pauwels zwrot wizualny w badaniach i komunikacji wiedzy
28
Praca nad czytelniejszą metodologią i teorią wizualną Korzystanie zarówno z mimetycznego, jak i ekspresyjnego potencjału obrazów fotograficznych w kontekście naukowym wymaga odpowiedniej teorii i metodologii. Dobra teoria poszerza naszą perspektywę i, w sposób dosłowny, sprawia, że „widzimy” więcej. Pozwala nam wykroczyć poza to, co szczegółowe, w kierunku tego, co ogólniejsze, i vice versa. Podczas gdy mało kto podpisałby się pod stwierdzeniem, że aparat fotograficzny automatycznie zapisuje to, czego badaczowi potrzeba, niewiele zostało zrobione, jeżeli chodzi o metodologię uzyskiwania rzetelnych danych badawczych lub tworzenia „naukowo uzasadnionych” narracji wizualnych. To, jaka powinna być ich charakterystyka, wywołuje zażartą, lecz przy tym mało konstruktywną dyskusję. Naukowa wartość konkretnego obrazu czy serii obrazów nie jest na pewno nieodłączną własnością owych produktów wizualnych. Co więcej, i co może się wydać cokolwiek paradoksalne, naukowej wartości obrazu nie można również z samego obrazu wyczytać, tym bardziej kiedy się go izoluje. Jakość czy wartość wytworów nauki zawsze będzie związana z określonym zamiarem i zależna od całego procesu, który do nich doprowadził – wliczając w to ogromną liczbę wyborów, nacisków i okoliczności towarzyszących przygotowaniu badań, zbieraniu materiałów oraz przygotowaniu i prezentacji danych wizualnych. Te same obrazy mogą stanowić wartościowe źródła informacji dla jednego typu badań (albo pytań badawczych) i być kompletnie bezużyteczne dla innych. Teoria wykorzystania obrazów i technologii wizualnych w naukach społecznych powinna być solidnie ugruntowana w ustalonej metodologii, ale równie jasne powinno być, że konieczne będą określone zwroty w myśli i praktyce naukowej. Wymaga to pracy nad metodologią wizualną, która – jakkolwiek oparta na istniejących metodologiach – w pełni odpowiada za specyfikę
mediów wizualnych i technik reprezentacji5. Jak dotąd poczyniono niewielki postęp w kierunku tak pojętej metodologii wizualnej. Zainteresowania naukowe wielu badaczy wizualnych oscylują wokół badań stosowanych, co częstokroć odbywa się kosztem krytycznej autorefleksji nad przyjętym podejściem i osiągniętymi rezultatami oraz dalszego rozwoju zaplecza teoretycznego i metodologicznego. Debaty, kiedy już do nich dochodzi, w przeważającej mierze zbyt często koncentrują się na treści prezentowanego projektu, a w zdecydowanie mniejszym stopniu, na przykład, na specyfice wizualnego sposobu opowiadania, która na chwilę obecną jest równie istotna. Niektórzy badacze wizualni mocno wierzą w to, że nie powinniśmy zbytnio teoretyzować i że korzystanie z obrazów i mediów wizualnych w pewnym stopniu zwalnia nas z obowiązku przestrzegania określonej i uzgodnionej metodologii, albo – ujmując to inaczej – niektórzy wierzą, że obrazy wytracają swoją siłę w próbach uporządkowania ich użycia. Ja natomiast sądzę, że rozwijanie teorii i metodologii (zdecydowanie nie jest to punkt, do którego przykłada się obecnie wiele wagi) jest niezbędnym elementem wspierania projektu budowy bardziej wizualnej nauki. Wszyscy odnosimy się do naszych przekonań oraz norm, kiedy wytwarzamy i analizujemy reprezentacje wizualne, tak więc wszyscy mamy własne teorie i własne sposoby pracy. Nadszedł już czas, żeby je wydobyć i uczynić głównym przedmiotem konstruktywnej dyskusji. Eagleton, orędujący za teorią literatury, przenikliwie zwracał uwagę, że: „Wrogość wobec teorii zwykle oznacza sprzeciw wobec teorii innych ludzi i nieświadomość własnej”6.
5
Więcej na temat niektórych z podstawowych elementów takiej metodologii wizualnej zob. L. Pauwels, De verbeelde samenleving: camera, kennisverwerving en communicatie, Garant, Leuven-Apeldoorn 1996.
6
Za: J. Walker, S. Chaplin, Visual Culture. An Introduction, Manchester University Press, Manchester, New York 1997, s. 51.
pauwels zwrot wizualny w badaniach i komunikacji wiedzy
29