Cobouw 12 september 2024

Orderportefeuilles goed gevuld ondanks zorgen over woningbouw

Groei top 10-bouwers zet onverminderd door

Laat Anchor een check doen

Kijk voor meer informatie op: www.anchor-verzekeringsproduct.nl

Interview Pagina 3

Inkoop in strategisch perspectief

‘Doorwerken tot mijn 67ste? Dat red ik niet’

Porthos: na jaren vertraging goed op stoom

Reportage Pagina 8/9

Het to-do-lijstje van Mona Keijzer

Achtergrond Pagina 10/11

De geheel herziene, achtste druk is uit!

Pagina 4/5 Onderzoek

Minister ‘niet zo enthousiast’ over extra arbeidsmigratie voor vakkracht

De technieksector wil meer arbeidsmigranten van buiten de Europese Unie kunnen aantrekken en pleit daarom voor een nieuwe regeling. De minister is daar niet zo enthousiast over, zei hij tegen de Commissie Sociale Zaken en Werkgelegenheid van de Tweede Kamer.

Nederland kent een groot tekort aan arbeidsmigranten. Zeker in de techniek. Op dit moment is er een tekort van minstens 60.000 technische arbeidskrachten, becijferde SEO Economisch Onderzoek. En daarmee wordt de energietransitie en de bouw van nieuwe woningen belemmerd, vreest de technische sector. Brancheorganisaties zoals Bouwend Nederland en Techniek Nederland roepen daarom gezamenlijk op tot een speciale regeling voor vakkrachten in cruciale sectoren, zoals de techniek.

Het pleidooi kwam vorige week. Op de dag van de eerste commissievergadering van de Tweede Kamer, die over arbeidsmigratie ging. Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Eddy van Hijum (Nieuw Sociaal Contract), steunt het voorstel vooralsnog niet. Hij wil eigenlijk eerst wachten op het verdere regeringsprogramma, maar reageerde toch alvast, na een vraag van DENK.

Volgens Van Hijum zijn er ook andere oplossingen om aan te denken, zoals instroom van mensen die “nog langs te kant staan”. “Eindeloos vertrouwen dat je de problemen oplost met arbeidsmigratie”, is niet handig. “Ik ben niet zo enthousiast over het verruimen van de mogelijkheden, zoals in een vakkrachtenregeling”, zegt de minister. Het is volgens hem niet passend om aan de ene kant “kritischer te worden op arbeidsmigratie”, maar ondertussen “nieuwe deuren open te zetten”. Bovendien zijn er volgens hem al andere mogelijkheden om specifieke expertise binnen te halen. Hij geeft toe dat een vergunning aanvragen soms lastig is, bijvoorbeeld vanwege een arbeidsmarkttoets, maar

het is juist de bedoeling dat migratie niet te gemakkelijk wordt gemaakt. “De procedures moeten ook een drempel opwerpen”

In het voorstel van de brancheorganisaties zouden migranten tijdelijk, bijvoorbeeld voor een periode van vijf jaar, naar Nederland kunnen komen. Dit alles onder strikte voorwaarden. Bovendien zouden werkgevers moeten zorgen voor goede huisvesting. De regeling zou naast een bestaande regeling voor kenniswerkers moeten komen. Deze regeling moet ook in stand blijven, vinden de organisaties. Een vergelijkbare regeling bestaat al in Duitsland. Een deel van de Kamer heeft wel oren naar een dergelijk voorstel. Naast DENK sprak ook D66 zich expliciet positief uit. Ook de BoerBurgerBeweging ziet de regeling waarbij migranten tijdelijk naar Nederland kunnen komen wel zitten.

Miljoen migranten

De meeste partijen worstelen met het zoeken naar een balans tussen de voordelen en de nadelen van migratie. Arbeidsmigratie is belangrijk voor de Nederlandse economie, maar het werk verricht door naar schatting 700.000 tot meer dan een miljoen arbeidsmigranten gaat ook gepaard met problemen. De Arbeidsinspectie ziet bijvoorbeeld veel misstanden en kan het toezicht nauwelijks aan.

Foto: Shutterstock

Brand Grenfell Tower te wijten aan ‘decennialang falen overheid en bouw’

Veiligheid - De brand in de Londense Grenfell Tower was volgens het officiële onderzoek te wijten aan “decennialang falen” van de Britse autoriteiten en bouwbedrijven. ‘’Alle 72 doden waren te vermijden geweest’’, zei de voorzitter van de onderzoekscommissie bij de presentatie van het rapport.

DOOR EEN ONZER VERSLAGGEVERS

De mensen die in de toren woonden zijn jarenlang op verschillende manieren ernstig in de steek gelaten door degenen die verantwoordelijk waren voor de veiligheid van het gebouw en zijn bewoners”, aldus voorzitter van de onderzoekscommissie Moore-Bick. Hij wijst niet alleen naar de overheid, maar ook naar onder meer de verhuurorganisatie, de lokale autoriteiten, de bedrijven die de flat gebouwd hebben en de architect. In 2017 vloog een koelkast in brand in een appartement van de Grenfell Tower, in West-Londen. Het vuur verspreidde zich daarna snel over het gebouw. Eerder stelden de onderzoekers al vast dat dat kwam doordat de gevelpanelen aan de buitenkant van het gebouw

waren gemaakt van zeer brandbaar materiaal. De bedrijven en de overheid zouden dat hebben geweten. Het rapport spreekt van ‘systematische misleiding’ door de bouwbedrijven en stelt dat de Conservatieve regering een jaar voor de brand nog op de hoogte was gesteld van de gevaren van het materiaal. De eerste signalen daarvoor zouden zelfs al zijn binnengekomen in 1991.

Moore-Bick heeft ook kritiek op de aanpak van de brandweer die nacht. De brandweerlieden die als eerste aankwamen waren niet getraind voor deze situatie, er werd geen leiderschap getoond en het noodnummer was niet voorbereid op de vele meldingen die tegelijkertijd binnenkwamen. Bewoners kregen bovendien lang aanwijzingen om in hun appartement te blijven. Dat advies had veel eerder ingetrokken moeten worden, aldus het onderzoek. Het rapport roept op tot betere veiligheidseisen voor bouwbedrijven. Het gaat bijvoorbeeld om het reguleren van te gebruiken producten, verplichte tests en speciale vergunningen voor gebouwen met een hoog risico.

In Nederland en andere landen kwam na Grenfell wel een zoektocht op gang naar gebouwen met brandgevaarlijke gevels, die soms leidde tot sluiting van panden, zoals dat van de Hogeschool in Rotterdam. Tot verandering van regelgeving leidde de Grenfell-tragedie hier nog niet.

Minister wil af van onveilige purisolatie

Veiligheid - Minister Mona Keijzer wil de gezondheidsrisico’s van gespoten purschuim beteugelen. Ze kondigt extra regels aan in het Besluit Bouwwerk Leefomgeving (BBL) en wil onveilige varianten van het product uitbannen via nieuwe voorwaarden in subsidies.

Eind 2022 kondigde oud-minister Hugo de Jonge strenger toezicht aan op de verwerking van gespoten purschuim. Aanleiding daarvoor waren ‘alarmerende’ rapporten van de Gezondheidsraad en ingenieursbureau Royal HaskoningDHV. Ze drongen beide aan op extra maatregelen om bewoners en verwerkers te beschermen.

De Jonge ging daar twee jaar geleden op hoofdlijnen in mee en kondigde extra regels aan in het Bouwbesluit. De SP vond dat er ook extra voorwaarden moesten worden gesteld aan gespoten purschuim in subsidies die het verduurzamen van woningen stimuleren.

Maar bijna twee jaar na dato zijn de bouwregels nog niet aangepast. Er zijn wel voorstellen gedaan om een aantal uitvoeringsregels in het BBL (voormalige Bouwbesluit) op te nemen, maar die stuiten op kritiek in de sector; de voorgestelde regels zouden juist averechts werken.

Plannen om gevaarlijke purschuim-producten via nieuwe subsidievoorwaarden van de markt te weren lijken op korte termijn wel ingevoerd te worden. Alle soorten pur moeten straks voldoen aan maximale grenswaarden om nog in aanmerking te komen voor subsidies voor het verduurzamen van woningen (SVEE, ISDE en SVOH). De minister wil hiermee ‘onwenselijke en negatieve gezondheidseffecten’ voorkomen.

Toch is de Stichting Purslachtoffers, die aandringt op een algeheel verbod op gespoten purschuim, niet overtuigd. “Ze doen net alsof er strengere eisen komen voor pur, maar dat is niet zo”, reageert Mirsada Palalic, voorzitter van de stichting.

“Eigenlijk betekent dit dat alle toegepaste producten gewoon mogen worden blijven toegepast. Dit leidt niet tot verbetering.” Palalic vindt het vreemd dat het ministerie van Volkshuisvesting de stichting niet bij het besluit heeft betrokken en dat in de aangekondigde restricties sommige gevaarlijke stoffen niet eens voorkomen.

André Meester, woordvoerder van het Platform Gespoten Purschuim die de belangen behartigt van de industrie, begrijpt de kritiek van de Stichting Purslachtoffers niet. “De voorgestelde wijzigingen voor subsidies zijn gebaseerd op de “Emissierichtlijn Gespoten Purschuim. Die kijkt wel degelijk naar alle stoffen.”

Meester verwacht dat de nieuwe subsidievoorwaarden gevolgen hebben voor pur-producten die niet gecertificeerd zijn. “Ik vind dat een goede zaak.” De belangenbehartiger van de purschuimindustrie benadrukt dat de sector al veel doet om de risico’s van het isolatiemateriaal te beperken. Volgens hem is pur nog altijd een populair isolatiemateriaal.

Bouwen blijft zwaar: ‘paracetamol is de grote vriend van bouwvakkers’

Arbo - Een bouwvakker kan zich op zijn 49ste nog een jonge god voelen, maar een jaar later kan de slijtage keihard toeslaan. Hans Crombeen en Harry de Loijer van de FNV leggen uit waarom de zwaarwerkregeling zo belangrijk is. “Doorwerken tot zijn 67ste heb ik nog niemand in de uitvoerende bouw zien doen.”

Oudere bouwvakkers legden woensdag het werk neer. Ze vroegen aandacht voor de zwaarwerkregeling. Mensen met zware beroepen kunnen daardoor, onder bepaalde voorwaarden, eerder stoppen met werken. Maar die regeling staat onder druk. Werkgevers en werknemersorganisaties in de bouw zijn het op hoofdlijnen met elkaar eens. Maar alle ogen zijn op de overheid gericht. Hoewel de roep om verlenging al maanden klinkt, laat een beslissing op zich wachten.

“Schandalig”, vinden Hans Crombeen en Harry de Loijer van de FNV. De laatste heeft zelf ook een zwaar beroep. “Ik ben nu zestig. Als deze regeling stopt moet ik doorwerken tot ik 67 jaar ben en drie maanden. Dat ga ik nooit halen. Sterker: ik heb dat nog niemand uit de uitvoerende bouw zien doen.”

Cobouw sprak Crombeen en De Loijer in de podcast Doorzagen. CAO-onderhandelaar Crombeen ziet dat deze kwestie niet alleen de ouderen in de bouw bezighoudt, maar opvallend genoeg ook jongeren.

Crombeen: “Ook zij (werknemers onder de dertig) vinden het belangrijk dat het vroegpensioen intact blijft. Toen we ze laatst ondervroegen stond loon met stip op nummer één als belangrijkste item, gevolgd door de zwaarwerkregeling. ‘Maak die permanent’, vinden zij. Dat heeft ons ook verrast.”

Even een stapje terug. Vanaf welke leeftijd merkt een bouwvakker dat zijn werk zwaar is?

“De meesten ervaren dat vanaf hun vijftigste. Als ze 49 zijn voelen ze zich nog een jonge god en denken ze dat hun niets zal gebeuren. Worden ze vijftig dan krijgen ze ineens last van ‘hun linkerteen’ of te maken met andere klachten die niet vanzelf meer weggaan. In de jaren erna volgen steeds meer pijntjes en ontstaat een vicieuze cirkel. Het werk voelt nog

zwaarder, ’s avonds komen ze moe thuis en een bezoek aan de fysiotherapeut is meer regel dan uitzondering.”

De Loijer: “Dat geldt eigenlijk voor alle beroepen in de uitvoerende bouw. Allemaal hebben ze te maken met slijtage. De timmerman, de metselaar, de ijzervlechter: na 45 jaar is iedereen versleten. Pijn aan de knie, rug, vingers of nek. En de pijn gaat nooit meer weg.”

Crombeen: “Ik werk op kantoor en als ik ergens last van heb kan ik dit soort pijntjes nog wel ontzien. Op de bouwplaats gaat dat niet. Daar belast je je lichaam elke dag weer.”

De Loijer: “Niemand houdt het tot zijn 65ste vol. Maar we werken in een stoere wereld, de meesten zitten in de ontkenningsfase. Ken je Para? Paracetamol. Dat is de structurele vriend van bouwvakkers.”

Harry, jij werkt bij de FNV, maar ook in de sector?

De Loijer: “Ik zit In de wegenbouw. Ik verzorg afzettingen en afsluitingen van wegen. Vroeger verzette ik 5, 6, 7 ton gewicht per dag. Nu heb ik goede afspraken met mijn werkgever. Ik werk vier dagen en kan soms aangepast werk doen. Maar als er geen aangepast werk is, blijft Harry thuis. Ik ben zestig en heb als zeker 10 jaar klachten. Ben ook al verschillende keren uitgevallen.”

Moeten we medelijden hebben met bouwvakkers die vijftig zijn of ouder?

