БШК парламенттик шайлоону 4-октябрга белгилєєнї сунуштады Борбордук шайлоо комиссиясы (БШК) парламенттик шайлоону 4-октябрда єткєрїї ыўгайлуу боло тургандыгын билдирген катты єлкє башчысына жолдоду. Катта Жогорку Кеўештин депутаттарын шайлоо боюнча конституциялык мєєнєт шайлоо єткєн убактан баштап эсептелери жана шайланып келген айда мєєнєтї бїтєєрї белгиленген. Мындан улам, шайлоону єткєрїї 4-октябрда ыўгайлуу болоорун Т.Абдраимов баса белгилейт. Кандай гана шайлоо болбосун компроматтар «согушу» менен коштолору белгилїї. Мунусуна караганда накта маалыматтык кармаш эми башталчудай. Депутат болчумун деген саясатчылар бири биринин абийирин чукуп, маалымат каражаттарына «заказ» материалдарды жайгаштырары кїтїлчї нерсе. Шайлоо – шайлоосу менен. Эў башкысы, «оюндан от чыгарып» албасак болгону. Шайлоо да єтєт. Бизге эў башкысы – Кыргызстаныбыздын бїтїндїгї, элибиздин ынтымагы маанилїї.
Òàìàøà ñ¿ðºòêº òàìàøà: Àêûëáåê Ýøèìîâ, ÆÊ äåïóòàòû: - À-à-àï äåï êîé÷ó, êàãûëàéûí Øàðøåíáåê Àáäûêåðèìîâ, ÆÊ äåïóòàòû: - Òàòòóóëóãó, ïàé-ïàé-ïàé... Ò¿ðê áîîðäîøòîð: - ¯éëºí¿¿ òîéãî îêøîøóï êåòòè ãî áóë æàãû? ×îëïîí Ñóëòàíáåêîâà, âèöå-ñïèêåð: - Áàêòûëóó áîëãóëà ýêè æàø, îé, êåñèïòåøòåð!
2
АЙБАТ ПРЕСС
КЫРГЫЗСТАНДА СЄЗ ЭРКИНДИГИ ЖЫЛ САНАП ЖАКШЫРЫП АТКАНЫН ЭЛ АРАЛЫК УЮМДАР БЕЛГИЛЄЄДЄ
Конкреттїї факты менен иштегенден жаа бою качып, їйїндє жатып алып, же кабинетинен алыс чыкпастан «єрдєк» багып, анысын єзїнїн фантазиясы менен алеки саатта «семиртип» туруп маалымат айдыўына айдап кєнїп калган кесиптештерибиз «Кыргызстанда сєз эркиндиги муунтулууда» деп кыйкырып калмайлары бар. Кечээ эле чогуу ээрчишип жїрїп, «пийвонун» атасын чогуу тааныткандар деле бири-бирине пистолет такап коркутуп калышса, экєєнїн бирєєсї сєзсїз бийликти сындап «сєз эркиндигине кол салуу болуп атат» деп чыгат. Бул жерде бийликтин кандай тиешеси бар экендигин уруп да ойношпойт. Урушкан єздєрї, бири пистолет такап, экинчиси милицияга арыз жазгандары деле єздєрї. Бирок эмнегедир кїнєєлїї - бийлик болуп чыга келет. Таў калбай кое албайсыў. Айрым «єрдєкчїлдєр» заправкадан кезек талашып урушуп кетип, мурдуна «мєєр» бас-
тырып алса деле бийликти кїнєєлєйт. Жакында басып баратып чалынып кетсе дагы, бийлик сєз эркиндигин «чалып» атат деп сындап чыгышса таў калбай деле калабыз. Айтор, бул жагы «ушунака». Биздин єрдєкчїлдєр ушинтип кыйкырып атышса, эл аралык уюмдар Кыргызстанда сєз эркиндиги жыл санап жакшырып баратканын иликтєєлєрдїн жыйынтыгы менен чыгарышууда. Мисалы, эл аралык Чек арасыз кабарчылар уюму жыл сайын дїйнєдєгї бардык єлкєлєрдїн ичиндеги сєз эркиндигин анализдеп, жыйынтыгын чыгарып келишет. Алардын їстїбїздєгї жылга карата чыгарган жыйынтыгы боюнча Кыргызстан 180 мамлекеттин ичинен 88-сапка илинди. Ал эми коўшулаш Казакстан 160-сапта, Єзбекстан 166-сапта, Тїркмєнстан 178-сапта турат. Демек, биз аларга салыштырмалуу алдканча , єтє жакшы кєрсєткїчтєбїз. Эске сала кетсек аталган уюмдун єткєн жылдагы жыйынтыгы боюнча биз 97-орунда элек. 2012-2013-жылдары 106-орунга отурганбыз. Демек, бул кєрсєткїчтєргє ылайык бизде сєз эркиндиги жыл сайын жакшырып баратат. Ал кєрсєткїчтєргє таянбасак деле биз сєз эркиндигине океанга сїзгєндєй сїзїп калганыбызды жергиликтїї эксперттер айтып келишет. Єзїбїз деле кєрїп атабыз. Ага сїзгєндї билбегендер тумчугуп, какап-чакап алышып, анан бийликти кїнєєлєп атышат да…
ТУРИЗМ БАГЫТЫНДА КЫРГЫЗСТАН РОССИЯЛЫКТАР ЇЧЇН ЕВРОПАНЫН ОРДУН БАСАТ Їстїбїздєгї жылы Кыргызстанга туристтердин агымы кєбєйїшї кїтїлїїдє. Мындай пикирлерди россиялык туристтик агенттиктер бир ооздон айта башташты. Бул жолкусунда Урал туризм ассоциациясынын аткаруучу директору Михаил Мальцев ушундай пикирин маалымат булактарынын бирине билдирди. «Анализдєєдєн кийин биз алыскы чет єлкєлєргє эс алууну каалаган россиялыктар 30 пайызка чейин тємєндєп, а агым болсо Кыргызстан жана Белорусия тарапка кєбєйєєрїн кєрдїк. Россиялык туристтер Кыргыз Республикасында эс алуу їчїн оптималдуу шарттардын бар экендигине басым жасап атышат. Анын ичинде РФ туристтерин Кыргызстанда эс алуунун бааларынын єтє жогору эместиги да тартууда. Анткени азыркы тапта кєпчїлїк россиялыктар Европа єлкєлєрїндє, Тїштїк-Чыгыш Азия жана Латын Америка єлкєлєрїндє эс алууга шарттары туура келбейт» дейт ал. Анан дагы “Негизи эле Кыргызстан, анын ичинде Ысык-Кєл уралдыктар ичинде кеўири таанымал,
себеби бизде Екатеринбургдагы кыргыз консулдугу менен иштешїї єтє жакшы жєнгє салынган. Кичинекей мїмкїнчїлїк болсо дагы, алар туристтерди тартуу багытында чоў иштерди єткєрїшєт” деп баса белгилейт. Мальцевдин айтканы боюнча, бул жылы Кыргызстанга келип эс алууну кєздєгєн туристтердин ар бири биздин єлкєгє 34 миў рублга чейин каражат калтырып кетиши кїтїлєт. Туристтердин агымынын кєбєйїшїнє Ысык-Кєлдї Тамчысындагы аэропорттун реконструкциялоо иштеринин аяктап, ишке киргени дагы себеп болууда. Себеби туристтер мурдагыдай адегенде Бишкекке келип, анан машине аркылуу Кєлгє жол тартышпай, тїз эле эс алуучу жайга жетип барышат. Демек, бул жылы биз туризм аркылуу єлкєбїзгє бир топ киреше алып келе алабыз. Жыл бою ушул сезонду кїтїп отурушкан Ысык-Кєлдїк мекендештерибиздин дагы капчыгы кампаяры турган иш. Ал їчїн биз тараптан болгону єлкєдєгї стабилдїїлїктї єз калыбында сактоо милдети турат... Коммерциялык директор:
Гезит ээси:
"Айбат Аймак" коомдук фонду Башкы редактор:
Каныбек САПАРОВ
№ 123 • 10-апрель, 2015-жыл
ЭДИЛ БАЙСАЛОВ ЄЗЇНЇН АТЫНАН БАШКАЛАРДЫ АТАЙ БАШТАДЫ Европадан билим алып келген десе эле, кєкїрєгїн койгулап, жаўыча кєз карашта ой жїгїрткєн киши болуп, башкалардын бардыгын эскиче ойлонот деген тыянакка кептеп коюп сїйлєгєн Эдил Байсалов кече жакында эле тилинен катуу жаўылды. Ал биринчи кезекте 1941-жылдан 1945-жылга чейин Улуу Ата-Мекендик согушка катышып, эли-жерин, Мекенин фашисттик Германиядан, душмандардан коргогон баатырларыбызга, азыр да арабызда жїргєн согуштун ардагерлерине катуу тил тийгизди. “Бизди ал согушка кїч менен айдап кетишкен. Колуна курал бербестен, жїз граммдан соктуруп коюп эле, согушка айдай беришкен” дейт Байсалов. Шумдугуў кургур! Кудум єзї ошол убакта согушта биздин аталарыбыз жїз граммдан согуп алышып, колуна курал албастан чуркап кеткендерин кєрїп отургансып. Мунун єзї ошол баатыр аталарыбыздын арбагына шек келтиргендик, азыр арабызда кєзї тирїї жїрїшкєн ардагерлерибизге сєз тийгизгендик эмей эмне? Анан дагы ал Кыргызстандын биринчи президенти Акаевди, андан кийинки Бакиевди, єткєєл мезгилдин президенти Отунбаеваны, учурдагы президент Атамбаевди маўкурт деп атады. Кыргызда “сєз оозуўда турганда ал сенин кулуў, чыгып кеткенден кийин сен сєздїн кулусуў” деп коет. Эмоциясын тыя албай, эмнени сїйлєп атканын дагы анчейин аўдабаган Байсалов эми ушул “аныктамасы” їчїн жооп берїїгє тийиш. Кыргызстандын Евразия экономикалык биримдигине экономикалык карым-катнашты жакшыртуу, єнїктїрїї максатында кирип жатканын эў сонун тїшїнїп туруп, “биз орустарга жагынып атабыз” деп жулкунат. Эгерде орустар бизге ГЭСтерди куруп берип жатса, аскердик кїчтєррїбїзгє курал-жарак берип жатышса, карыздарыбызды кечип жатса, айтор толтура жардамдарын берип
МАКСИМ БАКИЕВ УЛУУ БРИТАНИЯДАН ДАГЫ КУУЛАБЫ? Максим Бакиев ханзаадалык доорунда жакшы эле чартанбай тээп, баштан ашкан байлык чогултканы ачыкка чыгууда. Ал гана эмес, убагында британиялык ишкер Шон Дейлини єлтїрїї максатында кол салуу уюштурганы їчїн Биринчи Май райондук соту Максимчикти сыртынан ємїр бою эркинен ажыраткан єкїмїн окуган. Шон Дейли учурда Улуу Британиядагы “Оксус” компаниясын жетектейт жана бир кездеги кылмыштуу иши їчїн Максим Бакиевди сотко бергенин “Стандарт” басылмасы жарыялады. Басылманын ырасташынча, Ш.Дейли денсоолугуна олуттуу доо кетиргени їчїн жана Максимдин 5,3 млн. долларлык
Бектур БАЙМОЎОЛОВ (0772) 16 11 00
Веб-сайт: www.AIBAT.kg
Редакциялык жамаат:
Электрондук каттар їчїн дарегибиз: aybatkg@mail.ru
Акинай АЙДАРОВА Рахатбек РЫСАЛИЕВ Тєлєбїбї КАСЫМАЛИЕВА Дамир ЭСЕНГУЛОВ Мирбек АСАНАЛИЕВ Мирбек МАМБЕТОВ
жатса, анда орустар бизге жагалданып жатат деп айта берсек болобу? Андай эмес. Бул жерде эч ким эч кимге жагалданып жаткан жок. Болгону эзелтеден келаткан стратегиялык єнєктєштїктї дагы да бекемдеп жатабыз. Анан Америкадан окуп келсе эле айдан тїшїп келгенсип мактанып, мен англис тилинде эл аралык басылмаларды окуй алам деп тєш кага берген билимдїї адамдын сєзїбї? Азыр ар бир їчїнчї кыргызстандык англисче сїйлєй алат. Аны менен мактануу азыр “мода” эмес. Айтор, мына ушул маалымат булагына жайгашкан видеодогу Эдил Байсаловдун Клара Ажыбековага сєз бербей ажылдап, актерлонуп оозун каалагандай чоюп атканы эле анын деўгээлинин пас, билиминин тайкылыгы кєрсєттї. Тил билсе эле ал билимдїї болуп эсептелбейт. Тарыхты тереў казып окуп, їстїртєн эмес, ар тарабынан тїшїнїктї мол алып, анан дебатка чыгуу зарыл. Болбосо Эдил Байсаловдой болуп, деўгээлинин ээрден жапыс экендигин тастыктайт.
Редакцияга келген материалдар жана сїрєттєр кайтарылбайт.
Гезит редакциянын компьютердик басма бєлїмїндє терилип, жасалгаланды.
“особняк” сатып алганына кыжырданып, сотко кайрылыптыр. Сот процесси ушул жылдын июнунда башталат. Сот кандай чечим чыгарарын убакыт кєрсєтєр. Эгер биздегидей чечим чыгарса, анда кенже Бакиев кайда барып баш калкалаары кызык болуп туру. "Айбат пресс"
Гезитте жарыяланган материалдар редакциянын кєз карашын чагылдырбайт. Макала жана интервьюлардагы чындыкка дал келбеген маалыматтарга макала жазган жана интервью берген инсандар єздєрї жоопкер. Жарнамалардын мазмунуна жарнама берїїчїлєр жооптуу. Жарнамалык материалдар:
Кыргыз Республикасынын Адилет министрлигинде катталган, Каттоо № 1853 Гезит «ММК колдоо боюнча борбор» фондунун басмаканасында басылды Гезит келишим баада.
Буйрутма №976
Нускасы: 1800
АЙБАТ ПРЕСС Дїйшєн ИРСАЛИЕВ:
ЭЛДИН АЛДЫНДА КЇНЄЄЛЇЇ БОЛГОНДОН КЄРЄ ИШТЕН КЕТЇЇНЇ ЧЕЧТИМ ненбаев – Оторбаевдин кеўешчиси болуп саналат. Анан булардын байланышы жок дегенге, “жок андай эмес” деп ким кепилдик бере алат? Анан мен, “Келгиле, адегенде алардын ким экенин шашпай иликтеп чыгалы?” десем, єкмєт унчукпай койду, анын їстїнє бирин да тааныбагандыгына карабастан Оторбаевдин аларды кїйїпбышып коргоп чыкканы мени шектентти.
“Дело №...” гезити парламенттин Кумтєргє байланыштуу єткєн жыйындагы талкуусунан баяндаманы жарыялады. Гезит ошондой эле “Центерранын” директорлор кеўешине сунуш кылган Жоомарт Оторбаевдин чет єлкєлїк лорддордун интернеттен таап чыккан сїрєттєрїн жана алардын ким экендигин тастыктаган кыскача маалыматты кошо басты. Ушунун эле жанына Мамлекеттик мїлк фондунун мурдагы башчысы Дїйшєн Ирсалиевдин “Элдин алдында кїнєєлїї болгондон кєрє иштен кетїїнї чечтим” деген маеги тартууланды.
- Эмнеден улам Жоомарт Оторбаев сунуш кылган чет єлкєлїк жарандардын артында Жорж Сорос менен Максим Бакиев турушу мїмкїн деп шектендиўиз? - Дал ушулар турат деп так кесе айталбайм, бирок шектенгеним чын, анткени Максим Бакиевдин кайнатасы Болот Ке-
- Оторбаев сизди тизмеге кол коюуга макул кылыш їчїн канча кїн жумшады? - Їч кїн. Кїн сайын чакырып, коркутуп да, кыстап да, айтып да, телефондон чалып да жатты. Айлам кеткенде СМС жєнєттїм: “Жоомарт Кайыпович, мен сизди сыйлайм. Бирок мен кол кое албайм” деп. “Анда орунбасарыў кол койсун?” деп чыкты. “Жаш балдардын тагдырына балта чаап эмне кыласыз?” дедим. Ошондон кийин жолуна каскак болбош їчїн менден арылууну туура кєрдї окшойт, иштен бошотуп салды. - Сиз эмне їчїн Жогорку Кеўеш жыйынга чакырса келген жоксуз? - Мени эч ким чакырган жок. Баарын радиодон угуп отурдум. Чакырса барып айтып бермекмин. - Иштен жєндєн жєн эле бошогонуўуз боюнча кайра арыз бересизби? - Жок, арыз бербейм. Бир аз эс алам, андан кийин кєрє жатарбыз, - деп жооп берди. Булак: Азаттык
Ж.ОТОРБАЕВ СУНУШТАГАН ЧЕТ ЭЛДИКТЕРДИН КАЛБЫРЫ БАРБЫ? Єткєн жумада «Кумтєр» боюнча сїйлєшїї кызык жагдайга келип такалаган. Єкмєт башчысы Жоомарт Оторбаев парламентте отчёт берип жатып, буга чейин єзї колдоп келген 50/50 пайыздык їлїштєгї биргелешкен ишкана тїзїїдєн баш тартып, Центерранын директорлор кеўешин алмаштырууну сунуштаган. Ал бул кызматка чет элдик бир топ жарандарды да таап койгонун айтканы бар. Бирок, алардын эч кимисин тааныбай турганын айтууда. Бул масенин айынан эки чиновник кызматтан кетїїгє да аргасыз болду. Эмнеге? Анткени, Мамлекеттик мїлк министри Дїйшєнбєк Ирсалиев менен “Кыргызалтын” ишканасынын жетекчиси Токон Мамытов дал ушул Оторбаев сунуштаган адамдардан шекшип, аларга ишенбей турганын айтып кызматын тапшырып берди. Бирок, Оторбаев бул адамдарга ишениш керек деп азырга чейин кєгєрїп турат. Ал эми Оторбаев сунуштаган белгисиз талапкерлер боюнча кызык жагдайлар ачыкка чыга башталды. 16-апрелде маалымат каражаттарынын бирине «DLA Paper» компаниясынын жетекчиси Мэтью Сондерс «Центеррага» сунуштаган адамдардын соттолгону же кылмыш кылганы тууралуу маалыматты текшербегенин билдирди. Ал «Кыргызалтын» ААКсынын директорунун милдетин аткаруучу Кылычбек Шакировго жолдогон катында да муну баса белгилеген экен. «Биз «Центерра» компаниясынын директорлор кеўешине сунушталган талапкерлер тууралуу кенен маалымат берїї боюнча «Кыргы-
залтын» ААКсынын директорунун милдетин аткаруучу К.Шакировдун катын алганбыз. Єз ишибиздин жыйынтыгын 2-апрелде жєнєткєнбїз. Бирок анда кайсы бир талапкердин репутациясы же мурдакийин соттолгону тууралуу оюбузду айткан эмеспиз» дейт Сондерс мырза. Ошентип Жоомарт Оторбаевдин алгачкы калпы ачыкка чыкты. Анткени ал парламенте дал ушул маселе боюнча сїйлєп жатып «DLA Paper» компаниясы бул талапкерлердин таза экенин, эч кандай соттолбогонун жана жогорку даражадагы адистер экенин тастыктады деп эл єкїлдєрїн алдаган. Эми болсо “тїз жїргє” Оторбаевдин жалганы чыгып отурат. Єкмєт башчысынын бул маселени єтє ашыгып, жана тез арада чечїїгє шашып жатканында бир мандем болуп жїрбєсїн. Алдоо жолу менен баштаган бул аракет жакшылык менен бїтпєйт го...
