"Күйөөм Сирияга кетип, үй-бүлөбүз бузулду" Негизинен Сирияга тартылгандар өлкөнүн түштүк аймактарында басымдуу болуп келгени белгилүү. Айрым маалыматтарга караганда азыр башка аймактарда да кулач жайганы айтылууда. Алар радикализмге негизинен диний сабатсыздыктан жана турмуштун айынан азгырылганы айтылып келет. Айрым адистер бул көйгөйдө тиешелүү органдардын ишинин натыйжалуу болбой жаткандыгын белгилешет.
Талкаланган үй-бүлөнүн таржымалы "Азаттыкка" баш баккан Гүлмира (аты өзгөртүлдү - ред.) Чүйдөн болот. Анын жолдошу өткөн жылдын май айында Казакстанга иштегени кетип, андан ары Сирияга өтүп кеткен экен. - Иштейм деп кеткен күйөөм бир күнү Түркияда экенин айтып чалды. "Бул жакта жашоо жакшы экен. Сирияга да кирип-чыгып жатабыз, чек ара ачык эле. Мен сага смс аркылуу скайптын дарегин жиберем, мени менен байланышып жатканыңды эч кимге айтпа"
деди. Макул болуп скайпка кирдим, ал берген дарек боюнча байланыштык. Ошондо Сирияга “жихадга” кеткенин айтты. Гүлмиранын айтымында, күйөөсү ага Сирияда согушкерлердин дарыгери болгонго даярдалып жатканын айткан. Ал күйөөсүнүн кантип азгырылганын, кала берсе Сирияга кеткенин да билген эмес. - Машине оңдоочу жайга жумушка кирген. Көрсө ошол жактан азгырылган экен. (Уландысы 4-бетте)
2
АЙБАТ ПРЕСС Токтогул КАКЧЕКЕЕВ, саясат таануучу:
КЕЛЕЧЕК ЭЭЛЕРИНЕ КАМКОРДУК КЄРЇЇ ЇЧЇН, АДЕГЕНДЕ МУГАЛИМДЕРГЕ КАМКОРДУК КЄРЇЇ ЗАРЫЛ 2010-жылдын 7-Апрель элдик революциясынан бери карай мурдагы бийликтердин тушунда таптакыр эстен чыгып калган билим берїї, маданият тармагындагы кадрларга олуттуу кєўїл бурула баштады. Башкача айтканда мугалимдердин, маданият кызматкерлеринин айлык акылары кескин тїрдє кєтєрїлє баштады. Мындай камкордук ага чейин болуп келген мугалимдердин жетишсиздиги єўдїї кєйгєйлєрдї єзїнєн-єзї чече баштады. Айлык акыны бир эле жолу кєтєрїп токтоп калууга болбостугун, аны базар баасына жана убакыттын єтїшїнє жараша кєтєрїп туруу керек экендигин бїгїнкї бийлик эсинен чыгарган жок. Жакында эле мамлекет башчысы Алмазбек Атамбаев финансы министри Ольга Лаврованы кабыл алып, ага мугалимдердин айлык маянасын 50�ка чейин кєтєрїї тапшырмасын бергенин министр айым єзї маалымдады. «Биз азыр єзїбїздїн ички ресурстарды кайра баштан эсептеп атабыз. Бажы биримдигине кирїї менен биз жакында каражат алууну пландаштырганбыз. Мына ошол каражаттардын эсебинен мугалимдердин айлык маянасы кєтєрїлєт» деп билдирди Лаврова. Ошондо акыркы тєрт жылдын ичинде мугалимдердин айлык акысы 150�ка
«МЫРЗАКМАТОВ ДАЙЫМА БАКИЕВДЕРДИН КЫЗМАТЫН АТКАРЫП КЕЛГЕН»
чейин кєтєрїлгєн болуп калат. Мынчалык деўгээлдеги айлык акыларды кєтєрїї эгемендїїлїк алган алгачкы 20 жылдын ичинде деги эле болуп кєргєн эмес. Эки революциядан кийинки кагырап бош калган казынага карабай, алакан жайып отуруп калбастан учурдагы бийлик биринчи кезекте билим берїї жаатындагы кызматкерлердин айлык акыларын кєтєрїї багытында алгылыктуу иштерди жасап атат. Себеби келечек ээлери жаштар экендигин, аларга камкордук кєрїї їчїн адегенде мугалимдерге камкордук кєрїї зарылчылыгы тууларын эў сонун тїшїнїп турат.
БОРБОР АЗИЯ МАМЛЕКЕТТЕРИНИН ИЧИНЕН БОЛГОНУ КЫРГЫЗСТАНДЫН МАМЛЕКЕТТИК БЮДЖЕТИ ГАНА ФИНАНСЫЛЫК АЧЫК-АЙКЫНДУУЛУК ТАЛАПТАРЫНА ЖООП БЕРЕТ, - АКШ Мамлекеттик департаменти
АКШ Мамлекеттик департаменти тарабынан Борбор Азия мамлекеттеринин ичинен жалгыз гана Кыргызстандын мамлекеттик бюджети финансылык ачыкайкындуулуктун минималдуу талаптарына жооп берет деп бааланат. Мындай жыйынтык чет элдик мамлекеттердин
бюджеттик ачык-айкындуулугу тууралуу АКШ мамлекеттик департаментинин жыл сайын жасалчу докладында камтылган. АКШ Мамлекеттик департаменти тємєнкїдєй жыйынтыкка келген, чет элдик жардамдардын потенциалдуу алуучулары болгон жана Закондун негизинде бааланган 140 мамлекеттин ичинен 50сї финансылык ачык-айкындуулуктун минималдуу талаптарына жооп бербейт. Документте америкалык финансылык-экономикалык жардамдарды алган 140 мамлекеттеги кырдаал анализденген. Алардын 50сї бюджеттик ачыктык критерийине жооп бербейт деп табылган. Алардын арасында Казакстан, Тажикстан, Тїркмєнстан, Єзбекстан да бар.
Редакциялык жамаат:
Гезит ээси:
"Айбат Аймак" коомдук фонду Башкы редактор:
Каныбек САПАРОВ
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
Акинай АЙДАРОВА Рахатбек РЫСАЛИЕВ Тєлєбїбї КАСЫМАЛИЕВА Дамир ЭСЕНГУЛОВ Мирбек АСАНАЛИЕВ (0777 15 99 45 Нарын) Рыскїл ТЫНЫБЕК кызы (03943 43679 Ыссык Кєл)
Коммерциялык директор:
Бектур БАЙМОЎОЛОВ (0772) 16 11 00
- Токтогул мырза, 15-январда Ош шаарынын экс-мэри Мелис Мырзакматов жалпы кыргызстандыктарга видеокайрылуу жасады. Анда ал єзїнїн мэр болуп турган убагындагы ишмердїїлїгїн мактап, анан азыр єзїнє саясый куугунтук болуп атканын айтат. Буга кандай пикирдесиз? - Мырзакматовдун саясый жолу, єзїнїн жасаган бизнеси, Бакиевдердин кызматын ар дайым жасап келгени анын ким экендигин кєрсєтїп турат. Ал мамлекеттик кызматта турганда дагы бизнестен кеткен эмес. Бакиевдердин кызматын дайыма аткарып келген. Борбордук бийликке каршы саясатын жїргїзгєн. Регионалдык бийликтин лидери болгусу келген. - Ал чет мамлекетте туруп алып актанганча, єлкєбїзгє келип сотто єзїнїн актыгын далилдесе болот беле? - Мындай ыкмалар дайыма болуп келген. «Ууру тойгончо жеп, єлгєнчє карганат» деген кеп бар. Мырзакматовдун
видеокайрылуусу ошондой ыкмалардын бири. Ал дайыма єзїм билемдик менен, регионалдык лидер катары буктурма иш жасаган. Єз маалында алды-артын карабай туура эмес иштерди жасап алып, эми туугандарынын арты менен кайра бийликке келгиси келип атат. Ошол эле учурда шайлоо жакындап келатат. Анын алдында бул тїндїк-тїштїк маселесин кайрадан жандандыргысы келїїдє. Себеби азыр бир айрым адамдардан «Биздин чыгаан уулдарыбызды камап атышат» деп айтып атышканын угуп атабыз. Ал эми ошол «чыгаан» уулдар Бакиевдердин убагында эмне иштерди жасаганын унута элекпиз…
“ЕВРОТЇЙЇНДЇН” НЕГИЗДЄЄЧЇЛЄРЇНЇН БИРИ ЕВГЕНИЙ ЧИЧВАРКИН ЄЗ УБАГЫНДА АНЫ МАКСИМ БАКИЕВ ТОНОП КЕТКЕНИН БИЛДИРДИ “Евротїйїн” компаниясынын негиздєєчїлєрїнїн бири Евгений Чичваркин 2008-жылы Кыргызстандын рыногуна чыгуу ийгиликсиз болгондугун билдирди. Ал Украинада Future Lab 2014 медиаконференцияда сїйлєп атып, аны Кыргызстанда тоноп алган адам Лондондо коўшулаш жашай тургандыгын айтты. “Чириген алманы анын терезесине ыргыткым келет. Максим Бакиев – майда диктатордун баласы”, - деп сєзїн тактады ал. Е. Чичваркиндин айтымында 2008-жылдагы кризис ага эч кандай жапа чектирбестен айланып єткєн жок. Ал “Евротїйїндї” саткан. “Андыктан 2008-жылдагы кризистен кийин Россияда кантип жашоо керек экендигин мен сиздерге айтпай эле коеюн” деди ал. Евгений Чичваркин 1997-жылдын 2-апрелинде досу Тимур Артемьев менен биргеликте “Евротїйїн” компаниясын тїзгєн. Ал кийинчерээк россиялык ири сотка ритейлерине айланган. 2008-жылы 20-ноябрда Е. Чичваркин “Евротїйїн” компаниясынын директорлор кеўешинин тєрагалык кызматынан кеткендиги
Веб-сайт: www.AIBAT.kg Электрондук каттар їчїн дарегибиз: redactor@aibat.kg Редакцияга келген материалдар жана сїрєттєр кайтарылбайт.
Гезит редакциянын компьютердик басма бєлїмїндє терилип, жасалгаланды.
тууралуу маалым болгон. 2005-жылдын аягынан тарта компания Бишкек шаарында 5 салонду ачуу менен иштеп баштаган. 2008-жылдын сентябрында “Евротїйїндїн” 100�ын ANN инвесткомпаниясы сатып алган. Карызы менен кошуп эсептегенде компания 1,25 миллиард долларга бааланган. 2009-жылы компания директору Александр Малис Кыргызстандын рыногуна чыгуу стратегиялык катачылык болгондугун билдирген. Себеби компаниянын мурдагы акционерлери тїйїндїн аймагы канчалык кеўейсе, анын баасы дагы ошончолук кєп болот деп эсептешкен. Мына ошондо “Евротїйїн” єзїнїн Кыргызстандагы ишмердїїлїгїн жыйыштыруу мїмкїнчїлїгїн карай баштаган. 2010-жылдын июнунда А. Малис “Евротїйїн” Кыргызстандагы єз бизнесин мурдагы президент Курманбек Бакиевдин структураларына сатып жибергендигин билдирген. Анын айтымында Кыргызстандагы бизнеси бир нече жїздєгєн миў долларга мамлекеттеги конфликт болоруна їч кїн калганда сатылган.
Гезитте жарыяланган материалдар редакциянын кєз карашын чагылдырбайт. Макала жана интервьюлардагы чындыкка дал келбеген маалыматтарга макала жазган жана интервью берген инсандар єздєрї жоопкер. Жарнамалардын мазмунуна жарнама берїїчїлєр жооптуу. Жарнамалык материалдар:
Кыргыз Республикасынын Адилет министрлигинде катталган, Каттоо № 1853 Гезит «ММК колдоо боюнча борбор» фондунун басмаканасында басылды Гезит келишим баада.
Буйрутма №59
Нускасы: 1500
ТАМАША ИРЕТИНДЕ
3
САЯСЫЙ ФАНТАСТИКАЛЫК ЧЫГАРМАСЫ ЇЧЇН САДЫР ЖАПАРОВГО ЭЛ ЖАЗУУЧУСУН БЕРЕЛИБИ? Акматбек Келдибеков жана Камчыбек Ташиев досторунан кєўїлї їч кєчкєн журттай калган кадимки экс-«ата журтчу» депутат Садыр Жапаров кийинки саясый кадамдарын алардан оолак жїрїп жасоону чечип, бир тууган инисинин ден-соолугун шылтоолоп Минскиге кире качат. Ырас, анын качканына досторунан кєўїл калганынан дагы маанилїї - єзїнїн артындагы калдыраган калбырлары себеп болгон. Ал єзїнїн же мыкты бизнесмен, же мыкты саясатчы эмес экендигине кєзї жетип, аябай кыжаалат болгон дешет айланасында жїргєндєрї. «Жыргалаў» шахтасын агасынын атына каттатып арзан баада алып алганы менен жыргатып иштете албай, «аны укмуштай єнїктїрїп жиберет элем» деп кытайлардан алган миллиондорун да «Кумтєргє» каршы митингдерине киргизип жиберип айласы алты куруган экен. Анан бир жагынан мээсин сергитиш їчїн, экинчи жагынан «Жыргалаў» шахтасынын жумушчуларынын нааразычылыгынан качып, їчїнчїдєн ага карата козголо турган кылмыш иштеринен кооптонуп, баягы эле Бакиевдердин колтугун эўсеп, сагынып Минскиге барып жатпайбы! Болбосо бєйрєк алмаштыруу жагынан Минскиге караганда алдакачан артыкчылыктарга ээ башка мамлекеттер толуп атат. Анан ыйлактап барган Садыр мырзаны КурСалиевич тосуп алып: «Колуўдан башка не жумуш келет?» деген суроону кабыргасынан коет. «Анча-мынча чымыным бар эле, бирдеме чиймелеп жиберчї элем, ошол чымындарымдан бирин-серини дагы деле дыўылдап учуп калат» деп жооп берет ал. Ошондо ага канкор президент: «Саясатта жїргєн жылдарыўдагы окуяларды чымындарыўдын жардамы менен кагазга тїшїр» деген тапшырма берет. Ага
кошумчалай: «Биз тууралуу ооз ачпайсыў, калгандарын каалагандай туурала, чындык эмес, бизге ыўгайлуу кырдаал тїзє турган чыркыраган калп керек» дейт. Ошентип учурда социалдык тїйїндєрдє талкуу жаратып аткан кадимки «Саясаттагы 10 жыл» аттуу китеп пайда болот. Аны жазыш їчїн Садыр мырза адегенде тоо-ташты аралап басып, суу жээктеп кадимки жазуучуларды туурайт. Анча-мынча видеолорун єзїнє караштуу интернет сайттарынан дагы кєрїп калдык. Ошентип кєзї менен кєргєндєргє єлєсєлїї чымындарынын дыўылдагын кошуп, фантазиясын арттырып атып «фантастикалык даректїї баян» жазат. Арасына єзїнїн ич кїйдїлїгїн, атаандаштыгын аралаштырат. Жармач патриоттуулугун патриоттуулук катары сыпайттайт. Калп баатыр болгусу келет. Єлєсєлїї чымындары чындыкты кайдан кєрмєк эле, окуяны эптеп єзїнє ылайыктуу нукка бурууга далалатын жасайт. Фантастикалык эргїїсї токтоно албай, арасында адамдын кїлкїсїн келтире турган, сыйкырдуу учурларды да камтып кетет. Маселен, ал тїштїк коогалаўы маалындагы єзїнїн, анан жанындагы Камчыбек Ташиев, Жыргалбек Саматов досторунун баатырдыгын ашыра сїрєттєгєнгє аракет кылып атып, калптын казанын кайнатып жиберген. Маселен, китепте алар – Саматов, Ташиев жана єзї болуп бир танканын ичинде ок атышуу болуп аткан жерге барышат. Октун танкаларга тийип атканын ал ичинде отуруп сезет. Анан танканы токтотуп, сыртка чыгалы дешсе эле оозу ачылбайт. Ичинде демдери кысылат. Ошол маалда кадимки єзїнїн жанында, танканын ичинде эле отурган Саматов фантастикалык ой-жїгїртїїнїн арты менен танканын сыртында болуп ка-
лат дагы алыстан чуркап келип, танканын оозун ачат. Мына эмесе, фантастика болбосоў кое кал. Эргїї эмес бекен? Кантип эле танканын ичинде отурган адам бир заматта анын сыртында болуп калып, чуркап келе калып атат? Бул бир жагы. Экинчи жагынан сырттан атылган октордун їнїн Садыр Жапаров танканын ичинен угуп атат. Ошондой ок учуп атканына карабай Саматов чуркап келе калып атканын айт. Мынчалык шєкєттєєнїн не зарылчылыгы бар эле? Айтор, мындай жомоктор китептин дээрлик 90 пайызын тїзєт. Ошентип бизнестен дагы, саясаттан дагы жыдыган ал єнєрїн жазуучулуктан чыгаргысы келген экен. Кыязы колуна калем кармаса эле, жазуучу болуп кетет деп ойлосо керек. Ал їчїн тїпкїлїктїї кєрєўгє, анан мыкты даярдык керек экендигин тїшїнбєсє керек. Кєркєм адабятты кєп окуш
керек экендигин, тарыхый чыгармалар кандайча жазылышы керек экендигин билиши керектигин кыязы азыр деле тїшїнє албай жатат. Ошентсе дагы анын жаўы «чыгармачылыгына» баа бериш керек. Анткени саясатта биринчи жолу фантастик жазуучу пайда болууда. Кыргыз адабиятындагы алгачкы фантастик жазуучу Кусейин Эсенкожоев «Їчїнчї шар» деген чыгармасы менен тарыхта калган. Андан кийин деле фантастиканы жазган жазуучулар кєп эле болду. Бирок, саясый фантастика жазуу жагынан Садыр Жапаров биринчилерден болуп атат. Андыктан анын бул «эмгегин» баалап балким Кыргыз эл жазуучусу деген наамды берип койсокпу? Саясаттан, бизнестен жыдыган ал балким кєркєм адабиятыбызга фантастикалык чыгармалардын жаўы тїрїн алып келип калабы деген «їмїтїбїз» бар да…
РАВШАН ЖЭЭНБЕКОВ ЄЗЇ КАЗГАН ОРГО ЄЗЇ ТЇШЇП КАЛБАЙБЫ?
