Айбат - коомдук-саясий гезити №106

www.aibat.kg

Милан Турпанов:

ШАХМАТ ДЇЙНЄСЇНЄ КИРГЕНИМЕ АТА-ЭНЕМДИН САЛЫМЫ АБДАН ЧОЎ 9

redactor@aibat.kg •

Пара алууга шектелген ЖОЖдун мугалими 11

¹ 106 • 28-íîÿáðü, 2014

Аскар САЛЫМБЕКОВ:

5

Биздин єкмєттє кїнїнє 15 миў доллар уурдалат

2

Ат кєрбєгєн минип єлтїрєт

2

ДИПЛОМУ БАР, Абрикос аз кандуулукта пайдалуу КУРСТАШЫ ЖОК НУРЛАН ТЄРЄБЕКОВ НЕДЕН ЧООЧУЛАЙТ?

13

Кылмыш ишине тартылып калса эле, ємгєктєгєн «оорулуунун» кейпин кийип калуу тенденциясы кыргыз саясатчыларынын арасында кїч алды.

Кыргыз элибизде жакшы бир кеп бар – «Баатыр бир єлєт, коркок миў єлєт» деген. Анын сыўары улам эле «єлїмїш» болуп жата калып атып, ар кандай кылмыш жоопкерчиликтеринен кутулуп кетїїнї кєздєгєндєрдїн саны бїгїн ого эле кєп. Алардын арасынан кыргыз элине аттары таанылып калгандарын санап єтєлї - Акматбек Келдибеков, Камчыбек Ташиев, Нариман Тїлеев, Урмат Аманбаева, Каныбек Осмоналиев, Талант Мамытов… мына ушулардын катарында ЖК депутаты Нурлан Тєрєбеков дагы бар. Эске сала кетсек, бул депутатка Башкы прокуратура тарабынан буга чейин 166-берене (алдамчылык, кєз боемочулук) жана 350-берене (жасалма документтерди даярдоо) боюнча кылмыш иши козголгон. Ал 2013-жылы

КР президентинин аппаратынан єзїнїн атына жазылган Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университетинин дипломунун копиясын кєрсєткєн. Андан сырткары жасалма жол менен єзїнє «мамлекеттик кызматтын 3-класстагы мамлекеттик кеўешчиси» деген чинди алып алган. Буга байланыштуу Башкы прокуратура анын депутаттык кол тийбестигин алып салууну єтїнїп Жогорку Кеўешке кайрылган болчу. Мына ушул маселени бїгїн 27-ноябрда Жогорку Кеўештин отурумунда карашмак. Бирок, депутат Майрамкїл Тиленчиева Нурлан Тєрєбековдун депутаттарга оозеки кайрылуусун айтып берип, бул маселени кїн тартибинен алып салууну сунуштады. Анын айтуусунда Нурлан мырза ооруп аткан имиш. Ачы-

гын айтканда ага карата кылмыш ишинин козголгонуна кєп эле болуп калды. Ал эми Нурлан Тєрєбековдун жумуш ордунан жок болуп кеткенине да єтє кєп убакыт єттї. Эмдигиче ден-соолугун сакайтып, кызмат ордуна келип калышы керек болчу. Экинчиден, ал єзїнїн таза экендигине ишенсе, алган дипломун чындап эле окуп алган болсо, эмнеден коркот? Келип аныктап, кєзгє сайып кєрсєтїп, єзї менен чогуу окуган группалаштарынан жетелей келип депутаттар менен тааныштырып коёт эле го? Тилекке каршы Нурлан Тєрєбековдо диплом болгону менен курсташ дегенден Кудай айтпаганы белгилїї. Себеби дипломду окуп анан алган эмес. Ал эми ооруп атканы бул курулай гана шылтоо экендиги белгилїї.

Казакстандык актриса Алия Телебарисова кыргыз жигитин сїйїп…

16

2

АЙБАТ ПРЕСС Гїлмира ШАКИРОВА, КР єкмєтїнїн алдындагы милдеттїї медициналык камсыздоо Фондунун тєрайымы:

Аскар САЛЫМБЕКОВ:

БИЗДИН ЄКМЄТТЄ АЙРЫМ ДАРЫГЕРЛЕР КЕРЕГИ ЖОК КЇНЇНЄ 15 МИЎ ПРЕПАРАТТАРДЫ ЖАЗЫП, КЕРЕГИ ДОЛЛАР УУРДАЛАТ ЖОК АНАЛИЗДЕРГЕ ЖОЛДОМО БЕРИП

«Юбилейлерди єткєрїп, ага єтє чоў каражат сарптагандан кєрє тарыхый фильмдерди тартканыбыз жакшы» деп билдирди Бразилиядагы Кыргызстандын ардактуу консулу Аскарбек Салымбеков 26-ноябрда «Токтогул» кєркєм фильминин бет ачар аземинде.

«Биз майрамдарды жана юбилейлерди жогорку деўгээлде єткєрїп, ага каражат коротобуз. 100дєн ашуун боз їйлєрдї тигебиз жана кєп сандагы жылкыларды соебуз. Бир жакшы жылкынын баасы єтє кымбат турат. Анан ал їчїн акча табабыз дагы, жакшы фильм тартуу їчїн таба албайбыз. Биздин єкмєттє кїнїнє 15 миў доллардан уурдашат», - деп айтты ал. Ал фильм жана анын идеясы эў жакшы экендигин белгиледи. «Эгерде силерде каражат болгондо фильм мындан да жакшы болмок. Андыктан мен майрамдоого жана ар кандай юбилейлерди єткєрїїгє багытталган акча каражаттарын кєркєм фильмдерди тартууга берїїгє чакырып кетем. Фильм жаш муундарды моралдык жана руханий жактан тарбиялоого кєбїрєєк таасир этет», - деп баса белгиледи ал. Мисалга ал «Курманжан Датка» фильмин келтирди. Бул фильм аркылуу кыргыз элинин маданиятын бїтїндєй дїйнєгє кєрсєтїїдєбїз деген пикирин да кошумчалады. «Андыктан эскичиликтен арылып, той єткєрїїлєрдї калтыралы» деп сєзїн жыйынтыктады Аскарбек Салымбеков.

АТ КЄРБЄГЄН МИНИП ЄЛТЇРЄТ

Бишкек шаардык мэриясынын алдын дагы муниципалдык менчик башкармалыгын башчысы Ємїралиев Айбек Медербекович келгенине жыл толбой эле кагынып силкинип калганын кызматкерлери маалымат жыйында кыйкырып чыгышты . Жаўы же-

текчи жаўыча шыпырат десе эле эмгек кодексин колдонбой 20�ын же он сегиз кызматкерин «єз каалоосу» менен деп жаздырып алса калганын Ормон опузага салып кетирип жатканын тїшїнїшє албай жатышат. Ал кызматка келгенче Бишкек шаарынын мэри Кубанычбек Кулматов менен бажы тармагында иштеп келгени айтылууда жана Казакстанда иштеп бизнестин битин сыккан неме дейт билгендер. Кулматов жалаў эле бажы тармагындагы досторун алып келе баштадыбы командасына? Ленин районунун акимине дагы ошол тармактан келгени айтылууда. Бул Ємїралиев деген эргулду тыйып койчу бирєє жарым барбы? Эмгек жамааты жакпай атса кетсин да догурунбай. УКМКга жана ондон ашык мекемелерге 45 кызматкердин колу коюлган каттарынан жооп жок болгондуктан тажаган кызматкерлер массалык маалымат каражаттары аркылуу їндєрїн угузуп жатышат. Кыргызда сєз бар эмеспи «Ат кєрбєгєн минип єлтїрєт, Кыз кєрбєгєн........» Ошол сыяктуу болуп жатат го.

Редакциялык жамаат:

Гезит ээси:

"Айбат Аймак" коомдук фонду Башкы редактор:

Каныбек САПАРОВ

№ 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

Акинай АЙДАРОВА Рахатбек РЫСАЛИЕВ Тєлєбїбї КАСЫМАЛИЕВА Дамир ЭСЕНГУЛОВ Мирбек АСАНАЛИЕВ (0777 15 99 45 Нарын) Рыскїл ТЫНЫБЕК кызы (03943 43679 Ыссык Кєл)

Коммерциялык директор:

Бектур БАЙМОЎОЛОВ (0772) 16 11 00

КОЮШАТ

«Айрым дарыгерлер фармацевтикалык компаниялар жана жеке менчиктеги лабороториялар менен сїйлєшїїлєргє барып, кереги жок препараттарды жазып, кереги жок анализдерге жолдомо берип коюшат» деп билдирди 27-ноябрда милдеттїї медициналык камсыздоо Фондунун тєрайымы Гїлмира Шакирова «Министр байланышта» акциясынын алкагында єткєн маалымат жыйынында. Анын сєзї боюнча 2014-жылдын 9 айында саламаттыкты сактоо багытындагы 54 уюмда аудит жїргїзїлгєн жана жамааттык кайрылуу, жетекчиликтин тапшырмасы боюнча 7 атайын иликтєєлєр жїргїзїлгєн. Негизинен аудиттин жыйынтыгы боюнча бардык тескери аракеттер сатып алуу жаатында аныкталган. «Чындыгында эле учурдагы биздин уюмдардын каржылык жактан жетишпестигинен улам айрым жетекчилер фармацевтикалык жаатындагы ишкерлер менен сїйлєшїїлєргє барат. Алар жалгандан дары-дармектерди алып келген болот, документ боюнча алар медикаменттерди сатып алгандай толтурулат, бирок факты жїзїндє ал уюмдарга бул медикаменттер келбейт. Муну аныктоо єтє кыйын, бирок биз аларды аныктап, ишти укук коргоо органдарына єткєрїп берїїдєбїз», - дейт Г. Шакирова.

Андан ары ал милдеттїї медициналык камсыздоонун кызматкерлери аныктаган кийинки схема тууралуу айтты. «Дарыгерлер жеке фармацевтикалык фирмалар менен сїйлєшїїлєргє барат. Дарыгерлер бонус боюнча дары-дармектерди реализация кылышат, же биологиялык активдїї кошумчаларды жазып беришет. Чындыгында оорулуу мындай дары-дармектерге муктаж деле эмес. Бирок дарыгер ал фармацевтикалык фирмаларга канчалык кєп оорулууларды жєнєтсє, ошончолук кєп бонус алат. Ошондой эле дарыгерлер бейтаптарды жеке менчиктеги лабороторияларга жєнєтїшєт. Компьютердик томография керекпи, же кереги жокпу баары бир. Анын їстїнє мындай процедура 3 миў

Ошондой эле ал дагы башка коррупциялык схема бар экендигин айтат. Маселен жетекчилер фармацевтикалык дары-дармектерди ташыгандар менен сїйлєшїїгє барып алып, дары-дармектер їчїн каражатты которот жана алардын бардыгын документ жїзїндє келди деп белгилешет. Бирок, ошол эле убакта ал дарылар дарыканаларда сатыла берет. «Же болбосо гуманитардык жардам катары келген каражаттар оорулууларга таркатылбастан дарыкана тїйїндєрї аркылуу сатылат» деп белгилейт Г. Шакирова.

сом турат. Мындай схемаларды аныктоо єтє кыйын, анткени амбулатордук картада мындай жолдомолор жана анализдер жок», - деп билдирди Шакирова. Сєзїнїн жыйынтыгында тєрайым алардын Фонду мындай фактылар менен кїрєшїп, материалдарды укук коргоо органдарына жолдоп атышканын айтты.

«2013-жылы 7 медициналык кызматкер, 18 кызматкер сєгїш алышкан, 17 кызматкер эскертїї алышкан» деп кошумчалайт Шакирова.

Веб-сайт: www.AIBAT.kg Электрондук каттар їчїн дарегибиз: redactor@aibat.kg Редакцияга келген материалдар жана сїрєттєр кайтарылбайт.

Гезит редакциянын компьютердик басма бєлїмїндє терилип, жасалгаланды.

Гезитте жарыяланган материалдар редакциянын кєз карашын чагылдырбайт. Макала жана интервьюлардагы чындыкка дал келбеген маалыматтарга макала жазган жана интервью берген инсандар єздєрї жоопкер. Жарнамалардын мазмунуна жарнама берїїчїлєр жооптуу. Жарнамалык материалдар:

Кыргыз Республикасынын Адилет министрлигинде катталган, Каттоо № 1853 Гезит «ММК колдоо боюнча борбор» фондунун басмаканасында басылды Гезит келишим баада.

Буйрутма №2774

Нускасы: 1500

3

ЄТКЄНДЄН АЙТАМ БИР САБАК

КУРСАКТЫ ТОЙГУЗГАНЫНА СЇЙЇНЇП, МЕКЕНГЕ ЧЫККЫНЧЫЛЫК КЫЛУУГА БОЛОБУ? Сєз эркиндиги, демократия десе, аны ушак, имиш айтуу, каалагандай тайраўдоо деген тїшїнїк менен «жасалгалоо» аракеттери ошол эле демократиянын «атасы» атыккан Америка тараптан «согуп» келери жашыруун деле болбой калды. Эгемендїїлїктї алган жылдардан тарта эле єлкєбїздє бейєкмєт уюмдар пайда болуп, алар жыл санап эмес, ай санап єсїп отурушту. Бїгїнкї кїндє алардын так санын билїї кыйын. Каттоого алынгандары эле 3000ден ашуун. Мындай уюмдардын дээрлик басымдуу бєлїгї чет мамлекеттерден келген каражаттар менен ишмердїїлїгїн жїргїзїшєт. Тилекке каршы алардын эмне иш менен алектенишээри, кимдерге отчет берип тураары тууралуу ушул кїнгє чейин эч кимге белгисиз болуп келди. Натыйжада чет элден каржы алып, кыргыз элинин кызыкчылыгына каршы келе турган ишаракеттерди да жасай башташкандары билинди. «Кой дээр кожосу, ай дээр ажосу» болбогондон кийин алар єздєрїн єздєрї билип, єтїктєрїн тєргє илїїгє боло берет деген тїшїнїккє жетеленишти. Бул уюмдар атайын бир долбоорлор менен иш алып барышып, ал їчїн атайын бєлїнгєн акча каражаттарын алышат. Бїгїнкї кїндє бейєкмєт уюмдун єкїлїмїн деген мекендештерибиздин алды баасы асманды чапчыган автоунаалар менен жїрїшєт. Хан сарайларда жашашат. Демек, аз акча алышпайт. Ал эми алардын жасаган ишмердїїлїгїнєн ушул кїнгє чейин Кыргызстан пайда таптыбы? Бул суроого бир да бейєкмєт уюму «ооба» деп жооп бере албайт. Себеби алардын басымдуу бєлїгї Кыргызстандагы стабилдїїлїктї ар дайым чайпалтып туруу максатында гана иш жїргїзїшєт. Эске сала кетсек, буга чейин кайсы бир бейєкмєт уюмдун мектеп жашындагы єспїрїмдєргє сексуалдык мамилелерди їйрєтїї аракеттерин жасап келишкендери ачыкка чыккан. Алар атайын брошюраларды (сїрєттєрї менен) чыгарышып єспїрїмдєр арасында таратышкан. Муну менен алар єспїрїмдєрдї жашы жете элек кезинде эле сексуалдык мамилеге чакырык ташташкан. Албетте, ачык эмес. Бирок, ансыз да єскєлєў куракка