3
БИР КАТТЫН КУРМАНДЫГЫ БОЛУП КАЛБАЙЛЫ 2010-жылдагы бийлик алмашуудан кийин шайланып келген Жогорку Кеўеш алгач эле “Кумтєр” маселесин чечїїнї убада кылып, бул ишке катуу киришкен. Аталган кендин айланасында бир канча комиссия тїзїлїп аны иликтеп чыкканы да бар. Бирок, андан бери дээрлик беш жыл єтсє да бул маселеге чекит коюла элек. Єткєн жумада “Кумтєр” боюнча сїйлєшїї кескин тїрдє башка нукка бурулду. Буга чейин канадалык инвесторлор менен 50/50 пайыздык їлїштєгї биргелешкен ишкана тїзїї долбоорун жактап жїргєн єкмєт башчысы Жоомарт Оторбаев позициясын 180 градуска єзгєртїп, кєпчїлїктїн оозун ачырды. Анын кебине ишенсек, биргелешкен ишкана боюнча келишимге кол койбой бизди Кудай сактаган экен. Ал парламентте сїйлєп жатып жана журналисттерге маалымат бергенде бул сєзїн бир нече ирет кайталады. “Бизди єткєн жылдан бери сїйлєшїп жаткан 50/50 пайыздык биргелешкен ишкана тїзїї боюнча келишимге кол койбой Кудай сактаптыр”, - дейт ал. Бирок, Оторбаев мырза партиялаштары демилгелеген кенди улутташтыруу маселесине да макул эмес экен. Анын кебине ишенсек буга чейинки эле келишим кїчїндє калтырып Центерранын директорлор кеўешине жаўы адамдарды алып келїї зарыл. Эми Жоомарт Кайыповичтин бул логикасына кенен токтололу. Оторбаевдин кїтїїсїз позициясынын єзгєрїшїнє бир эле кат себеп болгон экен. Маалыматтарга караганда интернет аркылуу єкмєт башчысына тоголок кат келип тїшєт. Анда бир катар чет элдик белгисиз адамдар Центерраны башкарып берїїнї сунуштайт. Алар тоодой убада берип, Кыргызстандын таламын жата калып талашууга ниеттенип жатканын айткан. Оторбаев мырзанын бир эле кургак катка мынчалык ишенип алганы табышмак болуп турган чак. Айрым маалыматтар боюнча єкмєт башчысы сунуштап жаткан чет элдиктер Максим Бакиевдин же Джордж Соростун адамдары болушу ыктымал. Мисалы Оторбаевга кат жазгандар Лорд Кланвильям (Улуу Британия), Мартин Грехэм (Улуу Британия), Боб Букан (Канада), Питер Холодный (АКШ), Павел Скитович (АКШ), Дияр Канашев
(Казакстан), Мария Черновалова (Канада). Чындыгында булардын ким экенин Оторбаев єзї да билбей турганын айтты. Бул тизме кайсы кїчтєр тарабынан тїзїлгєнї да белгисиз. Премьер-министрдин айтымында, 30-мартта кат келген. “Биз бул катка ишенишибиз керек”, - деп кєгєрїп турат ал. Дал ушул маселенин айынан Мамлекеттик мїлк министри Дїйшєн Ирсалиев кызматтан кеткени белгилїї болду. Ал аталган адамдарды кабыл алуудан баш тарткан. Оторбаев болсо заматта аны кызматтан алып Мамлекеттик мїлк министрлигине єзїнїн єкїл баласын дайындап койду. “Бизге чет элдиктердин тизмеси келип тїштї. Аны менен жакындан таанышуу максатында иликтеп, юристтер менен да кеўешип кєрдїм. Бул адамдарды тереў изилдеп чыгыш керек. Мен бул чет элдик жарандар Кыргызстандын кызыкчылыгын коргой турганына ишенген жокмун”, - дейт Ирсалиев. Ал эми “Кыргызалтын” ишканасынын мурдагы башчысы Токон Мамытов да бул адамдардын ким экенин билбей турганын айтып кызматтан кетти. Бирок, Оторбаев эптеп єзї сунуштаган чет элдиктерди Центерранын директорлор кеўешине алып келїїгє шашып жатканы кєпчїлїктї таў калтырууда. Адатты мындай шылуундарды битиндей жаман кєргєн Текебаевдин позициясы да кызык болуп турат. Ємїрбек Чиркешович азыркы директорлор кеўешине карагана Оторбаев сунуштаган адамдар аз жейт деп тим болду. Бул жерде Кыргызстан їчїн чоў буктурма даярдалып жаткан жокпу деп да кооптонуп кетесиў. Улутташтырууну туу туткан Текебаев болсо тескери кетти. Ушинтип отуруп бир каттын курмандыгы болуп калбасак эле...
ОРУСИЯ ЕВРАЗИЯ ЭКОНОМИКАЛЫК БИРИМДИГИНДЕГИ ЄЛКЄЛЄРДЄН БАРГАН МИГРАНТТАРГА МАКСИМАЛДУУ ТЇРДЄ ПРЕФЕРЕНЦИЯ КАРАЙТ Орусия Евразия экономикалык биримдигиндеги єлкєлєрдєн барган мигранттарга максималдуу тїрдє преференция карайт. Бул тууралуу Орусиянын Федералдык мигарциялык кызматынын башчысы Константин Ромодановский шейшемби кїнї “Миграция тармагындагы кызматташтык. Заманбап тенденция” деген тегерек столдо билдирди. “Учурда Евразия экономикалык биримдигинде кирген єлкєлєрдєн келип иштеп жаткан мигранттар жана алдын їй-бїлєсї їчїн Орусияда максималдуу тїрдє преференция каралган. Бирок, КМШ жана Орусиянын алыскы шериктерине мынчалык жеўилдик каралган эмес”, - дейт ал. Ромодановскийдин айтымында Евразия экономикалык биримдигине мїчє
болгон мамлекеттердин эмгек мигранттарына бардык тармактарда жеўилдик каралган. Ал белгилегендей, аларга жумушка уруксат берїї кагазы керектелбейт, медициналык жана техникалык жардам алууга Орусиянын жарандарындай эле укуктуу болот. Ошондой эле ал уюмга кирген єлкєлєрдїн жарандары эмгектенип гана тим болбостон єз укуктарын да кеўири коргой ала турганын билдирди. Белгилей кетсек, Евразия экономикалык биримдиги 2015-жылдын январь айынан тарта иштеп баштаган. Анын курамында Орусия, Армения, Белоруссия жана Казакстан кирген. Келишим боюнча Кыргызстан ушул жылдын май айында мїчєлїккє кабыл алынат. Дамир ЭСЕНГУЛОВ
№ 123 • 10-апрель, 2015-жыл
4
АШКА ЖЇККЄ, БАШКА ЖЇК
Жумакадыр АКЕНЕЕВ, талдоочу:
“АКШ ЭЛЧИЛИГИНЕ КЕЛГЕН ЖЇКТЄ АКЧА БОЛУШУ ДА МЇМКЇН” - Кече жакында эле Кыргызстандагы АКШ элчилигине «дипломатиялык жїк» деген статус менен 152 тонна жашыруун жїк Украина учагыменен келгендиги маалым болду. Аны эч ким текшерїїгє алган эмес. Эске сала кетсек, ушундай эле жашыруун жїктєр Украинадагы майдан болордун алдында да келип, кийин алардын бардыгы оппозицияны колдооого алган АКШ долларлары болуп чыккан. Бизге келген жашыруун жїк дагы ошондой болуп калбайбы? - Болушу толук мїмкїн. Анда акча болушу да мїмкїн бейєкмєт уюмдары менен бийликке каршыларды колдоо максатында. Анткени, аталган жїктїн ичинде эмне бар экенин эч кимбилбейт. Буга чейин мындай окуялар Бакиевдердин маалында да болгон. Анда Бишкектин тегерегинде
Транзиттик борборго тиешеси жок эле ири єлчємдєгї курал-жарактар табылган. Мурдагы Ички иштер министри Ємїрбек Суваналиев да жашыруун жїктї текреип жардыргыч заттарды тапканы да эсибизде. Ошондуктан бул маселеге дыккатык менен мамиле кылуу зарыл.
- Жергиликтїї басылмалар бул жїк тууралуу маалымат алуу їчїн АКШ элчилигине кайрылышса, анынмаалымат кызматы маалымат бергенден баш тартты. Бул дагы кооптонууну туудурбайбы? - Албетте, кооптонууну туудурат. Эгер АКШнын Бишкектеги элчилигине керектїї буюмдарды алып келсе эмне їчїн жашырат. Биздин тиешелїї кызмттар деле текшерсе болмок. Мындай сырдуу кєрїнїштєрдєн бардык нерсени кїтсє болот.
№ 124 • 17-апрель, 2015-жыл
- Жергиликтїї басылмалар бул жїк тууралуу маалымат алуу їчїн АКШ элчилигине кайры-
*** 9-ìàéäà Áèøêåêòå àñêåðäèê ïàðàä áîëîò *** Ñîãóø âåòåðàíäàðûíà àê÷àëàé æàðäàì êºáºéò¿ëºò *** Êûðãûçñòàíäàí Ñèðèÿãà êåòêåíäåðäèí 20ãà æàêûíû æàø áàëäàð *** Ðîçà Îòóíáàåâà èø ñàïàð ìåíåí Íàðûíãà áàðàò *** Ò.Ñàðïàøåâ: “Áàòêåíäå 3000 ãåêòàð æåð ºçäºøò¿ð¿ë¿ï, 6 ìè¢ãå ÷óêóë æàøòàð æà¢û êîíóøòóó áîëóøìàê÷û” *** ªêìºò òºðò ýìäèí àòà-ýíåñèíå 300 ìè¢ ñîì áºëä¿ ***
*** Àñûëáåê Æýýíáåêîâ Àáäûëäà Êàïàðîâäó ñîòêî áåðåò
«АКШ ЭЛЧИЛИГИНЕ КЕЛГЕН ЖЇК БОЮНЧА БИЗДИН КООПСУЗДУК КЫЗМАТЫ МЕНЕН ТИМ ЄЗ КЄРЄРМАНДЫГЫН КЄРСЄТЄ АЛСА ЖАКШЫ» гызстандан Америка авибазасын кыргыз бийлиги чыгаргандан кийин Америка тїўїлгєндєй болгон. Бирок, биздин ичибиздеги АКШнын кызыкчылыгын кєздєгєн кутумдарды пайдаланып, єздєрїнїн кызыкчылыгын жасап келишет. Мисалы, кече жакында эле оппозиция Америкага барды, анан Тїркияга барды. Ал жакта эмнелерди сїйлєштї, эмне убада беришти биз албетте билбейбиз. Бирок, бийликке келем деген кїчтєр толтура убадаларды беришет. «Биз бийликке келсек, либералдык-демократиялык системаны орнотобуз. Силер азыр жардам бергиле» деп айтуулары да толук мїмкїн. Биз жогоруда бїгїнкї кїндє бийликке жалаў акчалуулар келе тургандай кырдаал тїзїлгєнїн айттык. 2010-жылдагы парламенттик шайлоодон кийин айрым депутаттар 300400 миў доллар коротуп парламентке келишкендерин ачык эле айтып да чыгышты. Эгерде жанагы жашыруун жїк болуп келген контейнерлерде 1 миллиард доллар бар болсо, ар бир депутаттык мандаты 500 миўден 1 миллион долларга чейин эсептесек, канча мандат сатып алса болот? Эсептей бериўиз. Анан алар парламентке келип, Американын кызыкчылыгын жасай берет. Эми бул биздин боолгоолообуз. Балким алар жєн гана аппаратураларды алып келиши мїмкїн. Бирок, биз алардын башка єлкєлєргє кандайча таасир кылышаарын, кан тєгїп, башаламандык жасап, таасир кылаарын жакшы билебиз. Андыктан биз азыр кєздї тостойтуп ачып, кулакты тїрїп сак болушубуз кажет.