De Loijer: “De zwaarwerkregeling moet worden verlengd en ik vind ook dat het pensioengat dat ontstaat als je eerder stopt moet worden aangevuld. Het is altijd zo geweest dat bouwvakkers eerder met pensioen gingen. De een stopte toen

hij 58 was, de ander met 62 of 65. Ik heb ook altijd gedacht dat ik eerder zou stoppen. Misschien ben ik naïef geweest.”

Crombeen: “Je hoeft geen medelijden met ze te hebben. De meeste mensen die ik spreek op bouwplaatsen vinden dat ze een mooi beroep hebben. Het liefst blijven we zo lang mogelijk werken, maar op het moment dat het niet meer gaat, moet er iets voor ze geregeld zijn. Tijdens de onderhandelingen van vijf jaar geleden over het Pensioenakkoord was dat ook steeds onze voorwaarde: de pensioengerechtigde leeftijd kan omhoog, maar we mogen de mensen die zwaar werk doen niet vergeten.”

Nu dreigt dat toch te gebeuren. Wat is jullie inzet?

Crombeen: “Wij willen een permanente regeling en een iets hoger bedrag voor de pensioensopbouw. Volgens ons is daar nauwelijks budget voor nodig, maar het ministerie van Sociale Zaken moet ervoor zorgen dat een bepaalde strafheffing de bouw- en infrasector ook de komende jaren blijft bespaard.”

Waarom komt het ministerie nog niet over de brug?

“Wij verbazen ons daar ook over. De Aannemersfederatie en Bouwend Nederland zijn het op grote lijnen met ons eens. Een permanente regeling vinden ze iets te ver gaan nog, maar zij vinden wel dat de regeling met vijf jaar moet worden verlengd. Ze zijn het ook nog niet helemaal eens over de verhoging die wij wensen.”

Bouwend Nederland wil liever niet dat jullie gaan staken. Blazen jullie de stakingen af?

“Nee. De druk moet erop blijven. Wij horen graag wat de minister heeft bedacht en of hij dicht genoeg in de buurt komt van onze eisen.”

Bouwend Nederland roept bouwvakkers op niet te staken, omdat je daarmee de bouwbedrijven raakt en niet de overheid. Wat vinden jullie daarvan?

De Loijer: “Ik ben teleurgesteld. Bouwend Nederland zat zelf aan de onderhandelingstafel. Alsof ze daar aan geheugenverlies leiden. Bouwend Nederland zou juist met ons de barricade op moeten.”

Hoe kan het dat de meesten de pensioensleeftijd niet halen? Het is toch al jaren de bedoeling om zwaar werk lichter te maken?

Crombeen: “Dat is ook gebeurd. Er is geen sector die zoveel maatregelen neemt als de bouwsector als het gaat om duurzame inzetbaarheid. Dat durf ik met droge ogen te beweren. Bouwvakkers worden minder aan stof blootgesteld, machines en materialen werden lichter, mensen tillen geen zakken meer van vijftig kilo.”

Maar toch blijft het een zwaar beroep? “Ja. Zelfs als je nu in de bouw begint haal je die 67 jaar niet. In sommige opzichten waren we tien jaar geleden ook verder dan nu. Neem mechanisch bestraten. Dat begon voortvarend, maar tegenwoordig kiezen opdrachtgevers uit kostenoogpunt toch voor de traditionele manier.”

Dit interview is gebaseerd op aflevering 119 van Doorzagen. Kijk op cobouw.nl.

Harry de Loijer (links) en Hans Crombeen. Foto: Cobouw

Top 10 grootste bouwers voert omzet verder op ondanks terugval woningmarkt

VolkerWessels demarreert naar koppositie ten koste van BAM

Cobouw50 - De tien grootste bouwbedrijven van Nederland hebben vorig jaar samen opnieuw meer omzet behaald. Daarmee lijken ze de dalende woningmarkt vooralsnog het hoofd te kunnen bieden, al boekten zeker niet alle ondernemingen vooruitgang.

Ging 2022 de boeken al in als een van de beste jaren ooit, afgelopen jaar werden de prestaties nog eens verder verbeterd, zo blijkt uit het financieel overzicht dat Cobouw jaarlijks opstelt van de grootste bouwbedrijven van ons land.

De top 10 boekte over 2023 een totaalomzet van 30,3 miljard euro. Dat is 1,7 miljard meer dan het jaar ervoor, wat neerkomt op een omzetstijging van 5,7 procent. Het is voor het vierde opeenvolgende jaar dat de koplopers in de bouw de bedrijfsopbrengsten weten op te voeren. Vergeleken met 2020 ligt hun gezamenlijke omzet een kleine 20 procent hoger.

De omzetgroei van afgelopen jaar toont aan dat de grote bouwers de teruggang in de woningmarkt goed hebben weten op te vangen. Een aantal topmannen waarschuwde vorig jaar dat er steeds minder woningen gebouwd zullen worden als gevolg van stikstof, bezwaarprocedures en een toenemend gebrek aan woningbouwlocaties. Veel van de bedrijven in de top 10 zagen hun woningbouwproductie in 2023 ook daadwerkelijk teruglopen. Maar daar wisten ze vaak weer ander werk voor binnen te halen.

De grootste groeiers afgelopen jaren waren zonder twijfel Boskalis en Van Oord. De waterbouwer uit Papendrecht voerde zijn omzet met bijna 20 procent op, die uit Rotterdam zelfs met ruim 40 procent. Beide ondernemingen profiteerden vooral van de vraag naar offshore windenenergie, een markt waarin ze een belangrijke positie hebben opgebouwd. Die brengt ze ook steeds verder van huis. Zo is Van Oord inmiddels betrokken bij de bouw van een windpark voor de noordoostkust van de Verenigde Staten.

In totaal wisten zes van de tien bedrijven in de top 10 hun omzet te verhogen. Bij vier van hen kwam de groei uit in de dubbele cijfers: naast Boskalis en Van Oord zijn dat Heijmans en TBI. De Brabantse bouwer voegde vorig jaar bijna 17 procent omzet toe, mede dankzij de overnames van Van Wanrooij, maar ook dankzij groei in de markten techniek en infra. Overnames zorgden ook bij TBI voor meer omzet. Bovendien wist het concern uit Rotterdam meer renovatieen onderhoudsprojecten binnen te slepen en uit te voeren.

Teruggang

Dura Vermeer en VolkerWessels hielden de omzetgroei beperkt. Beide aannemers kenden over 2023 een stijging van rond de 3,5 procent. Ballast Nedam, dat

Cobouw50 en Cobouw Awards

Op 26 november wordt de nieuwe Cobouw50 gepubliceerd, het overzicht van de vijftig grootste bouwondernemingen van Nederland. Dat gebeurt tijdens uitreiking van de Cobouw Awards in het Afas Theater in Leusden. Dan wordt ook de best presterende bouwer van het jaar bekendgemaakt, alsmede de winnaars van de Cobouw Awards in de categorieën Innovatie, Digitalisering, Infra, Duurzaamheid, Bouwvrouw en Young Talent. Kijk voor meer informatie op www.cobouwawards.nl

voorgaande jaren hard groeide, deed afgelopen jaar een stapje terug met een afname van de bedrijfsopbrengsten met ruim 20 procent. De bouwer wijt dat aan de teruggang in de woningmarkt, maar ook aan de keuze om complexe, risicovolle projecten voortaan aan zich voorbij te laten gaan.

Ten Brinke, dat voorgaande jaren de omzet telkens wist te verhogen, kreeg een daling van net geen 8 procent voor zijn kiezen. Het bedrijf is veel actief in Duitsland, waar de woningmarkt harder is teruggelopen dan in Nederland. BAM verloor dik 5 procent aan omzet; Van Wijnen zo’n 1,5 procent.

De omzetdaling bij BAM heeft gevolgen voor de ranglijst van grootste bouwbedrijven van Nederland. Het bouwconcern uit Bunnik heeft de koppositie moeten afstaan aan VolkerWessels. De vraag is wel of dat volgend jaar ook nog zo zal zijn. Inmiddels heeft de nieuwe nummer 1 afscheid genomen van doch-

terbedrijven Visser & Smit Hanab, Homij Technische Installaties en VW Telecom; hetgeen een flinke omzetdaling teweeg zal brengen.

Woningfabriek

Slechts één bouwer schreef over 2023 rode cijfers: Van Wijnen. Het bedrijf uit Baarn, sinds 2020 in handen van investeerder HAL, boekte een nettoverlies van 1 miljoen. Bruto hield de aannemer 45 miljoen over, maar dat geld ging volledig op aan de opstart en opschaling van de nieuwe woningfabriek in Heerenveen. Een jaar eerder was Van Wijnen nog goed voor een winst van 12 miljoen, dat betekent dat de onderneming een winstdaling van 108 procent moest slikken. Ballast Nedam, Ten Brinke en BAM zagen het resultaat ook teruglopen, zij het minder hard. BAM verloor ruim 2,5 procent, Ten Brinke ruim 22 procent. Ballast Nedam leverde 25 procent in. Veel beter deden Boskalis en Van

‘‘Dura Vermeer en VolkerWessels hielden omzetgroei beperkt‘‘

de zorgen over de inframarkt zijn de orderboeken van veel bouwbedrijven toch goed gevuld. Foto: Shutterstock

Oord het, met een winststijging van respectievelijk 150 en 112 procent. Veruit de grootste sprong voorwaarts maakte TBI. Het bedrijf uit Rotterdam hield onder aan de streep 64 miljoen over, dat is 610 procent meer dan het jaar ervoor. Daarbij moet wel aangetekend worden dat TBI over 2022 een voor haar doen schamele 9 miljoen winst boekte.

VolkerWessels slaagde er in het nettoresultaat met bijna 7 procent te verhogen, Dura Vermeer met 2,4 procent en Heijmans met 0,3 procent.

Tezamen behaalden de tien grootste bouwers van Nederland afgelopen jaar

een nettowinst van 1,43 miljard euro. Dat is 436 miljoen, oftewel zo’n 44 procent, meer dan in het jaar ervoor. Daarmee zet de groei zich onverminderd voort. Over 2020 werd nog een gezamenlijke winst geboekt van 208 miljoen. De nettowinstmarge over 2023 kwam uit op 4,7 procent. Ook dat is een flinke verbetering ten opzichte van een jaar eerder, toen de marge uitkwam op 3,5 procent. Voor het eerst in jaren is niet Ten Brinke uitblinker op dit gebied, maar Boskalis. De baggeraar c.q. maritiem dienstverlener behaalde een winstmarge van maar liefst 14 procent. Daar

kon Ten Brinke met een fraaie 11 procent niet aan tippen. Zeven van de tien bouwers zagen de winstmarge niet boven de 3 procent uitkomen. Dat is geheel in lijn met de jaren ervoor.

Opdrachten

Hoewel veel bouwbedrijven de afgelopen maanden hun zorgen hebben geuit over onder meer de ontwikkelingen op de woning- en inframarkt, zijn de orderboeken toch goed gevuld. Bij de start van dit jaar hadden alle ondernemingen in de top 10 voor zeker één tot twee jaar werk in portefeuille. In totaal hadden ze

samen meer dan 46 miljard euro aan opdrachten op de plank liggen. Dat is 2,5 miljard meer dan bij de start van 2023. De bedrijven slagen er blijkbaar goed in om de verwachte terugval in met name de woningmarkt op te vangen door ander werk binnen te halen. Daarbij worden ze, zo blijkt uit hun tussentijdse handelsberichten, ook geholpen door het grote aantal energietransitieprojecten dat in de markt is gezet.

LEES MEER OVER DE COBOUW50 OP COBOUW.NL

Ondanks

‘Circulair bouwen stokt door bouwdrift huizen en turbines’

Marktontwikkeling - De wens om komende jaren snel en veel windturbines en woningen te bouwen dwarsboomt circulair bouwen.

Dat staat in een verschenen publicatie van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) ‘Voortgang in de circulaire economie’. Het bureau analyseerde drie productgroepen waarvoor de komende decennia relatief veel grondstoffen nodig zijn: verpakkingen, energietechnologieën (zonnepanelen en windturbines) én woningen (nieuwbouw en renovatie).

Echt vlotten wil het nog niet met de circulaire ambities, blijkt uit de analyse. “De komende decennia neemt de vraag naar grondstoffen in deze productgroepen sterk toe. Om al die verpakkingen, woningen en energie-installaties te maken zijn tientallen gigaton aan materiaal nodig”, luiden de onderzoekers de noodklok.

Kansen onbenut

Ze signaleren dat de huidige circulaire economie onvoldoende aandacht krijgt, waardoor kansen onbenut blijven. Diverse belemmeringen spelen de transitie parten. “Andere maatschappelijke opgaven” krijgen voorrang.

“Bij de energietechnologieën gaat het vooral over het bouwen van meer windmolens, bij woningen om meer woningbouw (2,4 miljoen tot 2050 en de vraag naar materialen die de isolatie van 2,5 miljoen woningen vereist). Bij verpakkingen gaat het om meer produceren.”

Ook de “grote investeringen” die circulaire ontwikkelingen vereisen remmen het tempo. Het PBL waarschuwt voor alarmfase 1. ‘’Als de overheid niet ingrijpt missen we kansen, verspillen we grondstoffen, met als risico dat we in 2050 ernstige tekorten hebben.

Beleid nodig

Het PBL dringt aan op concreter beleid. De regering zou circulariteit moeten koppelen aan de woningmarktopgave en de andere productgroepen, zoals het maken van vervangende batterijonderdelen, recyclebare windbladen en het splitsen van woningen.

