне үйлестіру мен бақылау қалады» дейді. Технократтық парадигманың негізгі мақсаты–дəл ғылыми білімдер. «Білім - күш» адамды бағалау, оның білімі, мүмкіндіктерімен анықталады. Адамның қасиеті оның білімі, тəртібі жəне оны тасымалдаушы ретінде танылады. Эзотерикалық парадигма – оқушының табиғи күші. И.Колесниковтың пікірінше, адамның қоршаған əлеммен іс-əрекетінің жоғары деңгейі басым көрсетіледі. Мұнда адамның ақиқатқа мəңгілік өзгермейтін қатынасы көрінуі тиіс.Бұл жерде оқушының дамуындағы мұғалімнің адамгершілік, психологиялық, физикалық функциялары ерекше ұғым болып табылады. Қабілетсіз оқушы жоқ, бірақ оқушылардың дара қасиеттерін танып-білуде 258

мүмкіндігі шектеулі үйлесімсіз əдістеме бар. Елбасымыз өз халқына жолдауында «Білім беру реформасы– Қазақстанның бəсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі. Бізге экономикалық жəне қоғамдық қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет» деп атап көрсетті. Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тəрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс -əрекетінің ғылыми педагогикалық негіздерін меңгеруі – маңызды мəселе. Бала жанының бағбаны, жас ұрпаққа білім мен тəрбие беретін мұғалім ары таза, əдепті, ой-өрісі кең, жан-жақты білімді, ұстамды, өз ойын шəкіртіне анық, дəл жеткізетін болуы тиіс. Ол үнемі ізденіп, білімін толықтырып отырса, оның өмірлік ұстанымы тұрақты, күш-қуаты, көңілі əрдайым жоғары, сабақ беру сапасы арта түсіп, еңбегі еленеді. Білім берудегі жаңалық пен қоғамдағы жаңалық бір мақсатты көздейді, олар даму мен прогрестің қабілетін арттыруы қажет. Білім беруді жетілдірудің жаңа парадигмаларына модульдік сабақ жатады. Ол мынадай артықшылықтарымен ерекшеленеді. Біріншіден, оқушыларға мұғалім алдын-ала дайындалған сабақтың жүру жоспарын таратып береді. Онда сабақтың əрбір элементінің нақты мақсаты көрсетіледі. Сондықтан оқушы өзінің не істеу керектігін, яғни сабақ соңында нені біліп шығуы керектігі жөнінде мағлұмат алады. Екіншіден, ұжым болып жұмыс істеу дағдысы қалыптасады. Онда оқушы өз пікірінің дұрыстығын дəлелдеп, қателігін мойындап жəне жолдасының пікірінің дұрыстығын көрсетіп, ұжымдық шешім қабылдауға үйренеді. Ол өз білімін өзі бағалай алады. Үшіншіден, жеке басының қабілеті мен мүмкіндіктерін ескеріп, үлкен көлемдегі жазба жұмыстарын жасауды жоспарлайды. Төртіншіден, əр оқушының білім дəрежесіне қарай тапсырманы да түрлі деңгейде алуға болады. Сонымен бірге модульдік сабақ оқушының білімін тексеріп бағалауға зор мүмкіндік береді. Қазіргі білім беру саласындағы басты мəселе – білім беру мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді жаңа əдістерін іздестіру жəне оларды жүзеге асыратын болашақ мамандарды даярлау. Қазіргі педагогиканың негізгі мақсаты–білімді сапалы ету, оқушының толыққан жеке тұлға болып қалыптасуына негіз қалау. Жалпы білімнің 3 міндеті бар,оларбаланың өзіндік жалпы дамуы, жан-жақты дүниетанымын қамтамасыз ету, оны болашақ белгілі бір кəсіпке даярлау. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаты: жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін стратегиялық даму жоспарының басымдықтары негізінде көп деңгейлі білім берудің ұлттық жүйесін жақсартуды көздейді. Бұл бағдарламаның негізгі міндеттері – сапалы білімге қол жеткізу, білім берудің ұлттық жүйесінің жұмыс істеу бағамын жетілдіру, қазақстандық ұлтжандылыққа, төзімшілдікке, биік мəдениетке, мемлекеттік тілді басым дамытуға бағытталған отандық дəстүрлерді əлемдік тəжірибе мен тұрақты даму қағидалары негізінде білім берудің мазмұнын, құрылымын жаңарту. Жаңа қоғамға жаңа адам керек. Мұндай адамды қалыптастыру – қазіргі заманғы білім беру жүйесінің алдында тұрған басты 259

міндет. Мұғалім еңбегінің бүгінгі нəтижесі қандай болса, елдің, қоғамның ертеңі, болашағы сондай болмақ. Демек, Елбасының «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық» деген қағидасына сүйенсек, қазіргі қоғамдағы дамудың басты факторлары:білім,ғылым,саяси тұрақтылық екенін, яғни заман өзгергенімен, мемлекеттің өркендеуі, халықтың əлауқатының көтерілуі білім-ілімсіз əсте мүмкін емес екеніне көз жеткіземіз. Қазіргі таңда еліміздің білім беру жүйесіндегі реформалар мен сыңдарлы саясаттар, өзгерістер мен жаңалықтар əрбір педагог қауымының ойлауына, өткені мен бүгіні, келешегі мен болашағы жайлы толғануына, жаңа идеялармен жаңа жүйелермен жұмыс жасауына негіз болары анық. Олай болса, білімнің сапалы да саналы түрде берілуі білім беру жүйесіндегі педагогтердің, зиялылар қауымының деңгейіне байланысты. Дəстүрлі білім беру жүйесінде білікті мамандар даярлаушы кəсіби білім беретін оқу орындарының басты мақсаты – мамандықтарды игерту ғана болса, ал қазір əлемдік білім кеңестігіне ене отырып, басекеге қабілетті тұлға дайындау үшін адамның құзырлылық қабілетіне сүйену арқылы нəтижеге бағдарланған білім беру жүйесін ұсыну–қазіргі таңда негізгі өзекті мəселелердің бірі. Жалпы алғанда «құзырлылық» ұғымы жайлы ғалым К.Құдайбергенова «Құзырлылық ұғымы – соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның субъектілік тəжірибесіне ерекше көңіл аудару нəтижесінде ендіріліп отырған ұғым. Құзырлылықтың латын тілінен аудармасы «сомпетенс» белгілі сала бойынша жан – жақты хабардар білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді» деп көрсетеді. Бұл жайлы Б.Тұрғанбаева «... өзінің практикалық əрекеті арқылы алған білімдерін өз өмірлік мəселелерін шешуде қолдана алуын – құзырлылықтар деп атаймыз » деп анықтаса, Ресей ғалымы Н.Кузьминаның көзқарасы бойынша, «Құзырлылық дегеніміз - педагогтің басқа бір адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлығы ». Латын тіліндегі « компетенс»сөзін ғалым К.Құдайбергенова «Құзырлылықты білімін, біліктілігін, дағдысын, тұлға мінез- құлқын , ең бастысы тұлға мүмкіндігін бағалаудың критерийі мақсатында қарастыру құзырлылық маңызын толық аша алады. Олай болса, құзырлылық, нəтижеге бағдарланған жаңа білім беру жүйесінің сапалық критерийі ретінде əлеуметтік жəне өмірлік көзқарастарды есепке алу қажет» деп жазса, Б.Тұрғанбаева «Құзырлылыққа бағытталған оқыту үрдісінде тəжірибелік жолмен мəселені шешу мүмкіндігі молаяды. Осы жағдай біліктілікті арттырудағы екінші үлгіге көшірудің негізі бола алады. Өйткені,құзырлылыққа бағытталған үлгіде білім алушылардың өздерін ұйымдастыру - басты мақсаты » деп көрсетеді.Қ.Құдайбергенова«Құзырды əртүрлі кенеттен болған ситуацияларда мəселелерді шешу үшін қажетті білімді немесе əрекетті көрсете білу қабілеті, білім мен өмірлік ситуация арасындағы байланысты орнату мүмкіндігі ретінде, ал құзырлылықты адамның өзіндік деңгейіне, даралық қасиеттеріне тікелей байланысты тұлғалық, теориялық, практикалық өлшеу дəрежесі жоғары деңгейде кіріктірілген құрылым ретінде қарастыру ұсынылады» деген тоқтам жасайды. 260

Білім беру мен білім алудағы жаңа əдіс-тəсілдер Егеменді еліміздің ертеңгі тізгінін ұстар иесі - бүгінгі жас ұрпақ. Егеменді еліміздің еңсесі енді көтеріліп , тəуелсіз ел атанып, төбемізге ту тігіп, тіліміздің мəртебесі артып, əлемге атымызды танытып жатқан кезеңде ұлттың, елдің болашағы – жас ұрпақ тəрбиесіне де мықты көңіл бөлінуі қажет. Осы егеменді, тəуелсіз Қазақстанда өркениетке бастар жолдың бастауы – мектеп десек, мектептің басты тұлғасы, жүрегі– ұғалім. Мектеп жұмысы мен оқушы жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға – ұстаз болғандықтан, ал сол ұстаз заман талабына сай болуы үшін- əрқашан ізденуді, білімдерін жетілдіруді, жан-жақты, білікті болуды талап етеді.Ұлы ағылшын ағартушысы Уильям Уарт жай мұғалім хабарлайды, жақсы мұғалім түсіндіреді, керемет мұғалім көрсетеді, ұлы мұғалім шабыттандырады деген екен. Ал XXI ғ. нағыз ұстазы қандай болмақ, казіргі заманда Егеменді еліміз тəуелсіз жеріміздің болашағы жас өсіп келе жатқан ұрпақ қолында. Сол ұрпақты тəрбиелеуде ұстаздар сан түрлі əдіс тəсілдер қолдануда. Мұғалім сабақта əдіс - тəсілдерді пайдалана отырып, балалардың ұсыныс-пікірлерін еркін айтқызып,ойларын ұштауға жəне өздеріне деген сенімін арттыруға мүмкіндік туғызып отыру қажет. Əдіс – тəсілдер арқылы өткізген əрбір сабақ оқушылардың ойлануына жəне қиялына негізделіп келеді, баланың тереңде жатқан ойын дамытып оларды сөйлетуге үйретеді. Түрлі əдістемелік тəсілдер пайдалану арқылы қабілеті əртүрлі балардың ортасынан қабілеті жоғары баланы іздеп, онымен жұмыс жасау, оны жан-жақты тануды ойлап,оқушылардың шығармашылық деңгейін бақылап отыру əрбір мұғалімнің міндеті. Жаңа технологияны меңгеруде мұғалімнің жан – жақты, білімі қажет. Қазіргі мұғалім: - Педагогикалық үрдісте жүйелі жұмыс жүргізе алатын; - Педагогикалық өзгерістерге тез төселетін; - Жаңаша ойлау жүйесін меңгере алатын; - Оқушылармен ортақ тіл табыса алатын; - Білімді, іскер, шебер болу керек; Жаңа педагогикалық технологияның ерекшеліктері – өсіп келе жатқан жеке тұлғаны жан –жақты дамыту. Инновациялық білімді дамыту, өзгеріс енгізу, жаңа педагогикалық идеялар мен жаңалықтарды өмірге əкелу. Бұрынғы оқушы тек тыңдаушы, орындаушы болса, ал қазіргі оқушы – өздігінен білім іздейтін жеке тұрға екендігіне ерекше мəн беруіміз керек. Қазіргі оқушы:- Дүниетаным қабілеті жоғары;-Дарынды, өнерпаз; Іздемпаз, талапты: - Өз алдына мақсат қоя білу керек; Казір таңда мұғалімдер алдында білім жүйесін, заман талабына сай үйлестіре, жаңа үлгіде жүргізу міндеті туындап білімге бүкіл оқу-əдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда. Бұл дегеніміз мұғалімге білім берудің тиімді жолдарын қарастыру деген сөз. Мұғалімнің білім беруі мен оқытудың казіргі замандағы əдістері негізгі жеті модульге бөлінеді: Бізге ұсынылып отырған осы курстың негізгі бағдарламасы-мұғалімнің білім беруі мен оқытудағы əдістерін өзгертудегі жаңа бастама, яғни бұл бағдарламаның басым бөлігі 261

сындарлы оқыту теориясының негіздерін қамтыған. Бұл теория оқушылардың ойлануын дамытуда олардың бұрынғы алған білімдері мен жаңа немесе сыныптағы түрлі дерек көздерінен, мұғалімнен, оқулықтан жəне достарынан алған білімдерімен өзара əрекеттесуі жағдайында жүзеге асады деген тұжырымға негізделген. Мұғалімнің білім беруі мен оқытудың казіргі замандағы əдістері негізгі жеті модульге бөлінеді: 1. Білім беру мен білім алудағы жаңа тəсілдер. 2. Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету. 3. Білім беру үшін бағалау жəне оқуды бағалау. 4. Білім беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану. 5. Талантты жəне дарынды балаларды оқыту. 6. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сəйкес білім беру оқыту. 7. Білім берудегі басқару жəне көшбасшылық. Білім беру мен білім алудағы жаңа тəсілдер - бұл жеті модульда қарастырылатын білім беру мен білім алудағы жаңа тəсілдері, сонымен қатар «Диалог негізінде оқыту жəне оқу» жəне «Қалай оқыту керектігін үйрету» деген атауларға негіз болып, соны кеңінен қарастыратын модуль. Білім беру мен білім алу барысында оқушылардың өзара білім алмасуын, оқушымен мұғалімнің арасындағы байланыстың негізгі құралы бұл- диалог екенін меңзейді. Яғни, осы диалог сабақ барысында тиімді қолданылса, оқушылар өздерінің ойларын, көзқарастарын жан-жақты, еркін айтуына, дамуына көмектеседі.Ал «Қалай оқыту керектігін үйрету» оқушылардың алған білімдерін есте сақтап, қосымша өздігінен ізденіп оқуға, яғни, білім жинау жауапкершілігін түсінуге мұғалім қандай іс-əрекет жасауын қарастырады. Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету- оқушылардың да, мұғалімдердің де білім алу жəне білім беру процесінде кез-келген мəселені талқылауды, басқалардың идеяларын ой елегінен өткізіп, сыни тұрғыдан қарау. Сыни тұрғыдан ойлаубақылау мен тыңдау арқылы дəлелдер жинастыру, шешім қабылдамас бұрын саналы оймен қорытындылау дағдыларын дамытуды қарастыратын модульдің 1,3,5,6 түрлерін қамтыған. Сыни тұрғыдан ойлау көбінесе қарсы пікір айтуға, баламалы шешімдерді қабылдауға, ойлау жəне іс-əрекетімізге жаңа немесе түрлендірілген тəсілдерді енгізуге дайын болуға ұйымдастырылған қоғамдық əрекеттерге жəне басқаларды сыни тұрғыдан ойлауға баулуды білдіреді.Білім беру үшін бағалау жəне оқуды бағалау – оқыту процесінде балалар өздерінің түсініктерін құра алатын белсенді оқушылар болатын болса, онда мұғалімдер мен оқушылар үшін осы түсініктің мəнін білу аса маңызды, себебі ол оқыту барысында ілгері қадамдарын айқындау мен оған қолдау көрсету үшін қажет ұғым болып табылады. Модульдің бұл түрінде – мұғалімдер мен балалар үшін өздерінің қандай мақсатқа жетуді көздейтінін, мақсатқа жету өлшемдерін түсіну не үшін керек екенін білу маңызды. Білім беруде ақпараттықкоммуникациялық технологияларды пайдалану оқушыларға ғылыми ұғымдарды түсіндіруді жəне олардың қабылдауын, түсінуін жеңілдетуге мүмкіндік беріп, мұғалімдерге сабақ беруде көмектесетін маңызды құрал болып табылады. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың дамуы 262

білімді бағалау жəне пайдалану жүйесін де уақтылы өзгертіп отыруды талап етеді. Осыған байланысты білім беруде қолданылатын əдістəсілдер,əдістемелер, технологиялар жаңартылып отырады. Сондықтан оқыту барысында осы технологияларды тиімді қолдануды қажет етеді. Сабақ процесіне ақпараттық -коммуникациялық технологияларды енгізген кезде,теориялық жəне тəжірибелік білімдердің біртұтастығы оларды ойланып қолдануды қамтамасыз етеді, ал бұл оқу жəне оқыту үдерістерін жақсартуға жағдай жасайтын болады. Қолданылған əдебиеттер 1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Алматы 2010.6-б 2. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы//Астана.2004. 3. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Астана . 2004. 28-б 4. Жаңа білім беру жүйесі – Уикипедия. ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА-БІЛІМ БЕРУДІҢ ЖАҢА МАЗМҰНЫ Сағынтаев Қайрат Сағынтайұлы «ӨРЛЕУ» БАҰО»АҚ филиалы Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ПҚБАИ Шымкент қаласы.

ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаев 2014 жылғы «Қазақстан жолы – 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында «Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұрғанын, 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда екенін, сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту əдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды екенін атап көрсетті. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нəтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс» деп атап көрсеткеніндей, қазіргі таңда елімізде жаппай білім беру мазмұны жаңғыртылуда. Білім мазмұнын жаңғырту – сапалы білім, жарқын болашаққа негізделетінҚР Президенті Н.Ə.Назарбаев 2014 жылғы «Қазақстан жолы – 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында «Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұрғанын, 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда екенін, сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту əдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды екенін атап көрсетті. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нəтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс» деп атап көрсеткеніндей, қазіргі таңда 263

елімізде жаппай білім беру мазмұны жаңғыртылуда. Білім мазмұнын жаңғырту – сапалы білім, жарқын болашаққа бастар жол. ХХІ ғасыр-жаңа технология мен ақпараттандыру ғасыры. Өскелең елдің айбынды болашағы үшін–ең əуелі сапалы білім қажет. Ол үшін еліміздің білім саясатындағы ғылым-техникалық əлеуетін жұмылдыру, ғылымның басым бағыттарын дамыту жолындағы ресурстарды шоғырландыру, оның жетістіктерін өндіріске енгізу инновациялық дамудың негізгі көзі. Білім мен ақпарат дамыған қоғамда білім беру жүйесі инновациялық экономиканың негізгі бөлігі болып табылады. Білім берудің негізгі мақсаты-білім мазмұнының жаңаруымен қатар, оқытудың əдіс-тəсілдері мен əртүрлі құралдарын қолданудың тиімділігін арттыруды талап етеді. Қазақстанда білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы жобасында Қазақстандық білім беру жүйесін жақсарту үшін, ең алдымен педагог кадрлардың мəртебесін арттыру, біліктілігін дамыту бағытына үлкен мəн берілген. Осыған байланысты қазіргі таңда еліміздің білім беру жүйесіндегі реформалар, өзгерістер мен жаңалықтар мұғалімнің өткені мен бүгіні, келешегі мен болашақ жайлы ойланып, жаңа идеялармен жұмыс жасауға негіз болады. Елбасымыздың жолдауында айтқандай: Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін, заман талабына сай білім қажет. Қазақстанды дамыған 30 елдің қатарына жеткізетін–білім.Ғылым мен техниканың күн санап өсуіне байланысты педагогика ғылымының теориясы мен оқыту үрдісі де түбегейлі өзгерістерге ұшырауда.Соған орай оқытудың парадигмасы өзгерді. Білім берудің мазмұны жаңарып, жаңаша көзқарас пайда болды. Осыған байланысты ұстаздар алдында оқытудың əдіс-тəсілдерін үнемі жаңартып отыру жəне технологияларды меңгеру, оны тиімді қолдана білу міндеті тұр. Осы тұрғыда əр пəн мұғалімдерінің оқыту əдістерін, жаңа технологияларды таңдап пайдалану жəне авторлық үлгілерді қолдану мүмкіндігі берілген. Отандық əдіскер ғалымдар жасақтаған «Модульдік оқыту технологиясы» (М.Жанпейісова), «Деңгейлік тапсырмалар» (Ж.Қараев) пəн сабақтарына арналған «Сатылай кешенді талдау» (Н.Оразақынова) т.б технологиялары мұғалімдердің қызығушылығын арттырып, оқу үрдістеріне кеңінен ендірілуде. Оқыту əдістерінің кез келген түрін белсенді əрекетке айналдыру-мұғалімнің əдіскерлік шеберлігі мен шығармашылық ізденісіне байланысты. Деңгейлеп оқыту технологиялары баланың жеке мүмкіндігіне бағытталған. Л.Выготский, В.Давыдов, Д.Эльконин, тағы басқа ғалымдар осыны түбегейлі зерттеп, оқыту мен даму арасындағы тығыз байланысты анықтаған. Ж.Қараевтың «Үш өлшемді əдістемелік жүйе» технологиясы оқушылардың жеке қабілеті мен мүмкіндіктеріне, қызығушылығына, психологиялық ерекшеліктеріне сəйкес білім деңгейіне жетуіне жетелейді. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы-əлемнің түкпір – түкпірінен жиылған білім берушілердің (Эрик Рустем, Сьюзон Шуман) бірлескен еңбегі; Бағдарламаның негізі Ж.Пиаже, Л. Выготский, теорияларын 264

басшылыққа алған. Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой-толғаныс кезеңдерінен түзеледі. Қай кезеңде, қай қоғамда болсын жеке тұлғаның қалыптасуы ұстаздан басталады. Білім саласындағы түбегейлі өзгерістер ұстазға үлкен жауапкершілікті талап етеді. Өздігінен білім алатын, жан-жақты ізденетін, алдағы өмір жолын өзі болжай алатын тұлға тəрбиелеу-ұстаздың қолында. Жаңа бағдарлама мұғалімдерге қазіргі заманға оқыту əдістерін жеті модуль арқылы ұсынады. 1.Білім беру мен білім алудағы жаңа тəсілдер. 2. Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету. 3. Білім беру үшін бағалау жəне оқуды бағалау. 4. Білім беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаоану. 5. Талантты жəне дарынды балаларды оқыту. 6. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай білім беру жəне оқыту. 7. Білім берудегі басқарушы жəне көшбасшылық. Жаңа бағдарлама бойынша жаңаша көзқарас қалыптасып, білім деңгейі биікке көтеріліп келеді. Қазіргі білім беру жүйесінде жаңа технологияларды енгізу күннен-күнге басты талапқа айналып, осы əдістерді жетілдіре түсу қажеттігі күшейіп келеді. Мұғалімнің шеберлігі қандай жоғары болса да, мұғалім оқушының өз белсенділігін туғыза алмаса, берген білім күткен нəтиже бермейді. Оқушының тұлға ретінде қалыптасуы белсенділік арқылы жүзеге асады. Барлық дамыған елдер өзінің бірегей жоғары сапалы білім беру жүйесіне ие. Негізгі мектеп үшін, барлық мектептердегі оқыту стандарттарын Назарбаев Зияткерлік мектептерінің деңгейіне дейін жақсарту қажет. Жоғарғы мектеп түлектері қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін меңгеріп шығулары тиіс. Оқытудың нəтижесі сын тұрғысынан ойлау, өздігінен зерттеу жəне ақпаратты терең талдау дағдыларын меңгеруге тиіс. Қазіргі мемлекеттік бағдарламаларда Назарбаев Зияткерлік мектептерінің білім берудегі озық іс-тəжірибелерінің ең үздік үлгілерін еліміздің барлық білім беру мекемелерінде кіріктіру көзделген. Заманауи қоғамның зиялы азаматына білім беру- сана əлеуеті жоғары дамыған, сын тұрғысынан жəне жаңашыл ойлай білетін, рухы мықты, өз білімін қоғамның алға басуына жұмсай алатын адамды тəрбиелеу. Білім беру бағдарламасында тəрбие мен оқыту ажырамас байланыста болады. Заманауи мектептердің мақсаты-жоғары білімді, шығармашыл адамның үйлесімді тұлғаланып, дамуы үшін қолайлы білім беру кеңістігін жасау. Өз білімінің нəтижесінде оқушы бойында сын тұғысынан ойлау, білімін шығармашылықпен пайдалана білу, зертеушілік дағдылары, АКТ дағдылары, топта жəне жеке жұмыс істей білуі, тілдік дағдылары, қойылған міндеттер мен күрделі мəселелерді шеше білу дағдылары қалыптасады. Мектеп бағдарламасына кіріктірілген пəндерді енгізу оқушының жалпы дамуына жəне тақырыпты сабақта тереңірек зерттеп, əлем туралы тұтас ұғымының қалыптасуына септігін тигізеді. Дамыған елдердің білім беру жүйесінде мынадай тенденциялар байқалып отыр: білім беру философиясы мен əдіснамасының жаңаруы; білім беру мазмұнын құру əдістерінің өзгеруі, білім беру жүйесінде жетілдірілген 265

модельдердің жасалуы; білім беруді басқарудың тиімді жолдарының қарастырылуы; жаңа білім технологияларының енгізілуі; оқушылардың танымдық белсенділігі мен өзіндік ойлауын қамтамасыз ететін дамытушы, сындарлы білім беру моделіне көшуі; терең жəне белсенді кəсіби бағдар берудің ерте жастан басталуы; ұрпаққа азаматтық – патриоттық, руханиадамгершілік, көпмəдениеттілік, денсаулық сақтау жəне экологиялық тəрбие беру ролінің күшейтілуі, білім ұйымдарының оқушыны əлеуметтендірудегі ролінің артуы. Əлемдік білім беру жүйесіне негізделген осындай басым бағыттар ұрпақты озық, саналы дара тұлға деңгейінде қалыптастырады. ХХІ ғасыр-жаңа технология мен ақпараттандыру ғасыры. Өскелең елдің айбынды болашағы үшін – ең əуелі сапалы білім қажет. Ол үшін еліміздің білім саясатындағы ғылым-техникалық əлеуетін жұмылдыру, ғылымның басым бағыттарын дамыту жолындағы ресурстарды шоғырландыру, оның жетістіктерін өндіріске енгізу инновациялық дамудың негізгі көзі. Білім мен ақпарат дамыған қоғамда білім беру жүйесі инновациялық экономиканың негізгі бөлігі болып табылады. Білім берудің негізгі мақсаты-білім мазмұнының жаңаруымен қатар, оқытудың əдіс-тəсілдері мен əртүрлі құралдарын қолданудың тиімділігін арттыруды талап етеді. Ата-бабамыз «Оқу – инемен құдық қазғандай» демекші, шығармашыл, ізденімпаз ұстаз ғана табысты болары, нəтижеге жетері сөзсіз. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Нұрлы жол болашаққа бастар жол» Жолдауы (http://www.inform.kz/rus/article/2715565). 2.ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан жолы -2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолдауы (http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1400002014/links). 3.Қазақстанда білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы 2010 жыл 7 желтоқсан; 4.Қазақстан Республикасында білім беруді жəне ғылымды дамытудың 2016 – 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы Астана, 2016 жыл: 5. «Қазақстан тарихы» жəне «Құқық негіздері» пəндері бойынша мұғалімге арналған нұсқаулық. 2016 ж.; 6.«Дүние жүзі тарихы» жəне «Құқық негіздері» пəндері бойынша мұғалімге арналған нұсқаулық. 2016 ж; 7.ҚР орта білім мазмұнын жаңарту еңберінде қазақ тілінде оқытатын мектептердегі «Қазақстан тарихы», «Дүние жүзі тарихы» жəне «Құқық негіздері» пəндері бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы. 2016 ж.; 8.«Тəжірибедегі рефлексия» жалпы білім беретін мектептердегі педагогика кадрларының кəсіби даму бағдарламасы Тренерге арналған нұсқаулық. 2016 9.Жанпейісова М.М. Технология модульного обучения, 2012 ж.

266

В.В.ВОСКОБОВИЧТІҢ ОЙЫН ƏДІСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ Ташева Л., Таласбаева Г. «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалының Қызылорда облысы бойынша ПҚБАИ аға оқытушылары

Мектепке дейінгі тəрбие мен білім беруде В.Воскобовичтің дамытушы ойын құралдарын пайдаланудың маңызы зор. Воскобовичтің ойындарын қолдану іс-əрекеттің əсерлігін арттырып, балалардың логикалық ойлауын, математикалық қабілеттерін дамытады. Бұл ойындарды тəрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде,өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау кезінде іс-əрекеттің мазмұнына сай пайдалануға болады. Сондықтан, бұндай ойындар ойнау балалардың ойлау, қабылдау, еліктеу қабілеті жəне заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата білуін дамыта түсу үшін өте қажет. Балаларға тапсырмалар ойын түрінде беріледі, бұл дидактикалық ойындардың негізгі ерекшеліктері. Балалар ойнау арқылы белгілі бір білім, білік, дағдыларды жəне ойын əрекеттерін меңгереді. Əр дидактикалық ойынның танымдылық жəне тəрбиелік мазмұны болады.В.Воскобовичтің методикасы көп функцияналды дамытушы ойын құралдарымен балалардың ақыл-ойын дамытатын ерекше əдіс. Воскобович əдеттегі посткеңестік ойыншыққа балама табуға тырыса жүріп, Никитин мен Зайцевтің тəжірибесіне сүйенді, бірақ өз жолымен жүргенді жөн санады. Осылайша, оның «Геоконт», «Ойын шаршысы», «Түсті сағаттар» деп аталатын алғашқы шығармашылық ойындары пайда болды. Геоконт» ойыны балаларға түстер жиынтығымен координант жүйесімен танысуға өте ынғайлы. Əр-бір шеткі бөлікте орналасқан нүктенің тұсында түстің атауын білдіретін бастапқы əріптері жазылып тұрады. Əр-бір шегенің қасында реттік саныда көрсетіліп тұрады. Бекітілген шегелерге геометриялық атау беругеде болады. Мысалы: «01» немесе «з4». Ризинлар арқылы түрлі өрнектер жасауға болады. Тəрбиеші балаларға шегенің (нүктенің) атауын атап айтады. Ал бала оны ризинамен құрастырып шығады, сөйтіп нəтижесін көреді. Мысалы: «Ф4», «Б4», «з4», «Г4», осы аталған нүктелерді бір-біріне ризина арқылы қосса тіктөртбұрыш шығады. Сонымен қатар бұл ойындар арқылы балаларға нүкте, сызық, бұрыш, кесінді деген ұғымдармен таныстыруға болады.«Геоконт» ойыны балаларды геометриялық əлемге жетелейді. Саусақ моторикасын дамытады, түстерді дамытады, түстерді тануға, көлемін, формасын, анықтауға көмектеседі. Бұл ойын арқылы балалар құрастыруға үлгі бойынша схема жасауға, координант жүйесінде нақтылануға, құрастырылған суреттер арасынан ұқсастықпен айырмашылықты,табуға үйретеді. В.В.Воскобович өз ойындары арқылы балаларға өте қиын əлемдік танымды түсіндіре білді. Ол өз балаларымен ойын ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя отырып, олардың көңіліне, ойына, санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне сенімді болып, қиындықтарды жеңе білуге үйретті – баланың көздерінде білімге деген құштарлықты байқады. Ойын арқылы оқытудың арқасында дидактикалық ойын пайда болды. Берілген ойындарды қолдану іс-əрекеттің 267

əсерлігін арттырып, балалардың логикалық ойлауын, математикалық қабілеттерін дамытады. Бұл ойындарды тəрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау кезінде іс-əрекеттің мазмұнына сай пайдалануға болады. Сондықтан, бұндай ойындар ойнау балалардың ойлау, қабылдау, еліктеу қабілеті жəне заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата білуін дамыта түсу үшін өте қажет. В.В.Воскобович қарапайым инженер-физик болатын. Ол өз балаларына жақсы дамытушы ойыншықтар іздейді, бірақ ойындағыдай таппайды. Қарапайым ойыншықтар оның ойынша педогикалық сабақ беруге сəйкес келмеді. Сөйтіп ол Никитина мен Зайцевтің еңбегімен танысады да өз балаларына арнап ойын құралдарын жасап шығарады. Оның ойындары кеңінен таныла бастайды. В.В. Воскобовичтің ойындарының ерекшелігі ертегіге сүйеніп жəне ойланып жұмыс жасауға арналған. Құралды, яғни Воскобовичтің ойнын үйде ата-аналарда қолдануға болады. ХХ ғасырдың 90-жылдары «Геоконт», «Ғажайып шытырмандар», «Алмалысалмалы ойыншықтар»,«Воскобовичтің текшесі», «Көңілді поровоз», «Ғажайып пішіндер», «Математикалық себет», “Күлтешелер”,Брызг – брызг» кемесі, “Ғажайып гүлдер”,“Плюх-плюх кемесі”,“Ларчик кілемшесі” т.б. ойындарды ойлап тапты.Алғашқы математикалық ертегілердің авторы. Воскобовичтің тəжірибесі отбасы аясынан тысқары жерде белгілі болып, оны түрлі семинарларға тəжірибе бөлісуге шақыра бастады. Воскобовичтің дамытушы ойындары- тек ойыншық қана емес, балалар үшін таптырмайтын ерекше əдістемелік құрал.Ойын құралдары үш негізгі мақсатта қарастырылған: қызығушылық, таным, шағармашылық. Воскобовичтің дамытушы əдістемесінің ерекшелігі–практикалық тəжірибеден теорияға жол салу. Бұл көбінесе ертегі желістеріне құрылған конструкторлар, бас қатырғыштар. Бұл ойыншықтардың ерекшелігі – ертегі мен бас қатырғыштың үйлесуі. Воскобовичтің əдістемесі бойынша бала ойынның көмегімен дамытушы ортада болады. Воскобовичтің ойын материалдарымен өткізілетін оқу іс-əрекетінің мақсаты: - баланың танымдық қызығушылығын жəне зерттеу іс-əрекетін дамыту; - бақылағыштықты, қиялды, есте сақтауды, зейінді, ойлауды жəне шығармашылықты дамыту; - балаларда эмоционалды-бейнелі жəне логикалық бастаманы үйлесімді дамыту; - қоршаған орта, математикалық ұғымдар, дыбыстық-əріптік құбылыстар туралы базалық түсініктерді қалыптастыру; - ұсақ моториканы дамыту. Воскобовичтің ойын материалдарын қолдана отырып,баламен айналысқанда неге назар аудару қажет:  Дайындық. Балаға ойынды ұсынбастан бұрын ойынның əдістемелік нұсқауларымен жəне ойынмен танысу. 268

 Сөйлеу. Ойында балалар көбінесе қолдарымен көп жұмыс жасайды да, аз сөйлейді. Сол себепті оның немен айналысып отырғанын, не себепті қандай да бір затты таңдап алғанын, тапсырманы айтып беруді немесе өзі əңгіме құрастыруды сұраңыз.  Шыдамдылық. Воскобовичтің ойын құралдарымен айналысу шыдамдылықты қажет етеді. Воскобович ойындарының ерекшеліктері, жаңашылдығы. Ойынға қатысушылардың жастарының əртүрлі болуы. Ойынға 3-7 жастағы балалар қатыса алады. Ойында кіші жастағы балалар орындай алатын қарапайым жаттығулар да, күрделі бірнеше кезеңнен тұратын жаттығулар да бар. Көп функционалдылық Ойынның көмегімен бірнеше білім беру міндеттерін шешуге болады. Бала цифрлар мен əріптерді игереді, түстер мен түрлерді есте сақтайды жəне ажыратады, қолдың ұсақ моторикасы жаттығады, сөйлеуі, ойлауы, зейіні, есте сақтауы, қиялы жетіледі. Шығармашылық əлеует Бала қандай ойынды ұзақ отырып ойнайды? Əрине, ойлаған ойын нақты шындыққа ұластыратын ойын ұзаққа созылады. Воскобовичтің құрастыру ойындарының бөлшектерімен машинаны да, ұшақты да, корабльді де, құсты да, аңды да, т.б., бейнелерді көптеп құрастыруға болады. Ойын балаға да, үлкенге де шығармашылық танытуға мүмкіндік береді. Ертегімен «бедерлеу» Балалардың ертегіге қызығушылық танытуы – бұл қосымша ынталандыру жəне жанама оқыту моделі. Балаларды ойында қызықтыратыны – «Күлгін түсті» ормандағы түрлі ертегі кейіпкерлері: «Гео балақай», «Үпелек», «Қарқылдауық қарға», «Ызылдауық ара», «Күлте қыз», «Юка өрмекшісі», «Капитан қаз бен матрос құрбақа», «Жеті ергежейлі» ертегі кейіпкерлері. Бұл кейіпкерлер балалардың ойын барысында достары болып келеді, ойын барысында кейіпкерлер тəрбиешінің жетектеуімен балаларға түрлі ойындар арқылы тапсырма беріп, сөйлеп, балаларды мадақтап қызықтырып отырады. Əрқашан да жаңа, ерекше нəрсе баланың зейінін өзіне аударып, есінде жақсы сақталады.

Технологияның негізгі ережелері Ойын жəне ертегі Технологияның бірінші ережесі - мектеп жасына дейінгі балаларды ойын 269

түрінде оқыту болып табылады. Білім беру міндеттері ойын мазмұнына енгізіледі. Ойында бала мен ересек адам ойын немесе ертегінің белгілі бір желісі арқылы өзара əрекеттеседі. Əдістемелік ертегілер қосымша ойын мотивациясын құрады. Олардың мазмұнына сұрақтар, есептер, жаттығулар, тапсырмалар қисынды енгізілген. Үлкендер балаға ертегіні оқып береді, бала оны тыңдайды, сұрақтарға жауап береді, есептер шығарады, тапсырмаларды орындайды – бұл өте қолайлы. Ой-өріс, ақыл Воскобович технологиясының екінші ережесі – ойын іс-əрекетін психикалық процестер: зейін, есте сақтау, қиял, ойлау, сөйлеу дамитындай етіп құру. Ойынды біртіндеп жəне үнемі күрделендіріп отыру балалардың ісəрекетін қолдауға мүмкіндік береді. Əрбір ойында бала қандай да «заттық» нəтижеге жетуге тырысады. Шығармашылық Воскобович ойындарының үшінші ережесі – мектеп жасына дейінгі балаларды ерте шығармашылық дамыту. Ойын шығармашылық танытуға жағдай жасайды, баланың шығармашылық қабілеттерін дамытуды ынталандырады. Үлкендер баланың осы қажеттілігіне сүйене отырып, оны біртіндеп ойынның күрделі түрлеріне кірістіре бастайды. Жақынырақ танысайық «Күлгін түсті орман» дамытушы ортасы Бұл - сенсомоторлық дамытушы орта. Оны ағаштан, ковролиннен жасайды, қабырғада, матада суретін салады. «Күлгін түсті орманда» міндетті түрде ертегі кейіпкерлері болады. Бала өз бетімен ойнайды, құрастырады, үлкендермен бірлескен ісəрекетте меңгерген дағдыларын қолданады. Геоконт» Бұл ойынды «шеге қағылған тақтай» деп те атайды. Балалар үшін бұл тек тақтай емес, тақтай бетіне бекітілген пластмасса шегелері бар «Гео балақай», «Метр қарға» ертегісі. «Геоконттың» ойын алаңына координата желісі тартылған. Шегелерге «өрмек» (түрлі-түсті резеңке) тартылады, сөйтіп геометриялық пішіндер, заттардың сұлбалары пайда болады. Нəтижесінде балалардың ұсақ қол моторикасы, сенсорлық қабілеттері (түрді, түсті, көлемді түйсіну), ойлау процестері (түсіндіру бойынша құрастыру, симметриялық жəне симметриялық емес пішіндерді құрастыру, заңдылықтарды анықтау), шығармашылық қабілеттері дамиды. «Геоконт» ойыны балаларға түстер жиынтығымен координант жүйесімен танысуға өте ынғайлы. Əр-бір шеткі бөлікте орналасқан нүктенің тұсында 270

түстің атауын білдіретін бастапқы əріптері жазылып тұрады. Əр-бір шегенің қасында реттік саныда көрсетіліп тұрады. Бекітілген шегелерге геометриялық атау беругеде болады. Мысалы: «01» немесе «з4». Ризинлар арқылы түрлі өрнектер жасауға болады. Тəрбиеші балаларға шегенің (нүктенің) атауын атап айтады. Ал бала оны ризинамен құрастырып шығады, сөйтіп нəтижесін көреді. Мысалы: «Ф4», «Б4», «з4», «Г4», осы аталған нүктелерді бір-біріне ризина арқылы қосса тіктөртбұрыш шығады. Сонымен қатар бұл ойындар арқылы балаларға нүкте, сызық, бұрыш, кесінді деген ұғымдармен таныстыруға болады..«Геоконт» ойыны балаларды геометриялық əлемге жетелейді. Саусақ моторикасын дамытады, түстерді дамытады, түстерді тануға, көлемін, формасын, анықтауға көмектеседі. Бұл ойын арқылы балалар құрастыруға үлгі бойынша схема жасауға, координант жүйесінде нақтылануға, құрастырылған суреттер арасынан ұқсастықпен айырмашылықты,табуға үйретеді. Ғажайып гүлдер» ойыны балаларға түрлі бейнелерді құрастыруға көмектеседі: ағаштарды, түрлі-түсті көбелектерді, құстарды, аңдарды, т,б. Ғажайып гүлдер пішіндерінің түстері əртүрлі болады. Жоғары бөлігінде бір нүктелі, екі нүктелі, үш нүктелі, төрт нүктелі пішіндер орналасады. Астыңғы бөлігінде жоғары бөлігінде орналасқан бір нүктелі пішіннің он данасы орналасады. Ойындар құрастыру қабілетін, кеңістіктік ой-өрісті, зейінді, зердені, шығармашылық қиялды, ұсақ моториканы, салыстыру, талдау жəне салғастыру ептіліктерін дамытады. Балаларды модельдеуге, бөліктерден бүтін құрастыруға үйрететін тым күрделі ойындар да бар. Мұндай ойындарда балалар практика арқылы теорияны меңгереді. Сонымен қатар, ойын авторы сандар (мысалы, «Сиқырлы сегіздік») мен əріптерді («Əріптер құрастырғыш») зерделеуге, оқуға үйретуге (мысалы, «Складушки» деп аталатын əмбебап құрал) арналған құралдарды ойлап шығарған. Воскобовичтің ойындары көпфункционалды жəне 2-10 жас аралығындағы балаларға арналған (дегенмен 99 жасқа дейін ойнауға болады). Күтілетін нəтижелері Воскобовичтің ойын технологиясы бойынша жұмыс жүргізе отырып, сəбилердің түсініктері, талдай білуі, салыстыра білуі дамығанын байқауға болады. 5-6 жастағы балалар күрделі ойлау операцияларын орындауда жинақтала біледі, бастаған істі соңына дейін жеткізеді. 3 жастағы балалар сары, қызыл, көк түстерді жақсы ажыратады жəне атайды, жасыл, күлгін, көгілдір, сарғылт жəне басқа түстерді шатыстырмайды. Ұсақ қол моторикасы жоғары деңгейде жетіледі. Геометриялық пішіндерді ажырата біледі, кеңістікте бағдарланады. Оқуды ерте үйренеді. Баланың мектепте оқуға мотивациялық дайындығы мəселесі шешіледі. 271

Əдебиеттер: 1.ҚР Президенті–ұлт Көшбасшысы Н. Назарбаевтың «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» Жолдауы 2.ҚР Президенті – ұлт Көшбасшысы Н. Назарбаевтың Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Қазақстан халқына Жолдауы 3. Ұлттық жоспар «100 нақты қадам» 4. ҚР білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2010 (http://nkaoko.kz/documents/law_of_education/). 5. ҚР «Білім туралы» Заңы. Астана, Ақорда, 2007 жылғы 27 маусым. №319-3 РК// білім беру мекемелері басшыларына арналған анықтамалық. 2007, №9 ҚР «Білім туралы» Заңы.27 шілде 2007 жыл №319-III. (24.11.2015 жылы өзгерістер мен толықтырулар енгізілді). 6. Гончаренко В.Р. Внедрение новых педагогических технологий. 7.Давидчук,А.Н.Индивидуально-ориентированное обучение детей: методическое пособие./А.Н. Давидчук. – М.: Мозаика-Синтез, 2000. 8.Давидчук А.Н. Индивидуально-ориентированное обучение младшего дошкольника. М.:2000. 9. Кайкенова Ж.К.Системный подход в подготовке учителя новой формации. «12-летнее образование»,2006. №6. 10. Новоселова С.Л. Развивающая предметная среда.М.:2002.Раннее детсво: развитие речи, мышления.М.:2000. 11.ДорроноваТ.Н.Младший возраст.Планировпание работы с детьми.М.: 2007.Урунтаева Г.А. Дошкольная психология. М.:2000. 12.Честнова Н.Ю. «Настольная книга педагога детского сада». Ростов-наДону. ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КƏСIБИ IС-ƏРЕКЕТ ТҮРЛЕРIНIҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МƏСЕЛЕЛЕРI Жаксыбаева Алмагуль Жубанышевна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша ПҚБАИ, педагогика ғылымдарының магистрі

Бiлiм сапасын көтерудiң негiзгi тетiгi–ұстаз, сондай-ақ оның теориялық бiлiмi мен кəсiби шеберлiгi, шығармашылық қызметi. Қазақстандағы бiлiм берудi дамыту бағдарламаларында мемлекеттiк бағдарламасында бiлiм алушыларды сапалы бiлiммен қамтамасыз етiп, халықаралық рейтингiлердегi бiлiм көрсеткiшiнiң жақсаруы мен қазақстандық бiлiм беру жүйесiнiң тартымдылығын арттыру үшiн, ең алдымен, педагог кадрлардың мəртебесiн арттыру, олардың бүкiл қызметi бойына мансаптық өсуi, оқытылуы жəне кəсiби бiлiктiлiгiн дамытуды қамтамасыз ету, сондай-ақ педагогтердiң еңбегiн мемлекеттiк қолдау мен ынталандыруды арттыру мəселелерiне үлкен мəн берiлген. Дəстүрлi бiлiм беру жүйесiнде бiлiктi мамандар даярлаушы кəсiби бiлiм беретiн оқу орындарының басты мақсаты– мамандықты игерту ғана болса, ал 272