À.Àòàìáàåâ Áàòêåí îáëóñóíóí ò¿ç¿ëãºíä¿ã¿í¿í 15 æûëäûãû ìåíåí êóòòóêòàäû
Áèøêåêòå ýêñòðåìèçìãå êàðøû àëãà÷êû ýë àðàëûê ñèìïîçóì ºòºò
Токтогул КАКЧЕКЕЕВ, саясат таануучу:
- Токтогул мырза, кече жакында эле Кыргызстандагы АКШ элчилигине «дипломатиялык жїк» деген статус менен 152 тонна жашыруун жїк Украина учагы менен келгендиги маалым болду. Аны эч ким текшерїїгє алган эмес. Эске сала кетсек, ушундай эле жашыруун жїктєр Украинадагы майдан болордун алдында да келип, кийин алардын бардыгы оппозицияны колдооого алган АКШ долларлары болуп чыккан. Бизге келген жашыруун жїк дагы ошондой болуп калбайбы? - Бул маселеде бизге коркунуч барбы, же жокпу анны бир гана Кудай билет. Анан дагы айтып кое турган нерсе Кудай дагы сактансаў сактайм дейт. Алкым бузукулуктун айынан «Кумтєр» эмне болуп атканын кєрїп атабыз. «Канадалыктар экен, анан укмуш экен» деп атып єзїбїздїн байлыгыбыздын їзїрїн єзїбїз кєрє албай жатабыз. Ошол эле сыяктуу бїгїнкї кїндє Кыргызстандагы АКШ элчилигине полковник, мурда кєўтєрїштєрдї, тєўкєрїштєрдї, атайын операцияларды жасап жїргєн адам келди. Ал пенсияга чыгып кеткен болсо дагы кайра алып келишти. Экинчи жагынан биз парламенттик республика тїзїп, кїрєє баасын 5 миллион сомго чыгардык. Бул деген жалаў акчалуулар бийликке келет дегенди тїшїндїрїп калып атабы? Ошол эле учурда Кыргызстан кєптєгєн мамлекеттердин кызыгуусун туудуруп турган жерде жайгашкан. Бир тарабыбыздан Кытай, бир жагынан Россия, бир жагынан Америка кызыгып турат. Єткєн жылы Кыр-
ТАМЧЫ КАБАР
*** Áàòêåíäèê óçäàð êûðãûç êèëåìèí ÞÍÅÑÊÎíóí ìàäàíèé ìóðàñòàðûíûí òèçìåñèíå êèéèð¿¿ áîþí÷à êàéðûëóó æàñàøàò *** Êàäûðàëèåâäèí áàø êîðãîî ÷àðàñû êèéèíêè àïòà êàðàëàò *** Êûðãûç õîêêåé÷èëåðè "Àçèÿ ÷àêûðûãû" êóáîãóíà êàòûøàò *** Íàðûíãà áûéûëêû æûëäà 650 ìëí êÂò ñààò ýëåêòð êóáàòû ïàéäàëàíûëàò *** Íàðûíäàí 18-êûëûìãà òààíäûê êàðàïà òàáûëäû *** Íàðûíäà ýëåêòð ýíåðãèÿãà áîëãîí êàðûçäàð êºáºé¿¿äº *** Íàðûí: Îáëóñòà 200äºé áàëàíûí òóóëãàíäûãû òóóðàëóó ê¿áºë¿ã¿ æîê *** Æàëàë-Àáàääàãû Êàðà-¯¢ê¿ð äàðûÿñû 200 òóðàê æàéãà, æîëäîðãî, êàíàëäàðãà êîðêóíó÷ æàðàòóóäà
лышса, анын маалымат кызматы маалымат бергенден баш тартты. Бул дагы кооптонууну туудурбайбы? - АКШ элчилиги кечээ расмий тїрдй ал жїктї жєн эле жабдуулар болчу деп айтып чыкты. Эми карай бериўиз, арадан 20чакты кїн єткєндєн кийин гана расмий айтып атат. Неге ага чейин айтышкан жок. Журналисттер сураганда эле айтып койсо не болот эле? Алардын укугу єтє катуу сакталган. Дипломатиялык жїк деп алып келе алышат. Алар замбирек алып келсе деле дипломатиялык жїк боло берет. Андыктан эми биздин коопсуздук кызматы менен ТИМ єз кєрєрмандыгын кєрсєтїїлєрї керек. Дамир ЭСЕНГУЛОВ
*** Êàðàêîëäî êàáàò ¿éëºðä¿ æûëóóëóêòàí àæûðàòóó ñóíóøòàëóóäà *** Òîêòîãóëäà 20 æûëäûê á¿ò¿ð¿¿÷¿ëºð àðäàãåðëåðãå ýñòåëèê òóðãóçóóäà *** ÀÊØäà ìèíèìàëäóó ýìãåê àêûíû êºòºð¿¿í¿ òàëàï êûëûøóóäà *** Æàïîíèÿíûí ñîãóø ó÷àêòàðûíûí àáàãà êºòºð¿ë¿¿ñ¿ ðåêîðääóê äå¢ãýýëãå ÷ûêòû *** Àçåðáàéæàíäà òààíûìàë óêóê êîðãîî÷ó ò¿ðìºãº êåñèëäè
5
САЯСАТ Асылбек ЖЭЭНБЕКОВ, ЖК тєрагасы:
«КЫРГЫЗСТАНЫБЫЗ, МАМЛЕКЕТТЇЇЛЇК ЖАНА ЭЛДИН БИРИМДИГИ - ДЕПУТАТТЫК, ПРЕМЬЕР-МИНИСТРЛИК, СПИКЕРЛИК КРЕСЛОДОН ЖОГОРУ ТУРАТ» Парламенттин кечээги жыйыны єтє кызык єттї. Эркин депутат Равшан Жээнбеков Ошто оппозиция єкїлдєрї ур-токмокко алынганын, єзбек лидерлерине кысым кєрсєтїлїп жатканын билдирди. Бирок конкреттїї факты келтирген жок. Сєз арасында спикер Асылбек Жээнбековго асылып, полковник Абдылда Капаровдун сєзїн мисалдап, ошого жооп берїїсїн талап кылды. Буга карата парламент жетекчиси аргумент менен бекемделген жообун узатып, элди ынтымакка чакырды. Ошондой эле Равшан Бабырбековичтин єткєн былык иштерин эске салды. Тємєндє тєраганын сєзїнїн орчуўдуу моменттерин тизмектейбиз. - Кыргызстаныбыз, мамлекеттїїлїк жана элдин биримдиги - депутаттык, премьер-министрлик, спикерлик креслодон жогору турат. Депутат болоюн, премьер-министр болоюн деген ой менен чагымчылдык кылган болбойт. Жалганчынын сєзїн кайталап жалган сїйлєгєн адам – єзї дагы жалганчы. Келесоонун сєзїн кайталап сїйлєгєн адам – єзї дагы келесоо болуп эсептелет. Бир нерсени сїйлєєрдєн мурда кичине анализ
кылсак. Оппозициянын Жалал-Абаддагы митингине тїшкє чейин эч ким келбей коюп, тїштєн кийин туугандарын алып келип митинг єткєзкєнїн кєрдїўїздєр. Ошол жерде А.Капаров деген сїйлєптїр. Эми ага кєўїл бурбай эле коелук дедик эле. Спикер болгондон кийин ар ким менен соттошо берсеў дагы болбойт экен. Калп кєп жазылап, ушак кєп кетет, бирок ушундай саясый кызматта болгондон кийин айрымдарына кєўїл бурбай кете бериш керек. «Ит їрє берет, кербен жїрє берет» деген позиция менен. Бирок андай кылайын десеў болбой эле ушундай нерселер чыгат да. Мына ошол А.Капаров сїйлєгєн сєзї їчїн, жалган маалымат таратканы їчїн сотто утулган. Сотто андан сурашса, эмне деп кайжерде сїйлєгєнїн, кайсы ММКга интервью бергенин билбейм деп жооп бериптир. Соттун чечими менен ал кишиге 100 миў сом айып пул салынган. Ал акчанын кереги жок бизге. Бизге намыс керек, абийир керек. Ошон їчїн ал 100 миў сомду Мырзакедеги мектеп-интернатына которулсун дегенбиз. Азыркыга чейин которо элек, А.Капаров намысы болсо тєлєйт
эле. Эми ал калпычы экенин далилденгенден кийин башка нерселерди сїйлєп жатат. Ага кєўїл бурбайын десек, келип депутат сїйлєп жатат. Эми Башкы прокуратурага кайрылам жана сот дагы териштирет. Депутат Р.Жээнбековду кїбє кылыш керек. Улуттар аралык мамиле абдан назик нерсе, кылдат мамиле жасаш керек. Анан эртеў шайлоодо добуш алам деп эле бїгїн ушундай кыйкырып чыккан болбойт. Факт болсо айтыўыздар, биз териштирип беребиз бардыгын. Мен убагында Єзгєндє, Кара-Сууда иштегем. Єзбек туугандар менен жакшы мамилем бар. Эч качан бєлїнїї деген маселе жаралган эмес. Ушул силерге окшогон чагымчылар їчїн, Равшан Бабырбекович, 2010-жылы жаўжал чыкты. Элибиз акылдуу, элибиз ыймандуу, тїшїнїп турат кимдин ким экенин. Бизге 2010-жылдагыдай окуянын кайрадан орун алышынын кереги жок. Равшан Жээнбеков баскан жерде чєп єспєйт деп айтканымды факты менен далилдеп берейин. Мамлекеттик мїлктї, объектилерди саткан, элдин байлыгын саткандардын бири – Р.Жээнбеков.
Ондогон пансионаттарды сатып, єзї эў килейген пансионатка ээлик кылып калган. Таза адам ушундай кылабы? Кылмыш мєєнєтї эскиргени їчїн кутулуп кетти. Ооруканалардын аймагындагы мекемелер Р.Жээнбековдун убагында сатылган. Курулушу аяктай элек тєрєт їйлєрї сатылган. Бала бакчалар сатылган. Жєнєкєй мисал. Талас шаарында курулушу бїтє элек бала бакча сатылган сиздин убакытта. Кантип Таласка барып жатасыз, мен аны дагы бїгїн ойлонуп жатам. Элге рахмат, ошол жерге сизди батырган. Урматтуу депутаттар, ар ким ким экенин коркпой эле айтып жїрсєўїздєр. Ошентип мамлекет оўолот, анан каяктагы чагымчыларды, жалган сїйлєгєндєрдї аяй берсек каякка барабыз? Р.Жээнбековдун убагында сатылган бала бакча, ооруканаларды кайра мамлекетке кайтарып атабыз. Кайрадан куруп атабыз. Акинай АЙДАРОВА
КЕЛДИБЕКОВДУН ЭЛЕКТОРАТЫ РАЙКАН ТЄЛЄГЄНОВГО, ТАКТАП АЙТСА “АТА-МЕКЕНГЕ” КЕРЕК БОЛУП ТУРУБУ?..
Залкар жазуучу Тєлєгєн Касымбековдун уулу, Жогорку Кеўештин “Ата-Мекен” фракциясынын депутаты Райкан Тєлєгєнов 24 сааттын ичинде эки башкача сїйлєй ала тургандыгын тастыктоонун їстїндє. Маселен, кечээ жакында эле коррупция беренеси боюнча кылмыш иши козголгон Акматбек Келдибековдун иши боюнча сот отурумунда “Акматбек Келдибековдун учурунда Жогорку Кеўештин Москвадагы єкїлчїлїгї мыйзамдуу эле ачылган. Ошол учурда маселе саясатташып кетти окшойт” деп “каўырыгы” тїтєгєнсїп, Акматбек мырзаны колдоп чыккан эле. Эске сала кетсек, Келдибековдун спикерлик ишмердїїлїгїн илик-
тєє максатында ошол учурда атайын депутаттык комиссия тїзїлгєн. Анын курамында Райкан Тєлєгєнов єзї дагы бар болчу. Ошол учурда Келдибековго тагылып аткан 12 айып бар болсо, ошонун оноо тастыкталды деп чыккан аталган комиссия. Анын ичинде дал ушул ЖКнын Москвадагы єкїлчїлїгїнїн мыйзамсыздыгы да айтылган эле. Анан эле минтип арадан 3 жылдан ашуун убакыт єткєндєн кийин Тєлєгєнов мырзанын тескери сїйлєп турганы коомчулукту, анын ичинде єзїнїн фракциясынын лидери Ємїрбек Текебаевди да таў калтырган. Тактап айтканда мына ушул маселе боюнча Текебаев интернет
сайттардын бирине “Дїйнєдєгї башка єлкєлєрдїн парламентинин биринин дагы Москвада єзїнїн єкїлчїлїгї жок. Жогорку Кеўеш єз єкїлчїлїгїн ачкандай мамлекет эмес. Ал эми Райкан Тєлєгєнов эмнеге антип айтканын билбейт экенмин. Уккан да жокмун” деп билдирген. Кыязы лидеринин ушундай билдирїїсї Тєлєгєновго ошол замат жеткен окшойт, 16-апрелдин экинчи жарымында маалымат сайттарынын бирине “Мен Келдибековду коргоюн деген эмесмин” дегендей айтып чыкты. Анын айтымында ал сот отурумунда “Келдибеков Жогорку Кеўештин Москвадагы атайын єкїлчїлїгїн ачкандыгы їчїн моралдык жана саясый жоопкерчилик тартат” деп айткан имиш. Анда эмне журналисттер аны тескери тїшїнїп алыштыбы? Же ал орусча ойлонуп, анан кыргызча айтканда “техникалык ката” кеттиби? Кандай болгон кїндє дагы Тєлєгєнов мырза баары бир Келдибековду кыйытып колдоп атканын байкабай кое албайбыз. Ал “парламенттин Москвадагы атайын єкїлчїлїгїн ачуу бул кылмыш иши эмес. Мен бул туурасында сотто да билдирдим. Эгерде Келдибековду соттосок, анда болгону моралдык жана этикалык жагынан карашыбыз керек. Мен Акматбек Келдибеков ансыз деле кызматын жоготуп, жазаланды деп эсептейм” дейт ал. Демек анын ою боюнча мамлекеттин казына-
сынан ири суммадагы акча каражатын коротуп, мыйзамсыз тїрдє єкїлчїлїк ачуу кылмыш эмес экен да? Анда ар бир чиновник эле єзїм билемдик менен мамлекеттин казынасынан ар нерсе ача коюп, ага тууган-туушкандарын, жакын санаалаштарын жумушка орноштуруп койсо боло береби? Анан ал туура эмес экени далилденсе, жєн гана кызматынан бошотуп, “биз муну жазалап койдук” деп кєкїрєк кагып отура бериш керекпи? А коротулган акча каражаттарын ким кайра ордуна коет. Ал Тєлєгєновдун батиринин балконуна єзї эле “келип” калган велосипедди кайра кайтарып берип койгондой маселе эмес да, туурабы? Эгерде ар бир чиновник ушундай ири суммада акча каражаттарын мамлекеттин бюджетинен єзїм билемдик менен сарптай берсе, анан ага жєн гана моралдык жана саясый жактан жоопкерчилик тартып жїрє берсе оўолобузбу? Логика деген кайда? Эгерде бул логикага таянсак анда Келдибековдун Салык кызматын, Соцфондду жетектеп тургандагы мамлекетке келтирген зыяндары їчїн деле моралдык жана саясый жоопкерчилик тарттырып, эркиндикке чыгарып жиберелиби? Биз анте берсек, анда мамчиновниктер эч кандай бизнес жасабай эле мультимиллионер боло беришет го?.. Эгерде эсибизден чыга элек болсо, Келдибековдун катар-катар кымбат балуу автомашинелери, катар-катар хансарайлары, сау-
налары, гектарлаган жер тилкелери, Ысык-Кєлдєгї 14 коттеджи, борбор шаарыбыздагы ондогон батирлери кайсыл акчага сатылып алынган деп ойлосок болот? Эгерде анын кандайдыр бир ири бизнеси болгон болсо дагы актанганга шылтоо табышса жарашмак. Бирок, андай болбой жатпайбы? Аялы Токтоматова экєєнє гана катталган ондон ашуун автомашинелер оўой акча турабы? Мамлекеттик кызматкердин айлыгы ага тїтєбї? Айтор суроолор арбын. Жооп жок. Тагыраагы Келдибеков жактан жооп жок. Эл тарабынан, коомчулук тарабынан ага жооп бар. Коррупция!!! Айтор, кызык. Акматбек мырза чет єлкєлєрдї тїрє кыдырып “дарыланып” келгенден кийин соттун чечими менен їй камагында калгандан бери кїбєлєр биринин артынан бири мурдагы кєрсєтмєлєрїнєн баш тарта башташты. Ушундай болорун Баш прокуратура башында эле эскерткен. Катардагы кїбєлєр баш тартып атканын коркутуулар, акча берїїлєр себеп болду деп тїшїнєлї. Ал эми килейген эле депутаттын бїгїн тескери сїйлєп турганын кандай тїшїнєбїз? Же кошунасынын велосипедине деле кызыга берген депутат Келдибековдун кандайдыр бир “сунушуна” кызыгып турабы? Же шайлоо жакындаганда Келдибековдун тарапташтарынын добушун алуу їчїн Ємїрбек Чиркешович фракциялаштары аркылуу аларга жагынып турубу?..
№ 124 • 17-апрель, 2015-жыл
6 Бакыт БАКЕТАЕВ, саясат таануучу:
ПАРЛАМЕНТТИН ЄКЇЛЧЇЛЇГЇН АЧЫП ЖАТКАНДА ЭЛДИН АКЧАСЫН ОЙЛОШ КЕРЕК ры бекитилет. Ал эми аны бузуп пландалбаган иштерди жасаган мыйзамды бузуу болуп саналат. Бирок, мен билгенден дїйнєнїн єнїккєн єлкєлєрїнїн да мындай єкїлчїлїктєрї жок болсо керек. Ошондуктан бул маселени башка мамлекеттердин тажрыйбасына карап кєрїш керек. Докем (Дооронбек Садырбаев) туура айткан экен, ал: Биз Европага чейин миў жыл мурда парламенттик системада жашаганбыз деп. Кантсе да мыйзам чегинде иштеш керек. Элдин акчасын жумшап жатканда керектїї нерселерге гана короткон оў.
- Парламенттеги Республика фракциясынын депутаты Нурбек Мурашов агенттиктердин бирине курган маегинде Жогорку Кеўештин Москвадагы єкїлчїлїгїн ачуу учурдун талабы деп айтыптыр. Экс-спикер Акматбек Келдибеков да убагында парламенттин Москвада єкїлчїлїк ачып, анысы мыйзамсыз экени кабарланган. Негизи эле парламенттин башка єлкєлєрдє єз єкїлчїлїктєрїн ачууга кандай карайсыз? - Биринчи кезекте ар бир жылдын бюджети каралып жатканда анын чыгашала-
- Негизи Москва шаарында Жогорку Кеўештин єкїлчїлїгїн ачууга кандай кєз караштасыз? - Дїйнєдє бир канча парламенттик уюмдар бар. Мисалы ТїрПАны алалы. Анын курамына бїтїндєй тїрк єлкєлєрї мїчє болгон. Ушул уюмдун єкїлчїлїгїнє биздин єкїл да барып отурат. Андан сырткары КМШнын Парламенттик Ассамблеясы иштеп жатат. Менин оюмча азырынча ушулар эле жетиштїї го. Мен жеке єзїм 12 жыл эл аралык мамиле боюнча парламентте иштегем. Бизде андай єкїлчїлїк жок болчу. Демек азыр андай зарылчылык жок.
ЭЛДЕН КОЛДОО ТАППАГАН ОППОЗИЦИЯ ЭКИНЧИ ИРЕТ “ПОЗОР” БОЛДУ
“Позор” болушту. Кыргыз оппозициясы экинчи ирет “позор” болду. Бириккен оппозициялык кыймылдын (БОК) 11-апрелде Жалал-Абадда єткєн курултайын айтып атабыз. 1-2 ай мурун жар салышып, Кєкєтєйдїн ашын єткєрчїдєй чамынышкан БОКчулардын курултайы чогулуштун деўгээлинде да боло алган жок. БОКтун кагаз ташыгычтары Кубанычбек Кадыров менен Бектур Асанов болжол менен жок дегенде 5000 адам топтойбуз деп чамынып отурушкан. Иш жїзїндє болгону 150гї жетпеген адам чогулду. Анда дагы Кадыров менен Асановдун сєздєрїн уккулары келбей отургандар басымдуу болгонун айта кетели. Эл аларды ачык эле колдобой тургандыгын кєргєздї. Ал гана эмес, бул эки эренди єздєрїнїн їзєўгїлєштєрї Равшан Жээнбеков, Ємїрбек Абдрахманов, Адил Турдукуловдо да колдоого алышпады. Бул албетте, кыймылдын кагаз ташыгычтыгы їчїн болуп аткан кїрєштїн натыйжасы деп туралы. Бирок ич ара ынтымагы жок, єлкєнї єнїктїрїї багытында конкреттїї программасы жок, эл арасында кадыр-баркы
№ 124 • 17-апрель, 2015-жыл
жок оппозиция "жыйналыш кылат элем, курултай єткєрєт элем" деп чамынып, дагы канча жолу уят болот болду экен? Себеби “жыгылган кїрєшкє тойбогон” сыўарындай, буга чейин оппозиция эл чогулта албай, єтє уятка калганы белгилїї. Убагында “жыгач генерал” Ємїрбек Суваналиев 2012-жылы "Каршылык Кєрсєтїї Кыймылы" аттуу кыймылды тїзє коюп, кимге, эмнеге, эмне себептен каршылык кєрсєтєрїн билбей, бир топ кыйналган. Анан айтор кыймылдап туруш керек экенин билип, "Жер-жерлерде Каршылык кєрсєтїї кыймылынын чогулушун єткєрєм" деп катуу чамынган. Бийликти эптеп сынга алып туруш керек экенин, ичтеги бир адамга болгон кегин алуу зарылчылыгы болуп атканын элибиз деле тїшїнїп турган. Себеби Суваналиев 2010-жылдагы тїштїк коогалаўында убактылуу єкмєттїн буйругу менен Ош шаарына коммендант болуп барып, кайра 2 кїндєн кийин качып келгенин жакшы билет эмеспизби. Ошентип анын жер-жерлерде єткєрє турган чогулушу Таластан баштала турган болуп, Ємїкебиз катуу чамынып барган эле, тилекке каршы эл аны колдоого албай, чогулушуна эч ким басып барбай койгон эле. Элге катуу "таарынган" генерал ошол окуядан кийин кєп убакытка чейин коомчулукка чыкпай, тоо аралап, мергенчи болуп кеткенин укканбыз. Эми БОКчулар Суваналиевчесинен тоо-ташты аралап “дербиш” болуп кетишеби же уят болсок да кыймылдап туралы деп жїрє беришеби? Бу кейпине караганда ошентишет го.