Электр энергиясынын тарифин башкы курал катары алып чыгып, Нарын жергесинде митинг єткєрїїнї оппозиция єкїлдєрї Равшан Жээнбеков, Азимбек Бекназаров, Кубанычбек Кадыров, Садыр Жапаровдор пландаштырып атышкандыгын Нарын жергесинен келишкен мекендештерибиз борбор шаарыбызда єткєргєн маалымат жыйынында алдынала эле билдиришкен болчу. Оппозиция єкїлдєрїнєн алган акчага айрым жерги-
ликтїї жашоочулар алданып, тынч жаткан элди азыноолак акча менен алдап митингге чакырып атышканын айтышкан. Бирок, БОКтун (Бириккен Оппозициялык Кыймыл) лидери Равшан Жээнбеков «Нарында боло турган митингге эч кандай тиешем жок» деп єзїнє караштуу маалымат булактары аркылуу жар салган. Бирок, митинг алар каалагандай деўгээлде болбой калгандан кийин, парламент жыйынында Равшан мырза «Бийлик Бакиевдик ыкмаларды колдонуп, митингди уюштуруучуларды куугунтуктап атат. їйлєрїн, обьектилерин талкалап атышат» деп кыйкырып чыкты. Анын мындай кыйкырыгына Нарын шаарынын жашоочусу, Апрель революциясынын баатыры Канайым Бердибаеванын берген маалыматы себеп болгон. Ал айым анын їйїн милиция кызматкерлери келип талкалап, эки адам сабап кетти деген маалыматты тараткан. Анан дагы ал бул ишти Нарын губернатору менен Нарын ички иштер башкармалыгы уюштурган деген жалган маалыматты берген. Бирок, бул маалыматтардын бардыгы чындыкка
коошпой тургандыгын Нарын ИИБсынын маалымат катчысы Медина Султаналиева билдирди. «К. Бердибаева айткандардын бардыгы жалган. Милиционерлер тарабынан їйїнїн талкалангандыгы тууралуу маалымат чындыкка дал келбейт. їйдї талкалады деген фактынын єзї кїмєн жаратат. Милиционерлер аны тїшїнїк кат жаз деп мажбурлаган эмес. Азыр анын иши каралып атат. Ага карата арыз жазышты. Тергєє ишинен качыш їчїн ал ушундай кадамдарга барып жатат» дейт Султаналиева. Баарынан кызыгы Равшан мырза бул митингдерге эч кандай тиешем жок деп билдирип алып, кайра андан бийликке каршы себеп издегиси келип атканы болууда. Буга чейинки жергиликтїї элдин берген маалыматы боюнча митингдерди Равшан Жээнбеков башында турган оппозиция уюштурган болсо, анын натыйжасы єздєрї кїткєндєй болбой калып, элдин нааразычылыгын ойготуу максатында «Бердибаева ыкмасын» ойлоп табышкан болушу толук мїмкїн. Нарын жергесинен алынган маалыматтар боюнча кече
кїнкї митингге баш-аягы болгону 50дєй адам катышкан. Алар жергиликтїї бийлик єкїлдєрї жана энергетика министри Кубанычбек Турдубаев менен жолугушуп, тїшїндїрїї иштеринен кийин тынч гана таркап кетишкен. Мындай кєрїнїш жалпы элибиз їчїн жакшы болгону менен, читеринде арам ою бар айрым саясатчылар їчїн ийгиликсиз аракет болуп калган. Алар элдин толкундоосун кїтїшкєн. Бирок, толкундоого себеп жок эле. Элибиз мамлекетибиздин башына тїшїп турган оор кырдаалды эў сонун тїшїнгєн. Тынчтык, стабилдїїлїк сакталышы зарылдыгын сезишкен. Элдин мындай маанайынан улам кєздєгєндєрї орундалбай калган оппозиция єкїлдєрї эми минтип жалгандан бийликти Бакиевдик ыкмага салууда деп кыйкырып чыгышты. Андыктан элибизде «Бирєєгє ор казсаў да, тайыз каз, єзїў тїшїп каласыў» деп айтылмакчы, Равшан мырза єзї бийликке казып аткан оруна єзї тїшїп калчудай болуп турат. Дамир ЭСЕНГУЛОВ
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
4
ЧАЛА МОЛДО ДИН БУЗАР...
"КЇЙЄЄМ СИРИЯГА КЕТИП, ЇЙ-БЇЛЄБЇЗ БУЗУЛДУ" Ал жактагылар туугандарыбыз эле болот, бирок алар да ошондой шектїї диний агымдын мїчєлєрї окшойт. Иштей баштаган кїндєн тарта єзгєрїлє баштады. Мурда деле намаз окучу, бирок мындай эмес болчу. Мени хижаб кий, намаз оку деп, жемелей баштады. Ошентип жїрїп эле Казакстанга иштегени кетти. Ошол бойдон дайыны чыккан жок. Ал кетип жактанда сегиз айлык боюмда бар эле, мен тєрєп калдым. Тєрєгєндєн кийин байланышка чыгып, сїйлєшє баштадык. Ал "балдарды алып, бул жакка кел. Иши кылып кандай жол менен келсеў єзїў бил, бирок келишиў керек" деп жїрдї. Ошентип Гїлмираны жолдошу Сирияга тез-тез чакыра баштайт. Бирок Гїлмира кїйєєсї Сирияга эмне максатта кеткенин тїшїнгєн соў ал жакка баруудан баш тартат. Кєп єтпєй кїйєєсї Сирияга барган кыргызстандык аял менен ошол жаткан їйлєнїп алганын кайын журтунан угат. - Кийин ачык эле сїйлєшє баштадык. "Бул жакка келбесеў мага кыйнап эле аял алып беришет" деди. "Сен Сирияга єлгєнї кеттим дейсиў, бизди алып барып эмне кыласыў" дедим. Ал жалаў дин жєнїндє сїйлєп кирет, акыркы кїндєрї жакшы баарлаша да албай калдык. Мен карындашына барып, аны "Сирияга кеткени жатам" деп алдадым. Ал шашып кетип, байкеси їйлєнїп алганын айтып алды. Телефондон жиберилген сїрєтїн кєрсєттї. Ал аял Ысык-Кєлдєн болот экен. Андан кийин кайын журтум "балабыз башка аял алды" деп мени кууй башташты, - деген Гїлмира эки баласы менен кєчєдє калганын айтып кейиди.
АЗГЫРУУНУН АМАЛДАРЫ АЛМАШЫП ТУРАТ
- Жалгыз эле Оштон же Баткенден кетип жаткан жок. Башка аймакта деле бар, бирок Ошто кєп болуп жатат. Биз бардык аймакта тїшїндїрїї иштерин жїргїзїп жатабыз. Тиешелїї органдар менен бирге 600дєн ашык иш-чара єттї. Ошол иштердин натыйжасында далай тургундарды алып калдык. Деген менен, диний коопсуздук боюнча эксперт Эсен Усубалиевдинпикиринде, бул кєйгєйдє кїч органдарынын чамасы чак. Учурда Сирияга азгыргандар Кыргызстанда бир нече туруктуу каналдарды ачып калууга жетишїїдє. Кыргызстандан Сирияга кеткендердин агымы токтой элек. - Албетте биздин органдардын ишине жакшы деп баа берем. Алдын алуу иштерин жїргїзїп, Сирияга барып келгендер менен иштешїїдє. Бирок дагы деле алардын мїмкїнчїлїктєрї чектелїї болуп жатат. Мисалы, диний ар кандай агымдарга азгыргандар ар кандай жолдорду таап, ыкмаларын єзгєртїп жатышат. Бул жаатта кїч органдары алсыз, аларды дайыма аўдып, изилдеп турган жаўы технологиялар жок. Бул баягы эле каражат маселесине барып такалат. Мамлекет алдыда ушул тармакка кєўїл бурса болмок. 2014-жылы Улуттук коопсуздук мамлекеттик комитети терроризмге байланышкан 137 кылмыш ишин козгоп, анын 76сы тергелип, сотко жиберилген. Сирияга кеткендердин басымдуу бєлїгї 16-22 жаштагылар. Сирияга аттанган кыргызстандыктар тууралуу алгачкы маалыматтардын пайда болгонуна эки жыл болду. Бул арада 200дєн ашык кыргыз жараны согуштук аракеттер жїрїп жаткан Сирияда экени расмий аныкталган.
Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитети Сирияга азгыргандардын жолун тосуу аракеттери байма-бай жїрїп жатканын билдирип келет. Жакында эле аталган тїзїм Сирияга азгырган туруктуу каналдын бирин аныктаганын билдирген. Кїч кызматтары єлкєдє дагы мына ушундай тєрт канал бар деп божомолдошот. Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитетинин басма сєз кызматынын єкїлї Рахат Сулайманов Сирияга кеткендердин басымдуу бєлїгї Ош жергесинен болгонун, бирок учурда башка аймактарда деле активдешїї бар экенин белгилейт. Андыктан УКМК бардык аймакка кєз салууда.
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
"ИМ" ТОБУНУН ЖЇРЄКТЇН ЇШЇН АЛГАН ТАСМАСЫ Социалдык тармактарда 13-январда бешиктен эми бели чыккан согушкер бала «орус тыўчылары» делген эки кишини атып єлтїргєнї тартылган тасма жарыяланды. Ал "Ислам мамлекети" уюшмасы мурда тараткан тасмадагы машыгып жаткан казак балакайлардын бири деп болжолдонууда. Жети жарым мїнєттїк тасманы "Ислам мамлекети" уюшмасынын їгїт-насаат канаты болгон "Ал-Хаят" медиа тобу «Ичтен чыккан душмандын бети ачылганда» деген аталышта орус тилинде англис жана араб субтитрлери менен жарыялады. Тасмада "Ислам мамлекети" экстремисттик тобуна кастарын тиккендер «тыўчыларын жиберип, "Ислам мамлекетинде" тєўкєрїш уюштургулары келген» деп айтылат. Тасманын башталышында эки киши «Орусиянын коопсуздук кызматтары тарабынан» жиберилгендигин «мойнуна» алышат. Биринчи киши єзїн Казакстандын Жамбыл облусунда тууган Жанболат Мамаев деген Орусиянын Федералдык Коопсуздук Кызматы - ФСБнин тыўчысы деп тааныштырат. Бирок элейип, коркконуна караганда, кїнєєнї аргасыз єзїнє алгандыгын болжолдоого болот. Мамаев ошондой эле "Ислам мамлекетиндеги" орус тилдїї согушкерлер тууралуу жана башка маалыматтарды чогултуу їчїн Сирияга жиберилгенин, ФСБ ага акы тєлємєк экендигин айтат. "Одноклассники" сайтындагы Жанболот Мамаев деген адамдын сїрєтї (качан тартылганы белгисиз) "Азаттыктын" казак кызматынын билдиришинче, Жанболат Мамаев тїбї Жамбыл облусунун Мерке районундагы Ой-Тал айылынан болгон. Кийин їй-бїлєсї менен Орусиянын карамагындагы Карачай-Черкес жумуриятына кєчїп кеткен. Аны менен 1991-92-жылдары бирге окуган Мухаметжан Музарапов «Ал биздин мектепте 20 жыл
мурда окуп кеткен, бизге коўшу болчу, ал кезде биз кичинекей элек. Анан алар кєчїп кетишкен деп"Азаттыкка" билдирди. Экстремисттик уюм таркаткан видеодогу Жанболат Мамаевге тїспєлдєш адамдын сїрєтї «Вконтакте» сайтында Амина Мамаева деп катталган колдонуучунун барагында жїрєт. Кєбїнчє диний мазмундагы материалдарды жарыялаган Амина Мамаева деген колдонуучу менен «Азаттыктын» казак кызматы электрондук чат аркылуу сїйлєшкєндє «ал ФСБнын тыўчысы эмес болчу. Шаарда такси айдачу. Аялы жана бир туугандары бар» деген жооп келген. Карачай-Черкес жумуриятындагы Карачаевск шаарында жашайм деген Амина Мамаева «Жанболат Мамаевдин єлтїрїлгєнї» жєнїндє видеону бїгїн кєргєнїн кошумчалаган. Ал эми Жанболат Сирияга качан кеткенин айтуудан баш тартты. "Азаттыктын" маалыматы боюнча 1976-жылы туулган Жанболат Мамаев келерки жылы 40ка чыкмак. Видео тасмадагы экинчи туткун єзїн Сергей Ашимов деп тааныштырат. Сырткы келбетине караганда улуту орус. Ал да Мамаев сыўары коркуп, бирєєнїн сєзїн кайталап жаткандай сїйлєйт. "Ислам мамлекети" тобунун согушкерлерин алардын тилине салып, «бурадарлар» деп атайт. Жашы 30да экенин айтып, Сирияда ФСБнын кызыкчылыгына «мусулмандарга каршы» иштегенин мойнуна алат. Сєзїнє караганда ага Сирияда согушуп
жаткан согушкерлер тууралуу маалымат топтоп, ошондой эле "Ислам мамлекети" уюшмасынын башчысы кайда экендигин аныктоо милдети тагылган. Бул экєєнї аткан бала болсо єткєн жылы ноябрда "Ислам мамлекети" тобу тарабынан жарыяланган видео тасмадагы казак єспїрїмдєрдїнбирине тїспєлдєш экендиги байкалат. Жашы ашып кетсе 7-8дерде. Ал жолку тасмада казак балакайлар колдоруна курал кармап, Сирияда согуштук жана идеологиялык машыгуудан єтїп жаткандыгы кєрсєтїлгєн эле. Азыркы тасмада экєєнї атаардан мурда єспїрїм бала «Каапырлар, силерди мен єлтїрєм» деп айтат. Экєєнї аткандан кийин мылтыгын єйдє кєтєрїп, камерага карап жылмаят. Видеонун алып баруучусу эки киши «мына ушул бармактай можахеддин таманы астында шылдыў болду» дейт. Тасма ачыкка чыккандан кийин Орусиянын Сириядагы элчилиги «тасма тууралуу маалыматы жок» экендиги айтылган билдирїї таркатты. Ал эми ФСБ комментарий берїїдєн баш тартты. Казакстандын Улуттук коопсуздук кызматы їрєй учурган видеону иликтеп жатканын билдирип, азырынча тїшїндїрмє берген жок. Соўку видеодон эки кїн мурда "Ислам мамлекети" социалдык медиада жанкечти деп мїнєздєлгєн баланын сїрєттєрїн жарыялаган эле. "Ислам мамлекетин" жактыргандардын Твиттер маалыматтарында жана Орусиянын "ВКонтакте" сайтында бул бала Ирактын Салахадин дубанында жїк ташыган машинаны жардыруу менен єз жанын єзї кыйгандыгы айтылды. Бул маалыматтарда аталган бала ондогон шийи мусулмандарын жок кылды деп ырасталат. Айрым сїрєттєрдє аны жїк ташыган машинанын рулунда курал жана граната кармап отурганын кєрсє болот. Сїрєттєрдїн айрымдарынын астында «Мусулмандардын энеси Айшанын єч алуусу» деп жазылган эле. Айша Мухаммед пайгамбардын їчїнчї аялы болгон. Суни мусулмандары Айшаны аздектесе, шийи мусулмандары аны кыртышы сїйбєйт. Булак: Азаттык
5
БОЖОМОЛ АЙТСАК БОЛОБУ?
КОЙ ЖЫЛЫ МЕМИРЕГЕН ТЫНЧТЫКТЫН ЖЫЛЫ БОЛСО… (Башталышы 1-бетте) Былтыр кїз мезгилинен тартып энергетикалык каатчылык мурдун кылыйтып, элибиздин їшїн алгансыды. Єлкє башчысы Казакстанга жасаган мамлекеттик сапарында кычыраган кыш чилдесинде энергетика алуу келишимине жетишкени белгилїї. Бїгїнкї кїндє ошол макулдашылган электр энергиясынын жарымын дагы ала элекпиз. Тактап айтканда, єзїбїздї єзїбїз электр жарыгы менен камсыздап атабыз. Ал ортодо, президент электр жарыгынын наркын арзандатуу тапшырмасын койду эле, єкмєт электрдин баасы 23 тыйынга чейин арзандатты, анын куну дагы тїшєрї кїтїлїїдє. «Быйыл кыш оор болот, электр энергиясынын баасын шылтоолоп элди кєтєрєбїз» деп алаканын ушалап аткан айрым оппозиционерлердин тилеги таш капты. Жазды утурлай кїтїлчї митингдердин негизги себептеринин бири болчу – энергетика кєйгєйї чечилди десек жаўылышпайбыз.
Коомчулуктун кєўїл борборунда турган экинчи маселе – тїштїк чєлкємїндєгї газ кєйгєйї эле. Расмий Ташкент жаўы жылдын алдында Ошко газ берїїнї жандандырганы маалым. «Бийлик Оштун тургундарын газсыз калтырды» деп шылтоого шыноо таппай турган бийлик «абысыўдарынын» экинчи «куралы» «тамам» болду. Демек жазында кєгїлтїр отун кєйгєйїнє арналган «концерт» єтєт дегенге негиз жок.
«КОЧКОРЛОРДУН БАШЫ БИР КАЗАНДА КАЙНАБАЙТ» ЖЕ ОППОЗИЦИЯ ЛИДЕРЛЕРИН ЭМНЕ БИРИКТИРБЕЙТ? Бизде кїчтїї оппозиция барбы? Жок. Себеби оппозиция лидерлери «бир казанда кайнай албай», чачыранды болуп кетишти. Айрымдары саламаттыгын шылтоолоп сыртка чыга качышты. Буга єзїн болочоктогу президент санаган Акматбек Келдибековдун таржымалы тирїї мисал.