Producten zouden daarnaast ook hoogwaardig hergebruikt moeten kunnen worden. In de bouw is een verplicht demontageplan bij de aanvraag van een bouwvergunning al eens eerder ter sprake gekomen.

Ook levensduurverlenging kan een bijdrage leveren, merken de onderzoekers op. Speciale aandacht hebben ze voor staal en beton, die nog lang gebruikt zullen worden in de bouwsector, terwijl ze wel verantwoordelijk zijn voor een substantieel milieurisico. “Het verduurzamen van het productieproces verdient aandacht.”

TNO deelt de conclusies van het PBL en dringt ook aan op concreter beleid. ‘’Het stimuleren van biobased en duurzaam geproduceerde materialen is cruciaal. Dit kan worden ondersteund door CO2-beprijzing en striktere aanbestedingseisen.”

Geldboete voor Limburgse producent hoogwerkers

Arbitrage - Een Limburgse producent van hoogwerkers moet een boete van 30.000 euro betalen vanwege een dodelijk arbeidsongeval in 2022.

Het fatale ongeval vond plaats op 25 juli 2022 bij werkzaamheden aan verkeerslichten op een kruising in Rotterdam. Een 57-jarige werknemer was bezig met de installatie toen hij bekneld raakte tussen het bakje van de hoogwerker en de verkeerslichten. Hij werd zwaar gewond overgebracht naar het ziekenhuis, waar hij een paar dagen later overleed.

Uit onderzoek van de Nederlandse Arbeidsinspectie bleek dat de hoogwerker niet voldeed aan de wettelijke veiligheidsvoorschriften. Zo kon het bedieningspaneel van de hoogwerker onbedoeld bediend worden, waardoor de hoogwerker kon gaan werken zonder dat dit de bedoeling was. Ook was de

voorziening om een nooddaling te maken niet duidelijk aangegeven en moeilijk bereikbaar.

Voor het Openbaar Ministerie was dat aanleiding om de producent van hoogwerkers een strafbeschikking van 30.000 euro op te leggen. Justitie vindt dat het bedrijf zich schuldig heeft gemaakt aan overtreding van de Warenwet en aan dood door schuld.

In een verklaring laat het OM weten dat de Limburgse onderneming mee heeft gewerkt aan het onderzoek en dat ze “lessen heeft getrokken en direct maatregelen heeft genomen om soortgelijke hoogwerkers aan te passen”. Het bedrijf betaalt bovendien een schadevergoeding aan de nabestaanden van het slachtoffer. Justitie noemt de strafbeschikking daarom een “passende afdoening van deze strafzaak.”

Proef met kopen flexwoningen: ‘kans voor starters’

Woningbouw - In sommige gemeenten wordt het mogelijk om een flexwoning te kopen. De NHG ziet dat er behoefte aan is en overweegt een landelijke uitrol.

Het kopen van verplaatsbare woningen op een tijdelijke locatie is nu nog nauwelijks mogelijk. Banken verstrekken geen hypotheken voor roerend goed. De NHG (Nationale Hypotheek Garantie) wil onderzoeken of daar verandering in kan komen. Ruim een op de drie woningzoekers tussen de 20 en 34 jaar heeft interesse in de aankoop van een flexwoning op grond met een tijdelijke woonbestemming, blijkt uit onderzoek van de NHG. De stichting wil samen met ministerie Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, geldverstrekkers, woningcorporaties en gemeenten onderzoeken of het wonen in verplaatsbare woningen gestimuleerd

kan worden. Daarbij wordt gekeken of bepaalde onzekerheden voor geldverstrekkers weggenomen kunnen worden door de NHG-garantie in te zetten. NHG onderzoekt of de garantieregeling die huizenkopers en geldverstrekkers beschermt tegen betalingsproblemen, uitgebreid kan worden naar flexwoningen. Uiterlijk begin volgend jaar wil de NHG een proef starten met een of twee gemeenten.

Riskant

“NHG maakt zich zorgen over de sterk gestegen huizenprijzen. Het is belangrijk dat er meer betaalbare koopwoningen gebouwd worden en dat dit op korte termijn gebeurt. We geloven dat flexwoningen op grond met tijdelijke woonbestemming hieraan een bijdrage kunnen

leveren”, zegt Carla Muters, voorzitter Raad van Bestuur van de NHG. “Dit is met name interessant voor starters, omdat het extra kansen biedt om op de koopwoningmarkt te komen. Tegelijkertijd moeten we oog hebben voor de risico’s van deze innovatieve woonvorm.”

Dat de verplaatsbare woningen tijdelijk op een locatie staan, vinden geldverstrekkers bijvoorbeeld riskant. Ook zullen de hypotheekvoorwaarden bij flexwoningen anders moeten worden: de looptijd zal niet langer zijn dan de periode waarop de woning op de locatie mag blijven. Door deze korte looptijd zijn de maandlasten hoger en is de hypotheek vaak niet betaalbaar voor de consument.

Het NHG noemt ook als risico dat er veel onduidelijk is over de waardeontwikkeling van flexwoningen. Wat als de consument zijn woning wil verkopen? Is er dan voldoende vraag naar en wat levert de woning op? En houdt de koper er financieel rekening mee dat de woning misschien verplaatst moet worden?

De flexwoning biedt echter ook voordelen, vindt de NHG. Zo kost een flexwoning volgens de NHG gemiddeld 180.000 euro terwijl de gemiddelde prijs van een reguliere woning al snel rond de 450.000 euro ligt.

De woningzoekers die interesse hebben in het kopen van een flexwoning op tijdelijke grond, noemen met name de lagere maandlasten als voordeel. Ook zien ze het als een kans om op de koopwoningmarkt te komen. Consumenten die een flexwoning willen kopen vinden het belangrijk dat ze de woning na een paar jaar makkelijk kunnen verkopen en daarbij niet met een schuld komen te zitten. Meer dan de helft vindt het fijn als ze er tien jaar kunnen wonen. Voor een op de vijf mensen is vijf jaar ook goed.

De ambitie van het ministerie van Binnenlandse Zaken is om jaarlijks rond de 15.000 flexwoningen (huur en koop) te plaatsen. De verwachting is echter dat het aantal in 2024 lager uitvalt en op 8.300 uitkomt. Tot nu toe zijn het vooral corporaties die flexwoningen kopen.

DOOR PETRA PLATSCHORRE

DOOR MARC DOODEMAN

Foto: Shutterstock

Porthos is nog maar het begin van grootschalige CO2-opslag in zeebodem

Bij elke passage steeds weer nieuwe technische uitdagingen

Duurzaamheid - Na jaren vertraging door bezwaren tegen de vergunning komt Porthos op stoom. Tijdens het verlate startfeestje werd vooral verder in de toekomst gekeken. Want Porthos is al volgeboekt en er moeten veel meer lege gasvelden onder de Noordzee worden benut om CO2 op te slaan.

Ruim 32 kilometer pijpleiding wordt er aangelegd door de Rotterdamse haven. Dat is het meest tastbare bewijs dat CO2-opslag - project Porthos - inmiddels volop in uitvoering is. Wie vanaf de Beneluxtunnel richting de Maasvlakte rijdt ziet overal stalen buizen liggen waarmee groepjes medewerkers van Denys druk zijn.

In totaal heeft de Belgische infra-aannemer zo’n tweehonderd mensen op het werk. In goed geoutilleerde lastenten, die bungelen aan rupskranen, lassen ze de buisdelen aan elkaar, voeren controles uit met röntgen en brengen conservering aan. Daarna takelen ze de leiding in de sleuf die ze eerder hebben gegraven. Waar waterwegen of andere obstakels liggen laat Denys horizontaal gestuurde boringen uitvoeren. De A15 en de havenspoorlijn zijn gekruist met microtunneltechniek.

Uiteindelijk komen ze uit bij een bouwput waar Van der Ven een koelwaterpompstation realiseert. Veel meer dan een zware combiwand waarbinnen veel grondwerk plaatsvindt is daar nu nog niet van te zien.

De Italiaanse aannemer Bonatti, die een stukje verderop werkt aan een compressorstation, is ook niet heel veel verder dan de funderingswerkzaamheden.

22 kilometer uit de kust

En dan bevindt het broeikasgas, als dat over twee jaar door de installatie stroomt, zich nog maar aan de rand van de Maasvlakte. Van daaruit moet het nog 22 kilometer verder, onder de zeewering door, in een leiding over de zeebodem naar een oud gasveld van Taqa waar

‘‘De leiding die Denys nu aanlegt heeft een capaciteit die vier keer groter is dan Porthos nodig heeft’’

speciale injectieputten moeten worden aangebracht. Ook aan die deelprojecten wordt volop gewerkt; is het niet in de uitvoering, dan wel in de laatste fase van de engineering.

Ook zonder de juridische tegenstand die het ondervond van Johan Vollenbroek van Mobilisation for the Environment is Porthos een waanzinnig complex pro-

ject. Het ziet er wel overzichtelijk uit die leidingstraat langs de A15 waar de mannen van Denys hun werk uitvoeren, maar overal liggen al kabels en leidingen, verzekert COO Geert Dhont van de aannemer. Parallel, schuin over, of dwars op het tracé. Die moeten worden overgepakt en tijdelijk gefixeerd om de 42-duims leiding voor Porthos ertussen te wurmen. Vaak moet de sleuf worden beschoeid met damwanden om verzakkingen te voorkomen. Op zo’n beetje elke honderd meter komt Denys weer andere stakeholders tegen met eigen eisen.

Startfeestje

Tijdens het officiële startfeestje van Porthos, op een boot door de Rotterdamse haven, benadrukte burgemeester Ahmed Aboutaleb dat hij zich persoonlijk het vuur uit de sloffen had gelopen voor het project. Hij wilde koste wat kost voorkomen dat het zou verzanden in procedurele molens. Het project is volgens hem cruciaal voor Nederland om aan de klimaatdoelstellingen te voldoen. ‘’Zodra Porthos in 2026 in bedrijf is en Shell, Exxon, Air Liquide en Air Products hun CO2 op de leiding intakken, wordt de totale uitstoot van de Rotterdamse haven met 10 procent teruggebracht.” Dat vindt de burgemeester een mooi begin, maar nog lang niet genoeg. Bovendien is het gasveld onder platform P18-A op de Noordzee na 15 jaar al weer vol. Daarom houdt iedereen al rekening met vervolgprojecten. De leiding die Denys nu aanlegt heeft een capaciteit die vier keer groter is dan Porthos nodig heeft. De compressor en het koelwaterpompstation kunnen gemakkelijk worden uitgebreid. Porthos is, als het aan de initiatiefnemers ligt, de start van iets veel groters: een wijdvertakt Europees netwerk voor opslag van CO2. De haven van Rotterdam is daarbinnen de centrale hub.

Wonder

Het feit dat het meeste staal voor de landleiding gecoat en al nu al in de Rotterdamse haven wordt verwerkt, is volgens directeur uitvoering Helen Miley niet minder dan een wonder. Want op veel onderdelen, zoals de afsluiters, gelden levertijden van een jaar. Terwijl het nog maar net een jaar geleden is dat de Raad van State de bezwaren tegen de vergunning van tafel veegde. De definitieve investeringsbeslissing werd pas in oktober vorig jaar genomen.

Dat er nu al zoveel in de uitvoering gebeurt komt volgens Miley door de bijzondere afspraken die vooraf zijn gemaakt met de staat. Die wilde garantstaan voor de investeringen. Porthos kon materialen bestellen en engineering laten uitvoeren tot maximaal 280 miljoen euro, voordat bekend was of het project überhaupt kon doorgaan of niet.

Daarvoor werd volgens Miley, die lang projectmanager was bij Rijkswaterstaat, een unieke constructie opgetuigd. “Dat is nooit eerder vertoond in aanbeste-

Laswerk aan de landleiding door aannemer Denys. Foto: Porthos.

dingsland. We moesten een stevige premie betalen om het risico af te dekken. Het is uiteindelijk goed uitgepakt, maar het was tot het laatste moment heel spannend. We voelden ons ontdekkingsreizigers op expeditie door nog niet in kaart gebracht terrein.”

7,5 megaton capaciteit

Dat terrein reikt dus verder dan Porthos, maar beslaat ook de projecten daarna. Over de 7,5 megaton per jaar capaciteit die over is op de landleiding zijn ook al vergaande afspraken en plannen gemaakt met partijen die bij Porthos achter het net visten. De meeste daarvan waren ook van de partij op het feestelijke bootreisje door de haven van Rotterdam.

1,3 miljard

Havenbedrijf Rotterdam, Gasunie en EBN zijn de initiatiefnemers van Porthos. Zij investeren gezamenlijk 1,3 miljard euro voor het carbon capture and storage project (CCS). De EU subsidieert het project met 102 miljoen euro. De vier klanten die hun CO2 via het netwerk opslaan onder de grond zijn Shell, ExxonMobil, Air Liquide en Air Products. Zij doen zelf de miljoeneninvesteringen om de CO2 bij hun installaties af te vangen en geschikt te maken om met een druk van 30 bar te leveren op de landleiding van Porthos.

Het verst met de vervolgprojecten is Aramis, dat een opslagcapaciteit krijgt van tien keer die van Porthos. De velden die worden geïnjecteerd met het broeikasgas bevinden zich ook tien keer zover op zee, zo’n 200 kilometer van de Maasvlakte. Aramis hoopt volgend jaar de investeringsbeslissing te kunnen nemen, meldt Joep Sweyen, die binnen EBN het Aramis-project trekt.