ОШ МЭРИ ЖАЎЫ КЫЗМАТТЫК УНААДАН БАШ ТАРТТЫ
Ош шаардык мэриясы мэрдин азыркы кызматтык унаасы эскирди деген жїйєє менен «Тойота Лэнд Крузер Прадо» їлгїсїндєгї жолтандабас сатып алууга 2 млн 750 миў сомдук тендер жарыялаган
болчу. Бирок шаар мэри бул ниетинен кайтып, жаўы жолтандабастын акчасын калаа кєчєлєрїн жарыктандырууга жумшоо чечимине келди. Бул тууралуу Ош шаардык мэриясынын маалымат кызматынан билдиришти. Маалыматка ылайык, Ош мэри Айтмамат Кадырбаев кызматтык унаа алуудан баш тартып, анын каражатын шаардын сырткы кєрїнїшїн оўдоого, кєрктєндїрїї иштерин жандандырууга, кєчєлєрдї жарыктандырууга жумшоону чечкен. Мэриянын азыркы Митсубиси Паджеро їлгїсїндєгї кызматтык жолтандабасы 2009-жылдан бери колдонулуп келет. Булак: «Азаттык» радиосу
КААЛАГАНДАЙ ТАМАКТАНЫП, БИРОК АРЫКТООГО МЇМКЇНДЇК БЕРЧЇ ДИЕТА БАРБЫ?
Бул диета эки жумада 8-12 килограммга арыктоого мїмкїндїк берет. Бул диета эки аптада 8-12 килограммга арыктоого шарт тїзєрїн диетологдор белгилешїїдє. Аны кармоодогу жалгыз талап кылынган шарт-тамак ичээрдин алдында эки стакан суу ичїї жана андан кийин эки саатка чейин эч кандай суюктук ичпей туруу. Анын мааниси абдан эле жєнєкєй. Ар бир тамак ичэрдин алдында сиз 2 стакан суу ичишиўиз керек, андан аз эмес же кєп эмес. Ушундан соў 15-20 минут єткєндєн кийин тамак ичїїгє киришсеўиз болот. Бирок тамактанып жаткан учурунда жана андан кийинки 2 сааттан кийин эч кандай суюктук ичїїгє болбойт. Эки сааттан соў єзїўїздїн сїйїктїї чайыўыз-
ды же кофеўизди ичїїгє, таттуу токочту жегенге уруксат берилет. Бул диетаны кармагандарга кїн сайын тємєнкїдєй меню сунушталышы керек: Эртеў мененки тамак: 2 стакан суу. Кєўїлїўїзгє жаккан даам менен суюктук ичпей тамактануу. Тамактан кийин эки саат єткєнгє чейин суусундук ичїїгє тыюу салынат. Тїшкї тамак: 2 стакан суу ичесиз. Менюга эч кандай чектєє жок. Болгону тамактанып жатканда жана андан кийинки 2 саат аралыгында суусундук ичилбейт. Кечки тамак: 1 стакан суу ичесиз. Кааласаўыз 2 стакан суу ичсе болот жана 20 мїнєттєн соў каалаган тамагыўызды жесеўиз болот. Андан соў эки саатка чейин суюктук ичпейсиз. "Кабар Ордо"
7
УЛУУ ЖЕЎИШКЕ 70 ЖЫЛ ЖАНА С. ЖУСУЕВГЕ 90 ЖЫЛ
ФАШИСТТИК ДУШМАНДАРГА ЫРЫ МЕНЕН ОК ЖААДЫРГАН АКЫН
Кыргыз эл акыны Сооронбай Жусуев деген ысымды кулагы чалбаган адам жоктур. Єзгєчє поэзия жанрына кызыккандар їчїн бул кишинин эмгектери – ырлары, поэмалары чоў таасир калтыра алат. Жаш акындарга же акын болом деп тилек кылгандарга С. Жусуевдин калеминен жаралган чыгармалар дем, кїч берип, таттуу уйкуда жаткан «илхомдорун» ойготуп, акындык єнєрдїн суурулуп чыгышына кємєкчї болот десек жаўылышпайбыз. Калкыбыздын кадырман калемгери Сооронбай Жусуевич Жусуев 1925-жылы, 15-майда Ош областынын Кара-Кулжа районуна караштуу Алай-Куу єрєєнїндє жайгашкан Кызыл-Жар кыштагында тєрєлгєн. Атасы – Жусу, єзї жашаган райондун чоў абройлуу, таасири кїч адамдарынын бири – казысы болгон. Жусу казы коомдо жаралган ар кандай кыйчалыш маселелерди чечип, адамдар ортосундагы конфликттерди жоюп, баарына адилеттїї карай турган. Апасы – Кумар Каракенже кызы, Сооронбай жана тєрт кызды чоўойтуп, энелик мээримин тєккєн жїрєгї ак, пейили таза адам болгон. С. Жусуев айыл мектебин аяктаган соў армияга чакырылып, кандуу 1943-жылдан 1945-жылга чейин айтылуу И. В. Панфилов атындагы гвардиялык дивизияда байланышчы болуп жоокердик кызматын єтєгєн. Душман менен болгон салгылашууда эки жолу жарадар болуп, ошого карабастан патриоттук сезими кїч алып, артка чегинип келген эмес. Арадан кєўїл ооруткан мезгилдер єтїп, калк кїткєн жеўиш да колго тийет. Акын согуштан кайтып келип, райондук «Коммунизм їчїн» газетасынын редакциясында жооптуу катчы болуп эмгек жолун баштаган. С. Жусуевдин акындык дараметин чагылдырган алгачкы ыры майданда жїргєн мезгилинде, «Советтик Кыргызстан» журналынын беттеринин бирине «Алдыга жїргїн, кыргыздар» деген аталышта басылып чыккан. Андан соў буга удаалаш «Биз жеўишчил», «Жаркынга» єўдїї курч саптардан куралган эмгектери окурмандардын алдына сунушталган. Ошентип 1950-жылы акындын «Эмгек кїїсї» аттуу биринчи ырлар жыйнагы жарык кєрєт. Бул жыйнактагы ырлардын кєпчїлїгї тїрлїї кесиптер, колхоз, совхоз, элдин жаркын жашоосу туурасындагы темаларга арналып, окурмандар тарабынан жылуу
кабыл алынып, адабий казынабыз дагы бир мыкты китеп менен толукталган. 1957–1959-жылдар аралыгында Сооронбай агай «Ала-Тоо» адабий-кєркєм журналында башкы редактор, андан соў «Чалкан» сатиралык журналында жооптуу катчы милдеттерин чоў чеберчилик
менен аткарып келген. Ал эми 1960-жылдан тарта 26 жыл бою Кыргызстан жазуучулар Союзунун аппаратында адабий кеўешчи болуп, кыргыз адабиятынын, єзгєчє поэзиясынын жакшырышына, ырлардын сапатын жогорулатып, курч саптардын жаралышына, таланттуу жаш акындардын тапталып, такшалышына чоў салымын кошкон. Акындын кеў калеминен жаралган ырлар окурмандардын гана жїрєгїнєн тїнєк таап тим болбостон, аларга обондор жаралып, єзїнїн угармандарын топтой алды. Статистикага таяна турган болсок, С. Жусуевдин 70тен ашык ырларына музыка жазылган экен. Алар эстрада, радио жана телекєрсєтїїдє єзїлєрїнїн популярдуулугун жоготпой, кєпчїлїктїн уккулуктуу ырларына айланганы чындык. 1960–80-жылдар акындын чыгармачылыгындагы эў жемиштїї мезгилдерден болгондугуна, бул убакыт аралыгында жазылган «Їмїт», «Тирїїлєргє», «Сагыныч», «Кызыл дептер», «Чагылган» сыяктуу кєлємдїї дастандары, «Жылдыздуу тоолор», «Тїрмєк булуттар», «Алтын чынар», «Бийик асман», «Керемет» жана башка жыйнактары кїбє. Сооронбай Жусуев кыргыз элине ке-
менгер жана тажрыйбалуу котормочу катары да белгилїї. Анын калеминен П. Тычинанын «Элдердин достугу», А. Бартонун «Балдар їчїн ырлар», «Тїркмєн акындары» эмгектери, ошондой эле У. Шекспирдин, А. С. Пушкиндин, М. В. Лермонтовдун, Р. Гамзатовдун, О. Хайямдын, Абайдын, М. В. Маяковскийдин, С. Есениндин, М. Басёнун, И. Такубокунун жана кєптєгєн дїйнєлїк классиктердин чыгармалары кыргыз тилине которулган. Акындын бул эмгектери поэзиянын антологиясы болгон «Орус ырлары», «Казак ырлары», «Европа жана Азия ырлары» китептеринде басылып чыккан. С. Жусуев дїйнєлїк адабияттын каймактарынын чыгармаларын бизге жеткирген сыяктуу эле, акындын ырларын дагы мыкты котормочулар єз тилдеринде сїйлєтїшкєн. Анын ырлары жакынкы жана ыраакы єлкєлєрдїн 30дан ашык, єзгєчє казак, єзбек, тажик, азербайжан, украина элдеринин эне тилдерине которулган.
Сооронбай Жусуевичтин чыгармачылыгындагы кєзгє басар орунду анын ыр менен жазылган «Курманжан датка» романы жана «Канат менен Зарина» дастаны ээлеп турары адабият єкїлдєрї гана эмес, жєнєкєй окурмандарга да маалым. «Курманжан датка» романы, орустун «Евгений Онегин» чыгармасындай эле кыргыз адабиятына єзгєчє бир из калтырып, адабияттын жаўы нугун, жаўы багытын ачып берди. Чыгарма кайраттуу эне, коомдук жана мамлекеттик ишмер, Алай ханышасы Курманжан датканын ємїр жолун,
жеке адамдык касиетин жаштарга сабак, їлгї катары чагылдырып берїїчї бирденбир шедевр эмгек. Китеп 1994-жылы басылып чыгып, жалпы калайык калктын сынына коюлган. Кийин окурмандардын кайрадан суранычтары менен 2004-жылы 2-ирет басылып чыккан. Бул роман акынга Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыкты алып келген. 2003-жылы жарык кєргєн «Канат менен Зарина» дастаны аруу сезим – сїйїїнї даўазалаган мыкты чыгармалардын катарынан орун алды. Дастан окурмандардын колуна тиери менен чоў ийгиликтерди жаратып, єзгєчє жаштардын арасында колдон колго єтїп окулган китепке айланып, кыска убакыттын ичинде єзїнчє китеп тїрїндє орус, тажик, тїрк, єзбек, кытай жана башка тилдеринде жарык кєргєн. Чыгарманын єзєгїн Канат аттуу жигит менен Зарина єўдїї сулуунун аруу, тунук, чексиз махабаты, шум ажалга алгачкы махабатын алдырган кыздын ачуу кїйїтїнє чыдабай, єз ємїрїн кыйып, тїбєлїк жашоого чогу аттанган жаштардын сїйїїсї тїзєт. Кїндєн жарык, айдан тунук акыныбыз ємїрїндєгї эў алгачкы сыйлыгын согуш мезгилинде, фронтто кызмат єтєп жїргєнїндє алган. СССР Жогорку Кеўешинин Президиумунун Жарлыгы менен 1944-жылы «Каармандыгы їчїн» медалы ыйгарылган. Ал эми согуштан кийинки мезгилде эки жолу «Эмгектеги єзгєчєлїгї їчїн» медалы, Кыргыз ССРинин Жогорку Кеўешинин бир нече ирет, Якут АССРинин Жогорку Кеўешинин, Украина ССРинин Жогорку Кеўешинин Ардак грамоталарына тактыктуу болгон. 1990жылы Москвада орус тилинде жарык кєргєн «Моя жизнь» деген ыр китеби їчїн акынга А. Фадеев атындагы Бїткїл союздук адабий сыйлык, 2005-жылы Интеллектуалдык жеке менчиктин Бїткїл дїйнєлїк уюмунун (ВОИС) алтын медалы тапшырылат. Кыргыз Республикасынын Президентинин Жарлыктары менен 1997жылы «Даўк» медалы, 2000-жылы III даражадагы «Манас» ордени, 2007-жылы «Кыргыз Республикасынын Баатыры» эў жогорку артыкчылык даражасы «Ак Шумкар» єзгєчє белгиси менен ыйгарылган. Мындан тышкары С. Жусуев Бишкек жана Ош шаарларынын ардактуу атуулу, Ош мамлекеттик жана Кыргыз-Єзбек университеттеринин ардактуу профессору наамынын ээси. Ысымы кыштактардагы орто мектептерге сыймыктануу менен коюлган. Бїгїнкї кїндє дагы С. Жусуев кыргыз адабиятынын гїлдєп єнїгїшїнє баа жеткис салымдарды кошуп жатат. Анын жазган макалалары биринен бири аша баалуу кеўештерге бай болуп, келечек жаштарга тарбия берип, туура жолго тїшїшїнє кємєк кєрсєтїп келет. Мына ушундай карылыктын кучагында олтурган акын бир уул, тєрт кыздын балдарын дагы тарбиялап, алардын кубанычында бактылуу жашап жаткан убагы. ЭМИЛБЕК уулу Айбек, УКГнын илимий иштер боюнча директорунун орун басары
№ 124 • 17-апрель, 2015-жыл
8
ЖАКШЫ ЖЄРЄЛГЄ
Кыргызстандын бїтїндїгї, тынчтыгы башкы орунда
Башында Эрнст Сооронбаев турган партиянын єкїлдєрї Балыкчы шаарынын чок ортосунан єз їгїт иштерин жїргїзїїчї очогун ачып, салтанаттуу кырдаалда маанилїї иш чарасын белгилешти. Албетте шайлоо єнєктїгїнє айрыкча жаштар активдїї катыша турганы айтпаса да белгилїї. Чогулгандардын басымдуу бєлїгїн жаштар тїзгєндїктєн ошол багыттын тегерегинде сєздєр айтылды. Биринчи кезекте жумушчу орундарды даярдоого, спорт иштерин жандандырууга, клубдарды аракетке келтирїїгє маани берилди. Мындан сырткары бала бакчалардын, мектептердин бїгїнкї абалына саресеп салынды. Бул иштерде кєптєгєн жетишпегендиктер бар экендигин жашырса да оркойуп чыга берет. Ошондуктан андай кемчиликтерди жеринде чечїї ылайыктуу. Ансыз келечек ээлерин татыктуу тарбиялоого жол ачылбайт. Кандай орчундуу маселелерди чечїї керектигин Эрнст мырза жакшы билет. Анткени ал Балыкчы шаарындагы мектептердин биринде окуган. Андан кийин курулуш мекемесинде ширетїїчї болуп эмгектенип, жашоонун кадырын билген. Билим алууга ниетин бурган жигит азыр эки дипломдун ээси. Юрист катары ири ишканаларда эмгектенип, такшалды. Арийне бийик жерде отуруп алып магдыраганга эмес мамлекет їчїн иштеп берїїгє ниетин бурду. Жаштын тилегин берет дегендей эми анын аракети кырдан ашмакчы. Масилеттешип бїткєн соў, “Бїтїн Кыргызстан” партиясынын мїчєлєрї кырктан ашык жеўил унаага кызыл желектерди илип алышып акцияларын башташты. Єлкєнїн бїтїндїгї, тынчтыгы, бакубатчылыгы їчїн болгон жїрїштї колдогондор арбын болду. Эч кандай ызы-чуу болбостугуна кєзї жеткен “из кубарлар” дагы кєкїрєгїн басышты. Анткени айрым учурларда тескери жосундар башталып кетээри деле болуп жїргєн. Каркыра-турнадай тизилген унаалардан бейпилчиликтин, жаздын, бїтїндїктїн мээри тєгїлїп турду. Жїрїшкє катыш-
№ 124 • 17-апрель, 2015-жыл
кан жаштардын кєўїлдїї маанайынан тынчтыктын, жаштыктын деми сезилгенин туйдук. Албетте, бул жакшы жышаан. Бирєєлєргє залалы тийбеген жакшылыктын желаргысын тараткан мындай жїрїштєн эч ким кооптонбойт. Тескерисинче алардын бул демилгеси кєпчїлїктї суктандырды. Балыкчы шаарына жакын жайгашкан Чырпыкты, Тамчы, Кош-Кєл, Чоў-Сары-Ой, Кара -Ой айылдарын жай аралап жолдо сызган жеўил унаалардан єлкєнїн желектери, партиянын ураандары теребелге тарады. Кечке маал гана ишти жыйынтыкташып, келечектїї иш-чаралар тууралуу сєз болду. Анан маўдай-тескей отуруп алышып чай їстїндє баарлашышты. Жылкы союлуп, арак куюлуп бул жїрїш їлпєткє айланган жок. Анткени “Бїтїн Кыргызстан” партиясы дайыма таза шайлоо їчїн талыкпай кїрєшїп келаткандардын туу башында.
