frąckowiak, krajewski, olechnicki wstęp
10
z najważniejszych powodów jest wspomniany niedostatek opracowań dotyczących sposobów aplikowania obrazów do analiz życia społecznego, statusu wizualnych reprezentacji jako źródeł informacji o świecie społecznym, możliwości i ograniczeń, jakie stwarzają one dla prowadzenia socjologicznych analiz. Pojawiają się wprawdzie, szczególnie ostatnio, kolejne tłumaczenia, ale ciągle są to książki stanowiące, podobnie jak pierwsze opracowania polskich autorów3, raczej podstawowe wprowadzenie do tematu niż przegląd pola, które się nań składa, różnych podejść, które są w nim realizowane, różnych funkcji, które w badaniach pełnić może obraz4. Szczególnie odczuwalny jest przy tym niedostatek opracowań poświęconych narzędziom badawczym, takich, które w czytelny sposób prezentowałyby zasady ich konstruowania, uzasadnienia oraz ich potencjalne zalety i ograniczenia. W konsekwencji osoby, które chciałyby zaplanować własne badania lub aplikować ich wyniki do praktycznych działań, nadal muszą sięgać do zagranicznych opracowań, poszukiwać ich na własną rękę w mrowiu czasopism i tomów. Pomysł na książkę, którą tu prezentujemy – antologię tekstów dających zarówno teoretyczne podstawy, jak i przykłady zastosowania różnych trybów analizy i interpretacji materiału wizualnego – wziął się zatem z praktycznej potrzeby. Staramy się choćby częściowo wypełnić nią dotkliwą lukę w metodologii badań wizualnych i tym samym zintensyfikować rozwój rozmaitych studiów wizualnych. W wyniku debaty, w której uczestniczyła duża część polskich specjalistów z zakresu wykorzystania danych wizualnych w badaniach społecznych – przede wszystkim osób zajmujących się tematyką socjologii i antropologii wizualnej
3
Zob. np. K. Olechnicki, Antropologia obrazu. Fotografia jako metoda, przedmiot i medium nauk społecznych, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003; P. Sztompka, Socjologia wizualna. Fotografia jako metoda badawcza, PWN, Warszawa 2005; J. Kaczmarek (red.), Do zobaczenia. Socjologia wizualna w praktyce badawczej, Wyd. UAM, Poznań 2008.
4
Zob. np. M. Banks, Materiały wizualne w badaniach jakościowych, przeł. P. Tomanek, PWN, Warszawa 2009; S. Pink, Etnografia wizualna. Obrazy, media i przedstawienie w badaniach, przeł. M. Skiba, WUJ, Kraków 2009; G. Rose, Interpretacja materiałów wizualnych, przeł. E. Klekot, PWN, Warszawa 2010.
– utworzyliśmy zbiór ponad 150 tekstów, które uczestnicy dyskusji uznali za warte przedstawienia polskiemu czytelnikowi5. Dalsze dyskusje pozwoliły nam z tej wyjściowej puli artykułów wyselekcjonować dziewiętnaście, które wydawały się najlepiej wpisywać w określone przez nas warunki brzegowe. Jakie to warunki i jakie były nasze potrzeby? Po pierwsze, proponowana czytelnikom antologia jest w zamierzeniu próbą uporządkowania dotychczasowej wiedzy i doświadczeń badaczy społecznych stosujących w swojej praktyce dane o charakterze wizualnym. Staraliśmy się wybrać teksty, które pozwalałyby na przedstawienie możliwie uporządkowanej propozycji metodologicznej. Mamy nadzieję, że poniższy wybór będzie pożyteczną pomocą naukową zarówno dla osób prowadzących badania z wykorzystaniem materiałów wizualnych, jak i dla pracowników dydaktycznych prowadzących wykłady i ćwiczenia z metodologii nauk społecznych oraz dla ich studentów. Po drugie, szczególnie silnie chcielibyśmy podkreślić istotność oraz owocność wykorzystywania wizualnych technik badawczych w naukach społecznych niekoniecznie wyłącznie w odniesieniu do badań nad kulturą wizualną, ale też w odniesieniu do klasycznych i współczesnych problemów społecznych, takich jak na przykład nowe media, nierówności, zmiana społeczna, wiedza, rodzina, zdrowie i choroba, miasto, tożsamość, kultura materialna itd. Po trzecie, nie miała to być jedna z wielu książek o kulturze wizualnej „w ogóle” również w tym sensie, że zamieszczone w tomie artykuły próbują nie tylko uczynić obrazy źródłem informacji o życiu społecznym czy poddać refleksji ich wykorzystanie w charakterze narzędzi badawczych, ale także wyprowadzić je poza mury uczelni, podejmując działania, których rezultatem ma być zmiana społeczna. Ich włączenie w ramy niniejszej publikacji
5
W dyskusji udział wzięli: Maja Brzozowska-Brywczyńska, Marcin Drabek, Rafał Drozdowski, Tomasz Ferenc, Maciej Frąckowiak, Jerzy Kaczmarek, Marek Krajewski, Piotr Luczys, Krzysztof Olechnicki, Waldemar Rapior, Łukasz Rogowski, Monika Rosińska.
frąckowiak, krajewski, olechnicki wstęp
11