Ook CO2 next is al ver in de plannenmakerij. Dat moet bedrijven die geen toegang hebben tot de landleiding voor Porthos en Aramis in staat stellen om per schip hun afgevangen CO2 aan te leveren. Zelfs als de CO2-leidingen worden doorgetrokken langs de zogeheten Delta Rijn-corridor of naar de haven van Antwerpen zullen er bedrijven blijven die daar niet op kunnen aansluiten. Zij blijven dus aangewezen op CO2 Next. Omdat ze onder een druk van zo’n 130 bar grotendeels in vloeibare vorm transporteren kunnen ze hun lading voorbij het compressorstation in aanbouw op het systeem brengen. Al moet daarvoor ook nog een terminal worden gebouwd op de Maasvlakte. En schepen die geschikt zijn om de vloeibare CO2 aan te voeren zijn er eigenlijk ook nog nauwelijks.

Europees netwerk Dat lijkt dus toekomstmuziek. Maar die toekomst breekt volgens de aanwezigen tijdens het bootreisje sneller aan dan verwacht. Voorlopig concentreren ze

zich bij Denys op de landleiding door de Rotterdamse haven. Nog een jaar heeft het bedrijf daarvoor nodig, verwacht COO Dhont. Elk passage brengt weer nieuwe technische uitdagingen met zich mee.

“We werken graag in de Rotterdamse haven. Het is een indrukwekkende omgeving’’

Welke Nederlandse concurrenten Denys precies heeft afgetroefd weet hij niet. Al heeft hij wel een vermoeden. Hij is blij met de klus die zo’n 80 miljoen euro groot is. “We werken graag in de Rotterdamse haven. Het is een indrukwekkende omgeving. Omgekeerd geldt hetzelfde voor de Nederlandse bedrijven. Die werken ook graag bij ons in de haven van Antwerpen. Ongetwijfeld wordt die ook snel aangesloten op het Europese CO2-netwerk dat nu vorm krijgt.”

Wie vanaf de Beneluxtunnel richting de Maasvlakte rijdt ziet overal stalen buizen liggen waarmee groepjes medewerkers van Denys druk zijn. Foto: ANP

Deze revolutionaire maatregelen staan op to do-lijstje Mona Keijzer

Welke ‘heilige huisjes’ gaan sneuvelen voor meer woningbouw?

Woningbouw - Hoe gaat de nieuwe minister Mona Keijzer de woningbouw aanzwengelen? Op haar to do-lijstje staan “veelbelovende” maatregelen.

DOOR MARC DOODEMAN

Na maanden van voorbereiding komt het kabinet Schoof komende weken uit de startblokken. Het versnellen van de woningbouw wordt de belangrijkste taak van de nieuwe minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening Mona Keijzer (BBB). Binnenkort zal ze de eerste lijnen van haar beleid gaan schetsen. Hoe revolutionair zullen de stappen zijn?

Een interdepartementale werkgroep (IBO) heeft voor de zomer de belangrijkste beleidsopties kant-en-klaar op een rij gezet. De werkgroep bestond uit medewerkers van de ministeries van Binnenlandse Zaken, Financiën, Infrastructuur & Waterstaat, Algemene Zaken en Economische Zaken en vertegenwoordigers van DNB, CPB en PBL. Het gaat volgens de werkgroep om de “meest veelbelovende oplossingsrichtingen” […] “die de woningbouw verder kunnen helpen en die verdere uitwerking verdienen”.

Mona Keijzer zal gretig door de opties heenlopen en rigoureuze maatregelen niet schuwen, is de verwachting. “Er moeten een heleboel heilige huisjes om om woningen te realiseren”, zei ze eerder dit jaar als Kamerlid. “We hebben een wooncrisis en moeten zorgen dat er maximale vrijheid is om te bouwen.”

Groen

Als minister kan ze zich uitleven met de aanbevelingen van de werkgroep. Er komt “een grote impuls voor woningbouw, infrastructuur, bereikbaarheid en energietransitie”, beloofde het hoofdlijnenakkoord in mei. De rechtse coalitie met PVV, VVD, NSC en BBB wil onder meer dat er meer grote woningbouwlocaties worden aangewezen en meer grond beschikbaar komt voor woningbouw. Het grondbeleid wordt aangepast. De nieuwbouwproductie opvoeren tot meer dan 100.000 woningen per jaar vraagt volgens de werkgroep dat “alle seinen op groen” staan: “Van voldoende locaties en plannen, via grondeigenaren

en ontwikkelende partijen die tot realisatie overgaan, tot partijen die kunnen en willen afnemen”.

Duidelijk is volgens de werkgroep in ieder geval dat als het kabinet serieus werk wil maken van het terugdringen van het woningtekort, en daar lijkt het gezien het hoofdlijnenakkoord op, het belangrijk is de lange termijn in het oog te houden: dat wil zeggen dat er “structureel geld vrijgemaakt moet worden om de woningbouw op gang te houden”.

Media-aandacht

De Rijksgelden voor de woningbouw waren “gefragmenteerd en incidenteel van aard”, oordeelde ook Robin Nieland van adviesbureau Brink onlangs. “Hoe goed bedoeld ook, dat leidt niet tot structureel en consistent beleid.”[…] “Incidenteel geld zorgt voor aandacht in de media, maar zijn woningbouwprojecten die zich kenmerken door lange doorlooptijden niet veel meer gebaat bij voorspelbaar overheidsbeleid en dus continuïteit?”, vroeg de Brink-adviseur zich retorisch af.

Welke veelbelovende oplossingen kan Keijzer op haar actielijstje zetten? Cobouw zet er een aantal op een rij.

1

Realisatiestimulans

Elke nieuw gebouwde, betaalbare woning wordt bij oplevering beloond met een subsidie, ergens tussen de 2.500 tot 3.500 euro. Het geld is vrij besteedbaar voor gemeenten en geeft volgens de werkgroep een prikkel om de handen uit de mouwen te steken. Bouwprojecten die net niet financieel haalbaar zijn, kunnen een beslissend zetje krijgen. Tijd steken in het opstellen van pitchdocumenten om een subsidie binnen te slepen, zoals bij de woningbouwimpuls (wbi), hoeft niet. De impuls kan blijven bestaan voor de complexere projecten met grotere maatschappelijke meerwaarde en hoge publieke kosten. Om de bouw van sociale huurwoningen (door corporaties en marktpartijen) aan te moedigen kan het Rijk een ob-

jectsubsidie per gebouwde sociale huurwoning van 25.000 euro uitreiken om de onrendabele top fors te verminderen. Het verlagen van de btw naar 9 procent kan ook.

2 Rijksgrondfaciliteit Gemeenten bezitten niet veel bouwgrond meer nadat veel gemeenten zware verliezen op grond leden tijdens de kredietcrisis. Marktpartijen hebben veel meer land en dus invloed op woningbouwprojecten. Dat kan anders. Wat als het Rijk bouwgrage gemeenten helpt met het aankopen van grond? Een zogeheten Rijksgrondfaciliteit kan bijvoorbeeld 50 procent van de investering in grondposities van gemeenten financieren. Het Rijk kan als voorwaarde stellen dat 50 procent van de verkoopopbrengsten, na herbestemming en na aftrek van gemaakte kosten, weer afgedragen wordt aan het Rijk. Het Rijk deelt zo voor de helft mee in het verlies of de winst op die verkoop.

‘‘Een Rijksgrondfaciliteit kan 50 procent van de investering in grondposities van gemeenten financieren’’

Zo’n grondbank hoeft niet heel veel te kosten. Met bijvoorbeeld een budget van jaarlijks 250 miljoen euro en uitgaande van 50.000 euro aan grondkosten kan een grondfaciliteit bijdragen aan de aankoop van grond voor jaarlijks 10.000 woningen. Voordeel is dat gemeenten eenvoudiger woningcorporaties (of marktpartijen) in staat kunnen stellen om betaalbaar te bouwen door grond beschikbaar te stellen tegen een gunstige prijs.

Een zogeheten Rijksgrondfaciliteit kan bijvoorbeeld 50 procent van de investering in grondposities van gemeenten financieren ”

3

Markt bouwt sociaal Natuurlijk heeft Nederland woningcorporaties die sociale huurwoningen bouwen, maar waarom stimuleren we de bouw van sociale huurwoningen door marktpartijen niet wat meer? In landen als het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Singapore gebeurt dat meer dan in Nederland. In het Verenigd Koninkrijk wordt een relatief groot aandeel van betaalbare woningen zonder subsidie gebouwd door marktpartijen, ontdekte hoogleraar gebiedsontwikkeling Erwin van der Krabben. Vaak gaat dat gepaard met de levering van bouwgrond voor een zachte prijs of gratis en soms ook met een bouwverplichting. In Singapore wordt een erfpachtconstructie gebruikt bij de uitgifte van grond, waardoor sociale koop haalbaar wordt. Volgens Van der Krabben kan deze constructie met name voor het middensegment van pas komen.

4 Planbatenheffing

Het merendeel van de grondexploitaties voor woningbouw sinds 2010 heeft een negatief saldo. Dat komt grotendeels omdat grond schaars en duur is geworden. Ontwikkelaars en grondspeculanten proberen strategisch de beste plekken in te nemen. Agrarische bedrijven die hun gewilde grond verkopen, lopen ondertussen binnen. Er lekt op die manier veel geld weg. Overheden moeten vanwege de hoge grondprijzen jaarlijks honderden miljoenen bijleggen

om projecten van start te laten gaan, blijkt uit recent onderzoek van adviesbureau Brink. Jaarlijks maakt grond waarop woningbouw plaatsvindt een waardesprong van 6 miljard euro. Vooral eigenaren van landbouwgrond en tussenhandelaren profiteren. Het publieke tekort bij gebiedsontwikkelingen als gevolg van hoge verwervingskosten van grond wordt geschat op 200 tot 700 miljoen euro, dat is 3 tot 12 procent van de waardestijging.

Met een planbatenheffing kan het grootste deel van de waardestijging afgeroomd worden. Het kabinet Schoof noemt de planbatenheffing expliciet als oplossing: de opbrengsten hiervan komen wat het kabinet betreft volledig ten gunste van de bereikbaarheid van de wijk en het bouwen van betaalbare huur- en koopwoningen.

Een planbatenheffing kan structureel bijdragen aan een stabielere woningmarkt, denkt de IBO-werkgroep. “Doordat gemeenten meer profiteren van een functiewijziging wordt de prikkel voor gemeenten om nieuwbouw te realiseren groter. Strategisch aankopen van grond is minder aantrekkelijk en geheimzinnigheid over potentiële locaties om speculatie te voorkomen minder nodig.” De te betalen planbatenheffing zal volgens de werkgroep verdisconteerd worden in de grondprijzen en de kans op winst met grondhandel wordt kleiner. Een gunstig bijeffect is dat lagere grondprijzen betekenen dat gemeenten gemakke-

lijker een grondpositie kunnen innemen in een later stadium van de planontwikkeling.

In dezelfde hoek van de planbatenheffing wordt door de werkgroep de beperking van de inbrengwaarde tot de gebruikswaarde bepleit. Zo kan een groter deel van de waardestijging van grond worden gebruikt voor het dekken van publieke investeringen. Een inbrengwaarde op basis van gebruikswaarde voorkomt dat het kostenverhaal wordt beperkt door een inbrengwaarde die is beïnvloed door onrealistische verwachtingen van projectontwikkelaars.

5

Grondbelasting

Grondeigenaren zitten soms te lang op hun handen, waardoor het te lang duurt voordat bouwprojecten daadwerkelijk van start gaan. Voor een kwart van de totale harde plancapaciteit geldt dit fenomeen volgens de werkgroep. Een belasting op grond waarop woningen kunnen worden gebouwd, maar waar de bouw nog niet is aangevangen, kan ontwikkelaars prikkelen om aan het werk te gaan. Zo’n grondbelasting ontmoedigt bovendien speculatie. Vooral marktpartijen hebben soms een zetje nodig. Uit onderzoek van het Kadaster blijkt dat marktpartijen in de door gemeenten geplande woningbouwgebieden veel grond in bezit hebben: 1.900 hectare. Uit het onderzoek blijkt ook dat er sprake is van een hoge marktconcentratie. De tien grootste marktpar-

‘‘ Met een grondbelasting zouden afwachtende grondeigenaren in beweging gebracht kunnen worden”

tijen (op basis van grondeigendom op planlocaties) hebben verhoudingsgewijs veel grond in de gebieden waar huizen moeten komen: 18 procent van de grond op planlocaties is van hen. Met een grondbelasting zouden afwachtende grondeigenaren in beweging gebracht kunnen worden, is de verwachting van de interdepartementale werkgroep. Lastig is wel dat voor deze maatregel de wet- en regelgeving moet worden aangepast. Er zijn meer manieren om ontwikkelaars te prikkelen. Als een projectontwikkelaar een slecht “track record” heeft, zou een gemeente soms een bouwvergunning kunnen weigeren, beveelt Erwin van der Krabben als optie aan. Zo doen ze dat volgens hem soms in het Verenigd Koninkrijk.

6

Luister naar de straat

De IBO-werkgroep lijkt niet zo enthousiast over het inperken van bezwaren bij woningbouwprojecten, waar de vorige minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening een groot voorstander van was. Het aanpassen van de wet zorgt voor een “grote inperking van de rechtsbescherming van burgers en staat op gespannen voet met de initiatieven om de positie van burgers te versterken”. Zorg dat je inspraak beter regelt, voordat je tegenspraak afremt, lijkt het advies van de werkgroep. Ook hier kan het Verenigd Koninkrijk als voorbeeld dienen. In dat land kun-

nen buurt- of straatbewoners zelfstandig met voorstellen komen voor woningbouwprojecten in de buurt of in de straat, zag Erwin van der Krabben. Indien minimaal tweederde van de bewoners voor stemt, is de lokale overheid verplicht een bouwvergunning te verlenen.