келип, мїнєздєрї єзгєрїлїп турган чакта мындай їгїт иштери єспїрїмдєрдї кандай жолго жетелеши мїмкїн эле? Муну бир деп туралы. Экинчиден, кєпчїлїк бейєкмєтчїлєр Кыргызстанда бир жыныстагы адамдардын сексуалдык мамилесин колдоого алып келишет. Алардын андай мамилесин жалпы коомчулукка жайылтууга тыюу салуу аракеттерине каршы чыгып, «бул адам укугун бузууга жатат» деп чыгышты. Ошол эле убакта алар биздин ата-бабабыздан бери карай келаткан каада салтыбызга, нарк-насилибизге чет элдерден алган акчаларын актоо їчїн доо кетирип жатышкандарын тїшїнїшкєн жок. Илгертен кыргыз элинде мындай жаман адат болгон эмес. їчїнчїдєн, бейєкмєт уюмдары Кыргызстандын ички саясый иштерине да аралашып кетїїдє. Кыргыз бийлиги кимдер менен мамиле кылат, кандай мамиле кылат бул бейєкмєтчїлєрдїн жумушу эмес. Алардын кєпчїлїгї адам укуктарын коргоо багытында иш жїргїзєбїз деп эл алдында кєп айтышат. Бирок, карапайым адамдардын укугун коргогон учурлары саналуу гана. Аны дагы элге мисал катары кєргєзїї їчїн гана жасашат. Ал эми саясый лидерлерге байланыштуу маселелерге баш-оттору менен кирип кетишет. Ансыз да байлыгы башынан ашкан мындай саясатчыларды колдой

тургандар чыгат, ал эми тоок уурдап, же жєн гана айыпсыз жерден доого жыгылган карапайым адамдардын укуктары тебеленген учурлар єтє кєп. Эгерде бейєкмєтчїлєр чындап эле адам укугун коргоо багытында иш алып барууну кєздєшкєн болсо, анда саясаттан тышкаркы айдыўда иш алып барышкандары оў болмок. Бирок, тилекке каршы алардын «заказчиктеринин» тапшырмасы дал ушул саясый єўїткє багытталып жатат. Мына ушундан улам Бейєкмєт уюмдардын ишмердїїлїгїн кєзємєлгє алуу учурдун талабы болуп калды. Мунун негизинде «Бейєкмєт уюмдарды чет єлкєлїк агент катары таануу жєнїндє» мыйзам долбоору даярдалып, парламентте каралууда. Ал эми мындай аракеттерге бейєкмєтчїлєр караманча каршы чыгып, демократияга коркунуч келїїдє деп чебеленип жїрїшєт. Биринчиден, эгерде алар иш-аракеттерин ачык жїргїзїп, кайдан каражат алып, кандай тапшырма алгандарын ачыкка чыгарышса, андан Кыргызстандын кызыкчылыгына эч кандай коркунуч келбей турган болсо, анда алардын мындай чочулоолоруна себеп болмок эмес. Єз иштерин тынч гана мыйзам чегинде жїргїзє беришмек. Тилекке каршы алардын кємїскєдє катылган сырлары бар болгон їчїн ишмердїїлїктєрїн кєзємєлгє алуу аракеттерине

каршы чыгышууда. Биздикиндей эле кєрїнїштєр убагында Россия Федерациясында кїч алып кеткен. Бирок, В. Путиндин чечкиндїї кадамынын аркасы менен бейєкмєт уюмдарды «чет элдик тыўчы» катары таануу жана чет элдик жарандардын жергиликтїї маалымат каражаттарына ээлик кылуусуна тыюу салынган мыйзамдар кабыл алынган. «Бєтєнмамлекеттер бизди алсыз кылышына шарт тїзїп бербешибиз керек. Єзїн сыйлаган бир дагы мамлекет сырттан келген акчалар єлкєнїн ички саясый кїрєшїнє колдонулушуна жол бербейт. Мындай аракетти АКШда жасап кєргїлєчї, дароо тїрмєгє отурасыўар. Бизде алда канча либералдуу», - деп билдирет В. Путин. Ырас, демократияны дїйнє жїзїнє «тааныткысы» келген АКШда ар кандай саясый аракеттерге кескин чаралар кєрїлєрї маалым. Жадагалса єздєрїндє мыйзам аркылуу четке кагылган кєрїнїштєрдї да башка мамлекеттерде демократия, адам укугун коргоо катары сыпаттап, аларды мыйзам аркылуу коргоодон баш тартууга чакыра беришет. Буга ачык мисал – АКШнын 8 штатында бир жыныстагы адамдардын мамилесин жайылтууга тыюу салынган мыйзам иштейт. Анан ошондой эле мыйзамды башка єлкєлєр кабыл алууну чечишсе, «адам укугун бузбагыла» деп чыга келишет. Ырас, акча табуу, тиричилик кылуу – бул ар бир адам баласынын мойнундагы милдети. Бирок, андай тиричилик єз Мекениўе чыккынчылык жасоо менен коштолбошу керек. Эў негизгиси биз Батыш єлкєлєрї биздин єлкєдє єзїбїздїн эле жарандардын колу менен ар кандай баалуулуктарыбызды талкалап, улутубуздун уўгусуна доо кетирїї аракетин кєрїп жатышкандарын кєзїбїздї чоў ачып кєрїшїбїз керек. Болбосо, алардан келип аткан миллиондор бїгїнкї жашоону май талканга «чылап» атканы менен эртеўки муунубуздун келечегине кедергисин тийгизип коёт. Урпактардын каргышына калбайын десек, єз єлкєбїздї чет элдик саясый кїчтєрдїн акчасы аркылуу єз колубуз менен муунтканды токтотушубуз зарыл. Акмат РААТКАН

ЛЕНИН РАЙОНДУК ИЧКИ ИШТЕР БАШКАРМАЛЫГЫ (РИИБ) «ЭКСПОСТРОЙ» КУРУЛУШ ОБЪЕКТИСИНДЕ КАЗА БОЛГОН 16 ЖАШТАГЫ ЄСПЇРЇМДЇН ЄЛЇМЇ БОЮНЧА КЫЛМЫШ ИШИН КОЗГОДУ «ЭкспоСтрой» ЖЧКнын курулуш объектисинин 8-кабатынан кулап каза болгон 16 жаштагы Мамбетакун уулу Жаныштын єлїмї боюнча Бишкектин Ленин РИИБнин тергєє бєлїмї тарабынан кылмыш иши козголду. Бул тууралуу Бишкек ШИИББдин басма сєз кызматы билдирди. Ага ылайык, кылмыш иши КР Кылмыш-жаза кодексинин 142-беренесинин 2-бєлїмїндє («Оор кесепеттерге алып келген эмгекти коргоо эрежелеринин бузулушу») каралган кылмыш белгилери боюнча козголду. Тємєндє Бишкек ШИИББнин маалыматын келтиребиз: «Тергєєнїн жїрїшїндє аныкталгандай: Бригадир Т.Ж.нын сєзїнє караганда каза болгон єспїрїм анын кайниси болгон. Ошол жумушчу кїнї каза болгон

єспїрїм єзїнїн тууганы менен ишке келген. Курулуш иштеринин жїрїшїндє, 8-кабатта кыштар жїктєлгєн арабаны жылдырууда, жїккє ээлик кыла албай кулап тїшкєн. Аталган факт боюнча тергєє органдары тарабынан єспїрїмдї ким курулушка кое бергендиги жана ал кантип 8-кабатта болуп калгандыгы, иш їчїн маанилїї болгон башка бир топ жагдайлар такталып жатат. Бирок кечээ, 25-ноябрда «АКИ-press» маалымат агенттигинин сайтына «Нариман Тїлеев: Каза болгон 16 жаштагы єспїрїм «ЭкспоСтрой» компаниясынын курулуш объектисинде иштечї эмес» деген тема менен макала жарык кєрдї. (Тїлеев тємєнкїлєрдї айткан: «Бїгїн иликтєєлєр, бул бала бизде курулушчу болуп иштебегендигин далилде-

ди. Ал тергєєгє толук далил берген агасына келген. Агасы аны чакырган, анын кїнєєсїнєн улам адам каза болду» - ред.). Нариман Тїлеевдин аталган билдирїїсї чындыкка дал келбейт. Анткени эч кандай ЖМК єкїлдєрїнє жана анын їстїнє башка адамдарга Бишкек ШИИББ басма сєз кызматынан эч кандай тергєє далилдери орнотулгандыгы жєнїндє маалымат берилген эмес. Жаран Нариман Тїлеевдин мындай маалыматы кайдан экендиги белгисиз. Козголгон кылмыш ишинин алкагында баардык тиешелїї тергєє аракеттери КР Кылмыш-жаза кодексинин ченемдерине ылайык жїргїзїлїп жатат. Булак: «АКИ-press» маалымат агенттиги

№ 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

4

ЭЛ АРАЛЫК МАМИЛЕЛЕР

БАЖЫ БИРИМДИГИНЕ КИРЇЇ КАДАМЫ – КЫРГЫЗ ЭКОНОМИКАСЫНДАГЫ КЕСКИН БУРУЛУШТУ КАМСЫЗДАЙТ

Кыргызстан Бажы биримдигине кирїї кадамы менен экономикалык жактан чоў бурулуш жасоо алдында турат. Буга акыркы мезгилдерде жетишилген макулдашуулар, келишимдер ачык мисал болуп бере алат. Башкаларын айтпаганда да кечээки 24-ноябрда Кыргыз-россиялык єнїктїрїї фондун тїзїї тууралуу КР єкмєтї менен РФ єкмєтїнїн ортосундагы макулдашууга кол коюлгандыгын айтсак болот. Ушул эле жылдын 29-майында Астана шаарында евразизиялык экономикалык интеграциянын шарттарында экономикалык кызматташууну єнїктїрїї жєнїндє Кыргыз єкмєтї менен Россия єкмєтїнїн ортосунда Макулдашууга кол коюлган эле. Муну жїзєгє ашыруу їчїн албетте финансы каражаты керек болчу. Ал їчїн атайын фонд тїзїї тууралуу сєз болгон. Арадан жарым жылга жетпеген убакыт єткєн соў мына ошол фондду тїзїї тууралуу Макулдашууга кол коюлуп отурат. Кыргызстан Бажы биримдигине (ББ) кирїї аракетин баштагандан бери айрым саясатчылар тарабынан «ББнын курамындагы мамлекеттердин экономикасы кїчтїї, аларда єндїрїш кадимкидей иштеп атат, бизде болсо єндїрїш жок, анан кантип алар менен теў ата боло алабыз?» дегендей кєўїл чєгєргєн пикирлерин бил-

дирип келишкен. Бирок кыргыз бийлиги бардык жагдайларды тереў иликтеп кєрїп, анан биротоло ББ курамына кирїї чечимине келишкени байкалып турат. Себеби Кыргыз-Россиялык єнїктїрїї фонду Кыргызстандын ички єндїрїшїн жандантууга чоў єбєлгє бере турган болууда. Бул фонддун уставдык капиталы 500 миллион АКШ доллары болот. Анын 100 миллиону жакынкы бир-бир жарым ай аралыгында келип тїшєт. Калган бєлїгї 2016-жылдын 29-майына чейин которулат. Россия тарап бул каражаттардан сырткары дагы 500 миллион АКШ долларын эл аралык єнїктїрїї ассоциациясынын шарттарында жеўилдетилген негизде насыя каражат алып аны дагы фонддун ишине тартууга убада беришкени маалым болду. Ошондо жалпы жонунан 1 миллиард доллар каражат Кыргызстандын ички єндїрїшїн жандандыруу багытында жумшалмакчы. Бул албетте оўой-олтоў суммадагы каражат эмес. Албетте, каражаттар Россия тараптын да кызыкчылыгына туура келе тургандай долбоорлорго жумшалат. Бирок, негизинен бардык долбоорлор Кыргызстандын аймагында ишке ашырыла тургандыгын белгилеп коюшубуз керек. Кыргызстандагы агроєнєржай комплекси, кийим тигїї жана текстиль єнєр жайы, кайра иш-

тетїї єнєр жайы, тоо кендерин иштетїї жана металлургия єнєр жайы, транспорт, турак жай курулушу, соода, ишкердикти єнїктїрїї, инфраструктураны єнїктїрїї єўдїї тармактардагы долбоорлор аталган фонддун каражаттары менен ишке ашырылат. Демек, бизде дагы ББнын курамындагы єлкєлєрдєгїдєй эл ички єндїрїшїбїз кїчїнє кирет десек болот. Эгерде биз ББ курамына кирїїдєн баш тарта турган болсок, албетте андай мында ири кєлємдєгї жардамдардан да куру каларыбыз аштан бышык. Анда жыйырма жылдан ашуун убакыттан бери багыты жок кемедей сїзїп келген абалыбыздан єйдє кєтєрїлє албай кїн кечирїїнї уланта беребиз. Албетте, бардыгы Жараткан Кудайдын колдоосу, каалоосу менен жасалат. Бирок ошол колдоо кимдир-бирєєлєрдїн себепкерлиги аркылуу ишке ашарын унутпашыбыз керек. Бул жагынан алганда ББга кирїї Кыргызстандын экономикалык єнїгїсїїнє Жараткандын єзїнєн жасалып жаткан себеп болуп тургансыйт. Негизи башынан эле биздин єлкєнїн негизги экономикалык байланышы дал ушул Россия мамлекети менен болуп келген. Эгемендик алган жылдардан кийин Европа мамлекеттери, АКШ менен да кызматтыштык мамилелерди жасадык. Бирок, бул єлкєлєрдєн Кыргызстанга олуттуу эч кандай инвестиция жасалган жок. Баягы эле камыр-жумур болуп ынтымактуу кызматташып келген Россия Кыргызстанды экономикалык оор абалдан сууруп чыгуу їчїн биринчилерден болуп колун сунууда. Мына ушундан улам дагы эксперттер «Кыргызстан тышкы саясатта туура жолду тандады» деген бїтїмгє келип жатышат. Эске сала кетсек Акаевдин учурунда Кыргызстан Бїткїл дїйнєлїк соода уюмуна кирген болчу. Бирок, бул уюмга кирїїдє бизге эч кандай жеўилдиктер, жардамдар болгон эмес. Бїгїн биз ББ курамына кирїї кадамын жасап жатып, алдын-ала эле ири суммадагы жардамдарды ала баштадык. Мына ушунун єзї Кыргызстандын туура жолду тандап алганын айгинелеп турат.

БАЖЫ БИРИМДИГИНЕН БАШ ТАРТУУНУН КАНДАЙ КОРКУНУЧУ БАР? Бажы биримдигине кирбей калсак республикабызга кїтїлє турган таасирлерди эксперт санап берди. Эгерде биз Бажы биримдигине кирбей калсак эмне болушу мїмкїн? Мына ушундай суроо менен бїгїн «КСДП» фракциясынын депутатыт Турсунтай Салимов парламент отурумунда кайрылды. Буга биринчи-вице-премьер-министр Тайырбек Сарпашев «Анда ББ курамындагы мамлекеттер єздєрїнїн чек араларын жаап коюшат, анын негизинде кыргыз бизнесмендеринде кєйгєйлєр жаралат» деп жооп берди. Ал эми «Вести. kgге» курган маегинде экономист Акылбек Сейитов интеграциялык биримдикке кирбесек Кыргызстанга кїтїлє турган башка терс таасирлерин санап єттї.

- Сарпашев айткан Бажы кєйгєйїнєн сырткары башка бир нече тармактарда кєйгєйлєр жаралат. Биринчиден, ББ

№ 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

курамындагы єлкєлєр менен соода-сатык жаатында, экспортто. Россия бизден айыл-чарба продукцияларын, башка товарларды да алат. Мындан сырткары РФ Батыштын койгон санкциясынан улам продуктулардын импортун алуу ниетин Азияга буруп отурат. Экинчиден, миграциялык саясат єзгєрєт. Бул жагдай ал жактарда иштеген биздин эмгек мигранттарыбыздын биздин єлкєгє которуп жаткан акчалай которууларына кєйгєй жаратат.