9
ШОУ МАЕК
Самара Каримова, ырчы, актриса:
“Атты болсо минмек тїгїл чаптырып да кете алам” - Єзїўїз тууралуу айтып, таныштыра кетсеўиз. - Алыскы Баткен облусундагы Лейлек районунун Єзгєрїш айылында туулгам. Атам чыгармачылык инсан – Эрмек Каримов, апам Разия Шарипова, кесиби медик. Сегиз бир тууганбыз, менден кийин бир иним. Їй-бїлєлїмїн, эки уул, бир кызым бар. Учурда Оштогу Султан Ибраимов атындагы улуттук драма театрында актриса болуп эмгектенем. - Башка маалымат каражаттарында Сизди Айкєл айылынан деп жазып жїрїшєт го? - Атам мугалим болуп иштеп жїргєндє Єзгєрїш айылынына жиберишиптир. Ошол жактан мен тєрєлгєм, а бирок кийин кайра Айкєлгє келип, Айкєлдє єстїм. - Ырчы болуп калам деп кайсы моментте чечтиўиз, эмне себеп болду? - Негизги эле себеп атам чыгармачылык инсан болгону болду. Аны кєрїп мен да чыгармачылыкка жакындап, кичинемден бери эле райондук, областтык деўгээлдеги кароо-сынактарга катышып, аралашып жїрдїм. Кээде сахна тїшїмє да кирчї. Мектепти бїтїп, Манас университетинин консерваториясынын актёрдук бєлїмїнє тапшырдым. Актрисалык устатым кыргыз эл артисти Гїлайым Каниметова. Негизи кичинеўде эмнени тилек кылсаў, ошону максат кылып койсоў, ал акырындык менен орундалат экен. - Ырларыўыз кєп жана ар бири маанилїї, єзїўїз жазасызбы? - Кээде жазып калам, бирок чоў сахнага ырдап, аткарып чыга элекмин. Мїмкїн келечекте єзїмдїн ырларыма да обон чыгарылаттыр, бирок азырынча улуу акын, обончу инсандардын жазып берген ырларын аткарып келе жатам. - Комуздан башка аспаптарда ойной аласызбы? - Азырынча комузду эле чертем, бирок ооз комузга кызыгып жїрєм. Келечекте єздєштїрєм деген пландарым бар. - Концертти элден єзгєчє беш-алты кїндєн кем эмес бересиз, 19 кїн берген концертиўиз да болду, бир-эки кїн эле чоў стадиондо берип койсо болбойт беле? - Албетте болсо керек, бирок мен їчїн стадион спорт аренасы. Менимче стадиондо концерттик залдыкындай, театрдын сахнасындагыдай аура эмес, башкача. Єз єнєрїўдї, талантыўды кєргєзгєнгє шарт – ыйык сахна деп айтат элем. 19 кїндїк концертим чындап эле элге жаўылык болду окшойт. Бирок мен башында “эл келбей калса, токтотобуз” деп айткам. Кудайга шїгїр, 19 кїн бою эл келди. Себеби 19 кїн бою бир эле концерт эмес, программа єзгєрїп турду. Концерттин алып баруучуларынан баштап, келген ырчы, куудул конокторума чейин ар бир кїнї ар башка болду. Саламат Садыкова, Керим Турапов, Салима Балтаева, Алтынай Нарбаева, Гульнара Кахарова, Алина Жетигенова агаэжелерим кадырлуу конокторум болуп келишти. Жаштардан Гїлжигит Калыков, Гїлжигит Сатыбеков, Данияр Эрматов, Гїлнур Асанова конок болушту. Айтор 19 кїн элди бир концерт менен тажатпай, кызыктуу болду.
- Максаты эмне болду? - Акча табуу эмес. Эў негизги максатым “Бул нерсени жасап кєрсє болобу?” деп, єзїбїздї сынап кєрдїк. Болот экен. Иним Сагынбек аккордеон чертет, анын коштоосунда кайрымдуулук концерттерди берчибиз. Бул жолу да балдар їйїнєн, карылар їйїнєн кїйєрмандарга, майыптарга, ардагерлерге жана баатыр энелерге материалдык толук жардам бере албасам дагы, моралдык дил азык болсун, гїл азык болсун, кєўїл ачып кетишсин деп концертиме чакыруу билеттерин берип, руханий жактан эс алып кетишсин дедим. - Дїйнєлїк деўгээлде кумир сымал туткан инсаныўыз барбы? - Узакка кетпейин, орустардын ырчысы София Ротаруну кичинемден бери эле абдан жакшы кєрїп, сыйлайм. - Єзїўїз да чет элдиктерге таанылып, чет жактарга чыгып ырдайм деген пландарыўыз барбы? - Албетте “солдаттардан генерал болот” деген сыяктуу эле менин да жакшы ой-тилектерим бар. Кыргыз эл журтум колдосо келечекте бул ой-тилектерим ишке ашат деп ишенем. Кыргыздын музыкасын, кийимин, образын дїйнєгє дагы да таанытып, жеткирїїгє аракет кылам. Мекендештерибиздин суроолору боюнча май айында буйруса Москвага барып концерт берем. “Кичинекей балам бар, бир эле кїнгє бара алам” десем болбой, эки кїндїк концертке кєндїрїштї. - Дїйнєлїк деўгээлге чыгыш їчїн англисче ырдаш да керек болсо керек, репертуарыўызда барбы англис тилинде ырлар? - Азырынча жок, бирок англис тилин єздєштїрїп жатам, келечекте ырларым болот буйруса. Технологиялык жактан дагы талапка жооп бергидей жогорку деўгээлдеги ырларды жаратууга ойлорум бар. - Элдин бары сурап тажатса керек, бирок бизде да бир кичинекей суроо бар – жолдошуўуздун биринчи аялын тааныйсызбы, мамилеўиз кандай? - Жеке тааныбайм, бирок ал дагы жолдошумдан мурда башка адамга турмушка чыгып, єзїнчє їй-бїлєєсї менен бактылуу экенин уккам. - Актриса экенсиз, киного сунуш тїшїп жатабы? Ролдо ат миниш керек болсо, мине аласызбы? - Ооба, сунуштар болуп жатат. Бирок жаш балдарым болгондуктан убактым таар, азырынча киного жетишпей жатам. Атты болсо минмек тїгїл чаптырып да кете алам. Айылда, кеў жайлоодо кой кайтарып, койлорго концерт берип єскєн кызмын. - Маегиўизге чоў рахмат Самара айым, чыгармачылыгыўызга ийгилик! - Сиздерге да рахмат. Айбат – коомдук-саясий гезитинин жалпы жамаатына жана жалпы кыргыз элиме тынчтык, бейпилдик, бакубаттуулук жана молчулук каалайм. Балдарыбыз жана тєрдє ата-энелерибиз, карыяларыбыз аман болсун, ден соолукта болсун! Жаш балдарга болгон зордук-зомбулуктарды кєрїп эне катары, адам катары жїрєгїм ооруп жатат. Элибизде, жерибизде ушундай кєрїнїштєр болбосо экен деп тиленем! - Рахмат, бар болуўуз!
Бектур Баймоўолов № 124 • 17-апрель, 2015-жыл
10
БОЖОМОЛ
БАЙЫГАНГА, ТУРМУШКА ЧЫГУУГА, ЇЙЛЄНЇЇГЄ, БАКТЫЛУУ БОЛУУГА ЭМНЕ БУТ ТОСУП ЖАТАТ? нын билїї абдан маанилїї, муну улуу муундагы кишилерден сурап билсе болот. Ата-энеси жок жетим болсочу, же балдар їйїндє тарбияланган болсочу деген суроо келип чыгат. Анда эмне їчїн жетим болуп калды, бул эмне деген терс программа мунун себептерин карап чыгыш керек. Буга атайын бул багыт менен иштеген психолог адистер жардамга келет. Эгер сиз менен биз бул маселени чечпесек, мындай кыйынчылыктарды балдарыбызга єткєрїп беребиз. Ошондуктан мен гендик психологияны учурда жашообузда кеўири колдонушубуз керек жана єзїбїздїн ата-тегибизден келе жаткан курмандык орусча айтканда "жертва" болгон программаларыбыздан тазаланышыбыз керек",-деп сєзїн жыйынтыктады Маямерова.
ГЕНДИК ПСИХОЛОГИЯ ЖОМОКПУ ЖЕ ЧЫНДЫКПЫ? "Кээ бир кардарлар "жашоодо жакшы эле иштерди жасап жїрєм, бирок турмушумда кыйналдым, атам же агам арак ичкенин токтотпой койду, жумушум жок, канча аракет кылсам да жеке жашоодо жолум болбой жатат",- деп келишет. Мен аларга айрым учурда ата-тегинен бери ген аркылуу берилген терс программалардан тазалангыла деп кеўеш берем",дейт "Триум-инфо" борборунун психологу Нурзада Маямерова. Психологдун айтымында, адамдын тагдырына, Кудай Таала маўдайга жазган тагдыры менен катар ата-тегинен келе жаткан тескери же оў программалар таасир берет экен. Ата-тектин программасын илимде гендик психология деп да атап жїрїшєт. Гендик психология бул илимдеги жаўы багыттардын бири. Ал "адам єзїнїн атаэнесинен, чоў ата, чоў энесинен, таята, таянесинен, баба-бубасынан тышкы келбетинин окшоштугун, мїнєзїн жана атаэнеси ооруган бир катар оорулар менен ооруп калуу коркунучунан башка алардын тагдырын дагы мурастап калат деген теорияга негизделген. Аталган илим боюнча, биздин тагдырыбызды жєнгє салып турган мыйзамдар адамдын ДНКсынын молекуласында жазылган жана бизге ататегибизден "мурасталып" калат. Башкача айтканда биз ата-энебиз, чоў ата, чоў энебиз же алардын ата-энеси чече албаган маселелерди, же тескерисинче жакшы нерселерди мурастап калат экенбиз. Учурда ата-тектен, ата-бабадан келе жаткан программалар жана алардын ар бир кишинин жашоосунда берилиши тууралуу мыйзам ченемдїїлїк принциби табылып жана далилденген. Ага таянсак биз буга чейинки жашап єткєн муундардын катасын оўдоого тийиш экенбиз. Генетиктердин тили менен бул - тагдырдын мыйзамы. Адамдын молекуласынын ДНКсы тууралуу илимий ачылыш їчїн 1963-жылы америкалык илимпоздор Нобель сыйлыгын алышкан. Окумуштуулар адамдын гени їч гана жол менен: химиялык, нурландыруу аркылуу жана психология аркылуу єзгєрєрїн аныкташкан. Психологиялык ыкма менен адамдын бейаўсезимине (подсознание) таасир бергенден кийин анын ДНКсында єзгєрїї болот жана бул кийин анын бала-чакасына мураска берилет. Дагы бир жолу баса белгилеп кетїїчї жагдай, бул тигил же бул диний кєз караш, тїшїнїк жана ынанымдар менен байланышы болбогон єз алдынча єнїгїп келе жаткан илим жана аны кандай кабыл алуу ар бир адамдын єз эркинде.
ИЧИМДИК ИЧЇЇ, ТУРМУШКА ЧЫКПАЙ КАЛУУ ЖАНА БАШКАЛАР ЖЄНЇНДЄ Психолог Нурзада Маямерованын айтымында, ага келип дарыланып жаткан кардарларынын бири ичимдик ичїїгє катуу берилип кеткен. "Арак ичкен адамдын атын жашырып Исабек деп коелу. Чындыгында ал єзї їйї, короо-жайы,мал-тегесинен бери сатып, арактын артынан аябай тїшїп ичип кеткен. Эмнеге ичип жатканын тїшїндїрє алган
№ 124 • 17-апрель, 2015-жыл
МААЛЫМАТ ЇЧЇН
эмес. Кийин психологго кайрылган кезде, анын ата-энесинен келе жаткан тескери программасы бар экени белгилїї болду. Кєрсє анын тукуму їзїлсїн деген каргышка калган экен. Бул тууралуу ал улуу муундагы айылдагы аксакал кишилерден угат. Ал кишинин чоў атасы убагында Байтик баатырдын оў колу болуп жїргєн адам болуптур. Бир жолу ошол чоў атасы жигиттерин ээрчитип алып шатыра-шатман кетип бара жатып беш баласы бар жесир аялдын жалгыз семиз уюн кєрїп калат. Анан жигиттерине буюруп ошол уйду карматып союп жеп алышкан экен. Ошондо аял каргаптыр. Исабек бул жєнїндє улуулардан угат. Кийин ал турмуштан єз ордун таппай, табиятынан берилген кара кїчїн кайсы жерге жумшаарын билбей, акыркы арак ичип кетет. Ичкенде да аябай ичип, арак їчїн уурулук кылып сатып ичип, жатып алып ичип дегендей эле болот. Акыры ал адам тїшїнїп учурда бул терс программа менен каргышты алып салыш їчїн иштеп жатат. Арагын таштады. Башка бир кыз 10 жыл бою жигити менен сїйлєшїп жїрїп бирок турмушка чыгар жолу психологиялык жактан жабык болгондуктан турмушка чыга албай жїргєн экен. Анын ата-тегинен калган туура эмес программаларды тазалагандан соў Нооруз майрамында 10 жыл бою сїйлєшїп жїргєн жигитине турмушка чыкты",-дейт Маямерова.
лїк диндерде айтылып келген ууру кылба, ушак сїйлєбє, киши єлтїрбє деген мыйзамдарды аткарып жїрсє деле жолу татаал болуп, иши жїрїшпєйт. Айрымдар болсо кол оорутуп, бел жоорутуп аракеттенбесе деле жашоосу май-кєл, сїт кєл болуп дегендей жакшы жашайт. Кыргыздарда "аккан арыктан суу агат" деп да коюшат. Жакшы тукумдун баласы болгон, ата-бабасы бай жашаган адамдардын балдары кийин дагы жакшы жашоодо жашап жатканына турмушта кєп учурда кїбє болуп жїрєбїз. Демек терс программалар менен катар жакшы, оў программаларды дагы мурастап калабыз. Кээ бир адамдар тескерисинче бир документин бїтїрїш їчїн бир эшикти он жолу жыртат, ишкердик
1919-жылы атактуу австриялык психолог жана психиатр Зигмунд Фрейд єзїнїн эмгегинде "адам жакшынакай жашоодо жашап туруп эле бир маалда "аябай, єлїп кала турганчалык ачка болгон" учурда, катуу коркууга кабылганда же жана башка кїчтїї эмоцияларда согушту, кырсыкты же башка трагедияларды башынан єткєргєн алардын ата-бабасынын сезимдерин башынан єткєрїп жаткан болушу да ыктымал" деп жазган. Анын шакирти Юнг єзїнїн устатынын бул эмгегине кошумча кылып адамдын ата-бабасы трагедиялык окуяга кайсы куракта кабылса анын небере-чєбєрєлєрї дагы дал ошол куракта ушундай тїшїнїксїз сезимдерди башынан єткєрєрї тууралуу кандайдыр бир мыйзам ченемдїїлїктї илимий практикасынын учурунда байкаган. Гендик психологияга ылайык мурасталган маселелер бир же эки муун єткєндєн кийин кайталанат. Мисалы, небереси чоў атасы
"АККАН АРЫКТАН СУУ АГАТ" ЖЕ ЖАКШЫ ПРОГРАММАЛАР ДА БАР Психологдун айтымында, Батыштын мектебиндеги гендик психологиянын белгилїї єкїлдєрїнїн бири доктор Чампион Курт Тойч болуп саналат. Анын концепциясы боюнча алдамдын генетикалык коду анын болочок жашоосунун кєп бєлїгїн аныктайт. Бул концепция акырындап илимий чєйрєдє єз ордун таап жатат. Доктор Тойчтун концепциясы боюнча адам кєп учурда єзїнїн ата-бабасынын генетикалык кодунун жана маселелеринин курмандыгы болуп калат, ал кааласа да каалабаса дагы алардын чечилбеген маселелерин жана каталарын кайталайт. "Чындыгында кээ бир адамдар дїйнє-
кылса иши жїрїшпєйт. Айрым адамдар жашоосуна ата-энесин кїнєєлєйт, "жашоосу ушундай болуп калып, ошондуктан мен минтип жатам антип жатам" дейт. Бирок ата-энелерге дагы бул туура эмес программа алардын ата-энесинен берилген, аларга болсо алардын атаэнесинен дегендей. Ата-бабанын терс программасын чыгарыш їчїн алардын кимиси кандай маселе менен жашага-
же чоў энеси чече албаган, же ишке ашыра албаган умтулууларын ишке ашырууга аракет кылат. Бул багыттагы окумуштуулардын берген статистикасы боюнча 30 пайыз кыйынчылыктар биздин жеке ынанымдарыбыздан, турмуштан алган туура эмес тажрыйбабыздан улам келип чыгат. Ал эми калган 70 пайызын ата-тегибизден "мурастап" алабыз. “Кабар ордого”
КЕРЕКТЄЄЧЇЛЄРДЇ АЛДАГАН АДАМДАРГА АДМИНИСТРАЦИЯЛЫК АЙЫП ЄЛЧЄМЇ ЖОГОРУЛАЙТ
ЖЕРГИЛИКТЇЇ ЖАЎЫЛЫКТАР ген тартипте текшерилбеген жана белги салынбаган чен-єлчєм каражаттарын колдонуу. Мыйзам расмий жарыяланган кїндєн тартып он беш кїн єткєндєн кийин кїчїнє кирет.