Het zogeheten “street votes”-principe vertoont volgens de hoogleraar overeenkomsten met het “straatje erbij” in Nederland. Daarmee wordt bedoeld dat het mogelijk moet zijn om op kleine schaal aan de rand van een stad of dorp woningen te bouwen in het landelijk gebied. Aan een straatje erbij hebben verschillende Nederlandse gemeenten behoefte. Het kabinet Schoof loopt er ook warm voor. De provincie Noord-Holland staat vanaf volgend jaar een straatje erbij toe.

Of Mona Keijzer de street votes en het straatje erbij op haar to do-lijst wil hebben is trouwens de vraag. De BBB zal een balans moeten vinden in de gewenste “maximale vrijheid om te bouwen” en het landbouwstandpunt van het verkiezingsprogramma. Daarin staat dat “nieuwe woningen in het buitengebied geen belemmeringen kunnen vormen voor omliggende agrarische bedrijven”. Bij de BBB gaat de boer voor de burger.

Foto: ANP

Natuurinclusieve brug

DOOR FLYING HOLLAND/JOHN GUNDLACH

In opdracht van de Gemeente Amsterdam realiseert Mobilis de natuurinclusieve bruggen 2060 (Annemie Wolffbrug, foto) en 2080 (Lee Millerbrug), gelegen tussen Strandeiland en Centrumeiland. Ze verbinden Haveneiland, Centrumeiland en Strandeiland met elkaar. Begin juli 2024 is de stalen brug versleept vanuit Vlissingen naar Amsterdam IJburg. De staalconstructie heeft een afmeting van 80 meter

lang en 16,5 meter breed en heeft een gewicht van circa 635 ton. Onder de brug zijn diverse mantelbuizen geplaatst om de ondergrondse infra van eiland naar eiland te verbinden. De staalconstructie werd door de Belgische projectpartner Iemants gedeeltelijk geproduceerd in Arendonk en Vlissingen. Het project Natuurinclusieve Eiland-bruggen IJburg Amsterdam startte vorig jaar en moet in 2026 zijn afgerond

Vezelig afvalproduct staat zijn mannetje bij sterkteproeven

Duurzaamheid - Onderzoekers van de University of East London zijn erin geslaagd suikerrietstengels te verwerken tot stevige betonblokken. Het vezelige afvalproduct uit de suikerindustrie blijkt goed bestand tegen vuurbelasting en staat zijn mannetje bij sterkteproeven.

De onderzoekers mengden ‘bagasse’ – het vezelmateriaal dat overblijft na winning van suiker uit suikerrietstengels – met een mineraal bindmiddel of bindmiddel op basis van silica. De smeuïge massa die ontstond, persten ze onder hoge druk samen. Na een week uitharden leverde dat een nieuw, hard materiaal op.

‘Sugarcrete’, zoals ze het innovatieve product doopten, is vier tot vijf keer lichter dan beton, is goedkoper en –heel belangrijk – heeft een vijf tot zes keer kleinere CO2-voetafdruk. Bij de productie van één Sugarcrete steen komt zo’n 400 gram CO2 vrij, maar elke baksteen bevat ook ongeveer 850 gram CO2. Dat maakt het een koolstofnegatief materiaal, dat kan fungeren als duurzaam alternatief voor milieubelastende bouwmaterialen als baksteen en beton.

“De uitdaging van dit soort biomaterialen zit vooral in de constructieve eigenschappen, want die zijn minder dan die van regulier beton”, zegt onderzoeker Armor Gutierrez Rivas van de University of East London (UEL). “Daarom hebben wij ons gericht op de ontwikkeling van een zelfdragend systeem.”

Plat gewelf

De onderzoekers bedachten met architectenbureau Grimshaw een systeem van trapeziumvormige blokken.

Met behulp van digitale modellering kwamen ze tot een geometrische vormgeving die ervoor zorgt dat de componenten exact in elkaar grijpen.

Een 3D snijrobot produceerde de mallen. De daarin geproduceerde blokken vormen samen een ‘plat gewelf’. De belasting op de vloerplaat wordt daarbij gelijkmatig verdeeld over de blokken. Wanneer de buitenste blokken van een vloerplaat met stalen wapeningsstaven aan elkaar worden vastgebout en op voorspanning worden gebracht, is er verder geen wapening of mortel nodig om een solide geheel te krijgen.

“Het staalgehalte van de vloerplaat is daardoor tot 90 procent lager dan in een betonvloer”, aldus architect Elena Shilova van Grimshaw. Als bewijs maakten de onderzoekers een video waarin het hele onderzoeksteam plaatsneemt op een prototype van een Sugarcrete vloerveld. Dat geeft geen krimp als ze er met zijn twaalven op zitten. Volgens het architectenbureau heeft de plaatconstructie onder extreme omstandigheden veel minder kans op scheuren dan traditioneel beton. Dat maakt het bouwsysteem mogelijk geschikt voor aardbevingsgebieden.

Vijf keer lichter

Sugarcrete haalt bij lange na niet de sterkte van regulier beton, maar heeft ten opzichte van beton diverse voordelen. Zo is de uithardingstijd slechts één week in plaats van 28 dagen. De gepro-

Proef

Het onderzoeksteam van University of East London (UEL) ziet vooral kansen voor toepassing van Sugarcrete in grote suikerrietgebieden. In samenwerking met het Indiase chemieconcern Chemical System Technologies (CST) is nabij Delhi een proefproductielocatie opgezet. Die moet dagelijks 400 bakstenen kunnen produceren. De bakstenen worden lokaal gebruikt, hetgeen ook de transportkosten binnen de perken houdt. Het is de bedoeling dat een eerste pilot – een klaslokaal – van Sugarcrete verrijst in de Indiase deelstaat Uttar Pradesh. Dat is een van de grote suikerrietgebieden in het land. Dichter bij huis bouwen UEL-studenten in North Woolwich aan een gemeenschappelijke tuin met zitplaatsen, plantenbakken en vogelhuisjes van Sugarcrete.

duceerde blokken, die standaard 23x23x7,5 centimeter groot zijn, zijn zo’n vijf keer lichter dan bakstenen van vergelijkbare omvang. Ze haalden in het laboratorium 60 minuten brandwerendheid. Bij een kortstondige hoge vuurbelasting van 1000°C drong het vuur slechts zeven millimeter diep in het materiaal. Menging met natriumsilicaat verhoogt de brandwerende eigenschappen en maakt toepassing als isolatiemateriaal mogelijk.

De gemeten druksterkte van beproefde blokken was aanvankelijk slechts zo’n 1 kN/m2, maar ging bij doorontwikkeling richting 5 kN/m2. Dat is nog niet de helft van die van een baksteen, maar toch vele malen groter dan die van een bioproduct als Hempcrete – een betonvervanger op basis van hennep.

Er is geen vaste receptuur voor Surgarcrete. Het UEL-team wil per locatie op basis van prijs en beschikbaarheid bepalen welke bindmiddelen erin gaan. Verhoging van de druk in de hydraulische pers waarmee de stenen worden gemaakt, zorgt ook voor betere eigenschappen.

Het ontwikkelde bouwsysteem is volledig demontabel en herbruikbaar. Aanstorten van verbindingen komt er niet De gemeten druksterkte

aan te pas. Minpuntje is dat de stenen niet zo goed tegen water kunnen. UEL adviseert daarom om ze vanaf dertig centimeter boven de grond te gebruiken.

Suikersap

Het UEL-team werkte bij de ontwikkeling van Sugarcrete samen met het Sustainability Research Institute (SRI) en met Tate & Lyle. Deze suikerleverancier blijft na de extractie van suikersap uit suikerrietstengels zitten met veel bagasse. Wereldwijd komen er jaarlijks enorme hoeveelheden van dit materiaal vrij. Het overgrote deel wordt verbrand, vaak voor elektriciteitsopwekking.

“Suikerriet is qua productievolume ‘s werelds grootste gewas”, zegt Gutierrez. “De wereldwijde jaarlijkse productie van bijna twee miljard ton suikerriet resulteert in zeshonderd miljoen ton bagasse als bijproduct. Dertig procent daarvan is genoeg om met een product als Sugarcrete de hele traditionele baksteenindustrie te vervangen.”

De potentiële besparing op CO2-uitstoot zou volgens de berekeningen van UEL uitkomen op zo’n 1,08 miljard ton. Dat is 3 procent van de jaarlijkse wereldwijde CO2-productie.

Het vezelige afvalproduct uit de suikerindustrie is vijf keer lichter dan beton.

Regio-indeling

West

Noord-Holland, Zuid-Holland

Zuid Zeeland, Noord-Brabant, Limburg

Noord Friesland, Groningen, Drenthe

Oost Utrecht, Overijssel, Gelderland, Flevoland

Gebouwtypen en soorten werk

a Gezondheidszorg

b Grond-, Weg-, en Waterbouw en energie c Wonen d Onderwijs e Cultuur en religie f Bedrijven en logistiek g Horeca, sport en recreatie h Winkels en parkeren

Ramingsgroepen

Op deze pagina's vindt u een selectie uit Cobouw Bouwberichten.

Meer zien?

www.cobouw.nl/bouwberichten

West

ONTWERP

ROTTERDAM

e 8

Verbouwen / uitbreiden / renoveren vml. gemeentelijk kantoorpand tot tijdelijke huisvesting t.b.v. Centrale Bibliotheek Rotterdam met o.a. uitbreiden entree / herindeling verdiepingen / aanpassen installaties aan de Librijesteeg 4. Europese aanbesteding. Procedure: Niet-openbaar. Geplande Start 01-2025

Opdrachtgever: Gemeente Rotterdam, Coolsingel 40, 3011 AD Rotterdam, 14-010

Architect: TenBrasWestinga Architectuur/Interieur en Stedenbouw, ‘t Zand 17, 3811 GB Amersfoort, 033-4700303

DE ZILK

c 7

Bouwen ca. 16 woningen (soort / koop / huur n.n.b) / 18 sociale huurwoningen t.b.v. Sint Antonius van Padua rondom de Heilig Hart van Jezuskerk aan de Beeklaan. Intentieovereenkomst is getekend. Omliggende grond moet nog worden aangekocht. Geplande Start 03-2025

Projectontwikkelaar: Timpaan Hoofddorp B.V, Polarisavenue 132, 2132 JX Hoofddorp, 0232-001600

Architect: KVDK Korbee van der Kroft Architecten, Nieuwe Zeeweg 66, 2202 HB Noordwijk, 071-3620700

MAASSLUIS

d 8

Bouwen IKC ‘Vindingrijk’ met kinderopvang / BSO ‘KomKids’ bij de Weverskade in het plan ‘Eigengoed’. Europese aanbesteding met voorafgaande selectie bestaande uit 2 percelen. Perceel 1: Bouwkundige uitvoeringswerkzaamheden inclusief uitvoeringscoördinatie. Perceel 2: Installatietechnische uitvoeringswerkzaamheden. Beoogd aantal deelnemers, per perceel, maximaal 5. Procedure: Niet-openbaar.

Geplande Start 03-2025

Opdrachtgever: SIKO Stichting Interconfessioneel en Katholiek Onderwijs, Burgemeester Van Lierplein 71, 3134 ZB Vlaardingen, 010-4264830

Architect: Kraaijvanger Architects, Blaak 40, 3011 TA Rotterdam, 010-4989292

ROTTERDAM

c 9

Bouwen 269 koopappartementen /

parkeergarage met 165 plaatsen / sportgebouw aan de Folkert Elsingastraat. Project ‘MIX’. Verkoop gestart. Project bestaat uit 4 bouwblokken / fases: Mix A, B, C en D. Verkoop Mix C en D starten later. Mix C zal volledig in CLT Hout worden uitgevoerd. Omgevingsvergunning in aanvraag.

Geplande Start 02-2025

Projectontwikkelaar: HD Groep (Ontwikkeling Architectuur Projectmanagement), Jan Leentvaarlaan 30, 3065 DC Rotterdam, 010-4148667

Architect: HD Groep (Ontwikkeling Architectuur Projectmanagement), Jan Leentvaarlaan 30, 3065 DC Rotterdam, 010-4148667

Architect: De Zwarte Hond Architecten, Westblaak 37, 3012 KD Rotterdam, 010-2409030

Architect: BuroSALT, Houtkade 7, 4463 AC Goes, 0113-226190

GEGUND

AMSTERDAM c 0

Bouwen, na sloop 112 sociale huurwoningen, 265 huurwoningen (135 sociale huur / 130 middenhuur en vrij sector) / bedrijfsruimte / ondergrondse parkeergarage aan de Jan Tooropstraat / Johan Greivestraat. Bouw in 2 fases. Aannemer stelt geen prijs op acquisitie.

Geplande Start 10-2024

Architect: Arons & Gelauff Architecten, Gedempte Hamerkanaal 92, 1021 KR Amsterdam, 020-4235530

Hoofdaannemer: Bot Bouw B.V., K.P.C. de Bazelweg 2, 1703 DJ Heerhugowaard, 072-5752700

MAASSLUIS

c 9

Bouwen Jumbo supermarkt / losse detailhandels ruimte / 24 sociale huurappartementen / 27 vrijstaande koopwoningen aan de Zuidvliet / 10 koopappartementen aan de Anne de Vriesstraat. Plan ‘Puur’ onderdeel van Sluispolder West. Architect stelt geen prijs op acquisitie. De woningen gaan 3 september 2024 in verkoop.