бүгiнгi əлемдiк бiлiм кеңiстiгiне ене отырып, бəсекеге қабiлеттi тұлға дайындау үшiн адамның құзырлылық қабiлетiне сүйену арқылы нəтижеге бағдарланған бiлiм беру жүйесiн ұсыну – қазiргi таңда негiзгi өзектi мəселелердiң бiрi. Педагогке өз iсiнiң маманы болумен қатар, оның бойында баланы жақсы көру,баланың көзқарасы мен пiкiрiн сыйлау, тыңдай бiлу керек. Психологтер да, педагогтер да адамның рухани интеллекттiк, кəсiби шығармашылықпен өзiн-өзi дамытуы өмiрiнiң əр кезеңiнде əрқалай деп көрсетедi. Болашақ педагог: - ол өзiнiң пəнiн бiлiп қана қоймай, сонымен қатар педагогикалық үдерiстегi əр қатысушының орнын көре бiлiп, бiлiм алушылардың iс-əрекетiн ұйымдастырып, оның нəтижелерiн алдын ала байқап, мүмкiн болатын жағдайда артта қалушылықты реттеудi меңгеруi;. - бiлiм алушылардың негiзгi: құндылық-бағдар, жалпы мəдениет, оқутанымдық,ақпараттық,əлеуметтiк-тұлғалық құзырлылықтарын қалыптастыруға дайын; - бiлiмге ерекше қажеттiлiгi бар жастармен жұмыс iстеудi жүзеге асыра бiлуi керек. Қазiргi өмiр талабына сай педагогикалық жоғары оқу орындары бiлiмдi ғана емес, əрi тəрбиешi, əрi қоғамшыл, əрi зерттеушi, əрi ұйымдастырушы педагог даярлау керек екенi бəрiмiзге белгiлi. Əр қырлы оқытушы – тəрбиешi педагог даярлау күрделi үдерiс. Ал оған бағыт берушi, жол сiлтеушi – бiлiктi, шебер, парасатты ұстаздар. Оқу iс-əрекетiнiң өзiндiк құндылығы кəсiби өзiн-өзi анықтаудың неғұрлым алыс мақсаттарына бағынады. Адам тек бiлiмнiң өзi үшiн ғана оқымайды, болашақта неғұрлым мəндi нəрсе үшiн оқиды, бұл студенттiк жаста неғұрлым көп дəреже де көрiнедi. Педагог-психологтар əр түрлi кезеңдегi жастардың бейiмделуi кезiнде пайда болатын мəселелердi шешiп жəне кеңестер берiп қана қоймай, сонымен қатар сол топтағы бiлiм алушылардың iшiнен ерекше назарды қажет ететiн жастарды анықтап əрқайсымен жеке сұқпаттаса отырып, кеңес беруi қажет. Педагогикалық үдерiсте педагог-психолог қызметiнiң əлеуметтiк, психологиялық жəне педагогикалық сипаты күрделi. Себебi, педагог-психолог қызметiндегi басты түйiн педагогикалық үдерiске қатысушылардың рухани дүниесiнде болып табылады. Көптеген зерттеулерде педагог-психологтың кəсiби iс-əрекет түрлерiн төмендегiдей топтастырады [8;9]. 1. Психодиагностикалық жұмыстар - ол əрбiр жас кезеңдерiндегi бiлiм алушылардың өзiндiк психикалық процестерiнiң даму ерекшелiктерiн түрлi зерттеу əдiстерi мен əдiстемелерiн қолдана отырып анықтайды. Психодиагностикалық жұмыстарды бiлiм беру ұйымдарының педагогпсихологтары мынадай мақсатта жүргiзе алады: - бiлiм алушылардың психикалық дамуы оның жас ерекшелiктерiне сай келе ме? Əрбiр бiлiм алушы жеке жұмыс жүргiзу мақсатында олардың қабiлетiн ерте анықтау үшiн психологиялық зерттеулер жүргiзедi; 273

-тұлғаның жас дамуынан төмен психикалық ауытқушылықтарының себептерiн, мiнез-құлықтың бұзылу себебiн анықтауға арналған психодиагностикалық зерттеулер жүргiзедi; - бiлiм алушылардың ересектермен (педагог, ата-ана), өз құрбыларымен қарым-қатынасының мазмұнын, қарым-қатынастың бұзылуының кейбiр психологиялық себептерiн анықтауға байланысты жұмыстар жүргiзедi. 2. Психопрофилактикалық (алдын алу) жұмыстар жүргiзудiң мақсаты педагогтарға жүйелi түрде психологиялық кеңестер берiп, олардың психологиялық сауатын көтеру. Бiлiм алушыларда кездесетiн психикалық ауытқушылықтың алдын алу шараларын жүргiзу, бала психологиясындағы өзгерiстер туралы ата-анаға дер кезiнде психологиялық кеңестер берiп, олардың алдын-ала сақтандырып отыру. Мектеп жағдайындағы психопрофилактикалық жұмыстарға жататындар: - балалардың мектептегi оқуға психологиялық даярлығын анықтау (ес, зейiн, ерiк, ойлау, сөйлеу, қабылдау т.б.); - бастауыш сынып оқушыларының мектептегi оқуға тез бейiмделуiн анықтап, ата-аналар мен педагогтарға ұсыныстар беру; - оқушылардың сыныптан сыныпқа көшу барысындағы психологиялық ерекшелiктерiне зерттеу жүргiзiп, психологиялық кешеуiлдеу мен ауытқушылықтарды анықтап, оны жоюға бағытталған шаралардың бағдарламасын жасау; - оқушылардың əрбiр психикалық процестерiнiң, сезiмi мен еркiнiң, қабiлетi мен мiнезiнiң дамуына үзбей зерттеу жүргiзiп, ұсыныстар беру; - арнаулы бағдарламамен жұмыс жүргiзудi қажет ететiн оқушылар үшiн пəн мұғалiмдерiмен бiрлесе отырып, арнаулы бағдарламалар дайындау; - интернат типiндегi мекемелерге қабылданатын оқушылар үшiн арнайы психологиялық зерттеулер жүргiзiп, олардың өзiндiк ерекшелiктерiн анықтау; -оқушылардың тұрмыс жағдайларына, оқу-тəрбие үдерiсiнiң ерекшелiктерiне (күрделiлiк, олқылықтар, педагогтың өзiне тəн психологиясын түсiнбеу т.б.) байланысты олардың жүйке жүйесiнiң бұзылуының алдын алу; - педагогикалық ұжымда үйлесiмдi психологиялық ахуалды қалыптастыру, педагогтар мен оқушылардың, ата-аналар мен ұстаздардың арасында сенiмдi байланысты қалыптастырып, психологиялық ынтымақтастықты орнату. Педагог-психолог психопрофилактикалық жұмыстарды жүргiзу үшiн сынып жетекшiлермен бiрлесе оқушылар туралы мəлiметтер жинақтайды [10]: - дарынды оқушылар; - озат оқушылар; - үлгермеушi оқушылар; - ерекше назарды қажет ететiн оқушы мəселесi; Осы бағытта сабақтарға қатысады: - оқушылардың жалпы бiлiм деңгейiн анықтау мақсатында; -оқушылардың психикалық процестерiне,мiнез-құлық,темперамент ерекшелiктерiне зерттеу жүргiзу мақсатында; -педагогтарға педагогикалық-психологиялық ұсыныстар беру мақсатында. 274

Сонымен қатар, сабақтан тыс iс-шараларды ұйымдастырады: - педагогтар үшiн психотерапиялық ойындар мен тренингтер өткiзу; - педагогикалық-психологиялық консилиумдар өткiзу; - IХ-ХI сынып оқушыларының кəсiби бейiмдiлiгiн зерттеу; - оқушылардың жеке психологиялық ерекшелiктерiн зерттеу; - педагогтар үшiн психологиялық мазмұнда тұрақты семинарлар өткiзу. Психопрофилактикалық жұмыс түрлерi: психологиялық сауаттандыру, психологиялық кеңес беру, педагогикалық-психологиялық консилиум. 3. Психологиялық ағарту, кеңес жұмыстары– педагог, ата-ана, оқушының психологиялық бiлiмдермен қамтамасыз ету, жаңалықтарды жеткiзу [11]. 1) Педагогтарға психологиялық кеңес беру жəне ағарту. Психологиялық кеңес беру–педагог-психологтың мектептегi тəжiрибелi iс-əрекетiнiң маңызды бағыты. Педагог-психологтың мектептегi əрекетiнiң тиiмдiлiгi, оқушыларды қамтамасыз ету мiндетiн шешуде, педагогтар мен мектеп əкiмшiлiгiмен қарым-қатынас орната бiлуi арқылы көрiнедi. Бұл жұмыс, əрине кеңес беруде жүзеге асырылады. Көптеген жағдайларда педагог-психологтың кеңес беруiнен педагогтар, тəрбиешiлер қандай да бiр педагогикалық жағдайда өзiн қалай ұстап, қалай əрекет етуiне байланысты дайын кеңестер, нақты түсiндiрулердi күтедi. Мұндай жағдайда педагог-психолог тек мəселенi, сұрақты шешуге байланысты шарттар құрады жəне өзiне барлық жауапкершiлiктi алмайды. Психологиялық-педагогикалық кеңес беру–бұл педагогтардың кəсiби жəне мектеп өмiрiмен байланысты мəселелерiн шешуге бағытталған, оларды бiрiккен iс-əрекетке ұйымдастыратын əмбебап жұмыс формасы [12]. Ол келесi принциптерге сүйенедi: -педагог-психолог пен педагогтың тең құқықтық өзара əрекет етуi; -педагогтың бойында туындаған мəселенi өзi шешуi үшiн бағытты қалыптастыру; -мəселенi шешуге деген жауапкершiлiктi кеңес беруге қатысушылардың бiрдей алуы; -педагог пен педагог-психолог арасындағы кəсiби қызметтердi бөлу. Пəн мұғалiмдерi мен тəрбиешiлерге кеңес беру оқыту жəне тəрбиелiк бағдарламаларды психологиялық адекватты түрде құрып, жүзеге асырумен байланысты.Психологиялық адекваттылық ұғымы бағдарламаның психологиялық-педагогикалық жəне психологиялық-физологиялық талаптарға, оқушылардың жас ерекшелiктерiне мүмкiндiктерiне сəйкес келуiн бiлдiредi. Жекелеген оқушылар мен оқушылар тобына байланысты оқыту, жүрiс-тұрыс жəне тұлғааралық қарым-қатынас мəселелерi бойынша педагогтарға кеңес беру, маңызды жұмыстардың бiрi ретiнде саналады. Мектеп педагог-психологының келесi тəжiрибелiк iс-əрекетiнiң бiр түрi ретiнде психологиялық-педагогикалық консилиумды айтуға болады [13]. Бұл жұмыс түрi оқыту үдерiсiнде əрбiр оқушыны психологиялық-педагогикалық қамтамасыз етуге бағытталған бiрдей стратегияларды құру жəне жоспарлау арқылы көрiнедi.Консилиум барысында баланың оқушы статусына байланысты педагогтың, сынып жетекшiсiнiң дəрiгердiң жəне педагог275

психологтың ақпараттары жинақталады. Осының негiзiнде баланың өзектi қалпы мен мүмкiндiктерi жəне алдыңғы даму динамикасы ескерiле отырып, оның əрi қарайғы оқуы мен дамуының бағыттары анықталады. Педагогтарды психологиялық ағарту оладың кəсiби жəне жеке адамдық мəндi бiлiмдердi алу жұмысын айтамыз. Ең бастысы, мұнда алынған психологиялық бiлiмдер мен дағдылар, педагогтарға мынадай ерекшелiктерге мүмкiндiк бередi: -мазмұндық жəне əдiстемелiк көзқарас тұрғысынан, оқушылардың пəндiк оқыту үдерiсiн тиiмдi ұйымдастыру; - əрiптестермен жəне оқушылармен жағымды өзара қатынас орната бiлу; - өзара əрекет барысында мектептiң басқа мүшелерiмен қызметтегi жəне қарым-қатынастағы тұлғасын саналы түрде ұғыну. 2) Ата – анаға психологиялық кеңес беру жəне олардың психологиялық сауаттылығын арттыру [14]. Педагог-психолог ата-аналарға жүйелi психологиялық бiлiмдердi бермейдi,керiсiнше, кездесулердi пайдаланып оқушының балалық даму динамикасы туралы терең түсiндiре отырып, баланың өзектi мəселелерiмен таныстырады. Ол үшiн жиналыстарда қысқа психологиялық əңгiмелесулер, арнайы ата-аналар жиналысын пайдаланылады. Ата-аналараға берiлетiн психологиялық-педагогикалық кеңес əр түрлi қызметтердi атқаруы мүмкiн. Кеңес беру баланы мектепте оқытуда кездесетiн қиындықтарды ата-ана мен баланың тиiмдi қарым-қатынас ұйымдастыруына бағытталады. Сонымен қатар кеңес берудi педагог-психологтың бастамасына байланысты, психодиагностикадан кейiн бала туралы қосымша ақпарат алу мақсатында жүргiзiлуi мүмкiн. Сонымен қатар отбасындағы күрделi мəселелердi эмоциялық уайымдауына, ата-аналарға кеңес беру мақсатында жүргiзiледi. 3) Оқушыларға психологиялық кеңес беру жəне ағарту. Ағарту тыңдаушыларға белсендi емес позицияны ұстандырады, мұндай жағдайда адамда бұрыннан қалыптасқан көзқарастар жаңа бiлiммен сəйкес келмесе, оның өзгеруiне əкеледi. Қамтамасыз ету мiндетiн шешу көзқарасы тұрғысынан, пəндiк оқыту үдерiсiнде тиiмсiз болып саналады. Ағарту нəтижесi ретiнде оқушыға мектеп өмiрiнiң дəстүрлi өрiсiнде жетiстiкпен оқып, дамуға мүмкiндiк беретiн, оқушылардың психологиялық бiлiмдер мен дағдыларды меңгеруiн айтуға болады. Оқушыларға берiлетiн бiлiмдер олардың жеке адамдық даму үдерiсiне енiп, iшкi процестерiнiң катализаторы болу үшiн, жұмыстың формасына жəне мазмұнын таңдауға өте ұқыпты түрде қарау керек [15;16]. Мазмұнын таңдауда оқушылардың жас ерекшелiктерiн, құндылықтарын, даму деңгейiн, қандай да бiр бiлiмдер мен дағдыларды меңгеруге деген дайындығын ғана емес сонымен қатар шын мəнiндегi топтағы бар өзектi мəселенi де ескеру керек. Ағарту жұмысы оқушылардың қандай да бiр бiлiмдерге деген өзектi сұранысына байланысты ұйымдастырылуы мүмкiн. Мысалға, мұндай сұраныс жоғарғы сынып оқушыларынан əртүрлi мамандықтарға қойылатын талаптарға байланысты болуы ықтимал. Педагог-психолог психологиялық бiлiм ретiнде өзектi сұраныстарды 276

пайдаланып ғана қоймай, оны қалыптастыруға да тырысу керек. Мұндай жұмысты ұйымдастырудың негiзгi формасына əлеуметтiк психологиялық бiлiмдердi жас ерекшелiктерiне байланысты əртүрлi мектеп жұмысының белсендi формаларына енгiзудi жатқызуға болады (КТК, тақырыптық кештер, т.б.). Толығырақ айтқанда оқушыларды психологиялық ағарту оқу, қарымқатынас жəне жеке адамдық даму үдерiсi барысында оқушылардың əлеуметтiк психологиялық бiлiмдердi белсендi түрде пайдалануы үшiн жағымды шарттар құруға бағдарланады. Оның тиiмдiлiгi дəл осы уақытты ұсынылатын бiлiмнiң жеке оқушыға немесе оқушылар тобына өзектi, əрi мəндi екендiгiмен жəне педагог-психологтың бiлiмдердi беру формасын таңдағандығымен анықталады. Оқушыларға психологиялық кеңес беру–жеткiншектер мен жоғары сынып оқушыларына бағдарланған тəжiрибелiк жұмыстың тағы бiр маңызды түрi. Кеңес беру əртүрлi мазмұнды болып, оқушының кəсiби жəне тұлғалық өзiн-өзi анықтау мəселелерiн, қарым-қатынастың əртүрлi аспектiлерiн қамтуы мүмкiн. Кеңес беру психологтың оқушылармен жүргiзетiн көп қызметтi қамтитын жеке жұмыстарының бiр түрi ретiнде саналып, мынадай мiндеттердi шешедi: оқытуда қарым-қатынаста, психикалық өзiн-өзi сезiнуде қиындық көретiн жасөспiрiмдер мен жоғары сынып оқушыларына көмек көрсету;тиiмдi оқу мен даму үшiн,жеткiншектер мен жоғары сынып оқушыларына өзiн-өзi тану,өзiн-өзi талдау дағдыларын,өзiнiң психологиялық ерекшелiктерi мен мүмкiндiктерiн пайдалана бiлуге үйрету, оқыту; өзектi стресс, қақтығыс, əмоциялық уайым қалпындағы оқушыларға психологиялық көмек беру. 4.Психокоррекциялық (түзетiм, дамыту) жұмыстары. Мектеп педагогпсихологының дамытушы iс-əрекетi оқушылардың бiрегей психологиялық дамуы үшiн, əлеуметтiк психологиялық шарттарды құруға бағдарланады.Ал психокоррекция iс-əрекет, осындай даму үдерiсi барысында оқытуда, жүрiстұрыста жəне психикалық өзiн-өзi сезiнуде кездесетiн мəселелердi шешуге бағытталады. Нақтылы жұмыс формасы, психодиагностиканың нəтижелерiмен анықталады. Бiрiншi жұмыс формасы даму деңгейiмен өзектi қалпы күрделi психологиялық мiндеттердi шешуге мүмкiндiк беретiн оқушылармен жұмыс iстеуге бағдарланса, екiншi форма дамуда, жүрiс-тұрыста, психикалық өзiн-өзi сезiнуде анықталған психологиялық мəселелермен жұмыс атқаруға бағдарланады [17]. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Воротникова Е.А. Психологические условия становления профессиональной компетентности будущего педагога: дис. . канд. псих, наук //Е.А. Воротникова. М., - 1998. – С. 206. 2.Гаврилова Т. П. Диагностика в личностном консультировании подростков // Психологическая наука и образование. 1997. N 2. 3.Шадриков В. Д. Деятельность и способности. М., 1994.-С.158. 4.Бодалев А.А. Психологические условия гуманизации педагогического общения.- Сов. педагогика. - 1990. - № 12. - С. 65-71. 277

5.Звонарева Н. А. Формирование и коррекция индивидуального стиля деятельности учителя // Прикладная психология. 2000. № 1. С. 40-52. 6.Пономаренко В.А. Психология духовности профессионала.-ИПАН РАН-М., 2004- С.162. АДАМГЕРШІЛІК-РУХАНИ ТƏРБИЕНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Алмурзина Рита Жоламановна, Алмурзина Гульмира Жолдибаевна Батыс Қазақстан облысы, Бөкей Ордасы ауданы, Хан Ордасы ауылы Жəңгір хан атындағы ЖОББМ-нің музыка жəне тарих пəндерінің мұғалімдері

Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ » атты Қазақстан халқына Жолдауында əлемдік дамудың биік шыңдарына жетудің кемел келешегі мен қазақстандықтардың тағдырын айқындайтын басты құндылықтар сипатталған. Адамзаттың бақытты өмірін мəңгілік рухани құндылықтармен байланыстыратын «Мəңгілік Ел» жалпыұлттық идеясы бастау алды. Қазіргі уақытта жас ұрпаққа рухани тəрбие беру заман талабы. Бүгінгі күні мұғалімнің басты мақсаты-өзіндік рухани-адамгершілік құндылықтарын бала бойына дарыта отырып, оның жүрек түкпіріндегі рухани қазынасын жарыққа шығару, əрбір баланы жеке тұлға ретінде жетілдіру үшін оның бойындағы бар құндылықтарын дамыту. Қоғамның негізгі бағыты білімді де дарынды балалар даярлау болса,ал мектептің негізгі көкейкесті мəселелерінің бірі білім мен тəрбие беру,яғни рухани-адамгершілік тəрбиесін дамыту.Адам баласы қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен, қайырымдылығымен ардақталады. Қазақстандық педагогика ғылымында баланы тəрбиелеуде бірнеше бағытты басшылыққа алады, олар:  қазақстандық патриотизм  адамзаттық тəрбие  рухани адагершілік  салауатты өмір салты  Экологиялық  Экономикалық  эстетикалық  отбасылық мəдениет. Көп жылдық педагогикалық тəжірибе көрсеткендей тəрбиенің толып жатқан түрлерінің нəтижесіз болуы оның рухани адамгершілік тəрбиемен байланыспауында. Дана педагог Л.Толстой «Балаларды адамгершілікке тəрбиелеу, түгелдей игі өнегеге саяды. Өзіңіз жақсылап өмір сүріңіз, тым құрыса жақсылап өмір сүруге талаптаныңыз, өмірді неғұрлым жақсырақ өткізсеңіз, соғұрлым балаларыңызды жақсы тəрбиелейсіз» дейді. Біздің қазақ халқы ерте кезден-ақ адамгершілікті жоғары бағалай білген. 278

Отбасында баланы кішіпейілділікке,ізеттілікке,имандылыққа, инабаттылыққа тəрбиелеуді мақсат етіп қойған. Мына аңыз-əңгімеге зер салсақ. Бір жұрттың үлкен оқымысты кісісі екінші бір елдің байымен сөйлесіп тұрады. Қастарынан бір жарлы адам өтіп бара жатып оқымыстыға келіп, басын иіп сəлем береді. Оқымысты басын одан да төменірек иіп сəлемдеседі. Қасындағы бай: -Сіз зор біліміңіз бар ғвлымсыз. Сөйте тұрып жарлы адамға соншалық иіліп сəлемдесуіңіздің мəні қалай?-деп сұрайды. Сонда ғалым не деп жауап берді деп ойлайсыздар? -Ешбір ғылым-білім үйренбеген ол кісі əдептілік көрсеткенде, мен одан əдепсіз болып көрінсем лайық па?-деген екен. Міне, осы аңыз əңгімеден-ақ біз адам баласының əдептілігі жоғары болса, ол адам бойында адамгершілік, сыпайылық, мейірімділік т.б. жақсы қасиеттер болатынын ұқтық. «Əр жастың əдепті, инабатты, сыпайы болуы əр адамның өзіне байланысты екен» деген ой осыдан шықса керек. Адам өз ортасына қарап өседі. «Ағаштан ағаш рең алады, адамнан адам тəлім алады» осы халық нақылы ойды растайды. Сіз балаға жөн сілтемесеңіз де, ол сізге қарап өседі, əрі істегеніңізді қазқалпынша жасайтын болады. Бала тəрбиені тыңдау, қимыл іс-əрекетті көріп соған еліктеу арқылы алады. Бала қандай телехабар тыңдап, қандай кино көруге болады, нені оқуға болады дегенді ата-ана айтып түсіндіріп отырса. Əсіресе қажетті əңгіме, ақыл кеңестерді тұрақты тыңдатса, оны тыңдай білген бала əрине жақсы болып өсетіні белгілі. Баланың өсуі, ұядан ұшқандағы тəрбиесі отбасының көрмесі сияқты. «Жақсы əке-балаға өмірлік азық.Жақсы ұл-əулетке өмірлік қазық», сондықтан тəрбие мəселесі жөнінде ой бөлісіп шешетін маңызды істер сан алуан. Отбасы-адамзат бесігін тербеткен ұя болса, баланың бас ұстазы-ата-ана. Ұлтымызда «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деген дана сөз бар. Балапан қыран болу үшін оны самғатып ұшыратын əке де қыран болуы тиіс. Əр отбасында ата-ананың орны бөлек. Бала əкеден ақыл алады. Əкеотбасының асыраушысы, қамқоршысы,тірегі. Ал, ана- жылулықты, əсемдікті, мейірімін төгеді. Адамгершілікке тəрбиелеу- баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке, өз міндеттеріне жəне өз басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Адамның бойында адамгершілік қасиеттер болса, əрине сымбатты, парасатты көрінеді. Адамгершілік-адамның асыл қасиеті. Жүсіп Баласағұн адамгершілік пен инабаттылықтың төрт қасиетін 6600 тармақтан, 72 тараудан тұратын «Құтты білік» дастанында көрсетіп берді. Адамгершілік бастауы неде? Адам тумысынан жамандыққа үйір емес. Жақсылық адам бойына сол бала кезе егіледі.Ол жылдар өте келе өніп шығады. Жақсылық өнімнің 279

шыққаны немесе оны жамандықтың арам шөптері басып кеткен кезі де болады.Ізеттілік пен сыпайылық сияқты адамгершілік түрлері отбасынан басталады. Отбасындағы тəрбиені адам өз өмірінің «Алтын бесігі»- мектеп қабырғасында жалғастырып,өмір заңдылықтарын үйренеді. Мектепте халқымыздың əдептілік, əдемілік, имандылық, қайырымдылық, яғни рухани адамгершілік тағылымдарын өз білімдерімізбен жалғастырамыз. Адамгершілік қасиет ең бірінші əр оқушының отбасын сыйлаудан басталады. Əке-шешеге ешқашан дауыс көтеруге, сөз қайтаруға болмайды. Ата-анасын сыйламаған адам басқа біреуді сыйлап жетістірмейді. Ата-ананы ренжітпеу-əр баланың өмір бойғы міндеті. Халқымыздың тəлім-тəрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті, қайырымдылықты, мейірбандықты дəріптейді. Ата-бабаларымыз баланы бесігінен жақсы əдеттерге баулыған. «Үлкенді сыйла», «Сəлем бер, жолын кесіп өтпе» деген секілді ұлағатты сөздердің мəні өте зор. Баланы үлкенді сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулу адамгершілік тəрбиесінің жемісі. Балаларды адамгершілікке тəрбиелеуде ұлттық педагогика қашанда халық тəрбиесін үлгі ұстайды. Халық қаһарманы Бауыржан Момышұлының «Ұшқан ұя» кітабын қазақ халық педагогикасының əліппесі деп айтуымызға болады. Автор өзінің балалық шақтан бастап есейген шағына дейінгі ғұмырнамасындағы тəлімтəрбиелік дүниелерді қазақи тұрмыс ерекшеліктерімен байланыстыра отырып суреттейді. «...Əкем маған ата-тегіміхдің аты-жөнін үйретуші еді. -Кімнің баласысың?-деп сұрайтын ол. -Мен Момыштың ұлымын. -Момыш кімнің баласы? -Момыш-Имаштың баласы. Осылайшажеті атаға дейін жетелеп отырып санатады. Ал келген қонақ ең алдымен атымды сұрайтын. Сонан соң менің жеті ата жөніндегі білімімді тексеретін. Ел танудың басы ең алдымен осылай басталатынын ол кезде кім білген? Əжем малдың тілін ұғуды үйретуші еді. Қозы маңырайды, бұзау мөңірейді, бота мөлдіреп аңсайды, қодық ақырады... Əкем маған жастайымнан, қазақша жыл қайыруды, күн мен ай аттарын, жыл аттарын жаттатты» деген сөздерінде терең тəрбиелік мəн жатыр. Жақсы қасиеттерді балаға жасынан бойына сіңіре білсек, адамгершілік қасиеттердің берік іргетасын қалағанымыз. Адамгершіліктің негізгі қағидалары қандай?  Кешірімді болу; Кек сақтамау; Сөйлесе білу; Əділ болу; Ізеттілік; Рұқсат сұрау;  Кешікпеу; Амандасу; Өсек айтпау; Уəдеде тұру; Имандылық; Мейірімділік; Сабырлылық; Қайырымдылық. Егер сен бала күніңнен əдепті болып өссең, есейе келе ата-анаңның, өз Отаныңның мақтанышы боласың. Иə, адамның көргенді, əдепті болмағы үш тұғырға байланысты. Олар- ата-ана, ұстазы жəне өскен ортасы. Абай 280

айтқандай: «Адамның адамшылығы жақсы ата-ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады». Расында да адамгершілік бір күнде немесе біраз уақытта пайда болатын нəрсе емес, ол күнделікті көруден, көре жүріп үйренуден пайда болатын қасиет. Жалпы, адам баласын адам етіп ұстап тұрған төрт діңгектің бар екені белгілі, олар: бірінші-туған жер, екінші-ананың ақ сүтімен дарыған туған тілі, үшінші- аялап өсірген ата-анасы, төртінші-тарих пен таным. Осы төрт қасиетті бүгінгі мектеп оқушысы, ертеңгі егеменді еліміздің иесі, болашақ азаматтарымыздың бойына сіңіре алсақ, адамгершілігі мол, иманды, өз елінің нағыз патриоттарын тəрбиелеп шығарар едік деп ойлаймыз. Егемен ел болып, еңсесін тіктеп, етек жеңін жиып, елдігін ерекшелей түскен қазақ елінің айрандай ұйыған айбынды ел болып көпке танылуы, ең алдымен бүгінгі өскелең ұрпаққа тікелей байланысты. Ендеше еліміздің болашағы жастар болғандықтан, олардың рухани-адамгершілік тəрбиесіне аса мəн беруімізді қажет ететіні сөзсіз. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев жастарға арнаған бір сөзінде: «Еліңнің ұлы болсаң, еліңе жаның ашыса, адамзаттық намысың болса, қазақтың ұлттық жалғыз мемлекетінің нығайып-көркеюі жолында жан теріңді сығып жүріп, еңбек ет. Жердің де, елдің де иесі өзің екеніңді ұмытпа!», – деген еді. Қорытындылай келе: əрбір азамат «Мəңгілік елдің» мəңгілік перзенті болуға əбден лайықты деп есептейміз. Осылайша жаңа форматтағы тұлғалар пайда болса, одан жаңа форматтағы қоғам пайда болады. Ал жаңа форматтағы қоғам пайда болса онда біз «Мəңгілік Ел» боламыз. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Бала тəрбиесі №2, 2016жыл 2.Н. Назарбаев «Қазақстан-2030» бағдарламасы 3.Өзін-өзі тану. Республикалық ғылыми-əдістемелік журнал №6 2016ж 4.Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. Республикалық педагогикалық журнал №7-2013ж. АДАМГЕРШІЛІК-РУХАНИ ТƏРБИЕ Ихсанова Гульфия Жоламановна Бөкей Ордасы аудандық балалар саз мектебінің «Теория жəне сольфеджио» пəнінің мұғалімі

Егер сен алдыңа бір жылдық мақсат қойсаң-егін ек, бірнеше жылға мақсат қойсаң-ағаш отырғыз, ғасырларға мақсат қойсаң-ұрпақ тəрбиесімен айналыс. Халық даналығы Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында «жастар саясатын іске асыру қазақстандық патриотизмді, рухани-адамгершілік мəдениетті тəрбиелеу, ұлттық сəйкестікті қалыптастыру негізінде жүзеге асырылады» делінген. Қазіргі кезеңдегі білім берудің өзекті мəселелерінің бірі-жас ұрпаққа 281

рухани-адамгершілік тəрбие беру болып тұр. Білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа ұлттық патриотизмді қалыптастырып, адамгершілік-рухани тəрбие беру. Бала тəрбиесінің алғашқы қазығы-туған ұясы, өз отының басындағы тəрбиенің маңызы зор.Əрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін, өзіндік ерекше жағдайлар жасалады. Мəселен, бойында ұнамды əдеттер, өзара сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу, сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік, парыздың сезімі сияқты қасиеттер, патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар т.б. қалыптасады. Мектепке дейінгі жаста балаларды адамгершілікке тəрбиелеудің негізгі міндеттері мына жайлармен түйінделеді: ізгілік бастамасымен тəрбиелеу, балалар мен үлкендер арасындағы саналы қарым-қатынас тəрбиелеу, балалар мен үлкендер арасындағы саналы қарым-қатынас тұрмыстың қарапайым ережелерін орындау кеңпейілдік, қайырымдылық, жақын адамдарға қамқорлықпен қарау жəне т.б. Халық педагогикасы –нəрестенің сезімін ананың əуенімен оятатын бесік жырлары, даналыққа толы мақал-мəтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиялғажайып ертегілері, ойындары, тəрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік ниеттерге баулиды. Олай болса, адамгершілік тəрбие беру кілті-халық педагогикасында деуге болады. Адамгершілік-адамның рухани арқауы. Ұлы ғұламалардың еңбектерін оқи отыра біз ұлттық тəрбиенің баланы қарапайым санауға, жаттауға, оқуға, есептеуге, есте сақтауға, үйренуге қажетті ықпал ету құралы ретінде əулет дəстүрі мен тұрмыстық қарым-қатынаста қызмет етіп келгеніне көз жеткіздік. Халық тəжірибесіндегі ұлттық тəлім-тəрбиенің негізгі өзегі əдіс-тəсілдер екенін айта келе оның төмендегідей жүйесін көрсетуге болады. 1.Ақыл кеңес беру. 2.Үлгі өнеге көрсету. 3.Үйрету, көрсету. 4.Түсіндіріп тоқыту, жаттықьыру. 5.Салыстыру, құлаққағыс ету. 6.Ынталандыру (аймалау, иіскеу) 7.Мадақтау «сый-сияпат көрсету, араша түсу) 8.Талап қою ақыл айтып талап қою; сенім артып талап қою; өтінішпен талап қою; қас-қабақ, ыммен талап қою; қолпаштау арқылы талап қою; сөгу арқылы талап қою; шарт арқылы талап қою; қорқыту арқылы талап қою. Əлемдік рухани-мəдени құндылықтарды игеруді ұлттық озық мəдениет үлгілерін қастерлеуден бастау–ғылым мен білім,əр ұлттың рухани қазынасын адамзат игілігіне жарату, əдебиет пен өнер саласы, дін мен жалпы мəдениет 282

атаулы да насихатталатын озық идеяларды оқу-тəрбие жүйесінде басшылыққа ала отырып оны баланың жүрегіне ұялату, сөйтіп ізгілік, имандылық, парасаттылық т.б. адами асыл қасиеттерді əрбір қоғам мүшесінің құрмет тұтуы-білім мен тəрбие ісінің басты қағидаты. Ұлы ғұлама Əл Фараби: «Адамға ең бірінші білім емес, рухани тəрбие берілуі керек, тəрбиесіз берілген білім- адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат əкеледі»- деген, олай болса білім мен тəрбие егіз екенін естен шығармай барынша бəсекеге қабілетті тұлғаны тəрбиелей отырып сапалы білім, саналы тəрбие беруді естен шығармайық. Отбасы-болашақ ұрпақ бойына адамзаттық құндылықтарды жəне ұлттық рухани байлықты сіңіретін тəрбие ошағы. Жеке адамның бойындағы ар-ұяты, ой-өрісі, əдептілігі мен мəдениеттілігі отбасынан бастау алады. Тəрбие-отбасынан басталады, болашақ ұрпақтың еліне, Отанына деген сүйіспеншілігі алдымен ата-ананың ықпалымен қалыптасады. Отбасының екі тірегі-əлпештеген əке мен аялаған ана. Ата-анағ, үлкен қызмет етіп, əкенің еңбегін, ананың ақ сүтін өтеу-біздің борышымыз. Атаны сыйлау, ата-бабаны, елді сыйлау, əжені құрметтеу. «Дəулет есіктен, ақыл бесіктен кіреді» дегендей, білім бесігі мектептен отбасынан бастау алатындығын ата-анаға ұғындыру- ұстаздардың , яғни біздің парызымыз. Жөргегінен бала тəрбиесіне ерекше көңіл бөлген халқымыз адамды аздырып-тоздыратын: өтірік, өсек, еріншек, қыңыр, есер, жəдігөй т.б. сияқты мінездерден сақтанып келген. «Өтірік өрге баспас», «Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам» деу арқылы өтірік-өсек айтудан, мақтаншақ болудан жас ұрпақты аулақ болуға шақырады. «Атаның баласы болма, адамның баласы бол», «Көпті жамандаған көмусіз қалар»,«Көппен көрген ұлы той» т. б. мақал-мəтелдер адамгершілікті, білікті, ел тілегін ойлауды дəріптейді. Көпшіл болу-атадан балаға ғасырлар бойы өсиет етіліп келе жатқан нұсқа. Ол халықтың ұғымында азаматтықтың, адамдықтың басты белгісі. Адамгершілік тақырыбы-мəңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата- ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгеошілік əр адамға тəн асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы-халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, əдет-ғұрпында. Көрнекті педагог В. Сухомлинский « Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады»,-дейді. Демек, шəкіртке жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы-өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тəрбиелеу. Ұрпақ тəрбиесі-келешек қоғам тəрбиесі. Рухан адамгершілікке тəрбиелеу дегеніміз-оқушы өміріндегі орнын, жауапкершілігін түсініп, өзін-өзі жетілдіріп, айнала қоршаған адамдар мен кез-келген затқа, жан-жануарға жəне экологияға жақсылық тілеп, жасауы. 283

Сондықтан рухани -адамгершілік жеке тұлғаны қалыптастырудың негізі болып табылады. Мектептегі, ұжымдағы, отбасындағы рухани адамгершілік тəрбие баланың Отанға деген махаббатын, еңбекке тағы да басқа нəрселерге қатынасын қалыптастырады. Рухани-адамгершілік тəрбиесі алдымен баланы тек жақсылыққа, қайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тəрбиелеп, соны мақсат тұтса, ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ. Қазіргі есепте жасынан оқылатын халықтың педагогикалық бағдарламасында адамгершілікті құрайтын қасиеттер:  Əдептілік  Ұят пен ар  Намыс  Шындық пен əділет  Ынтымақ пен бірлік  Жолдастық пен достық  Құмарлық –деп көрсетілген. Міне, осы қасиеттің бəрін балаға халықтық педагогиканы пайдалана отырып сіңіре білсек, адамгершілік қасиеттің берік іргетасын қалағанымыз. Əрбір отбасында осы əдептілікті сақтау белгісі заңдылыққа айналу керек. Ол үшін талап қоя білу, оның орындалуын қадағалау, əрбір əулет мүшелерінің міндеті. Рухани-адамгершілік тəрбиесі арқылы жастарды ізгілік пен рухани өнегелікке, əдеби кітаптар оқуға, өзін-өзі тануға, діни экстремизмге қарсы тұруға тəрбиелеу. Бүгінгідей бейбіт күнде бір шаңырақтың астында достығы жарасқан сан түрлі халықтың басты арманы – ұрпағының жарқын болашағы екені хақ. Осы тұрғыдан алғанда, тəуелсіз Қазақстан Республикасында ел ертеңі үшін көптеген игілікті істер қолға алынуда. Еліміздің рухын көтеретін, ұлы мақсаттарға жеткізетін «Мəңгілік ел» ұлттық идеясына əр қазақстандық азаматтар мен азаматшалар, өз үлесімізді қосуға міндеттіміз! Жолдауда айтылғандай, біз бəріміз бір атаның ұлымыз. Бəріміздің де туған жеріміз біреу – ол қасиетті қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз – тəуелсіз Қазақстан. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Отансүйгіштік жəне азаматтық тəрбие беру: жағдайы, мəселелері жəне шешу жолдары. Алматы-2009жыл 2.Өзін-өзі тану. Республикалық ғылыми-əдістемелік журнал №8 2016ж 3.Өзін-өзі тану. Республикалық ғылыми-əдістемелік журнал №2 2016ж 4.Өзін-өзі тану. Республикалық ғылыми-əдістемелік журнал №1 2016ж 5.Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. Республикалық педагогикалық журнал №9-2013ж. 6.Мектептегі кітапхан Республикалық ғылыми-əдістемелік журнал №1 2012ж. ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІ ӨЗЕКТЕНДІРУ МƏСЕЛЕСІ 284

Каликова Айгерім Орынғалиевна Атырау қаласы, «№ 3 арнаулы əлеуметтік қызметтер көрсету орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекеме

Қазіргі таңда барлық əлем жұртшылығының назарын аударып отырған мəселе балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның, отбасының қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын инклюзивті білім беру. Осы жаһандық мəселеге əлем ғалымдары мынадай анықтама береді: инклюзивтік білім беру дегеніміз–барлық балаларды, соның ішінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімдеуге,жынысына,шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға ,ата-аналарын белсенділікке шақыруға, баланың түзеу-педагогикалық жəне əлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат. Инклюзивті оқыту–ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады.Демек,инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр. Осы бағыт балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру жағдайын қалыптастырады. Мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алу құқықтары «Қазақстан Республикасының балалардың құқықтары туралы», «Білім беру туралы», «Мүмкіндігі шектеулі балалардың əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзетуге ықпал ету туралы», «Қазақстан Республикасында кемтарларды əлеуметтік қорғау туралы», «Арнайы əлеуметтік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңдарында, Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген. Инклюзивті білім беру немесе «білім баршаға» бағдарламасы–барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте жəне мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Бұл бағдарламаны Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы мақұлдап,БҰҰ-ның Конвециясына 2006 жылдың 13 желтоқсанында енгізілді. Инклюзивті оқыту–барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында,мектепте жəне мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту – оқушылардың тең құқығын анықтайды жəне ұжым іс – əрекетіне қатысуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту–адамдармен қарым–қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Бала – болашағымыз, болашағымызға бəріміз жауаптымыз. Десекте, атааналардың басым бөлігі баласының оқу-тəрбие мəселесіне келгенде жайбарақаттық, салғырттық танытып жатады. Көптеген ата-аналар баласының тілі жай шыққанына, есте сақтау қабілетінің нашарлығына, өңі үнемі бозарып жүретініне дер кезінде мəн бермейді, білікті маманға апарып көрсетуге 285

асықпайды.Олардың көбі психологиялық-медициналық, педагогикалық комиссияның қызметі тегін екендігін,логопедтен, психологтан тегін кеңес алуға болатынын біле бермейді немесе баласының еркелігін сылтау ететіні жасырын емес. Соның кесірінен баланың ақыл-ой дамуы нашар деңгейде екені мектепке барғанда бір-ақ белгілі болады. Міне, осыдан кейін барып Үкіметтің инклюзивті білім беру мəселесіне не үшін баса назар аударғанын түсінуге болатындай. Елімізде инклюзивті білімнің нашар дамуы «ҚР-да білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік білім бағдарламасында» сипатталып, оның жоспарлы дамуына əсер ететін қауіпқатер ретінде елімізде мүмкіндігі шектеулі балалардың көбеюі атап көрсетілді жəне 2 кезеңге белгіленген инклюзивті білімді жүзеге асыруға мақсаттар мен міндеттер айқындалды. Дегенмен бұл саланың проблемалары да жетерлік. Қазіргі уақытта инклюзивті білім беруді дамытудағы нақты прогреске бірнеше факторлар: объективті жəне субъективті қиындықтар кедергі келтіруде. Инклюзивті оқытудың негізгі принциптері: 1.Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігі мен жеткен жетістіктерімен анықталады. 2. Əрбір адам сезуге жəне ойлауға қабілетті. 3. Əрбір адам қарым – қатынасқа құқылы. 4. Барлық адам бір – біріне қажет. 5. Білім шынайы қарым – қатынас шеңберінде жүзеге асады. 6. Барлық адамдар құрбы – құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді. 7. Əрбір оқушы үшін жетістікке жету – өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын əрекетін жүзеге асыру. 8. Жан – жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді. Инклюзивті оқыту–барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеретін, ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісінің дамуы. Инклюзивті оқыту балалардың оқу үрдісіндегі қажеттілік терін қанағаттандырып, оқыту мен сабақ берудің жаңа бағытын өңдеуге талпынады. Егер инклюзивті оқытудың оқыту мен сабақ беруге енгізілген өзгерістері тиімді болса, онда ерекше қажеттіліктері бар балалардың жағдайлары да өзгереді.Инклюзивті оқытуды ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіншілік алады, өйткені олар бір– бірімен қарым–қатынас жасауға,танып білуге, қабылдауға үйренеді. Алайда, инклюзивті білім беруді өзектендіру мəселелерін сөз етсек, елімізде шешілмей жатқан түйін жетерлік. Соның ең өзектісі–мүмкіндігі шектеулі балаларды сапалы біліммен қамту. Соңғы жылдары арнаулы білім жүйесінде мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуға қолжетімділігін кеңейтуге оң өзгерістер жасалуда. Инклюзивті білім беру мəселелері тұңғыш реет мемлекеттік деңгейде көтеріліп, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасында инклюзивті білім жүйесін дамыту жан-жақты қарастырылған. 286

Интеграциялы оқытудың объективті қиындықтары: -Интеграциялық мектептерді ұйымдастыруға бірқалыпты ережелер мен талаптарды реттеуге арналған нормативтік құжаттамалардың тапшылығы. -Арнайы сыныптарды ұйымдастыру проблемалары, олардың аса толық болуы, себебі, бұл сыныптарға тек мүмкіндігі шектеулі балалар ғана емес, девиантты мінез-құлықты, жанұясының жағдайы нашар, немесе тағы сол сияқты балалар болады. -Кемшіліктердің түрін анықтау тəсілдері мен диагностиканы жасау тиімділігінің жоқтығы, сол себептерден арнайы сыныптардың мүмкіндіктері жəне салалы диагноздың сəйкес келмеуі. -Стандарттық процедуралардың əзірленбегендігі, мүмкіндігі шектеулі оқушылардың оқу дəрежесін үнемі қадағалау мақсатында білімді мониторинг жүргізу үшін индикаторлардың жəне инструменттердің жоқтығы. -Штатта логопед,дефектолог,сурдопедагог,тифлопедагог жəнет.б. мамандардың аздығы. -Оқу-тəрбие процесінің ұйымдастыру жоспарларын өзгертуде басқару ұйымдарының қызықпаушылығы мен біліктіліктің жеткіліксіздігі. -Ресурстар орталығының мамандары жағынан тұрақты кеңестің болмауы. Мектептер көбінесе объективті мынадай қиындықтармен кездеседі: -Төмен дəрежелі материалды-техникалық жабдықтау. Арнайы дайындалған кадрлармен жəне көрнекі құрал материалдарымен, бағдарламалықəдістемелермен жеткілікті қамтамасыз етілмеуі. -Мүмкіндігі шектеулі балалар мен оқыту процесінде жеке-дара тіл табуды жүзеге асыру үшін мүмкіндігінің шектеулілігі. -Мамандар мен бос оқу бөлмелерінің жетіспеуі салдарынан, сабақтан тыс уақытта жеке-дара өткізу проблемасы. -Мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс істейтін, жалпы мектеп мұғалімдері үшін біліктілігін жоғарылатуымен қайта дайындау курстары ұдайы жүргізілмейді. -Мектептер қажетті арнайы əдебиеттермен қамтамысз етілмеген. -Біріктіріп оқыту сұрақтары бойынша ақпаратпен тəжірибе алмасу үшін мектеп арасы байланыстар жүйесі дамымаған. Дені сау балалармен мүмкіндігі шектеулі балалардың бірігіп оқу кезіндегі субъективті түрде болатын қиындықтарына тоқталсақ:  Мүмкіндігі шектеулі балалармен жеке проблемалардың болуы, олардың жеткіліксіз дамуымен байланысты (ауру, сабақтан қалу, үлгермеу, жалпы оқу мотивациясының төмендігі, сабақ үстінде өзін-өзі адекватты ұстамау).  Ұстаздар мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынас проблемалары, олардың арасындағы шиеленістер.  Оқушылардың жүріс-тұрысындағы проблемалары, сау балалармен мүмкіндігі шектеулі балалардың қарым-қатынас арасындағы шиеленістер.  Дені сау балалар жағынан ауру балаға дөрекі қарым-қатынас немқұрайлықпен қарау, дискриминация. 287

Осы қиындықтардан инклюзивті оқыту жалпы мектептің педагогынан басқаша дайындықты, жоғары мамандандырылуды, шығармашылықты жəне тəжірибені талап ететіндігі байқалады. Өйткені баланың психикалық даму мəселесіне сауатсыздықпен қарау оның жеке басына қосымша кемістіктердің пайда болуына себепкер болуы мүмкін. Дəл осы тұста, білім мекемелеріне ПМПК мамандары əдістемелік көмек беруге тиісті. ПМПК мамандарының міндеттері: арнайы педагогиканың жетістіктеріне сүйене отырып,балабақшалар менм ектептерге психологиялық, коррекциялық əдістемелік көмек көрсету, интеграциялық тəлім-тəрбиесіндегі əр оқушыны жеке даму ерекшеліктеріне сай тұжырымдар жасау кіреді. Одан басқа, инклюзивті білім беруді дамытудың сұрақтары бойынша педагогикалық қызметкерлерге, ата-аналарға арналған ағарту жұмыстарын жүргізу жəне бұқаралық ақпарат құралдары арқылы үгіт-насихат жұмыстарын ұйымдастыру. Бұл мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы білім беретін мектепте дені с ау балалармен қатар білім алуына жағдай жасайды. Бұл оқытудың түрі мүмкін дігшектеулі бала өз қабілетіне сай, ата-анасынан алшақтамай, яғни, арнайы мектеп-интернаттарды тұрып оқуға мəжбүр болмай, тұрғылықты жерде білім алады. Қоғаммен біте қайнасып, əлеуметтік жағынан бейімделеді. Атаанасыда баласының дамуы мен тəрбиесіне белсене қатысып, жеткіншек алдындағы жауапкершілігін сезінеді. Жалпы білім беретін мектептердің жанынан инклюзивті сыныптарды ашудың тағы бір артықшылығы–онда мүмкіндігі шектеулі балалар өздерін басқалардан кемсінбей, өзге дені сау балалармен тең құқылы екенін сезеді. Көзіміз көріп жүргендей, интернат үйінде тəрбиеленетін мүмкіндігі шектеулі балалар анимациялық қызмет алу мақсатында, мəдени орындарға барған кезде, даму деңгейі қалыпты балалармен қарым-қатынас жасауға ұмтылып тұрады. Өздерінің солармен аз уақыт болса да,бірге болғандарына қуанып, соларға ұқсауға тырысады жəне солардың жақсы қылықтарына еліктейді. Қорыта келгенде,балаларды интеграциялы жағдайда оқытуда психология лық-педагогикалық кеңестер жұмысында тың идеологиялық ұстаным қалыптастырады. Яғни, ең бастысы, бала дамуындағы кемтарлықты тауып беру емес, оның білім алуымен əлеуметтік қалыптасуының негізіне айналатын ішкі мүмкіндіктерін айқындап білу маңыздылығын ескергеніміз жөн. Пайдаланған əдебиеттер: 1.«Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы». -А.,2010ж. 2.«Инклюзивное обучение» (дидактический материал к лекционному курсу) РИПКСО кафедра коррекционной педагогики. -А., 2002г. 3.www.asip@nursat.kz. Ассоциация социологов и политологов Казахстана. 4.Кемтар балаларды əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы. ҚР 2002ж №343 з 5.Саламан Декларациясы ЮНЕСКО 1994 ж 288