Мына ушул эки пункт пенсия, пособия жана айлык акыларды азыраак убакыт аралыгында кєтєрїп турууга мїмкїнчїлїк бербей калат. Їчїнчїдєн, Кыргызстан ББ єлкєлєрї менен пландаштырган долбоорлорду, инвестицияларды жоготот. Бул болсо биздин экономика їчїн єтє терс таасирин тийгизет, - дейт Сейитов. Ошондой эле анын сєзї боюнча экономикалык таасирлерден сырткары биздин мамлекеттер ортосундагы мамилелер да начарлайт. Эки тараптуу ишенимдер жоголот.

- Россия менен биздин кєптєгєн долбоорлорубуз бар, достугубуз бекемделет. Анан биз бардыгынан баш тартып, ББга кирбей коебузбу? Бул кадамыбыз кандай кєрїнїп калат? Биз убада бердик жана аны аткарабыз, - деп кошумчалайт экономист. Рахатбек РЫСАЛИЕВ

ТАМЧЫ КАБАР Àòàìáàåâ àðàá ºëêºëºð¿íº ðàñìèé ñàïàð ìåíåí áàðàò *** Áèøêåêòåãè ìåêòåï èìàðàòûíäàãû êóðàë ñàòêàí ä¿êºíä¿í ìàñåëåñè ÷å÷èëáåé æàòàò *** Äåïóòàò Òºðºáåêîâäóí êîë òèéáåñòèê ìàñåëåñèí êàðîî êèéèíêè àïòàãà êàëäû *** Áàëà ñàòóóãà øåêòåëãåí ìýýðìàí àéûìäûí æàêûíäàðû à÷êà÷ûëûê æàðûÿëàäû *** Êûðãûç-ºçáåê ÷åê àðàñûí áóçãàí áåø àäàì êàðìàëäû *** Áàøêû ïðîêóðàòóðà ìèíèñòð Êàíàò Ñàäûêîâäóí æîîïêåð÷èëèãèí êàðîîíó ñóíóøòàäû *** Ïàìèðäåãè êûðãûçäàðãà ãóìàíèòàðäûê æàðäàì áàðäû *** Êûðãûçñòàíäûí ºêìºò¿ ýëåêòð êóáàòû ìåíåí æûëóóëóêêà æà¢û òàðèôòåðäè áåêèòòè *** Áàæû áèðèìäèãèíå êîøóëóó áîþí÷à ìûéçàì äîëáîîð æàêòûðûëäû *** Îøòî 15 æàøòàãû êûçäû ñîéêóëóêêà ìàæáóðëîî ôàêòû àíûêòàëäû *** Êàçàêñòàíäàí àëûí÷ó ýëåêòðäèí áààñû 5,60 ñîì áîëîò *** Ëàòâèÿãà âèçà àë÷ó êûðãûçñòàíäûêòàð Øâåéöàðèÿ ýë÷èëèãèíå êàéðûëà àëàò *** Áèîìåòðèêà òàçà øàéëîîãî êåïèëäèêïè? *** Ïàðëàìåíò î¢ ðóëäóó óíàà àëûï êèð¿¿ãº òûþó ñàëóó äåìèëãåñèí êàðîîäî *** Óêóãó áóçóëãàí áàëäàð ¿÷¿í "èøåíèì òåëåôîíó" èøòåé áàøòàéò *** Ñ¿ë¿êò¿äº øàõòàäà óóëàíãàí òºðò àäàì îîðóêàíàãà ò¿øò¿ *** Óêðàèíàäà æà¢û ïàðëàìåíò àëãà÷êû îòóðóìóíà ÷îãóëàò *** Îðóñèÿ Áåëîðóñ ýòèíåí áàø òàðòòû *** Ýáîëàãà êàðøû âàêöèíàíûí àëãà÷êû ñûíîîëîðó “¿ì¿ò æàíäûðäû *** ÀÊØ ªçáåêñòàíäû ñàÿñûé òóòêóíäàðäû áîøîòóóãà ÷àêûðäû

5

САЙ-САТ Нурлан ОРОЗБАЕВ, саясат таануучу:

«УБАКТЫЛУУ КЫЗЫКЧЫЛЫКТАН УЛАМ БИРИККЕН ПАРТИЯЛАРДЫН КЕЛЕЧЕГИ БОЛБОЙТ»

КОРРУПЦИОНЕРЛЕРДИ, «ГЕЙЛЕРДИ», БАШАЛАМАНДЫКТЫ КОЛДОП КЕЛГЕН БАКТЫБЕК АМАНБАЕВ

кетишет турбайбы?

- Мен жогоруда айткандай, толук мїмкїн. Саясый кызыкчылыктар эч качан тїбєлїктїї болбойт. Анткени, партиялар иш аракеттерин шайлоо алдында жїргїзїп, саясый кызыкчылыгын ашкере кылып алышты.

- Парламенттик шайлоо жакындаганы партиялардын биригиши кїчєдї. Бул кандай жыйынтык бериши ыктымал?

- Шайлоого жакын тїрдїї кєзкараштагы партиялардын биригїїсї – утурумдук саясый максаттарды жїзєгє ашыруу їчїн болуп жатат. Андыктан мындай биригїїлєр болгон жерде эч кандай партиялык курулуш болбойт. Анткени, партиялык курулушта белгилїї убакка чейин тїрдїї процесстерден єтїп, идеялык шайкештикке жетїї керек. Ошондуктан шайлоо алдында ыкчам биригїїлєрдї жїзєгє ашырган партиялардын саясый кызыкчылыгы бїткєн жерден эки айрылыш жолдо калышы мїмкїн.

- Ушинтип биригишсе эле шайлоодон жеўип чыгуу мїмкїнчїлїгї жогорулайбы? Дегеним, аталган партиялардын кийинки парламенттин босогосун аттоо мїмкїнчїлїгї канчалык?

- Алардын шайлоодогу натыйжалары ар тїрдїї аракеттерине байланыштуу болушу мїмкїн. Бирок бир нерсени белгилеп кетким келет. Баардык эле биригїїлєр электораттын саясый аў-сезимине оў таасир бере бербейт. Ошондуктан ар кандай кїтїлбєстїктєр болуп кетиши мїмкїн. Ал эми партиялардын биригїїсї єлкє аймагындагы саясый дараметин кїчтєндїрїї їчїн же кайсы бир саясый кызыкчылыктарды ишке ашыруудан келип чыгат. Андыктан ирилешкен партиялардын кээ бир жактоочулары кайсы бир деўгээлде баш тартып коюу ыктымалдыгы бар.

- Єткєн айда «Республика» менен «Ата журт» партиясы бириккенин жарыялады эле. Ал эми бул жумада «Бир бол» менен «Бїтїн Кыргызстан» партиясы кошулганы атканын жар салышты. Аталган партия лидерлери тїрдїї позицияны тутунуп келишкен, алардын «кайнаса каны кошулбайт». Демек булар дагы шайлоодон кийин «ажырашып»

- Сиздин прогнозго ылайык, парламенттин кийинки чакырылышынын курамы кандай болушу ыктымал?

- Азырынча парламентин курамы тигил же бул партиядан болот деш абдан татаал. Анткени, шайлоого жакын кїтїлбєгєн жараяндар болуп кетиш мїмкїн. Бирок бїгїнкї кїндє їгїт аракеттери турукту жана саясый идеялык негизи бар Кыргызстанда тєрт, беш эле партия бар.

Эжекеси, «республикачы» депутат Урмат Аманбаеванын аркасы менен депутаттарга акча таратып жїрїп КР Акыйкатчысы болуп калган Бактыбек Аманбаев ушул кїнгє чейин карапайым элдин кызыкчылыгын коргогон маселени кєтєрїп чыкканын кєрє элек болчубуз. Акыйкатчылык кызматка кєчїк басаары менен эле саясатташкан жол менен сапарын баштап, ошол нугунан дагы деле чыга албай келет. Анан эле кїтїїсїздєн «Биз мигранттардын маселелерин жеўилдеткен кадам жасай алдык» деп тєшїн кага эркин басылмалардын бирине маек куруп чыга калганы кызык болууда. Буга чейин анын мигранттар тууралуу ооз ачканын уккан адам болгон эмес. Ырасында мигранттардын турмушун жеўилдетїї багытында кыргыз бийлиги акыркы 3-4 жылдан бери карай эле аракеттерди жасап келатат. Бажы биримдигине кирїї менен Кыргызстандан Россияга, Казакстанга барып иштеген эмгек мигранттарынын маселелери єзї эле чечлип кала тургандыгы да ачык эле билинип калды. Казакстан эмитеден эле жеўилдиктерди бере баштаганын билебиз. Маселен, президент Алмазбек Атамбаевдин бул єлкєгє биринчи жолу жасаган расмий иш сапарынын кийин эле кыргыз жарандары Казакстанда бир ай бою каттоого турбаса деле жїрє ала тургандай макулдашууга жетишкенбиз.

Россия менен да тыгыз кызматташтык аркылуу мигранттарыбыздын жашоолору жеўилдетилип келет. Анан «Бышкан аштын ээси кєп» болуп орто жолдон Акыйкатчы Аманбаевдин чыга келип, минтип тєш кагып турганын кандай тїшїнсєк болот? Анын буга чейинки ишмердїїлїгї жалаў саясатташкан жолдо келатканын жогоруда айтып єттїк. «Чї» дегенде эле Кыргызстандагы башаламандыктын болуп туруусун кыйыр колдоого алып чыкты. Мисалга, Саруудагы ызы-чуулу митингди уюштургандарды колдоого алды. Ал эми жол тозуу, бийлик єкїлїн барымтага алып, ємїрїнє коркунуч туудурган аракеттер мыйзамдын чегинен чыккан аракеттер экендиги тууралуу бир ооз да айтып койгон жок. Коррупцияга шектелип камакка алынган Акматбек Келдибековду колдоп жїрдї. Кєрсє, ал Келдибековдун убагында Жогорку Кеўештин маалымат кызматын аркалап турганы їчїн, ага ыраазычылыгын ушундай кызматтык абалынан пайдалануу аркылуу кєрсєтїп калууну кєздєгєндїгїн билдик. Андан кийин «Гейлердин да укугун коргойбуз» деп ата-бабабыздын нарк-насилине каршы келген жорукту баштады. Учурда болсо коррупциялык иш-аракеттери їчїн їстїнєн кылмыш иши козголгон бир тууган эжеси Урмат Аманбаеваны коргоо менен гана алек. Анын жасаган кылмышын Башкы прокуратура кєзгє сайып кєрсєтїп турса дагы Бактыбек мырза «Бул менин ишмердїїлїгїмє байланыштуу Башкы прокуратуранын куугунтугу» деп жар салууга єттї. Айтор, жалаў гана кїркїлдєрдї, коррупционерлерди коргоп, чебелектеп жїргєн Аманбаев качан бара калып кыргыз мигранттарынын укугун коргоп келе калганы табышмак. Же элдин кєзїнє карапайым элдин да кызыкчылыгын коргоп аткандай тїр кєрсєткїсї келип атабы?

БАШКЫ ПРОКУРАТУРА БИЛИМ БЕРЇЇ МИНИСТРИ К. САДЫКОВ ЖАНА КРСУ РЕКТОРУ В. НИФАДЬЕВДИН ЭЭЛЕП ТУРГАН КЫЗМАТТАРЫНЫН ЫЛАЙЫКТУУЛУК МАСЕЛЕСИН КАРООНУ ПРЕМЬЕР-МИНИСТР Ж. ОТОРБАЕВДЕН ЄТЇНДЇ Башкы прокуратура Билим берїї жана илим министри Канат Садыков менен Кыргыз-Россия Славян Университетинин ректору Владимир Нифадьевдин ээлеп турган кызматтарынын ылайыктуулук маселесин кароону премьер-министр Жоомарт Оторбаевден єтїндї. Бул туурасында башкы кєзємєл органынын маалымат кызматы 27-ноябрда билдирди. Андагы маалыматка ылайык, Билим берїї жана илим министрлигинин жана КРСУнун айрым кызматтык адамдарына карата кылмыш ишин иликтєєнїн алкагында кылмыш жасоого мїмкїнчїлїк берген себептерди жана шарттарды жоюп салуу туурасында токтом чыгарылган. Эске сала кетсек, министр К. Садыковдун 2013-жылдын

3-сентябрындагы №572/1 катынын жана 2013-жылдын 20-сентябрындагы КРСУ ректору В. Нифадьевдин №1380-кс буйругуна ылайык кабыл алуу комиссиясынын чечими менен аталган жогорку окуу жайдын медициналык факультетине контрактык негизде 24 абитуриент 1-курска кабыл алынган. «Студенттердин єздїк делосун иликтєєнїн жїрїшїндє бул

абитуриенттердин бардыгы ага чейин тємєнкї балл топтошкону аныкталды жана КР єкмєтїнїн 2011-жылдын 27-майында кабыл алынган №256 токтомуна ылайык республикабыздын жогорку окуу жайыларына кабыл алуунун тартиби боюнча алар кабыл алынууга укугу жок болгон. Анткени алардын тестирлєєдєгї жалпы баллы бекитилген чектен – максималдуу мїмкїн болгон

баллдын санынын 40 пайызынан тємєн болгон. Мына ушул чектен ашкан гана абитуриент конкурска катышууга укуктуу болмок. Жогоруда белгиленген фактылар абитуриенттердин КРСУга кабыл алынышы мыйзамсыз болгондугун, билим берїї жана илим министри К. Садыков жана КРСУ ректору В. Нифадьевдин єздєрїнїн функционал-

дык милдеттерин жана Кыргыз Республикасынын билим берїї жаатындагы мыйзамын одоно бузгандыгы болуп саналат», - деп билдирет Башкы прокуратура. Буга байланыштуу Башкы прокуратуранын токтому жогоруда кєрсєтїлгєн мыйзам бузууларды карап чыгууга жана тиешелїї чараларды кєрїї їчїн премьер-министрге жолдонду. Ошондой эле министр К. Садыков менен университеттин ректору В. Нифадьевдин ээлеп турган кызматтарынын ылайыктуулук маселесин да кароо єтїнїчї бар. Бул иш боюнча кече жакында эле Жогорку Кеўештин депутаты Каныбек Осмоналиевге кылмыш иши козголгон. Учурда иликтєє иштери уланууда. Дамир ЭСЕНГУЛОВ

№ 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

6

ЭМНЕ ДЕЙТ ЫЯ?

ЭРДОГАН АЯЛ-ЭРКЕК ТЕЎ ЭМЕС ДЕП ЭМНЕГЕ АЙТТЫ? Тїркиянын президенти Режеп Тайып Эрдоган аялдар менен эркектер ортосунда теўдик болушу мїмкїн эмес деп билдирди. Анын салттуу кєз караштары эмнеден кабар берет? Би-Би-Си суроолоруна Тїркия боюнча эксперт, "Сереп" аналитикалык борборунун жетекчиси Искендер Ормон уулу жооп берди. Искендер ОРМОН уулу:

быз керек деп чоў реформаларды жасап келгенинде. Ал бир эле консерваторлордон эмес, жалпы либералдардан, улутчул кыймылдардан, башка улуттардан, азчылыктардан да добуш алып келген. Айтылган маалыматтар боюнча, ал 2010-жылы бул багыттын чокусуна жетти. Андан ары мындай кєз караштардын, ал тїшїнїктєрдїн добуш алып келбей турганына кєзї жетип, пикирин єзгєрттї.