Ал эми Садыр Жапаров айрым саясат таануучулар божомолдогондой, К.Бакиевдин заказын аткарып китеп жазып, кан достору А.Келдибеков, К.Ташиевдердин былыгын чукуу менен чектелип туру. Ал Польшада саясый баш паанек сурашы ыктымалдыгын «Азаттык» радиосуна курган маегинде да жашырган эмес. Бир кездеги «бригадачы» Камчыбек Кыдыршаевич парламенттик шайлоонун камын кєрїп, «республикачы» Ємїрбек Бабановдун этегин кармап кетти. «Бїтїн Кыргызстанчы» Адахан Мадумаров «бир болчу» Алтынбек Сулаймановго тагдырын байлап, парламент босогосун аттоо ниетинде. Бул эки «кочкордун» жазында кырдаалды курчутуу ниети жок. Убагында єзїн Оштун «кожоюну» санаган Мелисбек Мырзакматов Оштогу кєпїрєдєн миллиондорду кымырганы ашкереленип, учурда сыртта бозгунда жїрї. Єзїн гана лидер эсептеген Мелисбек Жоошбаевичтин БОКчу Равшан Жээнбеков, «чындыкчы» Кубанычбек
Кадыров сындуу саясатчылар менен їзєўгїлєш болушун элестетиш кыйын. Жыйынтыктап айтканда, кой жылы мемиреген тынчтыктын жылы болорунан їмїт артып туралы. Саясатчыларыбыз позициясына карабай, ириде мамлекеттин бїтїндїгїн жогору коюшса деген ниет. Карапайым калк дагы пикет-митингдерден жедеп тажап, тынчтыкты самап
калышты. Азыр элге тынчтык гана керек. Тынчтык болсо гана єнїгїї болот. Андыктан Кыргызстан деген мамлекетибизди єнїктїрїп-єстїрїп, элибиздин байгерчилик жашоосун камсыздоо їчїн биргеликте иш алып барганыбыз оў. Гезитибиздин жаўы жылдагы алгачкы санын ушундай тилек менен баштап турганыбыз…
БОЛОР-БОЛБОС ИШТЕРГЕ БОТОДОЙ «БОЗДОЙ» БЕРГЕН БОТОБЕКОВ
Илимпоздор дагы эки тїргє бєлїнєт. Бири илимге сїўгїп кирип, аны менен жашаган, уктаса да, турса да илимий иштери менен алпурушуп жїргєндєр болсо, экинчи бир тїрї эптеп-септеп андан-мындан кєчїрє коюп, уурдай коюп атып, ар кимдин алды-артынан айланып-тегеренип жїрїп кандидаттыкты жактап алышат. Алар їчїн фамилиясынын астына «баланча илимдин кандидаты» деп жазылып турса эле болду. Ошондой кандидаттардын бири «Улуттар биримдиги» партиясынын мїчєсї Уран Ботобеков деген бар. Ар кайсы маалымат булактарына єзї телефон аркылуу байланышып, анан колунан келишинче бийликти имиш кептер, жалган маалыматтар менен сындап берет. Жалгандан патриот болуп, эл їчїн кїйїп аткандай тїр кєрсєтєт. Ток этер жерин айтканда кєчєдє тайраўдап басып жїргєнїн дагы «эл їчїн басып жїрєм да» деген нукка бургусу келет. Єлкєбїздїн башына келип оор кырдаалдарды єзїнїн гана пайдасына иштетип калгысы келгенин анын ар бир мае-
гинен баамдасак болот. Маселен, єткєн 2014-жыл єзгєчє кургакчыл жыл болуп, суу тартыштыгы жаралып, анын негизинде энергетикалык кризис жаралган. Бирок мамлекет башчысы элибиздин кыштын кыраан чилдесинде жарыгы жана жылуулугу жок калып калбашы їчїн Казакстанга жасаган расмий иш сапарында бул маселени чечип келгени маалым. Албетте, коўшулардан сатып алып аткан электр энергиясынын импорттук баасы кымбат болгонуна байланыштуу єкмєт тарифти аргасыздан кєтєрдї. Бирок бул убактылуу кєрїнїш экендигин, энергетикалык кризистен чыгып алгандан кийин кайрадан тариф тємєндєшї кїтїлєєрїн жакшы тїшїнїп турабыз. Казакстандан алып аткан электрди болжолдогон кєлємдєн азыраак пайдаланып жаткандыгыбызга байланыштуу жана президент Алмазбек Атамбаевдин энергетика министрлигине берген атайын тапшырмасынын негизинде їстїбїздєгї жылдын февраль айынан тарта карапайым керектєєчїлєр їчїн электр баасы 700 кВт-сааттан єйдє мурдагы 2 сом 5 тыйындан 1 сом 82 тыйынга арзандай турган болду. Бийликтин мындай эл кызыкчылыгындагы жасаган аракетин дагы Уран Ботобеков тескери сыпаттагысы келет. Анын пикиринде бийлик элдин толкундоосунан чоочулап тарифти тїшїрїптїр. Ырасында андай эмес. Себеби башында эле тарифтер импорттук электрди колдонуунун кєлємїнє жараша єзгєрїп тураары айтылган болчу. Єткєн жылдын декабрь айында нарын жергесинде электр энергиясынын тарифинин кєтєрїлгєнїнє байланыштуу митинг єткєн. Аны да кємїскєгє жашырынган оппозиция єкїлдєрї уюштуруп жаткандыгын кече жакында эле атайын Нарын жергесинен келген тургундар, ишкерлер айтып кеткен болчу. Ал митингдерде башкы курал катары электр тари-
фи кєтєрїлїп жатканы менен артында бийликке жетсем дегенде эки кєзї тєрт болуп турган оппозициячыл саясатчылар тургандыгын дагы айтышкан. Ошондой эле 14-январда єткєн митингди дагы Садыр Жапаров, Азимбек Бекназаров, Равшан Жээнбеков, Кубанычбек Кадыровдор уюштуруп атышкандыгын билдиришкен. Алар Нарын облусунун жашоочусу Бактыгїл Жумабаева аттуу айымга атайын акча беришип, элди митингге чыгаруусун талап кылышканын, ал айым тынч жаткан элди козгоо аракетинде жїргєндїгїн нааразы боло айтышкан болчу. Мына ушундай жеке саясый кызыкчылык їчїн жасалып аткан митингдерге жергиликтїї тургундардын 80 пайызы каршы экендиги маалым болгон. Анан оппозиция берген акчага алданып кєчєгє чыгып алган айрым мекендештерибизди оў жолго салууга чакырык ташташкан. Бирок, Уран Ботобеков жакында эле маалымат сайттарынын бирине курган маегинде эл менен бийликти кайраштыруу аракетин катуу кєрїптїр. Мисалы, ал «Атамбаев Нарындыктарды «ОБОН» деп келекелеп, тоолуктардын намысына шек келтирди» дейт. Муну жєнєкєй гана маданияттуу тил менен айтканда жалган маалымат таратуу аракети деп тїшїнсєк болот. Болбосо єз элине, мамлекеттїїлїгїнє шек келтирїї, чыккынчылык катары эсептелет. Себеби мамлекет башчысы эч качан нарындыктарды ОБОН деп атаган эмес. Мына ушул маегинде Ботобеков єлкє башчысынын атына єтє олуттуу кєє сїйкєгїсї келет Тактап айтканда ал Атамбаев авторитардык башкарууну кайрадан жандантты, Оторбаевдин єкмєтї президенттин кєзї менен теў айланат, Жогорку Кеўеш президенттин демилгесин ылгабай мыйзамдаштырат дейт. Биринчиден, Жогорку Кеўеште ар бир мыйзам долбоору кандай чоў талаш-тартыштар менен ачык-айкын талкууга салынып, анан
кабыл алынып жатканын кєрїп атабыз. Ал жерде дагы оппозициялык фракциялар бар. Аларды эч ким мажбурлап мыйзамды кабыл алдырбайт. Экинчиден, єкмєттїн алсыз болуп атканы эч кимге жашыруун эмес. Андыктан олуттуу маселелерди чечїїгє келгенде президенттин сунушу колдоого алынып жатканы маалым. Бул туурасында «Ата-Мекен» фракциясынын лидери ємїрбек Текебаев «Азыр авторитардык башкаруу жок, бийлик бир колго топтолгон дагы жок. Болгону єлкєдєгї тїрдїї маселелерди чечїїдє президент тарабынан кєбїрєєк сунуштар тїшїїдє. Ал колдоого алынып атат. Эгерде башкалар деле олуттуу сунуштарды айтышса, талкууга коебуз» деп билдирген. Ботобековдун айтымында Улуттук оппозициялык кыймыл бардыгын ачык-айкын болууга чакырып келатыптыр. Андай болсо, алар неге Мырзакматов єзїнє карата козголгон кылмыш иштери боюнча мыйзам алдында тїз жооп берип, таза экендигин далилдебейт? Тескерисинче жоопкерчиликтен качып жашынып алып, элди дїрбєтїї аракетин кєрєт? «Сынчынын сыўар єтїгї майрык» демекчи, Ботобеков адегенде єзїнїн айлана-тегерегиндегилерди тазалыкка, адилеттїїлїккє чакырса жакшы болмок. Кылмыш иштери козголсо эле, анын баарын саясый куугунтук дей берсек, анда коррупция менен кантип кїрєшєбїз? Же ємїр бою мамлекеттик кызматтарда иштеп жїрїп мультимиллионер болуп алгандарды Ботобеков таза саясатчылар деп эсептейби? Уран мырза убагында канкор президент Курманбек Бакиевдин кеўешчиси болгону маалым. Андан кийин Оштун экс-мэри Мелис Мырзакматовдун акылкошчусуна айланды. Ушундан эле анын кимдин «чоорун сыбызгытып» жатканын байкасак болот. Акинай АЙДАРОВА
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
6 БИШКЕК МЭРИЯСЫ ЧЇЙ ОБЛУСУ МЕНЕН АНКЛАВДАРЫН АЛМАШУУНУ ПЛАНДООДО
Чїй облусунун калктуу конуштарын Бишкек шаарына єткєрїї тууралуу токтом долбоору 14-январда муниципалдык менчик, жер маселелери, шаар курулуш жана архитектура боюнча туруктуу комиссиянын жыйынында каралды.Анда айтылгандай, айрым калктуу конуштарды єз ара алмашуу эффективдїї административдик-аймактык башкаруу їчїн жїргїзїлїїдє.Буга байланыштуу сунушталып жатат: Чїй облусунун карамагына Бишкек шаарынын тємєнкї жаўы конуштарын берїї: «Жеўиш» конушу (Пригородный 30 га), Полярная, Тємєнкї Ала-Арча (1,40 га), Алма-Ата кєчєсї (2 га). Бишкек шаарынын карамагына Чїй облусунун калктуу конуштарын: Полиция шаарчасы (40 га), Кырман конушу (138 га), Ала-Арча (132,6 га), Биримдик (25,2 га), Ак-Босого конушунун жанындагы батыш бєлїгї (камчатка) жана чыгыш бєлїгї Коллекторная кєчєсї, Калыс-Ордо конушунун тїндїк тарабы (10 га), Ак-Дєбє айыл єкмєтї (178 га), тїндїк-батыш тарап (84,0 га), Бакай-Ата конушунун тїндїк тарабы (0,5 га), Маевка айылы Саадаев кєчєсї (8,3 га), Теўдик конушу (27 га), Арча-Бешик конушу, батыш тарабы АрчаБешик кєчєсї (1,76 га), Ак-Ордо жаўы конушу (133 га).
БИШКЕКТЕГИ ООРУКАНАЛАРДЫН БИРИНИН КЫЗМАТКЕРЛЕРИ ПАРА АЛЫП, АНЫ БЄЛЇШЇП ЖАТКАН ЖЕРИНЕН КАРМАЛЫШТЫ
Бишкектеги ооруканалардын биринде директордун орун басары жана хирург пара алып, бєлїшїп жаткан жеринен кармалышты. Бул тууралуу Бишкек ШИИББинин басма сєз кызматы билдирди.Маалыматка караганда, милиция кызматкерлерине Бишкек шаарынын тургуну кайрылган. Анда ал Бишкектеги ооруканалардын биринин кызматкерлери 8000 сом акча талап кылып жатканын айткан. Бул боюнча иликтєє иштери жїрїп, оорукананын жетекчисинин орун басары, 49 жаштагы Ш.И. жана 51 жаштагы хирург Д.Н. пара алып, аны бєлїшїп жаткан жеринен кармалышты. Учурда кылмыш иши козголуп, тергєє амалдары жїрїп жатат.
МИЎ-КУШ АЙЫЛЫНДА 22 ЖАШТАГЫ ЖИГИТТИН АЙЫНАН БЫЧАК ЖЕП ООРУКАНАГА ЖАТКЫРЫЛГАН 2 ЖАРАНДЫН БИРИ ООРУКАНАДАН КАЗА БОЛДУ Буга чейин маалымдагандай, Нарын
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
ЖЕРГИЛИКТЇЇ ЖАЎЫЛЫКТАР БИШКЕК ШИИБ БЫЙЫЛКЫ ЖЫЛДЫН ИЧИНДЕ ЭЛЕ ЭЛДИН ИШЕНИМИН КАЙТАРУУНУ ПЛАНДООДО
Бишкек шаарынын Ички иштер башкы башкармалыгында ички иштер органдарынын бєлїмдєрї жана бєлїктєрїнїн ишмердїїлїгї талкууланган жыйын єттї. Ведомствонун басма сєз кызматы маалымдагандай, жыйында кемчиликтерге жанан аларды жоюу чараларын єзгєчє кєўїл бурулду. «Ошондой эле, жетекчилердин отчеттору угулуп, келечектїї тапшырмалар жана артыкчылык бериле турган багыттар белгиленди. Мыйзамдарга жана кызматтык тартипке баш ийїї, ар бир ички иштер органынын кызматкеринин єз жоопкерчилигин сезїїсї, жогорку этикалык нормалар жана кесипкєйлїктї сактоо белгиленди. Бул єз кезегинде элдин милицияга болгон ишенимин кайтарат», - деп билдирет басма сєз кызматы. Ыкчам жыйындын аягында бардык талкууланган темалар боюнча чечимдер кабыл алынып, Бишкек ШИИБдин ишмердїїлїгїн єнїктїрїїгє багытталган максаттар коюлду.
КРнын саламаттыкты сактоо министринин орун басары О.Гориндин кєрсєтмєсї менен атайын комиссия тїзїлдї. Министрликтин басма сєз кызматы билдиргендей, аталган комиссия кызылча оорусунун пайда болуу себептерин жана анын таралышын, Бишкек шаарынын жана Чїй облусунун саламаттыкты сактоо мекемелериндеги режимдин сакталышын иликтейт. Ошондой эле, эмдєє иштеринин уюштурулушуна баа берет. Андан тышкары, комиссияга эпидемиологиялык кырдаалга жана иммундук статуска баа берїї тапшырылды.
БАЛА БАКЧА КЫЗМАТКЕРЛЕРИНЕ ЭМГЕК АКЫ РЕСПУБЛИКАЛЫК БЮДЖЕТТЕН КАРАЛЫШЫ КЕРЕК
МЕНЧИККЕ САТЫЛГАН ИМАРАТТАРДЫ КАЙТАРЫП АЛУУ ЄТЄ МАШАКАТТУУ ЖУМУШ Ачылып жаткан бала бакча кызматкерлерине эмгек акы республикалык бюджеттен каралышы керек, деген пикирин билдирди вице-спикери Тєрєбай Зулпукаров. Анын айтымында, тамак-аш жана башка муктаждыктар ата-энелер тарабынан чечилип жатат. Ал эми тарбиячылардын эмгек маяналары республикалык бюджеттен каралышы керек.
КЫЛМЫШ ЖАНА КЫРСЫК
Анда жабыр тарткандар 1977-жылы туулган Т.Т менен 1982-жылы туулган жубайы Б.О жана 1990-жылы туулган Н.У аттуу жаш жигит болгон. Баардыгы жергиликтїї ооруканага жеткирилген, бирок алардын бири 24 жаштагы Н.У аттуу жигит жолдо бара жаткан жеринен каза тапкан. Арадан 10 кїн єтїп 12-январь кїнї ооруканадан дагы бир жаран Т.Т аттуу жарандын жубайы Б.О ооруканадан каза болду. Бул боюнча учурда Жумгал РИИБде тергєє амалдары жїрїп жатат.
Вице-спикер Т.Зулпукаров:
Тєрага А.Жээнбеков:
ЄЛКЄДЄ КЫЗЫЛЧА ООРУСУНУН СЕБЕПТЕРИН ИЛИКТЄЄЧЇ КОМИССИЯ ТЇЗЇЛДЇ
облусунун Жумгал районунун Миў-Куш айылындагы 22 жаштагы жаш жигит мас абалында 3 жаранга кол салган. Анын натыйжасында 1 жаран каза таап, 2 жаран оор абалда ооруканага жаткырылган, бирок арадан 10 кїн єтїп анын бири ооруканадан каза болду.Маалыматка таянсак, ушул жылдын 1-январында Жумгал районундагы Миў-Куш айылында жергиликтїї 4 жаран жаўы жылды майрамдаш їчїн чогулушкан. Анда 1993-жылы туулган Ж.К аттуу жаш жигит ичимдик ичип алып єзїнїн їч жердештерине бычак менен кол салган.
Ачыгын айтыш керек, менчикке сатылган имараттарды кайтарып алуу єтє машакаттуу жумуш, аны єзїўєр деле жакшы билесиўер, деди Жогорку Кеўештин жыйынында тєрага Асылбек Жээнбеков депутат Эркин Сакебаев кєтєргєн бала бакчалар тууралуу маселени айтып жатып. Мурдараак, Э.Сакебаев аткаруу бийлиги Жогорку Кеўештин мыйзамсыз менчиктештирилип кеткен бала бакчаларды кайра кайтарып алуу жєнїндєгї токтомун аткарбай жатканы тууралуу маселе козгогогон. «Бирок, бул багытта таптакыр эле иш жїрбєй жатат дегенден алысмын, ушу тапта мурда мыйзамсыз менчиктеширилип кеткен 93 бала бакча кайтарылып алынды. Эми, мындан ары да иштиктїї чараларды кєрїї зарыл», - деди А.Жээнбеков.