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ БІЛІМ САПАСЫН АРТТЫРУДАҒЫ МАҢЫЗЫ Тулегенова Актоты Гинятовна, Бірəлі Ботагөз Мақсотқызы Орал қаласы, №40 орта жалпы білім беретін мектебінің бастауыш сынып мұғалімдері

Елбасының жолдауында «Білім беру жүйесі реформасының орталық буыны осы заманғы білім беру үрдістерін, ақпараттық технологияларды жаппай енгізу, бұл кезеңде назарды оқушылардың біліктілігін арттыруына аудару қажет» дегеніндей, біз инновациялық оқытуды тəжірибемізге енгізіп, ойлау қабілеті дамыған, өз бетінше шешім қабылдай білетін білімді ұрпақты тəрбиелейміз. Педагогикалық қызметке ынтасы жоғары, білім беру саласындағы үнемі жаңарып отыратын өзгерістерге икемді, жаңа технологияларды оқу-тəрбие үрдісінде қолдана алатын мұғалім ғана қоғамдағы өзгерістерге бейім оқушының жеке тұлғасын қалыптастыруда түйінді тұлға болып табылады. Бүгінгі таңда білім берудегі басты міндет- əртүрлі əдіс - тəсілдерді, жаңа технологияларды қолдана отырып, оқушының пəнге деген қызығуларын арттыру жəне білім сапасын жақсарту. «Инновация» термині ғылымға ХІХ ғасырда енді. ХХ ғасырдың екінщі жартысында инновация əлеуметтік өзгерістердің жалпы үрдістерінің сатысы ретінде қаралып, оның негізігі элементтері атап көрсетілді: «жаңашылдық», «жаңашыл», «бағалаушылар». Үрдістің сындарлы, өзгермелі мерзімін қандай да бір жаңа енгізілмелерге сəйкес «бағалаушылардың» іс-əрекетіндегі өзгерістер айқындайды. Жаңашылдық – нағыз құрал, ал инновация - осы құралды меңгеру үрдісі. Сауатты түрде таңдап алынған жаңашылдық барынша мүмкін дəрежеде жаңа енгізілімнің табысқа жетуіне кепілдеме беруі тиіс. Инновациялық үрдіс деп жаңалықты жасау, меңгеру, пайдалану жəне тарату бойынша жүргізілетін кешенді іс-əрекетті айтады.Бүгінгі жағдайда жаңа ғылыми, тəжірибелік білімді жасау жəне оларды меңгеру мен іске асыруды инновациялық тұрғыдан қарастыруға болады. Педагогикалық технология оқу үрдісімен, яғни мұғалім мен оқушының іс-əрекетімен, оның құрылысымен, құралдармен, əдістері жəне түрлерімен түбегейлі байланысқан. Жаңа технологияны меңгеру мүғалімнен асқан шеберлікті, арнайы дайындық пен ізденісті, сауаттылықты қажет етеді. Инновациялық оқыту білімді тереңдетумен қатар оқушыны оқу əрекетіне жетелеп, олардың оқуға деген ынтасын оятады. Бұл жаңа технологиялар шығармашыл қабілеттің дамуына жағдай туғызады. Əр мұғалім қазіргі жаһандану саясатына сəйкес жаңа технологияны өз ыңғайына, пəніне лайықтап пайдалануға тиіс.Сабақты тартымды өткізу жəне оқушылардың оқуға деген қызығуын арттыру үшін əр сабақты түрлендіріп, арттыруы шарт. Ол үшін тек бір технологиямен шектеліп қалмай, əр түрлі технологияның сан 289

қилы элементтерін пайдалану артық етпесі анық. Сабақта мəселелік оқыту технологиясының басты мақсаты –оқушыны өз бетімен ізденуге үйрету, олардың танымдылығы мен шығармашылық икемділіктерін дамыту. Ерекшелігі: оқу материалында баланы қызықтыратындай құпиясы бар мəселе туғызу.Инновация көпсалалы, кең қолданыста. Педагогика ғылымында өзіндік категориясы болмаса да, зерттеуші ғалымдар білім беру жүйесіне жаңалық енгізу деп қолданып жүр.Инновация ұғымы ең алғаш мəдениеттанушылардың зерттеулеріне енді, ал қазір барлық салада кеңінен қолданылады. Зерттеуші ғалым Ф.Янушкевич «жаңа технологиялық сабақ мұғалімнің өз əдісін жаңартуға арналған емес, оқушының пайдасына, қажеттілігіне арналу қажет, сонда ғана сапа болады» - дейді.Бұл пікірге қосылуға болады.Өйткені педагогтің жеке тұлға қалыптастырудағы іс-əрекетінің басты материалыпедагогикалық технология. Сондықтан мектепте жүргізілетін ғылымиəдістемелік жұмыстың негізгі бағыты, мазмұны, формасы, мақсат пен міндет айқындалса, бұл мектепте оқу - тəрбие үрдісінің сапалық деңгейі жоғары болары сөзсіз. Ал оқу тəрбие үрдісінің технологиясы – оқушы тұлғасын дамытуға бағытталған мақсат, мазмұн, құрал, форма жəне əдістер жүйесі. Қазіргі кезеңде білім берудің ұлттық моделіне өту оқыту мен тəрбиелеудің соңғы əдіс тəсілдерін инновациялық педагогикалық технологияларды игерген, психологиялық-педагогикалық диагностиканы қабылдай алатын, педагогикалық жұмыста қалыптасқан бұрынғы ескі сүрлеуден тез арада арылуға қабілетті жəне нақты тəжірибелік іс-əрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл педагог-зерттеуші, ойшыл мұғалім болуды қажет етеді.Ұлы ойшыл ғұлама əл-Фараби: «Адам бойындағы ең үлкен қасиет–қабілет өмірді түсіну,қанағат тұту, ұстанымдылық жəне өзгеге ұқсамайтын даралық»,- деген. [3, 301-бет] Ғұламаның осы өмірлік ұстанымы бүгінгі білімнің басты үйлесімділігінде екеніне көз жеткізуге болады. Сонымен инновациялық технология дегеніміз –педагогтың білімі, білігі, интеллектуалдық, кəсіби əдіс-тəсілдер жүйесін қолданудағы шығармашылық қабілет жиынтығы, мұндағы қажеттілік, қабілет, мүмкіндіктен туындайтын нəтиже даму мен ұмтылыс арқылы жүзеге асады. Білім беруді дамыту үрдісінің əлемдік үрдіске кірігуі, дамыған елдердің стандартына деген ұмтылыс қоғам дамуындағы қажеттіліктерді туындатып отыр. Педагогикалық технологияның тиімділігі педагогикалық шарттарға байланысты. Педагогикалық шарттарға, ең алдымен, педагогтің дербес ерекшеліктері: тұлғалық даралығын, мəдениеттілігін, қызығуын, т.с.жатқызуға болады. Сонымен бірге, оқушылармен қарым-қатынас жасау біліктілігі мен кəсіби шеберлігі ерекше мəнге ие болады. Сабақты оқытуда жаңа педагогикалық технологиялардың көптеген түрлерін пайдалана отырып сабақ өткізуге болады. Жаңа педагогикалық технологияны қолдана отырып,оқытуда төмендегідей басты ұстанымдарды ескеру қажет. Жаңа педагогикалық технологияны пайдалану арқылы оқу материалдарын оқытуды бір жүйелікпен үздіксіз жүргізу. 290

Оқу-тəрбие үрдісінде оқытуда пəнаралық байланыстардың болуы. Оқытуда туындаған экологиялық, экономикалық, əлеуметтік проблемаларды т.б анықтап, оны түсіндіруде өзара байланыстылығын ашу. Оқу-тəрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияларды қолданудың өзіндік ерекшеліктері бар. Инновациялық білім берудің нəтижесінде оқыту мен тəрбиелеудің соңы əдіс-тəсілдерін инновациялық-педагогикалық технологияны меңгерген, психологиялық-педагогикалық диагностиканы қабылдай алатын жəне нақты тəжірибелік іс-əрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл педагог, зерттеуші жаңаша мұғалім болып шығады. Инновацияны модификациялық, комбинаторлық, радикалдық деп үш түрге бөлуге болады . Модификациялық инновация – бұл бұрын қолда барды дамытумен, түрін өзгертумен айналысу. Бұған В.Ф. Шаталовтың математикаға жазған тірек конспектісі жэне оны көптеген мұғалімдердің пайдалануы мысал бола алады. Комбинаторлық модификация–бұрын пайдаланылмаған, белгілі əдістеме элементтерін жаңаша құрастыру. Бұған пəндерді оқытудың қазіргі кездегі əдістемесі дəлел. Радикалдық инновация– білімге мемлекеттік стандарттарды енгізу жатады. Мемлекеттік стандарт білім беруде, негізінен, мөлшерлерді, параметрлерді, деңгейлік жəне сапалы оқытудың көрсеткіштерін қалыптастырады. Инновациялық процестерді ендіру үш өзара байланысты күштер анықталады: енгізілген технологияның ерекшеліктерімен; жаңашылдардың инновациялық əлеуетімен; жаңалықты енгізу жолдарымен. Шындығында да əрбір педагог жаңа инновациялық технологияны меңгеру барысында өзін-өзі дамытады жəне өзін-өзі қалыптастырады. Білім сапасын арттырудағы жаңа инновациялық технологияларды оқып, үйреніп, сараптай келе, мынадай тұжырым жасауға болады: -білім алушылардың білім, білік сапасын арттырудағы жаңа инновациялық технология түрлері сан алуан, оларды таңдау жэне одан шығатын нəтиже оқытушының кəсіби біліктілігіне тікелей байланысты; -жаңа инновациялык технологияларды енгізу жүйелі əрі мақсатты түрде жүргізілгенде ғана жетістікке жетуге болады; -жаңа инновациялық оқыту технологияларын енгізу барысында əрбір оқу орнының материалдық-техникалық базасының бүгінгі талапқа сай еместігі, əрі жетіспеуі, кадрлық əлеуметтің төмендігі көп кедергі жасайды. Бастауыш сынып оқушыларына білім беруде жаңа инновациялық технологияларды пайдалану арқылы жеке тұлғаны дамыту. Білім беру сапасы– қоғамдағы білім беру үрдісінің жағдайын, нəтижесін, сондай-ақ жеке тұлғаның кəсіптілігінің қалыптасуы жəне даму болашағының қажеттілігін анықтайтын əлеуметтік категория. Білім беру сапасы білім беру мекемелеріндегі жастарды оқыту мен тəрбиелеу қызметтерінің əртүрлі 291

көрсеткіштерінің жиынтығы, яғни білім беру мазмұны, оқыту формасы мен əдістері бойынша анықталады.Сондықтан педагогика ғылымының ерекшелігі де–баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруы болып отыр. Бүгінгі таңда республикадағы жəне аймақтағы экономикалық нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында еліміздің əлеуметтік- экономикалық дамуы қоғам өмірінің барлық саласында, оның ішінде мектепте оқыту мазмұны мен оқытудың қазіргі технологияларын жетілдіру өзекті мəселелердің бірі болып отыр. Дəстүрлі оқыту технологиясының білімді мемлекеттік стандарт деңгейінде толық меңгеруіне кепілдік бермей отырғандығы оқушылардың білім жетістіктерінің нəтижелерінен көрініс табуда.Осыған орай оқу-тəрбие үрдісін жетілдірудің қазіргі технологияларын жетілдіріп, мектепте сабақ беруде қолдану арқылы білім сапасын жақсартуға болатындығына басым бағыт берілуде. Қазіргі кезде мектептің оқу-тəрбие үрдісінде 50-ден астам педагогикалық технологиялардың қолданылып жүргені мəлім. Бұл технологиялардың бəрін бір сабақта қамту мүмкін емес. Сондықтан, мектептегі əрбір пəнді оқыту технологиясын таңдап, іріктеу жəне оны іс-əрекеттік тұрғыда жетілдіру арқылы оқушының білім жетістіктерін арттыруға болады. Мұнда оқушының əрекеті – технологияны қабылдауы, ынтасы, құштарлығына көңіл бөлінуі тиіс.Бастауыш сатыда əрбір пəн бойынша оқушылардың оқу жетістіктерінің өлшеуіштер тəсілдері ретіндегі деңгейлік тапсырмалар жүйесін дайындауға болады. Оқушының дайындық деңгейін саралау оқушының жеке танымдық мүмкіндігін ескерудің басты тəсілі ретінде қарастырылуы тиіс. Жаңа ақпараттық технологияның ерекшелігі–мұғалімдер мен оқушыларға өз бетімен бірлесіп,шығармашылықпен жұмыс істеуге мүмкіншілік береді. Мектептердің оқу үрдісіне жаңа ақпараттық технологияны енгізу арқылы оқу сапасы жақсарып, дамыта оқыту жүзеге асырылып, сабақ қарқыны жеделдетіліп, жеке тұлғамен жұмыс істей отырып, саралап, даралап оқытуға мүмкіндік туады. Жаңа ақпараттық технологияны шағын жинақталған мектептерде де пайдалануға болады. Онда сабақты тиімді өткізуге, оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға, əрбір оқушының өз беттерінше ізденіп білім алуларына көмектесуге болады. Жаңа технология оқушының өзіндік жұмыс атқаруына жəне ең бастысы – оқушының білім жетістіктерін жақсартуға ықпал етеді. Оқу-тəрбие үрдісін ізгілендіру – жеке тұлғаның еркін дамуы үшін оның бойында жалпы азаматтық құндылықтардың қалыптасуын қамтамасыз ететін дидактикалық ұстаным ретінде басшылыққа алынуы тиіс. Мектептің бастауыш сатысында оқу-тəрбие үрдісін оқушылардың өзара іс-əрекетімен мұғалім мен оқушының өзара қарым-қатынасын дұрыс ұйымдастыру арқылы оқушының ойлау белсенділігін арттыруға, сабақта интерактивтік əдісті тиімді пайдалануға болады. Мұнда негізгі жəне жетекші үрдіс – іс-əрекетті оқытуды ұйымдастыру. Бұл технологияның ерекшелігі оқушылардың өздері ақпараттар жинап, өздері жаңалық ашуға ұмтылып, ізденіп жауабын тауып, өзінің 292

көзқарасын логикалық түрде дəлелдейді. Ол өз пікірін бір-біріне, топта, сынып алдында айта алады. Мұнда жеке тұлғаның рухын тəрбиелеуге, адамның адамгершілік болмысын қалыптастыруға басты назар аударылуы тиіс.Білім мазмұнын меңгеруде оқушылардың жаңа процессуальдық біліктілігіне, ақпаратты алдын ала болжау қабілеттерін жəне қойылған міндетті шығармашылықпен дамытуға көңіл бөлінеді. Əрбір сабақта оқушылардың оқу біліктілігімен қатар ойлауы, іс-əрекеті, өзара қарым-қатынасы жəне өзінің сана-сезімі дамып, қарапайым ойлау операциялары (анализ,синтез,салыстыру,сұрыптау) жəне шығармашылық іс-əрекеті қалыптасады. Қай салада болмасын, ондағы жұмыстың нəтижесі сапасымен өлшенеді. Мектептегі сан-саналы жұмыстың құйылатын арнасы да білімнің сапасында болатыны даусыз. Білім- қоғамды тұрақтандыратын, рухани мұраны сақтайтын, ұрпақты ұрпаққа сабақтастыратын құрал. Сондықтан алға басқан сайын біз халқымыздың тарихи құндылықтар, ұлттық тіл қазынасын, яғни халық қазынасының бағалы жақтарын келешекке өзімізбен бірге индустриясы дамыған, толық техникаланған болашаққа ала баруымыз керек. Сонда ғана біздің ұрпақ өз тілегін, өз тілін, сабаққа деген қызығушылығын, қабілетін дамытады.[1, 10 - бет] Біздің басты мақсатымыз – білім сапасы. Білімнің сапалы болуы тікелей мұғалімге, оның білім дəрежесі мен іздену шеберлігіне байланысты. Мұғалім –тікелей оқыту мен тəрбиелеу үрдісіне жаңалықты енгізуші, оқушымен бірлесе жұмыс істейтін белсенді əрекет иесі. Сондықтан да, ол мектепке жаңалық енгізуде шешуші рөл атқарады. Мектептегі оқу жұмысының сапасы мұғалімнің оқушылардың оқу əрекеті дұрыс ұйымдастыра білуіне, оның тиімділігін мейлінше жетілдіре білуіне байланысты болады. Оқушылар əрекетінің ең басты жəне жетекші түрі – оқу. Ғалым педагог Л.В.Занков: «Оқыту – оқушының рухани дамуын қамтамасыз етуі қажет», – дейді. Көрнекті психолог Л.С.Выготский: «Жақсы оқыту деп, ол баланың дамуына ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады», – деп тұжырымдайды. Оқушының жұмысты шығармашылықпен ойлауы, қабілетінің дамуы, білуі мен танымдық белсенділігін арттыру – қазіргі кезде барлық мұғалімдер қауымын толғандырып жүрген мəселелердің бірі. Бұл сабаққа оқыту жүйесіне жоғары талап қоюды қажет етеді. Əр алуан оқыту əдіс-тəсілдерінің тиімді қолданылуы сабақта оқу-тəрбие мəселелерін барынша дұрыс шешуге себебі тиетіндерін, оқушылардың белсенділігі мен өздігінен іс-əрекет жасауын талап ететіндерін іріктеп алуға байланысты. Оқушыларға терең білім беру үшін жаңа технологияларды қолдана отырып, төмендегідей қағидаларды есте сақтаған жөн: -мұғалім пəнді өзі жетік терең біліп, оны балаларға жай, қарапайым тілмен, өмірмен байланыстыра отырып беруі қажет; -мұғалім оқушылардың жеке басының психологиясын (жан дүниесін) жете біліп, əр оқушының жүрегіне жол таба білуі қажет; -мұғалім əр оқушыға, бүкіл сыныпқа талап қоя білуі керек; 293

-мұғалім əр сабақта ғылым мен техника жаңалықтарын дұрыс қолдана білуі; -сабақта балалардың пəнге деген қызығушылығын арттыру үшін əртүрлі қызықты элементтерді пайдалану. Қазіргі нарықтық экономиканың сұраныстарын қанағаттандыруға жəне экономиканың, өндіріс салаларының дамуына сай жастарға компетентті тұлға ретінде қалыптастыру үшін мұғалімдер оқытудың қазіргі технологияларын пайдаланып, оны одан əрі заман талабына сай жетілдіруі қажет. Осылай оқушылардың білім жетістіктерінің деңгейін көтеруге болады. Оқушының шығармашылық қабілеті практикалық əрекеттері, ізденімпаздығы арқылы дамиды. Шығармашылыққа үйрететін сабақтар – жаңа технологияларды қолдану болып табылады. Мұндай сабақтарда оқушыға ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасында ынтымақтастық қатынас қалыптасады. Мұғалім - бұл жағдайда білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы емес, бағалаушы емес, танымдық іс-əрекетін ұйымдастыратын ұжымдық шығармашылық істердің ұйтқысы.Тек осындай оқыту ғана оқушы интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады. Инновациялық технологиялардың бастауыш мектептегі білім сапасын арттырудағы маңызы Қазақ жұртшылығын толғандыратын өзекті мəселелердің ең негізгісі – еліміздің болашағы. Еліміздің өркен жайып кеңге сермеуі үшін басты мəселе жас ұрпақтың білімді де тəрбиелі болып жетілуі екені белгілі. ХХІ ғасыр мектебін көптеген қиыншылықтарға қарамай өркендету, оның сапасын арттыру – біздің басты міндеттеріміз. Мектеп – келешек ел басқарар, жер – суына иелік етер, ел – халқын гүлдентер, мерейін өсіріп, мəртебесін биіктетер жасампаз жандарды шыңдар киелі ұя. «Ауылына қарап, азаматын таны» дейді халық даналығы. Жас ұрпақтың иманжүзді білімдар азамат болып өсуі, ең алдымен, ата-анасы, одан соң білім алар алтын ұясы жəне қоршаған ортасына байланысты. Бастауыш саты - бұл оқушы тұлғасы мен санасының қарқынды дамитын құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондықтан бастауыш мектеп - оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Президенттің жолдауында: «Ұлттың бəсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте білім деңгейімен айқындалады» — деген байламы жеке адамның құндылығын арттыру, оны дайындайтын ұстаз жауапкершілігінің өсуі, тынымсыз еңбек, сапалы нəтиже деген ұғыммен егіз. Тəуелсіз ел тірегі - білімді ұрпақ. Қазіргі мектеп жағдайындағы білім берудің ұлттық моделіне өту оқыту мен тəрбиелеудің соңғы əдіс-тəсілдерін, жаңа инновациялық педагогикалық технологияны игерген, психологиялықпедагогикалық диагностиканы қабылдай алатын, педагогикалық жұмыста қалыптасқан бұрынғы ескі сүрлеуден тез арада арылуға қабілетті жəне нақты тəжірибелік іс-əрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл педагог-зерттеуші, ойшыл мұғалім болуын қажет етеді. Мемлекеттік білім стандарты деңгейіне оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді. Сондықтан оқу-тəрбие үрдісіне жаңа инновациялық əдіс-тəсілдерді енгізу оқушылардың білімге 294

деген қызығушылығын, талпынысын арттырып, өз бетімен ізденуге, шығармашылық еңбек етуге жол салу. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында оқыту формасын, əдістерін, технологияларын таңдауда көпнұсқалық қағидасы бекітілген, білім мекемелерінің педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны тиімділігіне қарай пайдалану мұғалімнен үлкен шеберлікті талап етеді.[2, 5-бет] Бастауыш мектеп оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Инновациялық технологиялардың бастауыш мектептігі білім сапасын арттыру: - əр сабақта интерактивті əдістерін қолдану; - əр оқушының психологиялық ерекшеліктерін ескеру; - міндетті деңгейдегі білімді қалыптастыра отырып, мүмкіндік деңгейлерін ашу; - инновациялық технологияларды сынау арқылы тиімділігін арттыру, мектеп жағдайына бейімдеу; - бастауыш сынып мұғалімдері өз сабақтарында оқушылардың тілін дамытуда, өздік жұмыс жасау, өз дағдыларын қалыптастыруда өз ойларын еркін жеткізе алуға баулуда. Заман талабына сай технологияларды қолдану ауқымы, түрлері өзгеріп отырады. Бірақ, ең басты технологияларды тиімді, жүйелі қолдану керек. Қазақстандық білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі мен жаңа мазмұндағы жүйесінің басты міндеті – қазіргі заманғы ғылым мен тəжірибенің жетістіктері негізінде алынған білімді қажет жағдайда пайдалану икемділігін меңгерген, өз бетінше дұрыс, тиімді шешімдер қабылдайтын, бəсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Сондықтан да,білім саласындағы міндеттерді жүзеге асыру үшін, мектеп ұжымында əр мұғалім күнделікті ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерді сабақтарында енгізіп отырады. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше жан-жақты сауатты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік жəне көптеген адами қабілеттің қалыптасуына игі əсерін тигізеді. Өзін-өзі дамытып, оқу-тəрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Оқыту мен тəрбиелеуге тың əдіс-тəсілдер енгізілді. Нəтижесінде тұтас педагогикалық үрдістер өзгертіліп, білім берудің тиімді деп танылған жаңа технологиялары дүниеге келеді. Кез-келген оқыту технологиясы мұғалімнен терең теориялық, психологиялық, педагогикалық, əдістемелік білімді, үлкен педагогикалық шеберлікті, шəкірттердің жан дүниесіне терең үңіліп, оны ұғына білуді талап етеді. Сондықтан оқушының рухани өсуіне жағдай туғыза алатын, жаңалықтарды қабылдауға даяр, өз əрекетіне өзгеріс енгізе алатын педагогтар ғана бүгінгі қоғамның мүддесі мен əр баланың үрдісінен шыға алады. Ойы жүйрік, ақылы жетік, бəсекеге қабілетті, өзгерістерге бейім, жеке тұлғаны тек қана педагог қалыптастыра алады. Бастауыш сынып мұғалімі үшін оқушы жазылмаған тақта секілді таза, пəк. Бастауыш сыныпта оқытудың негізгі міндеті - баланың жеке басының жан-жақты қалыптасуын қамтамасыз ету, 295

оның қабілеттерін анықтау мен дамыту, білімдерін ашу, дұрыс түсінік қалыптастыру. Бұл міндетті жүзеге асыру оқушыны іс əрекетті атқарушы объектіден нəтижесінде жеке тұлғаның өз ісін өзі басқаруға, орындауға қабілетті субьектіге көшіру арқылы мүмкін болады. Инновациялық тұрғыдан білім беру жүйесі ақпараттандырумен тығыз байланысты.Білім беруді ақпараттандыру дамуының жаңа кезеңінің ерекшелігі–бұл проблеманың инструментальдық емес, мазмұндық аспектілерінің басымдылығында жəне олардың шешілуінен білім сапалығы, оның əлеуметтік мəнділігінің орны анықталады. Оқушылардың бастауыш мектепте қазіргі ақпараттық технологияларды адамзат іс-əрекетінің түрлі салаларында қолдана білудің қажетті дағдыларын игеріп үлгеруіне мүмкіндік туады. Бастауыш білім – үздіксіз білім берудің баспалдағы. Мұғалімнің негізгі ұстанған мақсаты білімнің жаңа үлгісін жасап, белгілі бір көлемдегі білім мен білік дағдыларын меңгерту, оқу мен тəрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі жаңа əдіс тəсілдерін іздестіру, жаңа технологияларды сабаққа тиімді пайдалана білуі, бір сөзбен айтқанда - оқу үрдісін дамыту. Бұған Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында айтылған «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелетіні анық» деген пікірі нақты дəлел. Бүгінгі таңда алдымызға қойып отырған басты мақсат – оқушыларға тек білім, білік дағдыларын меңгерту ғана емес, өзін - өзі дамытуға ұмтылатын, ақылды, алғыр, ой - өрісі кең, ақпарат көздерін өз бетімен қолдана алатын, талантты жастарды тəрбиелей отыра, еліміздің мүддесіне қызмет етуге бағыт-бағдар беру. Жаңа технологияны жүзеге асыру, тиімділігіне қарай пайдалану үшін, əр мұғалім өзінің алдында отырған оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып, педагогикалық мақсат - мүддесіне байланысты, өзінің шеберлігіне байланысты таңдап алады. Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық ізденісі, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, алдындағы шəкірттерін бағалауы ерекше орын алады. Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 1. «Бастауыш мектеп» № 7-8, 2010 жыл; 2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы; 3. «12 жылдық білім беру жағдайында бастауыш сынып мұғалімдерінің функционалдық сауаттылықтарын қалыптастыру»обл.ғыл.-тəж.сем.мат.,301б. ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ƏДІСТЕРДІ МЕҢГЕРТУ Ибрашев Марат Кибатуллаевич Атырау қаласы. № 2 орта мектептің физика пəнінің оқытушысы

Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ə. Назарбаев «ХХІ ғасырда білімді дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біздің болашақтың жоғарғы технологиялық жəне ғылыми қамтылған өндірістері үшін кадрлар қорын жасауымыз қажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз əрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз 296

инновациялық экономика құра алмаймыз» деп атап көрсетті. Бұл талаптар білім саласы қызметкерлеріне үлкен міндеттер жүктейді. Білім беру жүйесі — əр елдің даму болашағын айқындайтын, əлемдік өркениетке жетудің негізгі бағыттарын көрсететін біртұтас құрылым. Қазіргі таңдағы егеменді еліміздің болашағы дарынды, білімді, ізденімпаз жастарға байланысты. Осыған орай бүгінгі күн мектеп алдында тұрған басты міндет—өзіндік айтар ой-пікірі бар, жоғары сапалы, белсенді азамат тəрбиелеп шығару. Қоғамдағы түбегейлі өзгерістер білім беру жүйесінің алдына жаңа адамды қалыптастыру, дамыту мақсаттарын қойып отыр. Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту, ой-пікірінің дербестігі мен еркіндігін кеңейту, олардың өз бетімен білім алуға деген ынтасын арттыру, оны өз тəжірибелерінде жаңа жағдайларға байланысты қолдана алу, яғни біліктіліктерін қалыптастыру жəне дамыту болып табылады. Соңғы жылдары елімізде экономиканың өсіп-өркендеуіне орай, білім беру саласында да елеулі өзгерістер жүргізілуде. Оқыту мен тəрбиелеуге тың əдіс-тəсілдер жасалды. Нəтижесінде тұтас педагогикалық үрдістер өзгертіліп, білім берудің тиімді деп танылған жаңа технологиялары дүниеге келуде. Оқыту технологиясын жетілдірудің психологиялық-педагогикалық бағыттағы негізгі ой- тұжырымдары төмендегідей сипатталады: Қазіргі заманғы оқушы өзінің алған білімін жаңа технологияны меңгеруге, өзінің ойын ашық айта алатын; Білімнің статистикалық үлгісі мен ақыл-ой əрекеттерінің динамикалық құрылым жүйесіне көшу; Оқушыларға қазіргі оқу стандарттарына сай білім беруге; Оқытушы мен оқушы бірлесіп қызмет істеуі. Оқытушы да, оқушы да , субьект болуы. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін мектеп ұжымында əр оқытушы күнделікті ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерге батыл жол ашарлық қарым-қатынас жасаулары керек. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше жан-жақты сауатты маман болу мүмкін емес.Жаңа технологияны меңгеру оқытушы кəсіптік, адамгершілік жəне көптеген адами қабілеттің қалыптасуына игі əсерін тигізеді. Өзін-өзі дамытып, оқу- тəрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Оқыту барысында жаңа технологиялық əдістерді пайдалану шəкірттердің ойлана білу қабілеттерін дамытады, олардың білім сапасын жақсартады, ой-өрісін кеңейтеді, есте сақтау қабілеттерін арттырады. Жаңа технологияларды күнделікті сабақ үрдісінде пайдалану үшін əр ұстаз алдында отырған баланың жас ерекшелігін ескеріп өзінің шеберлігіне орай таңдап алады. Оқушы өзін сүйетін, өз пəнін жетік меңгерген, жаңа технологияны жақсы білетін, психология, педагогиканы терең меңгерген нағыз оқытушының алдында білім алғанда ғана жаңа технологияны меңгеруге, өз ойын ашық айта алатын маман болады. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын 297

меңгермейінше жан-жақты сауатты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру оқытушы кəсіптік, адамгершілік жəне көптеген адами қабілеттің қалыптасуына игі əсерін тигізеді. Өзін-өзі дамытып, оқу- тəрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Кез-келген оқыту технологиясы оқытушыдан терең теориялық, психологиялық, педагогикалық, əдістемелік білімді, үлкен педагогикалық шеберлікті, шəкірттердің жан дүниесіне терең үңіліп, оны ұғына білуді талап етеді. Оқыту технологиясына белгілі ғалым В.П.Беспалько «Практикада іске асатын нақты педагогикалық жүйе-жоба», деп анықтама берген. Шын мəнінде, педагогикалық технологиялар тарихын, оның пайда болуын, мақсат, міндеттерін, қызмет ету үрдісін зерделеп талдау, олардың маңызды құрылымдық түрлерін айқындау, ой елегінен өткізу оқушыларға құнды педагогикалық іліммен қарулануға мүмкіндік береді Неміс педагогі А.Дистерверг өзінің əйгілі «Неміс мұғалімдерінің білім беру ісіне басшылық» атты еңбегінде «Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып береді, ал жақсы мұғалім студенттің өзін ізденуге жетелейді, ойлауға үйретеді», - деген. Яғни, студенттің өзін жан-жақты ізденуге жетелейтін оқытудың жаңа технологияларының бірі-интерактивті оқыту əдісі. «Интерактивті» сөзін ағылшын тілінен аударғанда «бірлесіп əрекет жасау» деген мағынаны білдіреді. Білім берудегі интерактивтік технология оқушы бірін-бірі толықтыратын жəне барлық оқушылардың қатысуын ұйымдастыратын оқыту технологиясы. Интерактивті əдісті пайдаланудың тиімділігі өз ойын еркін, жүйелі айтуына, ұйымшылдыққа тəрбиелейді. Əсіресе, табиғатынан тұйық, өз ойын жеткізе алмайтын, өздеріне сенімсіздеу оқушыларға пайдасы зор. Оқытудың интерактивті технологияларының қолданылуы Атауы

Мақсаты

Даралап

Оқушылардың Оқу-танымдық Ізденістік əдістер, танымдық, міндеттерді дəйекті танымдық міндеттер шығармашылық ой- жəне мақсаткерлікпен қою, ой операцияларын өрісін дамыту ұсыну жүзеге асыру Оқытуды Оқушылардың жеке Мəселелік əдіс, жеке оңтайландыру, жеке жұмысын қарқынмен жұмыс тұлғаның ойлау ізденімпаздықпен деңгейін бейімдеу орындауы Жеке тұлғаны жəне Білімін, біліктіліктерін Оқушыны алуан түрлі оның қасиеттерін, шығармашылық ойлау ой қызмет түріне тарту. ойлау қабілетін қабілеті арқылы дамыту əлеуметін жетілдіру Ойлау қабілетін жəне Бағдарламалық Жеке дара оқыту т.б. қабілеттерін материалды əр түрлі əдістері дамытуға оңтайлы жобадағы деңгейде жағдай туғызу ұсыну, міндетті деңгейден төмен емес.

Модульдік оқыту

Дамыта оқыту

Саралап оқыту

Мəні

298

Механизмі

білікті, Ақпараттар іздеуге, Шығармашылық Оқу мен жазу арқылы Білімді, игерудің өңдеуге, игеруге қызметке тартатын сын тұрғысынан дағдыны тұлғалық- қызметтік бағытталған өз стратегиялары ойлау сипатын қамтамасыз бетінше атқарылатын ету танымдық қызмет

«Интерактивті оқыту əдістемесі» Егер де сабақ үстінде Оқытушы мен Оқушының арасында тығыз қарым-қатынас байқалса бұлайша оқытуды біз интерактивті деп атаймыз. Əдетте мұндай қарым-қатынас оқушылар əлдебір мəселені талқылап, соның шешімін табуға тырысқан кезде байқалады. Бұл жерде оқушылардың жауаптарынан гөрі мəселенің шешімін табуға талпынғаны маңыздырақ. Себебі, интерактивті оқытудың басты мақсатының өзі сол- оқушыны өз бетінше ой қорытып, жауап таратуға үйрету. Интерактивті əдістеме өзара қарым-қатынастың мол ауқымын қамтиды. Оқу процесінің барысында оқушылар мыналармен қарым-қатынасқа түседі: 1Оқытушымен ( оқушы оқытушының сұрағына жауап берген кезде); 2.Шақырылған адамдармен (немесе топ оқушыларының өздері əлдебір ұйымдар мен адамдарға баруы мүмкін); 3.Өзге оқушылармен (бірігіп жұмыс істеу барысында); 4.Шағын топтармен (3-5 студенпен); 5.Оқушылардың үлкен тобымен (көбіне пікірталас, топ болып əлдебір мəселені талқылау барысында); 6.Оқушылардың тобымен жəне халықпен (топ əлеуметтік сауалнама жүргізеді); 7.Кейбір техника түрлерімен (мысалға компьютермен). 8.Оқушылардың топтық жұмысын жүйелі ұйымдастыру. ХХІ ғасыр- жеке тұлғаны қалыптастыру, ізгілендіру, дамыту ғасыры.Олай болса, оқушылардың алдында тұрған бірден-бір мақсат- оқушы алған білімдерін пайдаға асырып, өзара əрекет ете алатын, ұлттық құндылықтарды меңгерген жеке тұлға тəрбиелеу; Бүгінгі таңда басты мəселе де бəсекелестікке қабілетті ұрпақ тəрбиелеу. Қоғамның əрбір даму кезеңі ең алдымен сол қоғамға сəйкес жаңа адамды қалыптастыруды көздейтіні -ешқашан маңызын жоймайтын тарихи құбылыс. Ұлы педагог М.Жұмабаев «Баланы тəрбиелі қылу- тұрмыс майданында ақылмен, əдіспен күресе білетін адам шығару деген сөз. Қалса өзін, асса барлық адам баласын əділ жолмен өрге сүйрейтін ер шығару деген сөз.Тұрмыста түйінді мəселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізін қажыр-қайратымен шеше білетін, адалдық жолға құрбан бола білетін, қысқасы, адамзат дүниесінің керек бір мүшесі бола алатын, төрт жағы түгел адам етіп шығару.Баланы мұндай адам ету үшін тəрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап жалықпай, шаршамай үйрете білуі керек» деген болатын. Интерактивті технологияны пайдаланғанда оқушыларды 299

Еркін ойлануына мүмкіндік береді, Ақыл-ойын дамытады; Шығармашылық белсенділігін арттырады; Ұжымдық іс-əрекетке тəрбиелейді; Тіл байлығын жетілдіреді; Жан-жақты ізденушілігін арттырады. Интерактивті технологиялық əдістің педагог үшін пайдасы мынадай: Түрлі əдістерді пайдалану арқылы сабақтың нақты мəнін терең ашуға көмектеседі; Оқушылардың барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік береді; Əр оқушының білім деңгейін анықтауға болады; Оқушыларды ізденіске баулып, өз бетінше жұмыс істеуге үйретеді;Оқушылардың барлығын бағалауға болады. Білім беру жүйесін жетілдіруде əлемдік деңгейіндегі интерактивті технологияларды оқыту үрдісіне енгізе отырып, жан-жақты дамыған, жаңа технологияны меңгерген, өз ойын ашық та еркін айта білетін жеке тұлғаны қалыптастыру. Жаңа оқыту технологиясын сабаққа пайдаланғанда жеткен жетістіктерім мынадай: Уақыт үнемделеді. Сабақтың сапасын көтеріледі. Оқу əдісі мен құралдарын таңдауға мүмкіндік туады. Оқушылардың оқуға деген белсенділігі мен қызығушылығы арта отырып, оқу үлгерімі көтеріледі. Оқу материалдарын белгілі бір жүйеге келтіріп, тірек-сызба арқылы беру. Жаңа тақырып бойынша алған білімдерін бекіту, еске түсіріп үнемі қайталап отыру. Оқушыларды білімге қызықтыру жəне бірлесе отырып жұмыс жүргізуге үйрету. Оқушылардың бұрыннан игерген білімдерін тереңдете түсу. Оқушының білім деңгейін дəл анықтау. Жаңа оқыту технологиясының ерекшелігі: мұғалім көп сөйлегеннен гөрі, баланы көбірек тыңдауға мүмкіндік береді. Жаңа технологиямен оқытудағы тағы бір ерекшелік бағалау парағын қолдану болып табылады. Сабақты жеке жұмыс, топпен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Оқушылар ескерусіз қалмас үшін əр жұмысқа бал қою арқылы қорытынды баға қойылып отырады. Қазіргі таңда оқытушылардың алдына қойылған міндеттер оқушыларға тек білім беріп қана қоймай, қазіргі заманғы соңғы технологияны жетік меңгерген, өз ойын еркін, ашық айта алатын, алған білімдерін жаңа технологияны меңгеруде толық пайдалана алатын оқушы даярлау. Құрметті əріптестер оқытудың жаңа ғылыми- инновациялық технологияларын жас ұрпаққа білім беруде қолдана отырып жоғары биіктерден көріне берулеріңе тілектестік білдіремін. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Жанпейісова М.М. «Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде». Алматы 2006, 300

2.Қамзина М. «Модульдік оқыту технологиясы»./Тəрбие құралы. 2005, №4. 3.Педагогтың кəсіби деңгейін өсіруде əдістемелік жұмысты ұйымдастыру жолдары.//Ғылыми-практикалық жинақ. Алматы, 2008, 4.Искакова Р., Ерназарова З. «Жаңа технологияны пайдалану əдістері». Қызылорда, 2004 жыл. 5.Жадрина М.Ж. «ҚР-дағы жоғарғы білім беру дамытудың тенденциялары мен мəселелері». Алматы 2002 жыл. 6.Назарбаев Н.Ə.Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан//Қазақстан халқына Жолдауы//, 28.02.2007.