2010-жылдан бери мурда ишке ашырган реформаларына туура келбеген, кезеги келгенде тескери болгон иштерди жїргїзїп келатат. Бирок натыйжада єзїнїн шайлоочуларына дагы эле кєз кыскан бир мандеми бар деп айтылып келет.

ТЇРКИЯ ИСЛАМДАШУУ КОРКУНУЧУНДАБЫ?

Албетте, аял менен эркек теў эмес деп айтканын алар чын эле теў укуктуу эмес деп тїшїнгєнгє болбойт. Бул колдоого алаарлык эмес жана натуура. Эрдоган мырза єтє тажрыйбалуу, узун мєєнєттєн бери бийликте турган чоў саясатчы. Менимче, ал киши деле мунун туура эмес экенин жакшы билет. Эмне їчїн бул сєздї айтты дегенге келгенде, албетте, Эрдоган да аябай прагматист, дїйнєлїк аренада результаттарга карата сєз сїйлєп, аракет кылган саясатчы. 2015-жылы Тїркияда шайлоо болот. Бул дагы консервативдїї кєз караштагы электоратына “мен дагы эле бармын же бизди, мурда жетектеген партиябызды колдогула” дегендей белги катары кабыл алсак болот.

- Тїрк либералдары Мустафа Кемал Ататїрк тїптєгєн светтик єлкєнї Эрдоган исламдашуунун коркунучтуу жолуна алып баратат деп сындап жатышпайбы. Бул пикирлер канчалык жїйєлїї? Искендер Ормон уулу: Тїрк коомчулугу, тїрк мамлекети Европа, Азиянын чектешкен жеринде, тогуз жолдун томунда жайгашкан єлкє. Орто Чыгыш єлкєсї же радикалдуу ислам єлкєсї болуп кетиши мїмкїн эмес деп ойлойм. Єзїнїн географиялык шарттары, тарыхы, єзїнїн коомунун кєз карашы, ичинде єскєн интеллигенциясы ага жол бербейт деген ойдомун. Бирок ошондой багытка аракет кылганына байланыштуу жїйєлїї дагы себептер жок эмес. Мисалы, реформаларында диндик компоненти болгон мектептердин кєбєйїшї,

чарлап кетпейт. Тїркия НАТОнун мїчєсї. Ошончолук сїйлєп жатса да, Эрдогандын прагматисттик мїнєзїн караш керек. Батыш толугу менен колдобой турган кадамдарды таштаган жок, Батыш менен толук ажырымга кеткен жок. Албетте, “Шанхай кызматташтык уюмуна кирели, биз Евросоюздан баш тартып, Чыгышка багыт алалы” деген сєздєрї да болбой койгон жок. Менимче, бул саясий соодалашуунун гана жолу. Мындайча айтканда, Тїркия Евробиримдикке кирїїгє кадам таштап жатканда жеўилдетїїнї, тезирээк кабыл алууну талап кылган белги гана болушу мїмкїн.

АЗЫРКЫ ТЇРКИЯ БАШКАЛАРГА ЇЛГЇБЇ?

- Эми Режеп Тайып Эрдоганда динге басым жасаган, салттуу баалуулуктар кєп байкала баштаганын эске алганда, бул жагдай Тїркияга ыктаган, аны їлгї

Кубат КАСЫМБЕКОВ: - Быйыл жайында Тїркияда президент алгач ирет эл тарабынан тїз шайланып, Режеп Тайым Эрдоган жеўип чыкпадыбы. Деги эле ал 2003-жылдан бери премьер-министрликтен тїшпєй келїїдє. Эрдоган мындай сєздєрдї айтып жатса да шайлоодон утуп жатканы тїрк коомчулугунда президентке окшоп консервативдїї, салттуу маанайдагы топтор кєп экенин кєрсєтєбї?

- Бїгїнкїгє чейинки тепкичтерин карап кєрсєк, Эрдоган жана анын айланасындагы чоў саясатчылар 2003-жылдан бери бийликте жана ар бир шайлоодо єзїнїн электоратын кєбєйтїп келатат. Негизи эле аналитиктердын айтымында, анын беделинин 2008-2010-жылдарга чейинки жогорулоосу себеби, анын Евробиримдигинин критерийлерине, Копенгаген критерийлерине карай ар тармактарда: саясатта, экономикада, укукта єнїгїїгє жетишип, стандартты жогорулатышы№ 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

коомдун кєз карашын эске албоо сыяктуу кадамдары бар. Булардын баары жалпы коомчулукта, єзгєчє интеллигенциянын арасында конвервативдик жолго алып баратат деген пикирди жаратып жатат. Єзгєчє бїгїнкї кїнгє чейин Эрдоганды дайыма алдыга чыгарып, “Орто Чыгыштын реформатору”, “светтик кєз караш менен салттуу кєз карашты бирдикте алып бара алган улуу саясатчы” деп атап келген Батыш да эки жылдан бери байма-бай катуу критикалап жатат.

- Эрдоган жакынкы мезгилде эле АКШда бозгунда жїргєн Фетхуллах Гїлендин кыймылы менен араздашуусу маалында “Твиттерди” жабууга аракет кылган, маалымат каражаттарын да сынга алган. Эрдогандын бул сыяктуу Батыштын талаптарына туура келбеген баалуулуктары, аракеттери анын Батыш менен мамилесине канчалык кедергисин тийгизиши мїмкїн?

- Батыш менен мамиле єтє кескин на-

катары караган майда єлкєлєргє кандай таасирин тийгизиши ыктымал?

- Албетте, калыптана элек єлкєлєр їчїн бир таасири болушу мїмкїн. Калыптана элек дегенде, мамлекет катары єзїнїн координатын, багытын толук аныктай элек. Аларга кээде їлгї болуп калышы мїмкїн. Эрдоган чындыгында 2003-жылдан баштап 2010-жылга чейин чоў иштерди жасады, дїйнєгє да таанылды. Эл кєбїрєєк анын акыркы каталарын эмес, ушул кїнгє чейинки ийгиликтерин эстегени їчїн дагы деле туу тутулуп, дагы эле єрнєк кєрсєтїлєт. Мен мурдагы реформачыл Эрдоган учурун эмес, артка кеткен учурду мисал алып алышпаса, ошондой жаўылыштык болуп калбаса деп чочулайм. Калыптана элек єлкєлєрдє ошондой жаўылыштыктар болуп калышы мїмкїн. Булак: Би-Би-Си кыргыз кызматы

ЭКСТРЕМИСТТИК УЮМДУН БЇЛЇНТЇЇ ИШМЕРДЇЇЛЇГЇНЇН ЖАЎЫ ЫКМАЛАРЫ ЖАНА ФОРМАЛАРЫ ТУУРАЛУУ КАБАРЛАЙТ КР улуттук коопсуздук кызматынын учурдагы диний экстремисттик аракеттерге каршы кадамдары Батыш Европа мамлекеттеринде жайгашкан “Хизб-утТахрир” уюмунун чукул убакытта активдїїлїгї кїчєгєндїгїн кєрсєттї.

27-ноябрда УКМКнын маалымат кызматынын билдирїїсї боюнча мындай кырдаал “Хизб-ут-Тахрир” эл аралык уюмунун Сирия жана Ирактагы жихаддык кыймылдарды идеологиялык жактан колдоого багытталган , “Халифат” идеологиясына чакыруу, ага согуштук аракеттер менен жетїїгє багытталган иш-аракеттери себепкер. “Хизб-ут-Тахрир” экстремисттик уюмунунун кєп жактуу бїлїнтїї ишмердїїлїгїнє чет элдик борборлордун координациясы аркылуу єздєрїнїн кє-

мїскєдєгї иш-аракеттерин КР укук коргоо торгандарынан жана атайын кызматтарынан жашыруун сактоо їчїн сот органдарына, жергиликтїї єзїн-єзї башкаруу органдарына, митинг аркылуу жана башка акциялар аркылуу басым кєрсєтїї аракетин кєрїшїїдє. Мындай аракеттерди алар республикабыздын тїштїк аймагында кєбїрєєк жасоого басым коюшканы маалым болду. Кече жакында эле тїштїк аймагыбыздан аталган уюмдун регионалдык жетекчилеринин бири кармалган. Ал жашыруун басмакананы иштетип, ал аркылуу уюмдун идеологиясын таратып турган. Мына ушундай коопсуздуктарга байланыштуу УКМК єздєрїнїн ишин мындан ары да кїчєтїї ниетинде турушат.

ПОЭЗИЯ

7

Биз єлбєстїккє єттїк .. Биз эми єлбєстїккє єттїк дайым – кыйырсыз кылымдардын ємїрїбїз Ааламда жылдыз толуп ошол кезде, Деўиздер турган эле толкуп –ташып. Дїйнєдєн єчєєр кезде – Дїбїртї кылчактатып... ... Кеткенбиз кезип бїтїп тиричиликти, Кейиште узатты эле жер жандары. Учканбыз учсуз –тїпсїз аалам –жайга, Угулбай уу –дуу тїшкєн армандары. Деўиздей оодарылып ошол кезде, Деўиздей калган эле биздин ємїр – Дїйнєгє агып кирип дайра сымал. Жадырап калган эле жаздар, жайлар, Жаш гїлдєр жаўы бїрдєп ачыла албай. ...Кеткенбиз кыйыры жок жолду баштап, Кеткенбиз кыяматтык жардай таштап. Кызарбай єчкєн эле кїндїн шары, Кыямат кеткен эле кєўїлїбїз. ... Биз эми єлбєстїккє єттїк дайым – Кыйырсыз кылымдардын ємїрїбїз.

Ырлары Шербет КЕЛДИБЕКОВАныкы

Бул жашоодо канчалаган инсандын бейнесин ачып бердим. Кєпчїлїгї окурмандар тарабынан кубаттоого алынып келди. Эсимде мага ачык айтып, менин кєз алдымда сын айткан бир гана адам бар эле. Ал журналисттердин тєрєсї Алым Токтомушев эле. Мен ал кишинин айтканына ынанчу эмесмин, анткени мен да ал кишиге тїз сын-пикирлеримди узатып турчумун. Экєєбїздїн ортобузда жакындыкты їзбєй турган, дагы бир мээрман адам бар эле. Ал Шербет Келдибекова болчу. Кызыгы, Шербет эжекемдин ємїрлїк жубайы, єзї жетелей кеткен Алым Токтомушев да, анын иниси кїнїгє 40-50 материалга чейин сайтка чыгарып турган Азизбек Келдибеков да журналист эле. Эмнегедир маараке убагында каалоону эсептебегенде, Шербет Келдибекова тууралуу да, Алым Токтомушев тууралуу да эч нерсе жазылбаптыр.

Оокумга дїйнє тымып, жылтырайт тїпкїрїнєн – улуу тирлик! Ошентип карегиўе жашоо кїйдї, Ошентип жїрєгїўдє жашоо жїрдї. Адамсыў, Адамсыў да, Кєп ирет єўї тїсїў єзгєрїлдї.

Каныўда кайнап турган турмуш ошол, Єўїўдє жайнап турган турмуш ошол. Жаныўды тынчытпаган –тирїїчїлїк, Жарыўдан ысык турган – тирїїчїлїк. Кыялдай кєкєлєгєн турмуш ушул, Кыялдай єсє берген турмуш ушул. О, алар –жомок – анын їзїндїсї; Жазмыштай тороп їнсїз сулк селейет. Жашоодой толкуп кїўгїрт шоорат берет. Оокумга дїйнє тымып, Жылтырайт тїпкїрїнєн – улуу тирлик! Шербет эжекемди ойлосом, мен кыргыз кыздар поэзиясынын Корифейин эмес, бир тууганым катары ойлойм. Ал єткєн кылымдын 70-жылдары эл оозуна алынып калган кези экен. 2-классты аяктап, жайкы каникулду Шербет эжекем жашаган Панфилова 222-де єткєрїїгє туура келди. Анын мїнєзїн аўдаганга да убакыт жок, азыркы КГБ имаратынын ордунда «Первомайский» деген дїкєндєр болот эле, ошол жерге жетелеп барып їзбєй «мороженое» алып берчї, жетелеп алып бир топ ал мезгилде улуу кєрїнгєн 20 жаштын тегерегиндеги кыздардын їйїнє барат элек, кыздар їйгє келер эле. Эми ойлосом кыздар поэзиясы їчїн алектенип жаткан акын кыздар экен. Ар кандай альманахтарга чыгып, теле берїїнїн ар дайым мейманы болуп, СССР

мейкиндиктерин кыдырып, єзї да китеп чыгарып калчу. Анан талантты аздектеген, курч калеминен улам 60-жылдардын ортосунда эле элге таанымал болгон Алым Токтомушев менен бирге ємїр сїрдї. Ашып кетсе Алым жездем 8 ай узак жашаптыр. Бирок ал, 2013-жылы ноябрдын аягында Шербетин жоготту. Шербет эжекемдин алахыбалын билип коёюн деп барып калсам Азат, Жалын, Фарида жеўем, Ишен, Гїлайым (їзїлєр менен келди) жездемдин туугандары, їй толо киши бар экен. Шербет эжекем толгон айдай суналып барып, бул жарыкчылык менен биротоло кош айтышты. Тїнї бою аны кїзєтїп кєз ирмебеген Алым жездемди бир аз кєз ирмеп алсын дешкен экен, Шербет эжекемдин бул турмуш менен кол їзїшїн жездем абдан оор кабыл алды. Анын ыйын угуп отуруш да каўырыкты тїтєтєт. Ошондо Алым жездем жыл айланбай єзї жатып каларын сезди бекен? Алым жезде бир топтон кийин, сооронгон соў: «Эжекеў Берметтин жанына койгула деди эле» -дегени бар. Ушул жылы 3-июнда Дамир байкемдин кєзї єткєн, Шербет эжекем 2011-жылы 8-июнда кєзї єткєн Бермет эжекемдин жанына коюлду. Кызыгы, эки жарым жыл єтсє да так коюла турган жер так Бермет эжекемдин жанына келиптир. Апам бутун операция кылып, Улуу Ата Мекендик согуштун ардагери атам да ошол мезгилде чегинен чыгып, менин жубайым жумушун таштап, биз аларды карап калганбыз. Аларга Шербет эжекем тууралуу айтканыбыз жок, Шербет эжекемди жашырып келген соў гана угузушту. Кийинчерээк, Алини ээрчитип жездем келди атам, апам, Алым жездем ботодой боздоп жатышат. Ушул элес калыптыр, 8 айдын ичинде жездем менен кєп эле жолуктук. Акыркы ирет мен ооруканадан чыгып келгенде келип: «Ой, сен да ооруйсуўбу?» -деп тамашалап кеткен. Мен ойлоп койгом Воронцовкага їйгє барсам Алым жездем менен кенен сїйлєшєрбїз деп. Бирок, Алым Токтомушевди Шербет Келдибекова жетелеп кетти... Балдарыма айттым, Алым да, Шербет да жєн кишилер эмес, кыргыз элинин таланттары, «Алым, Шербет» адабий фондун тїзїп койгула, алардын талантын жайылталы деп. Акыркы мезгилдерде булардын талантын жакындан билген мен да дарыланып жїрдїм. Дарыланган адам деле, ошол жакка талапкер болуп калат экен. Жакында «Алым, Шербет» фонду конкурс жарыялады, конкурстун жыйынтыгы 2015 – жылы кїзїндє чыгат. Мыкты журналистке «Алым Токтомушев» жана мыкты акынга «Шербет Келдибекова» сыйлыктарын берели деп жатабыз. Алым Токтомушев менен Шербет Келдибекованын таланттарын кадырлаган адамдар їчїн бул дагы жакшы нерсе.

Канча ємїр кїйїп –єчтї...