ЖАМК ОРГАНДАРЫНА КЫЗМАТЧЫЛАРДЫ ИШКЕ АЛУУ КАЙРАДАН КАРАЛАТ
Президент Алмазбек Атамбаев КР Администрациялык жоопкерчилик жєнїндє кодексине єзгєртїїлєрдї киргизїї тууралуу кол койду, деп билдирди президенттин басма сєз кызматы. Мыйзам КР Жогорку Кеўеши тарабынан 2015-жылдын 5-мартында кабыл алынган. Мыйзамдын максаты - юридикалык жактар жана кызмат адамдары тарабынан ченєєлєрдїн бирдейлигин камсыз кылуу жаатындагы мыйзамдарды аткарууну камсыз кылуу, ошондой эле мамлекеттин жана жарандардын кызыкчылыктарын ченєєлєрдїн туура эмес жыйынтыктарынын кесепеттеринен коргоо болуп эсептелет. Мыйзамда тємєнкї укук бузуулары їчїн кызмат адамдарына администрациялык айыптын єлчємїн кєбєйтїї жана юридикалык жактарга айыптарды белгилєє каралган: - керектєєчїлєрдї алдоо; - ылайыктуулугун баалоо боюнча техникалык регламенттердин талаптарын, анын ичинде аккредитациялоо органдары, продукцияны сертификациялоо боюнча органдары, сапаттын жана персоналдын менеджменти тутумунун органдары жана сыноо лабораториялары тарабынан бузуу; - ченєє каражаттарын алардын тїрлєрїн бекитпестен же метрологиялык аттестациясыз пайдаланууга чыгаруу; - керектєєчїлєрдї тейлєєдє метрологиялык кызмат тарабынан белгилен-
Жогорку Кеўеште КР єкмєтї тарабынан сунуш кылынган КРнын жаза аткаруу тутумунун органдарынын жана мекемелеринин катардагы жана жетекчи курамынын кызмат єтєшї жєнїндє мыйзамга єзгєртїї жана толуктоо киргизїї тууралуу мыйзамдын долбоору каралып, экинчи жана їчїнчї окууда добуш берїїгє жєнєтїлдї. Жаза аткаруу кызматынын берген маалыматына караганда, жаза аткаруу тутумунун органдарында жана мекемелеринде иштеген кызматкерлерди тандоо зарыл. Сунуш кылынып жаткан мыйзам долбооруна ылайык, орто жана кенже кызматтагы кызматчы келишим менен ишке алынганда, ал аскерде милдет єтєп, курагы 30 жаштан, 5 жылдан кєп иш стажысы бар, 35 жаштан ашпаган адам болууга тийиш. Ошондой эле, бул тармактагы жогорку кызмат орундары башкалардан бєлїнїп берилди. Мыйзам долбооруна ылайык андай жетекчилик кызматка 35 жаштан єткєн адамдар дайындалышы керек, анткени алар чоў тажрыйбага ээ болушу зарыл.
ЭЛТРДИН БАШДИРЕКТОРУ М.АЙТИЕВА ТАЖРЫЙБАСЫЗ ЖУРНАЛИСТТЕРДИ АЛЫП АЛГАНЫ КАНАЛДЫН ИШИНЕ ТААСИР БЕРИП ЖАТАТ, каналдын редакторлору ЭлТР телеканалынын башкы жетекчиси Максуда Айтиева каналга радиодогу тажрыйбасыз журналисттерди алып алды, бул каналдын жалпы ишине таасир берип жатат, деди 16-апрелде АКИpress агенттигиндеги маалымат жыйында ЭлТРдин
БАТУКАЕВДИН БОШОТУЛУШУ БОЮНЧА ТЕРГЄЄ КАЙРА ЖАНДАНАТ, - Башкы прокуратура
«ШИН-ЛАЙН» БАЛМУЗДАКТАРЫНЫН 24 ЇЛГЇСЇНЇН ИЧИНЕН 8ИНЕН ИЧЕГИ ООРУЛАРЫНЫН ТАЯКЧАСЫ ТАБЫЛДЫ, - ИИМ
“Кыргызфильм” улуттук киностудиясы тарыхый “Шабдан баатыр” киносуна
Тамак-аш экспертизасын Оорулардын алдын алуу департаментинин, Ооруларды алдын алуу боюнча Аламїдїн райондук борбору жана Мамлекеттик санэпидкєзємєлдїн адистери жїргїзгєн. Ичеги ооруларынын таякчасынын аныкталышы фактысы боюнча кылмыш иши козголду. Аны менен катар, ИИМ ичеги ооруларынын таякчалары сїт азыктарын туура эмес сактоодон да пайда болушу мїмкїн экендигин билдирди. ИИМдин Башкы тергєє башкармалыгы мындан аркы тергєєлєрдї жїргїзїїдє. Учурда «Шин-Лайн» компаниясынын кампасы 15, тонна азыгы менен мєєр басылып, жабык турат», - деп маалымдайт басма сєз кызматы.
БИШКЕКТЕ СЇЙЛЄШКЄН КЫЗЫН ЄЛТЇРГЄН АДАМ, ЄЗЇН МУУЗДАП ЄЛТЇРДЇ
АК-СУУДА 54 ЖАШТАГЫ АЯЛДЫ ЄЛТЇРЇЇГЄ ШЕКТЕЛГЕН АДАМ КАРМАЛДЫ Бул тууралуу Ак-Суу райондук ички иштер башкармалыгынан кабарлашты. Маалыматка ылайык, кылмышка шектелген Жети-Єгїз районунун Кызыл-Суу айлынын 20 жаштагы тургуну Кайрат Жумагулов. Ал 11-апрель кїнї мас абалында Ак-Суу айылынын тургуну, 54 жаштагы аялды зордуктап, андан соў муунтуп єлтїргєн деп айыпталууда. Кылмыш учурунда аялдын кїйєєсїнїн колу бутун байлап,
“ШАБДАН БААТЫР” ТАСМАСЫ ЇЧЇН АКТЕРЛОРГО КАСТИНГ ЖАРЫЯЛАНДЫ
КЫЛМЫШ ЖАНА КЫРСЫК башка бєлмєгє камап койгон. Маалым болгондой, ал бул їй-бїлє менен арак ичип отурганда ортолорунда чыр чыккан. Кылмышка шектїї Жумагулов бул тууралуу тергєєдє кєрсєтмє берип, кїнєєсїн толугу менен моюнга алды. Аталган факты боюнча кылмыш иши козголуп, тергєє башталды.
Батукаевдин бошотулушу боюнча тергєє кайра жанданат, деп билдирди башкы прокурор Индира Жолдубаева 16-апрелде ЖК жыйынында. Анын айтымында, 14-апрелде Орусиянын Башкы прокуратурасынан эл аралык тергєє тапшырмасын аткаруу боюнча материалдар тїштї жана Батукаевдин кан їлгїсї, кемиктин ичиндеги майлуу тканынан їлгї алынган. «Алар анализ жїргїзїї їчїн УКМКга берилди», - деди ал.
редактору Айтбек Асанбек уулу. Анын айтымында, ЭлТР єлкєдєгї майрамдарды так чагылдыруу менен айырмаланчу, азыр алардын мындай иш-чаралардагы сюжеттери кургак болуп жатат. «Каналдын кызмактерлери маяналарын 10-15 кїн кечигип алышат. Журналисттер єзїлєрїнїн берїїлєрїн маанилїї чыгара алышпайт. Биз 14-апрелде профсоюздук жыйын єткєргєнбїз. Анда аталган маселелерди талкуулап андан кийин єзїбїздїн ишти токтотууну чечкенбиз. Бирок бизге президенттин Аппаратынын басма сєз кызматынан Алмаз Їсєнов чалып, 2-3 кїндєн кийин жагдай боюнча чечим кабыл алынарын убадалады. Буга байланыштуу биз иш таштаган жокпуз», - деди ал. ЭлТРдин башка редактору Аида Шекенова, «анын 15 жылдык тажрыйбасына карабай, Максуда Айтиева ага єтє адабий тил менен сїйлєйсїў деп жаткандыгын» билдирди. «Мен дагы кандай сїйлєшїм керек? Бул бизди профессионалдар деп эсептебей тургандыгын айтып турат», деди ал. Каналдын жетекчисинин орун басары Бейшенбек Бекешев, Айтиева каналды коррупциялаштырып жаткандыгын кошумчалады. «Ал Жаўы жылдык майрамда артисттерди прайм-таймга коюп 300 доллардан алган. Бизди каналда ал келгенге чейин алкогол суусундуктары кармалган эмес, азыр болсо алар толуп кетти. Жаўы кадрларды алууда алкогол кадимки иш болуп калды. Биз Максуда Айтиеванын иштен кетишин талап кылабыз», - деди Бекешев
«Шин-Лайн» компаниясынын балмуздактарынын текшерилген 24 їлгїсїнїн ичинен 8инде ичеги ооруларынын таякчасы табылды. Бул тууралуу 16-апрелде ИИМдин басма сєз кызматы билдирди. Маалыматка ылайык, балмуздактардын їлгїлєрї ИИМдин 5-башкы башкармалыгы жана Башкы тергєє башкармалыгынын кызматкерлери тарабынан ар кайсы соода тїйїндєрїнєн чогултулган.
12-кичирайондо болжолдоолор боюнча, эркек киши жашы жете элек болочок колуктусун муунтуп єлтїрїп андан кийин єзїн мууздап салган. Бул тууралуу 16-апрелде АКИpress агенттигине укук коргоо органдарындагы булактар маалымдашты. Милициянын маалыматы боюнча, 12-кичирайондогу батирлердин биринен жаш кыз менен эркек адамдын денелери табыган. Алдын ала маалыматтар боюнча, 17 жаштагы кыз муунтуп єлтїрїлгєн. «Кийин аныкталгандай, эркек адам кыздын болочок жолдошу болгон. Алар жакынкы мезгилде їйлєнїшмєк. Бирок
11
актерлорду тандоо їчїн 15-апрелде кастинг жарыялады. Бул тууралуу киноматография департаменти кабарлады. Маалыматка ылайык, тандоо жумуш кїндєрї тїштєн кийин жїргїзїлєт. Ага улутуна, динине карабай, актерлукка кызыккан эркектер, аялдар жана балдар катыша алат. Фильмдин режисеру Эрнест Абдыжапаров. Шабдан Жантай уулу 1839-жылы Чїйдє туулган. Жаш кезинен эле саясий турмушка аралашкан. Кыргыз элин орус букаралыгына кошуу жараянына катышкан негизги саясатчылардын бири болгон. 1912-жылы каза тапкан. Єкмєт Шабдан баатыр тууралуу тасма тартуу їчїн 10 млн. сом акча бєлєрї мурда кабарланган. Єткєн жылы чоў экранга чыккан “Курманжан Датка” тарыхый тасмасын тартууга 70 млн. сом бєлїнгєн.
ЖАЛАЛ-АБАДДА 3 МИЎ ГЕКТАР АЯНТТЫ ЧЕГИРТКЕ КАПТАДЫ
Ноокен жана Аксы районундагы 2 миў гектарга жакын аянтты “Марокко” аталышындагы чегиртке каптады. Бул тууралуу Жалал-Абад региондук єсїмдїктєрдї химиялаштыруу жана коргоо башкармалыгынын башчысы Кайратбек Садыков “Азаттыкка” билдирди. Эгерде бир жума ичинде дарылап калбасак чегирткелер чоўоюп, дыйкандардын эгиндерине єтє баштайт. Бул багытта республикалык химиялаштыруу жана єсїмдїктєрдї коргоо департаментине кат жолдодук, эртеўден баштап дарылоо иштери башталат. Бирок авиация менен иш жїргїзбєсєк чегирткелерди жок кылуу кыйынга турат,- дейт Садыков. Былтыркы жылы чегирткелер аймактагы 30 миў гектар чєп аянттарын зыянга учураткан. ортодо чыккан чыр экєєнїн теў єлїмї менен бїттї. Эркек адам кызды муунтуп андан кийин єз жанын кыйган. Ал єзїн бычак менен эки жолу курсакка сайып, сол колунун артериялык кан тамырын кесип андан кийин єзїн мойнунан мууздап салган», - деп тїшїндїрїштї милициядан. Маалымат булактын билдиришинче, эркек адам ыкчам-иликтєє тобу келген кезде тирїї болгон. «Аны 4-шаардык ооруканага жеткиришти. Бирок 11-апрелден 12-апрелге караган тїнї эсине келбей каза тапты», - деди ал. Каза болгондордун єздїктєрї аныкталды. Кыздын єлтїрїлїшї боюнча кылмыш иш козголду. Азыркы учурда окуянын жагдайлары такталып жатат. Иликтєє иштери улантылууда.
УКМК:
УЮШКАН КЫЛМЫШТУУ ТОПТУН ЛИДЕРИ«ДЖЕНГО» КАРМАЛДЫ 16-апрелде КР УКМКнын ыкчам-тергєє иш-чараларынын жїрїшїндє «Дженго» каймана аты бар 1971-жылы туулган К.Досонов кармалганын УКМКнын басма сєз кызматы билдирди. Эске салсак, К.Досоновго карата Ош облустук прокуратурасы тарабынан КР Кылмыш-жаза кодексинин 97-беренесинин 2-пункту («Адам єлтїрїї»), 340-берененин 1-пункту («Укук коргоо органдарынын кызматкерлерине карата зордук кєрсєтїї») жана 30-берененин 2-пункту («Кылмышка катышуу») беренелери менен кылмыш иши козголгон. Тергєє жїрїп жатат.
№ 124 • 17-апрель, 2015-жыл
12
ТЇШЇБЇ, ЖЕ ЄЎЇБЇ?