ҮШ ТІЛДІ МЕҢГЕРТУ- БОЛАШАҚҚА БАСТАР ЖОЛ Кереева Альбина Тулегеновна Атырау аграрлы-техникалық колледжінің арнайы пəн оқытушысы

«Қазақстан халқы бүкіл əлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі- мемлекеттік тіл, орыс тілі- ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі- жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаев Қазақстан–жалпы тарихы тағдыры ұштасқан, көпұлттар топтасқан,дүние жүзі мнемлекеттері арасында алдыңғы қатарлы елдердің бірі.Көпұлтты жас мемлекет ретінде біздің елдің құндылықтары көп. Бүгін Елбасымыздың «Көпұлттылық пен көптілділік осы құндылықтардың бірі жəне біздің еліміздің басты артықшылығы болып табылады. Елбасы Н.Ə.назарбаев əрбір жас жеткіншектің бірнеше тіл білуін өз тарапынан қолдайды жəне де осыны талап етеді.Соның бірі – ағылшын тілі. Өйткені,ағылшын тілі-халықаралық тіл.Бұл тіл-Уильям Шекспирдің, Джорж Гордан Байронның, Джек Лондонның,Теолор Драйлердің тілі.Біздің елімізде шəкірттеріміздің əлемдік деңгейге сай білім алып, кəсіби шеберлігі жоғары білікті маман иесі болып шығуы үшін ағылшын тілін жетік білудің маңызы зор. Тілдерді дамыту–еліміздегі мемлекеттік саясаттың ең маңызды бағыттарының бірі.Тіл проблемаларын оңтайлы шешу–ұлтаралық қатынастар үйлесімділігінің, халық бірлігі мен қоғамдық келісімді нығайтудың түпқазығы болып табылады. Халқымыздың біртуар перзенті Мағжан Жұмабаев: “...Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт– тілі болуы. Ұлттың тілінің кеми бастауы – ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат еш нəрсе болмасқа тиіс. Бір 301

ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады. Қазақтың тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сар далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бəрі көрініп тұр. Қазақтың сары даласы кең, тілі де бай. Осы күнгі түрік тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, орамды, терең тіл жоқ,”–деп тіл жайында терең толғанған екен кезінде. Еліміз тəуелсіздік алғалы бері жүргізіліп келе жатқан тіл саясатының арқасында қазіргі таңда мемлекеттік тіл туралы оңды қоғамдық көзқарас қалыптасып отыр. Тіпті Отанымызда өмір сүріп жатқан басқа ұлт өкілдерінің де мемлекеттік тілді меңгеруге деген құлшынысы күннен-күнге арта түсуде. Бұл жағдайды қазақ тіліне көрсетіліп отырған құрмет деп түсінуіміз қажет. Бүкіл өркениетті адамзатпен бірге жаңа даму жолына бет түзеген Қазақстанның, оның мемлекеттік құрылысының алдында тұрған міндеттері күрделі, ауқымды əрі алуан түрлі. Солардың ішіндегі ең бір өзектісі, руханитарихи маңызымен ұрпақтар сабақтастығы, тəрбиесі мен болашағы үшін орны ерекше проблема – қазақ тілінің мемлекеттік мəртебесін мемлекеттің бүкіл аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылуын іс жүзінде қамтамасыз ету. Мемлекеттік тіл мəртебесіне ие қазақ тілі – ұлттық руханиятымыздың өзегі. Мемлекеттік тіл – азаматтық сəйкестіктің басты нышандарының бірі. Көпұлтты мемлекетте қазақ тілінің мемлекеттік тіл мəртебесіне сай қызмет етуін қамтамасыз ету – өте күрделі мəселе. Елбасымыз өз Жолдауында басты жеті мақсаттың бірі ретінде “...біз қазақ халқының сан ғасырлық дəстүрін, тілі мен мəдениетін сақтап, түлете береміз...”–деген..Дүниежүзілік қауымдастықта Қазақстан өзінің лайықты орнын алу жолында басқа мемлекеттермен экономикалық жəне мəдени тығыз қарым-қатынасқа түсу барысында соған сəйкестелген тілдік саясатында да оңтайлы даму қажеттігі туындайды. Президентіміз əлемде Қазақстан үш тілді де еркін əрі ерікті қолданатын жоғары білімді ел ретінде танылуы керектігін айта келіп, қазақ тілінің мемлекеттік тіл тұрғысындағы бүкіл қоғамымызды топтастырушы əлеуетін нақтылап отырған жоқ па? Мұны сол қоғамымыздың қарапайым өкілдері – халықтың, тумысынан өзге тілді болса да, қазақ тілін жете меңгерген қарапайым ұл-қызынан бастап, белгілі қайраткер, жазушылары да өз сөздерінде айтып та, жазып та дəлелдеп жүр. Алда тұрған мақсатқа жету үшін талаптану да, тырысу да өз қолымызда. Тəуелсіздік алғаннан бері уақытта елімізде тіл саясаты мемлекет басшысы Н.Ə.Назарбаевтың тікелей басшылығымен салиқалы да сындарлы түрде жүзеге асырылуда.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаев Қазақстандағы тілдердің үш тұғырлы туралы ойды алғаш рет 2006 жылы Қазақстан халқының Ассамблеясында айтқан. 2007 жылғы «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдауында Елбасы «Тілдердің үш тұғырлығы«Триединство языков» мəдени жобасын кезеңдеп іске асыруды жеделдетуі тиіс. Бүкіл қоғамымызды толтырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударғым келеді», 302

деді. Мемлекет басшысы «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына жолдауында: Қазақстан халқы бүкіл əлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі, жəне ағылшын тілі- жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі»-деген болатын. Үштұғырлы тіл дамыған мемлекет құрудың алғышарттарының бірі, ол өмірлік қажеттіліктен туындаған идея екені белгілі. «Тілдердің үштұғырлығы», дəлірек айтқанла, үш тілді, қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін Қазақстан азаматтарының бірдей меңгеруін меңзегенімен, бұның түпкі негізі, көздеген мақсаты-мемлекеттік қазақ тілінің халықаралық қолданыстағы орыс, ағылшын тілдерімен тең қолданылатын биікке жеткізу, қазақ тілін əлемдік тілдер қатарына қосу үшін нақты ұмтылыс жасау. Қандай мемлекет болмасын, оның ең əуелі мəн беріп, ұлықтайтын тілі, əрине мемлекеттік тіл. Елбасының «Біз бүкіл қазақстандықтардың басын біріктіретін басты фактор-мемлекеттік тіл-қазақтардың туған тілін дамыту үшін барлық күш-жігерімізді жұмсауымыз керек»- деуінің өзі əрбір саналы азаматтарға көп жайды аңғартса керек. Қазіргі жастар еліміздің болашағы қазақ ұлтымен, оның мемлекеттік тілімен тікелей байланысты екенін жақсы түсінеді жəне сонымен қатар əлемдік үдерістің талабына сай көп тілді меңгерудің де өмір талабы екенін жақсы біледі. «Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекеттік тіл- мемлекет құрушы ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі-ұлы байлық. Ағылшын тілі ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге тиіспіз. Ал қазақ тілі барлық Қазақстанды біріктіріп, жақындастырып өзара түсіністік пен сүйіспеншілікке жетелейді»деді. Тілдерді қолдану мен дамыту бүгінгі таңда мемлекеттік саясаттың маңызды бөлігіне айналып отыр. Себебі, тіл саясаты оның ішінде мемлекеттік тілдің проблемалары еліміздің қауіпсіздігіне, оның мемлекеттілігінің нығаюына тікелей қатысты мəселелер болып табылады. Қазақстан халықтары тілдерін дамытудың стратегиясы үш негізгі мақсатта: мемлекеттік тілдің əлеуметтік-коммуникативтік қазметін кеңейту мен нығайту, орыс тілінің жалпы мəдени қызметін сақтау, этностық топтардың тілдерін дамыту бағытында жұмыстар атқарылуда. Қазіргі кезде халықаралық қатынас тілін білу қажеттігі өзекті мəселелердің бірі болып отыр. Қоғамда негізінен қазақорыс тілділігі басымдыққа ие болған. Ресей қашаннан бері біздің көршіміз, біздерде ұзақ уақыттан бері ортақ мəдениет, ортақ тарих болып келді жəне қазіргі таңда Қазақстанда орыс тілін сақтап қалу біздің мемлекетіміз арасында көп ретте сауда, дипломатиялық жəне мəдени байланыстарды қалыптастыруға қалыпты жағдай жасайды. Ағылшын тілін білу-болашаққа жаңа даму шыңдарына бағытталған жол, себебі, ол əлем мойындаған халықаралық қатынастар тілдерінің бірі. Көптеген қазіргі заманғы тіл мамандарының пікірінше, ағылшын тілі мəдениетаралық қатынас құралы болу сияқты жалпы қоғамдық қызмет атқарумен бірге төмендегідей қосымша міндеттер атқарады екен: біріншіден, ол білімдерді бір тілден екіншісіне аударып тарату қызметін атқарады: екіншіден, халықаралық коммуникация мен ақпарат құралдары қызметін атқарады: үшіншіден, адамдар арасында бүкіл əлемдік ой-пікірлер 303

алмасу түрі жəне төртіншіден аса мол ақпараттарды сақтау құралы қызметін атқару тілі болып табылады. Еліміздің басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы артып отырған шақта көптілді еркін меңгерген, келешекте білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын тұлғаны оқытып шығару- біздің міндетіміз. Колледжімізде қазақ, ағылшын пəндерінен таңдаулы курстар өтеді. Бұл студенттердің тілге деген қызығушылығын арттыруда. Қазіргі заман талабына сай мұғалім үлкен дайындықпен, жаңаша əдістəсілдермен, түрлі тапсырмалармен ізденіс үстінде сабақты түрлендіріп отыруы қажет. Болашақ ұрпақтың дамуы ұстаздардың белсенділігіне, білім деңгейіне, шығармашылық іс-əрекетіне байланысты болмақ. Негізінен, сабақ үстінде белгілі дағды мен қабілет қалыптасу арқылы танымдық қызығу пайда болады. Пəн мұғалімі ретінде менің алдыма қойған мақсатым- студенттердің экономика пəніне деген сүйіспеншілікті ояту, терең білім беру, өз елін сүйер патриоты болуға тəрбиелеу. Əр студенттің бойына жаңа, тың серпіліс туғызатындай əдістер арқылы олардың ақыл-ойын ұштау, жетілдіру, көзқарасын, сенімділігін, жауакершілігін дамыту жолдарын іздестіру-оқытушының міндеті. Өз сабақтарымда жаңа технологиялардың тиімді тəсілдерін, сын тұрғысынан ойлау стратегияларын жəне т.б. технологияларды үш тілде сөздіктер жинағын, үш тілде лекциялар жинағын экономика пəні бойынша жиі пайдаланып жүрмін. Сонымен қатар сабақтарымды орыс жəне ағылшын тілі пəндерімен байланыстырып өткізуге тырысамын. Сабақта осындай түрлі жұмыстар жүргізу арқылы студенттерім əр елдің, олардың тілдік айырмашылықтарын біледі, үйренеді, салыстырады. Студенттердің танымдық жəне шығармашылық қабілеттерін дамыту мақсатында экономика сабақтарында əр түрлі қосымша материалдарды қолдануға үш тілде бірдей қолдануға болады. Тақырып бойынша тақпақтар, нақыл сөздер, сөзжұмбақтар жəне ребустар қолдануға болады. Мұндай қосымша материалдар сабақты жандандырады, өткен тақырыпты жақсы қабылдап, түсінуге, ойлау қабілетін дамытуға əсерін тигізеді, студенттердің тілдік қорын дамытып, толықтырады. Студенттер белсенділік көрсетіп, сабақтың қызықты өтуіне атсалысады. Елбасының жолдауында көрсетілгендей, алдыңғы елу мемлекеттің қатарына кіру жəне бірнеше шет тілін білу, үйрену, сондай-ақ компьютерді жетік меңгеру ғасыр жастарының негізгі мақсаты болмақ. Елбасының «Қазақстан» стратегиялық Жолдауында: Жастарды қазақстандық патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тəрбиелеу аса қажет. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін бірдей жақсы меңгеретін болады. Олар осы арқылы жəне өзінің бейбіт əрі қарқынды дамыған елінің патриоты болады деген болатын. Ал əлемдік дамудың талабына сай бəсекеге қабілетті ұлт боламыз десек, оның қатаң талаптарына да күш салуымыз керек. Қорыта келе «үштұғырлы тіл саясаты» заманның зəрулігінен туындаған қажеттілік деп есептеп, оны игеруден қорықпауымыз керек. Əрине, ағылшын 304

тілін білген өте жақсы. Осы күні ағылшын тілін білген əлемнің тілін білгенге есеп. Білім мен ғылымның, экономиканың, бизнестің, саясаттың, жалпы бəсекелестіктің қарыштап дамып отырған бүгінгідей жаһандану кезеңінде Елбасы көрегендік танытып, алдымызға үш тілді білу қажеттігін қойып отыр. Əсіресе, өскелең ұрпақтың жастар алдында бірнеше тіл білу міндеті тұр. Олай болса, бүгінгі Қазақстан азаматтарының парызы «өзге тілдің бəрін меңгеріп, мемлекеттік тілді құрметтеу» деп білемін. Қолданылған əдебиеттер: 1. Назарбаев Н.Ə. «Қазақстан халқының əл-ауқатын арттыру- мемлекеттік саясаттың басты мақсаты»/ Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 2.Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу-жас ұрпақтың бəсекеге қабілеттігінің кепілі», «Шет тілі» журналы 2012 жыл 3. Қазақстан Республикасының Конституциясы 4. «Қазақ тілі мен əдебиеті» журналы 2016ж. №3 5.Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына арналған Жолдауы. 6. Қазақстан Республикасының Тілдер туралы Заңы. 7. ҚР Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ: БƏСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ҰЛТ БОЛУДЫҢ БІРІНШІ САТЫСЫ Нугмарова Айганым Куресовна Атырау аграрлы-техникалық колледжінің жоғары санатты қазақ тілі мен əдебиеті, мемлекеттік тілде іс қағазын жүргізу пəні оқытушысы

Қазақстан халқы бүкіл əлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс.Бұлар қазақ тілі-мемлекеттік тіл,орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі –жаhандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Қ.Р Президенті Н.Ə.Назарбаев «Ұлттың тілі-сол ұлттың жаны,жан дүниесі»-деген ұлағатты сөзді айтқан əдебиет алыптарының бірі, ұлт жазушысы Мұхтар Əуезовтің жан-жүрегін жарып шыққан кесек ойы,аталы нақылы бүгінгі күні де өз мəнін жойған жоқ.Иə, тілұлттың жаны.Тіл болмаса ұлт жоқ. «Əрбіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағдысына кіреді»деген ұлы ақын Абай атамыздың сөзінен бастайын.Адамның ойын жарыққа шығаратын құрал-тіл.Ал, тіл-адамдар түсінетін құрал болып қана табылмай,сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір тəжірибесін,өнер-білімін жеткізуші құрал. Рухани байлығымыз тіл арқылы жасалады,жеткізіледі. Кез-келген халықтың тілі сол халықтың ұлттық ерекшелігін танытатын қойма тəрізді.Сол қойманы ашып,қазынасын танып білубізге мұратты іс. Ұлтаралық татулық-мемлекеттік тұрақтылықтың негізі.Еліміздегі түрлі ұлт өкілдерінің татулығы, ынтымағы өзге елдерге үлгі боларлықтай екені 305

даусыз.Тəуелсіздік тізгіні қолымызға тиіп, егеменді ел болған алғашқы күндерден бастап-ақ елімізде тіл саясаты Мемлекет басшысы Н.Ə.Назарбаевтың тікелей басшылығымен салиқалы да,сындарлы түрде жүзеге асарылуда. Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына арнайтын дəстүрлі жолдауларында да тіл саясатына,оның ішінде қоғамдағы мемлекеттік тілдің мəртебесін көтеру мəселесіне тоқталмай өткен емес. Білім мен ғылымның, экономиканың, бизнестің,саясаттың,жалпы бəсекелестіктің қарыштап дамып отырған бүгінгідей жаhандану кезеңінде Елбасы көрегендік танытып,алдымызға үш тілді білу қажеттігін қойып отыр.Əсіресе,өскелең ұрпақтың,жастар алдында бірнеше тіл білуі міндеті тұр. Президент Н.Назарбаев биылғы халыққа арнаған «Елбасы Жолдауыболашақтың бағыты» атты Жолдауында Үкіметтің алдына «Тілдердің үш тұғырлылығы» мəдени жобасын іске асыруды жеделдету міндетін қоя отырып, бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударды. Сондықтан, балаларды өзара сыйластыққа, бауырмашылдыққа, татулыққа тəрбиелеу мақсатында Елімізде білім саласы айрықша даму үстінде. Кеңестік одақ кезінде атты естілмеген өзгерістер 20 жылда өмірімізге енді. Елбасы Н.Ə.Назарбаев «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» атты жолдауында «Тілдердің үштұғырлылығы» -мəдени жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынды. «Қазақстан халқы бүкіл əлемге үш тілді пайдаланатын мəдениетті ел ретінде танылуға тиіс» екенін ерекше атады. Тіл – ұлттың тірегі. Ол – жан дүниеңді ашып көрсететін мөлдір айнаң. Осы айна бетіндегі тоталитарлық жүйе түсірген дақты кетіріп, дидарымызды анық көруге ұмтылғалы да біраз жыл болды.Тіл –тек қатынас құралы емес,тілін үйреніп жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады. Тəуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бері əлемдегі көптеген елдермен саяси-əлеуметті, экономикалық жəне мəдени байланыс жасауға кеңінен бет бұрдық. Бұл қарымқатынастың нəтижелі болуы, ел мен елдің, халық пен халықтың өзара ынтымақтасқан бірлігін өркендеуге тіл білудің мəні күн сайын арта түсуде. Көптілді оқыту-жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Қазіргі таңда шет тілін меңгеру өзекті мəселе,өйткені Қазақстанда əр түрлі шетел фирмалары тілді жетік меңгерген мамандарға зəру екендігі анықталған. Осы тұрғыда біз алдымызға мақсат қойып, оқып отырған шет тілін тек оқулықпен оқытуға шектелмей,қазіргі жаңа оқыту технологияларының негізінде интерактивті əдістер арқылы жүзеге асуы қажет. Ел мен ел,халық пен халық жиі араласып,халықаралық қатынастар ерекше көтеріліп жатқан қазіргі таңда дүние жүзінің əлеуметтік мəдени талап тілегіне орай бірнеше тілді қатысымдық құзыреттілікті дамыту күрделі міндеттердің бірі болып табылады.Қазіргі заманғы инновациялық технология бүгінгі күні еліміздегі орта мектепте білім алып жатқан оқушылардың барлығымен тілдесуге мүмкіндік беріп отыр. «Адам өмірінің шегі бар, ал білімнің шегі жоқ»-деп атап өткен болатын Елбасы оқушы жастарды ғұмыр бойы білімнің тұңғиығына терең үңілуіне 306

шақырды.«Мен бүгінгі ұрпақтың үш тілді білуін қолдаймын. Мемлекеттік тілмемлекет құрушы ұлттық тілі,ал орыс тілін білуі-ұлы байлық. Ағылшын тіл ілгерілеушілік пен сүйіспенщілікке жетелейді»,-деді Елбасының 2011жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» атты жолдауында 2020 жылға дейінгі еліміздің əлеуметтік-экономикалық дамуының нақты жоспарын айқындап берді. Қазіргі заманда ағылшын тілі «21ғасырдың» халықаралық бизнес, қазіргі ғылым мен технологиялар тілі мəртебесіне ие болды. Ағылшын тілі-дүние жүзіне ең көп тараған халықаралық тіл. Əлемдегі ең көп тараған, əрі қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі-бүгінгі заманымыздың кілті, ақпараттық технологияның,компьютер техникасының кілті деуге болады. «Үш тілді меңгеру-жарқын болашақтың кепілі» атты желеумен мемлекеттік тіліміз қазақ тілін, орыс тілін жəне де халықаралық тіл ағылшын тілін ұйымдасқан түрде тіл үйрену курстарын қолға алды. Қазақ тілі-біздің рухан негізіміз. Біздің міндетіміз-оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға тиіспіз. Бұл-өзін қастерлейтін əрбір адам дербес шешуге тиіс міндет. Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керек. Тілді заманға сай үйлестіріп,терминология мəселесіне көп көңіл бөлу керек. Біздің саясатымыз-2025жылға дейін қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілін білу. Бұл үшін қазір барлық жағдай жасалған. Қазірдің өзінде еліміздегі оқушылардың 60 пайыздан астамы мемлекеттік тілде оқиды. Тілдерді дамыту – еліміздегі мемлекеттік саясаттың ең маңызды бағыттарының бірі. Тіл проблемаларын оңтайлы шешу – ұлтаралық қатынастар үйлесімділігінің, халық бірлігі мен қоғамдық келісімді нығайтудың түпқазығы болып табылады. Қазақстанның болашағы-қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп,кез келген ортада күнделікті қатынас тіліне айналады.Осылай тəуелсіздігіміз бүкіл ұлтты ұйымдастыратын ең басты құндылығымыз –туған тіліміздің мерейін үстем ете түседі. Халқымыздың біртуар перзенті Мағжан Жұмабаев: “...Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болуы. Ұлттың тілінің кеми бастауы – ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат еш нəрсе болмасқа тиіс. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады. Қазақтың тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сар далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бəрі көрініп тұр. Қазақтың сары даласы кең, тілі де бай. Осы күнгі түрік тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, орамды, терең тіл жоқ,” – деп тіл жайында терең толғанған екен кезінде. Еліміз тəуелсіздік алғалы бері жүргізіліп келе жатқан тіл саясатының арқасында қазіргі таңда мемлекеттік тіл туралы оңды қоғамдық көзқарас қалыптасып отыр. Тіпті Отанымызда өмір сүріп жатқан басқа ұлт өкілдерінің де мемлекеттік тілді меңгеруге деген құлшынысы күннен-күнге арта түсуде. Бұл жағдайды қазақ тіліне көрсетіліп отырған 307

құрмет деп түсінуіміз қажет. Мемлекет басшысы «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді. Қазақ тілі-Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Жəне оған қамқорлық та сондай дəрежеде болады»деп сендірді. Мемлекеттік тілдің мəртебесі артуда. Көптеген проблемалы мəселелелер Елбасымыздың көреген саясатының арқасында соңғы жылдары шешімін тауып,игілікті істер жүзеге асырылып жатыр. Соның ішінде ең маңыздысы-тіл саясатына қатысты атқарылып жатқан шаралар. Бүгінгі күні «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»негізінде бүкіл республика бойынша ауқымды шаралар белгіленіп,сол бағдарлама аясында Атырау облыстық Тілдерді Дамыту Орталығы да игі шаралар ұйымдастаруда. Оған өзім жəне бірнеше өзге ұлт өкілдері қатысып,жүлделі орын иеленіп келеміз. Колледжде бірнеше істер атқардым. Өзім жетекшілік ететін «Қазақ-орыс,ағылшын пəндері» цикл мұғалімдері қатысуымен тіл мерекесіне орай «Тəуелсіздік-мемлекеттік тіл тірегі»атты он күндік апталық өткізідік. Қорыта келе; «Тілдердің үш тұғырлылығы» бағдарламасының негізгі мақсаты мемлекеттік тіл-қазақ тілін орыс жəне ағылшын тілдерінің деңгейіне дейін көтеріп,бəсекелестігін арттыру болып табылады. Өскелең ұрпақтың үш тілді:қазақ тілін-мемлекеттік тіл,орыс тілін ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілін халықаралық тіл ретінде оқып үйренуге ұмтылыс жасауы-замана талабы,болашақ ұрпаққа қажеттіктен туындап отыр. Сондықтан да,елімізде «Үш тұғырлы тіл» мəдени бағдарламасы жасалып, жүзеге асырылатын болады. Бүкіл өркениетті адамзатпен бірге жаңа даму жолына бет түзеген Қазақстанның, оның мемлекеттік құрылысының алдында тұрған міндеттері күрделі, ауқымды əрі алуан түрлі. Солардың ішіндегі ең бір өзектісі, рухани-тарихи маңызымен ұрпақтар сабақтастығы, тəрбиесі мен болашағы үшін орны ерекше проблема – қазақ тілінің мемлекеттік мəртебесін мемлекеттің бүкіл аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылуын іс жүзінде қамтамасыз ету. Мемлекеттік тіл мəртебесіне ие қазақ тілі – ұлттық руханиятымыздың өзегі. Мемлекеттік тіл – азаматтық сəйкестіктің басты нышандарының бірі. Көпұлтты мемлекетте қазақ тілінің мемлекеттік тіл мəртебесіне сай қызмет етуін қамтамасыз ету–өте күрделі мəселе. Елбасымыз өз Жолдауында басты жеті мақсаттың бірі ретінде “...біз қазақ халқының сан ғасырлық дəстүрін, тілі мен мəдениетін сақтап, түлете береміз...” – деген болатын. Бауыржан Момышұлының сөзімен айтқанда «Тіл дегеніміз қай халықтың болмасын кешегі, бүгінгі ғана тағдыры емес, бүрсүгінгі де тағдыры. Қазақ тілі.... өткірлігімен, бой балқытып, тамыр шымырлатып жан жүйеңді жандырып, құлақ құрышын қандырып, ұғымына қонымды, жүрегіңе тиімді..... қысыл таяң қатал жағдайда қайрап, егер сөз тапқанға қолға жоқ дегендейтін ерге, елге медет болып адам түгіл, жағдайдың көмейіне құм құйып, аузын аштырмай, үнін шығармай қоятын тіл». «Шəкіртсіз–ұстаз тұл» дегендей бірнеше студенттерім : Чеченева И. Облыстық Абай оқуынан 308

жүлделі 1-ші орын, Дихтяренко А. Есаулова С. Гуртовой В. Лапшина А. сынды студенттерім Облыстық пəндік олимпиададан жүлделі орын алды. Волков Борис есімді студентім Елбасы Н.Ə. Назарбаевпен кездесуге барды. Осы ерен еңбегімді ескеріп Атырау Облысы тілдерді дамыту жөніндегі басқарма басшысының «алғыс хатымен» марпатталдым. Əлі де алар асуларымыз көп деп есептеймін. Қазақ тілін қазіргі заман талабына сай озық əдіспен оқытудың бағдарламасын жасау талабын алға қойған Президент тапсырмасы да дəл қазір нақты сипат ала бастағанын аңғарып отырмыз. Оны жер-жердегі, тіпті ұзақ жылдар бойы сірескен мұздай боп, жібімей келген солтүстік облыстардың өзінде ана тілімізді оқытуға ойдағыдай көңіл бөліне бастағаны да айғақтаса керек. Мемлекеттік тіл мəртебесіне ие қазақ тілі – ұлттық руханиятымыздың өзегі. Мемлекеттік тіл – азаматтық сəйкестіктің басты нышандарының бірі. Көпұлтты мемлекетте қазақ тілінің мемлекеттік тіл мəртебесіне сай қызмет етуін қамтамасыз ету – өте күрделі мəселе. Қазіргі мемлекеттік тіл саясаты дұрыс бағытта жүргізіліп келеді. Шет тілдердің арасында ағылшын тілі ешкімге шаң жұқтырмай, алғашқы орынды бермей келеді. Бизнес, туризм, ғылым, білім беру жүйесі, интернет, кинемотограф т.б. əлемнің түрлі саласында дəл осы ағылшын тілі қолданылып, көптеген əлемдік жобалар, саяси кездесулер мен жиындар, спорттық жарыстар мен олимпиадалар ағылшын тілінсіз өткен емес. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл- елдің бəсекеге қабілеттілікте ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бəсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан- 2050: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауында « Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз»,- дей келе: Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз. Əдебиеттер тізімі: 1. «Қазақ тілі мен əдебиеті» журналы 2014ж. №3 2.«Ұлағат» журналы 2015 ж. № 12 З.Қабдолов «Сөз өнері» Таңдамалы шығармалар 2-том 3.Қазақстан Республикасындағы «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» 4.Ж.Е.Сманқұлова. Оқытудың интерактивті əдісі.Алматы,2005 5.Н.Ə.Назарбаев: «Қазақстанның əлемдегі бəсекеге барынша қабілетті 50елдің қатарына кіру стратегиясы»-Егемен Қазақстан газеті.19/1-2006 ж 16№ КЕҢ ТАРАЛҒАН САРАПТАМАЛЫҚ ƏДІСТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН БІЛІМ АЛУ ПРОЦЕСІНДЕГІ РОЛІ Көшекбаева Жаңылхан Қосаевна Маңғыстау энергетикалық колледжінің физика пəні оқытушысы

Батыстық білім жүйесінде анализ жасай білу, оны талқылау жəне бейнелік түрде презентациялауға өте үлкен мəн беріледі. Оны мектепте, жоғары оқу орындарында оқытып, жұмыс вакансияларында ең маңызды 309

талаптардың бірі етіп көрсетеді. Стратегиялық анализ тек бизнесте ғана емес, ғылымда, экономика мен өндірісте де үлкен роль атқарады. Стратегиялық анализ болашақты болжау, өткенді қорытындылау, ресуастар мен жұмыс күшін дұрыс жобалау сынды сұрақтарды қамтиды. Яғни стартегиялық анализ жасау əдістерін қандай мамандық болсын кезкелген өз кəсібінің иесі меңгеруі тиіс. Стратегиялық басқару–берілген мекеменің мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізу үшін өз ресурстарын басқаруы. Стратегиялық басқару берілген мекеменің мақсаттарын анықтау, бəсекелестік орта мен ішкі ұйымдастыруды талдау, стратегияларды бағалау жəне олардың барлық мекемеге жайылғанын қамтиды. Негізінде, стратегиялық басқару, мекеменің өзінен шыққан немесе бəсекелестерден келген, мекеменің алдында тұрған мүмкіндіктер мен қауіпқатерлерді тануды қамтиды,жəне,мекеменің бəсекелестерімен салыстырғанда міндеттерін қалай атқаратындығын анықтайды. Стратегиялық басқару жағдайды ішкі жəне сыртқы жақтан бағалай білуді талап етеді. Стратегиялық басқару бірнеше ой мектептеріне бөлінеді. Сипаттама тəсілі стратегиялар іс жүзінде қалай жасалғанына бас назар аударады, ал директивалық тəсіл, стратегияларды қалай əзірлеуі тиіс екендігін баяндайды. Бұл мектептер стратегиялардың қалай дамытылғанына қарай ерекшеленеді: барлық қатерлер мен мүмкіндіктер ескерілген талдау процесі арқылы немесе жалпы бағыттаушы қағидаттар арқылы. Бизнес мəдениеті, қызметкерлердің дағдылары мен бəсекелестілігі, сондай-ақ ұйымдық құрылым, ұйымның алдына қойылған мақсаттарына қол жеткізуіне əсер ететін маңызды факторлары боп саналады. Икемсіз компаниялар тез өзгеретін ортада табысқа жетуді қиын деп санайды. Стратегияларды əзірлеу жəне оларды іске асыру арасындағы бөгеттер менеджерлерге тиімді мақсаттарының орындалған-орындалмағанын анықтауға қиындық туғызады. Мен өз зертетуімде 3 түрлі басты стратегиялық анализдердің түрімен таныстырып оны қолдану жолдарын түсіндіремін.Бұл тақырыптың маңыздылығы да сонда мұндай анализдерді жоғары оқу орындарында қазақ тілінде оқыту туралы оны сабақтарда пайдалану туралы зерттеулер жоқтың қасы. Ендеше бастайық. SWOT анализі. СВОТ (ағылшынның SWOT – strength – күш, қуат, weak – əлсіздік, opportunіty – мүмкіндік, threat – қатер) – компанияның (фирманың) менеджері өзінің қызметін жүзеге асыратын экономикалық жағдайды, сондай-ақ қолда бар (немесе ықтимал) ресурстарды талдау үшін пайдаланатын қысқарған сөз. Ағылшынның “қуат”, “əлсіздік”, “мүмкіндік”, “қатер” (сыртқы ортаға қатысты) деген мағынаны беретін сөздерінің басқы əріптерінен құралған. Фирманың жай-күйі осы факторларды ескере отырып 310

айқындалады. Сонан соң міндет қойылып, мүмкіндікті пайдаланып, қатерге жол бермеу, қуатты еселеп, əлсіздікті жою жоспарлары жасалады.

Сурет 1. SWOT анализінің кең таралған жобасы Айта кететін жайт, маңызды стратегиялық тенденциялар міндетті түрде кестелер мен графиктермен байланысты болуы керек деген қате түсініктен аулақ болу керек. Стратегиялық менеджмент əдісін кез келген ашық жүйелерге, соның ішінде білім жүйесін зерттеуге қолдануға болады. PEST-анализ. PEST-анализ (кейде STEP деп аталады) – білм жүйесіне əсер ететін сыртқы ортаның саяси (Political), экономикалық (Economical), əлеуметтік (Social) жəне технологиялық (Tecnological) аспектілерін анықтауға арналған маркетингтік инструмент. Бұл сараптама шын мəнісінде экономикалық əдіс болып табылады, сол себепті бизнес компаниялардың жұмысына арналған болатын. Бірақ мен осы тəсілді білім жүйесіне, соның ішінде жоғары білім жүйесіне пайдаланамын, себебі білім беру нарық қатынастарына сай өзгеріп келеді жəне университеттер бизнес компаниялар секілді нарық заманында жұмыс істейді, сұраныс пен ұсыныс ЖОО-ларға да өте маңызды. Студенттерді барынша көп тартып, олардан сапалы маман шығару үшін университетке осы сараптаманы жүргізу қажет.

Сурет 2. PEST анализінің жобасы Портердің бес күші анализі. Майкл Портер салалық пайдалылықтарды анықтайтын бəсекелестiк күштерді ажыратады:  Егер (customers) тапсырыс берушiлер (себептен тəуелсiз) жабдықтаушыға қарағанда көп күшке ие болса, олар бұл артықшылықтарын пайдаланады жəне жабдықтаушының пайда маржаларын азайтады. 311

Егер ұйымның (suppliers ) жабдықтаушыларында күшті нарықтық артықшылығы бар болса, сонымен бiрге олар бұны пайдаланады жəне де өз өнімдерін анағұрлым қымбаттырақ сатады.  Егер (substitutes) тауарлардың/қызметтердің ауыстырғыштары бар болса, олар ұйым тағайындаған бағаның өлшемiн шектейтін болса, демек олар оның пайдасының мөлшерін нақ осылай шектейдi.  Егер салаларда (rivalry) қарқынды бəсекелестік бар болса, онда ол қатысушыларды бағалық, зерттеушілік, жарнамалық соғыстарға қатысуға мəжбүрлеп қосады, жəне де бұл бағаның төмендеуіне себеп болады.  Eгер салаларда (new entrants ) жаңа қатысушылар көрiнiп қалса, жəне, олар өздерімен бiрге қосымша қорларды əкеледi жəне нарықтың бұрынғы қатысушыларынан пайданы тартып алуға ұмтылады. Бəсекелестік көбейеді, ал пайда азаяды. Бұл күштер бiрiгiп саланың пайдасының шектi потенциалдығын анықтайды. 

Сурет 3. Атақты «Портердің 5 күші» анализі Сөз соңында, аталған 3 анализдің кез-келген салада, кез-келген пəнді оқытуда немесе жағдайды зерттеуде қолдануға болатындығын айтқым келеді. Майкл Портер өз анализдерін еліміздің тəуелсіздігіне 20 жыл толғанда, Қазақстанның даму жолын анықтауда қолданған болатын. Менің ойымша, аталған анализдерді студенттерге əрбір зерттеу жұмысы, ғылыми мақалаға дайындық кезеңінде міндетті түрде таныстырып, үйреткен жөн. Себебі стратегиялық анализ кез-келген маңызды зерттеудің бір бөлшегі болып табылады. Пайдаланылған əдебиеттер тізімі 1.Байзақов С. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді / С. Байзақов, Н. Райхан // Ақиқат. – 2005. - № 1, 2. – 19 б. 2.Уикипедия қазақша энциклопедиясы ҰЛТТЫҚ БІЛІМ – РУХАНИ САБАҚТАСТЫҚ НЕГІЗІ 312

Бегебаева Бақтылы Насырбаевна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ, «Инновациялық технологиялар жəне жаратылыстану – (гуманитралық) ғылымы пəндерін оқыту əдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы

Бүгінгі таңда ХХІ ғасыр табалдырығын еркін аттаған азат ұрпаққа тəлімтəрбие мен білім беруді жетілдірудің басым бағыттарын айқындап, келешек ұрпақты ұлттық, халықтық тұрғыдан тəрбиелеу, ұлттық сананы қалыптастыру көкейтесті мəселелердің бірі болып отырғаны анық. Қазіргі білім беру жүйесінің міндеті –бейбітшілік рухта ынтымақтастыққа жəне əлемдік мəдениет пен əр халықтың өзінің ұлттық тəрбиесін байланыстыра адами құндылықтарды, қайырымдылықты, ата-анаға, Отанға, табиғатқа деген сүйіспеншілікті оята отырып, білімді, еңбекқор бəсекеге бейімделген жеке тұлға тəрбиелеу. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері білім мазмұнының тұжырымдамасында «Қазіргі кезеңде білім берудегі негізгі мақсат– жан-жақты білімді, өмір сүруге икемді, іскер, өзіндік ой толғамы бар, адамгершілігі жоғары,қабілетті жанды қалыптастыру.Республикадағы əлеуметтік-экономикалық құрылымның өзгеруі білім беру мазмұнында жаңалықтар енгізуді қажет етеді» делінген. Халық дамуында оның дүниетанымдық, рухани көздерін елемеу – ұлтсыздандыруға апаратын жол. Қазіргі жаһандану зманында бұл өте қауіпті жол. Ұлттық мектептің ұлы мұраты –оқушылардың бүгінгі ақпараттар ағынын сауатты игере алатынын, сол игерген білімінің қай жерде нақты көмекке келетінін пайымдай алатын,қандай əлеуметтік топпен де қарымқатынас жасай білетін, өз бетінше оқу,іздену арқылы кез-келген мəселенің шешімін таба алатын ұлт азаматын тəрбиелеу. Осыған орай, жаңа мектеп тұжырымдамасында оқу үрдісінің демократиялық жəне ізгіліктік бағытын көздейтін құрылымы мен мазмұны,дидактикалық-əдістемелік бағыттары нақтыланған. Бұл мүдделі істер өркениетті елдердің озық тəжірибесін де керек етеді, яғни білім мазмұнының адамзат жинақтаған тəжірибесі мен жетістіктернен көз жазбай,заман талабына сай өзгерістерге бейімделіп отыру маңыздылығын байқатады. Дегенмен осыған қарап оқыту мен тəрбиелеу қағидалары тек шетелдерде ғана жасалады деп айуға болмайды.Күні бүгінге дейін А.Байтұрсынов , Ж.Аймаутов, одан сəл əрі Шəкəрім мен Абайдың педагогикалық ой-пікірлерінің ғылыми- педагогикалық тұрғыдан жүйелеп, оқу мазмұнын əдістемелік жұмысқа енгізу – басты мəселенің бірі. Сондықтан біз əлемдік білім беру жүйесін көшіріп алмай қазақи болмысымызды сақтап қалуымыз керек. Тарихымыз бен дəстүр, салтымыз,тіліміз бен діліміз,хақ дініміз, өнеріміз – бізді басқалардан ерекше ететін де осы мəдениетіміз. Егемен елімізде ұлттық білім беру қандай болуы керектігін ойлаған кезде, біз өткенімізден сабақ аламыз. Кеңестік білім беру жүйесінің көлеңкелі жақтары да болды. Өткен ғасырларда «бұратана халықтар» деп жариялаған ұлттар мен ұлыстарға қарсы ең ауыр қылымыс та осы елдің білім беру жүйесі мен тəрбиесінде жасалды жəне оның ауыр зардаптарының əлі де сезіліп 313

отырғаны. Жас ұрпақ тəрбиесі – адамзаттың мəңгілік тақырыбы.Ұлттың бүгіні де, болашағы да тəрбиелі ұрпаққа байланысты. «Бір баланы адам етіп өсіргенше, бір шаһар абат болады» деген көне шығыс даналығы. Осы салыстырудың өзіақ баланың шын мəніндегі адам болып қалыптасуы қыруар уақыт пен тер төгетін зор еңбекті қажет ететін ауқымы кең, жауапкершілігі мол жұмыс екенін ұқтырса керек. Тəлім-тəрбие тұжырымдамасында: «Тəрбиедегі басты бағыт – əрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болу керек екенін, ұлттың болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс.Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық əдет-ғұрыптар мен дəстүрлер көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық мəдениетке аяқ басып, өз халқының мəдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады. Сондықтан əрбір ұрпақты өмірге даярлап, оларды жинақталған бай тəжірибе негізінде тəрбиелей отырып, өзінің ата-аналарының рухани мұрасын игере түсуі керек » - екені айтылған. Ұлттық мəдениет, ұлттық болмыс пен тіл жоғалса, ұлттың өзі де жоғалатынын бүгінде барша халық ұғынып отыр. Сондықтан егемен елімізде ұлттық білім беру керек. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасында: «Жалпы білім беретін мектептің мақсаты – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мəдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып, тəрбиелеу жəне əрбір шəкіртті тұлға деп санау, оның жан-жақты дамуына мүмкіншілік жасау»– деп көрсеткен. Қазақстандық білім берудің ұлттық моделі əлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған жəне жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталаған, көп деңгейлі əрі үздіксіз білім беру сипаттарымен ерекшеленбек. Қазақ халқының мəдениеті мен өнері, қазақ жерінде тұратын өзге халықтар өнері мен мəдениетінің бірлігі ұлттық өзіндік сананың дұрыс қалыптасуының маңызды факторы болып табылады. Сонымен қатар, ол өзіне ең жақсысын, əлемдік көркем мəдениеттің озығын, өскелең ұрпақтың оқуы мен тəрбиесіндегі əлемдік тəжірибесіндегі оң жетістіктерін өзіне алуы тиіс. Ұлттық идеяны жастардың бойына берік сіңірудің бірден-бір жолы патриоттық тəрбие.Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тəрбие берудің мемлкеттік бағдарламасында бүгінгі қоғамдағы бір қатар мəселелердің оң шешім табуы жастарға ұлттық –патриоттық тəрбие беруді дұрыс жолға қоюға байланысты екендігі қарастырылған. Онда жастардың бойында өз Отанына деген мақтаныш сезімін дамытудың маңыздылығы атап өтіліп, оның негізгі Отаны мен халқының мүддесін қорғау жолындағы азаматтық борышты терең сезінуге тəрбиелеуге байланысты екендігі көрсетілген. ЮНЕСКО-ның (Білім жəне Мəдениет мəселелері бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымы БМБҰҰ) шешімі бойынгша «Білім беру, ең алдымен сананы 314

дамытудың факторы болуы қажет деп көрсетілген. Адам өміріне қажетті мақсатты құрастыратын моральдық, рухани, эстетикалық байлықтар ең алдымен ескерілуі керек. Осы байлықтардың ішінде адамның абыройы, жақынына сүйіспеншілігі, табиғатпен үйлесімділігі əрбір жаңа дəуірде дамып, жаңаруы жəне іске асырылуы қажет», – деп көрсетілген. Ұлттық мəдениетімізді танып білуге, оны бағалауға Ш.Уəлиханов, Ы.Алтынсарин,А.Құнанбаев,А.Байтұрсынов,Ж.Аймаутов,М.Жұмабаев пікірлері тұжырымдамалық негіз болып табылады. Ал М.О.Əуезов, Е.Б.Бекмаханов, М.Ғабдуллин, С.А.Қасқабасов, Ə.Марғұлан, Б.Р.Қазыханов, Б.Байжігітов, Н.Сарсенбаев жəне т.б. зерттеуші ғалымдар еңбектерінде бұл мəселелер одан əрі дамытылды. ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Дулатов ұлттық тəрбиенің ғылыми негіздерін қалады. Білім мен тəрбиелеу біртұтас екенін дəлелдеді.Осы ғұлама ақындардың ,шешендердің өсиеттері,халықтың ауыз əдебиеті,ұлттық əдебі, əдет-ғұрыптары, салтдəстүрлері–ұлттық білімнің ,ұлттық тəрбиенің нағыз мектебі.Демек ұлттық педагогика–ғасырлар бойы халық қалыптастырған мəдени мұра екені сөзсіз.Осы мұраны оқушы бойына сіңіру мектеп мұғалімдерінің үлесінде. Мектеп жасында оқушылардың дүниеге, қоршаған əлеуметке, ұлттық сана мен қарым-қатнасқа сенімі,көзқарасы беки түседі.Ұлт рухына деген сезім мен сыйлау өнегесінің іргетасы осы шақта нығайып,күшті əсер қалдырады. Ұлттық дəстүр,мəдениетінен сауатты болған əрбір баланың рухани əлемі байып,адамгершілік-əдептің қасиеттері дамиды, олардың дүниетанымы кеңейіп, білім сапасы артады. Білім беру жүйесінің басты міндеттері-ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтар,ғылым мен практика жетістіктері негізінде жүзеге асады. Қазіргі кездегі білім берудің міндеттері: жеке адамның шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту; адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру; ұлттық мəдениеттің озық үлгілерін насихаттау, халық дəстүрлерін қастерлеуге тəрбиелеу болып табылады. Əсіресе, атақонысты, отансүйгіштікті, атажұртты, атамекенді қадірлеу,қорғау болуы керек. Еліміздегі əрбір азаматтың қоғамдық-саяси, экономикалық жəне мəдени өмірге қатысуын қамтамасыз етіп, жеке адамның құқықтары мен міндеттеріне саналы көзқарасын қалыптастыруға бағытталуы керек. Қазіргі жаһандану процесінде ел болашағын ойлайтын, жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол,мəдениеті мен ғылыми өресі озық азамат тəрбиелеу − қоғам алдындағы міндет. Пайдаланған əдебиеттер: 1.ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан–2050:Бір мақсат,бір мүдде,бір болашақ» халыққа Жолдауы Астана, 2014 ж. 2.Назарбаев Н.Ə. Əйелдердің ұстамдылығы мен төзімділігі–тыныштық пен тұрақтылықтың тірегі атты форумдағы баядамасынан –Алматы ,–2009 ж. 3.Назарбаев Н.Ə. Қазақстанның болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде. Алматы, 1993. 315

4.«Ұлттық құндылықтар–жеке тұлғаға бағытталған сабақтың ажырамас бөлігі» обл.ғыл.тəж. конф. Атырау қаласы, 6 маусым 2014 жыл. 5.«Ұлттық сана жəне Алаш арыстары» атты республикалық ғылымитəжірибелік конференция материалдары Ақтау қаласы . 11-12 сəуір 2013 ж.