Ак –кара, ємїр –єлїм, чындык –жалган, Абалтан ажырашпай жашап калган. Эки кол, эки буттуу, жалгыз баштуу – Сен Адам, жашоо їчїн жїрєктї алган! Сен Адам, жашоо їчїн кїрєштї алган... Тєгїлє албай канча суу шарпылдады, Кєрїнє албай канча учкун жаркылдады. Канча тїн кїндїн тїшїн сїйлєп кетти, Канча ємїр кїйїп –єчтї... ... Бир гана суудай тунук жомок калган! Алым жездем бала кезинен чыгармачылык менен алек болгондуктанбы, эркектер жасай турган чарбачылык жумуштарга мажїрєє эле. Алар Аламїдїн кичи районунда жашагандабы, же политех тарапта єзї айткандай Болот байке берген їйдє жашагандабы, мен кєп ирет бардым. Оўой менен ийибеген жездем мени кєргєндє жаш баладай сїйїнїп кетчї. Себеби, биринчиден мен бир

тууган катары жездем жасай турган майда-чїйдєлєрдї заматта бїтїрє койчумун. Эч нерсе жасабаган жездем мактап эле жатып калчу. Экинчиден, мен ишти бїтїргїчє жездем кїйїп-бышып, бирди дасторконго даярдап койчу да, бирин Шербет эжекемден жашыруун жерге коюп койчу. Їчїнчїдєн, жездем єтє окумал адам болгон, їйї толтура китеп эле. «Бирдеме» ичсе да жездемдин айткандарын тїшїнгєн адам керек эле, анан жездемди кээде мактап, учур келсе сын айтыш керек эле. Тєртїнчїдєн, ал окуган китептери тууралуу маалымат ала турган адамга куштар эле. Чындыгында, Алым Токтомушев Акаев доорунда алдыўкы калемгерлердин эталону болгон. Мен мектепте иштеп жїргєндє Алым Токтомушевдин сєзїн эле угайын деген адамдар болгон. Балким, мага кайниси катары айтышпайбы, бирок канчалаган кыргыздын залкар журналисттеринин оозунан Алым Токтомушев тууралуу жаман сєз укканым жок. Шербет эжекем болсо шак эле тамак жасай баштоочу. Жездем экєєбїз, дасторкондо єтє сыпайы, «сен ал, сиз алыўыз» болуп, анан тамеки чеккени балконго чыкчубуз да, чоў-чоў стакандар менен уруп алчубуз. Кайрадан дасторкон їстїнє келип, кызуу талашка кирчїбїз. Эжекем дасторконду бир карап, ичилбей турган бєтєлкєнї бир карап: «Ушул сен келсеў эле жездеў бат эле кызуу болуп калат» -деп калчу, эми андай кишилер жок. Биз талашпаган сєз болгон жок бир убакта Ястребжемскийден баштап, Достоевский, Толстой, «Славянофилдерге» чейин кирип кетчїбїз. Кызыл чеке болуп урушкан кїндєрїбїз да болду. Бир жолу жездем: «Толстой - гений»дейт. «Толстойдун эмнеси гений?» - дедим. «Анда эмне сен генийсиўби?» - деп ачуулана кетти. «Жок! Їй-бїлєдє Толстой да гений эмес. Ал гениалдуу томдорду жазган. Жазган жагынан эч ким теўеле албайт. Бирок, кемпиринен качып, талаада тоўуп єлгєн чалды кантип гений дейбиз» - дедим жездеме тийиштик кылып. Жездем калчылдап кетип: «Їйїў барбы?» -деди. «Ооба» дедим. «Давай, їйїўє» - деди, мен да шар эле ордумдан туруп чыгып кеттим. Шербет эжекем кухняда экен, аркы їйгє тєшєк салып жаткызып койду. Эртеў менен эрте туруп, бир аз жумуш бар эле жездем тургуча, бїтїрє койдум. Жездем кыйпычыктап келиптир: «Кел, башыўды жазып ал» - деп. Менин жасаган иштеримди кєрїп алып мактайт, анан: «Кечээ эмне деп сїйлєштїк?» - дейт. «Билбейм» - дедим, мага да куюп бергени жагымдуу болуп турат да. Анан кайра отурдук, талашып отуруп Достоевскийге келдик. Бир кезде жездем: «Эй, Достоевский кара жерге кирсин, бир туугандан артык бекен?» -дегени эсте калыптыр. Чындыгы Алым Токтомушевдер окубаган гениалдуу китептер жок болсо керек. Ал эмнегедир акындарга кєп сын айтчу, бирок єзї акын менен жашоочу. Шербет эжекем журналисттерди катуу сыйлоочу, жездемди «Алыкем» -деп, кайсы жерде болбосун экєє эгиз козудай ээрчишип жїрчї. Кыргыздын залкарлары Жолон Мамытов, Аман Токтогулов, Беганас Сартов, Табылды Муканов, Турар Кожомбердиевдер жездемдин эў ынак адамдары эле. Жездем аркылуу дїйнєлїк классикага чыгып кетчїбїз. Совет мамлекети тараган соў жездем «Асаба» гезитинин белдїї журналистине айланган. Бир ирет Шайлообек байкелер менен биздин їйдє конок болуп кетишкен. Ал мезгилде мен мектепти жетектеп, козу-корпо сойсом керек, эптеп акындарды жактырбаган жездем, бул кайним деле бирдеме шилтей калат деп, ошондо айтып жатпайбы. Кийин Воронцовкага кєчїп келдик, ошондо Шербет эжекем: «Сен деле бизден тайсалдап жїрїп жазбай

калдыў, бирок талантыў бар экенин билебиз. Бизден чоочубай эле жаза бер» - деген. Ал эми жездем менин жазгандарымды окуса эле итатайы тутулуп кетчї. Бир жолу Шайлообек байке: «Жездеў жокто чыгардык» -деп, «Аласка» ырларымды чыгарган. Чынында Алым Токтомушев ошол учурда менин чыгармачылыгыма ичи толбогону менен, зор кємєк кєрсєткєнїн єзї да, мен да билбептирмин. Акаевдин доору аяктап бараткан эле. Анткени, Алым Токтомушевди сыйлагандар, талантына таазим эткендер, анын кайниси Азизбек Келдибековдун да пикирлештерине айланды. Акаевдин доору узак болсо да «Асабаны», Алым Токтомушевдин атын чыгарды. Бакиевдин доору кыска болду, оппозициялык гезиттер да аз болду. Мен ар бир оппозициялык гезиттер менен кызматташтым, бирок башкысы Бакиевдин доору ортолоп калганда Алым Токтомушевдин жакшы баа берип калганы чоў сыймык деп эсептейм. Жездем айтты да : «Сен оўолдуў, эл сенден кєчїрє баштады» - деп. Эмнегедир, Бакиевдин заманында мурунку «Асаба», «Агымдын» калемгерлери бири Бакиевди мактап, бири жамандап, оўду-тетири кете баштады. Алым жездем кумир туткан Мелис Эшимканов Бакиевдер тарапка ооп кетти. «Агым» гезити баш-оту менен Бакиевдерге єттї. Апрель революциясы болоор алдында «Айат» гезити 100 миў нуска менен Ынтымак курултайын мактап, оппозицияны жамандап чыкты. Бул гезитте Алым Токтомушевдин да кол тамгасы бар эле. Революция болгон жылды жыйынтыктап жатып, Алым Токтомушевге «Маданиятка эмгек сиўирген ишмер» наамын бере турган болуп калды. Алым жезде баш тартты, ошондо барып жездемди кєндїргєм. Тагдырдын тамашасыбы, дал ошол тизмеге президент Роза Отунбаеванын эрки менен менин тизмем да кирип калат. Алым жездем экєєбїз президенттин сый коногу катары шампан кагышып жолугуп жатпайбызбы. Дагы бир ирет, Тєлєгєн Карыкеев экєєбїз барганбыз, Тєлєгєн кеткенден кийин Черномырдиндин айткандарын окуп берип, кїлдїрїп отурган. Алым Токтомушев да Байтикке Шербет эжекемдин жанына коюлду. Эми ойлоп кєрсєм Алым Токтомушев да, Шербет Келдибекова да бул жашоодо жок экен! Ишенбегенге айла жок. Менин сезимимде Бишкекте эле мурункудай жашап жїргєнсїйт...

Улуу ємїр толкуп турду, уланып улам жаўы тїйшїк менен

Жылдыздар толуп турду зор ааламда, Нурлары жерге –сууга сиўип кетип. Чайпалып ташып турду улуу турмуш, Толкуну жїрєктєрдї дирилдетип... Бакытты издеп жїрдїк башаламан, Бакытты издеп жїрдїк бардык жактан. Улуу ємїр толкуп турду, бїтпєс сапарУланып улам жаўы тїйшїк менен. Чындыкты издеп жїрдїк башаламан Чындыкты издеп жїрдїк бардык жактан. Дїйнєнїн бирдигинен жылдыз кєрдїк, Дїйнєнїн бирдигинен кєрдїк МЇРЗЄ. Дїйнєнїн бирдигинен чындык кєрдїк: Дуулады бакыт, сїйїї бардык тилде Дуулады сан –саат ємїр... доор - дооран Дуулады акыл –сезим, Адам –заман.

Азизбек КЕЛДИБЕКОВ № 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

8

№ 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

ТЇРКЇН ДЇЙНЄ

9

ШАХ...

Милан ТУРПАНОВ, Кыргызстандын Шахмат президенти: федерациясынын президенти

ШАХМАТ ДЇЙНЄСЇНЄ КИРГЕНИМЕ АТА-ЭНЕМДИН САЛЫМЫ АБДАН ЧОЎ “Кыргыз деп соксун жїрєгїў, Кыргыз деп єтсїн ємїрїў” дегендей, Кыргызстанда мекени їчїн кїйгєн эр азаматтарыбыз кєп болсо анда биздин мамлекет эў єнїккєн мамлекеттердин катарында татыктуу ордун ээлеп турат эле да. Бул сєздєрдї айтып жатканымдын себеби, бїгїнкї биздин коногубуз мекен деп жашап, эли їчїн кїйгєн жана шахмат федерациясынын жетектеп кєптєгєн ийгиликтерге жеткен Милан Турпанов болмокчу.

- Ассалоому алейкум Милан мырза -Алейкум ассалам.

-Ар бир адамга єзїнїн киндик каны тамган жери улук болот эмеспи. Сиздин улук жериўиз?

- Мен бул жерликмин, мага бул жер улук, мен бул жердин кулунумун деп айтуудан алысмын. Анткени, мен кыргыздын

кулунумун деп эсептейм, мага Кыргызстандын жети дубанынын ар бир тоосу, ар бир тамчы суусу мен їчїн улук болуп саналат. Мен Кыргызстандыкмын, тєрєлгєн жерим Бишкек, ушул Кыргызстандын борбору болуп саналган, кєп улуттагы адамдар-

дын башын бириктирген Бишкекте чоўойдум.

- Бал татыган балалыгыўызга кайрыла кетсеўиз?

- Балалыгым жакшы маанай жана сиз айтып кеткендей бал татып єттї десем жаўылышпайм. Негизинен, менин балалык кезим 5 кичирайондо, Тєкєлдєштє, Туўгучта єттї. Кєп кєчїп жїргєндїктєн ушул райондордо балалык сезимдерим калды.

9 класска чейин №5 мектептен билим алдым андан кийин атамдын ак эмгеги менен Туўгучтан їй алып калып билимимди Туўгучтан бїтїрдїк. Жалпылап айтканда балалыгымды кудайга шїгїр єткєрдїм.

- Шахматка качан жана кандай болуп кызыгып, ойноп калдыўыз?

- Шахмат дїйнєсїнє киргениме ата-энемдин салымы абдан чоў жана ошол менин кымбат адамдарым себеп да болуп берди. Биз Тєкєлдєштє жашап жїргєндє , анда мен 5 жашта элем, кєчєдє балдар менен чїкє ойноп бїт-

кєндєн кийин, атам кошунасы менен шахмат ойноп жатканда тизесине отуруп алып ойногондорун кєргєндї жакшы кєрчїмїн. Атамдын атаандашы туура эмес жїрїп койсо мен атама “туура эмес жїрдї “ деп айтчумун. Атам менен апам шахматка

болгон кызыгуумду байкап мени чыгыш беш кичирайонуна “Алтын ачкыч” деген секцияга мени жаздырып коюшкан. Мына ошол жерден менин шахмат дїйнєсїнє болгон алгачкы кадамдарым башталган.

- Шахмат боюнча эў алгачкы жеўишиўиз жана калган ийгиликтериўиз менен бєлїшє кетсеўиз?

- Мен алгач жетиге чыга элек кезимде “дворец пионери” дегендин биринчилигинде биринчини алгам. Сабирова, Острый деген биринчи машыктыруучуларымдын эмгеги аркылуу профессионалдык шахматка єтїп, жаш єспїрїмдєр арасында он жолку чемпион болдум. Андан кийин шаардын, спартакиаданын эки жолку чемпиону жана 2001-2002 жылы эркектер арасында эки жолку чемпион болдум.

- Шахмат ойноо аркылуу кайсы мамлекеттерге бара алдыўыз?

- Мен кєптєгєн мамлекеттерде боло алдым, анын ичинен кошуна мамлекет Казакстан, Єзбекистан, Таджикистан, Ленинград да боло алдым. Ал эми сырткы мамлекеттерди айта кетсем Катар, Венгрия, Испания, Тїркмєнстан, Норвегия, Индия жана башка мамлекеттерде болдум . Бул єлкєлєрдї кєргєнїмє шахмат себепкер болду десем болот.

- Сиз бала чагыўызда ким болсом деп эўсечї элеўиз?

- Ачыгын айтсам мектепте мугалим балдардан сураса ар кими ар кайсы кесипти айтчу. Менден сураганда “мен билбейм” деп айтаар элем. Мына азыр кудайга шїгїр элдин чоў колдоосу менен шахмат федерациясын 2013-жылдан бери жетектеп келем. Кандай гана кесип болбосун татыктуу жана таза иштеш керек деп ойлойм.

- Шахмат федерациясы жєнїндє кеп кылып калдык. Ушул кесибиўизден кандай жакшы ийгиликтерге жете алдыўыздар?

-Биздин балдар август айларында Норвегиядагы мелдештин “С” группасынан алтын медаль алып келишти. Мени аябай кубандырган медаль тапшырып жаткан учурда биздин балдар баштарына ак калпак, колдоруна кыргыздын желегин кєтєрїп чыгышканы болду. Кыргызстандын тарых беттерин алтын медаль менен ачып жатышат. Мындай мїмкїнчїлїк Тєлєгєн тегин Семетей, Асылбек Абдыжапар, Маматов Мелис жана Болот Такырбашевдер ээ болду. Ушул тєрт жигитибиз желегибизди желбиретип элибизди, жерибизди кубантып 174 мамлекетке бизди даўазалап келишти. Мындан тышкары Тєлєгєн тегин Семетей 750 оюнчунун арасынан 10 мыкты оюнчунун катарына кирди. Бул балдарга алкыш жана даўк.

- Милан Мырза келечекте шахмат менен эле кетейин деп жатасызбы же саясатка аралаша-

йын деген ойлор барбы?

-Саясат десе эле биринчи эле бийлик деп тїшїнїп калбадыкпы. Азыр Жеўиш Молдокматов жетектеген “Калыс” саясий кыймылы менен биздин “Ак санат” партиясы экєє биригип, мамлекетке пайда алып келип, элди ойготуп элге тїз багыт бергенге иш аракет кылып жатабыз. Эў негизги максат, башкалардан айырмачылыгыбыз биз бийликке эмес элге чыгып жатабыз. Анткени чыныгы элдик бийлик орноткондо чыныгы мекен їчїн кїйгєн эр азаматтар бийликке келип адилеттїї, тїз, мамлекеттин бїтїндїгїн жана жаркын келечек тартуулай турган эр азаматтар чыгат деп ойлойм.