Geplande Start 02-2025

Projectontwikkelaar: ABB Ontwikkeling B.V, Molendijk 160, 3361 ER SLIEDRECHT, 0184-495495

Hoofdaannemer: ABB Bouwgroep B.V, Stationspark 1000, 3364 DA Sliedrecht, 0184-495495

Architect: Steenhuis Bukman Architekten BV, Oude Delft 49, 2611 BC Delft, 015-2146668

Opdrachtgever: Gemeente Maassluis,

ADVERTENTIE

Koningshoek 93050, 3144 BA MAASSLUIS, 14-010

RIJSWIJK

c 9

Bouwen 2 gebouwen met 64 huurappartementen (midden segment) / parkeergarage met 72 parkeerplaatsen aan de Karel Doormanlaan. Project ‘De Groene Verbinding’. Aannemer stelt geen prijs op acquisitie.

Geplande Start 11-2024

Projectontwikkelaar: Lammers Real Estate, Oude Graaf 10, 6002 NL Weert, 0495-547427

Architect: Architectenburo Zijn, Stationsstraat 12, 6026 CV Maarheeze, 0495-745945

Hoofdaannemer: Van Omme & De Groot B.V, Heemraadssingel 223, 3023 CD ROTTERDAM, 010-4775811

NIEUW-VENNEP

c 8

Bouwen 24 levensloopbestendige koopappartementen aan de Hoofdweg / Nieuwstraat. Plan: ‘De Venoever’. Geplande Start 02-2025

Opdrachtgever: Socialex Real Estate B.V., Oudedijk 32, 3062 AE Rotterdam, 06-57942810

Architect: Enzo Architecten BNA, Leimuiderdijk 239, 2154 MN Burgerveen, 0172-503090

Hoofdaannemer: De Vries en Verburg

Bouw B.V., ‘t Vaartland 8, 2821 LH Stolwijk, 0182-341741

HOOFDDORP

c 0

Bouwen, na sloop bedrijfspanden / kantoren, 11 woonblokken met ca. 585 huurappartementen bij Weg Om de Noord. Project ‘Het Nieuwe Noord’. VlugP is betrokken als landschapsarchitect. Alle architectenbureau’s zullen een evenredig aantal appartementen ontwerpen. Architecten stellen geen prijs op acquisitie n.a.v. deze publicatie. EversPartners en Vastbouw zijn verenigd onder Evast Vastgoed B.V. Startdatum is niet definitief en afhankelijk procedures. Geplande Start 01-2025

Architect: Van Ommeren Architecten, Klaprozenweg 75, 1033 NN Amsterdam, 020-7822222

Architect: Architectuurcentrale Thijs Asselbergs BV, Klaprozenweg 75b, 1033 NN Amsterdam, 020-7521946

Architect: Enzo Architecten BNA, Leimuiderdijk 239, 2154 MN Burgerveen, 0172-503090

Architect: Koolstra & Partners (Koolarch B.V.), Godinweg 1, 3628 BA KOCKENGEN, 0346-242534

Hoofdaannemer: Vastbouw BV, Spoelerstraat 2, 7461 TW Rijssen, 0548-539999

Projectontwikkelaar: Evast Vastgoed B.V., Spoelerstraat 2, 7461 TW Rijssen, 0548-539928

BUSSUM

c 9

Bouwen 12 koopwoningen / 46 huurappartementen aan de Amersfoortsestraatweg. Plan ‘Oostereng’. Van Wanrooij en Boelens de Gruyter vormen samen VOF Bussum. Woningcorporatie De Alliantie is de opdrachtgever voor de bouw van de appartementen. De sloop is uitgevoerd door Sloop en Grondwerken M. Heezen B.V.

103

projecten met Breeam-norm in de pijplijn

Geplande Start 01-2025

Projectontwikkelaar: Van Wanrooij Projectontwikkeling, Magistratenlaan 24, 5223 MD ‘s-Hertogenbosch, 073-5340400

Hoofdaannemer: Kelderman Bouw BV, Zuiderkade 7, 6718 PE EDE GLD, 0318-519073

Projectontwikkelaar: Boelens de Gruyter, Toetsenbordweg 55, 1033 MZ Amsterdam, 020-6306530

Architect: Penta Architecten BV, Bolswardervaart 3, 8862 SE HARLINGEN, 0517-430044

E-Installateur: Van de Blaak Technische Installaties BV, Otterloseweg 2, 6732 BS Harskamp, 0318-457248

W-Installateur: Kroneman Installatietechniek B.V, Stationsweg Oost 281, 3931 ER Woudenberg, 033-2774690

HAARLEM f 7

Verbouwen / transformeren vml. kantoor op het Haarlemmer gasfabrieken terrein tot een short stay hotel aan de Minckelersweg. Plan ‘Haarlemmer Stroom’. Startbouw is afhankelijk een huurder.

Geplande Start 12-2024

Projectontwikkelaar: Lingotto, Willem Fenengastraat 4D, 1096 BN Amsterdam, 020-5608910

Architect: KOW Concepts Design Development, Binckhorstlaan 36, 2516 BE ‘s-Gravenhage, 070-3466600

Hoofdaannemer: KBK Bouwgroep, Morseweg 1, 1131 PE Volendam, 0299-367322

HILLEGOM c 9

Bouwen, na sloop 120 etagewoningen, 160 huurappartementen aan de Graaf Janlaan / Frederik Hendriklaan / Juliana van Stolberglaan / Willem de Zwijgerlaan. Project wordt in 2 fases uitgevoerd.

Geplande Start 12-2024

Opdrachtgever: Stek Wonen, Wilhelminalaan 3, 2182 CA Hillegom, 0252-430500

Projectontwikkelaar: BAM Wonen Zuidwest, Vareseweg 109, 3047 AT Rotterdam, 010-4368600

Hoofdaannemer: BAM Wonen Zuidwest, Vareseweg 109, 3047 AT Rotterdam, 010-4368600

Architect: KOW Concepts Design Development, Binckhorstlaan 36, 2516 BE ‘s-Gravenhage, 070-3466600

WADDINXVEEN c 8

Bouwen 15 goedkope koopappartementen / 7 middeldure koopappartementen / 3 dure koopappartementen / één of meerdere bedrijfsruimten aan de Kerkweg-Oost. Plan ‘Beukenhof’.

Geplande Start 06-2025

Architect: Zeinstra Veerbeek Architecten, ILSY-plantsoen 5, 2497 GA ‘s-Gravenhage, 070-3478594

Projectontwikkelaar: Bouwbedrijf De Langen & Van den Berg, Smederijstraat 35, 2861 GP BERGAMBACHT, 0182-351759

Hoofdaannemer: Bouwbedrijf De Langen & Van den Berg, Smederijstraat 35, 2861 GP BERGAMBACHT, 0182-351759

Opdrachtgever: Wonen à la Carte BV, Laan van Zuid Hoorn 47, 2289 DC Rijswijk, 070-4141552

UITVOERING

AMSTERDAM c 7

Verbouwen / transformeren vml. ABN AMRO bank tot winkel / 8 huurappartementen op de hoek van de Haarlemmerdijk en het Haarlemmerplein.

Geplande Start 03-2024

Architect: HP Architecten, Keilestraat 9F, 3029 BP Rotterdam, 010-4764060

Architect: Ana Rocha, Columbusstraat 143, 2561 AE ‘S-GRAVENHAGE, 06-10981027

Projectontwikkelaar: Aham Vastgoed, Sarphatistraat 370, A9, 1018 GW Amsterdam, 020-6246101

Hoofdaannemer: Bouwdam, Marconistraat 1a / 1b, Volendam, 0299-748178

‘S-GRAVENHAGE f 9

Bouwen kantoorgebouw (ca. 75m hoog)

t.b.v. ANWB / 2 laagse parkeergarage op locatie van het vml. conservatorium aan de Juliana van Stolberglaan in het Central Innovation District. BREEAM Excellent / WELL Gold.

Geplande Start 07-2024

Opdrachtgever: ANWB Koninklijke Nederlandse, Wassenaarseweg 220, 2596 EC ‘S-GRAVENHAGE, 070-3147147

Projectontwikkelaar: Provast, Prinses Beatrixlaan 5, 2595 AK ‘S-GRAVENHAGE, 070-3081030

Architect: MVRDV B.V., Achterklooster 7, 3011 RA Rotterdam, 010-4772860

Hoofdaannemer: J.P. van Eesteren B.V., Hanzeweg 16, 2803 MC Gouda, 088-8230100

E-Installateur: Schoonderbeek installatie B.V., 2e Loosterweg 3-5, 2182 CG Hillegom, 0252-537537

W-Installateur: Van Dorp Installaties, Koraalrood 161, 2718 SB ZOETERMEER, 079-3687687

WORMERVEER

c 8

Bouwen 16 koopappartementen / 6 eengezinswoningen (koop) / inpandige parkeergelegenheid aan het Zuideinde / de Celebesstraat. Project ‘Parel van Zuid’. Bot Bouw stelt geen prijs op acquisitie. Hoogste punt bereikt op 25 juli 2024.

Geplande Start 01-2024

Architect: Caas Architecten, Willem Hedastraat 24, 1816 KC Alkmaar, 072-5204340

Projectontwikkelaar: Bot Bouw B.V., K.P.C. de Bazelweg 2, 1703 DJ Heerhugowaard, 072-5752700

Hoofdaannemer: Bot Bouw B.V., K.P.C. de Bazelweg 2, 1703 DJ Heerhugowaard, 072-5752700

Architect: Architect Ir. Frank Smit,

Verversstraat 29, 1011 HZ AMSTERDAM, 020-6270844

E-Installateur: Stam Elektrotechniek BV, Ducaatstraat 42, 1507 BW ZAANDAM, 075-6354151

W-Installateur: P.C. van der Horst B.V, Oosterwerf 7, 1911 JB UITGEEST, 0251-315650

BEVERWIJK

c 8

Bouwen 20 koopwoningen / 36 huurappartementen / 18 beneden- en bovenwoningen (huur) aan de Ann Burtonlaan / Theo Uden Masmanlaan. Plan ‘Het Slotakkoord’. Geplande Start 04-2024

Architect: Enzo Architecten BNA, Leimuiderdijk 239, 2154 MN Burgerveen, 0172-503090

Hoofdaannemer: Newbouw, Oosterwerf 6, 1911 JB Uitgeest, 0251-278278

E-Installateur: Smit Elektrotechniek, Bellstraat 3, 1131 JV Volendam, 0299-363889

W-Installateur: P.C. van der Horst B.V, Oosterwerf 7, 1911 JB UITGEEST, 0251-315650

OBDAM c 8

Bouwen 10 twee-onder-een-kapwoningen / 8 vrijstaande woningen / 5 rijwoningen (allen koop) / 5 vrije kavels aan de Leeuwendaalder / Brederodelaan e.o. Plan: ‘Tuindersweijde-Zuid deel 1, fase 2’. Bruil beton en Mix B.V. levert de metselmortel.

Geplande Start 07-2024

Projectontwikkelaar: VBM Ontwikkeling, Edisonweg 3, 1821 BN ALKMAAR, 072-5118833

Architect: Studio DWP voorheen De Wolff & Partners, Nijverheidsweg 1a, 1613 DZ Grootebroek, 0228-565090

Hoofdaannemer: Aannemingsbedrijf Kuin, De Tocht 5, 1611 HT Bovenkarspel, 0228-511313

E-Installateur: Kok Schouten Elektrotechniek B.V. Zwaag, De Factorij 46, 1689 AL Zwaag, 0229-543580

W-Installateur: Vroling B.V, Driebanweg 10, 1607 ML HEM, 0228-541451

RIJSWIJK

c 9

Bouwen 109 koopappartementen aan de Grote Vuurvlinderstraat in Parkrijk. Plan ‘De Machinist’. Het project bestaat uit 5 woonblokken genaamd: Vertrekhal / Wagon / Seinhuis / Remise / Station. Subsidie verkregen middels Startbouwimpuls. Geplande Start 08-2024

Projectontwikkelaar: Stevast Ontwikkeling, Cornusbaan 55, 2908 KB Capelle aan den IJssel, 010-4523802

Architect: Klunder Architecten, K.P. van der Mandelelaan 100, 3062 MB ROTTERDAM, 010-2425310

Hoofdaannemer: Dura Vermeer Bouw Zuid West B.V, Rotterdam Airportplein 21, 3045 AP Rotterdam, 010-2808700

WARMENHUIZEN

c 9

Bouwen 135 woningen bestaande uit 34 sociale huurwoningen / 90 koopwoningen / 11 koopappartementen aan de Leenman / Baljuw / Heerlijkheid in het plan ‘Landsheer’. De 28 prefab koopwoningen (Startblock) zijn opgeleverd. Trebbe is verantwoordelijk voor 65 rijwoningen (34 sociale huur / 31 koop) voornoemde woningen zijn

opgeleverd. Ooms Bouw & Ontwikkeling realiseert 42 koopwoningen (11 appartementen / 10 twee-onder-een-kapwoningen / 16 kwadrantwoningen / 1 vrijstaande woning / 4 patiowoningen). De bouw van 8 kwadrantwoningen / 4 patiowoningen / 11 appartementen / vrijstaande woning is 31 januari 2024 van start gegaan. Fase 3B, de laatste fase met 10 twee-onder-een-kapwoningen / 8 kwadrantwoningen gaan in het najaar 2024 in verkoop.