КОРРЕКЦИОННАЯ НАПРАВЛЕННОСТЬ ТРУДОВОГО ОБУЧЕНИЯ И ВОСПИТАНИЯ В СПЕЦИАЛЬНОЙ ШКОЛЕ ДЛЯ ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЕМ ИНТЕЛЛЕКТА Гурьева Елена Валентиновна учитель –дефектолог высшей категории, КГУ «Вспомогательная школа-интернат» УО ВКО город Семей

Специальная школа для детей с нарушением интеллекта входит в состав специальных (коррекционных) учреждений для детей с особыми образовательными потребностями. Это особая школа, с коррекционной направленностью, перед которой помимо задач - обучить и воспитать - стоит еще одна: в процессе обучения и воспитания смягчить недостатки психофизического развития.Основная цель учебно-воспитательного процесса-социальная адаптация учащихся, направленная на подготовку выпускников к самостоятельной жизни, в которой они должны занять свою социальную нишу. Содержание учебного и воспитательного процессов во вспомогательной школе построено с учетом основного методического принципа, подчеркнутого президентом РК Н.А Назарбаевым в послании народу Казахстана–стратегия «Казахстан 2050», принципа функциональной грамотности (усиление практической направленности изучаемого материала, выделение сущностных признаков изучаемых явлений, опору на жизненный опыт ребенка, формирование трудовых умений и навыков) [1]. Трудовое обучение и воспитание во вспомогательной школе является приоритетным. Воспитывающее значение труда неоценимо. Человек, посадивший цветы, никогда не станет топтать клумбу. Человек создающий, не будет ломать, разрушать, губить. Школа не только учит, она формирует личность человека, закладывает основы нравственности, прививает благородную привычку к труду. Уже в начальных классах в школе учат понимать, что почетен всякий труд, а не трудиться - безнравственно, что все окружающее нас создано человеческим трудом. И что все мы вместе, и каждый в отдельности просто обязаны бережно относиться к общественному достоянию, ко всему, что нас окружает. Воспитанием нравственности не исчерпывается значение труда. Труд обогащает представления об окружающем мире, воспитывает потребность работать в коллективе, формирует организационные умения, способствует физическому и умственному воспитанию, а также исправляет недостатки 316

познавательной деятельности. Уроки труда развивают восприятие, произвольное внимание, наблюдательность, воображение, речь, навыки пространственной ориентировки, развивают мелкую моторику [2]. Коррекционные возможности труда исключительно велики и для развития психических функций. Необходимым условием их протекания является внимание. В различных ситуациях мы повторяем детям: «Будьте внимательны!». И это правильно, но не всегда эффективно. П.Я.Гальперин исходит из такого понимания внимания, как навык самоконтроля. Этот навык необходимо формировать. Задача в том, чтобы приучить детей с особыми образовательными потребностями проверять правильность собственных действий [3]. На уроках трудового обучения говорим: «Посмотри на образец, сравни, сделай точно так же, все время сравнивай с образцом». Дети приучаются контролировать себя. У них вырабатывается навык самоконтроля, следовательно, развивается внимание. Внимание необходимо для формирования умений: ориентироваться в задании, анализировать объект, предварительно планировать ход работы, контролировать свою работу. И при этом очень важно учитывать особенности детей: их наивность, искреннее изумление, восхищение тем, что заинтересовало. Это понимание детской психологии позволило сделать два вывода, которые помогают в работе. Во-первых: все дети, увидев яркое, необычное, красивое, хотят творить, создавать. Пусть они не представляют всей сложности работы, может быть, через некоторое время, встретившись с трудностями, они перестанут выполнять задание, но за дело берутся с желанием. И надо постараться поддерживать у них это желание. Девочки 3 класса с охотой взялись за вышивание фруктов на салфетках. Вначале им показалось, что это очень легко. Но качество вышивки было низким, пришлось распарывать и все начинать сначала. Занятие, конечно, нудное, малоприятное, но имеющее воспитательный эффект: у детей воспитывается аккуратность, усидчивость, развивается эстетический вкус. Во-вторых:ребенок тогда работает с увлечением, когда видит значимость своей работы. Его утомляет не объем задания и не сложность, а занятие, не имеющее смысла. Что может быть важнее для ребят, чем ощущение полезности своего труда, значимый результат. Не просто тренировка на лоскутке ткани, а вышивка или шитье полезной вещи, например, салфетки.И даже обычная отработка ручных стежков приобретает для детей значение, если этими стежками украшаются полезные вещи: полотенца, закладки или прошиваются забавные рисунки, которые они подарят своим домашним.В этом случае в работах детей меньше небрежности и больше старания. Нужно увлечение работой, ведь при сильной мотивации ребенок преодолевает свои ограничения и расширяет возможности. Главное, чтобы у него развивалось желание учиться. Сухомлинский писал, что секрет интереса вовсе не в занимательности, а в успехах детей, в их ощущении роста, движения, достижения трудного. И 317

когда ребенок видит, что чему-то научился, его интерес не ослабевает, и он уверенно берется за новую работу. Девочки 3 класса вышивали салфетки по продернутым нитям. Продергивание нитей - это очень кропотливое занятие, требующее большой усидчивости и концентрации внимания. Не сразу все получилось, были даже слезы. Но затем постепенно пришло умение. И из 6 девочек пятеро салфетки изготовили. Не справилась одна ученица. Ей очень трудно запомнить последовательность выполнения стежков, кроме того, при выдергивании нитей она не могла выдерживать направление. Поэтому на каждом уроке она получала индивидуально облегченное задание. Две девочки 3 класса начали вышивать гладью. Это трудная техника. Но изделия, которые изготавливают дети, должны превосходить их возможности. Дети должны тянуться за образцом и постоянно преодолевать противоречия между своими возможностями и предлагаемым заданием. И в преодолении этого противоречия и заключается развитие. Лев Семенович Выготский сформулировал положение о двух уровнях умственного развития ребенка. 1-ый уровень- наличный уровень подготовленности ученика. Он характеризуется тем,какое задание ученик может выполнить самостоятельно. 2-ой уровень (более высокий) - зона ближайшего развития - означает то, что ребенок не может все выполнять самостоятельно, но с чем он справляется при небольшой помощи со стороны взрослых. Выготский считал,что обучение должно ориентироваться на зону ближайшего развития, т. е. превосходить наличные возможности учащихся [4]. Часто от наших детей можно услышать: « У меня не получится, я не умею, не могу». В таких случаях нужно не только проявить твердость и настойчивость, но и поддержать детей, рассеять их неуверенность. Поэтому педагогу следует сказать: « Если бы ты умел это делать и еще многое другое, то ты бы не учился в школе. Давай попробуй выполнить эту работу, а я тебе помогу». Но надо помнить о важной терапевтической задаче - не делать за ребенка то, что он научился делать сам, однако, помогать в тех ситуациях, когда он, действительно, не может справиться. Здесь большую роль играет прочный эмоциональный контакт, доверительные отношения между ребенком и педагогом.И если в результате получилось что-то, стоящее, ребенок будет доволен.Так формируется положительная мотивация к учебному труду. Было сказано, что ребенок должен трудиться в зоне ближайшего развития.Но это не значит, что задания должны быть невыполнимо тяжелыми. Ведь наших детей отличает повышенная утомляемость, поэтому в целях охраны нервно - психического состояния необходимо создавать охранительный режим. Король в книге Антуана де Сент -Экзюпери говорит маленькому принцу: «Если я прикажу какому-нибудь генералу порхать бабочкой с цветка на цветок, или сочинить трагедию, или обернуться морской чайкой и генерал не выполнит приказа, кто будет в этом виноват - он или я?». 318

Т.е. задания должны быть посильными. Четкая структура трудовых занятий служит опорой для ребенка с недостаточной внутренней организацией деятельности. Работа на уроках труда очень помогает формированию навыков программирования и контроля, поскольку легко раскладывается на последовательные шаги с четким началом и концом [5]. Для того, чтобы ребенку сориентироваться в организации урока полезно применять карточки, на которых рядом с операциями нарисованы ножницы, карандаш, нитки. Если деталь следует обвести, рисуется карандаш, рисунок ножниц показывает, что надо вырезать, а изображенная игла - это сигнал к шитью. Карточки выкладываются в последовательности, которая соответствует выполняемым операциям. Цель и способ работы с карточками зависит от индивидуальных проблем: для ребенка с недостаточностью планирования это опора при выстраивании своих действий, для ребенка с плохим пониманием обращенной речи - это возможность разобраться в ситуации. Для развития базовых двигательных и координаторных механизмов, необходимых для выполнения работ различного вида, используются упражнения «Скатать коврик двумя руками», «Передвинуть крышку», «Взять бусину», «Переместить спицу», «Закрыть банку». Очень полезные упражнения «Пальчики здороваются» и «Здравствуйте, ручки!» В последнем упражнении надо развести ладони в стороны и соединить их снова. Если одна рука будет выше другой, то упражнение повторить. Успешное выполнение упражнений влияет на уровень координации и дает ребенку важный опыт предметной деятельности, расширяя возможности его взаимодействия с внешним миром.Некоторые из вышеназванных упражнений развивают тонкую моторику.Тонкая моторика-это высокодифференцированные точные движения преимущественно небольшой амплитуды и силы. Чтобы легко учиться, чтобы на высоком уровне определять форму предмета, объем, размер, у ребенка должны быть скоординированные движения мышц обеих рук. Для ознакомления с каким-либо предметом, его нужно изучить: трогать руками, сжимать, гладить, т.е. совершать какие-то действия, которые называют моторными. Чтобы взять предмет одной рукой, ребенок должен быть моторно готов к этому. И если мы научим руки ребенка быть ловкими и умелыми, то он может познать многое и разное. И чем раньше мы дадим в его руки новое, неизученное, тем быстрее они станут умелыми. Развитие двигательной (моторной) функции активизирует развитие центров памяти и речи.Чем лучше ребенок двигается (точно, координировано), тем лучше процессы познавания мира вокруг ребенка, и тем лучше он будет говорить. Можно сказать, что через тонкую моторику ребенок познает мир. Так как с развитием моторной функции улучшается восприятие поступающей информации.Для тренировки моторики рук используем упражнение «Косичка с узелками». Моторика рук на уроках труда развивается при работе с самыми 319

обычными инструментами: ножницами и иголками. Это элементы знакомого домашнего мира. Работая с ножницами или иглой, человек учитывает особенности конструкции инструмента, свойства материала, его реакцию на приложение силы. Иголку надо держать крепко, чтобы она не выскользнула из рук, и в то же время свободно, чтобы легко перехватить ее, ножницы надо сводить сильно и вместе с тем плавно. Работа с ножницами способствует развитию концентрации внимания. Для овладения ножницами полезно последовательно выполнить ряд заданий. Начинать надо с разрезания нитки. Затем учить делать надрез на ткани. Чтобы это упражнение имело какой-то смысл, надрез разрывается руками, и из получившихся полосок можно сплести косичку, а из нее сделать коврик, легко выполнимую и полезную вещь. Затем обучать резать по прямой линии. Здесь ребенок учится не только выполнению самого движения, но и контролю за его выполнением. Далее навыки работы с ножницами совершенствуются: дети режут по незначительно изогнутым линиям, потом округляют углы прямоугольной формы и, в заключение, вырезают криволинейные формы. Детали используются для изготовления аппликаций. Из бумажных полосок делают различные фигурки: серьги, цветы, сказочные персонажи. Для развития зрительно-моторной координации, так необходимой при письме, на уроках труда обучаем умению ориентироваться сначала на плоскости листа, а затем на поверхности стола, на которой разложены инструменты и материалы. Ребенку приходиться разобраться в ее организации. При выполнении аппликаций полезно давать не готовый образец, а провести игру «Собери картинку». При шитье вручную должна быть достаточно хорошая пространственная ориентация. Кроме необходимости определять и удерживать направление и расстояние, ребенку приходится вкалывать иглу поочередно с одной и с другой стороны ткани. К тому же при пришивании пуговиц часть операций нужно выполнять на изнаночной стороне. После освоения плоскости можно перейти к объемным, трехмерным работам, т.е. к шитью по выкройке мягких игрушек. Мало кто из детей может понять, как из множества плоских деталей получается объемная фигурка. Поэтому, обычно, мы шьем игрушки из двух одинаковых деталей с набивкой, придающей объем, а затем пришиваем мелкие детали: нос, глаза, крылья, хвосты. В 4 классе шили утенка. Работа доступная, необходимыми стежками девочки владеют, но им трудно понять, почему при сшивании деталей клюв должен быть внутри. Это говорит о недостаточно развитых пространственных представлениях. Но после того, как изделие было вывернуто на лицевую сторону, представление обогатилось. Основной терапевтической целью уроков труда является формирование продуктивной деятельности, т.е. способности проявить себя через создание какого-либо изделия. Параллельно с этим ребенок усваивает и другие социально значимые способы проявить себя. Один из которых - речевое 320

взаимодействие с другими людьми. На уроках труда ребенок раскрепощен и не ориентирован на какие-либо проверки. Такая обстановка бывает полезной для свободного использования знакомых слов. Уроки труда также формируют системы понятий. И если раньше слово «нитки» для ребенка обозначало только катушку с нитками определенного цвета, то постепенно это понятие расширяется.Так формируется мыслительная функция «обобщение». Следует кратко остановиться на пользе занятий трудом при тяжелых эмоциональных состояниях. Работа руками позволяет ребенку сосредоточиться на том, что он в данный момент делает, отвлечь и снять нервное напряжение. Труд имеет внутреннюю организацию, ритм, дает положительные эмоциональные и эстетические переживания. Из вышеизложенного можно сделать вывод, что навыки ручного труда, приобретенные учащимися в начальном звене, являются основополагающими, так как закладывают фундамент для дальнейшего трудового обучения и воспитания. Со среднего звена учащиеся вспомогательной школы осваивают швейное, столярное, слесарное и обувное дело. После окончания школы, у выпускников есть возможность продолжить свое обучение в профессиональных колледжах по специальности, указанной в аттестате или заняться трудовой деятельностью. Вступая в самостоятельную жизнь, выпускник, умеющий трудиться, уважающий свой и чужой труд, никогда не сгинет и не затеряется в современном обществе. Литература: 1.Назарбаев Н.А. Стратегия «Казахстан 2050», 2013 2. Буре Р.С. Нравственно-трудовое воспитание детей. М.,1981 3.Гальперин П.Я. Методы обучения и воспитания умственного развития ребенка. М., 1985 4. Выготский Л.С. Педагогическая психология. М., 1996 5. Никитин Б.П. Ступеньки творчества или развивающие игры. М.,1990

АКТУАЛЬНОСТЬ ПРОБЛЕМЫ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО САМООПРЕДЕЛЕНИЯ УЧАЩИХСЯ СПЕЦИАЛЬНЫХ ШКОЛ С НАРУШЕНИЕМ ИНТЕЛЛЕКТА Иванова Елена Семеновна учитель коррекционной школы высшей категории, КГУ «Вспомогательная школа-интернат» УО ВКО город Семей

Профессиональное самоопределение, выбор профессии, выбор конкретного вида деятельности-проблема вечная: ни одно поколение никогда не уходило от вопроса "Кем быть?" и решало его на разных уровнях, руководствуясь различными мотивами. В настоящее время возникает 321

проблема в выборе профессии не только нормально развивающихся школьников,но и у учащихся с нарушением интеллекта.Расширение частного предпринимательства в экономике все более отодвигает их в разряд безработных, пополняющих криминогенную среду.В силу личностных особенностей,выпускникам вспомогательных школ очень сложно сориентироваться в условиях современного рынка труда, потому что трудовая деятельность является основой их социализации, а трудоустройство –важной государственной задачей, поэтому разработка организационно-методических основ профессиональной подготовки становится все более актуальной [2, с.24]. Некоторая часть выпускников коррекционных школ идут на производство, выполняя там тяжелые неквалифицированные виды труда, но значительная доля выпускников завершают профессиональное образование в специальных группах профессионально-технических школ.Все они испытывают затруднения в последующем трудоустройстве,которые обуславливаются рядом факторов: психологической неготовностью к моменту перехода от обучения к сфере профессионального труда; отсутствием ясной жизненной перспективы,одной из причин которого является чувство социальной незащищенности; неадекватной самооценкой и недостаточно сформированной способностью оценки своих возможностей и способностей при определении профиля и содержания профессии;неспособностью адекватно учитывать влияние производственного микроклимата на человека и неготовность к преодолению определенных профессиональных трудностей и др. Таким образом, существует ряд серьезных проблем, нерешенность которых препятствует профессиональной интеграции в общество подростков с нарушением интеллекта. Очевидно, что в их решении существенную роль может сыграть система организационно-методических и практических мероприятий по профессиональной ориентации, профотбору, профессиональному самоопределению учащихся с нарушением интеллекта, ставящая целью не только предоставление информации о мире профессий и дающая основу профессиональной ориентации, но и способствующая личностному развитию учеников, формированию у них способности соотносить свои индивидуально-психологические особенности и возможности с требованиями профессии. Поэтому профориентационная работа в специальной школе должна быть нацелена на актуализацию профессионального самоопределения учащихся. Одним из приоритетных направлений специального обучения учащихся с нарушением интеллекта является обеспечение для них реальной возможности получения трудовой подготовки. Отличия трудовой подготовки детей с отклонениями в развитии по сравнению с их нормально развивающимися сверстниками вызваны необходимостью ее усиления в целях коррекции отклоняющегося развития и подготовки выпускников к полноценному участию в трудовой жизни в современных условиях экономического развития 322

общества. Задачами трудовой подготовки учащихся с отклонениями в развитии являются воспитание мотивированного жизненно-заинтересованного отношения к труду и формирование соответствующих качеств личности (умения работать в коллективе, чувства самостоятельности, ответственности; коррекция и компенсация средствами трудового обучения недостатков физического и умственного развития; профессиональная подготовка к производительному труду, которая позволяет окончившим школу работать на производстве) [5, c.137]. Как показывает практика, правильно созданные в них условия, формы и содержание профессионально-трудовой подготовки способны обеспечить ученику освоение в соответствии с его возможностями трудовых умений и навыков,профессиональных программ, формирование общей культуры личности, ее социализации и решению сопутствующих проблем социальнобытовых, нравственно-этических. Эта среда должна, по возможности, компенсировать, ограничения жизнедеятельности умственно отсталого ребенка, позволяя ему после окончания школы выступать на рынке труда в доступных для него областях. В период обучения решаются следующие задачи: формирование интеллектуальных умений в труде; коррекция и развитие целенаправленных двигательных навыков; осознанную регуляцию трудовых действий технологических операций;обучение навыкам самообслуживания и самообеспечения в быту; становление личности ученика в процессе профподготовки и профориентации с опорой на общетрудовые умения и навыки; социализация учащихся. Наличие отклонений в умственном развитии сказывается в том, что выбор профессии для умственно отсталых учащихся, как и для других детей с отклонениями в развитии, суживается до трудоустройства по ограниченному числу доступных им специальностей. Поэтому главным направлением профориентационной работы в специальной школе для детей с нарушением интеллекта является воспитание у учащихся интересов и склонностей к рекомендуемым видам труда при учете их потенциальных возможностей, реализация которых обеспечивается коррекционным характером обучения. Трудность решения этой задачи в первую очередь обусловлена недостатками психического развития, которые свойственны детям с нарушениями интеллекта. Однако опыт работы вспомогательных школ свидетельствует о том, что при достаточно высоком уровне организации педагогического процесса можно достичь значительных результатов. На развитие трудовых и профессиональных возможностей учащихся вспомогательных школ влияет вся система учебно-воспитательной работы, но непосредственная их подготовка к трудовой деятельности осуществляется путем профориентационной деятельности педагогов на занятиях труда в учебных мастерских,в процессе кружковой работы и во время производственной практики. Профессиональная ориентация во вспомогательной школе–система 323

психолого-педагогических мероприятий, помогающих каждому подростку выбрать себе специальность с учетом потребности общества и своих способностей. Профессиональная ориентация направлена на формирование у подрастающего поколения профессиональных интересов и склонностей в соответствии с личными способностями. Задачами должны являться не только предоставление информации о мире профессий, но и формирование умения соотносить свои индивидуально-психологические особенности и возможности с требованиями профессии. Цель профориентационной работы - это оказание максимальной помощи воспитанникам в обоснованном выборе профессии в соответствии со своими индивидуальными способностями, склонностями и потребностями рынка труда. Задачи профработы: знакомство детей с профессиями; целенаправленное развитие у воспитанников установок на выбор профессии и устойчивого интереса к труду; выбор оптимальных индивидуальных и групповых методов и форм профессиональной подготовки детей; оказание морально-этической поддержки детей; становление всесторонне развитой личности воспитанника на основе труда. При построении профориентационной работы и осуществлении профессиональной подготовки учащихся с нарушением интеллекта следует учитывать: физическое состояние, особенности психического развития (память, внимание, речь, мышление, эмоционально-волевую сферу и т. д.), качественное снижение уровня развития психики по сравнению с нормально развивающимися сверстниками; нарушение основных свойств нервных процессов (силы, подвижности и уравновешенности) [5, с.98] . Основные группы методов профориентации: -Информационно-справочные, просветительские (справочная литература, экскурсии на предприятия и в учебные заведения, встречи со специалистами различных профессий, профориентационные уроки, познавательные фильмы и видеофильмы, использование средств массовой информации, различные «ярмарки профессий» и их модификации, тестирование). -Методы профессиональной психодиагностики (беседы,опросники, анкетирование, т.д.). -Методы морально-эмоциональной поддержки (тренинги общения, профориентационные игры, круглые столы, различные положительные примеры успешного самоопределения, «праздники труда», лекции, диспуты). -Методы оказания помощи в конкретном выборе и принятии решений основаны на построении «цепочки» последовательных действий, которые обеспечат реализацию намеченных целей и перспектив, позволят ученику и педагогу наглядно представить возможные жизненные перспективы воспитанника [1, с 45].. Основные направления профориентационной работы как составной части всей учебно-воспитательной деятельности школы-интерната: 1.Профессиональное просвещение делится на два вида: профинформация и профпропаганда. Профессиональная информация призвана ознакомить 324

учащихся с основными профессиями и их специальностями. Детям предлагаются сведения о содержании труда, условиях материальной и социальной среды, оплате, режиме труда и отдыха, перспективах развития данной профессии,формах и сроках обучения,возможностях квалификационного роста. Особое внимание уделяется освещению основных требований, которые предъявляет данная профессия к состоянию здоровья. Профессиональная пропаганда – формирование у подростков интереса к определенным видам труда, разъяснение престижности рабочих профессий. Профпропаганда должна способствовать формированию положительного отношения к проблемам выбора профессии, к активизации у учащихся стремления к освоению профессий. 2. Профдиагностика - выявление интересов и способностей личности к той или иной профессии. 3. Профконсультация-метод психологической помощи учащимся с нарушением интеллекта в профессиональном самоопределении, планировании профессиональной карьеры, в преодолении трудностей профессиональной деятельности. Профконсультация должна подвести детей к осознанному выбору профессии, ведется в течение всего периода школьной жизни. 4.Профотбор-выбор лиц,которые с наибольшей вероятностью смогут успешно освоить данную профессию и выполнять связанные с нею трудовые обязанности. В процессе профессионального отбора определяют профессиональную пригодность человека на основе существующих у людей физиологических и интеллектуальных отличий. 5.Социально-профессиональная адаптация–процесс приспособления к профессиональной деятельности, условиям труда, новому коллективу, достижение в короткие сроки оптимальной производительности труда. Адаптация является своеобразным критерием эффективности профориентационной работы [4, с 37]. Содержание профессионального обучения учащихся с нарушением интеллекта должно соответствовать их склонностям и возможностям. Педагог должен изучать и знать склонности умственно отсталого школьника, его тяготение, стремление к определенному роду занятий и формировать соответствующую профессиональную направленность. Динамика профессиональных интересов и склонностей учащихся с нарушением интеллекта в различные возрастные периоды под влиянием целенаправленного педагогического воздействия претерпевает качественные изменения. Учащиеся 5-6 классов вспомогательной школы вообще не испытывают либо затрудняются мотивировать свой интерес к той или иной профессии. Большинство из них указывают на отдельные, внешне привлекательные для них стороны.Диапазон выбора профессий очень широкий. Профессиональные интересы незрелы, малоустойчивы,недостаточно осознаны.У них отсутствует или слабо выражена профессиональная направленность. Учащиеся 7-8 классов успешно овладевают общепрактическими и 325

трудовыми навыками. В этот период у них появляется потребность обсуждать вопросы будущего. Представления о выбираемой профессии, как правило, носят практическую направленность, что связано с характером трудового обучения в школе и с уже приобретенными трудовыми навыками и умениями. Однако при этом отдают предпочтение недоступным для них специальностям, как учитель, врач, водитель и т. д. Самооценка остается завышенной. В выпускных классах вспомогательной школы диапазон интересующих профессий сужается, предпочтительными становятся доступные для них профессии (швея, столяр, строитель); учащиеся близки к адекватной оценке своих реальных возможностей; им свойственны уверенность и целенаправленность в доступной им сфере конкретно-практической деятельности; они адекватно переживают свои успехи и неудачи, проявляют настойчивость в достижении конкретной цели. Выпускники вспомогательной школы не достигают такого уровня профессионального самопознания, который позволил бы им самостоятельно объективно оценить свои склонности и возможности. Однако при этом они понимают необходимость труда, выражают желание трудиться и стать полезными членами общества. Знание профессиональной направленности личности, ее способностей и подготовленности, а также методов изучения личности помогает воспитателям, учителям-предметникам, учителям трудового обучения в решении главной задачи, стоящей перед ними – воспитанию психологической готовности учащегося с нарушением интеллекта к труду и выбору профессии. Анализируя результаты проведенного нами исследования, мы наблюдаем, что учащимся старших классов специальной школы для детей с нарушением интеллекта присущи выраженная направленность на прикладные виды труда; недостаточно сформированные интересы; обнаруживается несоответствие между приобретенными умениями и выбором будущей профессии; отмечается завышенная оценка собственных возможностей; мечты о будущей профессии не основываются на реальных возможностях. А ведь адекватное суждение о своих возможностях имеет огромное значение для осуществления правильной профессиональной ориентации. Учеников вспомогательных школ необходимо научить реально представлять свои возможности в будущей трудовой деятельности. Такая работа, должна начинаться еще при комплектовании групп по профессионально-трудовой подготовке. Оценка своих индивидуальных способностей, профессиональной пригодности и соотношение их с требованиями профессии представляются для выпускников вспомогательной школы весьма сложной и трудной задачей. Поэтому им так необходима квалифицированная и своевременная помощь взрослых при выборе профессии. Руководящая роль в этой работе должна отводиться школе при совместной деятельности с семьей и производственными коллективами. Для педагогически грамотного проведения профессиональной ориентации и педагоги, и родители должны достаточно глубоко понимать, что 326

представляют собой основные методы руководства выбором профессии, каковы главные факторы и движущие силы профессионального самоопределения, что нужно знать о подростке с нарушением интеллекта, чтобы подготовить его к самостоятельному выбору профессии, а если нужно, то и оказать консультативную помощь, поэтому вся профориентационная работа специальной школы должна быть направлена на формирование профессионального самоопределения, адекватного психофизическим особенностям учащихся [1, с 57]. Приобщение к профессии-дело трудное и кропотливое. Это не мероприятие,а ежедневная работа,растянувшаяся на годы. Причем правильно ориентировать надо не только детей, но и их родителей, чтобы заручиться их вниманием и поддержкой. Конечно, не все выпускники выберут профессии, по которым их обучали в школе. На это есть много объективных причин. Но не надо считать свои усилия в профориентировании напрасными. От педагогов зависит, что явится результатом трудового обучения и воспитания: стойкий интерес к предмету, а затем к профессии или же пассивное и даже негативное отношение к ней. Ведь именно из школы дети должны вынести умение выдерживать трудовую нагрузку, доводить начатое дело до конца, уважение к рабочим людям. А эти качества необходимы в любой профессии. Список литературы: 1.Барановский А.Б.,Потапенко Г.М.,Щекин Г.В.Система методов профессиональной ориентации.– К., 1991. 2.Бондарь В. И., Еременко И. Г. О совершенствовании подготовки умственно отсталых детей к самостоятельному труду.//Дефектология, 1990. – № 3. 3.Дульнев Г.М. Основы трудового обучения во вспомогательной школе.М., 1969. 4.Копылова Т.Г.,Лашина О.Л.Система профориентационной работы в коррекционной школе VIII вида//Дефектология, 2006. – №5. 5. Рубинштейн С. Я. Психология умственно отсталого школьника. – М., 1986. 6.Щербакова А. М. Проблемы трудового обучения и профессиональной подготовки учащихся вспомогательной школы.//Дефектология, 1996. – № 4. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ УСЛОВНЫХ ОБОЗНАЧЕНИЙ НА УРОКАХ МАТЕМАТИКИ В СПЕЦИАЛЬНОЙ ШКОЛЕ ДЛЯ ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЕМ ИНТЕЛЛЕКТА Каналина Ирина Викторовна учитель – дефектолог первой категории, КГУ «Вспомогательная школа-интернат» УО ВКО город Семей

В данной работе описаны случаи использования условных обозначений на уроках математики в специальной школе для детей с нарушением интеллекта на примере округления многозначного числа до указанного разряда, и умножения и деления десятичных дробей на 10, 100, 1000. Осмысление учебного материала – это процесс понимания изучаемого. Но не всегда ученик с нарушениями интеллекта может самостоятельно 327

вскрыть сущность связей и зависимостей между предметами и явлениями. Ему малодоступен процесс анализа, синтеза, классификации, обобщения. Мыслительные операции самостоятельно учащиеся проводят с трудом, в основном они пытаются воспроизвести то, что видят. В математике много абстрактных понятий,понимание которых у учеников вызывают наибольшее затруднения.Их нельзя увидеть, представить образ понятия, потрогать [2]. Многие математические задания требуют выполнения ряда последовательных умственных действий. Их результаты никак не фиксируются, поэтому такие задания особенно затруднительны для учащихся специальной школы для детей с нарушением интеллекта. Не все учащиеся могут осуществить заданную последовательность мыслительных операций, без дополнительных символов (знаков). Успешность выполнения задания будет зависеть как от способностей учащегося, так и от сложности алгоритма решения. Действенной помощью учащимся будет рекомендация пользоваться в ходе выполнения задания записями или символическими знаками, которые создадут опору для получаемых мыслительных образов. На уроках математики можно широко использовать систему различных знаков: черточек, кружочков, точек и т.п. Применяемые условные обозначения помогут учащимся не нарушать последовательности выполнения алгоритма. Если перед учеником поставлена задача округлить многозначное число до сотен, он должен: 1.Выделить в числе разряды сотен и десятков; 2.Дать оценку количеству единиц в разряде десятков(0,1,2,3,4 или 5,6,7,8,9) 3.Отбросить в числе два последних знака, заменив их нулями; 4.Записать полученное число, предварительно увеличив число единиц в разряде сотен, если десятков было 5,6,7,8,9. Перечисленные операции производятся учащимися последовательно одна за другой, в некоторых случаях их порядок может быть нарушен [1]. Школьнику представляется трудным выделить разряды в числе; мысленно преобразовать число, заменив нулями значащие цифры. Его затрудняет большое количество следующих друг за другом операций, когда в каждой последующей операции используется результат предыдущей и когда ни от одной из них не остается материального следа. Например:

Бывают случаи, когда школьник без помощи условных знаков не может 328

правильно ориентироваться в предложенном ему задании. Такую трудность испытывают учащиеся при выполнении умножения и деления десятичных дробей на 10,100,1000. Само правило выполнения этих действий легко заучивается учащимися. Учащиеся без затруднений определяют, на какое количество знаков переносится запятая (по количеству нулей во множителе или делителе), направление переноса запятой часто определяется предметными ориентирами в классе (умножение - «запятая переносится к окну», деление – «запятая переносится к двери»). Перенося запятую при делении, учащиеся отсчитывают знаки влево от запятой, а ставят ее вновь не за последним сосчитываемым знаком, а справа от этого знака, и в результате деления 10,2 : 100 = получают частное 1,02 вместо 0,102. При просьбе учителя сформулировать правило учащийся обычно правильно дает ответ. Умножая 0,9 на 1000, ученик делает ошибку в отсчете знаков, так как необходимого количества знаков множимое не имеет – их нужно приписывать мысленно. Можно предложить учащимся применять указанные действия не мысленно, а приписывать нули на самом деле, тогда ошибок в решении такого вида примеров будет меньше. Записав пример, в котором требуется умножить или разделить десятичную дробь на 10,100,1000, учащийся должен карандашом поставить во множимом или делимом запятую на том месте, где она должна будут находиться в ответе. Если надо приписать недостающие нули, то он припишет их карандашом, затем подчеркнет все знаки между старой запятой, принадлежащей множимому или делимому, и новой запятой, поставленной карандашом. Подчеркнуто будет столько знаков, сколько нулей во множителе или делителе. Например: 0,070, · 1000 = 70 0,0,1 : 10 = 0,01 3,50, · 100 = 350 0,05,6 : 100 = 0,056 В такой записи учащийся видит, на сколько знаков была перенесена запятая, если допущена ошибка, возможно, он сам ее заметит и исправит. Отличительной чертой математического мышления детей с нарушением интеллекта является некритичность, неспособность самостоятельно оценить свою работу.Они, как правило, не проводят проверки решения задания, часто не замечают своих ошибок. Мотивации мышления у учащихся снижена: их привлекают легкие математические задания, не требующие мыслительного напряжения и преодоления препятствий [1]. В данном случае с помощью дополнительных условных знаков, учащийся точнее выполнит мыслительные операции и получит возможность проконтролировать результаты своей работы. Требование материализовать результаты мыслительного анализа выделяет анализ в самостоятельную операцию, которая таким образом задерживает внимание учеников. Обычно анализ, являющийся частью алгоритма действия, не представляется важным звеном работы. Учащиеся торопятся получить зримый результат, ответ, не понимая, насколько его 329

точность зависит от правильно сделанного анализа. Не все учащиеся специальной школы для детей с нарушением интеллекта будут нуждаться в постоянном использовании условных знаков. Через некоторое время после знакомства с новым алгоритмом ряд учеников сможет обходится без них.Может быть и так, что, не применяя условных обозначений на обычных уроках математики, на контрольной работе или во время самостоятельной работы ученик снова возвращается к условным обозначениям, как к средству обеспечивающему получение точного ответа [3]. В данной работе описаны два случая использования условных обозначений на уроках математики в специальной школе для детей с нарушением интеллекта. Учитель всегда сумеет найти и другие способы и приемы их применения в целях достижения успеха в обучении математики. Литература: 1.Эк В.В. «Опыт использования условных обозначений на уроках математики во вспомогательной школе» .- Дефектология, 1979, №2 2.Эк В.В. «Приемы обучения умственно отсталых школьников анализу условия арифметической задачи» . – Дефектология, 1976, №2 3.Измайлова Ж.Т., Туралина Г.Б., Абилева С.А.«Основы олигофренопедагогики» Учебно-методическое пособие Павлодар 2012 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТАПСЫРМАЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУДАҒЫ МƏНІ Махадил Зəуреш Шағмарданқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Павлодар облысы бойынша ПҚБАИ, «Инновациялық технологиялар жəне ғылыми-жаратылыстану (гуманитарлық) пəндерді оқыту əдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы

Қазақстандық білім беру жүйесінің алдында білім сапасының бəсекелестігін арттыру, шынайы өмірлік кезеңдерге бейімделу мəселелері тұр.Қоғамда түрлі өмірлік жағдаяттарға байланысты дұрыс шешімдер қабылдау үшін жоғары кəсіптілік пен интеллектуалдықты қажет ететін заманда бүгінгі талапқа сай өмір сүріп, қызмет ету қажет. Біздің мемлекет үшін халықаралық зерттеулерге қатысу білім берудің бағалау жүйесін реформалаудың қажеттігін ескертетін бірқатар факторлар, атап айтсақ қазақстандық білім беру жүйесінің əлемдік білім беру кеңістігіне кіруі негізгі себеп болды. Еліміздің халықаралық PISA зерттеуіне қатысуы, тұлғаның өзінөзі дамытуды максималды түрде іске асыруы жəне қоғамда өзіне лайықты орынға ие болу үшін өздігінен ізденуге, талдау жасауға, құрылымдау негізінде ақпараттарды дұрыс пайдалануға мүмкіндік береді. 15 жастағы оқушыларды мəселені шешуге, сауатты оқуға, математика мен жаратылыстану ғылыми сауаттылығы бойынша емтихан бөліктеріне дайындау қарастырылады. Бұл əрбір қатысушы елге білім беру жүйесінің стратегиялық мақсатын анықтауға мүмкіндік береді. Қазақстанның халықаралық зерттеулерге қатысу нəтижесі: 330

зерттеуге қатысқан оқушылардың 0,4 пайызы ғана бесінші деңгей тапсырмаларын орындай алды. Бұл көрсеткіш оқушылардың логикалық ойлау қабілеті мен таныс емес мəтіндерді бағалау, қажетті ақпаратты тауып оны интерпретациялау біліктілігінің жоқ екендігін дəлелдейді. [1]. Сондықтан да оқу үдерісіне коммуникативтік құзыреттілікті: орыс тілді мектеп оқушыларының қазақ тілінде ауызша, жазбаша қарым-қатынас жасау қабілетін арттырудың тиімді əдістерін енгізу - өзекті де басты мəселе. Өйткені күнделікті өмірде біз бір-бірімізге қайда баратынымызды, қайдан келе жатқанымызды, қай жерде жұмыс істейтінімізді, оған қалай баруға болатынын айтамыз немесе кездесу орнын нақтылаймыз. [2]. Функционалдық сауаттылықты дамытуда тапсырмалар тексерілушіні мұқият оқу, талдау, жинақтау; негізгіні анықтау, сол сияқты мəтіннің белгілі бір бөлігіне қарап, оқиға желісінің өрбуін, ондағы қайшылықтарды ажырату, шешімнің баламалы жолын таба білу; нақтылық пен болжамның арасын айыру сияқты көптеген сапалардың болуының қажет екені ғылыми еңбектерде аталып өтіледі. Мысалы, Түлкі мен ешкі Бір түлкі жүгіріп келе жатып, абайсызда бір терең апанға түсіп кетіпті. Шыға алмай тұрғанда, бір ешкі су іздеп жүріп, əлгі апанға кез болып, түлкіні көреді. - Ей, түлкі батыр, не қылып тұрсың? – депті. - Ой, не қыласың, жаным жай тауып тұр. Қырда əрі сусап, əрі ыстықтап өліп едім, апанның іші əрі салқын, əрі түбінде тұп-тұнық суы бар екен, – депті. Мұны естіп ешкі: «Мен де салқындайын, əрі су ішейін», – деп ойлап, секіріп апанға түсіпті. Сонда түлкі секіріп, ешкінің үстіне мініп, онан мүйізіне шығып, ырғып далаға шығып, жөніне кетіпті. Сонымен ойды қысқа əрі нұсқа түрде жеткізу тəсілдері беріліп қана қоймай, оны тəжірибе арқылы меңгерту тиімді. Мысалы, «мініп», «шығып» етістіктері арқылы қазақ халқының сөз саптауындағы ерекшеліктерді көрсетуге болады: «ешкінің үстіне шықпайды, керісінше мінеді» бұдан шығатын қорытынды тілімізде етістік кез келген сөзбен тіркеспейді. ешкінің үстіне түйеге атқа міну, шығу үйдің төбесіне тауға көлікке Сөздердің лексикалық-логикалық үйлесімі келіскенде ғана сөйлем мағыналы болатынын ұғындыру мұғалімнен ізденімпаздықты, жаңашылдықты қажет етеді. Орыс тілді шəкірттер мəтін мазмұнын интерпретациялауда қиналады, өйткені олар кейбір сөздер мен сөз тіркестерін орынды жұмсай алмайды. Ол үшін сөз мағыналарын, мəндес сыңарларының ерекшеліктерін, оның еркін жəне тұрақты тіркес құрамына ену мүмкіншіліктерін саналы меңгеруі жəне 331

сөйлеу нормалары мен сөйлеу мəнерін игеру керек. Синонимдердің қолданылуына байланысты жаттығулар: сөйлемдегі бос орындарға синонимдік қатардан сөз таңдау, сөйлемдерді өзгерту, толықтыру жұмыстары жүргізілсе, функционалдық сауаттылық қалыптасады. Мəтіннің тұтастығын көрсететін, оның толық жеткізіліп тұрғандығының белгісі компрессиялылықпен байланысты. Компрессия дегеніміз – мəтінді қысқа (қысқартып) беру. Мəтін мазмұнын меңгерту амалдары əртүрлі болып келеді. «Пирамидалық оқиға» стратегиясы 1. ___________________ 2. __________________________ 3. __________________________________ 4. ____________________________________ 5. ____________________________________ Сызба барлық оқушыларға таратылады 1. Оқиға кейіпкерінің аты ( атауы). Мысалы, Түлкі. 2. Оқиға кейіпкерінің сырт бейнесін не мінезін бейнелейтін сөйлем. 3. Оқиға болған жерді, орнын анықтайтын сөйлем. 4. Оқиғаның басы немесе не өтіп жатқанын түсіндеретін сөйлем. 5. Оқиға қалай аяқталғанын көрсететін қорытынды сөйлем. Сонымен бірге, Оқу сауаттылығының деңгейлері бойынша дайындалған тапсырмалар ұсыну - нəтижеге жету амалының бірі. Оқу сауаттылығының деңгейлері Дең гей

Балл 98

Тапсырмалар сипаттамасы 6 √ Мəтін мазмұнында берілген қарама-қайшылықты, қиын ақпаратты түсіну. √ Бірнеше мəтінді жəне олардың өзара байланысын жете жəне толық түсінгендігін көрсету. √ Мəтінді жете жəне нық интерпретациялау. √ Таныс емес тақырыптағы күрделі мəтінді сыни тұрғыдан бағалау. 6 √ Ақпаратты айқындау жəне құрастыру негізінде жинақтау. √ Академиялық білімге сүйеніп, мəтінді ой елегінен өткізу. √ Таныс емес мəтінді интерпретациялау жəне түсіну. √ Оқиға мазмұнына түзету енгізуін, ұғымды түсуін болжау. 5 √ Тұтастай берілмеген ақпарат бірліктерін табу жəне байланыстыру. √ Мəтін мазмұнының тұтастығына негізделген тілдік ерекшеліктерді түсіну. √ Мазмұны таныс емес, күрделі форматтағы жəне ұзақ мəтіндерді түсіну. √ Мəтінді бағалау мен болжамдар келтіру үшін мəтінде берілген негізгі ақпараттарды қолдану. 4 √ Ақпараттың кей бірліктері арасындағы байланысты анықтау жəне талдау. √ Тұтас мəтін мазмұнына сəйкестеліп берілген тілдік реңкті 332

түйсіну. √ Оқырман күтпеген түрде берілген мəтіннің қарама-қайшы ақпаратын ой елегінен өткізу. √ Күнделікті кездесетін ақпаратқа негізделген мəтінді түсінуін көрсету. 4 √ Мəтіннің бастапқы идеясын айқындау, мəтіннің өзара ұйқасын немесе құрылысының құрылымын түсіну. √ Мəтіннің бір ғана ерекшелігіне негізделген қайшылықтарды салыстыру немесе анықтау. √ Жеке тəжірибесіне жəне берілген мəселеге сүйеніп, мəтін жəне мəтіннен тыс мəліметтер арасында байланысты құрып, салыстыру. 3 √ Мəтін мазмұны мен күнделікті өмір тəжірибесі арасындағы байланысты табу. √ Таныс тақырыпқа берілген мəтіндегі автордың басты идеясын айқындау. √ Айшықты, таныс ақпаратты еске түсіруге бағытталған мəтінмен жұмыс жасау. 2 √ Қарапайым, қысқа мəтін ішінен оқырманға таныс ақпаратты табу. √ Қарапайым мəтінмен жұмыс жасау (ақпараттың қайталануы, суреттер жəне таныс символдар). √ Қарама-қайшылықсыз жəне ауқымды ақпаратты мəтінді интерпретациялау.

1-тапсырма. Мəтінді мұқият тыңдаңыз. Берілген сөйлемдерден тыңдалған мəтін мазмұнына сай тұтас мəтін дайындаңыз. Бір күні арыстан ойнап жүріп, аңшылардың тұзағына түсіп қалыпты. Сол тұзақтан құтыла алмапты. Арыстан оның сөзіне күліп: -Сен - кішкентай бір тышқансың, менің қандай қызметіме жарарсың, - деп аяп, тышқанды қоя беріпті. Ерте, ерте, ертеде орман патшасы арыстан ұйықтап жатады. Тышқан ойнап,үстінен жүреді.Арыстан оянып,тышқанды ұстап алады, оны өлтірмекші болады. Тышқан жылап: - Арыстан, мені өлтірмеңізші, бір жолға кешіріңіз. Бір күні мен де сізге керек болармын, - депті. Тышқан қуанып, «арыстан досым», -деп, жүгіріп ойнап кете беріпті. Тышқан тез тістерімен тұзақтың жіптерін кеміріп жіберіп, арыстанды тұзақтан құтқарыпты. Арыстанға: - Мені кішкентайсың,- деп едің. Міне сені бір ажалдан алып қалдым, - депті. Өтіп бара жатқан тышқан арыстанды көреді, қасына келіп қарап тұрса, арыстан тышқанға қарап: -Көмек көрсете аласың ба?–депті.Осылайша арыстан жасалған жақсылықты түсініпті. 2-тапсырма. «Арыстан артына қарап ақырмас болар» дегенді қалай түсінесіз. Жауабыңызды осы мəтінге сүйене отырып дəйектеңіз. Оқушылар сабақта өз көзқарасын ашық білдірмейді. Мысалы: Айтылым 333

дағдысын шыңдау жолы–белгілі тақырып бойынша пікір алмасуды ұйымдастыру. Өйткені ұстазға біртекті тəсілдерден арылып, заманауи талапқа сай өзгеру қажет. Бүгінгі мұғалім - оқушылардың жұмысына бағыт беріп, олардың таным белсенділігін арттырып, ресурстармен қамтамасыз ететін жетекші.Əр сабақта топтағы барлық оқушыны сөйлетуге көңіл бөлінгені жөн. Басты мəселе – өз пікірі бар, оны дəлелдей алатын жəне өзінің, басқаның кемшілігін түзей алатын ұрпақ тəрбиелеу. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жəне оның қалыптасуын тексеру құралы шығармашылық сипаттағы тапсырмалар (зерттеу жұмыстарына бейімделген тапсырмалар; экономикалық, тарихи мазмұндағы мəтіндер; тəжірбиеге бағытталған тапсырмалар т.б.) болып табылады. Шығармашылық тапсырмалар бала қиялының шарықтауына, айналасына деген көзқарасын айқындауына көмектесері сөзсіз. «Шығармашылық» деген сөздің мəніне үңілсек, ол адамның мақсатты ісіне жету жолындағы талаптануы мен талпынысынан, жігері мен сабырынан, сұранысы мен ізденісінен түзіліп, ақыл ойы мен сезімінің, қиялының ерекше бітімінен көрінеді. Шығармашылық– адамның танымдық қызметі мен өзіндік əрекетінің жоғары формасы. Шығармашылық мəселесінің əрекет теориясы аясында қарастырылуы белгілі ғалымдар А.М. Матюшкин мен М.И. Махмутовтың еңбегінде жанжақты ашылған. Олар ұсынған проблемалап оқытудың негізгі идеясы шығармашылық ойлауды дамыту болып табылады. А.М. Матюшкин өзінің соңғы еңбектерінде шығармашылық əрекет адамның өзін-өзі өзгертуі, өзінің ішкі мүмкіндіктерін ашу құралы екендігі жөнінде ой білдіреді. [3,32]. Əрине, сұрақтардың бала қызығушылығын тудыратындай етіп құрастырылуы ұтымды екені даусыз, алайда функционалдық сауаттылықты дамыту талабының бірі – қиындықты жеңіп шығуға итермелейтін аспектілер ұсыну арқылы оқушының ішкі мүмкіншілігін бір арнаға жұмылдыру. Өз күшін шамалау, оны бағалау- шəкіртті өз əрекетін дұрыс ұйымдастыруға бағыттайды. Жалпы, тапсырмалар түрлендіріліп, бір-бірімен сабақтасып, ойын түрлерімен де үйлестіріліп ұсынылғанда да ғана нəтиже бермек. Шығармашылық–таныммен, ақиқаттың сəулеленуі, оның дамуы мен қызмет ету заңдарымен тікелей байланысты;өйткені сəулелену шығармашылықтың базасы мен негізі; шығармашылық кезінде адам өзінің білімін кеңейтеді, тереңдетеді, сондықтан ақиқат дүниенені тану формасы ретінде танылады. [3]. Демек танымдық тапсырмалар - шығармашылық əлеуетті қалыптастыру амалдарының бірден бір жолы. Танымдық қызмет - əлем мен субъекті байланысының түрі. Бұл іс-əрекет қосымша екі процестен тұрады: субъективті, немесе өзінің ішкі құлқымен əлемді өзінше жасап алады, ал екіншісі əлемнен нысаналы қорек алу өнерін игереді.Субъект жəне нысан үшін танымдық қызмет алғашқы болып есептеледі.Сөйтіп, «құлық пен нысан», немесе «субъекті мен объекті» 334

танымдық қызметте қосылады, біртұтастық жүйе құрып, адамның жеке тұлғасын өзгертуге қозғаушы күш болады. [4]. Сонымен шығармашылық тапсырмалар-тұлғаны жетілдіру тəсілі. Олардың функционалдық сауаттылықты дамытудағы мəні зор. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012 – 2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары. 2.Момынова Б.Қ. Қазіргі қазақ тілінің функционалды стильдік құрамының эволюциясы. – Алматы, 2010. - 242-243 б. 3.Тұрғынбаева Б.А. Ұстаздық шығармашылық. – Алматы, 2007. – 30-б. 4.Жұматаева Е. Жоғары мектеп дидактикасы:Монография. – Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006. -81-82-б. 5.Основные результаты международного исследования PISA-2012. Астана: НЦОСО, 2013. 6.PISA халықаралық зерттеуі. Əдістемелік құрал. Астана, 2013. – 73-97 б. ҚАЗІРГІ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ИННОВАЦИЯЛАР МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛАР Исмайлова Г.Қ. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша ПҚБАИ, «Инновациялық технологиялар жəне ғылыми-жаратылыстану (гуманитарлық) пəндерді оқыту əдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы

ХХІ ғасырда Қазақстанда білім беру жүйесінде инновациялық серпіліс жасалынды. Жаңа мыңжылдық білім беру үдерісін мүмкіндігінше кеңірек қарауды талап етеді. Əр адамды жаңа əлемде білім алуға, өмір сүре білуге үйрету қажет.Əлемнің көптеген алдыңғы қатарлы елдерінің білім беру жүйесі білім берудің құрылымын,мақсатын,мазмұны мен технологиясын өзгертті. Білімді,білікті,дағдыларды бұрынғыдай механикалық түрде беру емес, ақпараттық-зияткерлік ресурстарды өз бетінше тауып, талдап жəне пайдалана білетін, инновациялық идеялардың қуат көзі болатын, жедел өзгеріп отыратын əлем жағдайында дамитын жəне өзін-өзі ашып көрсете алатын болашақ маман тұлғасын қалыптастыру басымдылық болып табылады. Бүгінгі мақсат-əрбір оқушыларға түбегейлі білім мен мəдениеттің негіздерін беру жəне олардың жан-жақты дамуына қолайлы жағдай жасау. Ол үшін қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын терең меңгеру керек. Жаңа технологиялардың педагогикалық негізгі қағидалары: балаға ізгілік тұрғысынан қорғау, оқыту мен тəрбиенің бірлігі, баланың танымдық күшін қалыптастыру жəне дамыту, баланың танымдық жəне шығармашылық икемділігін дамыту, əр оқушының қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне орай оқыту, барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу, оқу үрдісін оқушының сезінуі. 335

Инновация латыншадан аударғанда «жаңа», «жаңалық», «жаңарту» дегенді білдіреді немесе «инновация» - бұл нақты қойылған мақсатқа жетуде ойға алынған жаңа нəтиже.Инновациялық үрдістің негізі – жаңалықтарды қалыптастыру, қолдану, жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Инновациялық ісəрекет – дəстүрлі іс-əрекеттен түбірлі түрде ерекшеленіп тұратын индивид қызметінің негізгі түрлерінің бірі. Ол барлық уақытта қарама-қайшылықтар болған жағдайда іске асырылады. Кəсіби шеберліктің жоғары шегі шығармашылық еңбек, оқу тəрбие үрдісін жаңашылдықпен, өзгеріспен құра білу,яғни инновациялық қызметті жүзеге асыру. Білім берудегі инновациялар арнайы жобаланған, əзірленген немесе педагогикалық бастама ретінде кездейсоқ ашылған жаңалықтар болып табылады. Қазіргі таңда елімізде білім беру жүйесінде жаңашылдық қатарына ақпараттық кеңістікті құру енгізілді. Жаңа ақпараттық технология ол тек қана техникалық құрал емес, сонымен бірге жаңа ақпараттық, коммуникациялық технология жəне білім беру жүйесіндегі сабақ берудің жаңаша əдісі болып отыр.Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауында ХХІ ғасырда ақпараттық қоғам қажеттілігін қанағаттандыру үшін білім беру саласында мынадай міндеттерді шешу керектігін атап көрсетті: компьютерлік техниканы, интернет, телекоммуникациялық желі, электрондық жəне телекоммуникациялық құралдарды, мультимедиялық электрондық оқулықтарды оқу үрдісіне тиімді пайдалану арқылы білім сапасын көрсету. Сонымен қатар тəуелсіз еліміздің болашағы - жарқын, білімді, парасатты, өз ана тілімен бірге шетел тілі «ағылшын тілінде» еркін сөйлеп, өз елін, халқын, мəдениетін шетелге таныстыра алатын үш тілде еркін сөйлейтін азамат болып шығуы керек деген еді.Компьютерлік телекоммуникациялар бүгінгі қоғамда үлкен қолданысқа ие. Мəселен бизнесте, ақпараттық құралдарда, ғылым мен білімде. Қазіргі заман мұғалімі тек өз пəнінің терең білгірі болу емес, тарихи танымдық, педагогикалық- психологиялық сауатты, саяси - экономикалық білімді жəне ақпараттық-коммуникациялық білімді жəне ақпараттық коммуникациялық технологияны жан- жақты меңгерген ақпараттық құзырлы маман болу керек Егеменді, тəуелсіз Қазақстанда өркениетке апарар жолдың бастауы – мектеп десек, мектептің басты тұлғасы, жүрегі–мұғалім. Сондықтан, қазіргі даму кезеңі білім беру жүйесінің алдына оқыту үрдісін технологияландыру мəселесін қойып отыр Білім берудің ұлттық модуліне көшкен қазіргі мектепке ойшыл, зерттеуші, практикалық үйлестіруді шебер меңгерген психолог, іскер мұғалім қажет. Бұрынғы оқушы тыңдаушы, орындаушы болса, ал қазіргі оқушы – өздігінен білім іздейтін жеке тұлға екендігіне ерекше мəн беруіміз керек. Жаңа білім алу үрдісі оқытушы мен оқушыға шығармашылықпен жұмыс жасауға итермелейді, себебі оқушы білімді өздігінен іздену арқылы алу керек болса, мұғалім оқушының білім алуына себептер, жағдайлар тудыру керек. Ол үшін мұғалімнің сабақты жан - жақты дайындауы қажет, сабақ үстінде қандай болмасын оқушы тарапынан əртүрлі сұрақтар туындау мүмкін 336