- Жаштарга болгон кеўешиўиз - Жаштар биздин келечегибиз болуп саналат. Мен жаштарга айта турган кеўешим бул дїйнєдє бизге эў кымбат адамыбыз болгон ата-энелерибизге кайрымдуу болуп, алардын кєзї тирїї кезинде аларды барктай билип, аларды сыйлап ыраазычылыгын алсаўар дейт элем. Ошондой эле, бир туугандарыбызды, мекенибизди, элибизди даўктап, алардын камын ойлогон эр азаматтардан болгула демекчимин.

- Убактыўызды бєлїп маек куруп бергениўизге чоў рахмат - Силерге да чоў рахмат, ишиўерге ийгилик каалайм. Жыргал БЕРДИБЕК уулу

№ 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

10

КЄЄНЄРБЄС МУРАС

СТРИП-КОМИКС Жєнєкєй бирок ошол эле малда бир топ курч маанилїї, бир башкача комикстердин автору Tango’нун сїрєттєрїн биз єткєн санда (№104) кєргєнбїз. Фантазиясына абдан кызыктар калгандыктан, анын комикстеринин экинчи бєлїгїн чыгарууну туура кєрдїк.

Бектур БАЙМОЎОЛОВ № 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

ЖЕРГИЛИКТЇЇ ЖАЎЫЛЫКТАР БУУнун СЕРЕПЧИЛЕРИ КЫРГЫЗСТАНДЫ СЕКСУАЛДЫК АЗЧЫЛЫКТЫН УКУКТАРЫН КЕМСИНТКЕН МЫЙЗАМ ДОЛБООРДУ КАБЫЛ АЛБООГО ЧАКЫРДЫ

был алынышы кугуунтуктоолордун жана ЛБГТ єкїлдєрїнє карата катуу мамилелердин єсїшїнє алып келгендиги белгиленет.

Ж.Оторбаев:

кыргызстандык эмгек мигранттары менен болгон жолугушууда билдирди. Министрликтин басма сєз кызматы билдиргендей, министр Эмгек жана ишке

АЙМАКТАР ЖЕР ТИТИРЄЄДЄН ЖАБЫРКАГАН ЫСЫК-КЄЛ ЖАШООЧУЛАРЫНА 5 МЛН СОМДОН АШУУН ГУМЖАРДАМ КЄРСЄТЇШТЇ

Адам укуктары боюнча БУУ серепчилер тобу КР парламентин сексуалдык азчылыктын укуктарын кемсинткен мыйзам долбоорду кабыл албоого чакыргандыгын 26-ноябрда БУУ порталы маалымдады. Октябрь айында Кыргызстандын парламенти «салттуу эмес сексуалдык багытка жакшы мамиле тїзїїгє» багытталган аракеттер їчїн, кылмыш жана административдик жаза сунуштаган мыйзам долбоорду биринчи окууда кабыл алган. Кєптєгєн укук коргоочулардын пикири боюнча, мыйзам, ЛБГТ єкїлдєрїнїн укуктарын кемсинтет. «Сорос» фондунун «Коомдук саламаттыкты сактоо» программасынын координатору Илим Садыковдун айтымында, салттуу эмес сексуалдык мамилени жайылтууга тыюу салуу боюнча мыйзам долбоорго экспертизанын бир нече тїрї: антикоррупциялык, укук коргоочулук жана укуктук экспертизалар буйрулган. «Алардын баардыгы терс баа берди. Бул мыйзам биринчиден адам укугуна, билдирїїнїн эркиндигине, эркиндик ассоцировасына жана башкаларга каршы келет»,- деди ал. БУУнун 4 атайын баяндамачысынын - Дэвид Кэй, Майна Киаи, Мишель Форст жана Дайнюс Пурастын биргелешкен билдирїїсїндє, башка мамлекеттерде буга окшош мыйзамдардын ка-

ЖАЛАЛ-АБАД ОБЛУСТУК КУРГАК УЧУККА КАРШЫ КЇРЄШЇЇ БОРБОРУНДА ДАРЫЛАНЫП ЖАТКАН БЕЙТАП АСЫНЫП ЄЛДЇ Жалал-Абад облустук кургак учукка каршы кїрєшїї борборунда дарылантып жаткан бейтап єзїн-єзї асып алды. Мындай маалыматты аталган борбордун жетекчиси Исамамат Арзиев тастыктады, деп билдирди Turmush басылмасынын кабарчысы. И.Арзиевдин маалыматына караганда, Сузак районуна караштуу Жийде айылынын тургуну Ч.Касымов кургак учукка каршы кїрєшї борборуна 21-ноябрда жаткан.

24-ноябрь кїнї кечки тамактануудан кийин нєємєттє турган врачтар аны таппай калышкан. Туугандары менен байланыша алышкан эмес. Ал эми 25-ноябрь кїнї эрте мененки саат 9:00дар чамасында Ч.Касымовдун оорукананын айланасындагы бак-даракка асынып калганын кєрїшкєн. «Бейтаптын асынып алганын кєрєр замат тийиштїї укук коргоо органдарынын кызматкерлерине кайрылдык. Анын кургак учук оорусу 2011-жылы аныкталган. Ошондон бери жыл сайын дарыланып кетчї. Быйыл да дарылануу їчїн келген. Минтип келгенине 4 кїн болгондо єз ємїрїн кыйып жатат. Мындай абал бизде биринчи жолу катталды», - деди И.Арзиев.

ПАНФИЛОВ РАЙОНУНДАГЫ ТУРАК ЇЙДЄН ТЇТЇНГЄ УУЛАНГАН 79 ЖАШТАГЫ ЇЙ ЭЭСИНИН ЖАНСЫЗ ДЕНЕСИ ТАБЫЛДЫ Чїй облусундагы Панфилов районунун Чалдовар айылындагы турак їйдєн

25 жїк ташуучу унааларга жїктєлгєн 5 млн сомдук гуманитардык жїк жер титирєєдєн жабыркаган Ысык-Кєл облусунун жашоочуларына жєнєтїлїп жатат, деп билдирди єкмєт башчы Жоомарт Оторбаев 26-ноябрда Бишкек шаарынан гуманитардык жардамдарды жєнєтїї ишчарасында сїйлєп жатып. «Биз бїгїн маанилїї окуяга - ЫсыкКєл облусунда 7 балл жер титирєєдєн жабыркагандарга 5 млн сом суммага жардам кербенин жєнєтїїгє катышып жатабыз. Бактыга жараша элден эч ким жабыркаган жок, адам єлїмїнєн качууга мїмкїн болду», - деди ал. Анын айтымында, гуманитардык жардамды чогултууда бир дагы аймак катышпай калган жок. Баткен облусунан тарта баш калаага чейин баардык аймактар жардам беришїїдє. «Бїгїн курулуш материалдары, азык-тїлїктєр, жылуу кийимдер жїктєлгєн автоунаалар келди»,- деди Оторбаев.

СОЦИАЛДЫК ЖАКТАН ЄНЇКТЇРЇЇ МИНИСТРЛИГИ ОРУСИЯДАН КЫРГЫЗСТАНГА 2011-ЖЫЛДАН БЕРИ 44 БАЛАНЫ АЛЫП КЕЛДИ - КРнын Социалдык жактан єнїктїрїї министрлиги тарабынан 2011-жылдан бери Москвадан жана Москва облусунан Кыргызстанга алынып келинген балдардын саны 44кє жетти. Бул тууралуу социалдык жактан єнїктїрїї министри Кудайберген Базарбаев

орноштуруу боюнча федералдык кызматтын жетекчиси Максим Топилин менен Бажы биримдигине киргенден кийин социалдык маселелерди азайтуу, ошондой эле Орусиядагы балдарды Кыргызстанга кайтаруу жана эмгек мигранттарын социалдык жактан камсыздандыруу маселелери боюнча сїйлєшїїлєрдї жїргїздї. «Биз учурда Орусиянын башка дагы аймактарын камтуу їчїн укуктук-ченемдик база даярдап жатабыз. Андан тышкары, жолугушууда эмгектенген жарандарды социалдык камсыздоо маселесин кєтєрдїм. Сиздер билгендей, биздин Эмгек кодекс жарандар ишке жараксыз болгон учурда кепилдик берет. Кыргызстандын Бажы биримдигине кириши менен мындай мыйзамдар эмгек мигранттары жїргєн єлкєлєрдїн мыйзамынын алкагында ишке ашырылат», - деди К.Базарбаев. Ошондой эле, министр жолугушуунун жїрїшїндє Кыргызстардын Бажы биримдигине кирїїсїнє байланышкан суроолорго жооп берди.

БИОМЕТРИЯЛЫК МААЛЫМАТ КАМПАНИЯСЫ: КЫРГЫЗСТАНДА ЄЗДЇК МААЛЫМАТТАРЫН 289 МИЎГЕ ЖАКЫН АДАМ ТАПШЫРДЫ Мамлекеттик каттоо кызматынын Штабынын маалыматы боюнча,

КЫЛМЫШ ЖАНА КЫРСЫК тїтїнгє ууланып каза болгон 79 жаштагы їй ээсинин жансыз денеси табылды.

27-ноябрда ЄКМдин басма сєз кызматы билдиргендей, тїтїнгє ууланып каза болгон, 1935-жылы туулган Канкова Таиса Павловна Совет кєчєсїнїн №180 дарегинде жайгашкан турак їйдє жашап жаткан. Адам єлїмїнє алып келген єрт кырсыгынын себеби электр шаймандарын колдонуудагы єрт коопсуздук эрежелеринин бузулушу болгон, деп айтылат маалыматта.

факт ИИО кызматкерлерине белгилїї болуп, андан кийинки ыкчам-иликтєє иш-чаралары ИИМдин 5-Башкы башкармалыгынын кєзємєлїндє жїргїзїлгєн. Шектїї мугалим кармалып, азыркы учурда иликтєє аракеттери жїрїп жатат.

«МЫЙЗАМДАГЫ УУРУ» ГРУЗИЯЛЫК Р.БАРБАКАДЗЕГЕ КЫРГЫЗСТАНДЫН ЖАРАНДЫГЫН МЫЙЗАМСЫЗ БЕРИШКЕН

БИШКЕКТЕ ПАРА АЛУУГА ШЕКТЕЛГЕН ЖОЖдун МУГАЛИМИ КАРМАЛДЫ КР ИИМдин 5-Башкы башкармалыгынын кызматкерлери тарабынан, шаардагы ЖОЖдордун бирине окууга єткєрїї їчїн пара алуу фактысын аныкталды, деп билдирди 26-ноябрда ИИМдин басма сєз кызматы. ИИМдин башкы тергєє башкармалыгы бул боюнча КР Кылмыш-жаза кодексинин 166-беренесинде каралган (кызмат абалын пайдалануу менен алдамчылык кылуу) кылмыш белгилери боюнча шектелген Ж.Баласагын атындагы КУУ кафедрасынын ага окутуучусуна кылмыш ишин козгоду. Алынган маалыматтар боюнча, єткєн жылдын жай мезгилинде ЖОЖ мугалими бишкектик тургундан, шаардагы ЖОЖдун бирине єткєрїїгє жардам берїї їчїн 4500 доллар акча талап кылган. Абитуриент пара талап кылган айымга керектїї сумманы берген. Кийин аталган

26-ноябрда КР ИИМдин басма сєз кызматы, криминалдык макамы бар чет элдик адамга Кыргызстандын паспорту мыйзамсыз берилгендиги аныкталгандыгын маалымдады. Анын маалыматына караганда, 2012-жылдын жазында Мамкаттоо кызматына караштуу, Ош шаарынын калкты каттоо Департаментинин ыкчам документтештирїї боюнча бєлїмїнїн кызмат адамдары кызмат абалынан кыянаттык менен пайдаланышып, расмий документтерге жалган маалыматтарды киргизишкен. Кызматтагы адамдардын мыйзамсыз аракеттеринин жыйынтыгында Грузия-

11 24-ноябрга карата Бишкекте жана Кыргызстандын аймактарында єзїлєрїнїн биометриялык маалыматтарын 288 миў 851 адам тапшырды. Бул тууралуу Мамкаттоонун басма сєз кызматы билдирди.

24-ноябрь кїнї республиканын аймактарында биометриялык маалыматтарын тапшыргандардын саны 59 миў 785 адамды тїздї. Эскерте кетсек, биометриялык маалыматтарды топтоо боюнча улуттук кампания Бишкекте 20-октябрда, ал эми аймактарда 10-ноябрда башталды. Бїгїнкї кїндє єлкєдє биометриялык маалыматтарды жыйноочу 808 пунктта 855 комплекти жабдуу орнотулган. Бишкекте 3 миў 940 адам биометриялык маалыматтарын тапшырды. Маалыматтарды топтоо боюнча улуттук кампания башталган 20-октябрдан тарта биометриялык маалыматтарын тапшыргандардын саны 54 миў 343 адамды тїздї.

Депутат Д.Бекешев ЖК отурумунда этил спиртин жїгїртїїгє байланышкан мыйзам долбоорун кароону сунуштоодо Жогорку Кеўештин депутаты Дастан Бекешев («Ар-Намыс») парламенттин 27-ноябрдагы отурумунда «Жарнама жєнїндє» мыйзам долбоорун жана этил спиртин айлантууга байланышкан мыйзам долбоорун кароону сунуштоодо. Мыйзам долбоору 4 жума убакыт мурун їчїнчї окууда каралгандыгын айткан депутат эмне їчїн азыркыга чейин киргизилбей жаткандыгын сурады. Жооп узаткан вице-спикер Тєрєбай Зулпукаров (КСДП), эгерде комитетте талкуу єтсє, анда мыйзам долбоору парламентте карала тургандыгын билдирди. нын жараны, «мыйзамдагы ууру» криминалдык макамына ээ жана («Ремень» каймана аты) Роман Барбакадзеге, Р.Алхозов атындагы жалпы жарандык паспорт берилген. Кызмат абалына кыянаттык менен пайдалануу жана мыйзамсыз паспорт берїї фактысы боюнча кылмыш иши козголду.

КАЗАКСТАНДЫН ЖАРАНЫ ЖАСАЛМА ДОКУМЕНТТЕР МЕНЕН КР ЖАРАНДЫГЫ ТУУРАЛУУ ПАСПОРТ АЛУУГА АРАКЕТ КЫЛГАН - Мыйзамсыз паспорт алууга аракет кылган Казакстандын 44 жаштагы жараны А.Зазулин жасалма документтери менен кармалды. ИИМдин басма сєз кызматы билдиргендей, ушул жылдын июнь айында А.Зазулин Кыргызстандын жарандыгы тууралуу мыйзамсыз паспорт алуу максаты менен жасалма документтерди: туулгандыгы тууралуу кїбєлїк, В.И. аттуу жаран менен никеге тургандыгы тууралуу кїбєлїк жана паспортунун кєчїрмєсїн тез арада документ берїї бєлїмїнє берип, арыздык-анкетанын бланкына єзїнїн сїрєтїн чаптаган. Бирок, документтерди каттоо учурунда Мамлекеттик каттоо кызматынын кызматкерлеринде шектенїї пайда болуп, бул тууралуу ИИМге кабарлашкан. Шектїї кишини документтерин тапшырып жаткан жеринен ИИМдин кызматкерлери колго тїшїрдї, деп айтылат маалыматта. Андан соў кылмыш иши козголуп, тергєє иштери аяктагандан кийин материалдардын бардыгы андан ары чечим кабыл алуу їчїн сот органына єткєрїлїп берилген. Сот А.Зазулинге 12 миў сом єлчємїндє айып салды.