ТОКМОКТО БИР ЇЙ-БЇЛЄНЇН 4 КЫЗЫ ЖАНА АЛАРДЫН АТАСЫ ИСКЕ УУЛАНЫП КАЗА БОЛДУ Токмок шаарында бир їй-бїлєдє 5 адам каза тапты, анын ичинде 4 кыз жана алардын атасы бар. Каза болгондор иске ууланганын оорулардын алдын алуу жана санитардык-эпидемиологиялык кєзємєлдєє департаментинин басма сєз кызматынын жетекчиси Шабдан Рыскуловбилдирди.Чїй ОИИББинин маалыматына караганда, їйгє келген кыздардын энеси тамак ичїїчї бєлмєнїн полунан 13 жаштагы Камила жана Рамила аттуу эгиз кыздарынын жансыз денелерин тапкан. Їйдїн тапчанынан 48 жаштагы А.Исмар аттуу їй ээсинин денеси да табылган. "Токмок шаарынын аймактык ооруканасынын жандандыруу бєлїмїнє ушул эле їй-бїлєнїн 3 мїчєсї алынып келген. Алар: 16 жаштагы А.Фарида, 23 жаштагы А.Салима жана 15 жаштагы А.Тахмина. Кийинчерээк Тахмина жана Фарида эсине келбей жатып каза болуп калышты. Аларды медициналык кароодон єткєргєндє денелеринен эч кандай жаракаттар табылган эмес" деп билдирди Чїй облустук ички иштер башкы башкармалыгы. Каза тапкандардын їйїн текшерїї маалында їйдїн терезелери ачык экендиги аныкталган. Ал эми столдун їстїнєн айнек банкадагы туздалган бадыраў жана помидорлор, шорпо жана макарондон жасалган тамактар табылган. "Їй-бїлєнїн мїчєлєрїнїн єлїмїнїн себебин аныктоо максатында їйдєн табылган тамак-аштар соттук-химиялык экспертизага жєнєтїлгєн. Алгач алардын
тамак-аштан ууланганы боюнча божомолдор айтылган. Экспертизанын жыйынтыгында їй-бїлєнїн 5 мїчєсї иске ууланып каза тапканы аныкталды",- деди Шабдан Рыскулов.
КОЧКОРДО ЭКИ УНАА СЇЗЇШКЄН ЖОЛ КЫРСЫГЫНАН ЇЙ-БЇЛЄНЇН 5 МЇЧЄСЇ КАЗА БОЛДУ
Нарын облусунун Кочкор районундагы Семиз-Бел айылынын аймагында эки унаанын катышуусунда болгон жол транспорт кырсыгынын кесепетинен їй бїлєнїн беш мїчєсї каза болгон Жол кырсыгы Бишкек-Торугарт унаа жолунун 205-чакырымында болгон. Єзгєчє кырдаалдар министрлигинин басма сєз кызматынын маалыматына ылайык, «ХондаСтепвагон» (мамлекеттик номуру В 61-31 AS) унаасы менен жїк ташуучу «КамАЗ» їлгїсїндєгї унаа (мамлекеттик номуру I 64-49 B) бет маўдай сїзїшкєн. Аталган жол кырсыктан «Хонда Степ» унаасында бара жаткан їй-бїлєнїн 5 мїчєсї: 36 жаштагы айдоочу Бакыт Имакеев, айдоочунун апасы 72 жаштагы Ырыс Имакеев, 33 жаштагы иниси Байымбек Имакеев, 51 жаштагы эжеси Анипа Имакеева жана келини Гулбарчын каза болду.
7
ИНСАН
Жеўишбек НАЗАРАЛИЕВ, Медицина илимдеринин доктору, профессор, «Назаралиев» медициналык борборунун президенти::
н а м ш ы н аа р е г ары
Д
Мындан 23 жыл мурун биринчи жолу жеке менчик клиниканы болгондо да психиатрдык клиниканы тїптєгєн, 3 сорттогу адамдарга жаўыдан жашоого їмїттїн шооласын тамызгы катары чачкан бир инсан бар. Тїмєн тїйшїктїї эмгегинин акыбети кайтып, 2014-жылда Йемендин “Life Friends” биргелешкен уюму Назаралиевдин гумандуу миссиясы менен таанышып, аны Нобель сыйлыгына кєрсєтїштї. Жасаган ишин дїйнє кабылдап, дїйнє таанып, ал тургай таў берген, бирок эли кыргыз али баа берип, тїшїнє албай келген, бир карасаў табышмактуу, сїйлєшє келсеў жєнєкєй болгон кыргыздын дагы бир кыраан уулу менен жолугуп маекке тартуу менин журналисттик сапарымдагы кызыктуу да, маанилїї да окуя болду десем жаўылышпайм. Эмесе, бул маекке сиз да кїбє болуўуз, урматтуу окурман. «МЕН ТАПКАН ДИАГНОЗ КАРМАЛБАЙТ, АНЫ ТЕРЕЎДЕН КАРАШ КЕРЕК…» - «Кул «жеймин» дейт куйрукту, кудай билет буйрукту» дегендей Жараткандын мыйзамынан эч жакка кача албайт экенбиз. Бул кесипти тандаганыўыз да Жаратканымдын буйругудур… - Албетте, Жаратканымдын буйругу менен ушул кесиптин ээси болдум. Бала чакта эл тааныган спорт чебери болгум келчї. Медакадемияда окуп жїргєнїмдє окулист, трансплантог болууну самачумун, бирок 6-курстан баштап, атамдын жолун жолдой, психиатр доктурлукту тандашым бул да тагдырдыр. 2005-жылы “апрель окуясынан” соў, саясатка аралашууну туура кєрдїм. Саясатты мен издебей, саясат мени таап алды. Анткени, тєўкєрїшкє чейин саясат менен деле тїк ишим жок болуп, кєз-карандысыз жашоону кечирип келдим. Ал учурда эли-жерим їчїн кїйїп, бийликкорлор бизди качанкыга чейин алдай бермекчи, биз кайда баратабыз? деген суроо жїрєгїмдї єйїп келди да, “Унчукпоонун єзї саткынчылык!” деген макалам коомчулукту дїрбєлєўгє салды. Ошентип, єзїмдїн айныгыс кєзкарашым менен бардык оппозициялык кїчтєрдї топтоп, єз оюн ачык-айкын билдирген элимди чогултуп, Ак їйгє чейин бардык... Ушул курамдын болгону 5 сааттын ичинде чогулуусун мен кїткєн эмесмин. Балким, бул дагы элдин бийликке болгон кыжырдануусу мыйзам ченемдїї кєрїнїш . - «Жол башчы тандабай, жол танда» деген жакшы сєз бар эмеспи. Балким, туура жол тандасак, Кыргызстаныбыз гїлдєйт чыгаар… - Ар бир эл 1200-1400 жыл гана жашайт деген теория бар. Эми бир кїндє эле єлїп калбайт,
бирок ылдыйга кетет. Мына биз 1100 жылдан бери империя катары 10-11-кылымдарда єзїбїздїн эў бийик кубатыбызга жеткенде биздин эл Енисей жактан ооп келишкен. Ошондон баштап биздин элибиз бєлїнїп, жарымысы Тїндїк жакка кетип, азиаттарды тїзгєн. Тєрт миў жыл мурун ар бир калк урук-тукуму менен жашаган, пайгамбарсыз, дини жок жїргєн эл болгон. Анан кийин пайгамбар Моисей 3 миў жыл мурун келгенден кийин, еврейлердин калкын кармап калышты. Бул жактан Будда эки жарым миў жылдан келгенден кийин, бул жакта Египет, Ливан, чоў-чоў Сауд. Аравия сыяктуу мамлекеттер Мухаммед пайгамбар келгенден кийин бир жарым миў жылын динде калтырып, дин элдин омурткасын тїзїп, азыр ошолордун элдери 80 миллион 1.5 миллиард элге чейин жетип, єсїп кетип жатат. Миў жыл мурун биз исламды кабыл албай, кєчмєн болуп жашаганбыз. Эгерде, ошондо эле исламды кабыл алганыбызда, азыркыдай тїштїк-тїштїктєн 105-партия жана 105 уруктан єзєзїнчє бєлїнїп-жарылбайт элек. Бизди бириктире турган бир гана кїч бар, ал кыргыз эли мусулман эли аталып, баары ислам дининде болгонунда. Кыргыз элибиз Кудайдан, динден алыс болуп калган. Ошондуктан биздин элибиз болгону алты миллион. Биз Алла-Тааладан, шайтандан коркпой, руханий жана ак сєєктєрдїн мыйзамына аргасыздан баш ийгенге мажбурбуз. Ислам динин да чала сабат молдолорубуз бурмалап келет. Акыркы учурда теўирчилик деген тїшїнїк торнадо сыяктуу кыргызды уулап баратат. Теўирчилик бул дин эмес, жєн гана асманды ыйык туткан адашуучу жана адаштыруучу уюм. Мен себебин айтып жатам, кыргыз эмне їчїн єсє албайт. Мына ушундай адашуулардан натыйжасында кыргыз элинин єсїшї кыйын болуп жатат. Мен психолог катары тїбїн кєрїп
жатам. Эмнеден дарылаш керек. Биз доктурлар ар бир ооруну дарылаш їчїн себептерин билишибиз керек. Себептерин билмейинче эч качан дарылай албайсыў. Ошондуктан жамы журт ислам динин тутуналы. Ошондо Кыргызстан биригип, бир эл болуп, єнїгїп-єсєт. - Учурда сиз саясаттасыз. Саясат - баўгизат сымал. Бир берилген адам кайра кумар сыяктуу азгырыла берет дешет. Нарколог катары сиздин ой-пикиринизди уксак… - Саясат-баўги зат сымал деген сєзїўїздєн баштайлы. Саясат наркоманиясы деген тїшїнїк бар. Бийликтин даамын бир жолу гана татып калган адам, саясаттын наркоманиясы болуп, баўгиге окшоп, ага кайра-кайра азгырыла берет. Чындыгында бул жагдай эў оор нерсе, ошондуктан адам баласы саясатка тартыла бергенин мен жон терим менен сезип турам. Биринчи сурооўуз боюнча айта кетсем, мен азыркы ички саясаттан такыр алысмын. Эч кандай партияга кошулган да эмесмин. Эў оболу туура саясат жїргїзїш керек. Кєпчїлїгї менден сурашат: “Сизге саясаттын эмне кереги бар, сиз доктурсуз да?”. Мени доктур деп айтат, бирок мен акушер-гинеколог эмесмин, уролог же кєз доктур эмесмин, мен психиатрмын. Психиатр- бул психолог, политолог, социолог, тереў карай турган кесип. Андан тышкары бир адамды билсе, демек їй-бїлєнїн турмушун билет, кайдан эмне чыга турганын. Эгерде, ал їй-бїлєнї биле турган болсо, коомду билет. Эгерде, коомду биле турган болсо, демек элди билет, элди билсе, мамлекетти билет. Орустарда макал бар, тїбїн кара деген (“зри в корень”). Ошол себептен Кыргызстандын, кыргыз элинин оорусу кайдан чыкканын билип турабыз. Элибиз оорукчан эл негизи. Єзїн жашоосун жашап єтїп кетип жаткан эл. Мен булганыч, ушакташмай саясатка аралашпай калышым толук мїмкїн. Єз адисим менен иш алып баратсам да, мен саясаттын ичинде бармын. Мен азыр тышкы, эл аралык саясат менен жїрєм десем туура болчудай. Анткени, борборум аркылуу дїйнє элдерине Кыргызстан мамлекетин таанытып жатам. Кыргызстан ар дайым бар болсун деп келип айыгып кетип жїрїшєт. Бул дагы чоў саясат. - Бийликти тїп тамырынан тартып турган кїч-бул оппозиция эмеспи. Биздеги оппозициянын кї-
чї- солгундап бараткансыйт… - Албетте, оппозиция болушу керек, бирок алар бийликтин кемчилигин эскертип, єздєрїнїн альтеррнативдїї сунуштары болушу зарыл. Оппозициябыз дегендерди эч жамандаган болбойт. Алар дагы Кыргызстандын келечеги їчїн жан-дили менен кїйїп жаткан мекендештерибиз. Бирок, азыркы оппозициянын кыймыл аракети элибиз кыйын-кезеўде жашап жатканы оорчундуу маселеге кирбей, алардын бийликке болгон тирешїїсї ЕАЭС жана Бажы биримдигине каршы экени. Албетте бул эў чоў жаўылыштык.
да, завод, мекемеге коомчулукта башка мамиле болуп калды. Ошол мамлекеттин ичиндеги тїйїндїї маселе, ар бир мамлекеттин ортосунда мамилелердин єзгєргєндєн кийин лидер да єзгєрїлїш керек, жаўы лидерлер келиш керек, эскиче кылган азыр болбойт. Мен кемчиликти ошондон сезем муну рефлексия, инертность деп коёт. Президенттин кїчї мылтыктарда эмес, автоматтарда эмес, ички иштер министрлигинде эмес, эл ичиндеги авторитетинде болот. Элдин ишенимин алыш керек, ошондо кїч болот, ошондо эл турат, колуна кетмен кармап туруп иш кылып, тилди угат.
- Кантсе да, жол башчы тандабай, жол тандай турган учур келип калгансыйт... – Мунун башкы себеби болуп, руханий жана олуттуу саясаттын элитасы, эл ичинде биримдиктин жоктугунан улам биздин єлкє бытырандыга айланып олтурат. Кєпчїлїгї бийликке келген соў, элге убадасын унутта калтырып, єз кызыкчылыгын кєздєгєндєр. Балык башынан сасыйт демекчи, ажолордун бардык кылганы бїт кєргєзмє. Акаевдин маалынан баштап Атамбаевге чейин єздєрїнє ыўгайлаштырган курултайларды, реформаларды кылып, жыл сайын премьер- министрлерди алмаштырып баштаган ар кандай программаларды тїзє коюп. 20 жылдын ичинде 20дан ашык премьер министр алмашканы башка мамлекетке шылдыў болуп отурабыз. Жогоруда айтып кеткендей, бєлїнгєн элибиз бирикмейинче бизде “Биримдик” деген болбойт. Менин жеке оюм биздин менталитетибизге жараша Кыргызстанда президент-парламент бийлиги туура келет деген ой жаралууда. Бардык улутту бириктире турган фактор жок, андыктан бул факторду кєтєрє турган жападан жалгыз гана президент болуусу зарыл. Кыргыз эли…Баягы, баягы єтїкчїнїн таягы болуп кїн кечирип келебиз. Жол башчыдан мурда єзїбїздїн жолубузду таап алышыбыз керек.
- Жасаган ишибиз чала болбошу їчїн биз эў ириде эмнеден башташыбыз зарыл? - Баланы тєрєлгєндєн эмес, тїйїлдїк кезинен тарбиялаш керек. Биринчи кезекте жалпы улуттун идеясы болуусу зарыл. 24 сааттын ичинде телеканалдардан, гези-журналдардан, кыргыз баласын заманбап адамдын маданият жїрїм-турумуна їйрєтїш керек. Баланы жаштайынан жоопкерчиликтїї болууга кєндїрїї. Адам баласынын єсїп- єнїгїїсїндє негизги фактор болуп, таалим-тарбия ата-энеден берилет. Бир эле эпосубуз “Манас” жана улуттук тамагыбыз бешмармакты аўдап билген менен гана чектелбестен, жаратылышты, айлана-чєйрєнї, жїрїм-турум маданиятты тааныган жакшы. Коомчулукта сєгїнїпсагынбай, улууга-урмат, кичїїгєызат кєрсєтїп, дїйнєнї олуттуу кєз-караш менен карап, эки жїздїї, ичи тар, караєзгєй сапаттардан алыс болуп, эў негизгиси ар дайым адам бойдон сакталышы зарыл. Бала-чактан баштап, китеп менен достоштуруп, болгондо да жомок китеп окуп беришибиз керек, себеби жомокто ак-караны айырмалоо менен бирге жакшы-жаманды тааный алат. Балалык куракта позитивге умтулууга, жакшы сєздєр менен дїйнє таанымын єздєштїрсє баланын ою тунук бойдон калат. Себеби, айрыкча акыркы учурда кыргыздарда психонегатив сымалдар кєбєйїїдє. Эгерде, балага ымыркайынан туура таалим-тарбия берсе, бала ошол нукта чоўоёт. Анын чєйрєсї таза болушу керек. Бизде акыл кєрєўгєдєн да, эў биринчи кєўїл негизги ролдо. Адамдын кєўїлїнє карап иш кылабыз. Кызмат абалына карап дос-жар кїтєбїз. Чет мамлекетте акыл кєрєўгє биринчи орунда, андан соў кєўїлгє карашат. Ушинтип отурсак кыргызым ка-
- Кайсы доордо жашасак, ошол доордо жашай билишибиз керек экен. Ошол сиз айткан жолду таап алган соў, эли-жерине кїйгєн президент кандай болуусу шарт? - Биз глобалдык ааламдашуу доорунда жашап жатабыз. Дїйнє жїзї талабы кїчтїїлєрдїн заманы. Информациялык технология, компьютерлер келгенден кийин элдин акылы да єзгєрїлдї, їйбїлєдє да, достордун ортосунда
(Уландысы 10-бетте)
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
8 Жеўишбек СМАНОВ, Ч. Айтматов атындагы мамлекеттик жаштар сыйлыгынын ээси, 2006-жылы “Чыгармачылык ачылыш” номинациясы боюнча жылдын мыкты адамы сыйлыктын ээси:
“АДАМ МЇНЄЗГЄ ЖАРАША КЕСИП ТАНДАЙТ...”
УСТАТ – Ш
Музыка жаатында эў татаал жанры опе опера жааты-ооз учунан айта салганга татыктуу иштєє ары татаал, ары тїйшї Ар бир жандуу пенденин єз ємїрї баян дїйнє. Бїгїнкї каармандарыбыз бири у шакирт бара-бара эки тамчыдай болуп Италиянын Милан шаарында жашаган Испаниянын Валенсия шаарында келиш Кызыктуу маекке назар салыўыз окурм
1. ×åíåìä¿¿ë¿ê- äåí-ñîîëóêòóí ñàê æåãåíäå, êûéìûëäàãàíäà, à ò¿ã¿ë ñ ñàêòîî êåðåê. Àéðûê÷à îïåðà æàà ÷î¢ ýêåí…¯í¿¢¿çä¿ æîãîòóï àëáàø
2. Êàí÷àëûê êàòóó øàìàë áîëáîñó àéðûëáàéò. ×åò æàêòà èø òàæðûéá äà, Êûðãûçñòàíäû ñàãûíãàí ÷ûãààð
3. Áèðººãº áîëãîí ûðààçû÷ûëûêòû á áåðáåé êîéãîí ìåíåí áàðàáàð. Óñ áèëäèðåò ýëå¢èç?
4. Æàçóó÷ó È. Êàíòòûí «ãåíèéëèê-áó äåãåí ò¿ø¿í¿ã¿íºí óëàì, ºíºðä¿í ä æàíðûíàí êûðãûç ºíºð¿í¿í ãåíèéè
5. Ñèçäè óøóë äàðàæàãà æåòêèðãå
6. Ñèç êûÿë ìåíåí æàøàéñûçáû æå
7. Êåñèï ì¿íºç㺠êàðàòà êàëûïòàíà êàëûïòàíàò äåï îéëîéñóçáó?