Быйтыйган кол Жай айлары. Кїн ысык. Кїндїз жумушум болсо да кєчєгє чыкпай, їйдє салкын кєлєкєдє болууну каалап, кечке короодо, анан жаўылык кєргєнї їйгє кирип телевизор эрмектеп, кеч киргиздим. Кайра кайра телефон чалып келишимди чыдамсыздык менен кїтїп жаткан жолдошума уулумдун жеўил машинесин айдап чыктым. Їйдє жїргєндє эле эсимдеги болгон окуялар сїйїнткєн ийгиликтер кєз алдыма тартылып жатып, кара плащ аталган кєз ирмемдер негизги темага айлангансып алды. Машина айдап бара жатып да ошол жєнїндє ойго биротоло берилип алдым окшойт. Бир жерде эл кєп экен, жумуштары бїтїп їйлєрїнє маршрутка автобустарды кїтїшкєндєр жолду беришпей, анын їстїнє токтогон микро автобустар да кєпкє ордуларында турушкандыктан ашып кете албай, оюмдун учуна жетпеген абалымда туруп калдым. Кечигип да жатам. Бир маалда оў жактагы арткы калганын терезеси тыкылдаганынан карасам кичинекей быйтыйган колдор, алакандан єйдє жагы эле кєрїнєт. Качанкы бир кездеги башымдан єткєн окуя эсиме келе калып, жїрєгїм шуу дей тїштї. Кєпчїлїктїн бары жакшы болду окшойт. Болбосо ким билет єзїмдї жоготот белем, же машинамды катуу айдап качам деп бир балээге кабылат белеем? Анан эле кара плащь тїгєнбєгєн темам токтоп ошол окуя тизмектелип эркиме койбой кєз алдымда тартылып алды. Окучуларымдын мазесин кєпкє ала бербей эсимде калганын айтып берейинчи. Менин студенттик кезим. Кышкы каникулга чыгып айылыма келдим. Айылда апам менен карындашым. Аларды коркушпасын деп тамдын экинчи жарымына башка жактан келген їй- бїлєлїї бир адамды киргизип койгонбуз. Кийин бир туугандай болуп кеттик. Бир топ эле караан болуп алыста жїргєндєрїбїздєн кєўїлдєрїбїз тынч болуп калды. Келгендин эртеси каадаланып, їйдїн тегерегин карап эмне жумуш кылып короону тартипке келтирсем, кандай кылып жардам берип апам менен карындашымдын їйдєгї тїйшїктєрїн жеўилдетип, отундарын жетиштїї даярдап берип кетсем деп тїшкє чейинки убактымды єткєрдїм. Чынында ошол жылы кар оор тїшїп кїн суук болду. Тїштєнїп алып карды эртеў кїрєйм деп пландаштырып, отун даярдай баштадым. Кечинде кошуналар менен чогуу тамактандык. Єтє жакшы кишилер болчу. Коридорубуз бир болгондуктан катуу жєтєлсєў да угулуп тураар эле. Кєпкє сїйлєшїп отурдук. Жатаар алдында эшике чыксам ай сїттєй жарык, дегеле кїндїзгїдєй. Абанын тазасын айт. Кєчєнїн баш жагында сїйлєшїп жатышкан адамдардын сєздєрї кадимкидей угулат. Кеч тїндє суукта булар эмне эшикте турушат деп ойлондум. Атам коргон № 124 • 17-апрель, 2015-жыл
салып дарбазаны жыгач, тактайдан кооздоп жасатып койгон эле ыраматылык. Дарбазаны жаап ичинен илип кєп жылдар кадимкидей- турганына кєўїл буруп, бышык уста жасаган да деп койдум ичимден. Мен жаткан кроваттан биринчи айнектен короонун ичи, экинчи айнектен ошол жыгач дарбаза айдын жарыгында даана кєрїнїп турат. Кыялданып ар кандай ойлор менен алп урушуп жатып уктап кетиптирмин. Кылдыр-кулдур болуп жатканына ойгонуп, кєзїмдї ачпай тыўшап калдым. Бир маалда тарс дей тїштї. Кєзїмдї ачып эле дарбазаны, карасам дарбазанын каалгасы ачылып кайра жабылып жатканын кєрдїм. Биринчи терезенин тушунда бир кичинекей бала келе жатат, басканда кардын кычыраганы їйдїн ичиндеги мага угулат. Айдын жарыгын айт. Кычыраган кар менен терезенин тушунан єтїп кеткен баланын кайрылып терезеге келе жатканын даана эле билип турдум. Тїн бир убакта кичинекей эле бала коркпостон биздин короого кирип келгени мени таў калтырды. Аўгыча терезеге бою жетпей жатканынан быйтыйган кичине колдор подоконникти кармап буттарын фундаментке коюп, жатканы билинди. Анан жылаў баш кичинекей бала терезени шыкаалап їйдїн ичине кєз жїгїртє баштады. Менин денем чыйрыгып чочулоо пайда болду. Аўгыча мени кєрїп калды. Карап туруп жылмайып кїлїп жиберди. Тиштери апаппак кїрїчтєй тегиз. Апамдарга айткым келди кайра аларды да коркутуп албайын деп денем муздак суу сепкендей болуп коркконуман жїрєгїмдїн дїкїлдєгєнї єзїмє угулду. Аны менен тиктешкенден корктум. Жуурканды жай тартып чїмкєнїп алдым. Бул балабы, же балээби деп эмне кылаар айламды таппайм. Бир топко жаттым. Акырында топ деп секирип тїшкєнї ары басып кетип жатканы добушунан билинди. Жуурканды ылдый сїрїп, башымды кєтєрїп кеткенин карайын деп
турсам, ал туйдубу же кайра келмек беле быйтыйган колдор подоконнике кайра жабышып тартылып дагы шыкааласа болобу. Экинчисинде мени оўой эле таап дагы кїлїп жиберсе билбейм эмне болуп кетем деп коркуп жай кыймыл менен жуурканды тартып, чїмкєнїп алдым. Ал да єчєшкєнсїп кетпейт. Ал дагы сезди менин коркуп ойго жатканымды. Каяктагы уйку. Оюма эмнелер гана келген жок. Кєптєн кийин секирип тїшкєнї билинип, анан кетип жатканы сезилди. Мен башымды катып, чыгарсам эле кайра келет деп коркуп жата бердим. Ал алыстап бара жатканы билинип турду. Акырында каалганы жанагындай, киргенде жапканындай кылып жапты божомолумда. Анан жууркандан башымды чыгарып терезеден карасам каалга ачылып жабылып жатыптыр. Ошондон кийин мага мындай ой келди. Кимдин баласы болду экен? Кимдин їйїнє кирээр экен? Таў атса барып балаўарды тїнкїсїн ар кимдин їйїнє эмнеге барасыў деп тартипке чакырбайсыўарбы, же ууру болуп кеткенби деп ата-энесине айтам да деп каяктан кайрат алганымды билбей тез эле кийине салып кєчєгє чыктым. Ылдыйкы їчїнчї їйдїн тушунда кетип жатыптыр. Їнсїз карап турам. Анан кычырата кардын їстїндє кетип жатканынан менин да басканым билинип калдыбы деген ой келди. Чын эле ал бир кылчайды кайра жолун улантты. Менин оюм эле кимдин їйїнє киргенин кєрсєм болду дейм. Аўгыча мени кєздєй кайрылды. Анан арышын ылдамдатты. Анан жїгїрє баштады. Менден кичине болсо да корктум андан. Їйгє качтым. Коридордогу эшикти бекитип текшерип анан шашып чечиндим да тєшєгїмє кирип кеттим. Ошондон кийин гана каалгадан кирип келе жатканын кєрдїм. Терезеге жакындаганын билгенден кийин эле аны кєргїм келбей чїмкєндїм да каттым. Анын жанагыдай эле тартылып терезеден карап жатканын сездим. Эми таў ат-
канча кетпесе мен да жата берем, эл туруп калганда тура берсе жалпы эл менен кармап ким экенин, кимдин баласы экенин, эмне иш кылып жїргєнїн, їшїбєй, уктабай уурулук кылабы анан билинет деп тердеп бурдап жатканым эсиме тїшїп, машинамдын арткы каалгасынан кєрїнгєн колдор ошонун эле колдоруна окшошуп коркуп кеткениме ичимден жылмайдым. Бирєєлєр алдыўкы эшикти ачып байке эки остановкага чейин тїшїп алайынбы, ала кетесизби деп калды. Отур дедим. Анан эле убактымды коротпой жанагы бєйтєйгєн колдор ким эле деп сурадым. Биздин Бишкектин циркине гастролго лилипуттар келиптир. Бир тобу кетип калышты. Сизди такси деп ойлоду окшойт, машинаўыз токтогондо тойпоўдоп жїгїрє ээрчип терезеўизди тыкылдатып жатканын кєргєм. Ары жактан дагы бир лилипут такси кармап алдым деп чакырганынан ошол жака кетишти деди. Кїлїп жибердим. Кызыктыбы, же єзї ошондой окуяны уккусу келдиби айтор менин эмнеге кїлгєнїмдї, сурап туруп алды. Мага ал жигиттин жїзї да, сїйлєгєнї да, мамилеси да жакты. Жакшы сєз жылаанды ийинден чыгарат экен, менин башымдан єткєргєн окуямды ал жигитке жогору жакта жазганымдай кылып айтып бердим. Кунт коюп укту. Кыжаалат болгону байкалды. Анан деп окуянын этегине чейин угууну кїтїп машинадан тїшпєй отуруп алды. Келдиўби болжогон жерине, тїш мен кетейин десем аягында эмне болду, ал баланы кармадыўарбы, єзїўєрдїн айылдагы эле балдар бекен, же бир балакет бекен деп тїшпєйт кїлдїрїп. Бирєєлєргє каадаланып, маалкатып кєрбєгєн жаным акырына чейин айтып беришке макул болдум. Уландысы мындай болуп уланды. Башымды жууркандан чыгарбай коркконуман нымшып тер чыгып жатканда гана топ деп секирип тїшкєнїн, кычыраган кардын їстїндє жай басып баратканын сезип туюп жаттым. Аўгыча каалганы мага єчєштїбї же жини келдиби кїчїнїн болушунча катуу жапты. Кєзїм умачтай ачылып кетти. Кошунабыз эшикке чыкканда каалганы катуу жаап алды окшойт. Таў эчак эле атып калган экен дедим. Бир саамга унчукпай туруп єзї байкабай калды кєрїнєт. Мени ийинге сол колу менен чаап алды да каткырып кїлїп чын эле болгон окуя экен десе деп кїлкї аралаш ырахмат айтып машинадан зорго тїштї. Дагы эле кїлїп жатканы караўгы болсо да кєчє жарыгынан кїзгїдєн кєрїнїп турду. Мен кайрадан кара плащь жєнїндє кыйырсыз ойлорумду улантып кызыгына тїшїп аткарылбаган, ишке ашпаган кыялдарымды улантып ойлоп, сапарымды уланттым. Токталы
ПАЙДАЛУУ КЕЎЕШ
13
БАЙСЕРКЕЕВ Кубатбек Асанакунович, элдик дарыгер:
КЫРГЫЗСТАНДА 150 ДАРЫ ЧЄПТЇН ТЇРЇ БАР Илгери ата-бабыз оооруп сыркоолоп калганда ар кандай дарылык касиети бар чєптєрдїн таасири аркылуу эле айыктырып келген экен. Азыркы учурда да мындай чє.п менен дарылаган адамдар чанда гана кездешет. Мына ушундай дары чєптєр менен адамды дарылаган касиетке ээ болгон Кубат байкебиз биз менен єзїнїн чакан дїйнєсї менен бєлїшє кетти.
- Ассалоому алейкум Кубат байке? - Алейкум ассалоом. - Кубат мырза, алгач сєздї єзїўїздєн баштасак. Сиз єзїўїз кайсыл жердин кулуну болосуз? - Мен 1968-жылы Ысык- Кєл облусуна караштуу Жети- Єгїз районунун Дархан айылында тєрєлгєм. Онунчу классты аяктагандан кийин Советтик Армиянын катарында кызмат єтєп келип, 19891993-жылдары Фрунзедеги Айыл чарба институтунун экономика факультетинде билим алып, экономист адистигине ээ болуп чыктым. Тилекке каршы айыл чарбасы жоюлуп кеткендиктен адистик боюнча иш алып барууга мїмкїндїк болбоду. - Демек сиз адистигиўиз башка болсо да учурда элдик дарыгерлик менен алектенип колуўуздан адамдар шыпаа таап жаткан экен. Бул жолго кандайча келип калдыўыз, буга эмне тїрткї болду? - Жогоруда айтпадымбы союздун кулашы менен бир эле мен эмес кєптєгєн мага окшогон жаштардын иш табышы кыйын болуп калды. Кийинчерээк массаждык курсту аяктадым. Ошол мезгилде єзїм да бир аз ден-соолуктун айынан элдик дарыгерликке кайрылууга туура келип калды. Мына ошол учурдан баштап чєп менен дарылоого кызыгып, ынтызарланып калдым. Алгач бир жигитти дарыладым. Анда мен укалоо менен иштеп жїргєн элем. Бизге кайрылган жигиттин бел оорусунун жєн эле укалоо менен айыкпасына кєзїм жетип, ага дары чєптєрдї коштум. Дарылоо жакшы натыйжасын берип, жигит сакайып басып кетти. Ошондон баштап дары чєптєрдїн касиеттерин толук изилдеп їйрєнїїгє белсенип кириштим. - Дары чєптєр тууралуу маалыматтарды кайдан алдыўыз, кимден їйрєндїўїз? - Чєптєрдїн дарылык касиеттери тууралуу ар кыл адабияттарды кєп окуп чыктым. Кєпчїлїгї орустардан чыккан ар кандай адабияттар. Биздин адабияттардан болсо Алтымышевдин, Алымбаеванын эмгектери. Мага єзгєчє баалуу табылга Абу Али ибн Синанын 10- томдугу болду. Бул эмгекти окуп чыккандан кийин мен мурда колдонуп жїргєн ыкмалардын тууралыгына кєзїм жетип, билимимди андан ары тереўдетип, тамыр кармоо жолу менен бир канча чєптєрдїн жыйындысынын дарылык касиеттерин колдонуп жакшы натыйжаларга жетише алдым. - Сизге кайрылган адамдын оорусун кантип аныктайсыз жана тигил же бул чєптї кайсы бир ооруга колдонууда эмнеге таянасыз?
- Негизинен мен ооруну тамыр кармоо жолу менен аныктайм. Адамды денесинин 70� суу тїзїп турат. Ал эми єзїўїздєр билесиздер суу маалымат алып жїрїї касиетине ээ. Тамыр кармаган мезгилде тиешелїї маалыматты туюм аркылуу алып андан кийин тиешелїї чєптєрдї жазам. Тамырчылык бул жеўил-желпи эле жете коюучу нерсе эмес экен. Дартты аныктоо да єтє кыйын. Бул єзгєчє бир табият тарабынан берилїїчї, єзгєчє даярдыкты талап кылуучу нерсе. Албетте бул туюмду ар дайым єнїктїрїп, байытып туруу зарыл. Алсак, кыргыздын єзїнїн тамырчылык єнєрїндє негизинен тамырдын согушун ысык жана суук деп карап келет, ал эми Авицена боюнча тамырдын согушун тєрткє бєлїп карайт: ысык, суук, кургак, нымдуу. Мисалы бєйрєккє , табарсыкка суук тийгенде бєйрєк канды кєп тазалай албайт экен да денеге суу кєп жайыла баштаганда шишиктерди пайда кылат , ал эми кургагы болсо адам арыктап эти качып кеткени кургак деп айтылат экен.
- Кыргызстанда дарылык касиетке ээ болгон канча чєптїн тїрї бар? - Кыргызстанда 150 дары чєптїн тїрї бар экен . Анын 60-70 даана колдонулуп жїрєт. Ал чєптєрдїн ысыгы бар суугу бар, жел кетирїїчїсї, уйкуну тынчтандырып нервди эс алдыруучусу жана башка ушул сыяктуу бир канча касиеттери бар. Эми ушуну менен катар эле ооруну айыктыруунун дагы бир жолу бул- кол менен укалоо жолу башкача айтканда массаж жасоо. Бул ыкманы дагы адамдарды дарылоодо кеўири колдоном. - Менин тїшїнїгїмдє сиз чєп менен дарылоону укалоо ыкмасы менен бирге колдонот экенсиз. Кєпчїлїк жерлерде же чєп менен же укалоо ыкмасын гана колдонушат. Экєєнї чогуу кол-
ЭЛДИК ДАРЫГЕР КУБАТ БАЙКЕДЕН ПАЙДАЛУУ КЕЎЕШТЕР Кырк муун (хвои) Кырк муунду майдалап, 10 граммдан 1 стакан сууга демдеп бир кїндє 4 маал ичсе ич єткєндї басып заара бєлїп чыгарат жана адам чарчаган учурда эс алдырат. Кєкє мерен (тимьян). Кєкє меренден даярдалган чай тамак сиўирип, ич кєпкєндї азайтат, заара бєлїп чыгарып ашказандын иштешин жакшыртат. 10-15 гр. 1 литр сууга демдеш керек. Артыкча азыркы жазгы учурдун суусундугу болуп компот эсептелет. 1 литр сууга 20-25 даана ит мурун, 2 чоў кашык долононун ашы, 1 чай кашык сары чай чєп жана абрикостун кагынан 20-25 гр. Кошуп кайнатып ичсе адамдын суусундугун кандырат жана кїч кубат берет. Мелисса . Адам єтє чарчап , уйкусу качып, тїнкїсїн уктай албай жатканда, кулакта шуулдаган їн пайда болгондо мелисса адамды тынчтандырып нервдин эс алышына жардам берет. Колдонуу тартиби: 2 чоў кашык мелиссага 2 стакан ысык суу куюп 1 саат жылуу демдеп коюп 1 кїндїн ичинде бєлїп ичсе болот
донуунун максаты эмнеде? -Мисалы чєптїн жыйындысы ичтеги желди кетире баштайт, заараны бєлїп чыгара баштайт, укалоонун аркасында кысылып калган кан тамырларды жибитип бересиў да чєп аркылуу канды тазалап алып адамды батыраак сергитип алууга мїмкїндїк тїзїлєт. Укалоо жолу адамды тынчтандырып денени жибитип берсе, а чєп болсо адамды эс алдырат да аппетитин ачат. Негизинен эле ооруну айыктырууну ичегини тазалоодон баштаса андан кийин тамак сиўип , кандын составы башка курамга єтє баштайт да дарттан арылууга шарт тїзїлєт. - Дары чєптїн дарыканада сатылып жаткан дарылардан кандай айырмасы бар? - Эми аптекадагы дарылардын курамын, эмнеден жасалат анын касиеттери тууралуу тигиндей же мындай деп айталбайм. Ал эми чєп менен дарылоо мезгилинде алардын касиеттерине жараша денеге тийгизип жаткан таасири кєз алдымда болуп турат. “Адамды айыктыруунун канча жолу бар деген” суроого Авицена: ”Їч жолу бар: 1-сєз. Канчалык адамдын ичине сєз менен ишенич жарата аласыў -ал адам айыгат. 2- чєп дары. Чєп дары менен адамды ичиндеги дарттан арылтасыў, ал эми 3- бул бычак”,деп жооп берген экен. - Бул чєп дары менен каалаган бардык эле кишилер иштей берсе болобу же буга кандайдыр бир шык керекпи? - Бул жашоодо ар бир адамга ар башка єнєр берилет экен. Бирєє устачылык кылса, бирєє багбанчылык кылат, бирєє сїрєтчї, бирєє жазуучу жана башка. Эми менин кылып жаткан жумушумду мен єнєр деп эсептейм. Єнєр да эки жол менен берилет . Биринчиси табигый жол, экинчиси табылга жол. Табигый жол ички дїйнєўдє болуп жаткан нерсе, табылга жол - жанагы китептерден алган билимдериў. Ушул эки жолду айкалыштыра билсеў кєп нерселерге жетїїгє болот экен. Муну менен тигил же бул адамды єз алдыўча чєп ичпе деп айтуудан алысмын. Эгерде адам кандайдыр бир чєптїн касиетин иликтеп, мага дары болот деген ишенич менен ичсе албетте оў таасирин тийгизет . Бирок, уу чєптєрдї колдонууда этият болуу зарыл. Мен уу чєптєр менен єтє зарыл учурда гана дыкаттык мамиле жасап иштейм. - Чєптєрдїн ар кандай организмге тийгизген таасири кандай? Бир эле касиеттеги чєп ар бир адамга бирдей эле таасир тийгизеби? - Чєптїн касиети бир эле. Маселе организмдин єзгєчєлїгїндє. Тигил же бул чєп кээ бирєєгє жагымдуу таасир тийгизсе кээ бирєєнї тескерисинче шалдыратып коюшу мїмкїн. Бул ошол мезгилдеги адамдын ал- акыбалына жараша болот. Жогоруда биз сєз кылгандай анын ысыксуугуна жана башка нерселерге байланыштуу болот. Мисалы: арпа єзї ысык болот, буудай- жел болот, ак нан ич кєптїрєт, кара буудайдыкы болсо кычкылды жоготуп, майлуу тамакты сиўирип берет жана башка. Ошондуктан эгер мїмкїнчїлїк болсо тамыр аркылуу аныктап алып андан кийин дарыланууга киришсе деп
ойлойм. Мен єзїмдїн практикамда ар бир адамдын єзгєчєлїгїнє жараша ар кандай чєптєрдїн жыйындысын жасайм . Бир нече чєптїн жыйындысынын жалгыз бир чєптї ичкенден айырмасы бар. Бир эле тїрдїї чєп ичкенде бєйрєгїўє жаккан нерсе ашказанга жакпай калышы мїмкїн, ал эми чєптєрдїн жыйындысы болгондо чєптєр бири –бирине жардамчы болуп кетет. Алсак, ашказандын кычкылын жоюу менен зыгырдын уругун колдонсоў бєйрєктї тазалап коет. Азыркы учурда 18, 21 чєптєн турган жыйындыны жасап жїрєм. Муну менен мен бир эле учурда баштан тартып бутка чейин таасир эткенди кєздєп жатам.