Geplande Start 10-2022

Projectontwikkelaar: Zeeman Vastgoed B.V, Nieuwe Steen 5, 1625 HV Hoorn, 0229-244944

Architect: BBHD Architecten & Ingenieurs B.V, Rogier van der Weydestraat 8e, 1817 MJ Alkmaar, 072-3031200

Hoofdaannemer: Startblock, Industrieweg 41, 8304 AC Emmeloord, 0527-308100

Hoofdaannemer: Trebbe Bouw B.V., Marconibaan 65, 3439 MR Nieuwegein, 088-2590000

Hoofdaannemer: Ooms Bouw & Ontwikkeling B.V, Scharwoude 16, 1634 EA SCHARWOUDE, 0229-547800

W-Installateur: Schouten Techniek, De Marowijne 47, 1689 AR ZWAAG, 0229-291500

E-Installateur: De Best Elektrotechniek BV, Protonweg 30, 1627 LD HOORN, 0229-215623

‘Oost

ONTWERP

ALMELO

d 7

Bouwen SO Dr. Herderscheeschool met 10 lokalen / gymzaal aan de Vriezenveenseweg (nabij 229). Omgevingsvergunning is afgegeven.

Geplande Start 12-2024

Opdrachtgever: Sotog, Schoollaan 3, 7271 NS BORCULO, 0545-272259

Architect: Architektengroep Gelderland BV, Hummeloseweg 16, 7021 AE ZELHEM, 0314-624348

DRIEBERGEN-RIJSENBURG

c 7

Verbouwen / transformeren vml. ING bankgebouw tot 16 appartementen (4 sociale huurappartementen / 8 middendure appartementen (koop / huur n.n.b.) / 4 vrije sector appartementen( koop / huur n.n.b.)) / uitbreiden door middel van optoppen met een extra bouwlaag aan de Hoofdstraat.

Projectontwikkelaar en architect bekend bij de gemeente.

Geplande Start 01-2025

LAAG-SOEREN c 7

Bouwen, na sloop bijgebouwen café De Harmonie, 16 seniorenwoningen

Bouwberichten

(appartementencomplex met 6 appartementen / 10 rijwoningen / 2 vrijstaande woningen / 4 twee-onder-een-kapwoningen) / verbouwen hoofdgebouw De Harmonie tot 3 appartementen (allen koop) aan de Harderwijkerweg / Prof. Huetlaan. Plan: ‘De Harmonie’. Bouwvergunning 16 woningen / verbouwen hoofdgebouw De Harmonie is afgegeven.

Geplande Start 07-2025

Projectontwikkelaar: Huisvisie Projecten B.V., G.H. Roeterdinkstraat 78, 3781 CC Voorthuizen, 06-51916440

Projectontwikkelaar: City Developer-S B.V., St. Peterlaan 6, 6821 HH ARNHEM, Projectontwikkelaar: De Bunte Vastgoed B.V., Amsterdamseweg 34a, 6712 GJ Ede, 0318-693370

Architect: Sacon Bureau voor architectuur, stedebouw en landschap, Burgemeester Roelenweg 28, 8021 EW Zwolle, 038-4221050

UITVOERING

HELLENDOORN

c 8

Bouwen 12 huurappartementen / 7 levensloopgeschikte huurwoningen op locatie vml. Blenkeschool aan de Leerlooierstraat. Geplande Start 02-2024

Hoofdaannemer: Bouwonderneming Oude Wolbers Borne BV, Oostermaat 8, 7623 CS BORNE, 074-2661364

Architect: IAA Architecten, De Coöperatie 15, 7514 JK Enschede, 053-4804444

STEENDEREN c 4

Renoveren / verduurzamen 26 huurwoningen bestaande uit vervangen glas door HR++ / isoleren spouwmuren, vloeren en daken aan de Burgemeester Smitstraat. Geplande Start 01-2024

Architect: Architektengroep Gelderland BV, Hummeloseweg 16, 7021 AE ZELHEM, 0314-624348

Hoofdaannemer: Van Wijnen Deventer B.V., Visbystraat 5, 7418 BE Deventer, 0570-633333

Zuid

ONTWERP

TILBURG f 6

Bouwen kantoor aan de Veemarktstraat / Panhuijsenpad in het Veemarktkwartier. Plan ‘De Lobby’. Omgevingsvergunning is ingediend.

Geplande Start 06-2025

Architect: Bedaux de Brouwer Architecten, Stadhuisplein 75, 5038 TB Tilburg, 013-5368555

Opdrachtgever: Avec BV, Veemarktstraat 20, 5038 CV Tilburg, 013-2070800

ADVERTENTIE

Betonplaten o.a. 200x200 cm en 325x250 cm voor bouwwegen Megablokken in diverse afmetingen Voorgespannen heipalen in diverse afmetingen DIRECT UIT VOORRAAD LEVERBAAR: www.dambeton.nl

Betonmortel in Friesland en randgebieden, stampbeton en stelspecie

18 Bouwberichten

GEGUND

EINDHOVEN

c 0

Bouwen 2 woontorens, C: ‘Highlight’ met 192 huurappartementen / D: ‘Lumen’ 50 koopappartementen) / kantoren / commerciële ruimten / verdiepte parkeergarage voor 30 auto’s en 500 fietsparkeerplaatsen / aanleggen daktuin (Sky Garden) aan de Stationsweg / Oude Spoorhof. Project ‘Lightyards’ (Lichthoven fase I, C & D’).

Geplande Start 11-2024

Architect: Architekten Cie, Klaprozenweg 75A, 1033 NN Amsterdam, 020-5309300

Projectontwikkelaar: AM B.V., Ptolemaeuslaan 80, 3528 BP Utrecht, 030-6097222

Hoofdaannemer: BAM Wonen Zuid, Looyenbeemd 14, 5652 BH Eindhoven, 040-2358000

MIDDELBURG h 9

Bouwen 34 koopappartementen / 4 koopwoningen / parkeergarage met 72 parkeerplaatsen aan de Korte

Noordstraat 36 t/m 42 / Zuidsingel 2 t/m 10 / Koningstraat 9 t/m 33. Project ‘De Zuidsingel’. De verkoop start eind 2024. Geplande Start 11-2025

Projectontwikkelaar: Heijmans Hoofdkantoor, Graafsebaan 65, 5248 JT ROSMALEN, 073-5435111

Architect: AWG Architecten CVBA, Paardenmarkt 85, 2000 ANTWERPEN, 0032-32338740

Hoofdaannemer: Bouwgroep Peters BV, Grenadierweg 21, 4338 PG MIDDELBURG, 0118-616616

‘S-HERTOGENBOSCH d 9

Renoveren / verbouwen / beperkt restaureren multifunctionele accommodatie ‘HUIS73’ met ruimte voor een bibliotheek / ontmoetingsruimten / onderwijsruimten / cultureel centrum aan de Hinthamerstraat 72-74. Vml. Europese aanbesteding. Procedure: Niet-openbaar. Project was eerder ook bekend onder ID: 541550. De sloop is uitgevoerd door Sloopbedrijf Loomer. Geplande Start 09-2024

Opdrachtgever: Gemeente ‘s-Hertogenbosch, Wolvenhoek 1, 5211 HH

Merwede Utrecht moet groei stad opvangen

Ontwikkelcombinatie Merwede-C (AM en Synchroon ) is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van een locatie van ruim vier hectare in de nieuwe stadswijk Merwede in Utrecht. Op het terrein is plek voor circa 1000 woningen en voor ongeveer 10.000 vierkante meter aan voorzieningen.

DOOR JEROEN KREULE

Het terrein is onderdeel van de Merwedekanaalzone. De duizend woningen worden gebouwd op het voormalige terrein van drukkerij Roto Smeets. KCAP architecten heeft een schetsontwerp gemaakt voor de locatie die door AM en Synchroon wordt ontwikkeld.

De gehele gebiedsontwikkeling Merwede voorziet in 4.000 tot 6.000 woningen. Ook komen er collectieve binnenruimtes, openbare ruimtes, winkels, scholen, horeca, een gezondheidscentrum, sportvoorzieningen, cultuur en creatieve bedrijvigheid. De projectlocatie is gelegen aan de Europalaan en het Merwedekanaal. De groene en vrijwel autovrije wijk grenst aan de noordkant aan de Koningin Wilhelminalaan en aan de zuidkant aan de Beneluxlaan. Merwe-

‘s-Hertogenbosch, 073-6155155

Architect: Korteknie Stuhlmacher Architecten, Baan 74, 3011 CD Rotterdam, 010-4259441

Hoofdaannemer: Aannemingsbedrijf Nico de Bont B.V., Molenstraat 2, 5262 ED Vught, 073-5189480

E-Installateur: Gabriëls Elektro B.V., De Amert 154, 5462 GH Veghel, 0413-293147

W-Installateur: Verstappen Van Amelsvoort BV, Rijksweg 17, 5391 LH NULAND, 073-5324866

KONINGSBOSCH c 7

Bouwen 20 koopwoningen aan de Egmondhof / Princenbaan. Er is begonnen met het bouwrijp maken van de locatie. De woningen worden in de fabriek gebouwd en op locatie geassembleerd.

Geplande Start 03-2025

Architect: Wauben Architects, Geleenbeeklaan 70, 6166 GR Geleen, 046-4750885

Projectontwikkelaar: Van Wijnen Projectontwikkeling Zuid B.V., Heikampweg 6, 5249 JX Rosmalen, 073-5219014

Hoofdaannemer: Fijn Wonen, K R

Poststraat 101, 8441 EN Heerenveen, 088-4442560

VALKENSWAARD c 7

Verbouwen / transformeren Mariakerk tot 24 appartementen (koop / huur n.n.b.) / bouwen 8 koopwoningen op het terrein van de kerk aan de Warande. Bouwaanvraag moet nog ingediend worden. Verkoop start in Q3 2024. Geplande Start 08-2025

Projectontwikkelaar: CRA Vastgoed, Elzentlaan 29, 5611 LH Eindhoven, 040-2135122

Architect: Bedaux de Brouwer Architecten, Stadhuisplein 75, 5038 TB Tilburg, 013-5368555

Hoofdaannemer: Huybregts Relou B.V., Kanaaldijk-Zuid 1, 5691 NL Son en Breugel, 0499-483483

ROOSENDAAL c 9

Bouwen 61 woningen / 26 appartementen (verdeling koop / huur n.n.b.) in het plan ‘Stadsoevers’.

Geplande Start 08-2026

Architect: Groosman architecten,

de ligt op fietsafstand van onder meer Utrecht Centraal, Hoog Catharijne en de historische binnenstad van Utrecht.

De overkoepelende gebiedsontwikkeling wordt in deelplannen uitgewerkt. Het stedenbouwkundig plan voor de Merwedekanaalzone is opgesteld door marco.broekman, urbanism research architecture. In totaal werken zeven eigenaren gezamenlijk aan de gebiedsontwikkeling, waaronder AM/Synchroon en de gemeente.

De vraag naar woningen in Utrecht is groot, het wonen in de stad populair, aldus Merwede-C. Het omzetten van verouderde bedrijventerreinen naar eigentijdse woongebieden voorziet in deze maatschappelijke behoefte. In Utrecht is de Merwedekanaalzone de belangrijkste plek om de groei van de stad op te vangen.

Onlangs is ook het Merwedelab gestart, dat zich richt op duurzame energie,

circulair bouwen, social design en gezond stedelijk leven in de ontwikkeling van Merwede. Het doel is om toepasbare innovaties te zoeken, pilots op te zetten en kennis te delen. Het Merwedelab is een initiatief van de gemeente Utrecht en de projectontwikkelaars van Merwede. Er zijn verschillende innovatieparades en kennissessies gepland met verschillende marktpartijen, ontwerpers en projectontwikkelaars. Het gaat om thema’s rond gevelinnovaties en natuurinclusief en klimaatadaptief bouwen.

Duurzaam

Het lab sluit aan bij de ambitie van de stad Utrecht: gezond stedelijk leven voor iedereen. Programmamanager Mirjam Schmüll: ''Dat we het lab starten is bijzonder voor zo’n omvangrijke gebiedsontwikkeling. Hiermee tonen de projectontwikkelaars en de gemeente Utrecht dat ze de duurzame ambities

Cobouw Bouwberichten.nl

Plaats: Utrecht

Opdrachtgever: Merwede-C en gemeente Utrecht

Ramingsgroep: 250 miljoen euro Nummer: 527061

Wil je meer informatie over dit en andere projecten zien, inclusief alle contactpersonen en marktpartijen? Probeer Bouwberichten dan 14 dagen gratis. Zonder verplichting. Heb je een inhoudelijke vraag of opmerking, neem dan contact op met het redactieteam van Cobouw Bouwberichten: content@vmnmedia.nl

voor Merwede heel serieus nemen. Door steeds samen met de gemeente en ontwikkelaars invulling te geven aan de vier thema’s, creëren we samen nieuwe, schaalbare en duurzame standaarden. Zo bouwen we aan een groen, duurzaam en innovatie Merwede voor bewoners en bezoekers.’’

De start van de bouw is vermoedelijk in het derde kwartaal van 2025.

Schouwburgplein 34, 3012 CL Rotterdam, 010-2014000

Projectontwikkelaar: Hazenberg Bouw B.V., Molenstraat 2, 5262 ED Vught, 073-6580580

Hoofdaannemer: Hazenberg Bouw B.V., Molenstraat 2, 5262 ED Vught, 073-6580580

VUGHT

c 0

Bouwen ca. 275 woningen (bestaande uit sociale huur- / betaalbare en middeldure huur- en koopwoningen / zeer ruime koopwoningen) aan de Vijverbosweg. De houtskeletbouw woningen worden in de fabriek van Heijmans te Heerenveen gebouwd. De architect is bekend bij de opdrachtgever.