8. Àòàêòû ñ¿é¿¿÷¿ë¿ê à÷ àøêàçàí ñ áàøêà, ý÷ áèð ìûéçàìãà áàø èéáåé Турапов болгон сырларын менден жашырбастан, бїт билимине суугарылдым. Ошого ыраазычылыгымды билдирем.
1. Ченемдїїлїктї сактаган жакшы. Атам: « Уулум кайда жїрсєў да кылган ишиўди жана жїргєн жериўди жана ичкен тамагыўды дайыма ойлонуп кадам таштагын» деп айтат. Ошол ченемдин да єз єлчємї болот. Ар дайым опера жанрындагы їндї ар дайым кєзємєлдєп турушубуз зарыл. Ошондо їнгє болгон этияттык жаралат. . 2. Кыргыздын ар бир макалы жєн жерден айтылбагандыктан баары тамырлуу го деп ойлойм. Ошондуктан кайда жїрбєйлї туулган жердин топурагы алтын экенин билиш зарыл. Кєзїм жетпесе да оюм жетип эўсеп сагынып келем. 3. Мен ойлойм кандай белек же ыраазычылык болбосун, чын жїрєктєн, ак кєўїлдєн чыкканга жетпейт. Ошого айтаар элем устатым Керим Ырысалиевич Тураповко тереў миў мертебе ыраазычылык билдирем. Бирок алдыда дагы кєптєгєн ыраазычылык билдире турган ойлор кєп. 4. Мен бир адамдын атын айткым келбейт, себеби биздин тарыхыбыз аябай чоў болгондуктан бїт баардык улуу инсандарды, биздин кыргыз элинин генийлери деп айткым келет. 5. Мени ушул даражага жеткирген мага жашоо берген атам Эргешбай, апам Гулайдын аттарын атагым келип турат.
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
6. Мен бала чактан бери эле максатты алдыма коюп келем! Азыр деле ошого максат менен жашаймын. Жєн эле максат кылып отура бербей, ошол койгон максатыма жеткенге аракет кылам. 7. Окуучулук кїндєрїмдє мугалимдер: «Чоўойгонуўарда ким болосуўар» деп сурашчу. Бул жашоого жаралган адам єз мїнєзї менен ар тїрдїї шыгы менен жаралат. Убагы келгенде ошол єзїнїн шыгына мїнєзїнє жараша кесип тандайт деп ойлойм. 8. Кайсыл тармакта болсо да эгер єз чыгармачылыгын же жумушун жакшы кєрїп сїйїп караса бул жерде эч кандай мызам каршы келбейт деп ойлоймун. 9. Опера тармагын жакшы єздєштїрсєў башка жанрдагы ырларга кыйынчылыгы болбойт. 10. Кандай ойлойсуў же кандай кадам жасайсыў дайыма 7 єлчєп бир кес дегендей акыл калчап иш кылсак анда келээр эртеўки кїнїбїз дайыма жакшы болот деп ойлойм. 11. Ооба, андай учурлар да кєп болгон Керим агайым сабак учурунда мага єзїнїн болгон бїт тажрыйбасын жашырбай айтып, Жеўишбек Смановду тарбиялап чыкты. Ашпозчулар деле єз ашканасынын сырларын жашырат го. Устатым Керим
12. Эў чоў деўгээлге жетїї же туу чокуга чыгуу бул татаал! Бирок сиз айткандай туу чокунун чэги жок. Андай чоў даражага жетїї їчїн кєп эмгек керек жана канчалык жогорулаган сайын ошого жараша дагы кєп эмгек керек. Мен туу чокусуна жеттим деп токтонбош керек. Эгер кимдир бирєє єзїн мен жетим десе ал адашканы деп ойлоймун, ошол кезде бат эле ылдый тїшїп кетет. Андай даражага жетїї кыйын келет, ал эми ошондой бийик деўгээлге жеткен соў єзїн ошол даражада сактоо бул андан аябай кыйын келет. 13. Жєнєкєй болуш да бул ата энеден берилген тарбия деп айтам. Жєнєкєйлїк бул адамдын дээринде болуш керек! Канчалык чоў жетишкендиктер болсо ошончолук жєнєкєй болуш керек. Барга кєппєй, жокко чєкпєш керек деп айтат. Жєнєкєйлїк бул адамдын эў жакшы сапаты деп ойлойм.
9. Äå¢èçäè ñ¿éñºê òîëêóíäàðûí êî êóëàãàíäû äà áèëèøèáèç êåðåê, êà ÷ûãàðìà÷ûëûêòà ñåéðåê êåçäåøåò ûðäàéñûç. ªç¿¢¿çä¿ êàíäàé æàíðä ýëåñòåòåñèç?
10. Áèçäèí á¿ã¿íê¿ îéëîãîí îþáóçä ýðòåíêèáèç êàíäàé áîëîîðó àíûêòà êºç-êàðàøû¢ûçäû óêñàê…
11. Æàøîî ÷ûíûãû êîôåãå îêøîø ê Íåãèçè êîôåíèí äààìû ýìåñ, êèì ì Óñòàòû¢ûç ìåíåí êîôå è÷èï, îïåðà àëûøñà¢ûçäàð êåðåê…
12. Àð êèì ÷îêóãà ÷ûêêàíäû ìàêñà ÷îêóãà ÷ûêêàí ñî¢, êàéðà ûëäûé ò¿ àäàìû àòàêòû ñàêòîîäî êàíäàé êó
13. Àçûð áèç ÷ºïò¿í ¿ñò¿íäºá¿ç, àê êàëûøûáûçäû óíóòïàñàê. ƺíºêºé
ШАКИРТ
ера экени калетсиз. Кээ бирєєлєргє жеўил сезилгени менен ал кесипте їктїї, ары кызыктуу жол. налуу бїтпєс тарых, бараандуу кеў устат, экинчиси шакирт. Устат менен калат окшобойбу. Устаттын шакирти нына 4 жылдан ашты. Азыркы учурда шим тїзїп иштеп жаткан кези. ман.
ê÷ûñû, îøîíäóêòàí è÷êåíäå, ñ¿éëºãºíäº äà ÷åíåìä¿¿ë¿êò¿ àòûíäà áóë ÷åíåìä¿¿ë¿êò¿í ðîëó ø ¿÷¿í äàéûì ôîðìàäà æ¿ðºñ¿ç.
óí, àê ÷àðäàê ñ¿éãºí äå¢èçèíåí áà¢ûçäû ñûíàï æ¿ðºñ¿ç. Êàíòñå ðñûç...
áèëäèðẺ- áåëåêòè îðîï, àíû ñòàòêà ûðààçû÷ûëûãû¢ûçäû êàíòèï
óë òóáàñà æºíäºìä¿í áåëãèñè» äà ãåíèéè áîëîò. Ñèç îïåðà è äåï êèìäèí àòûí àòàéò ýëåíèç...
åí èíñàíäàðãà òîêòîëî êåòñå¢èç…
å ìàêñàò ìåíåíáè…
àáû æå ì¿íºç êåñèïêå êàðàï
ñûÿêòóó-àë ºç¿í¿í òàáèòèíåí éò äåãåíãå êîøóëàñûçáû?
îøî ñ¿é¿ï, ó÷êóáóç êåëñå àðàìà êàðøû ñàëûøòûðìàëóóëóê ýìåñïè. Ñèç îïåðà æààòûíäà äà ûðäàï êåòå àëàì äåï
äàí, æàñàãàí èøèáèçäåí àëàò ýêåí. Ñèçäèí
êýýäå à÷óó, êýýäå òàòòóó. ìåíåí è÷êåíèí ìààíèë¿¿ äåøåò. à æààòûíäà êºï æîëó ýëå ïèêèð
àò êûëàò, áèðîê ý÷ êèì áèëáåéò äà ¿øêºí㺠æîë áàð ýêåíèí. ªíºð óðìàíäûêêà áàðàò?
êûð áèð ê¿í îøîë ÷ºïò¿í àñòûíäà éë¿ê ñèç ¿÷¿í...
9 КРнын эл артисти Керим Турапов:
“МАГА УСТАТЫМДЫН КЕЎЕШИ ЖЕТПЕЙ ТУРАТ...” 1. Ченемдїїлїк деген айрыкча їндї сактоо боюнча єзїнїн орду бар. Ар бир инсандын єзїнїн ченемин билген жакшы. Їн-бул назик нерсе аны багыш керек. Ага бапестеп жакшы карасаў, їн деле сага жакшы кызмат кылат. Ченеми жок жерде їнгє маани бербесеў сєзсїз терс таасирин тийгизет. Їнїмє жараша ыр тандоодо єтє кылдат мамиле жасайм. Эгер ошол ыр кєєдєндєгї кєкїрєктї чырпып єтсє, демек ал ыр менин ырым. Бирєєнїн кєўїлїн карап ыр ырдашым анда табитимди бузушум деп билем. 2. Мен чыгармачыл чєйрєгє баш баккандан баштап, не деген мамлекеттерди кыдырбадым. Ажайып кооз жерлерди кєрсєм да, бири дагы Ала-Тоомо теў келбейт. 3. Ємїрїмдїн акырына чейин эки устатымдын мага берген таалим-тарбиясын айтып келемин. Мени элдин уулу Керим Турапов кылып, тарбиялап чыккан профессор Буковников жана Асанкан Жумакматов. Эки устатым тууралуу эскерїї китеп жазып калышым толук мїмкїн. Менин унумдї баритон деп жїрїшкєндє, Муковник лирикалык тенор деп таап мени менен кїн-тїн дебей иштеп ушул даражага жеткирди. Кыргызга Маестро деген аты калган Асанкан Жумакматовдун да менин опера ырчы болушума салымы зор. 4. Мен кыргыз опера жанрынын генийи деп ачык-айкын СССрин эл артисти, дїйнєдєгї белгилїї болгон 3 баритон їндїн бири Болот Миўжылккиевди атай алам. Їнїнє жараша келбети да куп жарашып турчу. Тарыхта бир жаралчу Болот Миўжылкиев улуу инсан. Улуулук менен генийлик экоо эриш-аркак болуп бирдей жїрєт. 5. Ушул даражага жеткирген ата-энеме ыраазычылык. Эгер алардын колдоосу болбогондо мен азыркыдай бийиктикти багындырат белем аны айтуу кыйын. 6. Мен адегенде максатты коём да ошону кыялымда иш жїзїнє ашырам. Жакшы кыялдар менен максатка жетїїнїн амалын ойлойм.
7. Мїнєз-бул тубаса болот. Ал ата менен энеден кошо берилет. Бул мїнєз кургуруў ар кимде бар ар кыял ал кыялды ким тыяр дегенчелик бар. Адамдын мїнєзїн єзгєртїї мїмкїн эмес. Арамза адамдын мїнєзїн єзгєртїп берем деген акылга сыйбаган нерсе. Тїнт, митайым, ач кєз, таш боор болуп жаралгандардын мїнєзї ошол бойдон сєєгї менен кошо кетет. Єжєрлїк мїнєз бу ошол адамдын ийгилигин арттырат. Бир жапан элинин макалы эске тїштї. Алыс деп такыр чочуба, акыры бир кїн жетесиў агарган ошол чокуга деген макал так ошол єжєр адамдарга тиешелїї. Єжєрлїккє салып, єзї каалаган ошол кесиптин ээси болот. 8. Турмушта калыстык менен жїргєн адамга жаман сєз айтылышы кїмєн. Атакдаўк кєрїнбєгєн бийлик. Кезегинде Ч. Айтматов, М. Алыбаев, Б. Сарногоевдердин чыгармаларына укмуштай сын айтышкан. Бирок алар мокобой же сынбай, тескерисинче курчушкан. Анткени ырыс-кєтєрїмдїї болушкан. Себеби алардын чыгармаларынын улуугунда. Женил атак даўк керек болуп туруп алса, жалган улуулук болуп калат. Барга кєппєй жокко чєкпєй жїрїш керек. 9. Рок, поп, реп, джаз стилинде шыгым жок. Менин унумдун тембри башка жанрга жол бербейт. 10. Бул абдан кыйын нерсе максат коюп пландаштырган жакшы. Жараканым бизди бийлик, байлык же бакыт берип сынайт. Адам баласы ошону кєтєрє алабы же текеберленип кєєп кетеби маселе башка жакта. Социалдык тармактарда кээде єзїў таў кала турган окуяларга кїбє болосуў. Шумдугуў кур! деп аргасыздан жакаўды карманасыў. Бїгїнкї жасаган ишибизден, эртеўкибиз кандай болоорун ойлонсок, жуурканыбызга карап, бутту сунушубуз керек. Бардык нерсеге шугур деп жашашыбыз керек. 11. Менин шакиртим менен опера жаатта кєп сырдашып сїйлєштїк. Эў оболу дегенде їнї, оў-келбети, баскан-турганы дегеле єзїўдїн кєчїрмєў боло турган шакиртти тарбиялаш кыйынга турду. Ошол кыйынчылыктарды жеўип, ырдоо манерасынан баштап, унїўдїн тембрине чейин аянбай Жеўишбек Сманов шакиртиме бердим. Анын мага биринчи келген кїнї бїгїнкїдєй эсимде. Жеўишбектин азыр чет малекетинде окуп жїргєнїнє мен себепкер болдум. Мен анын кемчилигин айтсам ал туура тїшїнєєр деп ойлойм. Менин устаттарым азыр тирїї болуп сын пикир айтышса, 100 пайыз кабыл алам, анткени азыр мага алардын кеп-кеўеш-
тери жетишпей турат. 12. Ар бир єнєр адамынын кєкїрєгї жїрєгї таза болуш керек. Бул дїйнєдє таза жїрїп, адал эмгек табуу. Менин жашоомдогу бийик туткан нерсе ушул. Аруулукту тунуктукту кимдер гана сїйбєйт. Мен ошол ойдун тунугун издейм. Ошондо гана бийик чокуну багынткан болом. 13. Мен алгачкы кїндєрдє эле жєнєкєй болчумун. Карасам айлана-чєйрє башкача. Жєнєкєй болсоў, сени тебелептепсеп кетет экен. Сїттєй ак болуп, периште боло албайбыз анткени пендебиз да. Бирєєнїн шагын сындырасыў сени да бирєє шагыўды сындырат. “Заманыў бєрї болсо бєрї бол, тїлкї болсо, тїлкї бол” деген макал бекерден айтылбаган да. Бир жерде кызматта отурсаў, сени кайсы жерден тайып кетээр экен деп, душманыў убара. Мен ошол нерсени жон терим менен сездим. Кызматта отурганда тегерегиндеги адамдардын мамилеси, кызматтан кеткенден кийин 180 градуска бурулат экен. Бирок, Керим Турапов деген атымды элим кадырлап-барктап келет.. .
Самара САЛАМАТОВА № 111 • 16-январь, 2014-жыл
10
ИНСАН
Жеўишбек НАЗАРАЛИЕВ, Медицина илимдеринин доктору, профессор, «Назаралиев» медициналык борборунун президенти::
Даанышман дарыгер (Башталышы 7-бетте) чан оўолот? Ушул кєйгєй мени тїйшєлтєт. Бекерден кыргызда «Душман сїйдїрїп айтат, дос кїйдїрїп айтат» дебестир. - Баўгилерди дарылап атып, Жеўишбек доктур єзї да баўгизат колдонот деп айтып калышат. 2005-жылы тєўкєрїштє элге баўгизат таратыптыр дешет, бул туурасында єз оозуўуздан уксак… - Ооба, мен изилдєєчї-адис катары баўгизаттын даамын татканым чын. Баўгинин ал-акыбалын тїшїнїш їчїн мен баўгизат колдондум. Баўгини кантип дарылаш їчїн бул кадамга бардым. Дайыма баўгизат колдонгон жерим жок. Эгерде, мен баўги болсом, азыркы ийгиликтерге, азыркы жетишкендиктерге жетет белем? Ишмердїїлїгїмдїн жыйынтыгын элге кєрсєтє алат белем... Адам корккондо ар кандай ойго ар нерсени кошуп сїйлєп коёт. Мени баўгизат колдонот экен дегендерге кєўїл деле бурбай калдым. Баўгилерге баўгизат таратат экен деп да чыгышкандар жок эмес. 2005жылы тєўкєрїш учурунда клиникамда эў кєбї 30 баўги жаткан, алар менен апасы, аялы жатат, 60 киши. Болуптур 60 кишиге мен баўги ийне саяйын, 60 киши 50 миў кишинин арасында жєн эле чєгїп кетет. Ошол убакытта, биздин борбордун жанында 25 миў киши чогулган... Мен кантип баарын чектиртип, сайдыртып, баўги кылат элем. Нарколог, наркотик, наркомафия, наркомания – нарк деген корень бар да. Булар мени кийин наркобарон, наркомафиоз да кылып койду, элдин баарын баўги кылып койду деп Мотуев кыйкырып атат азыр. Бул акылдын кемчилиги. - М е д и ц и н а т а рм а г ы боюнча психикалык жабыркагандарды дарылайсыз. Ислам дини тармагында жин ооруларды дарылагандарды «жин чыгаруучу молдо» деп аташат. Мындай жол менен дарылагандарды жашооўузда учуратып жїрєсїзбї? - “Жин” оорулууларды мындай жол менен дарылагандар бар. Айткандай алардын тїрлєрї да бар. Эгер, адамдын мээсине кан куюлуп кетсе, ал микроинсульт алып, бара-бара шал оорусуна айланат. Мындайда биротоло айыгып кетиши мїмкїн эмес. Нерв оорусу менен ооругандар, жин оорусу менен ооругандарды камчы менен уруп сабап, тїкїрїнїп дарылагандар 15 пайызды тїзєт. Муну экиге бєлїп айтканымдын себеби, жин кирип кетип ооругандар жана депрессияга тїшкєндєр нервден жабыркашат. Экєєнї бирдей кароого болбойт. Ошондуктан жин оорулууларды дарылаганда жин чыгаруучу молдонун жанында сєзсїз психиатр дарыгер консультация берип турушу керек. Ал эми, ислам диний тарабында сабаттуу молдолор тактап айтканда арабдар , Араб мамлеке-
тинен диний окууну бїтїп келген кыргыз молдолор атайы сїрєє, аяттар менен дуба окуп дарылашат. Жин оорулар толук чыгышы ыктамал. - “Сенин бїгїнкї ойлогон оюўдан, сїйлєгєн сєзїўдєн, жасаган ишиўден эртеўки жашооўдун кандай болоору тїзїлєт” дешет. Жашоодо татыктуу из калтыруу їчїн далалаттанасызбы? - «Сен бул дїйнєгє элге керексиў» деген аталыштагы жаўы долбоордун їстїндє иш баштадык. Себеби, баўгизатка берилип кеткен адамдарды, алкоголсуз жашай албагандарды коом «сен бизге керегиў жок» деген мамиле кылып калды. Ошол кєйгєйдї аз болсо да чечїїгє бїт дитибизди коюп иштейбиз. Ал адамарга психологиялык жактан жардам кєрсєтїп, сен элге керексиў деген мамиле жасасак ал оорулуу да ойгоноор. Биздин медициналык борбордун базасында БУУга мїчє 190дон ашуун мамлекеттердин ар биринен бирден оорулууну бекер дарылап берїїгє убада кылдык. Єзїм мусулман баласы болгон соў дуба кылып, ишти араб мамлекеттеринен баштадык. 23 араб мамлекети бар экен. Ар бир айда экиден оорулууну дарыласак, бир жылда Араб мамлекетин бїтєбїз. Жакында эле символикалуу тїрдє Мекке, Медина жайгашкан Сауд Аравиядан келген оорулууну кабыл алып дарыладык. Ал жерден келген оорулуунун абалы менен таанышсын деп Сауд. Аравиянын Кыргызстандагы элчиси Саид Аль-Жума мырзаны клиникага чакырып, жолугуштурдук. Элчи биздин клиниканы дїйнєдєгї баўгилерди дарылай турган эў мыкты борбор экенине ынанды. Эми Мароккодон ушул долбоордун негизинде бир оорулуу келе жатат. Биз акысыз дарылап жатканыбыз, Кыргызстан їчїн чоў иш жасап жатканыбыз деп билели. Ал оорулууулардын єздїк чыгашасы эў аз дегенде 5 миў доллар. Бизге оорулуулар кєбїнчє Россия, Сауд.Аравия, Кувейт, Катар, Германия, Грузия, Казакстандан келишет. Кыргыз жарандарына 15 жылдан бери 50 пайыз арзандатуу мїмкїнчїлїгїн тїзїп бергенбиз, ага дагы ойлонуп жатып, бирин-экин оорулуу келет. Алла-Таалам ар бирибизге денебизди аманат катары тапшырган. Ар бир адам єзїнїн денесин жаман жолдон сактоосу зарыл. Азыр 30 миў долларга дарылангандар бар, аларды биз ошол акчаны короткондон дагы андан бешбетер ыраазы кылабыз. Айрым «азаматтарыбыз» эмнеге бекер дарылайсыў деп таў беришет. Бул долбоор дагы чоў идеология болуп эсептелет.