сол жерде мұғалім қажетті бағдар беріп жіберуіне тура келеді. Сонымен, қазіргі заман талабына сай мұғалім «білім бұлағы» емес, «білім бұлағына» жеткізуші, яғни білім алу жетекшісі болуы тиіс. Жоғары технологиялар заманында адамға жан - жақтан түрлі ақпарат келіп түседі, сондықтан казіргі заман адамы ақпараттармен жұмыс жасай біліп, қажетін алып қолдана алу бейімділігін қажет етеді. Жаңа ақпараттық технологияның негізгі ерекшелігі – бұл оқушыларға өз бетімен немесе бірлескен түрде шығармашылық жұмыспен шұғылдануға, ізденуге, өз жұмысының нəтижесін көріп, өз өзіне сын көзбен қарауына жəне жеткен жетістігінен лəззат алуға мүмкіндік береді. Компьютерлер мен интерактивті тақтаны оқушылардың тілдік құзіреттілігін, шығармашылық потенциалын дамыту құралы ретінде пайдалану интеллектуалдық, эстетикалық жəне ақпараттық сауаттылығын арттыруға көмектеседі, ал көрнекі құрал ретінде пайдалану оқу-танымдық үрдіс тиімділігін арттырады. Қазақ тілі сабағында ақпараттық–коммуникативтік технология құралдары оқушыларға жаңа ақпарат көздеріне жол ашады, жеке жұмыс пен білім алудың нəтижелілігін, тиімділігін көтереді, кəсіби дағдыларды қабылдау жəне бекіту үшін мүмкіндіктер береді, қашықтықтан оқытудың жаңа түрлері мен əдістерін жүзеге асыруға жол ашады. Ақпараттық технологияны қолдануда, əдетте шынайы өмірлік жағдайлар келтіріліп, бірігіп шешу мəселелері ұсынылады, рольдік ойындар пайдаланылады, білгірлігінің қалыптасуы барысында жеке белсенді позициясын қалыптастыруға жағдай тудырады,қарым-қатынас дағдыларын орнықтырады, сыни тұрғыдан ойлауға үйретеді. Бүгінгі күні инновациялық əдістер мен ақпараттық технологиялар қолдану арқылы оқушының ойлау қабілетін арттырып, ізденушілігін дамытып, қызығушылығын тудыру, белсенділігін арттыру ең негізгі мақсат болып айқындалады.Білім беруді ақпараттандыру жағдайында оқушылардың ақпараттық сауаттылығын, ақпараттық мəдениетін жəне ақпараттық құзырлығы сияқты қабілеттіліктерді қалыптастыру мəселесі бүгінгі күннің өзекті мəселесіне айналып отыр. «Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты əлемдік стандартқа сай жаңа білім беру өте қажет» деп, ел Президенті атап көрсеткендей, ақпараттық технологияларды мемлекеттік тілді оқытуда тиімді қолдану – жаңа білім берудің бірден- бір шарты.Оқыту үрдісінде ақпараттық технологияны қолдану білім сапасын жақсартуға көмектеседі.Бүгінгі таңда мектептің оқу үрдісін жетілдіру үшін инновациялық білім беру технологияларын пайдаланудың тиімділігін өмірдің өзі дəлелдеп отыр. Қорыта келгенде, жаңа инновациялық педагогикалық технологияның негізгі, басты міндеттері мынадай: - əрбір білім алушының білім алу, даму, басқа да іс-əрекеттерін мақсатты түрде ұйымдастыра білу; - білім мен білігіне сай келетін бағдар таңдап алатындай дəрежеде тəрбиелеу; - өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту; - аналитикалық ойлау қабілетін дамыту. 337

Заман талабына сай жаңа инновациялық технология əдістерін үйрету, бағыт-бағдар беруші–мұғалімдер. Оқушылардың жаңа тұрмысқа, жаңа оқуға, жаңа қатынастарға бейімделуі тиіс. Осы үрдіспен бəсекеге сай дамыған елдердің қатарына ену ұстаздар қауымына зор міндеттер жүктелетінін ұмытпауымыз керек. Қазақтың бүгіні мен ертеңі жас ұрпақтың еншісінде дейтін болсақ, жас ұрпаққа білім беру ісінде əлемдік стандартқа сəйкес білім беруді темірқазық қылып ұстасақ қателеспеспіз. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Садуова Ж.Н. «Жаңа педагогикалық технологиялар арқылы болашақ мұғалімдердің кəсіби бағыттылығын қалыптастыру» 2.«Қазақ тілі мен əдебиеті» журналы, 2015 ж. 3.Əбдікəрім Н. Бүгінгі таңдағы жаңа технологиялар. Қазақстан мектебі, №3, 2012. 4. Раджерс Э. Инновация туралы түсінік. – //Қазақстан мектебі, №4, 2006. СОВРЕМЕННЫЕ ПОДХОДЫ К РАННЕМУ РАЗВИТИЮ ДЕТЕЙ В УСЛОВИЯХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ ДОШКОЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ Джакупова Шынар Сунгатовна старший преподаватель кафедры ППС ПРУ филиала АО НЦПК «Өрлеу» «ИПК ПР по Акмолинской области» г.Кокшетау

На современном этапе развития в Республике Казахстан в условиях обновления содержания дошкольного образования педагоги находятся в поиске новых эффективных форм организации учебного процесса. Это своевременно нашло отражение в Стратегической программе «Казахстан-2030», «Общенациональной идее «Мəнгілік Ел», Государственной программе развития образования в Республике Казахстан на 2016-2019 годы, Законе РК «Об образовании». В государственном общеобязательном стандарте дошкольного воспитания и обучения РК (2016 г), общеобразовательной учебной программе дошкольного воспитания и обучения заложены концептуальные основы модернизации системы раннего развития детей. По инициативе Президента РК Н.А.Назарбаева в Республике Казахстан запущены уникальные образовательные проекты дошкольного воспитания и обучения. Первый - массированное строительство новых и возвращение ранее построенных детских садов. Для этого по поручению Главы государства с 2010 года запущена Программа «Балапан». Конечная цель - к 2020 году обеспечить 100%-ный охват по всей республике. Второй - в работу запущены реальные механизмы государственночастного партнерства. 338

Исследования ученых и опыт педагогов-практиков свидетельствуют о том, что наибольшие трудности в школе испытывает не тот ребенок, который не умеет читать и писать, а тот, который не готов к новой социальной роли ученика и не достиг соответствующего уровня развития психических процессов, у кого не сформированы умения слушать и слышать, работать в коллективе и самостоятельно. Действительно, система фронтальных занятий вряд ли способствовала возможности индивидуального отслеживания за ходом развития каждого ребенка, определению индивидуальной траектории его развития, и скорее была направлена на развитие знаний, умений и навыков. Правительства многих стран создают высококачественную систему и разрабатывают национальные стратегии раннего развития детей на основе устойчивой инвестиционной политики. Мировые тенденции свидетельствуют о необходимости создания правовой основы здорового детства, воспитания и обучения детей от рождения до трех лет. Целостность и системность ключевых направлений сферы социального обеспечения и здравоохранения, образования и гражданского сообщества позволяет создать качественную и эффективную систему раннего развития детей в Республике Казахстан. Концептуальные основы РРД разработаны в рамках реализации Концепции социального развития Республики Казахстан до 2030 года на основе анализа национальной практики и международного опыта. [1, с.73] Целью Концепции является формирование единой комплексной эффективной модели РРД в Казахстане, направленной на обеспечение высокого уровня стартовых возможностей успешной социализации и развитие уникальности каждого ребенка. Для достижения цели необходимо сконцентрировать усилия на пяти приоритетных задачах: - ссвершенствование механизмов здоровьесбережения в соответствии с международными стандартами ВОЗ (всемирная организация здравоохранения); - обновление методологического сопровождения согласно ГОСО РК; - повышение профессиональной компетентности кадровых ресурсов; - внедрение современных инфраструктурных решений: - создание платформы правового взаимодействия заинтересованных сторон.[1, с.74] Цель «знания» достигается двумя этапами учебного процесса: введением и воспроизведением нового материала. Умения формируются на этапе решения задач и выполнения упражнений. Навыки вырабатываются путем многократного повторения действий. Обучающая деятельность, т.е. деятельность педагога, описывается такими понятиями как методы и задания, формы и средства обучения. Методы обучения- способы деятельности педагога на этапе введения содержания. 339

Задания – отдельные поручения педагога, организующие закрепление. Формы обучения–представляют собой порядок организации деятельности детей. Принято различать фронтальную,групповую, парную и индивидуальную формы работы. В соответствии с требованиями ГОСО РК (2016 г) результаты обучения делятся на три группы: предметные, метапредметные, личностные. Предметным результатом обучения является усвоение знаний (т.е. одновременное достижение детьми понимания и воспроизведения содержания), которое служит необходимой основой для последующего формирования умений и навыков. Межпредметным результатом обучения является формирование познавательных, коммуникативных и регулятивных умений. Познавательные умения делятся на группы: творческие, логические, информационные и знаковые. Коммуникативные умения как умения взаимодействовать (слушать, договариваться, распределять роли и.т.д.) развиваются преимущественно за счет парной и групповой форм обучения. Регулятивные умения включают: целеполагание, планирование, контроль, оценивание. Личностным результатом обучения являются ценностномотивационные образование, такие как внутренняя учебная мотивация и позиция исследователя.[3, с.7]. В зарубежной дошкольной педагогике представлены достаточное количество научных исследований по вопросам раннего детства: Н.Аксарина, Л.Венгер,А.И.Запорожец,С.Новоселова,О.Радина,М.Щелованова, Д.Эльконина. Вопросам раннего развития детей в отечественной дошкольной педагогике посвящены работы Ф.Н.Жумабековой, Н.М.Кульжановой, С.М.Жамалиевой, З.Д.Еденбаевой. Педагогическим сообществом Казахстана широко используются такие общепризнанные программы и методики воспитания и обучения детей дошкольного возраста как педагогика М.Монтессори, «Step by step», «ТРИЗпедагогика», Вальдорфская педагогика, технологии Г.Домана, З.Дьенеша, В.Воскобовича. Технологии семейно-ориентированного подхода реализуются в 28 странах Международной ассоциацией «Step by step». Поэтапный познавательный поиск составляет основу педагогической технологии ТРИЗ (теория изобретательских задач). Технология Г.Домана предлагает обратной классической методике порядок обучения чтению и счету. Использование логических блоков З.Дьенеша доступно знакомит детей с формой, цветом и размером объектов, с математическими представлениями и начальными знаниями по информатике. 340

Уникальность педагогики М.Монтессори заключается в отношении к ребенку как самостоятельной личности. «Воспитывающий разум ребенка» позволяет ему воспринимать любую информацию в процессе познания окружающего мира. Овладение навыками происходит в специально подготовленной среде. Материалы и оборудование этой среды побуждают ребенка проявить возможности его собственного развития через самостоятельную деятельность, соответствующую его индивидуальности.[1, с.100] Самые маленькие дети в возрасте от 2 до 4 лет занимаются с удовольствием с брусками и цилиндрами, серией кубов и призм , палками с делениями, ощупыванием шероховатых и гладких порверхностей. Затем они переходят к ощупыванию материй, геометрическим вкладкам и карточкам, палочкам с делениями, уже применительно с счету, наждачным буквам и цифрам, рассыпаному рукописному шрифту и наконец, как к результату всех этих упражнений, к письму и чтению, а также к настоящим арифметическим упражнениям, как устным, так и письменным. В постоянных повторных упражнениях на материале ребенок постепенно приближается к умению сравнивать и наблюдать, а также к точности и определенности своих действий. Этому способствует также гимнастика мускулов и гимнастика пальцев, а также попутные упражнения в номенклатуре. Вступая в трудный путь воспитания маленьких детей, воспитатель с самого начала должна: - отказаться от мысли быть главным действующим лицом среди детей; - руководить физиологическим развитием; - вырабатывать в себе большую сдержанность, как в действиях, так и в разговорах; - приходить на помощь тем, кто в ней нуждается, и ограничиться только наблюдением, кто к ней не обращается; - развивать в себе большую зоркость и тонкость, ко всему приглядываться, ничего не пропускать; - говорить тихим и спокойным голосом; - быть терпеливой и уметь без малейшего признака нетерпения или раздражения выжидать до конца каждое действие со стороны ребенка, часто очень медлительного вследствие малого возраста; - кратко и авторитетно остановить поступок ребенка, вредный для него самого и для других, и тактично одобрить робкого и сомневающегося. Искусство это с виду простое, на самом же деле не легкое. Тут нужен постоянный и неустанный труд, не только над детьми, но и над собой. Но не нужно смущаться этим: сначала будут ошибки, потом постепенно дети сами научат педагога как ей совершенствоваться, а хорошо изученная система, вдумчивость и дидактический материал принесут ей большое облегчение.[4, с.146] 341

Современные Научно-исследовательские институты физиологии детей и подростков Республики Казахстан и зарубежных стран проводят эксперименты, дающие ответ на вопрос о влиянии упражнений мелкой моторики ребенка на развитии его мозговых функций. Работа З.В.Беляевой подтвердила, что тренировка пальцев рук является мощным тонизирующим фактором для коры больших полушарий мозга. Причем влияние упражнений пальцев рук сказывается сразу же после их выполнения, но в то же время способствует стойкому повышению работоспособности коры головного мозга, мыслительной деятельности. Был сделан вывод о необходимости предоставления ребенку максимальных возможностей для развития его мелкой моторики и мускулатуры рук в период наибольшей восприимчивости к развитию движений, то есть от 0 до 6 лет. Наивысшей точкой этого периода является время первого шага в прямохождении и развитии руки в возрасте от 3 до 6 лет. [5, с.17] Проведенный сравнительный анализ инновационных технологий современного дошкольного образования, особенностей его практического распространения в образовании различных стран, а также общих подходов к внедрению педагогических инноваций позволил выявить концептуальные основы адаптации авторских технологий и методик в Республике Казахстан. При этом особенно значимыми условиями являются: - знакомство и изучение опыта внедрения педагогических технологий в дошкольные организации образования в Республике Казахстан; - апробация и внедрение основных положений педагогических систем М.Монтессори, «Step by step», «ТРИЗ-педагогика», Г.Домана, З.Дьенеша, В.Воскобовича, Вальдорфской педагогики, здоровьесберегающих технологий в дошкольных организациях образования; - создание развивающего пространства в дошкольных организациях Республики Казахстан, соответствующего требованиям педагогической теории инновационных технологий; - проведение мастер-классов и семинаров по инновационным технологиям дошкольного образования с приглашением лекторов из ближнего и дального зарубежья.[2, с.79] Несмотря на популярность указанных педагогических технологий, их использование педагогами дошкольного образования имеет ряд системных проблем. Педагоги часто слабо осведомлены в компонентах технологий, что приводит к искажению их концептуальных идей. Технологии используются фрагментарно и эпизодически вследствие недостаточного владения специалистами дошкольных организаций профессиональными навыками проектирования учебно-воспитательного процесса. Педагогам для применения технологий обучения необходимо принимать во внимание их целостную структуру. Каждая педагогическая технология включает концептуальный (психолого-педагогические идеи), содержательный 342

(цель и контент) и процессуальный компоненты (формы, методы, средства и результат). Необходимо усилить работу по выявлению, обобщению и трансляции лучшего казахстанского педагогического опыта применения инновационных технологий дошкольного воспитания и обучения. Таким образом в аспекте мировых тенденций внедрения развивающих программ для детей раннего возраста актуальным представляется дальнейшая разработка национального контента педагогических технологий.[1, с.100] Профессиональные качества педагогов и специалистов задают стартовые возможности развития детей раннего возраста. Система дошкольного образования без успешных, мотивированных дошкольных педагогов несовершенна, как неконкурентоспособна страна без эффективной системы образования. Статус и престиж дошкольных педагогов, их социальная поддержка и мотивация, наличие целенаправленных профессиональных стандартов, преемственных образовательных программ подготовки и повышения квалификации кадров, методологическое сопровождение деятельности дошкольных организаций позволяет обеспечить высокий уровень интеллектуальной подготовленности детей раннего возраста как фактор успешности на других этапах жизненного цикла человека. Использованная литература 1. Концептуальные основы раннего развития детей в Республике Казахстан – МОН РК, АО «Информационно-аналитический центр», Астана, 2014 г. 2.Макатова Ж.А. Методические рекомендации по внедрению педагогической системы М.Монтессори в учебно-воспитательный процесс дошкольных организаций образования Республики Казахстан –Алматы, 2013 г. 3.Мельникова Е.Л. Проблемно-диалогическое обучение как средство реализации ФГОС – Москва, «ACADEMIA» АПК и ППРО, 2013 г. 4. Фаусек Ю.И. Три путешествия в Рим к Марии Монтессори – СанктПетербург, 2012 г. 5. Хилтунен Е.А. Авторская программа воспитания и обучения в российском Монтессори-детском саду и начальной школе – Москва, 2014 г. ҚАЗАҚ ƏДЕБИЕТІН КИНОТУЫНДЫЛАРМЕН БАЙЛАНЫСТЫРЫП ОҚЫТУ: ОҚУШЫЛАРДЫҢ СЫНИ ОЙЛАУ МЕН АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ ИННОВАЦИЯСЫ Курманбаев Азамат Шахимович Қазақ тілі мен əдебиеті пəнінің оқытушысы Жамбыл облысы, Талас ауданы.Қаратау қаласының лицейі

Қазақ əдебиетін оқыту жүйесінде көркем фильмдерді пайдалануға үлкен мүмкіндіктер бар. Əлемдік кинематографияда дүниежүзілік əдебиеттің кезкелген дəуірі мен əрбір маңызды оқиғаларына байланысты кинотуындылар жеткілікті. Оған көркем фильмдерден басқа, деректі фильмдер, анимациялық 343

туындыларды жатқызуға болады. Мысалы, «Анна Каренина», «Моби Дик», «Соғыс пен бейбітшілік» жəне «Мадам Бовари» жəне т.б. Алайда, қазақ əдебиетін оқыту барысында мұндай фильмдер саусақпен санарлық. Оқытушылар осы əдебиет негізінде не желісінде түсірілген фильмдерді жинақтап, оқуышлармен бірге талқылап, əдеби анализ жасауға үйретуге болатын көрнекі құрал ретінде пайдалануына болады. «Қазақфильмнің» тарихында қазақ əдебиетіне тікелей байланысты, тарихи жəне əдеби детальдар жақсы көрсетілген бірнеше фильмдер бар. Фильм атауы «Көшпенділер» «Артымызда Мəскеу» «Отырардың күйреуі» «Мұстафа Шоқай» «Амангелді»

Жылы жəне Қазақстан тарихындағы оқиға режиссері 2005 жыл Сергей Абылайдың хан болуы, автобиографиясы, Бодров жоңғар шапқыншылығындағы Қазақ хандығыынң жағдайы мен ішкі тартыстары 1967 жыл Ұлы Отан соғысы Мəжит Бегалин 1999 жыл Ардақ Монғол шапқыншылығы, ортағасырдағы Амирқұлов қалалардың жағдайы 2008 жыл Ұлт қайраткерінің өмірбаяны арқылы қазақ Сатыбалды халқының сол кезеңдердегіжағдайы Нарымбетов баяндалады 1938 жыл «Қазақфильмнің» тұңғыш дыбысты Моисей Левин фильмінде 1916 жылғы ұлт-азаттық кӛтерілістің себептері мен дамуы туралы кӛрсетіледі

Кесте 1. Қазақфильмнің қазақ əдебиеті негізінде түсірілген кинотуындылары туралы ақпарат. Əрине жоғарыдағы кестеде əдеби көркем фильмдердің бірнешеуі туралы ғана сипатталды. Сонымен қатар ірі-ұсақты деректі фильмдерді қосатын болсақ оқытушының қазақ əдебиеті пəнінде көркем фильмдерді қолдана отырып, сабақты оқытуға үлкен мүмкіндіктері барын көреміз. Пəнаралық байланыста тарихи көркем фильмдердің маңызы өте жоғары. Мысалы «Көшпенділер» фильмін талдау барысында студенттер Ілияс Есенберлиннің кітабын оқып, қазақ əдебиетінен білімін молайтады. Көптеген тарихи фильмдер қазақтың ұлы жазушыларының атақты кітаптары мен туындыларына негізделген. Мысалы: Бауыржан Момышұлы: «Артымызда Мəскеу» Мұхтар Əуезов: «Қараш-Қараш оқиғасы» Мұхтар Шаханов: «Отырардың күйреуі» Əбдіжəміл Нұрпейісов: «Қан мен тер» жəне т.б. Əрине, тарихи-танымдық мақсатта «Мұстафа Шоқай», «Құнанбай», «Біржан сал» сынды қазақ фильмдерін көргеніміз əдеби көкжиегімізді кеңітіп қана қоймай, қазақ киносы туралы ойымызды байыта түсері анық. Тарихи шығарманы экрандау – кинематографияда кең етек алған тəсілдің бірі екені белгілі. Қазақ киносындағы экрандалу фольклорлық шығармалар мен қазақ əдебиетінің заңғарлары М.Əуезов,С.Мұқанов,Ғ.Мүсіреповтермен байланысты. Одан беріде Ə.Нұрпейісов, О.Сүлейменов, Ə.Тарази, Д.Исабеков, С. Елубаев сынды ақын-жазушылардың шығармалары экранда көрініс тапты. Осы аталып 344

отырған есімдер қазақ киносының даму үдерісіне, бүгінгі деңгейіне жетуіне зор үлес қосқаны анық. Қазақ киностудиясы алғашқы ұйымдасқан кезінен бастап 100-ден астам көркем фильм жəне 500-дей деректі фильм шығарды. Бұл фильмдер тақырыбы жағынан əр алуан. Экранға қазақ халқының өткен өмірін көрсететін, «Абай əні» (1946), «Шоқан Уəлиханов» (1957), «Қыз Жібек» (1972),«Сұлтан Бейбарыс»(1989), «Отырардың күйреуі» (1992), «Жамбылдың жастық шағы» (1996), т.б. картиналар «Қазақ əдебиеті» пəнінде кеңінен қолдануға болатын танымдық материалдардың ролін атқара алады. Жалпы,кино 4 салаға бөлінеді: көркем фильм,деректі, мультипликациялық жəне ғылыми-көпшілік кино. Көркем фильм кино өнерінің негізгі жəне кең таралған түрі. Ол əдеби шығарма желісі немесе арнайы жазылған сценарий бойынша актерлердің қатысуымен жасалады. Мұндай фильмдерге жоғарыда аталған кинолардың барлығы кіреді. Деректі киноға тарихта, өмірде болған мəні зор оқиғаларды баяндайтын фильмдер мен киножурналдар жатады. Кез келген қоғамда деректі киноның орны ерекше. Себебі бұл кинолар-сол қоғамның тарихы. Өйткені мен бүгінін, мəдениеті, салт-дəстүрі мен əдет-ғұрыпын келешек ұрпаққа қалдыру. Əр деректі кино бір оқиғаның куəсі. Мəселен, «Ұлылардың ұрпағы». Туындыда ғалым Құдайберген Жұбановтан бастап Ажар Жұбановаға дейінгі бір əулеттің тарихы көрсетілген,«Қазақтың Бауыржаны»,фильмді үкімет тапсырысымен Бауыржан Момышұлының 100 жылдық мерейтойына арнап режиссер Қалила Омаров түсірді, «Қазақстан Ұлы Отан соғысында» (1985), «Қарасаздан шыққан мұңлы ақын»(1991) жəне т.б. «Қазақфильмның» соңғы деректі киносы Қазақтың біртуар ақыны Қасым Аманжоловтың 100 жылдығына арнаған туындысы.Қазіргі таңда жас ұрпаққа ХХІ ғасыр деңгейінде жан-жақты білім беру күн тəртібінде тұрған өзекті мəселелердің бірі болып отыр. Елбасының білім беру жүйесіне жасап отырған нақты қамқорлығы өз кезегінде бізге нақты міндеттерді де жүктейді.Мұғалім тек өз пəнінің білгірі болып қана қоймай, оқытудың инновациялық əдістерін меңгеріп, əлемдік интернет жүйесін пайдалана отырып күнделікті сабақта ақпараттарды пайдалануды дағдыға айналдыруы қажет. Оқу орындарында оқышыларға немесе студенттерге патриоттық тəрбие беру мен дүниетанымын қалыптастыруда тарихшы мұғалімдердің орны ерекше. «Қазақ əдебиеті» оқу пəні ретінде жалпы негізгі білім беретін барлық гуманитарлық жəне қоғамтанушылық курстардың негізін құрайды. Сондықтан осы пəнді оқытуда жаңашылдық пен өнерді байланыстыруда тарихи көркем фильмдердің алатын орны ерекше болып табылады. Кино өнері де өсіп-даму барысында, өз кезегінде өнердің басқа түрлеріне, əдебиетке де игі ықпалын тигізіп, мол мүмкіндіктер жасай алатынын, жасампаз қоғамның бүгінгі тыныс-тіршілігін кеңінен қамтып, тарихи дəуірлерді де тереңінен тартып суреттеуде жетекшілік қызмет атқаратынын айтады. Сондықтан жазушыларымыздың кино өнеріне белсене араласуы қажет екендігін, қазақ жазушыларының жас кино өнерінің қалыптасып, даму жолына 345

тікелей жауапкер болатынын баса ескертіп, үлкен міндеттер жүктейді. Қазақ халқының бугінгі өміріндегі үлкен өзгерістер, жедел қарқынды өсіпдамулардың адам санасында, ішкі жан дүниесінде сəулеленуі арқылы кино тілінде суреттелуі қажет. Сондай-ақ халқымыздың басынан өткен бай тарихы мен шығармашылық тұлғалары: Абай, Шоқан, Біржан, Құрманғазы, Жамбыл; батырлары: Абылай, Сырым, Исатай, Кенесары, Амангелді; эпостық жыраңыздардағы: Баян, Қыз Жібек, Қаншайым, Қорқыт, Асан қайғы, Алдар Көселер туралы да шынайы көркем фильмдер қою арқылы қазақ кино өнерін өркендетіп, өсіруіміз керек. Иə, қазақ əдебиетіндегі көрнекті қаламгерлердің салмақты шығармалары кино саласы үшін əлі де бос кеңістік, елеусіз жатқан қазына десек артық емес. Жылына жүздеп саналмаса да, «Қазақфильм» жəне басқа да жеке студиялар шамасынша фильмдер түсіріп жатыр. Мəдениеттанушы Əсия Бағдаулетқызы қазақ дəебиеті мен кино саласын байланыстыра дамыту туралы былай дейді: «Кеңес кезінде қазақ киносының абыройын асырған дүниелерге қараңыз. “Қыз Жібек”, “Менің атым Қожа”, “Көксерек”, Қараш Қараш оқиғасы” қай қайсысы да əдебиетке негізделген. Тəуелсіздік жылдары экрандалған М.Жұмабаевтың “Шолпанның күнəсін”, Ə.Кекілбаевтың “Күйін”, Р.Мұқанованың “Қызжылағанын”, Ж.Қорғасбектің “Жансебілін” атауға болады. Режиссер Болат Қалымбетовтің Ж.Қорғасбектің тағы бір шығармасын түсіріп жатқанын білеміз, І.Есенберлиннің “Көшпенділерінің” сериал болып түсірілуі үлкен қуаныш болды баршамыз үшін.Түсіргеніміз осы болса, түсірмегеніміз қанша?! Мүсірепов пен Əуезовтерді айтпағанда,М.Мағауинде,Т.Əбдікте,Ə.Кекілбаевта, Т.Əлімқұловта, Қ.Ысқақта, О.Бөкейде қандай құнды, пəлсапалық туындылар бар, Тынымбай Нұрмағамбетовте, Рақымжан Отарбаевта, Асқар Алтайда, кейінгі жастар Л.Қоныста, Д.Бейсенбекте, А.Мырзахметте, Қ.Əбілқайырда, т.б. киноға сұранып тұрған шығармалар жетерлік.» Қорытындылай келе, мектеп немесе жоғары оқу орындарындағы қазақ əдебиетіне байланысты кез-келген пəндерге біз кинотуындыларды қосымша құрал, өнерге деген талғамды арттыру инструменті ретінде жəне қазақ тарихын жете түсініудегі тірек ретінде пайдалана аламыз. Оқытушының мақсаты сол жауһар туындыларды ыңғайлы сандық форматта жинақтап, оқышлармен бөлісу, талқылау, ой-пікірлерін жинақтауға жəне салыстырмалық талдау жасау сынды қабілеттерін дамыту болуы тиіс. Сонымен қатар қазақ əдебиетіне деген қызығушылығын əдебиеттің жан-жақтылығы мен өнердегі ролін сезіндіру болмақ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР: 1.«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ə. Нысанбаев 2.Уикипедия – қазақша энциклопедиясы 3.Артықова Т.М. Қыстаубаева Ж.«Қазақ тілі мен əдебиетті оқыту əдістемесі», Алматы, 2005 жыл. 4.Жұмажанова Т. «Əдебиеттен кластан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың ғылыми - əдістемелік негіздері.» А., 1 346

ҰРПАҚ ТƏРБИЕСІНДЕГІ РУХАНИ — АДАМГЕРШІЛІК МƏСЕЛЕЛЕРІ Изтлеуова Гульжанат Каримбаевна, Сарбасова Ырыскуль Онгарбаевна, Ақтөбе гуманитарлық колледжінің оқытушылары

Қай заманда, қай қоғамда болмасын адамзат баласы жас ұрпақтың тəрбиесіне зор мəн берген. Қазіргі қарыштап дамыған елде, ең алдымен, ұрпақ тəрбиесіне аса мəн беріліп отырғаны белгілі. Себебі ұлттың бүгіні де, болашағы да өскелең ұрпаққа байланысты. Осы тұста мектептің алдына қоятын басты мəселелерінің бірі– өркениетті, азаматтық– адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық құндылығын жоғалтпаған, бəсекеге түсе алатын биік, өрелі, терең білімді ұрпақ тəрбиелеу. Тəрбие–қоғамдық үздіксіз үрдіс, қоғам мен жеке тұлғаның қарым– қатынасындағы басты жүйе. Оның негізі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның жеке қасиеттерін қалыптастыру. Оқушы бойында саналы тəрбие мен байыпты мінез қалыптастыру, рухани дүниесі бай интеллекті тұлға тəрбиелеу ұстаздың мақсатқа бағытталған іс – əрекетіне байланысты. Тəрбиенің негізгі міндеті— қоғамның қажетті талаптарын əрбір баланың бойында борыш, намыс, ар- ождан, қадір- қасиет сынды биік адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру. Қазіргі таңда елімізде болып жатқан əлеуметтік, экономикалық, саяси, мəдени жаңалықтарға байланысты оқу үрдісін ұлттық сипатта ұйымдастыру – заман талабы. Əр халықтың өзіне тəн дəстүрі, оның білім беру мəдениеті осы оқу—тəрбие үрдісіне тікелей байланысты.Қазақ халқы – өзінің бай тарихи мұрасын, өнері мен тілін, салт – дəстүрін, əдеп – ғұрпын, рухани – адамгершілік тағылымдарын ұрпағына мұра етіп қалдырған. Сондықтан оқу – тəрбие үрдісінде қолданылатын əдіс- тəсілдер, деректер ұлттық психология ерекшіліктерін ескеру қажет. Халқымыздың ғасырлар бойы ұлан- байтақ жерін сыртқы жаулардан қорғауда ерлігімен көріне білген батырлары мен қолбасшыларын, халқының сөзін сөйлеп, ел қамын ойлаған шешен — даналарын мақтан еткен. Отанымызды қорғау, шежіреге толы тарихын білу, тілі мен дəстүрін сақтау, зерттеу–азаматтық борышымыз. Сондықтан бар халық мақсаты өзінің өскелең ұрпағына тəрбие беруде күнделікті тұрмыс кəсібін ұлттық арнада ұйымдастырып, рухани- адамгершілік тағылымымен ұштастыра білген. «Адамгершілік»—адам бойындағы «ізгілік»,«сыйластық», «инабаттылық»,«кісілік» сөздерімен мəндес. Халықтық педагогикада адамның жағымды мінез – құлықтарын осы ұғымдардан таратады. Мінез – құлық пен қарым- қатынастағы келесі əрекеттерді атап өтуге болады: адамды сыйлау,ар- ұятын сақтау,мейірімділік таныту, кішіпейілділік көрсету т.б. Рухани – адамгершілік тəрбие – белгілі бір мақсатқа қол жеткізе білетін мақсатты, жүйелі, ұлттық көзқарасты, сенімді, парасатты, мінез- құлықтағы 347

адами тəртіп пен рухани дағдыны қалыптастыратын жалпы азамзаттық тəрбиенің құрамдас бөлігі. Адамгершілік тəрбиенің бүкіл жүйесі гуманистік мазмұнға толы, рухани негізде жеке адамның жан- жақты дамып жетілуіне бағытталған. Адамгершілік тəрбие мəселесі негізінен ұлттық құндылықтарға сүйене отырып, тəрбие берудің əдістемелік жолдарына негізделеді. —Ұлттық дəстүрлер арқылы оқу – тəрбие үрдісінде адамның рухани мəдениетін қалыптастыру. — Ұлттық дəстүрлер арқылы адамның психологиялық ерекшеліктерін зерттеп, дамыту. — Салт – дəстүрлер негізінде, ұлттық психологиялық ерекшеліктерді ескере отырып, рухани – адамгершілік құндылықтарды тəрбиелеу. Бұл мəселеге байланысты елбасымыз Н.Ə. Назарбаев:«… жаңа жағдайларға байланысты бəрімізді алаңдататын мəселе – білімді, кəсіби даярлығы бар адам тəрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық жəне дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани жəне адамгершілік мүмкіндігі мол тұлға қалыптастыру болып табылады», — деп атап көрсетті. Міне, осы тұста қоғамға жан-жақты білімді, жоғарғы мəдениетті, еңбекқор, іскер ізденімпаз, қабілетті, шығармашыл тұлға қажет. Ондай тұлғаны орта жəне жоғарғы оқу орындары тəрбиелейді. Аламгершілікке тəрбиелеудің маңызды педагогикалық шарттары – оқушылардың белсенді өміршіл, саналық көзқарасын, сөз бен істің бірлігін адамгершілік нормаларынан ауытқуларына жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басының қалыптастырушы дамудың аса маңызды бір саласы. Бұл арқылы Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тəрбиелі ұстаз шəкірттерге жан- жақты тəрбиені осы адамгершілік тəрбиесінен бастайды. Себебі бұл оның адамгершілік сезімін, сенімін белгілі бір мақсатқа жетелеу іс –əрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді.Сонда ғана ұстаз шəкірттерінің ізгілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады. Ізгілік отбасынан бастау алады, оған ата- ананың берген тəрбиесі, тұрмысы ықпал етеді. Халықтық мақал «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» адамгершілік тəрбиенің негізгі отбасында қалыптасатынын көрсетуде. Халық, жанұя құндылықтарын ауызша халық шығармашылығы арқылы тапсырады, мысалы, аңыз ертегілерді, ырымдарды, салттарды қолданады, дін арқылы, əртүрлі қоғамдық ұйымдар арқылы т.б. Халық ауыз əдебиеті адамгершілік–эстетикалық тəрбие беруде баланың ойөрісін дамытады.Олардың тіл байлығы жəне шексіз шешендік мүмкіндіктерін арттырады. Оқушыларды кішіпейілділікке,адамгершілікке тəрбиелеуде қазақ халқының тəлімдік тиімді құралының бірі – ертегі . Оларда халықтың тыныстіршілігі, əдет- ғұрыптарының дəстүрлері, бақыт жолындағы күресі, баланың өзара қарым- қатынастары – өз халқына, Отанға, туған жеріне, оның табиғатына сүйіспеншілігін бейнелеген. Мəселен: 348

«Жақсы сөз – жарым ырыс»,— деп адам қасиетін білдірсе, Ұлық болсаң – кішік бол, — деп кішіпейілділікті, Əдепті бала- арлы бала, Əдепсіз бала – сорлы бала,- деп көрегендікті, Шешеннің тілі ортақ, Шебердің қолы ортақ, — деп адам бойындағы өнер жалпы халықтың қазынасы екендігін уағыздайды. Мақал бойындағы тапқырлық пен өткірлік, дəлдік қазақтың тəлім- тəрбиелік құралы ғана емес – дауға да тоқтам салған қаруы болған. Балалардың мінез-құлқы, бойындағы шынайы қасиеттері туралы берілген жаңылтпаштар, жұмбақтар да баланың зерделеуге қабілетін жетілдіреді. Оқушыларды рухани адамгершілік тəрбиелеу мəселесі əрбір ата- ананың, қоғамның жəне жалпы мемлекеттің алдында тұрған негізгі мəселелердің бірі, себебі қоғамда жас ұрпаққа рухани тəрбие беру мəселесіне қатысты күрделі проблемалар қалыптасты. Қазіргі таңда өскелең ұрпаққа арналған нақты өмірлік бағдарламаның болмауы, қоғамдағы рухани- адамгершілік ахуалдың төмендеуі, балалармен бос уақыттағы мəдени жұмыстарының əлсіздігі,балалардың физикалық дайындығының нашарлауы жəне тағы басқа мəселелер өзекті болып отыр. Білім беру жүйесі тұлғаның рухани дамуына жоғары деңгейде кепіл бола алмайды, өйткені тəрбие – бұл күнделікті өмірдегі адамның əрбір адамға деген құрметі мен сыйластығы негізіндегі басқа адамдарға деген қарым – қатынасын анықтайтын тұлғаның сапасы. К.Д. Ушинский: «Тəрбиелеудің басты міндетін адамгершілік əсер етуден құрайды»,- десе, дана Абай: «Ақпейіл жəне ықыласты жүрек адамды жетелеуі тиісті,сонда ғана оның еңбегі жəне табыстылығы ерекше мəнге ие болады. Адам болып дүниеге келу жеңіл, бірақ адам болу қиын»,- деген болатын. Тəрбиенің маңыздылығы сондай, біздің болашақ ұрпағымыз тəрбиеден ғана рухани байлық алып, тəрбие арқылы ғана Адам болып қалыптасады. Адамның адамгершілік негіздері болмаса, ол еркінен, өмірлік бағдарынан тез айырылып, тағдырдың ойыншығына немесе қылмыс əлемінің құрбанына айналады. Ондаған, мыңдаған нашақорлар, маскүнемдер, қаңғыбастар, қамқорсыз балалар, жетімдер – бұл күннің шындығы. Əсіресе балалар мен жасөспірімдер кері жолға бейім болады. Əрине əр адам өз өмірінің қожасы жəне ол өз өмір жолын өзі таңдайды, басқа адамдармен қарым– қатынас жасайды, қателіктерге бой алдырады. Сені қоршап тұрған жағдайды өзгертуге болады, бірақ өзіңнің ішкі əлеміңнен қашып құтыла алмайсың. Сонымен қатар, егер адамның жаны немесе рухы сырқат болса, онда ешқашан сау бола алмайды. Сондықтан адамның қандай рухани құндылықтарды игергені өте маңызды. Адамгершілік тəрбиесі оқу тəрбие үрдісінің барлық саласында, оқыту, білім беру жəне еңбекке баулу үрдісінде жүзеге асады. Тəрбиелі болу үшін адамгершілік қасиеттерді жатқа білу жеткіліксіз, оның терең ой елегінен өткізу, бастан кешіру, мінез- құлыққа бекіту керек. Тəрбие ісі нақты кезеңнің ерекшеліктерін сақтай отырып, болашаққа 349

бағдар береді, жеке тұлғаны соған дайындайды. Жеке тұлғаның адамгершілік құндылықтары өмірге келген күнінен басталады. Мектепке дейінгі жаста балалардың бастапқы адамгершілік қасиеттері мен ұғымдары, мінез – құлықтың қарапайым дағдылары қалыптасады. Баланың мектеп жасына дейінгі қалыптасқан мінез –құлықтары болашақта ересек қоғамда жəне құрбықұрдастарымен қарым–қатынасқа түскенде көріне бастайды. Бастауыш сыныпта адамгершілік көзқарастардың, мінез –құлықтардың, сезім мен сананың жаңа түрлері одан əрі дамытылады. Мектеп оқушыларын адамгершілікке тəрбиелеу – ең алдымен оқыту үрдісінде қалыптасады. Əр түрлі пəндерді оқыту кезінде бастауыш сынып оқушыларының достық, жолдастық, өмірге деген белсенді көзқарас, Отан туралы ұғымдары қалыптасып дамиды. Үлкенді сыйлау, кішіге ізет көрсету, ата- аналарды қадірлеу, еңбектенуге үйренеді. Бұл жаста балалар сапалы тəртіпке, жолдастық өзара көмекке, адамның көңіл- күйін түсіне білуге дағдыланады. Олар мектептегі оқу əрекетіне деген өзіндік қатынастарын, отбасында, қоғамда өзін – өзін ұстауды біледі. Соның нəтижесінде бастауыш сынып оқушыларында дербес жəне қоғамдық мінез – құлық, адамгершілік қарым- қатынасы дамиды. Жас жеткіншектер 5-9 сынып оқушылары өздерін ересектер қатарына қосып, өз бетімен тіршілік етемін деп қиял жетегімен кетеді. Бұл жастағы оқушылардың дамуына ұйымшылдық, тəртіптілік, қамқорлық, құнттылық, т.б. қасиеттер əсер етеді. Жасөспірімдердің немесе 10-11 сынып оқушыларының ғылымға, мамандықтаңдауға ынталары артады. Бұлар əділеттілік, борыш, ар- намыс, ұят,адалдық сынды моральдық ерекшеліктерге көңіл бөледі. Олар үлкендермен қарым–қатынас жасауда өзін- өзін тəрбиелеуді қажет етеді. Сондықтан бұл жаста көбірек ерік берген жөн. Өскелең ұрпақтың адамгершілік тəрбиесін іске асыруда қоршаған ортаның ықпалы орасан зор. Оқушылардың бойына тəрбие негіздерін дарыту мектепте оқытылатын барлық пəндерге бірдей жүктеледі. Əсіресе, оқушының адамгершілікке тəрбиелейтін пəннің бірі- тарих. Ол шəкірттердің бойында отансүйгіштікті, ұлтжандылықты,сенімділікті қалыптастырады. Қазақ халқындағы хандар мен билердің, шешендер мен жыраулардың орны бөлек.Тарих пəні оқушылардың рухани дүниесін байытып, өзінің қоғамдағы орнын табуға, ұрпақтың батырлығына көмек көрсетуді тудырады, олардың ізгі талап – тілектерін оятады.Сонымен бірге,қазақтың ұлттық салт-дəстүрін, мəдениетін, оқушылардың моральдық қасиеттерін қалыптастырады. Елімізде рухани адамгершілік тəрбиені жетілдіру мемлекеттік міндет деңгейінде көтеріліп отыр. Бұл міндеттің практикалық шешімі — «Өзін – өзі тану» пəнінің енгізілуі, оның авторы С.А. Назарбаева. Өзін – өзі тану пəнінің басты міндеті- өзінің дүниетанымына үңілу, өзіңді сүю мен сыйлай білу, өз ісіне жауапты болу, өз арыңмен келісімде өмір сүру, өзіңнің жанына жақын іспен айналысу, адамдарға мейірімділік таныта білу, ізгілікті болу. Тəжірибе көрсеткендей, өзін- өзі тану білім берудің құнды мəнін нығайта отырып, 350

тұлғаның шексіз сүю, өз ісіне жəне жеке күшіне сену, ізгілікті іс жасау, көп білу жəне өзін –өзі жетілдіру, физикалық, психикалық, рухани дамуда үйлесімдікке қол жеткізу дағдыларын қалыптастырады.Бұл пəн балалардың өзара қарым– қатынасын дамытуына ғана емес, сондай –ақ баланың өзін – өзі тануына адамгершілік негіздерін жинақтауына,сана- сезімінің қалыптасуына, қоршаған ортамен махаббат, ізглік жəне өзара түсіністік негізінде өзара қарым– қатынас құра білуіне, бір тұтас тұлғаның қалптасуына əсер етеді. Мектеп оқушыларына тəрбие беру тек жеке пəндерде ғана емес, сыныптан тыс іс- шараларда,үйірме жұмыстарында рухани құндылықтарға баулуға болады. Мұндай жұмыс түрлеріне сынып жетекшінің эстетикалық əңгімесі, түрлі ой жарыстары, пікір таластарын жатқызуға болады. Жасөсіпірімдерді адамгершілікке тəрбиелеуде өмірде кездесетін түрлі жағымсыз жағдаяттардан сақтану мəселесі де ескерілуі қажет. Көбіне көптеген отбасыларда күнделікті тірлік қамымен балалардың рухани қажеттіліктері ескерілмей,екінші орынға жылжиды.Бала дұрыс, адамгершілік іс- əрекеттерді, салауатты өмір салтын, жақсы мен жаманды айыра білу, өзін —өзі жетілдіруге деген ынтасын қалыптастыруы керек, қажет кезде өз бетімен шешім қабылдап, дұрыс таңдау жасауы үшін кішкентайынан өз дегенін іске асыруға баулу керек. Ал бұл дағдылардың барлығы жанұяда қалыптасады. Балаларды адамгершілікке тəрбиелеуде ата- ананы оқу–тəрбие үрдісіне қатыстыру,олармен тығыз байланыс орнату мəселесі негізгі мəселе болуы тиіс.В.А. Сухомлинский: «Егер баланы тəрбиелеген дəрежеге жеткізудің сəті түссе, адамгершілік тəрбие жеке адамды жетілдіруге тиімді ықпал жасайды» дей отырып, «Егер біз балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол бала дəл сондай бола алады»,- деген болатын. Рухани дүниесі бай, қажеттіліктері мен қызығушылықтары, талғамы, ойөрісі кең адамдарды толық қалыптасқан, мінезі тұрақты адам дейміз. Мінездің тұрақтылығы адамның рухани-адамгершілік түсініктерінен туындайды. Ендеше, оқушыларды рухани-адамгершілік тəрбиесі арқылы толыққанды жетілген азамат етіп тəрбиелеу – қоғамымыздың басты мақсаты. Руханиадамгершілік тəрбиесінде мұғалім оқушыны тұлға ретінде танып біліп қана қоймай, оның дамуында кешегіні, бүгінгіні, болашақты көре білуі қажет. Түйіндей келе, адамгершілік тəрбиесі–бұл адамның туғаннан басталатын жəне өмір бойы жалғасатын, адамдардың мінез- құлық нормаларын игеруіне бағытталған үздіксіз үрдіс. Оның мазмұны оқушының жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасу шеңберінде дамиды. Сондықтан оқу – тəрбие жұмысын ұйымдастыруда оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескеру маңызды орын алмақ. Пайдаланған əдебиеттер тізімі: 1.С. Ғ.Тəжібаева Мектепте тəрбие жұмысын ұйымдастыру технологиясы. Оқу құралы. Алматы,Білім,2008 2.О.К. Трубецкая Балалардың рухани- адамгершілік құндылықтарын қалай жетілдіруге болады // Сынып жетекшінің анықтамалығы №12(48) 2012 351