№ 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

12

УЧУР МАЕК

ТАТА УЛАН МАСКАСЫН САЯСАТКА КЕЛГЕНДЕ ЧЕЧЕБИ? луп калды.

- Ассалоому алейкум Улан мырза, ден-соолугуўуз, иштериўиз жакшыбы?

- Алейкум салам, Аллага шїгїр, бары жакшы.

- Акыркы убактарда кимге нааразысыз да кимге ыраазысыз?

- Даана тигил же бул деп айткым келбейт, бирок азыркы жаштар чыгып жатканы кубандырат. Саясатта ичип-жеп, кыргыздын камын ойлобой, єз чєнтєгїн ойлогондор толтура. Ал эми Кыргызстандын жашоосун оўунан буруп, чындап актуалдуу кєйгєйлєрдї кєтєрїп чыгып жаткан жаш жигиттерге алкыш! Мага бут тозуулар болсо да, ошол патриот жигиттерге бут тозуулар болбой, иштери илгери болсо экен. Мїмкїн ошол жаштар бийликке келгенде, мен дагы саясатка келип, аралашып калам.

- Кєптєн бери кєрїнбєй кеттиўиз, бут тозуулар болуп жатабы?

- Ошондой окшойт, бут тозгон адам айтпайт экен да, “мына мен тозуп жатам” деп. Ошондуктан тыюу салынбаган жерлерде гана чыгып жатам.

- Ырларыўыздын кєбї абдан курч, кыргыз эли, жери їчїн кїйгєндєйсїз, саясатка келейин деген оюўуз жокпу?

- Ошол саясатка жолотушса... Чынында саясатта болсом бир топ чоў реформаларды кылмакмын. Кыргыз – деп кїйгєн адам болуп, кыргыз деген гана адам Кыргызстандын жашоосун оў жагына жакшыртат.

- Чоў саясатка чакыруулар боло элекпи?

- Болгон, марионетка катары, элди чогултуп бер дегендей эле... Негизинен эле мен азыркы саясат менен бардык жагынан макул эмесмин. Мисалы: бажы би-

римдигине кирели деп жатабыз, а бирок ал жакта бизди эмне кїтїп турат?... Мал чарбабыз єнїгєт, кичи єнєр-жай, тигїїчї тармак єнїгєт дейбиз, а бирок ошол эле матаны, ийне жибине чейин Кытайдан алып жатпайбызбы... Экинчиден стратегиялык объект болгон “Кыргыз га-

зын” сатып, башка єлкєнїн башкаруусуна берип койгонубуз абдан єкїнїчтїї. Бул айла жоктун иши дешээр, бирок менимче бул єз їйїмдєгї сууну кошунама сатып, “мен сантехниканы тїшїнбєй, иштете албай жатам, мага керектїї малда сууну ачып-жабып берип турчу” дегендей бо-

- Демек саясатка келсеўиз эл алдына маскаўызды чечип чыгасызбы?

- “Саясатта жана соодада достук жок” дейт, ал эми масканы убагы келгенде кєрєбїз. Акча жана бийлик їчїн жашабай, артыбыздан жакшы нерселерди калтырып кетсек деген їмїттємїн.

- Маегиўизге чоў рахмат, саламатта болуўуз.

- Алла ыраазы болсун! Маектешкен Бектур БАЙМОЎОЛОВ

КЫРГЫЗ БОЗ ЇЙЇ ЮНЕСКОНУН ДЇЙНЄЛЇК МУРАСТАР ТИЗМЕСИНЕ КАТТАЛДЫ

Кыргыздар улуттук баалулугубузду коргой албайбыз деп эле какшап келдик, мына кечээ Францияда єткєн Юнеского чуркап жїрїп Самаков мырзабыз киргизди, мурункуда болсо, Манасыбыз менен шырдакты дагы тизмеге киргизсе кыргыз їчїн кїйгєн балдарыбыз деле бар экен деп кубанып атабыз. Бул улуттук баалуулуктарыбыздын чет мамлекетке тааныштырып дїйнєдє Кыргызстан деген єлкє бар экенин билген дїйнє элдери кубанып жатса керек. Биз сыймыктанып мактанып айта турган нерсебиз ушул Боз їй, шырдак, Манасыбыз эмеспи. Бирок, бир жагынан карап айта турган болсок, Боз їйдїн Кыргыз жана Казак болуп тизмеге киргени бул кичине азда болсо, ой жаратып турат экен, мындан 10, 20 жыл мурун киргизсек болбойт беле. Єзїбїздїн байлыгыбызды башка бир

№ 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

мамлекет дагы биздики деп кошо талаштырбай эле деген сєздєр чыкчудай болуп турат. Дегенибиз менен бир чети кур жалак калбай кудайдын буйругу окшойт бычакка сап жигиттерибиз бар экен. Намысты бербей дїйнєгє таанытуудабыз, кыргыздар ушу туулганынан кечигїїнїн їстїндє болот экенбиз деген сєздєргє ишенсек, чычалабай эле койсок болчудай. Бирок, кудай сїйгєн элдерденбизби айтор єзїлєрї сєз баштап киресиўерби деп суранышып, качан тарттырып ийе жаздаган калганда Манас атанын духу менен чоў мамлекеттерге таанымал болуудабыз. Эми не дейбиз Карганбек Самаков уулубуздай мекенчил мырзаларыбызга кудай єзї кїч кубат берсин демекчибиз!

- Кыргыз жана казак боз їйлєрї ЮНЕСКОнун материалдык эмес мада-

ний мурастарынын Репрезентативдїї тизмесине катталды. Мындай чечим 26-ноябрда ЮНЕСКОнун Париждеги штаб-квартирасында єткєн материалдык эмес маданий мурастарды сактоо боюнча ЮНЕСКОнун Єкмєттєр аралык комитетинин 9-отурумунда чыгарылды. Отурумунда Кыргызстан менен Казакстандын биринчи биргелешкен «Кыргыз жана казак боз їйлєрїн даярдоонун салттуу эрежелери» наамы каралды. Кыргызстан аталган наамдын демилгечиси болуп саналат. ЮНЕСКО боюнча казак тарап менен кыргыз тараптын єкїлдєрїнїн 2012-жылдагы жолугушуусунда эки номинация: «Кыргыз жана казак боз їйлєрїн даярдоонун салттуу эрежелери» жана «Айтыш, Айтыс — импровизация искусствосу» номинациялары даярдалган. Учурда ЮНЕСКОнун Репрезентативдик тизмесинде, «Манас, Семетей, Сейтек», фламенко, Азербайжан мугам искусствосу, Нооруз майрамы сыяктуу материалдык эмес байлыктардын 282 элементи катталган.

24-28-ноябрга чейин белгиленген материалдык эмес маданий мурастарды сактоо боюнча ЮНЕСКОнун Єкмєттєр аралык комитетинин 9-отурумунун жїрїшїндє материалдык эмес байлыктардын Репрезентативдик тизмесине 46 номинация жана шашылыш коргоого муктаж 8 номинация Материалдык эмес байлыктардын тизмесине каралат. Материалдык эмес маданий мурастарды сактоо боюнча ЮНЕСКОнун Єкмєттєр аралык комитетинин 9-отурумуна Кыргызстандан тємєнкї курамдагы расмий

делегация катышууда: • ЮНЕСКО боюнча Кыргызстандын Улуттук комиссиясынын жетекчисинин орун басары, Жогорку Кеўештин депутаты, Карганбек Самаков; • Жогорку Кеўештин депутаты, КСДП фракциясынын лидери Чыныбай Турсунбеков; • Жогорку Кеўештин депутаты Эсенгул Исаков; • ЮНЕСКО боюнча Кыргызстандын Улуттук комиссиясынын жоопту катчысы Элнура Корчуева; • ЮНЕСКОго караштуу Кыргызстандын туруктуу єкїлї Асеин Исаев; • «КАКСА-kg» фондунун жетекчиси, материалдык эмес маданий мурастар боюнча Єкмєттєр аралык Комитеттин Конвенциясынын Кыргызстандан серепчиси Динара Чочунбаева; • «Айгине» маданий-иликтєє борборунун жетекчиси, материалдык эмес маданий мурастар боюнча Єкмєттєр аралык Комитеттин Конвенциясынын Кыргызстандан серепчиси Гїлнара Айтпаева.

• ЮНЕСКО иштери боюнча Улуттук комиссиясынын маалыматы: Кыргызстан комитеттин 2012-жылдан баштап 2016-жылга чейинки мїчєсї болуп шайланган. Ошондой эле, Комитеттин Тынч-Азия аймагындагы бюросунун вице-президенти. Кыргызстандын комитетте кєрсєтїлїшї єтє маанилїї болуп эсептелет. Комитеттин 24 мїчєсї Материалдык эмес маданий мурастардын тизмесине кайсы бир номинацияны киргизїї же киргизбєє тууралуу чечимди кабыл алат. Жыргал БЕРДИБЕК уулу

13

ПАЙДАЛУУ КЕЎЕШ

АБРИКОС

Кадимки єрїк. Бийиктиги 3-8м-ге жеткен роза гїлдїїлєр тукумундагы мємєлїї дарак. Анын 8 тїрї бар. Алардын ичинен кадимки єрїк абдан баалуу. Аны - ден соолуктун мємєсї дейт. Абрикостун сєўгєгїнїн диаметри 30см ден ашуун, кабыгы боз кїрєў, картайган дарактарда узунунан келген жаракалар болот: жалбырактары чоў, кезектїї, жумуртка сымал, учу ичкерээк, кыры майда арадай, сабактары кызыл-кочкул. Дарак март-апрелде гїлдєй баштай, гїлдєрї жалбырактарынан мурда ачылат. Гїлдєрї бирден, чоў, мала-кызыл, бир энелик, кєп аталыктан турат. 3-4 жылдык болуп жетилгенде мємє байлайт. Мємєсї июнь-августта бышат. Мємєлєрї тегерек – кырдуу баркыттай сары-кызгылт, даамы таттуу алардын салмагы 10-70г. Абрикостун данеги – овалдуу-ланцеттей, уругу жалпак, мала-кїрєў, таттуу же ачуу. Республикада жергиликтїї дарактардан негизги орундарды ээлейт. Бактарда єстїрїлєт. Жапайы тїрї Кеминдин, Тїштїк Кыргыз, Чаткал, Фергана кырларынын этектеринде єсєт. Дїйнєдє эў даамдуу, таттуу абрикостор республиканын тїштїгїндє – Баткен аймагында кеўири єстїрїлєт. Абрикоско аарылар кєп келет, анын нектарынан тышкары алар чаўчасын жыйнайт. Кадимки єрїктє 4,7-27� кант, пектин заттары, органикалык кислоталар, ийлєє заттары, аскорбин кислотасы, В1, В2, В15, Р, РР витаминдери минералдык туздар бар, каротин (А провитамини) кєп. Абрикосто єзгєчє калий кєп, бышкан єрїктє ал 305, кургатылганында 177мг-ти тїзєт. Кургак абрикосто 75-80 � кант болот. Данегинде 58�-ке чейин кургабаган єсїмдїк майы бар. Мындан тышкары данегинде В15 витамин болот. Данектин ачуулугун гликозид амигдалин берет. Абрикостун данегинен абрикос май чыгарылат, анда амигдалин жоготулат. Абрикостун мємєсїн бышкан кезде же кургатылган тїрдє жесе жакшы. Андан варенье, ширелер, компоттор даярдалат.

Кургатылган, данегинен ажыратылган абрикос (курага) жогорку калориялуу болот. Аны суткасына 100-150 граммдан организмди чыўдоо каражаты катары, катуу ооругандан кийин, кош бойлуулукта, балдарга берсе сонун. Жїрєк - кан тамыр ооруларында абрикос абдан пайдалуу. Себеби андагы калий кєп болгондуктан, ал кандагы натрийдин ашыгын чыгарып, зааранын чыгышы оўолот. Кургак абрикос ич катканда ичти да жумшартат. Кургак єрїктї жєн деле жейт, же андан компот, кисель кайнатса болот, сорпо да бышырса жарпайт. Ал їчїн кургак єрїктєн 1 бєлїк , 1 бєлїк кант жана 2 бєлїк кїрїч алса туура болот. Абрикосту кургатканда 4 кг бышкан абрикостон 1 кг кургагы чыгат, кєп убакыт бою сакталат. Кєпчїлїк учурда єрїк кїндє кургатылат. Ал їчїн абрикосторду суу менен чайкап, экиге бєлїп, данегин чыгарат. Андан кийин аларды 10-12 минутага лимон кычкылынын эритмесине салат (1 стакан сууга 2 чай кашык лимон кычкылы туура келет). Ал убакыт єткєндєн кийин калбырдай тешиги болгон идиштерге жайып, кїнгє 3-4 кїн кургатып, андан кийин бардыгын бириктирип, кєлєкє жерде кургатат. Абрикос темир жетишсиздигинен пайда болгон аз кандуулукта, гипо- жана авитаминоздо сунушталат. Абрикосто кант кєп болгондуктан кант диабетинде жегенге жарабайт. Данектен алынуучу абрикос майы кээ бир дарыларды, бет майларды жасоодо пайдаланылат. Бышкан абрикосту косметика маскасы їчїн колдонсо жарайт. Абрикостон чыккан чайыр кээ бир дарылардын курамына кирет. Чайырды апрель-августта жыйнайт. Желдетилген сарайларда, кабаты 2-3 см кылып кагазга жаят. Кургак сырье саргыч, тунук кесиндилер, даамы таттуу келет. Данегинин катуу кыртышы активдештирилген кємїр жана жогорку сапаттагы боёкту чыгарууда пайдаланылат.

АК КАЙЫЎ Эл суйгєн популярдуу дарак. Анын бийиктиги 20-25м, бутактары салаўдап турат, кабыгы ак, жылма болот. Жаш кызыл-кїрєў бутактары чайырлуу сєєлдєр менен капталган. Гїлдєрї эки жыныстуу, сєйкєдєй болуп чогулган. Аталык сєйкєлєрї бутактардын учунда 2-4 чачыча болуп жайгашкан. Энелик сєйкєлєрї – бирден, аталыктан эки эсе кыска, четки кыска єркїндєрдє жайгашкан. Мємєсї – канаттуу данектер. Ак кайыў апрель – майда гїлдєйт, мємєсї август-сентябрда бышат. Дарылык максатта негизинен ак кайыўдын бїчїрлєрї, кээде жаш жалбырактары колдонулат. Бїчїрлєрї эфир майларына бай келет. Ошондой эле, анда флавоноиддер, ийлєє заттары, чайырлар, С витамини, сапониндер ж.б. заттар бар. Жалбырактарында ийлєє заттары, чайырлар, С витамин, каротин эфир майлары, ж.б. организмге пайдалуу заттар табылган.