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
- Ар ким чокуга чыгууну максат кылат. Бирок, эч ким билбейт да чоку деген єйдє чыгуунун соўу, ылдый тїшїїнїн башталышы. ..
- Профессионалдык кесипте ар бир адам дайыма єсїш жолунда болушу керек. Билимдїї кесипкєй адам ошол сиз айткан чокуга умтулдубу чексиздикке бийиктей берсин, кайра ылдый тїшєєрїн унутуп койсо дурус. Менин ємїрїм нарколог, психиатрдык иш менен єтїп келе жатат. Психиатр болуу єтє татаал. Биз абстрактуу дїйнє менен кармашабыз. Биз тапкан диагноз колго кармалбайт, аны ички туюум менен тереўден карашыў керек. Атам Болсунбектин жолун жолдоп, мына эми дасыккан психиатр болуп отурам. Мен ушул адис боюнча илим жазып жатып колума калем кармаган бойдон жан берїїнї Жаратканымдан тилейт элем. Мына ошондо мен ылдый тїшє турган жолду билбей, чексиз бийиктикти багынткан болом. - Акылыў башкалар менен бєлїшкєндєн бєксєрбєйт дешет, шакирттериўиз жєнїндє уксак… - 1990-жылы мен нарколог катары жаны технология менен баўгилерди, аракечтерди, психикалык жактан жабыркаган оорулууларды дарылоону илимий изилдєєдє тастыктадым. Шакирттеримдин ичинен 2 доктор, 4 кандидатты даярдап алып
чыктым. 40ка жакын адистер чет жактарга иштєєнї туура кєрїп кетип калышты. Буга абдан кейидим. Орус, еврей, корей, татар улутундагы адистер эле. Акыркы 10 жылдан кийин, Кыргыздардан бул илимге эч ким кызыгып да койбоду…Ошондуктан адистерди табыш кыйынга учурап, Россия, Индия жана Араб мамлекеттеринен адистерди чакырууга аргасыз болуудабыз. Кыргыздардан бул илимге эч ким кызыгып да койбоду. Кыргыз балдар кєбїнчє хирург, тиш доктур, гинеколог, окулист жана башка адистикке кызыкдар. Мыкты психиатрдын кєзїнє талдын артында токой бар экени даана кєрїнїп турат. Ал эми, медицинада башка адисти аркалагандар кыргыз балдардын кєзїнє болгону тал кєрїнєт, ошол талдын аркасында токой кєрїнєєрї менен иши да жок. Мыкты
адис болом десеў ошол кесипти тереў изилде. - Иштин кєзїн билген профессионал катары жаштарга акыл-насаатыўызды айта кетсеўиз… - Иштин кєзїн билген деп жакшы айттыўыз. Себеби, биз балабакчадан баштап туура таалимтарбия алып чоўойдук. Москвада еврей, орустар менен бирге окудук, биздин дїйнє таанымыбыз абдан жогору. Улуу Ата-Мекендик согуштан соў, биринчилерден болуп психиатр Канторович келген. Андан соў анын жолун улай, Дегтярев, Дурандина деген адистер психиатриянын акесин тааныткан. Кызыл-Жарда 2000, Чым-Коргондо 2500 жин оорулууларды мыкты адистер дарылашкан. Биздин муун Союз доорунда мыкты тарбия алып, интенационалдар жашаган соў, айлана-чєйрєбїздї орус, еврей, татар, корей, тїрк, армян элдери курчап турчу. Биз азыр жалаў кыргыздар калгандыктан, мыкты таалим-тарбия алып чыгуу жокко эсе. Азыр болсо жаўы муунбуз дегендер дипломду кантип алганын єздєрї да билбейт. “Байланып турса козубуз, баа койдурат досубуз” дегендей, жаштарыбыз таекесине же жездесине ишеним артып калышкан. Ошол ата-энесинин мээнети менен тапкан акчасына даяр диплом сатып алышып, улуу муундун єкїлдєрїнє теўелгилери барбы? Чет мамлекеттин ЦРУнун агенттери ошондуктан «Кыргызстан экономикалык кризистен дагы интеллектуалдык кризиске тереў батып калган» деп туура жыйынтык чыгарышкан. Биз 30 миў жылга артта калыппыз. Бул не деген шумдук? Экономиканы оўдош жеўил, бирок акыл-эсти, интеллектуалдык деўгээлди оўдоо їчїн абдан кєп убакыт кетет. Албетте, бардык жаштар кєєдєнї бош дегенден алысмын. Мыктылары Европада, Тїркияда, Каирде жана башка чет мамлекеттерде билим алып, иштеп жїрїшєт. Азыркы жаштардын басымдуусу билимсиз, эў жєнєкєй дегенде тилди билбейт. 20 жылдын ичинде айылдан келип алышып, шаардын кєркїн бузушту. Кыргыз тилин сєзсїз билишиў керек, бирок ааламдашуу доорунда кыргыз тили менен Кордайга чейин барасыў, андан ары койчо маарап каласыў. Ошондуктан мен жаштарга биринчи кезекте чет
тилдерин билїїнї сунуш кылат элем. Мына мен 53кє чыкканда котормочуга ишенбей, араб тилин їйрєнїп жатам. Анткени, бул тил адистик ишиме байланыштуу. Ал эми котормочу которгонду эле билет да. Союз доорунда «Окуу, окуу жана окуу» деп Ленин атам айткан деген сєз жїрєгїбїзгє сыя менен жазылып калган эле. Ал эми, ыйык китеп Куранда Жебрейил периште асмандан тїшїп, (с.а.в.) Мухамед Пайгамбарыбызга «Оку, оку, оку» деп 3 жолу буйрук берген экен. Жаштарыбыз акыл кєрєўгєсїн илимге суугартсын. Келечек муунга эў керектїї нерсе, биз кыргыздар спирт ичимдиктерин эч качан оозубузга албашыбыз керек. Аракеч кыргыз баласы-адам кейпинен толук чыгат. - Бир каналдан «Doktor Life» ТВ РЕАЛИТИ долбоорун кыргыздын жалпак тилинде жакшы которулуптур… - Албетте, бул долбоор жамы журтка тїшїнїктїї болуш їчїн атайы которулган. Аны кєргєн ар бир кєрїїчї аз да болсо сабак алаар. Иий, баўгизат, ичимдик жаман нерсе турбайбы деп, єсїп келе жаткан жаштар кооптонуп калышат. 20 сериялык долбоорубуз араб, испан, япон, француз, кытай, англис, орус, кыргыз тилинде чыккан. 130 мамлекет ичинде 12 миллион адам кєрїптїр. - Дїйнє эли тааныган кыргыз баласын кандай аял тєрєдї экен… - Адам болуу ападан башталса керек, менин да апам Шапы сыймыктанчу асылзат. Эгер, ата-энемдин тарбиясын албасам, мен кайда жїрмєкмїн, ким болмокмун?! Аны азыр айтуу кыйын… Атам 54 жашында дїйнєдєн єтїп кетти. Апам жаштайынан оор тїйшїк тартса да, бизди жетимсиреткен жок. Дїйнєдє энеден єткєн кєтєрїмдїї жан жок. Балдары їчїн азаптуу кїндєргє чыдайт экен. Жараткан ийгиликтеримдин баардыгы апамдын акыл-нускасы, айткан насааты, берген билими аркылуу калыў элдин катмарына жана дїйнєнїн кєп єлкєлєрїнє жетти деп ойлойм. Апам жашоомдогу менин эў башкы кеўешчим. Мен їчїн анын ар бир колдоосу маанилїї. Бирок, эў баалуу салымы бала чакта калыптандырган мїнєзї болуп саналат. Апам мени єзїндєй эмгекчил, уюштуруучу жана сєзїнє турган адам кылып тарбиялады. Мен ємїрїм єткїчєктї апама ыраазымын. Самара САЛАМАТОВА
11
ПАЙДАЛУУ КЕЎЕШ ИТ УЙГАК
ИТ МУРУН – бийиктиги 2-3 метрге жеткен тикендїї бадал. Сабагында кєптєгєн орок сымал тикендер болот. Жалбырактары татаал, элипске окшош тиштїї. Гїлдєрї бир-бирден, же 2-3тєн сабакчалардын башында жайгашкан. Гїлдєрїнїн желекчеси - мала кызыл, ак же сары тїстє болот. Мємєсї кїрєў, кызгылт жаўгак сымал, борбордук бєлїгї – жайылган гїл жайгашкычы. Бадалдардын арасында, чєптїї жерде єсєт. Сырьёсу – кочкул кызыл тїстєгї бышкан мємєлєр (ит мурундун ашы). Ал кургатылат. Ит мурундун ашында канттар, пектиндер, органикалык кычкылдар, флавоноиддер ж.б. биологиялык активдїї заттар (витаминдер, В1. В2, P , PP, каротин, темир, марганец, фосфор, кальций, магний бар. Ит мурундун ашы С жана Р витаминдеринин жетишсиздигин алдын алууда ичсе жакшы. Єт айдама касиети бар. Ошондуктан ал холосас деген дарыны чыгарууда пайдаланылат. Ит мурундун уругунан ит мурун майы иштетилип чыгарылат. Андай май жараны айыктыруучу касиетке ээ.
Бийиктиги 1 метрге чейин жеткен татаал гїлдїїлєр тукумундагы кєп бутактуу бир жылдык чєп. Жалбырактары татаал, їч – беш бєлїктїї, сабагында тушташ жайгашкан. Себетинин жээгиндеги гїлї тилчедей, ортоўку гїлї тїтїкчєдєй сары же ак, 2 жыныстуу. Топ гїлї шыпыргыдай же калкандай. Мємєсї – урукча. Июль – сентябрда гїлдєйт. Ит уйгак Кыргызстанда кеўири таралган. Ал єрєєндєн бєксє тоолорго чейинки кєлмєлєрдїн, арыктын жээктеринде, негизинен нымдуу жерлерде єсєт. Ит уйгактын чєбї гїлдєгєн мезгилде жыйналат. Химиялык курамында былжырлар, ачуу заттар, эфир майлары, флавоноиддер, каротин, аскорбин кислотасы, ийлєє заттары, микроэлементтер (єзгєчє марганец) бар. Ит уйгакты чайга окшош демдеп тамак сиўирїї їчїн, итийде, муундун сезгенишинде, боор, кєк боордун жана тери ооруларында ичїїгє колдонсо болот. Ошондой эле тердетїїчї жана заара айдама касиети бар. Мындай чай менен бетти жууса, денени сїрсє болот, аны ваннага кошсо жакшы. 4 аш кашык майдаланган ит уйгактын чєбїнїн їстїнє 1 литр суу куюп, 15 минута демдеп, 45 минута муздатып, чыпкалап 1 аш кашыктан кїнїнє 3-4 жолу ичїї керек.
КААКЫМ
КАДИМКИ ЄГЄЙ ЭНЕ Татаал гїлдїїлєр, тукумунан. Тамырлары, узун жана тармактуу болгон кєп жылдык чєп єсїмдїгї. Сабагы жумуртка сымал, узун келген тїрпїлєр менен капталган. Анын башында жалгыз эле сары гїл болот. Гїлї тїшкєндєн кийин тїп тамырынан тегерек, жїрєк сымал, сырты кочкул жашыл, тїзсїз, астында ак тїгї болгон жалбырактар єсїп чыгат. Даны цилиндр сымал, чачысы бар. Арыктардын, суулардын жээгинде, ошондой эле булактардын жанында єсєт. Кыргызстандын бардык аймагында таралган. Сырье катары жалбырагы менен гїлдєрї колдонулат. Гїлїн жаўы гїлдєгєндє терет. Жалбырагын май- июньда дат баса электе чогултат. Кургак, кєлєкє жерде кургатылат. Химиялык курамы: жалбырагында ачуу гликозиддер, инулин, сапонин, органикалык кислоталар ж.б. заттар бар; гїлдєрїндє тараксантин, ситостерин, ийлєє заттары табылган.
КАДИМКИ ДАРЧЫН Татаал гїлдєр тукумунан, кєп жылдык чєп єсїмдїгї. Тамыры жоон, сабагы тїз, бийиктиги 30-150см, бутактары ачаланган. Бутагынан єсїп чыккан жалбырактары ланцет сымал, ачалуу, жогору жайгашкандары бїтїн кырдуу жалбырак. Гїлдєрї жалгыздап же 2-3 тєн жайгашкан, мала кєк, кээде эле – ак. Июнь-августта гїлдєйт. Жол жэээгинде, тоонун бетинде, адырларда єсєт. Кыргызстандын бардык аймагында таралган. Дарчынды бїтїндєй тамыры менен казып алып кургатат. Химиялык курамы: дарчындын тамырында инулин, ачуу гликозид интибин, пектин, кант жана чайырлар бар. Гїлдєрїндє - цикориин гликозиди, жалбырагында инулин болот. Элдик медицинада єсїмдїктї бїтїндєй эле ичеги-карын ооруларында, боордун циррозунда, кєк боордун шишип кетишинде пайдаланылат. 40 г кургатылган дарчынды 1 литр cууга демдеп, ал теринин сезгенїїсїндє (экземада) колдонулат. Дарчындын тамырынын 1-2 аш кашыгына 2 стакан суу куюп кайнатып Ѕ стакандан 3 маал ичсе болот.
КАЗ ТАЎДАЙ Татаал гїлдєр тукумундагы, бийиктиги 20-100 см болгон кєп жылдык єсїмдїк. Жалбырактары бєлїктїї (жалбырак пластинкасынын оюктары башкы тарамышка чейин жетет). Єсїмдїк абдан жыттуу. Июндан сентябрга чейин гїлдєйт. Гїлдєрї ак, кээде мала кызыл же сары, гїл пайда болуучу сабактын учу табак сыяктуу жазы болуп бїтєт да анын бетинде кєп сандаган жєнєкєй топ гїлдєр жайланышып, жалпы топ гїлдї пайда кылат. Республиканын бардык аймагында єсєт. Каз таўдай гїлдєгєн кезде жыйналат. Ал їчїн сабактын 15 см келген жогорку жагын гїлдєрї менен жалбырактарын кошо кесип алат. Кєлєкє, желдетилген жайда кургатылат. Каз тандайдын чєбїндє ачуу заттар, эфир майлары (гїлїндє кєбїрєєк болот), флавоноиддер, фитонциддер бар. Каз таўдай эбактан бери колдонулуп келген. Мисалы, эки миў жыл мурда байыркы грек врачы Диоскорид кан токтотуучу жана жарааттарды айыктыруучу каражат катары колдонгон. Азыркы кезде каз таўдайдын кан токтотуучу касиети атайын изилдєєлєр менен такталган. Каз таўдай – эффективдїї кан токтотуучу, сезгенїїгє каршы, тамакка мейил таттыруучу каражат. Кєбїнчє каз таўдай башка дары єсїмдїктєр менен бирге кодонулат (мисалы: теўге гїл, жалбыз, сары чай чєп). Тундурма даярдаш їчїн каз таўдайдын 2 аш кашыгынын їстїнє 1 стакан кайнак суу куюп, 15 минута кайнатат, демдеп, чыпкалап, 1 аш кашыктан 3-4 маал тамакка 30 минута калганда ичет. Ошондой эле каз таўдайдын тундурмасы менен ириўдїї жарааттарды тазалап жууса болот. Каз таўдай кан алмашууну оўолтуп, сезгенїї реакцияларын тємєндєтєт, кєпчїлїк бактерияларды єлтїрєт.