3.Л. Омарова Адамгершілік тəрбиені қалыптастыру мəселелері // Бастауыш мектеп № 2 2004 ЖАҢАША ОЙЛАУ МЕН ЖАҢАША ІС-ƏРЕКЕТ-САПАЛЫ БІЛІМ НЕГІЗІ Каркабаева П.П. «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ, Тараз қаласы

Тəуелсіз елдің тірегі – білімді ұрпақ. Білімді ұрпақ жеткізу ұстаздың міндеті. «Болашаққа болжам жасау үшін өткен тарихыңа көз сал» – деген халық даналығына жүгінсек қазақ елі өз тəуелсіздігін алғанға дейінде көптеген тар жол тайғақ кешулерді бастан кешірген. Намысы мен өресі биік ұлтжанды азаматтарының арқасында өз білімдерін жойған емес. Керісінше кез-келген қиындыққа қасқая тұрып ұлтсауаттылығы мен дəстүрін, ділі мен дінін қатар сақтаған. Өз заманының білім шамшырағын алғаш жаққан Ы.Алтынсарин «Маған жақсы мұғалім бəрінен қымбат, өйткені мұғалім мектептің жүрегі» – деп ұрпақ болашағының тірегі ұстаз екендігін айқындап кеткен. «Халықтың кемеліне келіп өркендеп өсуі үшін ең алдымен азаттық пен білім қажет» – деп ұлы ғұлама Ш.Уəлиханов айтқандай бүгінде азаттығын алған қазақ елі де өзінің өркендеп өсуі үшін білім саласына көптеп назар аударуда. Əлемнің жетекші елдерінің көпшілігі білім беру жүйесін, білім берудің мақсатын, мазмұны мен технологияларын оның нəтижесіне қарап бағалайтын болды. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды, іскерлікке қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, əлеуметтік жəне кəсіби біліктілікке– ақпаратты өзі іздеп табу, талдау жəне ұтымды пайдалану, жылдам қарқынмен өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүру жəне жұмыс істеу болып табылады. ҚР «Білім туралы» Заңының 8- бабында «Білім беру жүйесінің басты міндеті-оқытудың жаңа технологияларын енгізу,білім беруді ақпараттандыру, халықаралық коммуникациялық желілерге шығу, ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға жəне кəсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау»-деп атап көрсеткендей, қазіргі кезеңде əрбір мұғалімнің алдына қойып отырған басты міндеттерінің бірі - оқытудың əдіс - тəсілдерін үнемі жетілдіріп отыру жəне жаңа педагогикалық технологияны меңгеру. Əлем жылдам өзгеруде.Қарқынды өзгеріп жатқан əлемде білім саласындағы азаматтардың алдына үлкен жауапкершілік тұрғаны баршаға мəлім. Заман көшінен қалмай өзінің келешегі болған ұрпақтары бойында ұлттық құндылықтарды жоймай керісінше жандандыра отырып білім нəрімен сусындатқысы келетін ҚР білім беру жүйесінің қызметкерлері де қазіргі таңда аталған жүйеде үлкен өзгерістер жасауда. «Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы мектебінің қандай негізде 352

құрылуына барып тіреледі. Мектебімізді таза берік һəм өз жанымызға (қазақ жанына) үйлесетіндей негізде құра білсек келешегіміз үшін тайынбай серттесуге болады» – деп халық данасы Мағжан Жұмабаев айтқандай біз өз мектебімізді өз жанымыздан алыстатпай ұлт құндылығын сақтай отырып өзгенің жақсысымен жапсарластыруымыз қажет.Бұл əрине қиыннан қиыстырылатын қиын шаруа. Дегенмен Ұлт көшбасшысы Н.Назарбаевтың дəстүрлі халыққа жолдауындағы «Алдағы міндет–өсу жолы, алдымызға айқын мақсаттар қойып, болашаққа сеніммен қарау, экономикасы дамыған жаһандану кезінде кез келген қауіп қатерге төтеп бере алатын, алпауыт мемлекеттердің қатарына ену» – деген ұранды жолдарды басшылыққа алған білім қызметкерлері үлкен істі қажырлылықпен басатап жіберді. Бұл іске елбасының тағы да мынадай жолдары бастама болды деуге болады. Оның «Бүгінде халықаралық стандарттар негізінде Назарбаев университеті мен зияткерлік мектептер табысты жұмыс істеуде. Олардың тəжірибесін бүкіл қазақстандық білім беру жүйесіне таратып, барлық білім беру мекемелерін солардың деңгейіне тарту қажет.Оқу жастарға тек білім беріп қоймай, сонымен бірге оларды əлеуметтік тұрмыстық бейімделу үрдісінде пайдалана білуге үйретуі тиіс» – деген жалынды сөздері дем бергендей. Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі ұрпақ бейнесімен өлшенеді. Жас ұрпаққа білім беру мен тəлім берудің сан жолы, көп қыры бар. Мына ғаламдық ғарышты даму дəуірінде, шəкірттерге ұстаздықпен берілер білім күн өткен сайын күрделене, жаңара түсуде. Білім ел қазынасы, халқымыздың білімділігі, еліміздің байлығының маңызды бөліг десек, білімнің, негізгі мектептегі инновациялық жұмысты жандандыруда болып табылады.Қазақстандық мектептерді жаңарту тұжырымдамасы жалпы бiлiм берудің басым бағыттарын, оқушы мен мұғалімнің өзара ынтымақтастығы үлгiсiн білім беру үрдісінде қалыптастыру мен əртүрлі оқуiс-əрекетін қамтитын оқыту əдiстерiнiң үйлесiмдiлiгi негiзiнде жүзеге асырылуы тиіс екендiгiн анықтап беріп отыр. Бұл басым бағыттар мектепте бiлiм беруді дамытуға негіз болады. Осыған орай мектептің əр сатысында оқыту мен тəрбие берудің мақсаты, бiлiм мазмұнын iрiктеу ұстанымдары, сондай-ақ, оқушылардың дайындық сапасын бағалау тəсiлдерi нақтыланады.Бəсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру– педагогикалық ұжымның барлық мүшелерінің бірігуін талап етеді. Тұлғаға бағытталған білімоқушылардың тұлғалық ерекшеліктері ашылатын, қасиеттері қалыптасатын, мүмкіндіктеріжүзеге асырылатын оқыту жағдайы. Əр оқушының болмысы арқылы дамытушылық, шығармашылық ойлау, өз бетінше шешім қабылдау қабілетінің қалыптасуы тиіс. Білім – болашақ бағдары, кез-келген оқу орынның басты міндеттерінің бірі– жеке тұлғаның құзіреттілігін дамыту. Құзірет – оқушының жеке жəне қоғам талаптарын қанағаттандыру мақсатындағы табысты іс-əрекетіне қажетті білім дайындығына əлеуметтік тапсырыс. Құзыреттілік – оқушының əрекет тəсілдерін жан-жақты игеруінен көрінетін білім нəтижесі. Ақпараттық құзыреттілік – бұл жеке тұлғаның əртүрлі ақпаратты қабылдау, табу, сақтау, 353

оны жүзеге асыру жəне ақпараттық–коммуникациялық технологияның мүмкіндіктерін жан-жақты қолдану қабілеті. Оқушылардың түпкілікті құзіреттіліктері–білім берудің жаңа нəтижелері. Құзіреттілікті оқушының пəн бойынша игерген білім, білігінің жинағы деп қабылдауға келмейді. Ол – оқу нəтижесінде өзгермелі жағдайда меңгерген білім, білік, дағдыны тəжірибеде қолдана алу қабілеті болып табылатын жаңа сапа. Өз өміріме үнемі ұлылар өсиеттерін ұран қып жүретін мен де Абай атамыздың «сенде бір кірпіш дүниеге, тетігін тапта бар қалан»–деген ұлы сөзін арқау етіп жас кезімде ұстаздық мамандығын таңдаған болатынмын. Ушинскийдің «Мұғалім өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, оқуды ізденуді тоқтасымен оның мұғалімдігіде жойылады»–деген көрегенді сөзінен үлгі алып өз білімімді үнемі жетілдіріп отыруға тырысамын. Жеке басты құрметтей отырып, білім алуға жағдай жасау қазіргі оқытудың негізгі талабы. Оқушылардың бəрінің ойлау қабілеті бірдей емес. Сондықтан бұл мəселеге психологиялық тұрғыдан қарап педагогикалық əрекет,əдістемелік шеберлікпен жұмыс жасау керек.Ахмет Байтұрсынұлының мына бір сөзі ойға оралады «Шеберліктің белгісі түрлі əдісті болу» бір сабақтың əр кезеңінде түрлі əдістерді орнымен пайдалану арқылы көп нəтижеге жетуге болады. Мұғалім өз білімін, білігін, оқытудың əдіс-тəсілдерін үнемі жетілдіріп отыруы жəне жаңа педагогикалық технологияны меңгерген болуы қажет. Қазіргі мұғалім педагогикалық жұмыста жүйелі іс-əрекет жүргізітін, өзгерістерге тез төселе алатын, жаңаша ойлай білетін, оқушылармен тіл табыса алатын, іске шебер болуы керек. Ал оқушы дүние танымдық қабілеті жоғары, ізденімпаз талапты, өз алдына мақсат қоя алатын жəне сол мақсатқа жету жолына іс-əркет жасайтын, өзін-өзі реттей алатын, тақырыпты өз бетінше түсіне алатын, жан-жақты дамығын болуы керек.Осылай қалыптасқан оқушы ғана сапалы білім иесі атанса, оны жетелеген мұғалім табысты ұстаз болары хақ. Оқушыларға білім беруде жаңашыл технологияларды қолдану, инновациялық бағытта жұмыс жасау заман ағымының басты талабы. Оқу үрдісінде осындай жаңарған озық тəжірибелерді белсенді пайдалану соңғы жылдары айтарлықтай оң тəжірибе беріп отыр. Бүгінде қоғамның жеке тұлғалы, дамыған адамын тəрбиелейтін маманға өзінің үздіксіз шығармашылық ізденуі, оқытуда жаңа педагогикалық технологиялар мен инновациялық əдіс-тəсілдерді меңгеруі, кəсіби құзырлығының жоғары деңгейде болуы қажет. Сондықтан, қазіргі таңда үздіксіз білім беру жүйесінде білім беруді дамыту, дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында елімізде білім берудің жаңа жүйесі құрылып жатқандықтан, педагог іс-əрекетінің жаңа талап тұрғысынан ұйымдастыру – бүгінгі күннің өзекті мəселесі. Жалпы айтқанда, оқытудың жаңа технологиялары– алға қойған мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз етуге арналған оқытудың əдіс-құралдары мен түрлерінің жүйесі арқылы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолы. Оқыту 354

технологиялары мазмұн, əдіс жəне құралдардың өзара байланысы мен себептілігін қамтиды, ал қажетті мазмұн, тиімді əдістер мен құралдарды таңдау мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне байланысты. Мұндағы оқу мазмұнының мақсаты–оқушының қабілеттілігі мен табиғи алғырлығын, ынтасын дамыту, мүддесі мен қызығушылығын жүзеге асыруын қамтамасыз ету.Осылайша,əрбір оқушының шығармашылық ойын қалыптастыруға қажетті білім,білік жəне дағдылармен қаруландыру арқылы кез-келген салада қызмет етуге жəне бүгінгі сəт сайын жылдам өзгеріп отыратын заман талабына лайық тез бейімделе алатын түлектер тəрбиелей аламыз. Қоғам мен мемлекеттің дамуы мен болашағы білім беру саласы қызметкерлеріне үлкен міндеттер артып отыр.Мұғалім өз пəнін терең білумен бірге ақпараттық жағынан өте сауатты, шығармашылықпен жұмыс істейтін тұлға болуы тиіс.Міне,сондықтан да мен оқытудың жаңа технологияларын шебер меңгерген ұстаз ғана сапалы білім бере алады деп санаймын. ƏДЕБИЕТТЕР: 1.ҚР педагог қызыметкелерінің біліктілігін арттыру курстарының бағдарламасы. 2. ҚР Президенті Н.Назарбаев Қазақстан халқына жолдаулары.. 3. «Жеті қазына» даналық сөздер жинағы. Қызылорда.2011 жыл. 4. Ғаламтор материалдары. ЗНАЧИМОСТЬ РАЗВИТИЯ ТРЕХЯЗЫЧНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В СИСТЕМЕ ПРОФОБРАЗОВАНИЯ Шырынбекова Гаухар Сабырбекқызы Преподаватель технических дисциплин Атырауский аграрно-технический колледж Атырауская область, город Атырау

В Республике Казахстан всегда с особым вниманием и заботой относились к развитию языкового богатства народов государства, понималась его роль в развитии современного общества. На сегодняшний день в казахстанском обществе проводится политика трехязычия, направленная на освоение казахстанцами казахского, русского и английского языков. Политика трехязычия не требует забывать родной язык, наоборот она возводит казахский язык на первое место, возвращая казахскому языку статус родного и государственного языка. Важной задачей является изучение английского и других иностранных языков.Одним из ключевых компонентов лексического капитала казахстанцев является знание иностранных языков как средства делового и международного общения. Почему же так важно знать три языка? Казахский язык является не только государственным языком, но и родным языком для каждого казахстанца. И русский, и английский языки являются не только средствами общения, но и оптимальными каналами получения мировых знаний. Изучение нескольких языков будет способствовать более активной интеграции 355

Казахстана в экономическую и культурную сферу мирового сообщества. У полиязычного образования много положительных сторон. У учащихся формируются все компоненты иноязычных коммуникационных компетенций. Коммуникационная компетентность позволяет использовать разнообразные средства устной и письменной коммуникации на казахском и других языках. Цель введения трехязычия на современных уроках в колледжах–развитие и формирование социально и профессионально ориентированной культурной личности, владеющей несколькими языками. Именно через язык учащийся познает культуру, традиции, национальное достояние, богатства, унаследованные от предков. Изучая языки других народов, он не только просто узнает слова, как они звучат и что они означают, но и глубже познает культуру этих народов, их обычаи, традиции, знакомится с устным народным творчеством, национальными играми. И через познание многообразия мировой культуры формируется чувство любви к Родине, гражданский патриотизм, гордость за свой народ и свой язык. Современное казахстанское общество сегодня характеризуются общественной модернизацией и стремлением к мировым интеграционным процессам, где ведущую позицию в процессе модернизации занимает образование. Известно, что только то общество может успешно развиваться и гармонично вписаться в ряд ведущих стран мира, которое сумеет создать для своих граждан достойные условия приобретения качественного и современного образования. Трехязычие – это необходимость, о которой говорил в своем Послании Глава нашего государства. Повсеместный перевод делопроизводства на государственный язык требует глубоких его знаний, интеграция Казахстана в мировое пространство – знания английского, а русский необходим как язык межнационального общения. Идея полиязычного образования впервые была высказана Президентом страны в октябре 2006 г. на Ассамблее народов Казахстана, в феврале 2007 г. в Послании «Новый Казахстан в новом мире» была предложена поэтапная реализация культурного проекта «Триединство языков в Республике Казахстан», который был принят на государственном уровне в июле 2007 г. Суть данного проекта в том, чтобы каждый казахстанец проникся идеей овладения тремя языками, а система образования создала для этого реальные условия. Конечная цель – способствовать прорыву экономики Казахстана, обеспечению его конкурентоспособности и успешному вхождению в мировое пространство. Поручение Главы государства, данное на XXII сессии Ассамблеи народа Казахстана от 23 апреля 2015 года (пункт 89 Плана Нации «100 конкретных шагов: современное государство для всех») является основанием разработки дорожной карты развития трехъязычного образования на 2015-2020 годы, которая направлена на улучшение условий образовательной среды, способствующей овладению обучающимися государственным языком – казахским, русским языком, употребляемым наравне с казахским в качестве 356

официального, и английским языком как инструментом успешной интеграции в мировое сообщество. На современном этапе развития Казахстана новый формат языковой политики государства ориентирует на возрождение интеллектуально-творческого потенциала народа, интеграции личности в международное пространство. Главной составляющей этого триединства языков является государственный казахский язык как фактор консолидации общества, его духовного возрождения через познание истории, культуры, национальной самобытности его создателя – казахского народа. Немаловажна роль в триаде русского языка, который также способствует единению и сплочению различных социальных и этнических групп в единое целое – народ Казахстана. Кроме того, русский язык идентифицируется с прорывом в мире передовой науки, техники и технологий. Отсюда и его роль в профессиональной подготовке специалистов, особенно технического профиля. К тому же русский язык выступает средством межкультурной коммуникации и международного сотрудничества со стратегическими партнерами на постсоветском пространстве. Сегодня знание иностранного языка открывает окно в большой глобальный мир с его колоссальным потоком информации и инноваций. Овладение иностранным языком дает возможность обучения за рубежом в лучших вузах мира, создает возможность получения практического опыта в передовых странах планеты, что в конечном итоге сделает выпускников более конкурентноспособными и востребованными на современном рынке труда. В нашем колледже в учебно-воспитательном процессе внедряются элементы трехязычного образования.Мною, как и рядом других преподавателей изучение казахского,русского и английского языков включено в план самообразования. Ожидаемые результаты •будут сформированы принципиально новые подходы к языковой подготовке студентов, что позволит создать условия по обеспечению опережающего развития обучения; •осуществится переход на трехступенчатый уровень языковой подготовки студентов (начальный, продолжающий, углубленный); •активизируется научная, методическая и инновационная деятельность в использовании языка, в частности, в области применения интерактивных технологий; •будет обеспечена непрерывность, доступность и преемственность всех уровней обучения языкам; •будут созданы условия для получения качественного, конкурентоспособного образования, ориентированного на результат; •будет создана эффективная система научного и учебно-методического обеспечения; •будут усилены внешние связи колледжа; •будет создано позитивное общественное мнение о приоритетности изучения языка как необходимого условия формирования полиязычной личности и 357

воспитание достойных граждан Казахстана. Методическая разработка открытого урока по дисциплине: «Правила дорожного движения» на тему «Сигналы светофора и регулировщика» ПОУРОЧНЫЙ ПЛАН Курс: 3 Специальностьквалификация:

Группа: 3Тора3

Номер урока (пара) Специальность: «1201000-Техническое обслуживание и ремонт автомобилей» Квалификация: 1201123 - Техник - механик

Наименование модуля: Тема урока: Дата:

Правила и безопасность дорожного движения Сигналы светофора и регулировщика «__»______2016_г. Продолжительность:

Место проведения:

Кабинет №102

Цель урока:

Обучающая: учащиеся должны знать значение сигналов светофора и действия водителей в соответствии с этими сигналами, сигналы регулировщика. Воспитательная: воспитывать в учащихся устойчивый интерес к изучаемой дисциплине и специальности, к изучению английского и казахского языка. Развивающая: способствовать развитию у студентов внимания, памяти, логического мышления, навыков слухового восприятия информации. Знать значение сигналов светофора и действия водителей в соответствии с этими сигналами, сигналы регулировщика. Уметь применять теоретические знания на практике 1.Знание значения сигналов светофора и действий водителей в соответствии с этими сигналами, сигналов регулировщика. 2.Умение применять теоретические знания на практике. комбинированный урок

Задачи урока: Ожидаемые результаты: Тип урока:

(90 мин

Методы обучения, методические приемы, педагогические техники, педагогические технологии: Наглядно-иллюстративный (презентация, флипчарт), репродуктивный (решение кроссворда), методы учебной работы под руководством преподавателя, методы самостоятельной учебной работы (анализ дорожных ситуаций), элементы трехязычного образования. Раздаточный материал – схемы, конспекты, литература (1) Необходимое оборудование и приборы: 1) Правила дорожного движения РК. Дополнительные 2) Баклайкин Г.П. Комментарии к правилам дорожного источники движения РК. Алматы 1999г. (литература): 3) Ю.А. Кременец «Технические средства регулирования дорожного движения». Москва, «Транспорт», 1981 г. Контактная информация преподавателя: Ф.И.О.: Тел.:87075060016 358

Шырынбекова Г.С.. _________________ Ход урока

1 1. Организационный этап 2. Проверка домашнего задания. 3. Подготовка обучающихся к работе на основном этапе

4. Формирование новых знаний и способов деятельности 5. Первичная проверка понимания изученного материала 6. Закрепление новых знаний и способов деятельности

E-mail: gauhar-1970@mail.ru

ПЛАН-КОНСПЕКТ УРОКА Врем Действия преподавателя я (мин уты) 2 3 3 Проверка посещаемости студентов по журналу и их готовности к занятию. 15 Устный опрос с использованием флипчарт доски 2 Написание темы и плана урока на доске. Тема «Сигналы светофора и регулировщика». План: 1) Значение сигналов светофора и действия водителей в соответствии с этими сигналами. 2) Сигналы регулировщика. 45 Обьяснение нового материала с использованием игровых ситуаций, демонстрация схем, примеров. 10 Задает вопросы по новой теме в виде кроссворда, ребуса. 10

Предлагает на рассмотрение дорожные ситуации.

7. Подведение итогов занятия.

Подвеление итогов. Оценивание студентов.

8. Информирование о домашнем задании

Обьяснение домашнего задания: Правила дорожного движения РК, раздел «Сигналы светофора и регулировщика» 359

Действия слушателей

Учебные ресурсы и материалы

4 Ответы на вопросы.

5 Журнал успеваемост и студентов. Рабочая тетрадь. Учебник (1) Рабочая тетрадь.

Ответы на вопросы. Запись темы и плана в тетрадь.

Слушают, конспектиру ютзадают вопросы.

Раздаточный материал – конспекты, схемы.

Отвечают на вопросы.

Рабочая тетрадь. Учебник (1)

Анализирую т дорожные ситуации, находят решение для каждой ситуации. Выслушиван ие преподавате ля. Записывают домашнее задание.

Рабочая тетрадь.

Журнал.

Рабочая тетрадь.

Обьяснение нового материала При объяснении новой темы мною используются элементы трехязычия, а также игровые ситуации. Например, при рассказе о сигналах светофора и регулировщика, все названия даются на трех языках. СВЕТОФОР – БАҒДАРШАМ – TRAFFIC-LIGHT красный – қызыл – red желтый – сары - yellow зеленый – жасыл – green РЕГУЛИРОВЩИК – РЕТТЕУШІ

– TRAFFIC-CONTROLLER

Руки вытянуты в стороны Қолдар екі жаққа созылған Hands are stretched out to the sides

Руки опущены вниз Қолдар төмен түсірілген Hands are lowered down рука поднята вверх қол жоғары көтерілген hand is raised up

Первичная проверка понимания изученного материала На этом этапе урока также используются элементы трехязычия. Студенты должны найти соответствие между записями в двух столбцах и соединить их. Движение разрешено Запрещает движение и предупреждает о смене сигнала

Движение запрещено

red зеленый жасыл green красный қызыл желтый сары

Литература: 1. Назарбаев Н.А. Послание «Новый Казахстан в новом мире» на Ассамблее народов Казахстана, 2006г. 2. Назарбаев Н.А. План Нации «100 конкретных шагов: современное государство для всех», пункт 89, 2015г. 360

3. Правила дорожного движения РК, 2014г. АРНАЙЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА БІЛІМ БЕРУДІҢ ЖАҢА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ МƏСЕЛЕЛЕРІ Шаматова Венера Куангалиевна Ақтөбе гуманитарлық колледжінің қазақ тілі жəне əдебиеті пəн оқытушысы

Еліміздің ертеңі-бүгінгі жас ұрпақтың қолында, жас ұрпақ тағдырыұстаздардың қолында. Н.Ə. Назарбаев Жас ұрпаққа саналы тəрбие мен сапалы білім беру деңгейі ең алыдмен мұғалімнің даярлығына, оның іс-тəжірибесінің қалыптасып шыңдалуына байланысты. Демек, болашақта мұғалімнің мораль психологиясы, кəсіптік даярлығы, этникалық-педагогикалық қарым - қатынасы қай кезеңдее болсын білім саласының алғы шарты ретінде бағаланады. Оқытушы жан-жақты жетілген білімді, əдістемелік-шығармашылық иесі, халықтық дəстүр, əдепғұрып пен салт сана ерекшеліктерін, əлеуметтік қарым-қатынастар түрлерін кəсіби түрде меңгеруі тиіс. Оқытушы кəсіби білігін үздіксіз жетілдіріп отырғанда ғана оқушының танымдық, шығармашылық қабілетін дамытып, ғылымға деген қызығушылығын қалыптастыра алады. Сондай-ақ, оқытушы жаңалық жаршысы ретінде оқытудың тиімді тəсілдерін, озық тəжірибелерді сараптап, шығармашылық ізденіс үстінде болуы керек. «Инновация» термині 1960 жылдан кейін шыққан. Себебі, бұл соңғы жылдары енгізілген ұғым–Нововедение– «Жаңалықтану» педагогикасындағы жаңа бағыт. Білім саласында үнемі ізденіс жəне білім мазмұнын өмір талабына сай жаңарту, оқытудың тиімді əдіс-тəсілдері жасалынуда. «Оқыту технологиясы» дегеніміз ғылым мен технологияның жетістіктер негізінде оқыту қызметін оптимизациялау. Қазіргі уақытта іске асатын педагогикалық жүйенің логикалық негізділген жобасы. Қазіргі дүние жүзінде оқытудың тиімді жолдары мен əдіс тəсілдерін іздестіру жүріп жатыр. Солардың бір үздіксіз пəндер бойынша білім беру, оның алдында қойған негізгі мақсаты: біріншіден, адамдар өмірінің əр түрлі кезеңдерінде үздіксіз білім алуға жағдай жасау.Екіншіден,адамдардың өз бетінше білім жинақтауға, шығармашылықпен қызмет етіп,тез өзгергіш өмірге бейімделуіне жағдай жасау. Студенттердің шығармашылдығын арттыруға тапсырма бере отырып оқытушының кəсіби əрекеті төмендегідей жұмыстармен шектеледі: - берілген тақырыптың мазмұны бойынша студенттің кез келген пікіріне дұрыс баға беру; - студенттердің мазмұндық сипаттамаларының түрліше болуы мүмкін екендігін болжауы тиіс; - студент белсенділігін жоғалтып алмауы керек. Осы əрекетті басшылыққа ала отырып егер біз оқушыда сөздің асылдығын, көркемдігін көретін көз, түсінетін көңіл, шарықтататын қиял 361

туғыза білсек, онда ол балада əдеби- эстетикалық талғамның негізі салынды деп сеніммен айтуға болады. Бала мен мұғалім арасындағы қарым – қатынастағы сезім байланысын орнатып, үйлесімділікке қол жеткізуде Ш. Амонашвилидің мұғалімдерге берген кеңесін басшылыққа алуға болады. Ол: “Педагогикалық процесте баламен тіл таба білу, яғни балаға өз ойын, талғамын, көңілдегісін айтуға мұрсат беру тəрбиешіден көп шеберлікті талап етеді. Осынау қарым – қатынаста бала жанының қозғалысымен үйлесім тапқан кезде бала өз бойындағы табиғи дарынын ашады, ал мұғалім өзінің шығармашылық жігер – қуатының жемісін көруге мүмкіндік алады. Басқаша айтқанда,бала шығармашылығы мұғалім шығармашылығымен ұласып кетеді. Мұндай жағдайда рухани тұтастық пайда болады”, - деді. ҚР жоғары педагогикалық білім беру жəне 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамаларында көрсетілген негізгі міндеттер–бүгінгі күннің талаптарына жауап беретін сапалы маман даярлау,яғни болашақ ұстаз тек өзінің пəнін жақсы біліп қоймай, педагогикалық процеске қатысушылардың əрқайсысының орнын білуге, оқушылардың іс-əрекетін ұйымдастыра білу, оның нəтижесіне болжау жасау, жаңа əдіс – тəсілдерді қолдану, біліктілік пен шеберлікті жетілдіру болып табылады.Осы талаптарды жүзеге асыру педагогикалық жаңа технологияларды меңгеруді қажет етеді. [1, 67.] Еліміздің білім беру саласында соңғы жылдары жақсы нəтижелерімен белгілі бола бастаған жаңа педагогикалық технологиялар баршылық. Соның ішінде төмендегілерін атап айтқымыз келеді:  дамыта оқыту;  деңгейлеп – саралап оқыту;  модульдік оқыту;  проблемалық оқыту:  Оқу мен Жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту; т.б. Осылардың ішінде “Оқу мен Жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту” жобасына (технология) тоқталайық. Біріншіден, аталған жоба өзінің философиясы тұрғысынан гуманистік педагогиканың идеяларын енгізген əдіс– тəсілдер жиынтығы болып табылады. Яғни: балаға ізгілік тұрғысынан қарау, оқытушының басымдылық көрсетпеуі, оқыту мен тəрбиенің бірлігі, оқытушы да студент те субъект т.б. “СТО”- студенттердің оқу материалын терең білуін қамтамасыз етіп қана қоймай, олардың бойында ізгілік, парасаттылық т.б. сияқты адамгершілік қасиеттердің қалыптасып, дамуына ықпал етеді. Сонымен бірге: əрбір студенттің болашақ маман ретінде ғана емес, ең алдымен адам ретінде дамуына ықпал етеді; қарым – қатынаста демократиялық стильге үйретеді; студенттің күші мен мүмкіндігіне сенуге жағдай туғызады. Екіншіден, бұл жоба “ҚР білім беру саласындағы мемлекеттік саясатының тұжырымдамасында”көрсетілген:біліктілігі жоғары, инновациялық тұрғыда ойлайтын,əлемдік еңбек нарығында бəсекелестікке түсе алатын маман даярлауды толық жүзеге асыруға мүмкіндік береді. 362

“Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту” оқыту жобасының негізгі бір ерекшелігі– студентті өз бетінше білім алуға бейімдеу. Жоғары оқу орындарындағы оқыту процесіне сипаттама жасауда студенттердің өз бетінше дайындығына байланысты оқу түрлерін атап айтар болсақ: өзіндік тапсырмаларды орындау, курстық жұмыс, дипломдық жұмыс, реферат, конспект, ғылыми баяндама, практика, емтиханға, сынаққа, ағымдық, аралық бақылауға дайындық. Бұл топтастыруда лекция сабағы көрсетілмеген.Өйткені,көпшілікке тараған пікір бойынша лекцияға студенттер тек тыңдаушы ретінде қатысады. Ал оқытушы лекция барысында өзі ғана белсенді əрекетте болады. Оқытудың жаңа технологияларының кейбір элементтерін қолдану лекцияның қызықты, мазмұнды əрі нəтижелі болуына əсер етеді. Осы орайда “Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту” технологиясының тиімді жақтары көп. Мəселен, “Кең ауқымды лекция” стратегиясын қолдану кезінде екі жақта (студент – оқытушы) белсенді əрекетке түседі. Сұрақ – жауап арқылы оқытушы студенттердің білімді терең меңгеруіне ықпал жасаса, студенттер диалог барысында өзіндік білімін жетілдіруге мүмкіндік алады. Бұл процесте ізденіс, шығармашылық екі жаққа да тəн. [2, 254.] Оқытушының сұрақтарды, тапсырмаларды, ұсыныстарды лекция барысында жан – жақты білім алуды қамтамасыз ететіндей дайындауы студенттерді өз бетінше ізденіске жетелейді. Лекцияның атқаратын негізгі қызметі қарастырылып жатқан мəселе бойынша студенттерге дайын ақпарат беруді көздемейді, керісінше оларды білімді өз бетінше іздеп табуға бағыттайды.Лекция барысында студенттер негізінен жазу əрекетімен шұғылданады.Біздің байқауымызша,кінішке орай бүгінгі таңдағы студенттердің көпшілігінде жазу мəдениеті қалыптаспаған. Оның себебін мектептен іздейміз. Өйткені, жоғары білікті маман дайындау үшін сауатты жазуға үйрету бастауыш мектептен басталады. Төмендегі кестеде жазу мəдениетін қалыптастырудағы бірізділікке көңіл аударайық. Кестеде көрсетілген жазу стратегиялары студенттердің кəсіби біліктілігін арттыруға тиімді ықпал етеді. Осы стратегияларды пайдалану барысында студенттер пікірлерін, көзқарастарын жазбаша түрде жазуға дағдыланады.Тапсырмаларды құруда оқытушының шығармашылық ізденімпаздығы қажет.Аталған жоба əртүрлі тапсырмаларды əзірлеуге жетелейді.Мəселен,студенттердің өз бетінше кітаппен жұмыс істеу барысында оларға тапсырманы нақты берген жөн болар. Лекция, семинар сабақтарында біздер студенттерге пайдаланатын əдебиеттер тізімін береміз. Əрине, дəстүрлі оқыту барысында көбінесе бағыт берудің мəні тізімдегі əдебиеттердің аталуын, шыққан жері мен уақытын хабарлаумен шектеледі. Ал, енді “сын тұрғысынан ойлауды дамыту” жобасының стратегияларын пайдалана отырып, студенттерге түрлі кестелер, сұрақтар, диаграммалар т.б. тапсырмалар орындауға бағыт беруге мүмкіндік алды. [2, 118.] 1- кесте. Жазу мəдениетін қалыптастырудағы бірізділік 363

Оқушы жастардың Жазу мəдениетін қалыптастырудағы сабақтастық

Бастауыш мектепте көркем жазуға үйрету

Орта буын сыныптарындағы оқушыларды грамматикалық сауаттылыққа үйрету

Шығармашылық – жоғары сыныптарда Жазу мəдениетін қалыптастырудың негізі

Жоо – дағы біртұтас педагогикалық процестің болашақ мұғалімдердің Жазу мəдениетін қалыптастырудағы жауапкершілігі

Жоо – кейінгі білім беруде Жазу мəдениетін жетілдіру мəселелерін зерттеу

Білікті педагог

Студенттердің шығармашылығын дамытуда, жазу мəдениетін қалыптастыруда “Оқу мен Жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту” жобасының ықпалы ерекше. Төмендегі кестеге көңіл аударайық.

364

РАФТ Сұрақтарды жасау

Эссе

СТО əдістері

Шығу парағы

Кең ауқымды лекция

Топтастыру

Графика лық органайзер Еркін жазу

Студенттер дəптерлеріне əр түрлі кестелер жасап өзіндік тапсырмаларды шығармашылықпен орындайды. Ол үшін төмендегідей кестелерді толтырулары керек. Жеңіл сұрақ Күрделі сұрақ Бұл жердегі сұрақтарға жауапты Бұл жердегі сұрақтардың жауаптары тез арада оқулықтың ішінен мəтіннен тыс, өмірден алынған тауып алуға болады. мысалдармен алуды талап етеді

Осындай əр түрлі тапсырмалар студенттерді жалықтырмайды, керісінше олардың қызығушылығын оятып, алған білімдерін нығайтуға, ой қорытуға, өзіндік пікір қалыптастыруға көмектеседі.Арнайы оқу орынындағы оқу процесі ең алдымен болашақ маман иелерінің кəсіби білімін, дағды, іскерлігін қалыптастыруға тиіс. Сондықтан, оқытушы– студенттердің өз бетінше білім алуына, алған ақпаратты өмірде қолдана білуге үйрету бүгінгі күннің басты талабы. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. Алматы, «Білім», 2003 ж. 2.Ұзақбаева С, Қожахметова К.Оқу орын білім алушыларына этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы. Алматы, «Өнер»,1998 ж. 3.Жас ұстаздың кəсіби шеберлігін қалыптастырудың педагогикалық негіздері. Алматы 2006 ж.

365

МҰҒАЛІМ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ РЕФЛЕКСИЯНЫҢ РӨЛІ Ханалиева Камчат Ажигуловна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ аға оқытушысы

Рефлексияның мұғалім қызметіндегі рөлі расында да зор жəне əртүрлі. Рефлексивті үдерістер мұғалімнің қызметін өнбойы алып жатыр десек қате болмайды” (Кулют-кин, Сухобская, 1990, с.73), ол оқушымен тікелей қарымқатынас жасаған жағдайларда,жəне де жобалау мен оқу іс-əрекетін сындарлы оқыту теориясына негіздеуде, өз қызметінде өзін-өзі талдау мен өзін-өзі бағалау үдерістерінде көрінеді.Мұғалімнің өз қызметіне рефлексивті қатынастың қажеттілігі көптеген факторлармен анықталады,яғни педагогикалық кəсіптің көпфункционалдығын айқындайды. Тұжырымдамалық ұсынымдар, түсініктер рефлексиясыз кəсіби пəндік білімді өңдеу «қозғалыссыз» , бейне бір санада «шашылып» жүргендей болады, іс-əрекетке нұсқау бола алмайды. Өзінің теориялық базасын күнделікті кəсіптік тəжірибе тұрғысынан үнемі рефлексивті шолу жасаған мұғалім өзінің кəсіби ісінде құзыретті бола алады. Рефлексия мұғалімнің өзінің кəсіби тəжірибесін жетік түсіну үшін маңызды. Кəсіби тəжірибе мен рефлексияның қосылысы, Д.Познердің айтуы бойынша, кəсіби шеберліктің даму кілті:« тəжірибе+ рефлексия= даму»(Posner, 1985, р.19). Рефлексивті ұғыну жетекші идеяларды іштей қабылдау деңгейіне дейін «пісіп жетілуге» апарады. Нəтижесінде мұғалімнің кəсіби шынайы проблемаларына «сезімталдығын» арттырады, оның практикалық ойлауының əлеуеті авторлардың стратегияларымен (өзбетінше ойлай алуы, өзіндік ерекшелігі) толысады, бұл тиімді шешімдерді қабылдауға апарады. Педагогтың өз кəсіби тəжірибесін рефлексивті талдау мəдениетін меңгеруі кəсіптік жəне тұлғалық есеюіне апарады. Басқа айтқанда, ақылды болуына ықпал етеді. Ақылды белгілі бір жағдайда ақылды болғаны емес, ақылды не екенін түсінетін, оны айыра білуі жəне онымен сүйсінеді. Франсуа де Ларошфуко Ақылды мұғалімнің белгілері қандай болу керек? Бұл бақылай алу жəне қабылдай алу қабілеттері, құбылыстың негізін, мəнін көре білуі жəне кəсіби жағдаяттарда саналы шешімдерді қолдана білуі; əртүрлі ақпараттарға ашық болуы жəне əртүрлі көзқарастарды үйлестіре, келістіре білуі; басқа адамдардың проблемаларын түсініп жəне оларды қабылдай алуы; бағалау мен пікірлескенде үзілді-кесілді жауап беруден аулақ болуы; кез келген білімді, өзіңнің де біліміңді сынай қарау. «Сын тұрғысынан ойлау бақылау, тəжірибе, толғану жəне пайымдау нəтижесінде алынған ақпаратты ұғыну, бағалау, талдау жəне синтездеуде қолданылатын əдіс болып табылады, сонымен қатар ол əрекет жасауға негіз, түрткі болуы да мүмкін. Сын тұрғысынан ойлау көбінесе бір нəрсені 366

елестетуге, баламалы шешімдерді қабылдауға, ойлау жəне іс-əрекеттің жаңа немесе түрлендірілген тəсілдерін енгізуге дайын болуды көздейді, ол ұйымдастырылған қоғамдық əрекеттерге бейімділік пен басқаларды сын тұрғысынан ойлауға баулуды білдіреді» Рефлексиялық оқыту «Мұғалімдердің көпшілігі, өздерінің білімдері мен кəсіби дайындықтарына сəйкес, өздерінің жұмыстары туралы толғаныста болатыны шындық, дегенмен бұл жердегі мақсат – үдерісті жарқын бейнелі, жүйелі жəне басқа адаммен ортақ ету. «Рефлексиялаушы практик» деген ұғым философ, психолог жəне оқу реформаторы Джон Дьюи мен философ, индустриялық жəне технологиялық зерттеуші Дональд Шонның жұмыстарынан шығып отыр. Дьюидің «Біз қалай ойлаймыз?» (1910) деген кітабы рефлексиялық ойды шешілуге тиіс мəселелерді зияткерлендіру тұрғысынан қарастыра отырып, оқытуға ерекше ықпал етті: идеялар мен бол-жамдарды дамытып, практикалық жағдаяттарды зерттеу жəне талдауға бастама жасап іске асыру; болжамды тəжірибеде сынап көру... ... Бұл үдерістен кейін «іс-əрекеттен кейінгі толғаныс» жүреді. Бұл үдеріс кейінірек, біз жазбаны аяқтап, оны əріптесімізбен немесе тəлімгермен талқылай бастағанда жүзеге асырылады. «Іс-əрекеттен кейінгі толғаныс» актісі топта не болып жатқанын, өзіміздің белгілі бір жағдайда неге дəл осындай іс-əрекет жасағанымызды зерттеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар біз өзіміздің іс-əрекетіміз бен тəжірибемізге қатысты бірқатар ойлар мен сұрақтарды анықтаймыз. Төмендегі дағдылардың кейбіреуі рефлексиялық оқыту тұрғысынан қолданылады: • проблемаларды анықтап, оларды шешудің шынайы құралдарын айқындау; • проблемаларды шешудегі басымдықтардың, иерархияның жəне кезектіліктің маңызын түсіну; • тиісті ақпаратты жинақтау мен сұрыптау; • нақты жəне түсінікті сипаттама; • белгіленбеген жорамал мен құндылықтарды мойындау; • нəтижелерді түсіндіру, дəлелдерді бағалау, тұжырым жасау; • шынайы қорытындылар мен жалпылаулар жасау; • жасалған тұжырымдар мен жалпылауларды қуаттау; • алынған тəжірибенің негізінде ұстаным модельдерін түзету. Рефлексия мұғалімнің кəсіби жəне тұлғалық өсуінің қуатты қозғаушысы. Мұғалімге эксперт-аналитик болу қиын.Неге? Біріншіден өзінің таптаурынын, өзінің ішкі қорғау механизмдерін алып тастап, барлығының көзінше басқа əріптесін емес, өзін сыни талдау үшін, бағалау үшін нысан етуі. Рефлексия педагогикалық қызметтің ең маңызды аспектісіне апарады, педагогикалық шеберлігін жетілдіруде мұғалімнің қажеттілігіне «қызмет етеді». «Сарапшыаналитик» міндетін шешуде рефлексия талдауға, бағалауға ғана емес, ұжымдық ой қызметі мен бірігіп шешімді іздестіру немесе өзінің тəжірибесін 367

қорыту,басқа əріптестерінің ой пікірін түсінуі сияқты үдерістерге бағытталған. Дегенменде өзінің педагогикалық қызметін басқа мұғалімдердің тəжірибесімен салыстырмай толыққанды талдау, саралау мүмкін емес. Ғылыми еңбектерде рефлексивті ойлау басқа адамның психикалықэмоционалдық көңіл-күйін түсінуге, əлеуметтік ортада өзара қарым-қатынасты үйлестіруге көмектеседі делінген. Қазргі педагогикада рефлексия ұғымын мұғалім қызметі мен нəтижесін өзін-өзі талдауы деп түсіндіріледі. Практикада шешілмейтін қиындықтар кездескенде, яғни талапқа сай болмай қалғанда рефлексияның қажет болу мүмкіндігі ашылады. Бұл жерде рефлексия –тəжірибенің өзінің өздік шегінен тыс шығуы, практикалық қиыншылықтардан шығуды жүзеге асыру. Соған байланысты, рефлексия дамытуға жəне тəжірибені жаңғыртуға апара алады, сондықтан ол өзіне бағытталған ғана ой емес, сонымен қатар тəжірибенің өзіне де бағытталған. Бұл мағынада рефлексия практикадан шығады. Ғылыми əдебиеттер қорытындысы рефлексивті ойлау ұғымын тұлғаның өз психикасының мəнін, сонымен бірге басқа адамның да психикасын танып жəне түсінуге бағытталған ойлаудың түрі деп нақтылауда. (В.В. Давыдов [2], А.З. Зак [3], Г.П. Щедровицкий [10] и др.) Өзінің кəсіби тəжірибесін ой елегінен өткізгенде мұғалім нəтижесі ретінде сол тəжірибенің өзін емес, сол ойдан туындаған ойды қолданады. (К.Д. Ушинский). Зерттеуші-ғалымдар кəсіби тəжірибе мен рефлексияның қосылысы (қосындысы жұптасуы)-кəсіби шеберліктің дамуы кілті деп санаған. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Бизяева А.А. Психология думающего учителя:педагогическая рефлексия - Псков: ПГПИ им.С.М.Кирова, 2004. - 216 стр. 2.Задорожная Н.П.,Низовская И.А.От педагогического опыта к педагогической рефлексии: Методические рекомендации по организации и проведению педагогических мастерских/ Общ.ред.Т.А. Матохиной. – Б.: Maxprint, 2011. – с. 3. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық, «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы,2016 4. В книге ученых-психологов Ю.Н.Кулюткина и Г.С.Сухобской (1996) «Личность: внутренний мир и самореализация. Идеи, концепции, взгляды». 5. Рефлексия в педагогике, Захарченко М.В. 6. Ладенко И.С. (ред.). Модели рефлексии. Новосибирск. НГУ. 1995 7.Интербелсенді əдістемені ЖОО-да қолдану мəселелері. Оқу құралы/ А.Қ.Əлімов.- Алматы,2013.-448 б. ОРГАНИЗАЦИЯ НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧЕНИКОВ ПО ФИЗИКИ Цой Светлана Ивановна Школа- лицей №16 им.Ж. Каражигитова, г.Атырау, учитель физики высшей категории 368

Впереди мирового развития будут страны, в достаточной степени владеющие образованием и наукой. Поэтому в первую очередь мы должны развивать образование и науку, и их реформирование. Н.А. Назарбаев Среди важнейших задач, стоящих сегодня перед школой, следует назвать активизацию творческой познавательной деятельности, развитие теоретических и практических умений, овладение школьниками основами естественнонаучного мировоззрения.Поэтому в фундаментальных исследованиях психологов и методистов я отмечаю, что учебнопознавательная деятельность, это одна из форм в которой являются исследования, и это играет важную роль в развитии учащегося. Организация научно-исследовательской деятельности школьников на данный момент позволяет развивать у учащихся познавательные интересы, самостоятельность, культуру учебного труда, позволяет систематизировать, обобщать, углублять знания в определенной области учебного предмета и учит их применять на практике. Поэтому современный педагог должен уметь не только сам вести научный поиск, но и быть способным обучать этому своих учеников. Хочу привести в пример афоризм -“Великие дела не делаются вдруг”. Поэтому чтобы достичь высоких результатов, повысить качество обучения, научить ребенка основам познания мира нужна долгая кропотливая совместная работа учителя, ученика и родителей. Главная задача учителя – не просто передать знания ученику, а научить его обучаться. И этому во многом учит организация научно-исследовательской деятельности школьников. Под исследовательской деятельностью я понимаю деятельность учащихся, связанная с решением ими творческой, исследовательской задачи с заранее неизвестным решением и предполагающая наличие основных этапов, характерных для исследования в научной сфере. Конечно же с точки зрения теории и практики образования наибольший интерес представляют научные исследования. Если в науке главной целью является производство новых знаний, то в образовании цель исследовательской деятельности в приобретении учащимся навыка исследования как универсального способа освоения действительности, развитии способности к исследовательскому типу мышления, активизации личностной позиции учащегося в образовательном процессе на основе приобретения новых знаний (см. схему1). Используя научноисследовательскую деятельность учеников я заинтересовываю учащихся научными проектами по трем направлениям :физика, физика-техника, физика-астрономия. Учебно-исследовательская деятельность по теоретической и экспериментальной деятельности –участие учащихся в олимпиадах. На протяжении последних 12-ти лет мои учащиеся по этим двум направлениям получили неплохие результаты в городских и областных олимпиадах и научных проектов. 369

Виды исследовательской деятельности Исследовательская деятельность

Научная исследовательская деятельность

Учебно-исследовательская деятельность

Теоретическая исследовательская деятельность

Экспериментальноисследовательская деятельность

Физика в этом случае, как учебный предмет обладает объективными возможностями для развития общих исследовательских умений и для становления и развития личности ученика при его включении в различные виды познавательной деятельности в учебном процессе. К основным познавательным умениям (умения самостоятельно приобретать знания) для исследовательской деятельности я отношу: а) работа с учебной и научно-популярной литературой, ресурсами Интернета, а на этой основе умения самостоятельно приобретать и углублять знания б) проведение наблюдения и формулировки вывода, моделирование и построение гипотезы; в) самостоятельно ставить эксперимент и на его основе получать новые знания, объяснение явления и наблюдаемых фактов на основе имеющихся теоретических знаний, предсказывание следствий из теорий. К практическим умениям я на уроках отношу умения пользоваться измерительными приборами, производить математическую обработку результатов измерений, решать различные виды учебных задач. К организационным умениям отношу умения учащихся планировать свою деятельность и правильная организовать свое рабочее места во время занятий и лабораторных работ. К оценочным умениям отношу умения давать социально-экономическую и экологическую оценку полученным значениям величин в результате решения вычислительных или экспериментальных задач, достоверности результатов измерений. В организации исследовательской работы я, считаю большое значение имеет отбор учебного материала для всех исследований, который должен строго соответствовать основным принципам дидактики: научности, систематичности, последовательности, доступности, наглядности, 370

индивидуальному подходу к учащимся в условиях коллективной работы, развивающему обучению, связи теории с практикой. Исследовательская деятельность может быть организована двумя способами. Во-первых, как компонент традиционного учебного процесса ,где использую различные методы –уроки проекты ,уроки –конференции урокисоревнования и т.д.,во-вторых, для педагогического проектирования более эффективного исследовательского метода обучениявнеурочная деятельность, работа факультативов в 7-8 классах и прикладных курсах 9-11 классы . Учебно-исследовательская деятельность Внеурочная деятельность

Проекты

Творческая работа

Исследовательская работа

Индивидуальная

Проекты

Кружок

Групповая

Конференции

Предметные недели

Познавательные игры, конкурсы

Другие технологии развивающего обучения

Творческие задания

Проекты

Исследовательские методы

Массовая

Элективные курсы

Урочная деятельность

Для того чтобы выявить объективную сторону отношения учащихся к уроку физики, к лабораторным работам, к их форме проведения, мною была проведена анонимная анкета «Моё отношение к уроку физики» .Из анализа анкет стало очевидно, что большая часть учащихся отдают предпочтение деятельности, цель которой – активизация познавательной деятельности (см. гистограмму 1). Гистограмма 1 Анализ ответов учащихся на вопрос: «Учит ли вас урок физики? а) мыслить; б) познавать новое; в) анализировать опыты; г) понять окружающий мир» 100%

мыслить

80% познавать новое

60% 40%

анализировать опыты

20% понять окружающий мир

371

Исследовательская деятельность привлекает ребят тем, что они имеют возможность выбирать уровень самостоятельности при выполнении заданий, самостоятельно добывать знания (см. гистограмму 2). Гистограмма 2 Анализ ответов учащихся на вопрос: «Нравится ли вам выполнять исследовательские лабораторные работы? а) с индивидуальным заданием; б) с общими заданиями, как у всех» 80%

с индивидуальным заданием

60% 40%

с общими заданиями, как у всех

20% 0%

Анализируя литературу по этой проблеме я определила, что по отношению к содержанию учебного предмета исследовательская деятельность может выполнять различные функции, поддерживая собственную учебную деятельность ребенка. Для того чтобы внедрение исследовательского метода обучения происходило с наибольшей отдачей, следует, на мой взгляд, уделить внимание качеству и целесообразности его применения. Список литературы: 1.Алексеев Н. Г., Леонтович А. В., Обухов А. В., Фомина Л. Ф. Концепция развития исследовательской деятельности учащихся //Исследовательская работа школьников. 2001. №. 1. 2.Андреев В.И. Диалектика воспитания и самовоспитания творческой личности. – Казань: Изд-во КГУ, 1988. – 238 с. 3.Белых С.Л. Управление исследовательской активностью школьника. – М: ж. «Исследовательская работа школьников», 2007. 4.Бугаев А.И. Методика преподавания физики в средней школе. – М: Просвещение, 1981г.