Ак кайыўдын ширеси таттуу жагымдуу келет. Ал эрте жазда кар ээриген кезде 15-20 кїндїн ичинде алынат. Дарактын сєўгєгїн стамеска менен їч бурчтуу тешик кесип, анын жогорку бурчун ылдый каратып чыгарат. Ага калайдан кобулча киргизет. Ширени алгандан кийин дарактагы жараны мырза карагайдын чайыры, мом, пластилин менен чаптап коет. Диаметри 25-30см болгон ак кайыўдан орто эсеп менен суткасына 40-45л шире алса болот. Саат 12 ден 18-ге чейин ал кєп чыгат экен. Ширени токойдо кыюу пландаштырылган ак кайындардан алса болот. Ичке, жаш ак кайыўдардан шире чыкпайт. Ак кайыўдын ширесинде фруктоза, органикалык кислоталар, витаминдер, микроэлементтер ж.б. пайдалуу заттар бар. Єзгєчє жаз айларында мындай заттар организмге єтє керектїї. Ошондуктан ак кайыўдын ширесин системалуу тїр-

Ак кайыўдын бїчїрлєрї февраль-март айларында ачыла электе жыйналат. Кышында январь-февралда да жыйнаса жарайт. Ал їчїн жаш бутактарын кыйып алып, аны боолоп, караўгы жерге бїчїрлєр барсайганча сактап, кийин 3-4 жума кургатат. Андан кийин ал боолорду таптап, бастырып, силкип, же бїчїрлєрдї терип алып, ар кайсы кошундулардан тазалап, кагаз пакеттерге салып коёт. Бїчїрлєрдїн сактоо мєєнєтї – 2 жыл. Ак кайыўдын бїчїрлєрї негизинен заара айдама каражаты катары табарсык сезгенгенде, ак шишикте, єт баштыкчасы менен єт жолдорунун сезгенїї ооруларында, тердетїїчї, жаратты айыктыруучу каражат катары колдонулат. Ак кайыўдын жалбырактарынын таасири анча кїчтїї эмес. Жалбырактарды ак кайыў гїлдєгєндє терсе сонун, алар ошол убакта жыттуу, жабышкак, микробдорду єлтїрїїчї фитонциддерди кєп чыгарат. Аларды тез эле кургатуу зарыл.

дє ичсе ал организмди чыўдап, тонусун жогорулатат. Ак кайыўдын ширеси витаминдердин жетишсиздигинде, бронхитте, туберкулездо, ревматизмде, бєйрєк менен табарсыкта таш пайда болгондо, аз кандуулукта, ангинада, чыйкан чыкканда, ак шишикте сунушталат. Ак кайыўдын ширеси менен башты жууганда чачтар тїшпєй калат жана єсє баштайт. Косметика єндїрїшїндє ак кайыўдын ширеси лосьондорду чыгарууда пайдаланылат. Бетке безетки чыгып же анда пигменттїї темгилдер пайда болсо, бетти ак кайыўдын ширеси менен аарчып турса жакшы болот. Ак кайыўдын бутактарынан шыпыргы жасап, мончодо колдонсо булчуўдар, муундар ооруганда жардам берет жана бутактагы жалбырактардан чыккан жыпар жыттуу ис организмди чыўдайт, сеп алдыртат, дем алуу органдарына жакшы таасир этип, какырыкты чыгарууга жакшы жардам берет.

№ 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

14

САЯКАТ

РОМАНТИКА, ПОЭЗИЯ ЖАНА

П Ар бир єлкєнїн єзїнє жараша символдору, руханий дїйнєсїнїн капкалары, ал капкаларды ача турган маданий коддору бар деп келебиз. Маселен, Париж Франциянын символу да, тарыхы да, маданий коду да десек болот. Париж шаары Франциянын борбор калаасы. Бирок кєпчїлїк Парижде болуп келген элдер айтышат, "Парижде жїрсєў дїйнєнїн борборунда жїргєндєй болосуў" деп. Чындыгында Париж аябай кооз шаар. Бул кереметтїї романтикалык шаар, бїткїл дїйнєлїк коомчулук тарабынан "дїйнєдєгї эў кооз шаарлардын бири деп табылган. Бїгїнкї саякатыбыз париж шаарына болмокчу.

ПАРИЖ Европанын эў элеганттуу, романтикалуу, поэзиянын жана искусствонун мекени аталган Париж шаары Иль-Де- Франс аралынын тїндїк тарабында, Сена дарыясынын жээктеринде жайгашкан. Париж шаары биздин заманга чейин III кылымдарда кельт уруусу тарабынан тїптєлїп, «Паризия» деп аталчу. Ал кылымдарда Паризияны жалаў римдиктер байырлаган. Кийин V кылымдын башында римдиктер менен немистер ортосунда кандуу согуш болуп, Паризия шаары талкаланып, римдиктер Сена аралынын тїштїк тарыбына кєчїшєт. V кылымдын аягында гана Паризия шаары Хильдерк хандын кїчї менен тургузулуп, Париж аталып калган. Бул улуу шаар тууралуу нечен романдар, музыкалык чыгармалар жаралды, тасмалар тартылды. Дагы тартылат

ТУРИСТТЕРГЕ ЭСКЕРТМЕ Париж шаарына барып калсаўыз, бул жерде айтылган, шаардын башкы сыймыктарына айланган жерлерди арманда калбай кєрїп койгонуўуз пайдалуу.

1. Эйфелева мунарасы эске келери анык. Эйфелева мунарасы бир гана Париждин эмес, бїтїндєй Франциянын сыймыгы жана символу. Аталган мунаранын жанынан туристтер такыр їзїлбєйт, му-

№ 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

нарага кирїї 14,5 евро (биздин акчага алмаштырганда 960 сом) турат.

ИСКУССТВОНУН МЕКЕНИ

РИЖ • ªëêº Ôðàíöèÿ -Ôðàíñ • Îáëàñò Èëü-äå • Äóáàí Ïàðèæ III á.ê.÷ • Íåãèçäåëãåíè ûøû Ëþòåöèÿ • Ìóðóíêó àòàë • Àÿíòû 105,4 êì 12 672 000 àäàì • Êàëêûíûí ñàíû ðàíöóç òèëè • Ðàñìèé òèëè ô +33 1 • Òåëåôîí êîäó (ôð.) tp://www.paris.fr ht • Ðàñìèé ñàéòû ген иммигранттар. Иммигранттардын кєбї Марокко, Алжир, Португалия, Кытай жана башка жактан келген коноктор. Дин боюнча – калктын 80� христиандар болсо, 20� - мусулмандар.

ТРАНСПОРТ Шаар тургундарынын кєпчїлїк бєлїгї метролордо катташат. Метролор шаарда 1900-жылдары эле каттай баштаган. Парижде эки эл аралык "Шарль Де Голь" жана «Орли" аэропорттору бар. «Шарль Де Голь» аэропорту 1974-жылы ачылган. Учурда аэропорт бир жыл ичинде 50 2 Лувр музейи. Лувр музейи байыркы жылдары француз монархтарынын резиденциясы болгон. Кийинчерээк нечен тарыхты, байлыкты камтыган эў баалуу музейге айланган. Лувр музейинен музага айланган Моно Лиза, Венера, Марианна, айтор, бїт ханайымдардын портретинен тарта буюмдарына чейин кєрє аласыз. Баса, дал ушул музейде легендарлуу сїрєтчї Павло Пикассонун экспонаттары да сакталган. Лувр музейин бир тегеренип, суктанып чыкканга болгону 11 евроўузду коротосуз.

3. Елисей талаасы Шансондун мекени. Дїйнє жїзїндєгї эў узун жана кооз кєчєлєрїнїн бири. Елисей кєчєсї – Париждин соода-сатык борбору десек жарашат. Анткени атактуу эў кымбат бренд дїкєндєрї, ресторандар, ири компаниялар дал ушул Елисей кєчєлєрїнєн орун алган.

4. Монмартр районунда белгилїї сїрєтчї, жазуучу, артисттер жашашкан. Атагы таш жарган мода дїйнєсїнїн негиздєєчїсї Коко Шанель, сїрєтчї Пикассо, Мерлин Монро, айтор, биртоп жылдыздар ушул кєчєдє жашаган экен. Салтты улай, учурда дагы Монмартр районунда жалаў белгилїїлєр жашайт. Бул жерлер Париждин айрым гана туристтик аймактары. Шаардын мындан башка акылга сыйбас кооз жерлери да бир топ.

КАЛКЫ, САНЫ ЖАНА ДИНИ Парижде 2,3 миллион адам, ал эми шаардын чет жактагы айылдарында 12 миллионго жакын адам отурукташкан. Алардын 350000 адамы чет жактан кел-

«баканын колдору» деп коюшат экен. Негизи француздар деўиз азыктарына жакын келишет, ошондон улам дагы кайсы гана ресторан-кафелеринде болбосун, тамак сунуштамынын (меню) 80� устрица, креветки єўдїї деўиз азыктары тїзєт. Париж ашканасы быштактын (сырдын) борбору. Бир гана ресторандарында эмес, бїт дїў-дїкєн, бутиктеринен тарта, быштактын 1200 тїрї сатылат. Быштак менен кофе ичип, деўиз азыктары менен винодон ууртап отуруу – француздардын кєнїмїш адаты, салты десек болот.

КЫЗЫКТУУ ФАКТЫЛАР:

миллионго жакын кардарларды тейлейт. Мындан сырткары, шаар ичинде 8 темир жол вокзалы кызматта. Алардын тєртєєсї Лондон, Брюссель, Кельн шаарларын жана Франциянын чыгыш, тїштїк тараптарын бириктирип турат.

АШКАНА

Иттин эти корейлердин улуттук тамагы болсо, француздардыкы баканын эти экен. Кадимки баканын санын тїркїн соустар менен кууруп, аны томат соусу менен тамшанып жешет. Бул тамакты алар

•Ïàðèæ øààðû 2000 æûë ìóðóí ïàéäà áîëãîí. Àçûð àë ý¢ êºï ýë êàòòàé òóðãàí ä¿éíºäºã¿ øààðëàðäûí áèðè. Æûëäà áóë æàêêà 25 ìèëëèîíäîí àøûê òóðèñòòåð áàðûøàò.

•ªç óáàãûíäà Ýéôåëåâ ìóíàðàñû êýý áèðººëºðä¿ êóáàíòà àëáà÷û. Àíòêåíè, Àëåêñàíäð Äþìà, Ãè Äå Ìîíàññàí, Ïàðèæ àðõèòåêòîðó ü Øàðëü Ãàðíüå, Ëåêîíò Äå Ëèë åâ ôåë æàíà áàøêàëàð “Ýé ìóíàðàñû Ïàðèæäèí Êîîçäóãóí áóçàò”, äåï êàãàçãà êîë êîþøêàí.

•Ïàðèæèäèí ý¢ êºï áàðãàí æåðè –áóë Ýéôåëåâà ìóíàðàñû ýìåñ (æûëûíà 5,5 ìèëëèîí òóðèñòòåðãå æàêûí), Ëóâð äà ýìåñ ( 5 ìèëëèîí), áóë Äèñíåéëåíä áîëóï ñàíàëàò, àãà æûëûíà 13 ìèëëèîí òóðèñòòåð áàðàò •Ïàðèæäèêòåð èòòåðäè æàêøû êºð¿øºò æàíà ñòàòèñòèêà áîþí÷à øààðäà òºðò áóòòóó äîñòîð áàëäàðãà êàðãàíàäà êºá¿ðººê.

•Ïàðèæäåãè ìåòðî ä¿éíºäº àäàìäàðäû òàøóó áîþí÷à ñàíû æàãûíàí àëòûí÷û îðóíäó ýýëåéò.

15

№ 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

16

КИНО

Достуктан сїйїї жаралбайт! Же жаралабы...

Кече 27-ноябрь кїнї Бишкектеги кинотеатрлардын биринде "Герой моей девушки" тасмасынын бет ачары єттї. "Салам, Нью-Йорк!" фильминин жаратуучулары тарабынан тартылган комедияны кєрїї їчїн кыргыз шоу дїйнєсїнїн єкїлдєрї келишти. Башкы каармандардын образын "тамашоучу" Жеўиш Майрамбек уулу жана казакстандык актриса Алия Телебарисова аткарган. Тасмада архитектура бєлїмїндє окуган студенттин бардар жашоого умтулуусу чагылдырылган. Баш калаада їй, машина, ийгиликтїї жумушка жетиш їчїн оўой жолду тандаган Тилек чогу окуган байдын кызы менен достошо баштайт. Окуу жайдагы эў сулуу кыз менен достошуп, анын сїйїктїїсїнє айланууну максат кылган башкы каарман сырдашып, ойноп-кїлїп жакындашат.

Бул арада кыздын жїрєгїн багындырган ары сырдуу, ары кїчтїї, аракетчил жигит пайда болот. Тилек дос кызы менен сырдуу жигиттин мамиле тїзїїсїнє жол бербештин айласын издеп убара...

кєрсєтїлїптїр. Тамашалары абдан кїлкїлїї экен, мага абдан жакты. Руслан Акун мыкты жигит жана тасманы мыкты тартыптыр. Ыраазымын жана дагы жакшы тасмаларды жарата беришин каалайм.. ийгилик! – деп єз оюн билдирди. Продюсерлер дагы бир белек кылып, кинопремьерага балдар їйїнєн эки жїздєн ашык жаш бєбєктєрдї чакырышыптыр. Алардин бири Ринат аттуу кєрєрман: - Кино абдан жеўил, кїлкїлїї, бирок ошол эле малда маанилїї экен – деп, кино жаратуучуларга, жана кєргєзмєнї уюштургандарга рахматын айтты. Фильмдин режиссёрлору Руслан Акун жана Чолпон Бєрїбаева. Тасманы тартуу идеясы "Тамашоунун" негиздєєчїсї Эрмек Нурбаев менен режиссёр Руслан Акунга таандык. Сюжетин Жеўиш Майрамбек уулу менен Бакыт Осмонканов иштеп чыкса, Сергей Кролевич киного ылайыкташтырган. Жанры комедия, ал эми бюджети $75’000. Бектур БАЙМОЎОЛОВ

Бир эле тасмада кєрїїчїлєр Жеўиш Майрамбек уулун тєлгєчї, кїйєє жолдош, селсаяк, саясатчы, кошоматчы курбу, ботаниктин образында кєрє алышат. Ал эми кинонун аягы кандай бїтєт, келип кєрїп кетиўиздер;) Премьера алдында кино жаратуучулар кичи конкурс уюштуруп, чакыруу билетин ойнотушту. Утушка ээ болуп, премьераны дос кызы менен бирге кєрїп кеткен Самат: - Бул тасма мага абдан жакты, баардыгы єз ролдорун жакшы аткарышыптыр, жана актёрлор менен актрисаларды жакшы тандашкан. Азыркы жашоо, жаштардын жашоосу туура

Изготавливаем

МЕБЕЛЬ НА ЗАКАЗ • Âûåçä íà çàìåð, ïðîåêò, óñòàíîâêà – áåñïëàòíî.

УРМАТТУУ ОКУРМАН! "АЙБАТ" гезитине жазылуу жїрїп жатат!

• Áîëüøîé îïûò ðàáîòû. Âûïîëíÿåì ðàáîòû ëþáîé ñëîæíîñòè è îáúåìà.

• Ðàáîòàåì áûñòðî è êà÷åñòâåííî.

• Èíäèâèäóàëüíûé ïîäõîä ê êàæäîìó êëèåíòó.

• Êîìïüþòåðíûé äèçàéí áåñïëàòíî!

• Äîñòàâêà è óñòàíîâêà áåñïëàòíî!

Контактные телефоны:

0709 09 99 56, 0550 25 08 88, 0708 02 56 74

Жазылуу почта кызматын кошкондо:

- 1 айга – 49 сом 50 тыйын - 3 айга – 148 сом 50 тыйын - 6 айга – 297 сом 00 тыйын Жазылуу республиканын, бардык почта бєлїмдєрїндє чектєєсїз жїргїзїлєт.

00% 1 а в т с е ч а к я Гаранти № 106 • 28-ноябрь, 2014-жыл

СЇЙЇКТЇЇ ГЕЗИТИЎИЗГЕ ЖАЗЫЛЫЎЫЗ!

Жазылуу индекси: 68546