Бийиктиги 20-50см. болгон кєп жылдык чєп. Тамыры жоон, анын диаметри 2 см. Жалбырактары: тамырга жакыны ланцеттей, астыўкы бети желедей, негиз жагы ичке болот. Алар розеткага чогулган. Жалбырактары чоўдугу боюнча айырмаланып турат, алардын тїбїндє cуу аккыч кобулча бар; анын жардамы менен жаан жааганда єсїмдїккє cуу барып турат. Гїл сабакчасы 30 см-дей, тїтїк. Эў башында гїл пайда болуучу сабактын учунда табак сыяктуу болуп бїткєн бетинде диаметри 3-5 см болгон жалгыз гїл жайланышат. Гїл алтын сары тїстє, татаал гїлдїїлєр тукумуна кирет. Какым массалык тїрдє апрель, май айынан сентябрга чейин гїлдєйт. Уругу –кїрєў урукча, узундугу - 3-5 мм, ага ак жумшак тїктєр (парашюттар) жабышкан. Какым бардык жерде єсє берет. Дары катарында анын тамыры колдонулат. Элдик медицинада жалбырактары да пайдаланат. Тамыры кїзїндє, жалбырактары соолуган кезде казылып жыйналат. Тамырларын топурактан тазалап, жууп, майда тамырларын кесип таштайт. Майдалап кесет, абада 3-4 кїн кармап, андан кийин желдетилген сарайда же кургаткычта 40-60 градуста кургатылат. Туура кургатылган тамырлар туурасынан бїрїшкєн, тез кырс этип сынат, їстї кызыл-кїрєў, ичи ак, жытсыз, даамы ачуурак –таттуу. Сырье 6 жыл бою сакталат (зыянкечтерден абайлап сактоо керек). Какымдын тамырында 40� инулин; 20� кант, 2-3� каучук, ачуу гликозид-тараксацин, органикалык кислоталар, сары-кочкулсары тїстєгї пигменттер, С, В2 , РР витаминдер, ийлєєчї заттар, эфир майлары бар. Єсїмдїктїн бардык бєлїгїндє єсїмдїк сїтї бар. Медицинада какымдын тамыры менен чєбї тамакка мейил тарттыруу, тамакты сиўиртїїчї їчїн, боор ооруларында єт айдама каражат катары кеўири колдонулат. Ич катканда да пайдасы тийет. Какымдын жалбырактары назик, аны салатка кошуп жесе, витамин жетишсиздигинде, аз кандуулукта эрте жазда пайда берет. Салатты тємєнкїдєй жасаса жарайт: какымдын жалбырагы – 100 гр, 50 г кєк пияз, 25 г аш кєк, 15 г єсїмдїк майы, 50г ачытылган капуста, 1 бышкан жумуртка, туз, калемпир. Какымдын вареньеси балга окшош болот. Ал їчїн эртеў менен (саат 5-6 да) кїн тийген кезде гїлдєрїн їзїп алып, 1000 гїлгє 1 литр кайнак суу, 2кг кумшекер, 3 лимон, чиенин жалбырагынан 25-и алынат. Аны мискейге салып, лимонду сїргїчтєн єткєрїп кошот, їстїнє 1 литр cуу куюп, 15 минутада кайнатып, 12-24 саатка коюп коет. Андан кийин аралаштырып, 2 саат кайнатат, кєбїгї алынат. Вареньени айнек банкаларга куюп коет. Какымдан нектар алса да болот. Ал їчїн 3 литрлик банкага 1,5 кг кумшекер салып, жыгач менен тыгыз бастырса, шире чыгат. Дагы гїл кошуп койгондо, какымдын чаўчасы банканын тїбїнє чєгєт. Аны кыш бою сактаса болот. Какымдын сиропун бир чай кашыктан жарым стакан сууга кошуп тамакка чейин 20-30 минута калганда ичсе - тамакка мейил тарттырат, тамак сиўирїїнї оўолтот, организмдин тонусун жогорулатат.
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
12
КЇЧ АТАСЫН ТААНЫБАЙТ
ДЇЙНЄНЇН 2014-ЖЫЛДАГЫ ЭЎ КЇЧТЇЇ 10 АРМИЯСЫ
ДЇЙНЄНЇН ЯДЕРДИК КУРАЛГА ЭЭ БОЛГОН ЄЛКЄЛЄРЇ
Байыркы улуу империялардан бери єлкєлєрдїн кїчтїїлїгї алардын армиясынын кубаттуулугу менен аныкталып келген. Армиянын биринчи максаты дагы мамлекет ичиндеги абалды кєзємєлдєп туруу жана сырткы душмандардан коргоо болгон. Ошондуктан бардык эле єлкєлєр аскердик тармака каражатты аябай кїркїрєтїп жумшашат. Тємєндє быйылкы жылдагы эў кубаттуу он армиянын тизмесин сунуш кылабыз. Бул рейтинг армиянын санын жана техникаларын, бюджетин эске алуу менен тїзїлдї.
Ядерлик курал боюнча азыркы тапта Америка кошмо штаты менен Россия атаандаш болуп жатканда алардан кем калбай Тїндїк Корея жаўы технологияны издеп жаткан учуру болсо Иран жана Бразилия да бул курал жарак менен камсыз экени маалым. толуктап булардын артынан кєптєгєн мамлекеттер ядерлик курал даярдоого кызыгып анын їстїнєн кызуу иштешип жатканы баарыбызга маалым болуп эле калбадыбы. Алдыўарга 5 кїчтїї ядерлик куралга ээ болгон мамлкеттерди тартуулайбыз. .
№ 5. ФРАНЦИЯ Бул мамлекет 1960-жылы алгачкы жолу ядерлик сынагын єткєргєн. Алгач Франциянын ядерлик куралы начар, алсыз болсо азыркы тапта алар єздєрїнїн ядерлик куралы менен мактана алышаарлык абалга келди. .
№ 4. АНГЛИЯ Англия 1952-жылы алгачкы ядерлик сыноосун єткєрїп кєргєн. Бул ядерлик куралдын атын “Ураган” деп аташкан. Ангилия азыркы учурда ядерлик курал боюнча орчунду оорунду ээлеп дїйнє жїзїндє єзїнїн ядерлик курал боюнча тєртїнчї орунду ээлеп келет.
№ 3. КЫТАЙ
.№ 1. АМЕРИКА КОШМО ШТАТЫ. Дїйнєдєгї эў кїчтїї армиясы менен лидер болгон Америка. Армиянын толук бюджети- 760,6 миллиард доллар. Аскерлердин саны – 1 миллион 430 миў. Жер їстїндєгї техникалары- 8325. Аба техника кїчтєрї-13685. Суу їстїндєгї техникалары -648.
№ 2. ОРУСИЯ Орусия бул тизмеде экинчи орунду ээледи. Армиянын толук бюджети- 61 миллиард доллар. Аскерлердин саны – 1млн 766 миў. Жер їстїндєгї техникалары - 15500 . Аба техника кїчтєрї-3082. Суу їстїндєгї техникалары - 352.
№ 3. КЫТАЙ Кытай армиясынын кєптїгї менен алдыўкы сапта турат. Армиянын толук бюджети- 126 миллиард доллар. Аскерлердин саны – 2 миллион 185 миў. Жер їстїндєгї техникалары - 9150 . Аба техника кїчтєрї-2788. Суу їстїндєгї техникалары - 520.
№ 4. ИНДИЯ Индиянын калкынын санынын кєптїгїнє карабай тєртїнчї орунда турат. Армиянын толук бюджети- 46 миллиард доллар. Аскерлердин саны – 1 миллион 325 миў. Жер їстїндєгї техникалары - 3569 . Аба техника кїчтєрї-1785. Суу їстїндєгї техникалары - 184.
№ 5. АНГЛИЯ Бешинчи катардагы Англиянын абалы томєндєгїчє. Армиянын толук бюджети53,6 миллиард доллар. Аскерлердин саны – 250 миў 330 киши. Жер їстїндєгї техникалары - 407 . Аба техника кїчтєрї- 908. Суу їстїндєгї техникалары - 66.
Кытай алгач 1964-жылы ядерлик снагын єткєрїп кєргєн. Жыл єткєн сайын алардын ядерлик куралдары кїч ала баштап, жакынкы жылдарда американы кууп жетїїгє белсенип жаткан учуру. Негизинен Кытай акыркы жылдары болуп кєрбєгєндєй кїчтєнїп, бутуна туруп келе жатат.
№ 2. АМЕРИКА КОШМО ШТАТЫ Экинчи орунду Америка кошмо штаттары ээлеп ал орунду эч кимге бербей келїїдє десек жаўылышпайбыз. Американын ядерлик куралы эў кїчтїї жана коопту деп саналганы бекеринен эместир. Азыркы учурда американын армиясы дїйнєдєгї эў кїчтїї армия деп саналат..
№ 1. РОССИЯ
№ 6. ФРАНЦИЯ Армиянын толук бюджети- 44 миллиард доллар. Аскерлердин саны – 228 миў 689 киши. Жер їстїндєгї техникалары - 423. Аба техника кїчтєрї-1203. Суу їстїндєгї техникалары - 120.
№ 7. ГЕРМАНИЯ Армиянын толук бюджети- 45 миллиард доллар. Аскерлердин саны – 283 миў киши. Жер їстїндєгї техникалары - 408. Аба техника кїчтєрї- 710. Суу їстїндєгї техникалары - 82.
№ 8. ТЇРКИЯ Армиянын толук бюджети- 18,118 миллиард доллар. Аскерлердин саны – 410 миў 500 киши. Жер їстїндєгї техникалары - 3 657. Аба техника кїчтєрї- 989. Суу їстїндєгї техникалары - 116.
№ 9. ТЇНДЇК КОРЕЯ Армиянын толук бюджети- 33,7 миллиард доллар. Аскерлердин саны – 640 миў киши. Жер їстїндєгї техникалары - 2346. Аба техника кїчтєрї- 1 399. Суу їстїндєгї техникалары - 166.
№ 10. ЯПОНИЯ Армиянын толук бюджети- 49,1 миллиард доллар. Аскерлердин саны – 247 миў 746 киши. Жер їстїндєгї техникалары - 767. Аба техника кїчтєрї- 1 595. Суу їстїндєгї техникалары - 131.
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
Ал эми биринчи орунду биздин кошуна мамлкетибиз Россия ээлеп келет. Россия алгач ядерлик сынагын 1949-жылы єткєрїп тарыхда єз ысымын “Сынак учурунда эў чоў ядерлик жардыруу єткєргєн” катары жазып койгон. Бул мамлекетке бир да мамлекеттин ядерлик куралы теўтеш экенин баарбызга маалым.
КАТ КУРЖУН
13
Нурпери:
"СОЙКУ КЫЗМЫН..." Ñèçäåðäèí ñàéòòàãû ñîéêó êûçäûí àðìàíûí îêóï àëûï ìåí äàãû ºç àðìàíûìäû æàçãûì êåëäè.
А
тым Нурпери, Жалал-Абаддан болом, бирок Бишкекте кичинемден бери єстїм. Єзїм жыйырмага жаўы чыксам дагы, сойкулук ишти їч жылдан бери кылып келем, жиркенем, бирок айлам жок.. ч жыл мурун кадимкидей эле мектепте жакшы окуган кыз элем. Апам дагы, атам дагы тирїї, бир иним бар. Їйдїн жалгыз, тун кызы болгондуктан эрке єстїм. Иним болсо дагы, ал эркек болгондуктан ага карабай эркелетишчї. Кыскасы жашоом жакшы эле болчу... ектепте Карина аттуу дос кызым бар эле, орус болгондуктанбы же кандай билбейм, бат эле чоў балдар менен сїйлєшїп, кээде мектеп алдында єбїшїп туруп калганын кєрчїмїн. Ал жєн эле ойноп жїрєт деп, кылыктарына кєўїл бєлбєй дос болуп жїрє бердим. Сабактан кийин парктарга барып, балдар менен таанышып, кєп ойноп-кїлїп калдык. н жетиге толгондо, Карина туулган кїндї клубда єткєзїїнї сунуштады, мен макул болдум. Ата-энеме жєн эле кафеде болобуз десем, акчаны кенен беришти, кыздарыўа уят болбой жакшы єткєз деп. Бишкектин борборундагы бир клубга келсек, ал жакта Каринанын достору бар экен, туулган кїнїў экен “мы угащаем” деп столго чакырышты. Жаман оюм жок алар менен бирге отуруп калдык. Карина дароо эле бирєєнїн моюнуна асылып, єбїшїп жатып калды. Балдар Оштон болобуз, Бишкекте бизнес кылып жїрєбїз деп єздєрї жєнїндє айтып тааныштырышты. Алкоголь сунушташканда мен каршы болдум, макул деп, напиток алып келип беришти. Бирок ошол напитокту ичкенден кийин мен єзїмдї жоготтум... єзїмдї жумуп-ачкандай болдум, бирок клубда эмес, кроватта, таў атканда ойгондум. Башым сынат, турайын десем денемди танка тебелеп кеткендей, алым жок. Айланамда эчким жок, кийимим да жок. Эсиме келе албай, бир топ туруп, анан мени бирєє зордуктап, кыздыгымды алганын тїшїндїм. Айланып эле эки-жакты карап кирдим – кайда, кимдикиндемин деп. Эшик бек, ачкыч жок. Бир гана столдун їстїндє кичинекей баракчада кат: ызы-чуу салбай жата тур, биз келебиз, кыўк этсеў єлдїў – деп... ер астын-їстї болуп, магдырап отуруп калдым. Єксїпєксїп ыйладым, эшикти тепкиледим, терезеден секирип тїшєйїн десем 5-6 кабатта экенмин. Байланышканга эчтеке калтырышпаптыр, душка кирип, муздак суу алдында калчылдап отурдум, жашоом бїттї деп... ечинде баягы балдар келди. Эмне кылганыўар, милицияга берем десем, бирєєсї телефонун алып чыгып, мени їчєєлєп зордуктап жатышкан видеону кєргєздї. Мага эмне беришкенин билбейм, мен аларды єзїм сурангандай болуптурмун.
Ї
М
О
К
Ж К
Эгер биздин тилди албасаў, ушул видеону ата-энеўе кєргєзєбїз деп коркутушту. Апамдын жїрєгї оорулуу эле, аргасыздан унчукпай кала бердим... ычыраган машина менен їйгє жеткизип коюшту. Ата-энем урушканда Каринанын їйїндє калып калдым деп калп айттым. Телефонумду кайтарып беришкен, Каринага чалсам єчїк. Эртеси сабакка бармак тїгїл, тєшєктєн тура албай ооруп жаттым. Эки-їч кїндєн кийин мектепке барып эле Каринаны бурчка такадым, эмнеге мени балдарга салып берип койдуў деп. Анын айтымы боюнча аны дагы ошол кїнї зордуктап, видеого тартып алышкан. Ишене албай турдум, бирок кантип текшерем... шентип кїндєр єтє берди, болоор иш болду деп, єзїмє келе баштадым. Бирок баягы балдар мени унутушпаптыр, бир кїнї мектептен чыкканда тозуп алышты. Качып кетким келди, бирок бирєєсї дароо видеону эстетти. Бїгїн досубуздун туулган кїнї, жаныбызда сендей сулуу кыздар болушу керек, жїрї биз менен деп машинага салып кетишти. Саунага келдик, єгїздєй балдар экен, дагы башка кыздар менен чалчактап жыргап отурушту. Мен эчтеке ичпей-жебей отурсам, коркпой ичип-жей бер, бул жолу эчтеке жок дегенине ишенип, бир стакан сок ичкем, дагы єзїмдї жоготтум... агы баягы кроватта ойгондум. Бирок бул жолу жанымда телефон, бираз акча анан кат бар экен. Ал катта: сен абдан жактын, биз менен иштеш, сага жалаў “элитный клиент” алып келип турабыз. Эгер макул болбосоў, кечээги саунадагы кылыктарыўды тартып алган видеону интернетке жаябыз – деп жазылыптыр. Ошол жерден асылып, же уу жутуп, же терезеден секирип єлгїм келди, бирок апамдын оорулуу жїрєгїн эстеп, жан кыйганга колум барбады... кууну аяктап, экзамендерге даярданып, Каринанын їйїндє калып атам деп, ата-энемди кєндїрє баштадым. Башында эки жумада бир жолу, анан жума сайын “элитный клиент” менен жатып, сойкулук иш кыла баштадым. Єгїздєй балдар, єлєйїн деген чалдар, атамдай кишилер келет, кары-жашына карабай тейлейм. Кээбирлери єзїмє жагып, секстен кумар ала баштадым. Бирок кантсе да, бул арам иш, кудай алдында чоў кїнєє кылып атам деп, єзїмдї жемелеп, жийиркенип, єлїп калгым келип, аран иштечїмїн. еўил жашоого кєнїп, тапкан акчамды кайда жоготконумду да билбей калам, ата-энеме мен он сегизге чыктым, єзїнчє жашайм деп бєлїнїп кеткем. Азыр жыйырмадамын, дагы деле жарыган эчтекке алган жокмун. Бир гана ичкенди, чеккенди, “чайковать” эткенди жакшы єздєштїрїп алдым. Жашмын, сулуумун, бирок жашоомо балта чабылганын эстегенде кара жерге кирип кетким келет, жер катуу...
К
О
Д
О
Ж
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
14
ПОЭЗИЯ
СУНУП КОЮП ТАЯКТЫ КЫРА СЇЙЛЄП ТАМАКТЫ НЕБЕРЕМЕ
Кєзїмдїн карегимсиў, Жїрєктїн данегисиў. Эрмеке берип койгон, Алланын белегисиў.