ТРИЯЗЫЧИЕ КАК СРЕДСТВО РАННЕГО ПОЛИКУЛЬТУРНОГО РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА Чжао Светлана Бекетовна директор КГКП детский сад «Балақай» г. Караганда

В своём Послании народу Казахстана президент Назарбаев Н.А. подчеркнул, что выпускники школ должны владеть тремя языками: казахским, русским и английским [1]. 372

Проблема развития трилингвизма тесно связана с потребностью казахстанского сообщества в овладении казахским, русским и английским языками.Владение языками становится в современном обществе неотъемлемым компонентом личной и профессиональной деятельности человека и необходимым условием для конкурентоспособности гражданина Республики в мировом сообществе. В Государственном общеобязательном стандарте дошкольного воспитания и обучения подчеркивается необходимость формирования ключевых компетентностей дошкольников, необходимых для обеспечения их социальной успешности и конкурентоспособности на протяжении всей жизни [2]. Практическая значимость и востребованность программ для детей дошкольного возраста по изучению государственного, русского и английского языков в игровой, активной и интерактивных формах обусловлена также Дорожной картой развития трехъязычного образования на 2015-2020 годы [3]. С 2010 по 2014 годы на базе нашего детского сада реализовался областной проект «Поликультурное воспитание детей дошкольного возраста», Программа по этнопедагогике, реализованная в рамках этого проекта, знакомила детей старшего дошкольного возраста с национальной культурой Казахстана, России, Узбекистана, Белоруссии, Кореи, Германии, Великобритании. Были выделены дополнительные штатные единицы этнопедагога, преподавателей информатики, второго психолога, английского языка, хореографа и изобразительной деятельности. Создана определённая организационно-методическая база, способствующая развитию трилингвизма как условия развития поликультурной личности в современном мире. Результатом проекта явилось достижение 89% дошкольников высокого уровня толерантности на выходе из детского сада, а также проявление повышенного интереса к изучению языков других народов. Поэтому считаем, что, в образовательной системе нашей дошкольной организации переход от билингвизма к трилингвизму, фактически, начат с 2014 года. Три года – оптимальный период усвоения иностранного языка. В это время уровень владения родной речью у ребенка достаточно высок, а новый язык он уже способен воспринимать осознанно. Такое обучение дает более высокие результаты, ибо осуществляется в сензитивный период развития ребенка. Актуальность рассматриваемого вопроса обусловлена так же введением в 2016-2017 учебном году во всех школах республики изучения английского языка с 1 класса.В свою очередь детский сад обязан обеспечить преемственность между ступенями обучения, в дошкольных организациях обучение иностранным языкам предусматривается в старшей и подготовительной группах. Решение данной задачи сопряжено с рядом проблем, связанных, как с отсутствием единых подходов к определению целей, отбора содержания, так и проектированием технологий трёхъязычного 373

образования детей дошкольного возраста в условиях организации дошкольного воспитания и обучения. С одной стороны, это даёт возможность педагогу-дошкольнику выбирать учебные средства, соответствующие его представлениям о должном обучении иноязычной речи и индивидуальным особенностям дошкольников. С другой стороны, возникает необходимость обоснования выбора той или иной методической системы, который осуществляется в значительной степени интуитивно на базе личного и профессионального опыта педагога. Таким образом, наблюдается противоречие между потребностью практики в трехъязычном образовании дошкольников и отсутствием единого подхода к определению методики формирования коммуникативно-языковой компетенции в процессе трёхъязычного образования. Все вышесказанное определило проблему поиска подходов и принципов формирования коммуникативно-языковой компетенции дошкольников в процессе трёхъязычного образования, необходимых для разработки соответствующей методики [4]. С 2015-2016 учебного года в детском саду внедряется областной эксперимент по триязычию. В качестве основного подхода построения методики формирования коммуникативно-языковой компетенции дошкольников выделен системный, личностно-ориентированный и компетентностный подходы. Целью эксперимента стала разработка методики формирования коммуникативно-языковой компетенции дошкольников на основе трёхъязычное образование. Для успешной реализации эксперимента были выделены основные задачи: выявить принципы реализации методику формирования коммуникативно-языковой компетенции дошкольников в трёхъязычном образовании; -определить структуру коммуникативно-языковой компетенции дошкольника в трёхъязычном образовании; -определить критерии, уровни сформированности коммуникативно-языковой компетенции дошкольника в трёхъязычном образовании; -разработать и апробировать методическую модель формирования коммуникативно-языковой компетенции у дошкольников в трёхъязычном образовании; -экспериментально проверить разработанную методику формирования коммуникативно-языковой компетенции дошкольников в трёхъязычном образовании. Ожидаемым результатом внедрения эксперимента будет апробация и эффективность методической модели формирования коммуникативноязыковой компетенции у дошкольников в трёхъязычном образовании. Теоретические основы разработки эксперимента составили: -фундаментальные идеи культурно-исторической теории о развитии личности в процессе присвоения социального опыта (Л. С. Выготский); 374

-положения возрастной психологии о закономерностях развития ребенка (Л.А.Венгер,А.В.Запорожец, А.В. Кудрявцев, Н.Н. Поддьяков, Д.Б. Эльконин и др.); -положения методики обучения иностранным языкам (И.А. Зимняя, Н.Д. Гальскова, 3.Н. Никитенко, Б.А. Жетписбаева, Шарипбаева М.С. и др.); Под коммуникативно-языковой компетенцией мы понимаем способность и готовность дошкольника осуществлять социокультурное взаимодействие на государственном и других языках. В разработанной нами модели определена структура коммуникативноязыковой компетенции дошкольников следующим образом: -Речевая компетенция (говорение, аудирование); -Языковая компетенция (фонетика, лексика); -Социокультурная осведомленность (элементарные знания о странах изучаемого языка; фольклор и др.). На основе анализа психолого-педагогической литературы определены составляющие этапы модели формирования коммуникативно-языковой компетенции. Для реализации данной модели разработаны учебно-методические комплексы включающие в себя тетрадь-тренажер, тетради по английскому языку, казахскому языку и русскому языку, тематический план с комплексом технологических карт со 2 младшей группы. Таким образом, разработанная нами модель формирования коммуникативно-языковой компетенции у дошкольников в трёхъязычном образовании позволит обеспечить соблюдение параметров интеграции дошкольного и начального школьного образования в виде преемственности образовательных программ обеих ступеней образования с учётом выполнения требований социального заказа государства и родителей (законных представителей) воспитанников. Результатом эксперимента станет формирование поликультурного мышления личности дошкольника, способной к активной и эффективной жизнедеятельности в многонациональной и поликультурной среде, обладающей развитым чувством понимания и уважения различных национальных культур. Литература: 1.Послание Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Казахстан в новой глобальной реальности: рост, реформы, развитие», 30.11.2015; 2.Государственный общеобязательный стандарт дошкольного воспитания и обучения, Постановление Правительства РК № 292 от 13.05.2016; 3.Дорожная карта развития трехъязычного образования на 2015-2020 годы, edu.gov.kz; 4.УМК к программе «Развитие триединства языков в дошкольных организациях» МОН РК Республиканский центр «Дошкольное детство». Астана, 2013. 375

ЗНАЧЕНИЕ ТРЕХЪЯЗЫЧНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В КАЗАХСТАНЕ Цыплакова Любовь Николаевна воспитатель КГКП детский сад «Балақай» г.Караганда

Идея Нурсултана Назарбаева о трехъязычии продиктована интеграцией нашей страны в мировое сообщество и желанием преодолеть языковой барьер, оставшийся с советской эпохи. Не случайно наш Президент в своем Послании народу Казахстана отмечал важность владения несколькими иностранными языками, чтобы стать развитым конкурентоспособным государством, мы должны стать высокообразованной нацией. В настоящее время детям Казахстана необходимо знать три языка, чтобы в будущем суметь прокормить себя и свою семью. Таким мнением поделился Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев в ходе XXIV сессии АНК «Независимость. Согласие. Нация единого будущего». «Я абсолютно убежден, детей надо учить тогда, когда они дети. Трехъязычие - просто необходимость для наших детей. Они дети всей планеты: государственный язык должны знать, русский язык-наш язык общения, английский язык - мировой язык, язык мировой науки,инноваций, Интернета», - подчеркнул Н.Назарбаев. В настоящее время основным качеством, определяющим сегодня интеллектуальный уровень человека, становится его умение креативно мыслить и отвечать новым вызовам реальности. Владение несколькими языками в этих условиях можно назвать вопросом стратегического значения. Детей обучающихся на трех языках, в мире очень мало. Безусловно, приходится решать сложные комплексные и методические задачи, ведь цель трехъязычного обучения – научить детей общаться на нескольких языках на академическом уровне. Все три языка: казахский, русский и английский – играют важную роль в процветании Казахстана, и поэтому свободное владение тремя языками является основной целью образования Республики Казахстан. Современной молодежи необходимы языковые навыки высокого уровня для достижения успеха, как в высшем учебном заведении, школе так и в детском саду. Полиязычие способно предоставить ребятам благоприятную среду, обеспечивающую гармоничное сочетание развития гуманистических общечеловеческих качеств личности с возможностью полной реализации его в будущей профессиональной деятельности. Термины «полиязычие», «многоязычие» сегодня стали наиболее часто встречаться в подходе к изучению иностранного языка. Но мы должны придерживаться правила: «Каждый из нас говорит на своем родном языке, но мы понимаем друг друга». Знание казахского, английского и русского языков дает молодежи ключ к мировым рынкам, науке и новым технологиям. Программа полиязычного образования, внедряемая в Казахстане, 376

является уникальной и подразумевает, в отличие от западных аналогов, параллельное и одновременное обучение на трех языках. Так же полиязычное образование тесно взаимосвязано с поликультурным воспитанием, так как в той или иной степени затрагивает культуру, традиции изучаемого языка. Поликультурное образование в Республике Казахстан является важной частью современного образования, способствующей приобретению знаний о духовных и культурных ценностях, традициях других народов. Именно образование является важнейшим этапом в процессе формирования и развития поликультурной, толерантной личности, уважающей не только свою, но и культуру других народов; этапом, когда осознанно и целенаправленно формируются ценностные ориентиры, жизненные принципы и приоритеты молодого поколения. Так как обучение языкам, связанно с ознакомлением с культурными, историческими, социальными ценностями каждого языка должно служить средством взаимопонимания между народами. Формирование языковой компетенции представляет ценность в обогащении своей собственной культуры в целом. Современная языковая ситуация в Казахстане позволяет говорить о триединстве языков как о существенном факторе укрепления общественного согласия. Многообразие культур и языков, их равное сосуществование являются безусловным достоянием нашей страны, а проводимая языковая политика как обеспечивает соблюдение языковых прав всех этносов, так и предоставляет свободный выбор языка для общения, получения образования, реализации творческих потребностей. «Триединство языков» — изучение казахского языка как государственного,русского—как языка межнационального общения и английского—как языка успешной интеграции в глобальную экономику. В нашей республике совмещено, казалось бы, несовместимое: приняты меры по укреплению роли казахского языка и равноправное положение языка русского. И разгадка этой загадки проста: меры по усилению роли казахского языка не носят принудительного характера. На сегодняшний день Казахстан идет стремительными шагами от двуязычия к трехъязычию (казахский, русский, английский). И это также вполне естественно. И русский и английский язык являются не только средствами общения, но оптимальными каналами получения мировых знаний. Но в трехъязычии, как и в двуязычии, главное - давать возможности учиться, ни к чему не принуждая, и это основа решения языковой проблемы в Казахстане. За последние пять - шесть лет число людей, изучающих английский, казахский языки существенно увеличилось, потому, как без знания иностранных языков современному человеку обойтись нельзя, ведь это стало очевидным и понятным почти для всех. Значительно изменился и возраст учащихся. Если до сих пор методика ориентировалась, прежде всего, на школьников, то теперь родители спешат, как можно раньше начать обучение 377

детей иностранному языку. Тем более что дошкольный возраст признан психологами наиболее сенситивным возрастом для этого вида деятельности. Раннее обучение дошкольников иностранному языку является понятным и для преподавателей, родителей, так как этот возраст является сенситивным для обучения, дает возможность плавного перехода к углубленному изучению иностранного языка в начальной школе, позволяет создавать положительную мотивацию, повысить интерес к изучению иностранных языков в дальнейшем. Повышает престиж детей и нашей страны. И свидетельствует о высоком уровне образования в нашей Республике. Воспитание детей младшего дошкольного возраста- это очень непростое дело, которое требует совсем другого педагогического подхода - чем обучение школьников. Игра является ведущим видом деятельности в обучения дошкольников иностранным языкам. Благополучное изучение детьми иностранной речи становится возможным еще и потому, что детей (особенно дошкольного возраста) отличает более гибкое и быстрое, чем на последующих возрастных этапах, изучение языкового материала. Присутствие у детей дошкольного возраста простоты мотивов общения; отсутствие так называемого языкового барьера, то есть страха торможения, мешающего вступить в общение на иностранном языке даже при наличии необходимых навыков. Так же сравнительно небольшой опыт в речевом общении на родном языке. Все это дает возможность в раннем возрасте оптимально сочетать коммуникативные потребности и возможности их выражения на иностранном языке детьми данного возраста. Вследствие чего, помогает избежать одного существенного противоречия, которое постоянно возникает при более позднем начале обучения этому предмету между коммуникативными потребностями обучаемого (желание узнать и сказать много) и ограниченным языковым и речевым опытом. Дети дошкольного возраста имеют хороший речевой слух и яркую языковую память. У них так же сильно развито эмоционально - образное восприятие языка. Форма слова, его звуковая оболочка, складность и ритмичность речи, красота и выразительность звука для детей этого возраста важнее лексического значения и грамматической стройности. Дошкольники в большинстве своем достаточно коммуникабельны, общительны и лишены тех многочисленных комплексов и зажимов, которые становятся психологическим барьером для многих взрослых в овладении иностранным языком как средством общения (например, взрослый гораздо больше боится сделать ошибку). Дошкольники любознательны, и стремятся к активному познанию мира; причем именно в этом возрасте процесс непосредственного чувственного познания дополняется словесным опытом. Если ребенок погружен в атмосферу, где общение на том или ином языке естественно и непринужденно, ему не нужен перевод или целенаправленное обучение. Он будет запоминать, изучать язык всем своим существом: чувствами, эмоциями и интеллектом. Обучение дошкольников трехъязычию дает широкую возможность 378

развитию познавательной деятельности и социальной инициативности, самостоятельности дошкольников и решительности в собственных силах. В отличие от взрослого, который в процессе обучения непроизвольно «накладывает» новые знания на уже существующую в его голове привычную лингвистическую систему, ребенок параллельно разрабатывает три (или больше) новых для него языковых схем. Внедрение системы трехъязычного образования – комплексный процесс, большая важность в котором отдается не только обучающим программам, но и воспитательному процессу. Ведь важно не только сформировать картину мира будущего врача или физика, важно воспитать в нем человека, гражданина, патриота. Программа трехъязычного образования внедряется в учебный процесс через непосредственное преподавание на казахском, русском и английском языках и внеурочную деятельность. Так же, как и основные предметы, преподавание на трех языках направлено на развитие функциональной грамотности, коммуникативных навыков и способности критически мыслить и рассуждать. Литература: 1. Государственная программа развития образования РК на 2011 - 2020 гг., Государственная программа развития и функционирования языков в РК на 2011-2020 годы. Утверждена Указом Президента РК от 29 июня 2011 года № 110–Астана,2011. 2. Ким Е. А. Развитие трехъязычия в РК// Научное сообщество студентов XXI столетия. Гуманитарные науки: сборник статей по материалам XXXVII международной студенческой научно - практической конференции № 10(37). 3. З.Б.Ешимбетав, А.М.Димеуова. Казахстанское «трехъязычие» - уникальная формула языковой политики // Инновации в науке: сборник статей по материалам XI международной научно - практической конференции Часть II. Новосибирск 2012.

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДЕ МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРМЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖҰМЫС ЖҮЙЕСІ Шапхатова Айкөркем Серікбайқызы Құрманғазы аграрлық-техникалық колледжі, психолог

Барлық адам білім алуға құқылы.Еліміздің 2002 жылғы «Кемтар балаларды əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзу арқылы қолдау туралы» заңында даму мүмкіндігі шектелген барлық балалар психологомедицина-педагогикалық кеңестің қорытындысына сəйкес арнайы түзету мекемелерінде жəне мемлекеттік жалпы білім беретін мектептерде тегін оқуға құқылы делінген. 379

Елімізде мүмкіндігі шектелген балаларды жалпы білім беретін ортаға кіріктіру мəселесі төңірегінде бірқатар заң мен тұжырымдама қабылданған. Атап айтсақ, мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортаға кіріктіру мақсатында 2009 жылы Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасы əзірленген. Сонымен қатар, 2010 жылдың 1 ақпанында бекітілген «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын» атауға болады. Бұл бағдараламаның басты міндеттерінің бірі –еліміздегі инклюзивті оқытуды дамыту болып саналады. Мұндай білім мүмкіндігі шектеулі балаларды өзге оқушылармен тең дəрежеде жалпы білім беру процесіне қатыстыруға жол ашады [1]. Инклюзивтің басты мақсаты-мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортаға кіріктіру ғана емес, ол «барлығы үшін бір мектеп» мақсатын көздейді. Инклюзивті оқыту мүмкіндігі шектеулі баланың жалпы білім беретін ортада əлеуметтенуі мен оның дамуына жəне оқыту процесінде баланың жетістіктерге жетуіне мүмкіндік туғызады. Инклюзивті білім беру оқыту процесінде балаға жеке көмек көрсету мен психологиялық-педагогикалық қолдауды қамтамасыз етді [2]. Инклюзивті білім беруде мүмкіндігі шектеулі балалармен психологиялық жұмыс жүйесінде басты бағыттары - олар: 1. Баланың психикалық дамуының ауытқу себебін анықтау; 2.Тұлғаның жеке интеллектуалдық дамуы ауытқуының-коррекциясын жүргізу, психологиялық көмек беру; 3. Барлық сұрақтарға шешу барысында əр жағдайдың ерекшелігін ескеріп, балалардың денсаулық, ар-намысына зиян тигізбеу; 4. Оқушыларды тексеруден өткізу психикалық жəне танымдық дамуындағы мүмкін болар кешеуілдеуді анықтау; 5. Əрбір балаға жекелеген қатынас жолдарын табу; 6. Баланың ой-өрісінің деңгейін анықтау[3]. Даму мүмкіндігі шектеулі балалардың бойындағы қарым-қабілетін ашу үшін олардың шығармашылық шеңберін бағдарлау қажет. Ол үшін төмендегі қағидаларды ескерген жөн деп білемін. Даму мүмкіндігі шектеулі балалармен түзете-дамыту сабақтарын түрлендіріп өткізу. Ойлау қабілеті, есту қабілеті, эмоцианалдық сезімдер, зейіннің тұрақтылығы, елестету қабілеті, қабылдау, ой-өрісінің дамуы, сөйлеу қабілетін бағдарлау. Сөйлеу тілінің қол саусақтарының қозғалысы арасында өзара байланыстылық бар зерттеуші М.М.Кольцова балалардың сөйлеу тілі қол саусақтарының импульсімен байланысты дамитындығын көрсетеді. Түзету тапсырмалары балалардың игеру қиындығына қарай 3 кезеңге деңгейлеп бөлініп топтастырылды. 1. Деңгейлік жеңіл ойындарда басты назар мүгедек балалардың қол мен 380

саусақ моторикасының қызметін жетілдіруге арналады. 2. Орта деңгейлік ойындар. Ойын мазмұны күрделеніп, қазақтың спорттық ойын түрлері(асық,бөшкедегі басқадыргы т.б) мен əдеп тəрбиелерімен балалардың ақыл-ойы мен сөйлеу тіліне, есте сақтауына арналады. 3. Жоғары деңгейлік ойындар. Қазақтың ұлттық ойындарымен қоса, спорттық тренажерлермен ойындар ұйымдастырылады. Мысалы: Орта деңгейлік ойындар арқылы, балалардың сөйлеу тілін жетілдіру,ақылойын,есте сақтау қабілетін арттыруға болады. 1) Түр-түсті ажырата білуін, заттарды танып ажырата білуін, зейіннің қажетті обьектіге тұрақтата алуын анықтау. Алма тұсі қандай? Қызыл, қатты, тəтті, домалақ. Лимон - қышқыл, сары, жұмсақ, сопақ суретпен жұмыс жасау. 2) Он саусақ. Неше қол бар? 1 қолда 5 саусақ.2 қолда болады 10 саусақ 5+5 =10 екі қолда 10 саусақ 10-5=5 бір қолда 5 саусақ .Саусақ жаттығуын жасаймыз. Саусақтарға сипаттама бер. Бас бармақ, балалы үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек, кішкентай бөбек. Саусақ ойыны - бұл ұрпақтан- ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан, əрі үлкен мəні бар мəдени шығармашылық. Саусақтардың көмегімен қандай да болмасын ертегіні немесе өлең-тақпақ шумағын сахналауға болады. Саусақ ойыны арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады жəне шығармашылық əрекетіне жол ашылады. Саусақ ойынын ойнай отырып,балалар қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды,құстарды жəне ағаштарды бейнелей алады. Саусақтарының қозғалыс-қимылына қарап, бала қуанады, шаттанады, сөзді айтуға тырысады жəне өлеңдегі үйренген сөз шумақтарын қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады. Сонымен қатар балалар екі қолын қимылдата отырып, оң, сол, жоғары, төмен т.б. түсініктерді бағдарлай алуды үйренеді. Ал тіл кемістігі кездесетін балалардың жалпы қимылдары, соның ішінде саусақ бұлшық етінің қимылдары жеткілікті деңгейде дамымайды. Сөйлеу тілі мүшелері əрекетінің қозғалуларының дамуы қол саусақтарының нəзік, қимылдарының дамуымен тығыз байланыста болғандықтан, бала қолының ептілігін толық жетілдіру, тузету - тəрбие жұмысын жүйелі жүргізуді қалайды. 3) Есте сақта. Бас бармақтан ортан терек ұзын болады, балан үйректен шылдыр шүмек қысқа. Көрнекілікпен жұмыс, суретте не жетіспейді? Ұқсастығын тап?

381

Мысық қалай дауыстайды? Мысықтың атқаратын жұмысы? Мысық туралы қандай ертегі білеміз? Аққу қалай дауыстайды? Аққу қайда мекендейді, немен қоректенеді? Аққу туралы қандай ертегі білеміз? Ешкі қалай дауыстайды? Ешкі қандай жануарға жатады? Ешкі туралы қандай ертегі білеміз? Қоян не жақсы көреді, қайда мекендейді, қоян туралы қандай ертегі білеміз? Əтештің дауысын салайық, əтеш қандай құс, немен қоректенеді, қандай ертегі білеміз? Сергіту сəті. Суреттегі кейіпкелердің даусын салу. Ойын терапиясы арқылы ақыл-ойы кем балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту. (Мысық пен тышқан, ұсқынсыз үйрек, ешкі мен түлкі, мақтаншақ қоян, əтеш пен түлкі) үзінді ертегі терапиясын айту. Ойын терапиясы - күрделі жұмыс. Ойын терапиясы ақыл-ойы кем балалар үшін пəрменді тəсілдердің бірі деп айтуға болады. Ойын терапиясы арқылы «мен» бейнесі ашылады,байланыстырып сөйлеу дағдысы қалыптастырылады. Ақыл-ойы кем баланы сөйлеу тілін қалыптастыру əдісі біріктіру болып табылады. Жеке жəне топ арқылы олармен түзету дамыту сабақтары жүргізіледі. Ақыл-ойы кем балалардың сөйлеу тілін дамыту мақсатында төмендегі ойындарды сабақта пайдалануға болады. «Сиқырлы таяқша» ойыны. Сиқырлы таяқша көмегімен, балалар шеңбер жасап тұрады. «Сəлеметсіз бе? Менің атым..» деген сөзден бастайды. Осылайша барлық бала өзін таныстырып болғанша ойын жалғаса береді. Балалардың көңіл - күйлерін сұрап, бір-біріне жылы сөздерін тілеп, жақын 382

танысады. Балалар осы сұрақтарға байланысты өз ойларын айтып болған соң, жанындағы көршілеріне жылы сөз сыйлайды. Ишара, қимыл-қозғалыс келе, ақыл-ойдың дамуы өзінің құрылымына элементтер қатарын қосатын күрделі психикалық түсінік болғандықтан, оныңдамуына жағдай туғызу үшін таным үрдістерінің қалыпты дамуына баса зер салу қажет. Сөзімді қорыта келе «Ұстаз» деген Ұлағаттың шайыры, Қадірінің тиетұғын қайыры. «Ұстаз» деген шуағы мол шапағат, Шаршамайтын, шалдықпайтын тəйірі, - деп, жүрегі мейірім- шапағатқа, жан жылулығына толы барша Ұстаздар қауымын аянбай еңбек етіп, бала бойындағы шығармашылық шоқты үрлеп жандырып, «Əр бала бір жұлдыз, жарқырауына жəрдем ет», деген қағиданы естен шығармауға шақырамын [4]. Инклюзивті білім беру жайлы айтқанда жалпы білім беретін мектепте мүмкіндігі шектеулі балаларға кедергісіз аймақ құру ғана емес, баланың психофизикалық мүмкіндіктерін ескере отырып құрылатын оқу-тəрбие процесінің ерекшелігін де ескерген жөн. Ал бұл процесті жүзеге асыру үшін мектепте баланы психологиялық-педагогикалық қолдау қызметі ұйымдастырылуы қажет, сонымен қатар, баланың дамуына жағдай тудыратын балаға көмек қолын созуға дайын, кездескен мəселені дұрыс түсінуге негізделген педагогикалық жəне балалар ұжымында моральды-психологиялық климат орнауы қажет. Əдебиеттер тізімі: 1.ҚР «Кемтар балаларды əлеуметтік-медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 11 шілдедегі 343 Заңы. 2.http://psyjournals.ru/inclusive_edu/issue/43977_full.shtml/ 3.И.А.Юдина,Н.А.Абрамова,Н.Э.Куликовская.-(Проблемы интегрированного образования) // Дефектология. - 2012. - № 1. -С. 88-94б. 4.Малофеев Н.Н. Методические рекомендации по осуществлению интегрированного обучения в условиях специальных образовательных учреждений. ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ – ЖАҢА ЗАМАННЫҢ ЖАҢА ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Хисамеденова Гульден Сатылгановна Құрманғазы ауданы Ганюшкино селосы Б.Бегалиев атныдағы жалпы орта мектебінің ағылшын тілі пəні мұғалімі

Бүгінгі күні инклюзивті оқыту мəселесіне көп көңіл бөлінуде. Дегенмен инклюзивті білім беруді енгізу бойынша нақты əдістемелер мен нұсқаулықтар жоқ. Бұл бағыттағы жұмыс біздің елімізде 2000 жылы «Мүмкіндігі шектеулі балаларға базалық білім беруге көмек» пилотты жобаны жүзеге асыру барысында басталды. Осы жоба аясында «инклюзивті білім беру» түсінігі пайда болып, тəжірибемізге енді. Инклюзивті білім беру дегеніміз мүмкіндігі 383

шектеулі балалардың жалпы білім беретін мектептерде тең жағдайда бірдей білім алуына қол жетімділігін ұйымдастыру. Еліміздің «Білім туралы» Заңында білім беру саласындағы мемлекеттің ең басты принципі - əрбір азаматтың сапалы білім алу құқығының жүзеге асуына қолайлы жағдай жасау деп көрсетілген. Яғни, үздіксіз өзгерістерге бейімделген жаңа заманның жаңа тұлғасын қалыптастыру. Мүмкіндігі шектеулі балаларды əлеуметтендіру мəселесіне байланысты жұмыстар біздің қоғамда алғашында арнайы оңалту орталықтарын құру арқылы жүргізілді. Алайда, олардың басты ерекшелігі–оқытушы мен мүмкіндігі шектеулі балалар арасындағы қарым-қатынаспен шектелуі. Ал, инклюзивті оқытуда оқушылар мүмкіндігі шектеулі балалармен тығыз қарымқатынаста бола алады. Бүгінгі күні мүмкіндігі шектеулі балалардың əлеуметтік қоғамға бейімделіп кетуі-жалпы білім беру үрдісіне кіруі, мектептен тыс шараларға қатысуы, сыныптастарымен, олардың ата-аналары жəне мұғалімдерімен тығыз қарым-қатынаста болуы ерекше назарда ұсталуы тиіс. Оларды «мүгедек» деген сөзбен кемітпеу керек, себебі бұндай сөз олардың психологиясына əсер етіп, нəтижесінде «жеткіліксіздік кешенінен» шыға алмай жатады. Оларға өздерін дамытуда (білім жалғастыру, спортпен шұғылдану, қызықты ісімен айналысуда өзін дамыту) көптеген мүмкіндіктердің есіктері жабықСалауатты адамдардың мүгедектерге деген қарым-қатынасы, көзқарасы, өзін жоғары санауы біздің өмірде бар. Бұндай көзқарас балаларда кішкентай кезінен қалыптасады, яғни бұған оның кішкентай мемлекеті – отбасы кінəлі. Сол себепті бүгінгі қоғам алдында тұрған мəселе – ол мүмкіндігі шектеулі балаларды əлеуметтік қоғамға тарту, оларды белсенді бейімдеу, əлеуметтендіру жəне дамыту мəселесі. Философиясы: əр бала ересектер тарапынан оған деген назар мен қамқорлыққа, махаббатқа, бақытты болуға құқысы бар. Осы мəселенің бірден бір шешімі инклюзивтік білім беру институтын дамыту болып табылады: -оқу процесіне мүмкіндігі шектеулі балалардың интеграциясы; -бүгінгі қоғамда мүмкіндігі шектеулі балаларды əлеуметтендіру; -өздерінің кемшіліктерін артықшылықтарына айналдыра білуін дамыту; -бүгінгі қоғамда өзін сенімді ұстауы үшін белсенді мінез-құлық көрсетуге дағдыландыру; -мүмкіндігі шектеулі балаларға деген қарым-қатынасты, көзқарасты өзгерту; Инклюзивті білім беру жүйесіне орта мектеп, кəсіптік жəне жоғары білім ордалары кіреді. Олардың мақсаты мүмкіндігі шектеулі балаларға оқу үшін оқытуда «кедергісіз орта» құру. Яғни, бұл шара кешені оқу орындарының материалдық-техникалық жабдықталуы мен қатар сабақ беретін мұғалімдері мен мектеп оқушылары үшін арнайы оқу курстарын ұйымдастыруға, мүмкіндігі шектеулі адамдармен өзара əрекеттестікті, төзімділікті дамытуға бағытталған. Сонымен қатар, білім ордаларында мүмкіндігі шектеулі балалар үшін бейімделу процесін жеңілдетуге бағытталған арнайы бағдарламалар қажет. Инклюзивті білім беру жүйесі біздің елімізде енді ғана өз дамуын 384

бастап жатыр, бірақ біз қазірдің өзінде оның табысты іске асырудың жұмыс түрлерін айта аламыз. Кіріктірілген сабақтар біздің мектепте арнайы құқықтық құжаттарға («Кіріктірілген сабақтарды ұйымдастыру туралы ереже») сүйене отырып ұйымдастырылады. Ол мынадай тармақтардан тұрады: - мұғалімнің қызметі; - интегралды оқыту шарттары мен мектепте кедергісіз орта құру; - ата-аналардың құқығы мен міндеттері; - балалардың құқығы мен міндеттері. Инклюзивті білім беру жүйесін дамыту үшін сабақ беретін мұғалімдерге арнайы курстар ұйымдастыру маңызды. Мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс істеу үшін сабақ беретін мұғалімдердің тəжірибесі, олардың коммуникативтік дағдылары, стресске төзімділігі тағы да басқа жеке қассиеттері ескерілуі тиіс. Инклюзивті білім беру сегіз принциптерін тұрады: 1. Адамның құндылығы оның қабілеті мен жетістіктеріне байланысты емес; 2. Əр адам сезінуге жəне ойлауға қабілетті; 3. Əр адам байланыс жасауға жəне өзіне назар аудартуына құқығы бар; 4. Барлық адамдар тумысынан бір-біріне қажет; 5. Шынайы білім ғана нақты əлемдік қарым-қатынастар тұрғысында жүргізілуі мүмкін; 6. Барлық адамдарға құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығы қажет; 7. Барлық білім алушылардың істей алмайтындығына қарағанда істей алатынында табысты прогресс болады; 8. Əртүрлілік адам өмірінің барлық аспектілерін нығайтады. Инклюзивті білім алу мəселесінен басқа Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту үшін басқа да таңдаулар бар. 1.Арнайы мектептер жəне интернаттар - балалрдың өмірлік дағдыларын, əлеуметтік қорғау жəне балалардың шығармашылық қабілеттерін толық ашуды қалыптастыратын жəне мүмкіндігі шектеулі балаларды тəрбиелеуде отбасына көмектесу үшін құрылған коммерциялық емес тəуелік бойы жұмыс істейтін оқу орындары. 2.Үйден оқыту – мектепке келе алмайтын оқушыларды үйіне барып оқыту. Оқушы мүмкіншілігіне қарай жалпы немесе қосымша багдарлама бойынша оқытылады. 3.Қашықтықтан оқыту - білім беру қызметтерінің жиынтығы - қашықтыққа ақпарат алмасу негізінде мамандандырылған білім беру ортасын құру. Қашықтықтан оқытуды жүзеге асыру үшін оқыту орталықтары арқылы мүмкіндігі шектеулі балалрға қолдау жасау, ол үшін қажетті мультимедиялық жабдықтар (компьютер, принтер, сканер, веб-камера, т.б.) қажет. Қашықтықта оқыту мəселесіне көбірек көңіл бөлунуі тиіс, себебі бұндай оқытуларды қарапайым мұғалім емес, арнайы мамандар өткізетін болады. Б.Бегалиев орта мектебінде 4 оқушы үйден оқытылады, Осы мүмкіндігі шектеулі балаларды психологиялық бейімдеу жəне қоғамға кіріктіру 385

мəселесіне ұжым ерекше мəн беріп, олардың тұлға ретінде қалыптасуына жағдай жасап отыр. Мүмкіндігі шектеулі оқушылармен жеке жұмыс түрлерін жүргізіп, білім алуы мен тəрбиеленуіне, əлеуметтік ортаға кірігуін қадағалап жағдай жасап келеміз. «Баланың жақсы болып өсуі – тəрбиеден, тəрбиенің дұрыстығы–тəрбиешіден» дегендей,мұғалімдеріміз осы топтағы оқушыларды тəрбиелік шаралар мен сыныптан тыс өткізілетін жұмыстардан тыс қалдырмайды. Спорттық сайыстар өткізіліп, оқушылардың денсаулығын, белсенділігін нығайтуға көңіл аударылады. Тұлғаның қалыптасуына жағдай туғызу, баланы қорғау, көмек көрсету, тəрбиелік дамытушылық маңызы бар іс-əрекеттер ұйымдастыруды міндетіміз деп санаймыз. Баланы объект ретінде емес, субъект ретінде қарап, оның өзін-өзі тану, өзін – өзі көрсету, өзіне-өзі сену, өзін-өзі анықтау т.б. тұлғалық қасиеттерін аша білуіміз керек. Мүмкіндігі шектеулі балаларды табысты емдеуге болады жəне олардың ауруларының симптомдары толық жойылуы мүмкін деген де ой-пікірлер бар. Дəрі-дəрмектермен бірге осы топтағы балалар үшін өте маңыздысы - ол ілтипатты қарым-қатынас, арнаулы тəрбие жəне табысты оқыту болып табылады. Бұндай балаларға керегі – үлкендердің тарапынан уақыт пен көңілдің көбірек бөлінуі жəне неғұрлым ертерек олармен жұмысымызды бастасақ, соғұрлым олар өз дамуында басқа балаларды қуып жетеді. Олардың күнделікті өмірі дене сабақтары мен спорт қатарына жататын «дамытушы» ойын түрлерін қамтуы тиіс. Өйткені оларды қызықтыратын ойын оларды болжамдауға, ойлауға, дұрыс қадамдар жасауға үйретеді, олардың ой-өрісін, сөздік қорын, тілін дамытады. Тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімдердің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың зор ынтамен тыңдап, берік меңгеруіне көмектеседі. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез сергіп, тапсырманы ықыластана əрі сапалы орындайтын болады. Өз тəжірибемде 5-10 минуттық ойын ұйымдастыруға тырысамын. Мысалы, сөздік ойын арқылы сөзді орнына қолдана білуге, дұрыс жауап айтуға, сөз мағынасын түсінуге, орынды сөйлеуге үйренеді: «Кім көп əріп таниды?» , «Жоғалған əріп», «Ойлан тап», «Сөз құра», «Адасқан буын», т.б. «Дамытушы» ойындар диалогтық қарым-қатынасқа түсуге бірден-бір жол. Адамның бірбірімен араласуы, диалогтық қарым-қатынаста болуы тұлғаның өзі үшін де, өзгелер үшін де адамдығы ашылады. Диалог «адамдық болмысын таныту құралы» ретінде тұлғаны қалыптастыру үшін өте маңызды. Оқушы-оқушы, оқушы-мұғалім арасында өзара құрметтеу, мойындау, түсіне білу жəне сыйластық əрекеттері пайда болып, мейрімділік көзқарастары дамиды. Қызықтыратын ойын немесе спорт түрлерімен қатар дұрыс тамақтану оқушылардың физиологиясына жəне өз кезегінде психикалық дамуына оң əсер береді. Оқушының өз тəрбиелеушісімен бірге тəрбиеге қатысуы, оның субъектілік қасиеттерін, өзін дамыту мүмкіншіліктерін көрсете алуы тəрбиенің педагогикалық əрекетті қарастыратын модель деуге болады. Бұл модель міндетті түрде психолог, дəрігер, дене пəні жəне пəн мұғалімдерінің бірбірімен тығыз байланыста болуын біріктіруі тиіс. Егерде ата-ана түзетедамыту үрдісінен тыс қалмай белсенді қатысушы болып, мамандармен, 386

медициналық, психологиялық, физикалық кеңес алып отырса, баласының өмірлік қажеттілік дағдыларды меңгеруіне ықпал етер еді. Мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру үшін көп еңбек, ұстаздық жылы сезім мен кішіпейілділік керек. Ұстаз ізденісі əр баланың жан - дүниесіне үңілуден басталады дегендей, оларға əсер ету жолдарды іздеп отыру керек, себебі олар педагогтарға жəне əлеуметтік қызметкерлерге сеніммен, үмітпен қарайды. Сондықтан бұл балаларды қатаң талап қою арқылы үйрету тиімсіз, тіпті қауіпті болуы да мүмкін. Əр баланың рухани дамуына психологиялық – педагогикалық жағдай жасай отырып, өз ортасында жəне өзге ұжымда өзін еркін сезіне алуға тəрбиелеу, өзіне өзі сенімді, жауапкершілік қасиетті сіңірген тұлға ретінде қалыптастыру қажет. Біздің міндетіміз - оқушыға оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету, белгілі бір көлемдегі білім, білік дағдыларын меңгерумен бірге табиғат, қоршаған орта туралы түсініктерін кеңейту. Еліміздің əрбір азаматы–ұлттық құндылық,əрбір баласы– болашағымыздың ертеңі екенін ескерсек, əрбір мүмкіндігі шектеулі оқушының жақсы білім алып, азамат болып қалыптасуы үшін жұмыстануымыз қажет. Жалпы білім беретін мектептерде осындай топтағы балалар аз емес. Барлық балаларға тең дəрежедегі білім жəне тəрбие беру үшін жағдайлар мен жұмыс істейтін бағдарламалар жасалуы керек. Тарихқа көз жүгіртсек, бала тағдырын ұлт тағдыры деп қарап, келешек ұрпақтың өмірге келген сəтінен бастап, ұлттық сапа қасиеттерді мүмкіндігі шектеулі балалардың бойына ұялата білсек, онда оларды əлеуметтік өмірге даярлап, еліміздің дамуына да өз үлесін қоса алатын азаматын тəрбиелей аламыз. Ең бастысы, дамуы мүмкіндігі шектелген оқушылар мейірім шуағын, сүйіспеншілікті, сенім күшімен өзіне артылып отырған жауапкершілікті сезінуі қажет. Сонда ғана осы топтағы балалар алға ұмтылып қойған мақсаттарына жетуге тырысады.

ҰСЫНЫСТАР 1.«Мəңгілік Ел» жалпы ұлттық идеясын жүзеге асыру аясында барлық оқу 387

пəндерінің тəрбиелік ықпалын күшейту; 2.Білім беру мазмұнын жаңартудағы педагогтың кəсіби дамуын жетілдіру; 3.Білім беру жүйесінде оқушыларға қазақстандық патриотизмді, толеранттылықты, рухани-адамгершілік қасиеттерді дамыту; 4.Уақыт талабына лайық педагогтердің біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарас қалыптастыру; 5.Шетелдік озық іс-тəжірибелерді зерделеп, тиімдісін Отандық білім жүйесіне енгізу; 6.Білім беру жүйесін жаңарту жағдайындағы тəрбие мен білім берудің тың жолдарын іздестіру; 7.Профессорлық оқытушы құрамының ғылыми-зерттеу, жобалық, əдістемелік жұмыстарын ынталандыру; озат тəжірибе тарату аумағын кеңейту; 8.Тəрбие мен білім беру мазмұнын жаңарту жағдайында педагог мəртебесін қалыптастыру жəне кəсіби шеберлігін жетілдіру бойынша ғылымиəдістемелік жұмыстың мазмұны мен формаларын жаңарту. 9.Мүмкіндігі шектеулі балалармен түзете-дамыту тəрбиелеу жұмысын жүргізетін дефектолог-логопед мамандардың кəсіби құзыреттілігін жетілдіру; 10.Білім беру ұйымдарының оқу-тəрбиелік үдерісіне инновациялық технологияларды енгізу бойынша; инклюзивтік білім беруді енгізу бойынша; білім беру мазмұнын жаңарту бойынша; біліктілікті арттыру жүйесінде АКТ ресурстарын қолдану бойынша үздік педагогикалық тəжірибенің тиімді таралуын қамтамасыз ету; 11.Педагогтардың кəсіби дамуын ғылыми-əдістемелік тұрғыдан қолдау; 12.Педагогикалық қызметкерлердің кəсіби дамуындағы жеке траекториясын құру бойынша педагогтарға жүйелік кеңес беру; 13.Инклюзивтік білім беру мұғалімдерінің түзету-педагогикалық жұмыстарындағы іскерлік пен дағдыны жетілдіру; 14. Жаһандану кезеңіндегі «Үштұғырлы тіл» идеясының жүзеге асуын жетілдіру; 15. Жаңа форматтағы кəсіби мамандардың педагогтық ізденістерін үштілде оқытуды тəжірибеге ендірудегі саралау жұмыстарын жетілдіру.

388