- Сиздин ушундай элди дарылап калганыўызга эмне себеп болду жана бул туюм сизге каяктан келе жатат ? - Бир себебин мен бая жогоруда айтып кетпедимби. Заманга жараша адистикти алмаштырууга туура келди. Балким менин азыркы кылып жаткан ишиме себепкер болгонбу билбейм. Ал эми сиз айтып жаткан туюмду мен жараткан тарабынан берилген ырыскы деп кабылдайм. Ушуну менен элиўе жардам бер деген ырыскы катары баалайм. Адам канчалык адамга жардам берем десеў ички дїйнєўдї тазалап чыгышын керек экен. Мисалы їчїн эў биринчи коркууну алып ташташыў керек, экинчи кїмєн саноону, їчїнчїсї кызганычты анан эў эле оор нерсе таарынычты алып салуу керек экен. Канчалык кєкїрєгїў таза турса, сен ошончолук таза энергияга ээ боло алат экенсиў да адамдарга жардамдаша алат экенсиў. Башкача тїшїндїрмє айта албайм. - Ушул єнєр сизге укум-тукумдан берилгенби. Балким жогору жакта єтїп кеткен ата- бабаларда ушундай єнєр болгондур? - Мен билгенден чоў ата чоў энелерибиз андай деле дарыгерлик кылганын уккан эмесмин. Бирок намазын окуп молдочулук кылып жїргєн адамдар болгон экен. - Адам баласы жазында чарчап, шалдырап маанайы чарчаўкы болуп калат эмеспи буга кандай сунуштарыўыз бар? - Кышында адамдын денеси ички ысыктыкты сыртка чыгарбаганга аракет кылып, ички запастарды єзїнє кармап, сууктан сактануунун жолдорун кыла башташат. Жаз келер менен бїт дене жазыла баштайт да ички энергия тарай баштайт. Жерге кєк чыккан мезгилден тартып башкача айтканда кїн жылыгандан баштап адамдын кан айлануусу тємєн болуп, дене алсырап баштайт. Ушундай мезгилде кан басымы тємєн адамдар алтын тамырды коньякка 50 грамм чылап коюп жатарда 30-50 граммга чейин ичип жатса, тїнї менен жїрєк иштеп чыгат да эртеў менен сергек ойгонот. Мындан сырткары жаздын кїнї итмурунду, долонону, зверобойду, єрїктїн кагын компот кылып жасап ичип турса бул дагы кїч -кубат берет. Рахатбек РЫСАЛИЕВ № 124 • 17-апрель, 2015-жыл
14
ДЕН-СООЛУК
ЫР САПТАР ЖАШ ЄТКЄНДЄ
Øàøòûðûï êàðûëûêêà áàðà æà òàì, Øàøûëáàéì, øàøòûðáà÷û ìå íèí Àëëàì. Êîáóðàï àê äèëèìäåí ñ¿éëºé áåðåì, È÷è òàçà, àê íèåò àäàìäàðãà. Æîëóãàì ñè¢äèì áîëîò Ñàòèøò àéãà, Æå¢èëäåï ñåçèìèìäè æå¢èëä åíåì. Æîëóêêàíäà è÷è òàçà Ñàòèøò àéãà, Æîëóì à÷ûê áîëãîíñóéò æàøà ãàíãà. Øàøòûðûï êàðûëûêêà æåòèï êàëäûì, Æåòèìèøòèí êûðûíà êåëèï êà ëäûì. Æèëèêòåðèì ìóóíäàðûì îîðó ãàíäà, Ýëå¢äåï àðò æàãûìäû êàðàï êàëäûì. Áèéèê çîîãî òûðìûøûï ÷ûêñàì äàãû, ʺð¿íáºéò ãî äåí-ñîîëóêòà æ¿ ðãºí ÷àãûì. Êóäàéäàí òèëåé áåðåì óçóí ºì ¿ð, ¯é-á¿ëº, áàëäàðûìà ø¿ã¿ð äå éìèí. Гїлянда, Кєк-жар тургуну
Социалдык кыйынчылыктар, їй-бїлєлїк, биртуугандык талаш тартыштарды , коллективдик чыр чатакты жєнгє салат. Тибет медицинасынын ыкмасы менен Ян Инди аныктайт, тамыр аркылуу диагноз коюп, Кыргызстандык бийик тоолорунан жыйналган чєптєрдїн 200 тїрї менен дарылайт. • Карып бараткан беттеги бырыштарды жазат. • Тери оорулары: писариаз, экзема, аллергия, буттагы грибок, чакалай, баштагы дермобайт безекти чернес. • Бронха астма, ангина, кєк жєтєл, туберкулез, ларингит, гаймарит, радикулит, куяў, белдеги грыжа, ич катуу. • Кыз келиндер оорусу: эрозия, мастапатия, истит, миома, фиброма, менструалдык бузулуулар, климакс, лейкопенения, зарасын кармай албагандар. • Прастатит аденома, энурез, геморой, релатизм, колтуктагы колоўсо, буттагы шыбоо, коўурук ж.б. • Гепатит А, Б, С.ўдавление тїшїрєт, кант диабети. • Бєйрєктєгї, табарсыктагы сезгенїїлєр ж.б. у.с. • Нерв илдеттери: эпилепсия, стресс, коркоктук, шизофрения, тырышуу, арак ичкендер, тамеки тарткандар, наркомания. • Шишик (опухоль), рак, эмчектеги метостаза клеткаларынын єсїшїн токтотот.
Кызык эле иш болду, тигинин єзї їчїн, жандїйнєнї козгогон меццо-сапроносу їчїн арналып жазылган «Кыз- кайыпты» коюу идеясын эми кайсыл кєргє кєємп таштайт? Кєз кєрїнєє жоголуп бара жаткан опера театрынын кєйгєй проблемасын эми кайда ыргытат? Таланттар келип жатат, аларды эч нерсе менен токтото да албайсыў, не дегенде салтка айланган репертуардык театр жашап калабы, же жокпу - бул улуттук гана эмес, бїт дїйнєлїк проблема. Ал эми массалык маданият дегендин кєзї кїйгєн кызыл кулактары Арсендин ишин кумурскага жїк арткандай бїтїрїштї да, мындан кийин ал акыл жеткис материялдар жєнїндє ойлонуп кыйнабашы їчїн кєз кєрїнєє сазайын колго беришти, єзїн єзї басынгандай кордошту. Ушуну менен иш бїтпєйт, эми алар жолго турбагандай, кєзгє экинчи кєрїнбєгїдєй, бутка чалынбагыдай кылып, эгемен-идеалисттин сары изине чєп салып, каалагандай келекелей берет. Алар мунун баарын попс-модернизм топмоделчилери аталган, а чынында ошол эле шоу-бизнестин кєчє шыпыргычтары болгондордун шылдыўдай жылмайган жек кєрїї мамилелери менен жїзєгє ашырышат. Массалык маданияттын элди жылаўачтап жаткандыгына чалчак- ташкан бул чагарак куйрук чаяндар мындай иштердин жигин билгизбей бїтїрїшєт. Анткени алардын колунда бїт баары бар, интернеттен космоско чейинки каражаттар аларга кызмат кылат, акча берсеў єз атасын маскаралап, же жамандап жаза турган башы жок басма сєз, эси жок эстрада да буларда. Ай, бечара, басма сєз менен бир кезде сєз эркиндиги їчїн кїрєшчї эле, эми минтип базардын кулу болуп, акчалуунун арсылдап їргєн итине айланды. Тїз эфир азыр эмне кылат, зуулдаган автомашиналардагы радиочу? Космос спутниктери да азыр жер жїзїндєгї кыйындардын шоу-бизнестерин кєрсєтїп турат. Ушунун баары барып-келип эле классикалык кєркєм дєєлєттєрдї четке сїрїп, адам акылын акча табууга гана мажбурлап жатат. Бїт бардыгы ошолордун колунда. Ал эми сен, эй, коколой жалгыз - кыялы менен кылган ишине ыраазы болгон, бїт баарын билген, бїт баарын жасайм
№ 124 • 17-апрель, 2015-жыл
ЧЫЎГЫЗ АЙТМАТОВ (Сандан санга)
Тоолор кулаганда (КЫЗКАЙЫП)
Роман
деген Кудайдын тузун уурдабаган таалайсыз, бардыгын билип, бардыгын кєрїп туруп анан неге алардын жолуна чыга калып жатасыў?! Акылынан айныган адамга окшоп эми єзїўдє болгондун баарын, ал аз келгенсип єзїўдї да, мына бу калчылдаган колдорун менен жакалап, шоумендердин уюгуна алып барып бересиўби? Жадагалса ак сїйїїўє кара санап, жайнаган кєзїў кєл кылып курмандыкка чалып, мага гана зыяны тийбесе болду деп тигилерге салып бересиўби? Мунун єзї сен єзїў жадабай жазып жїргєн жашоонун маўызы менен анын сулуулугунун негизи дегенди зордук менен жок кылуу болуп саналат, ал Жараткандын амиринен тїбєлїккє сага гана берилген жандїйнє тазалыгы, акыл-эстин кїч-кубаты, ємїр ыракаты, сулуулугу, бу ааламдын сага берген жалгыз белеги. Бу дїйнєдє сїйїїгє теўеле турган эч кандай кїч, кудурет жоктугун сен ушундай чечмелеп айтып келесиў жана сїйїї кумары-
нан денеси эрип, жаны биригип, алар їчїн аалам жоголгон маалды сен тїбєлїктїїлїк менен жер їстїндєгї жашоонун алака-катышынын бийик чокусу деп тїшїндїрєсїў, ошондуктан сїйїшкєндєрдїн ташкындаган кумары менен сезимдеринин биригишин ар дайыма адамдын тагдырына, асман, жердин ортосундагы жашоого татаалдык таап туруучу сїйїїдєн улам ушундай болот деп, трагедиялар менен турмуш кєйгєйлєрїн да ошого байлайсыў. Бардык сїйїїнїн ємїртарыхы єлїмгє жетип жок болот, а бирок Теўир сїйїїнїн тїбєлїктїїлїгїнє чек койгон эмес, ошондуктан ошо тїбєлїктїїлїк ємїргє айланып, кийинкилерди жарата берет. Ал эми айкары ашкан бузукулук менен кєралбастык кайра эле адамдын касиет-сапаттарын буктурмага айлантып, каракчы кїч катары махабат дїйнєсїнє арамзалык менен кан агыза кол салат, адамдардагы мындай карасанатай жашоо кїрєшї тагдыр катары улана берет, улам жаўы жолдорду
• Ички органдагы, денедеги курттарды тїшїрєт. Аскарида, ламбилёз, тумхоланда, кене, демодекс, токсокара, дизбактериоз, митоз ж.б. • Толуп кеткендерди арыктатып жел кабызды чыгарат. • Оорулардын шыпаасын касиеттїї чєптєрдєн тапса болот. Сакайбаган оору жок. Ар кимдин ден соолугу єзїнїн колунда! Ахунбаева кєчєсї №90 (Онкологиялык больницанын жанында, болжол менен Абдрахманв кєчєсї менен кесилишкен жерде). Тел: 0772850673
таап кєбєйє берет. Ким ойлоптур болот деп, мына бул жолу да ошондой болду. Мындай кезде сен дагы алапайдан ажырап, сєєгїў сєпєт болуп жеўилип, анан ошонун айынан єзїўдї єзїў жек кєрїп басмырланасыў, чїнчїткєн турмуш алтымыш вагон бир чиркеп, алысты кєздєп салып-уруп келатканда жолунан чыгып кеткен поезд сыўары ак сїйїїўдї кїм-жам кылып талкалайсыў, анткени экєєнє теў ал сїйїї жогору жактан тїбєлїктїїлїктїн мыйзамы менен ченелип берилген, анын аягына чыктыўбы, шоруў катты, адам катарынан чыгасыў, кейпиў кетет, селсаяк турмуш жетелеп алат, анан жанагыл казаны кайнап, базары жайнап турган шоумендин алдында кєрдєн чыккан арбактай болуп турасыў. А бирок сен ошого ыраазы болосуў, аз жерден тигинин таманын жалап жибере жаз- дайсыў. Анткени ал атаандашыў да, душманыў да женген адам. Жанына жаныў кошулган, эки дене, бир жїрєк болуп сїйїшкєн дїйнєдєгї жалгыз махабатыўды сени каратып туруп эл кєзїнчє эзиле кучактап, анын да дене-боюн балкытып, буга чейин бир дагы жолу боло элек аялдык жылдызыў жандырып, аялдын бактысын алаканына салып алып кетсе, кеткенде да жїрєгїўдїн жарымындай болгон адамыўды єзїўдєн жана анын єзїнєн сатып алып, анан товар катары кайра сенин, дагы элдин алдында соодалап турса, анда сага бул жашоодо не калат? Ооба, мындай кезде сенин жандїйнєўдє сенин сїйїїўдєн жаралган, мухит сыўары жашап жаткан, сенден жана андан башкалар сезип-туя албаган бир ємїрдїн бир кїїсї, бир сїйїїнїн бир обону кайрыктарын жоготуп, карегиўден кан агызып, карыптыкты єз башыўа салат, анан сен андан алыстай да, ага кайра жакындай да албас жана эзели айыкпас шек саноо оорусу менен ооруйсуў, жинденїїгє алдырып, жандуу ооруга чалдыгып, жандїйнєндєгї асылдыктын бїт баарынан кол жууйсуў. Мында сен дагы кантесиў?.. Ушу жерден Арсен Саманчин єзїн єзї тыюуга, акылын кайра тапканга аракет кылды, мунун баары кызуу кандуулук, ташта дагы башкага єт деди.
СКАНВОРД
15
№ 124 • 17-апрель, 2015-жыл
16
КЫЗЫКТУУ ФАКТЫЛАР ЭЛИ ТОМПСОН — МУРДУ ЖОК ТЄРЄЛГЄН НАРИСТЕ Тимоти Эли Томпсон (Timothy Eli Thompson) ушул жылдын 4 марта Алабама штатында жарык дїйнєгє келген. Эли Томпсон тєрєлгєндє Алабама штатына сенсация жараткан, анткени тєрєлгєндє эле мурду жок болуп тєрєлгєн. Мындай кєрїнїш чанда кездеше турган нерсе 197 миллион кишинин бирине дал келет экен.
кєрїнїш 2011-жылы 5-мартта болгон, анда кєлдїн жээгине 52 тумшугу узун дельфиндер чыгышкан. Окумуштуулар эмне себептен мындай болуп жатканын азыркыга чейин жооп таппай келишет.
БОКСЁР СОСКАСЫ ЖОК УКТАЙ АЛБАЙТ ЭКЕН
тереўдиги 150 метрди тїзїп ал жака свет да орнотулган. Ал тоннель аркылуу наркотик жана мыйзамсыз Мексикадан АКШга жарандарды єткєрїп турушкан. Тоннель Мексиканын ВВС базасынын жана федералдык полициясынын жанында жайгашкан. Їйдїн ичинен 9 кишини кармап жана 20 кг марихуана тапкан.
ЖАШ КЫТАЙЛЫК ЖАШ КЫЗ ЖИГИТИН КАЙТАРЫШ ЇЧЇН ЄЗЇНЇН КЕЛБЕТИН ЄЗГЄРТТЇ
БРАЗИЛИЯЛЫК ЇЧ ЭГИЗ КЫЗ БИР КЇНДЄ ТУРМУШКА ЧЫГЫШТЫ
YouTube Dave McK колдонгондор єздєрїнїн каналдарына видео жїктєшкєн. Ал видеодо 8 айлык боксер кїчїгї, каймана аты Лея соска сурап жатканын тартышкан. Видеонун тараткан кишилердин айтымында Лея соска менен бат жана таттуу уктайт экен.
Бразилиянын Пасу-Фунду шаарынын тургандары Рафаэла, Рошель и Тагиан Бини аттуу їч эгиз кыз бир кїндє турмушка аттанышкан. 29 жаштагы їч эгиз бир кїндє їйлєнїї їлпєт той беришип, бирдей кєйнєк жана чачтарын бирдей кылып жасатышкан. Ал эми алардын келечектеги кїйєєлєрї эгиз болбосо дагы алар да бирдей костюм жана бирдей кылып чачтарын жасатышкан.
ШКАФДЫН ИЧИНЕН АКШГА ЄТЇЇЧЇ ТОННЕЛЬ КАЗЫП ЧЫККАН МЕКСИКАЛЫКТАР 15 жаштагы кытайлык кыз Ли ХИ Дэней жигитин кайтарыш їчїн пластический опереция жасатып єзїнїн келбетин куклага окшотуп єзгєрткєн. Оперециядан кийин єзгєргєнїн Ли Хи Дэней социалдык тїйїндєрдєгї достору менен бєлїштї. Кытайлык жаш кыздын жашоосун 600 миў социалдык тїйїндє катталган адамдар кєз салып жаткан учуру. Оперцияда Ли Хи Дэней мурдун жана жїзїн єзгєрткєн. Рахатбек РЫСАЛИЕВ
ЯПОНИЯДА 130 ДЕЛЬФИН СУУ ЖЭЭКЕ ЧЫГЫШТЫ
АКШнын чек арасына жакын жайгашкан Мексиканын Тихуана шаарындагы їйлєрїнїн биринде тоннель табышкан. Ал тоннель шкафтын ичине катылган. Анын
Япониянын суу охранасынын кызматкерлери жана жергиликтїї жарандар абанын сууктугуна жана жаанга карабай суу жээктеги Дельфиндерге жардам кєрсєтїштї. Дельфиндер алсыз болушуп єз алдынча сууга баралбай жатышат. Дельфиндердин жаткан жерлери 10 километрге чейин жетип саны болсо 130 дельфинди тїздї. Жаракат алгандарына тез жардам кєрсєтїшїп ал эми жаракаты жокторду кєлдїн ортосуна алып барып кое берип жатышат дейт жергиликтїї маалымат каражаттары. Мындай
УРМАТТУУ ОКУРМАН! "АЙБАТ" гезитине жазылуу жїрїп жатат!
Жазылуу почта кызматын кошкондо:
- 1 айга – 49 сом 50 тыйын - 3 айга – 148 сом 50 тыйын - 6 айга – 297 сом 00 тыйын Жазылуу республиканын, бардык почта бєлїмдєрїндє чектєєсїз жїргїзїлєт.
СЇЙЇКТЇЇ ГЕЗИТИЎИЗГЕ ЖАЗЫЛЫЎЫЗ!
Жазылуу индекси: 68546 № 124 • 17-апрель, 2015-жыл