МАИГЕ Сунуп коюп таякты, Кыра сїйлєп тамакты. Сунбайсыўбы дегенсип, Кєўїлсїз кармап кагазды. Сунулат акча айласыз, Уялбай этпей аласыз. Кичи пейил МАИлер, Жайдары жолго саласыз. Эгерде МАИ болбосо, Жайына баарын жєн койсо. Жол кырсыгы кєп болмок, Ушуну пендем ойлонсо. Кочкор району Туз айылы акын Кадыр Кубат
Ийе, анын жан шериги болуп жїргєн ургаачы барсына, качантан бери кєзї катып, кєўїлї тїшїп жїргєнїн ким билсин, айтор, бир жаш барс жалооруй тиктеп, дил тєшєп жанынан чыкпай калды. Ошол ошол болду, ошондон кийин бу Жаабарстын эч кимге кереги жок калды. Эмне кылмак, эр намысы кыйнаган кезде кармашка чыкты. Айыгышкан кармаштын акырына жете албай, арман-муў тєгїп жеўилди. Андан кийин да намыс талашкан єлїм таймашына чыкты, а бирок ал єзєгїнє єч салган атаандашын кайрылгыс кылып кубалап жиберїїгє кїч-кубаты жетпеди. Ошо чунак кулак жаш барс єлєрїн билбес єжєр да, чаалыгууну кєрбєгєн єтє каардуу кажыбаган неме экен, кыязы ушу кєктїгї тиги кулагынын тїбїнє жеткен єўдєнєт, айтор, ал ургаачы барстын жанына жанды жолотпой, жанынан карыш жылдырбай, акырек-моюнунан жалап эркелетип, эркелетип гана тим болбой кєз оту менен каар чача сес кєрсєтє баштады. Ушунун баары Кудай уруп карт Жаабарстын кєзїнчє болуп жатты. Ооба, Жаабарстын алгачкы тїгєйї улуу тоолор ураган жер титирєєдє мерт болгон, андан кийин тагдыр ага ушу ургаачы барсты туш кылган. Аны менен кєп жылы кєўїл байлашып чогуу жїрдї, эки ирет кїчїктїї да болушкан, анан анысы минтип чунак кулак жаш барс менен їйїгїш кумарына батып кете берди. Кєз кїйгїзгєн куйругун бир туруп оўго, бир туруп солго шыйпаўдатып, бирде анысын чатына кыса кыўшылап, кайра чамгарактата жогору кєтєрє калып тїпкїчтєй тїйїп жиберет да, жан тїгєйїнє эреркей барып капталы менен, акырекмойну менен сїйкєнїп, жагалдана эркелеп жїрїп кєз кєрїнє кетти. Кєўїл їчїн кєз кырын салып да койгон жок. Ошондо Жаабарс чыдабай алардын артынан жойчудай тїштї. Алар коктуну єрдєй жайбаракат желип-жорто баратышкан экен, аткан октой кууп жетти. А бирок бул жолу да эч кандай майнап чыккан жок. Аёну билбей айыгышкан кармашта ургаачы барс каары катуу жаш барсына болуша аны азапка сала талады, экєєлєп баса калышып, єнє боюна тиш матырып ийишти. Бул кордук анын дилин ыйлатып, жїлїнїн їзє сыздатып, жїрєгїнє муў кїйїтїн салды, їйїрїндєгї ордун сактап калууга, табийгат берген барс дєбєттїн касиет-милдети менен єз тукумун дагы да калтырууга жасаган намыс аракетине баш кєтєргїс мїшкїл сокку болуп, кабыргасын кайра тїтєтїп салды. Эмне кылмак, ошондон кийин ал акыл-кїчїн колго алып, кошуна їйїргє жаалым чача барып, їйїгїш жолуна жаўы эле кирген
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
Кїн санап чоўоерсуў, Буюрса торолорсуў. Чулдурап баскан кезде, Бутума оролорсуў. Кудайым ємїр берсин, Бак-таалай кошо келсин. Ыймандуу адам болуп, Ырыскыў арта берсин. Баламдын баласы неберем, Ємїрїў, бактыўды сурайын , Кудай деп тиленип турайын. Эр жетип чоўойсоў, неберем, Ата-эне кызматын кылаарсыў. Эр жетип чоўойсоў, неберем, Элиўдин кызматын кылаарсыў. Кочкор району Туз айылы акын Кадыр Кубат
ЧЫЎГЫЗ АЙТМАТОВ (Сандан санга)
Тоолор кулаганда (КЫЗКАЙЫП)
Роман
жаш канчыктардын бирин имерип, диларманынан арылмак болду эле, бу жолу да аны капияга кабылтты. Їч дєбєт барсы капталына от жагып, катыгын бере кайрылгыс кылып талашып, жїрєгїнє айкар кастык катышты. Жан кумары ынак кылган бул їйїр кєўїл байлашкан бойдон коктуну кєздєй жєнєштї, а тигил тагдыры сынган жалгыз барс Жараткан берген озуйпа отунан ажырап, эркек дїйнєсїнїн кызыгы берген єкїнїч менен єрттєнїп кала берди да, тукум улаш кїрєшїнїн кызыгында бу табийгат дегениў ар дайыма жаш кїчтєрдїн тарабында болорун дагы бир жолу тааныды. Жаназап тїшкєн Жаабарс бул жерден кетейин деген, бирок ал негедир бир туруп каруусун кага жїгїрїп баратып ок жегендей тык токтоп, бирде жанталаша жата калып, кайра жин тийгендей тура калып айланага акыр заман чакыра долулана айкырып жїрдї. Азабоюн арман-от басып, карышкыр болуп улууну кєксєп муўканды. Жанына жалын чок баскан жалгыздыктан улам єзєктїн єртїн єчїрєр жер таппай эстен адашып. аўчылык ышкыдан биротоло ажырап, ушу азыр карылыктын карыбы боло элек болсо да, кара жакты кайра бир жолу кашайтып, бир їйїр тоо эчкилери анын жанынан беймарал єтїп кетишти. Бїткєн экен... Чынында ошондой болчу. Ал ошондо єзїнє да тїшїнїксїз, демейки маани-
маўызын жоготуп жиберген бул кыямат убакта ой-санаасын от кылган кайгы азабынын тамырын сезгендей болду. Аскалуу сеўирдин кылда учунда, кыйшая єскєн арчага сїйєнїп туруп, ал теребелге жєн эле кєз чаптырды да, анан ал далай кїндї карытып, далай мезгил бирин-бири эўсешип жїрїп анан гана алгач ирет арзуу кызыгына жеткен, кыймыл-аракетинен кумар оту менен жаштык кїчї тєгїлгєн, тєш кадаша моюндаша калышып эркелетїї ырахатына баткан, анан да єз жаны єзїнєн чыгып, тїгєйїнє биригер абалга алып барып, эки дене бир жїрєк болоор алдындагы бу дїйнєнїн жыргалынан кан тамыр кызыл от болгон кезиндей тагдырга ыраазы тейде баратышкан тээ ылдыйкы жайыктагы жаш тїгєй барсты кєрдї. Кєрїп эле тим болгон жок, аралыктын кєз учурган алыстыгынан алардын карегинен кумар оту кїйїп турганын сезди. Айласы кїйгєн ал байкуш жата калды да, анан боортоктоп, єзїнєн єзї кайдадыр качып бараткандай болду. Єзїнєн єзї кайда качып кутулмак... Ошону айтсаў, жанагыл экєєнїн кумар жыргалын келкели келген бир кезде ал дагы баштан кечирген, ал турсун андай керемет абалды коўшу їйїрдєн имерип алган тал чыбыктай буралган, ак жыландай ойдолой бутуўа ороло калгандай таасир калтырган, жибек денеси тїгєл ийиген, їйїгїш жолунда єнє бою алгач ирет от болуп кїйгєн жаш
ТУУЛГАН ЖЕРИМ
Туулуп єстїм жашоо ба шы “Кєк-Ой” деген ой айыл нан, ымдан. Кєкє-Мерен шар акка н суусу бар, Жээги толо токою бар, тєрї бар. Кєк-Ойум “ырыскылуу ” жер экен, Кем кылбай єстїрїпт їр “Ата-Энем”. Топурактан “нан” жазап Элес-булас эсте калды ойногон, эстесем. Кєк-Ойумдун тоосу би йи Ойдуўунда “Талды-Була к єзгєчє, к” єзїнчє. Кєк-Ойумду кайда жї рсє Алыс болсом кусалыкка м сагынам, багынам.
БИЙИК ЗООГО ТЫРМ ЫШЫП ЧЫКСАМ ДАГЫ
Шаштырып карылыкка же Жетимиштин кырына тип калдым, келип калдым. Дене боюм, муундарым оо Элеўдеп арт жагымды руганда, карап калдым.
Бийик зоого тырмышып чыксам дагы, Кєрїнбєйт ден-соолукт а жїргєн чагым. Кудайдан тилей берем узун ємїр, Їй-бїлєє, балдарыма ємїр багын. Бишкек шаары Кє к-Жар айылы Исабекова Гїланд а
канчыктан да сезген. Мына ошондо бул дїйнє бир гана кєўїл байлашкан тїгєйлєргє берген, ааламда алар жалгыз калган кезде гана баштан єтєр кумар черин чыгарчу тирїїлїк ыракатын кєрїш їчїн, башкалардын кєзїнє тїшпєш їчїн, чагышып чалкып жыргаш їчїн далдаа жерге качып барышкан... Мына ошондо да кызыл чок болгон кырк тамыр дене бойду єрт кылып, тєбєдєгї кєк асман да алоолонгон от болуп, бет алдындагы кїн кирпиги сайылган тоо чокулары кошо жалын чача термелген чакта алар жан жалгашуу жыргалын кєздєн учуруп кєєнїндє экєє бир болуп, каректе кїйгєн бул дїйнє кучагын ачып кубанып, арзуу кумарынын мастыгын бири-биринин кыл тамырына єткєрїшїп, чок капталга от каптал тийгизише, жай аптабын кїйгїзїп, мєўгї барстарынын тукуму келер саатты эўсеп, эки дене бир жїрєккє айланып бара жатышкан. Ай ошондо бул экєє жанаша сыза сїзїшкєн балык сымал жарыша жїгїрїп, чок денелер керилип, куйруктар уча кубалап, бирине бири єрт чача чуркашып баратышкан. Канчык андан бир аз, тумшук озум алдыда эле. Ооба, ошондой болушу кажет болчу, анткени ургаачы барстын дал ошо канчыктык касиети, болгондо да їйїгїш кїїсїнє келген касиет-керемети ушундай абалда гана дїйнєгє бийлик жїргїзїп, балкыган дене жытын чача алат да, жан жыргалы кєздєн учкан дєбєтї бир ємїрдє бир болчу магдыратма бул жытка мас боло, тигинин денесинен чыккан жылуу, назик илепке ого бетер эўги-деўги тїшїп, а бирок тигинин кабынан чыга жаздай туйлаган жїрєгїнїн кандай согун жатканын да туюп, алдакандай бир белгисиз кїдїк ой кєкїрєк-кєєнїн кєккє учуруп бараткандай болду. Ошол саат, ошол тамыр кагышта бир єзїнє буга чейин угулбаган, асман-жердин ортосун бириктирип, кїн нурунан жаралгандай бул їн тєбєсїнєн угулуп, айлана-тегерегиндеги мемиреген тоолор менен токойлордун билинбеген, жыл маалында бир болчу термелїїсїнєн чыгып жаткандай туюлду да, атаганат кем дїйнє, мунун баары ай-ааламдын ємїр-кїнїнїн кайталангыс кїїсї, жазмыш кошкон бул экєєнїн Жараткан буйруп жалгашар алдындагы бири-бирине жан берїї ыры, ємїрдїн тїбєлїктїїлїгї жєнїндєгї сїйїї кайрыгы экенин бу кумар оту кїйгїзгєн мєўгї барсы билсечи. Бирок кээде мындай да болот, ал керемет закым, кийин чындык болуп, болгондо да єлєр-єлгїчє сени єксїткєн ачуу чындык болуп чыгат. Ошо закымдуу жалган элестер да єттї, кїн кїндї кубалап, жыл жылды алмаштырды.
СКАНВОРД
15
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
16
ШОУ МАЕК
е к т и г и ж к ы т с а “Тал ” м о г л о б ашык Рыскъл АДИЛБАЕВА:
Æàêûyäà ýëå êºã¿ëò¿ð ýêðàíäàí êºð¿íãºí òàëàíòòóó ûð÷û êûç Ðûñê¿ë Àäèëáàåâà ìåíåí ìàåê. - Рускїл сахнага кандайча келип калдыў? - Негизинен сахнага жаш кезимден эле кызыкчумун. Бирок кантип ырчы болом деп кєп ойлончумун. Бир кїнї Роза Аманова эжебиз теледен чыгып калды, Роза эже ырдап жатканда апамдар биздин сыймыктанган кызыбыз деп алкап калышты. Ичимен мен да ырчы болсом деп кыялданып, апамдар Роза Амановага сыймыктангандай мени менен да сыймыктанса деген ой кєлїнє агылдым. Ошондон баштап ырчылык чєйрєгє агылып кирдим. Мындайча айтканда кайсыл ыр хит болсо ошол ыр айылда меники болот эле. Анткени жаўы чыккан ырды бат жаттап алчумун да шаўкылдап ырдайт элем. Мектепте кароо сынактарга катышып єзїмдї ыр жагынан жогорку деўгээлде кєрсєтїп жїрдїм. 10-класста окуп жїргєн мезгилимде жаш талантар сынагы деген кароо сынактан 1-орунду алганым ырчылык єнєрїмдє чоў трамплин болду го деп ойлойм. 2014-жылдан тарта Улуттук Филармониянын алдында уюшулган эки жылдык студияда окуп жатам. Ошентип сахна десе жеўил кєрїнгєн эле. Бирок сахнанын артындагы тїйшїгїн такыр тїшїнгєн. Азыр башыма келгенде билип жатам. Ырчы болуш кыйын экен. - Кєптєр шоу бизнести интрига деп качышат а сенин бул чєйрєгє баш бакканыў кандайча? - Мен негизи шоу бизнести башында тїшїнїгїм жок болучу. Бир кїнї тойго Токмок шаарына барып калдым. Ал тойдон Лутфилла байкеге жолугуп мага жардам берїїсїн сурандым. Лутфилла байке жєнїндє кээ бир ырчылардан жакшы бала, жєнєкєй адам, ошону продюсер кылсамбы, - деген сєздєрїн эшиттим эле. Чынында эле сїйлєшє келсем єтє жєнєкєй адам экен. Ал жерден колго келген мїмкїнчїлїгїмєн пайдаланып Лутфилла байкеге мага жардам бериўиз, - деп калдым. Гїлшайыр Садыбакасова
эженин концертинен кийин сїйлєшєлї деди. Ошондогу сїйїнгєнїмдї сурабаўыз. Ошол кїндєн баштап Лутфилла байкеге байланышып жаттым. Жыл аяктап калганда 20-декабрь кїнї “Кел ыр жазалы”, - деп чакырып, дуэт жаздык. Колу жеўил экен 5 кїндїн ичинде мени жаркыратып чыгара баштады. Мен телеге чыккандан кийин “Сени телевизордон кєрїп жатабыз”, - деп куттукташып телефонум тынган жок. Буга чейин канча аракет кылсам да ишим мындай бат кеткен жок эле. Ырды тандоодо адамдар менен мамиле кылганын кєрїп туруп Лутфилла байкеге баа бердим. Интрига экени айтпаса деле белгилїї. Бирок мени интригага салып бергенде ишенген байкем бар. Биз бир туугандай болуп калдык. Мен байкеме абдан ишенем.
- Канча жашыўан тарта ырдай баштагансыў? - 6 жашымдан баштап ырдап чоў сахнага былтыр чыктым десем болот. Буюрса кой жылы мен їчїн жемиштїї болооруна толук ишенем. - Балалык кыялдарыў кандай эле? - Бала кезимде кїзгїнїн астынан жылбай ырчы болсом деп кыялданчумун. Єзїмдї-єзїм Рыскїл сахнада, - деп чакырып, кечке ырдай берчїмїн. Жаштын тилегин берет деген чын экен кыялым минтип ишке ашып олтурат. - Продюсер менен кагаз жїзїндєгї келишимдин негизинде иштешип жатасыўбы? - Келишимди эми тїзєбїз буюрса. Лутфилла байке да эмгектим сїйгєн жан экен. - Репертуарыўда канча ыр бар? - Азырынча 2 ыр бар бири “Жаны жыл” жана “” Апакем” деген. А менин мурунку ырдап жїргєн ырларымды Лутфилла байке жаратпай койду. Эми жаўы ырларды жазып аракеттенебиз. - Кайсы акындын ырларына басым жасап жатасыў? - Менди Мамазаирова, Гїлжамила Ша-
кировалардын ырларын окуп таасирленем. Буюрса ушул эжекелеримдин ырларына обон жаздырып ырдап чыксам деген ниетим бар.
- Сулуулугуўа кантип ка м к є р є сїў? - Бетиме жумасына бир жолудан маска коём бирок єтє деле кїзгїнїн астында кєп турбаймын. Бетимди артык кылам деп тыртык кылып алуудан корком.
ЫРЧЫ ЖЄНЇНДЄ: • Àòû-æºí¿ – Àäèëáàåâà Ðûñê¿ë; • Òóóëãàí æûëû – 1990-æûë; • Êè÷èìåêåíè – Òîêòîãóë ðàéîíó, ×î¢ Àðûê àéûëû;
- Аялдын сумкасында эндик анан упа дайыма жїрєт эмеспи, сеникиндечи? - Бир тамашалуу нерсе эсиме тїшїп кетти. Кайсы бир мааракеде тамада аялдын сумкасында эмне жок? - десе элдин баары таппайт. Бир мезгилде тамада тыкандык жок деп жатпайбы. Чындап эле пудраны да, башканы да аралаштырып салып алмай адатыбыз бар эмеспи. Анын сыўарындай менде да аял затына керектїї нерселер бар. - Макияжга айына канча каражат жумшайсыў? - Азыркы учурда макияжга кєп кетип жатат. Кїндє концерт, той съемка дегенде. Ошондуктан кїндє боёном. Бирок канча кетет экен билбейм. Лутфилла байке бергендигинен мени аны менен финансы жагынан билбеймин чачымды жасаганы енен 2000 сомдон єйдє болсо керек. Мен єзїм иштеп жїргєндє бетиме єзїм сатып алып макияжды єзїм кылчумун. Эми андай эмес, бирок акырындык менен бетимди єзїм каалагандай жарашыктуу кылып макияж койгонду їйрєнєм.
№ 111 • 16-январь, 2014-жыл
- Дїйнєлїк ырчылардан кимдин чыгармачылыгын тереў урматтайсыў жана мїмкїнчїлїк тїзїлсє ким менен дуэт ырдамак элеў? - София Ротару жана Филипп Киркоров менен ырдамакмын. - Б ул жа шо о д о сїйїї бар экенине ишенесиўби? - Ооба ишенем, сїйїї бар їчїн жашоо таттуу да ачуу да болот. Сїйїї болбосо ємїр токтоп калат го. Сїйїї болгон їчїн жазында гїлдєр гїлдєп, бактар бїчїр байлап, акындар ыр жазып, анан бизге окшогон ырчылар сїйїї туурасында ырдап жатпайбызбы. - Алгачкы сїйїїў кимге арналган? - Таластык бир жигитке ашык болуп, алгачкы сїйїїмдї ошол жигитке арнаганмын. Бирок унутуу кыйын болду, ал менин сезимимди байкаган жок. Тєлєбїбї КАСЫМАЛИЕВА