Geplande Start 02-2026

Opdrachtgever: Gemeente Vught, Secr. van Rooijstraat 1, 5261 EP Vught, 073-6580680

Projectontwikkelaar: Heijmans Vastgoed B.V., Graafsebaan 65, 5248 JT Rosmalen, 073-5435111

Hoofdaannemer: Heijmans Hoofdkantoor, Graafsebaan 65, 5248 JT ROSMALEN, 073-5435111

UITVOERING

RITTHEM f 5

Bouwen kantoor t.b.v. Shipyard Reimerswaal aan de Schotlandweg. Startdatum is

n.n.b.

Geplande Start 09-2024

Hoofdaannemer: Bouwbedrijf De Delta B.V, Herculesweg 14, 4338 PL Middelburg, 0118-679000

Architect: Advies- Tekenburo Bouwkunde R.Willems, Edisonweg 531, 4382

NV VLISSINGEN, 0118-416763

Opdrachtgever: Shipyard Reimerswaal, Schotlandweg 1, 4389 PT Ritthem, 0113-383021

W-Installateur: Install 21 B.V., Sprundelseweg 45, 4715 RB Rucphen, 0165-341879

E-Installateur: Installatie Techniek Zeeland B.V., Communicatielaan 25, 4538 BV Terneuzen, 0115-613020

YERSEKE f 7

Bouwen bedrijfspand t.b.v. ‘De Wolf

Maritime Safety’ aan de Ostrea. Installateurs worden niet vrijgegeven.

Geplande Start 09-2024

Opdrachtgever: Amethyst Vastgoed B.V., Krab 6, 4401 PA Yerseke, 0113-573580

Architect: Handels- en Constructiebedrijf H. Hardeman B.V., Generatorstraat 21, 3903 LH Veenendaal, 0318-521700

Hoofdaannemer: Handels- en Constructiebedrijf H. Hardeman B.V., Generatorstraat 21, 3903 LH Veenendaal, 0318-521700

Noord

ONTWERP

WINSCHOTEN f 9

Bouwen / verbouwen gemeentehuis Oldambt ‘Poort van Winschoten’ aan de Johan Modastraat /Langestraat / Dommeringplaats, na sloop 2 kantoorgebouwen aan de Johan Modastraat (Kalfsbeekvleugel en tussenvleugel). Het monumentale voorhuis (met toren) van het stadhuis aan de Langestraat blijft staan / verbouwen bovenverdieping van het naastgelegen pand (HEMA) tot raadzaal / vergadercentrum. Gasloos en energieneutraal. Vml. Europese aanbesteding t.b.v. bouw / installaties. Procedure: niet-openbaar. Selectie is nog gaande. Geplande Start 12-2024

Opdrachtgever: Gemeente Oldambt, Johan Modastraat 6, 9671 CD Winschoten, 0597-482000

Architect: DP6 Architectuurstudio, Doelenplein 6, 2611 BP Delft, 015-2120110

GEGUND

RODEN c 7

Gunning. Bouwen 19 woningen (9 koopappartementen (waarvan 5 voor starters) / 10 grondgebonden koopwoningen op de

Bouwberichten

hoek Kanaalstraat / Wilhelminastraat. Vml. Europese aanbesteding t.b.v. koop- en realisatieovereenkomst. Project ‘Ons Thuis in Roden’. Geplande Start 01-2025

Projectontwikkelaar: Extenzo B.V, Gotenburgweg 34, 9723 TM GRONINGEN, 050-5492750

Projectontwikkelaar: Extenzo B.V, Gotenburgweg 34, 9723 TM GRONINGEN, 050-5492750

Architect: AAS Groningen, Boterdiep 63, 9712 LK Groningen, 050-3123737

Hoofdaannemer: Brands Bouwgroep B.V., Nautilusstraat 7, 7821 AG Emmen, 0591-657900

UITVOERING

GRONINGEN f 8

Bouwen bedrifspand met kantoor / loods t.b.v. ‘Like it a Lot’ aan de Manchesterweg. Geplande Start 04-2024

Hoofdaannemer: Bouwgroep Noord B.V. (BNG), Jade 4, 9207 GL DRACHTEN, 0512-358609

Architect: Architektenburo Guido

Bakker B.V, Panhuis 18, 3905 AX Veenendaal, 0318-552247

Opdrachtgever: Like it a Lot B.V., A.H.G. Fokkerstraat 7, 9403 AM Assen, 085-0185263

’De wereld schreeuwt om de beste voorbeelden van duurzaam bouwen’

Cobouw Awards - Ze wil lichtpuntjes zien, maar is kritisch op de Nederlandse aanpak voor duurzaam bouwen. “We dweilen met zeven kranen open. Je zou er bijna verdrietig van worden… Soms ben ik dat ook.”

DOOR THOMAS VAN BELZEN

Milieubewust bouwen is allang geen subthema meer of iets dat we ‘er eventjes bij doen’. Nee, je kunt het zo gek niet bedenken of er staat anno 2024 weer een pionierende bouwdirecteur op die biobased een hoofdstuk verder brengt of kosten noch moeite spaart om een nieuw nul-op-de-meter-huis te lanceren.

Allemaal leuk en sympathiek, het gaat niet snel genoeg, meent Lisanne Havinga, wetenschapper energietransitie gebouwde omgeving aan de TU Eindhoven. Net zoals vorig jaar is ze juryvoorzitter van de Cobouw Award voor het meest duurzame project van het jaar 2024. Dolgraag wil ze haar dikwijls gulle lach en optimisme delen met de wereld. Maar ondanks alle ijver en aandacht, die niet alleen oud-minister De Jonge de afgelopen jaren tentoonspreidde voor duurzaam bouwen, is zij kritisch.

Klimaatverandering

Natuurlijk is circulair bouwen belangrijk, zegt ze, en ook natuurinclusief bouwen is volgens haar hard nodig. Net zoals het feit dat wonen socialer en betaalbaarder moet worden. Allemaal waar. Maar als het gaat om bouwen, moet één thema daar met kop en schouders bovenuit springen, vindt ze: klimaatverandering. “De opwarming van de aarde is namelijk verreweg de grootste uitdaging van onze generatie.”

Met lede ogen ziet ze aan dat de realiteit weerbarstig is. Alsof we duurzaam schieten met hagel. Ze waarschuwt voor doemscenario’s die je liever niet ziet uitkomen. Voor twee miljard klimaatvluchtelingen, die nu nog wonen in gebieden die in no-time onbewoonbaar zijn. En voor een van de grootste uitstervingsgolven die de aarde ooit heeft meegemaakt. “Talloze planten, diersoorten en koraalriffen zullen we verliezen. Straks zitten we opgescheept met verzuurde oceanen. En vanwege al deze veranderingen, stevenen we af op een wereld vol oorlogen.”

Het is nogal wat om te verkroppen op een doordeweekse dag. Maar Havinga zegt wat ze ziet en onttrekt zich niet aan de indruk dat de meeste mensen wegkijken. “We leven in een noodsituatie zonder dat we het doorhebben. Het klimaat was tijdens de laatste verkiezingen nauwelijks een thema.”

En zo kan ze nog wel even doorgaan. Over het huidige kabinet dat “slechts” 6 miljard euro over heeft voor de Klimaatopgave. Over de 40 miljard euro die de regering spendeert aan fossiele subsidies… “Duurzaam bouwen? We dweilen nog steeds met meer dan zeven kranen open, getuige de warmterecords die we wereldwijd breken.”

Regels missen doel

Ook in de bouw missen regels voor duurzaam bouwen doel, zegt Havinga. “We doen net of woningen met zonnepanelen energie-neutraal zijn, terwijl die woningen in de winter nog steeds

CV

Dr. ir. Lisanne Havinga is assistent professor aan de Universiteit van Eindhoven. Ze is lid van de researchgroep Building Performance en houdt zich bezig met tal van onderzoeken op het gebied van duurzaam bouwen en een gezonde leefomgeving. Sinds vorig jaar is ze juryvoorzitter van de Cobouw Duurzaamheid Award.

fossiele energie nodig hebben. Voor bestaande kantoren en gebouwen ligt de norm (Energielabel C) veel te laag. En als we ze dan eenmaal verduurzamen, maakt het niet uit welke materialen we daarvoor gebruiken.”

Duurzaam verdriet

Stuk voor stuk gemiste kansen, vindt ze. Nieuwe en bestaande gebouwen zouden klimaatvriendelijk moet zijn, volgens Havinga. Daar is een ‘carbonbudget’ voor nodig. Ook pleit ze voor een klimaatlabel voor bestaande gebouwen, met de letterlijke uitleg dat je in een gebouw woont dat goed is voor twee, drie of vier graden opwarming. En ze kan zo nog wel even doorgaan. Ze stelt dat de energietransitie in de gebouwde omgeving “voor geen meter opschiet”. Ze spreekt over netcongestie en de warmtenetten die maar moeizaam en mondjesmaat van de grond komen. Havinga: “Je zou er toch

bijna heel verdrietig en wanhopig van worden. Ik moet toegeven: soms ben ik dat ook.”

Maar ze legt er het bijltje niet bij neer. “Dit laat mij juist zien dat we harder dan ooit moeten vechten voor duurzaamheid.” De opmars van biobased bouwen in het afgelopen jaar telt ze als een zegening. “Vijf jaar geleden was dat nog een niche, nu begint het mainstream te worden, net zoals natuurinclusief bouwen. En waar de focus voorheen sterk lag op het ontwerpen van woningen en gebouwen voor de winter, begint zomercomfort eindelijk te worden omarmd.”

Ze wil lichtpuntjes blijven zien en niet louter klagen. Daarom roept ze bouwers op om voorbeeldprojecten in te dienen voor de Cobouw Award voor het meest duurzame project van het jaar. “Meer dan ooit hebben we de beste voorbeelden van duurzaam bouwen nodig om ze te delen met de wereld.”

Lisanne Havinga. Foto: Christiaan Krouwels

Foto: Shutterstock

Nederland vol? Nee, de ruimte in ongelijk verdeeld

Ruimtelijke ontwikkeling - Nederland heeft ruimte zat. Maar het wordt tijd voor andere ruimtelijke-economische keuzes. Dat schrijft Jan Jager, planoloog en hoofdredacteur van BT - Vakblad voor economische gebiedsontwikkeling.

Nordhrein-Westfalen, een Duits Bundesland dat grenst aan ons heeft nagenoeg dezelfde omvang als Nederland, maar telt meer inwoners. Daarmee heeft het een hogere bevolkingsdichtheid (533 inwoners per km2) dan Nederland (529 inwoners per km2). Engeland doet met 438 inwoners per km2 amper onder voor Nederland. Als wij ons water meetellen, dan is Engeland zelfs dichtbevolkter. Maar net als Nordrhein-Westfalen komt Engeland niet voor op het ranglijstje van de VN voor landen met de hoogste bevolkingsdichtheid, omdat het formeel geen land is. Nederland staat op plaats 33. Bevolkingsdichtheid is een regionaal gegeven dat statistisch opvalt als een regio samenvalt met de grenzen van een land. In werkelijkheid is Nederland niet meer dan een drukke regio een verder druk Noordwest-Europa. Maar lang niet zo druk als menig regio in Zuidoost-Azië en zelfs minder druk dan India, Zuid-Korea en Taiwan gemiddeld al zijn. Praten over Nederland als bijna dichtstbevolkte land ter wereld is daarom net zo onzinnig als Nederland vergelijken met stadstaat Singapore (8.250 inwoners per km2), zoals directeur van Vereniging Deltametropool Paul Gerretsen recent deed in een dubbelinterview het FD (De Ontmoeting, 30 april).

Nederland neerzetten als stadsstaat of ‘overbevolkt land’, wat bioloog Jelle Reumer in datzelfde artikel in het FD doet, wekt onterecht de indruk dat er geen ruimte is voor nieuwe ontwikkeling. In beginsel is er ruimte zat, alleen is die ruimte nu nogal ongelijk verdeeld. Zo spiegelde (voormalig) minister Micky Adriaansens van Economische Zaken de kamer voor dat 2,6 procent van de landoppervlakte in Nederland in gebruik is voor economische activiteit, exclusief landbouw, om daar een getal van 66,3 procent agrarisch ruimtegebruik tegenover te zetten. De boodschap was helder: een nogal scheve verhouding. Als Nederland al vol is, dan is dat met koeien en varkens. Volgens het CBS telde Nederland in 2022 3,8 miljoen runderen en 11,3 miljoen varkens. En vergeet de bijna 100 miljoen kippen niet. Een groot deel van de agrarische productie is bestemd voor de export.

Zichtbare zondebok

Maar in plaats van dat de maatschappelijke verontwaardiging zich afgelopen jaren richtte op de veestapel, bijbehorende emissies en ruimtegebruik, keerde de publieke opinie zich tegen het logistieke complex als meer zichtbare zondebok. Dit terwijl de logistieke ‘dozen’ momenteel slechts 0,12 procent van de landoppervlakte beslaan. Zij vervul-

len echter wel een vitale functie. Uit onderzoek van Stec Groep blijkt bovendien dat 75 procent van de logistieke vestigingen in Nederland voorziet in een binnenlandse behoefte. En die behoefte groeit.

Het bedrijfsleven zit ruimtelijk klem, maar ruimteschaarste is een keuze. Daarom schreef minister Adriaansens in haar ‘Programma Ruimte voor Economie’ (2023) dat het kabinet regie gaat voeren op voldoende fysieke ruimte voor bedrijvigheid. De vraag naar ruimte groeit volgens de (toenmalig) minister tot 2050 van de huidige 2,6 naar 3 procent landbeslag, mede vanwege de transitie naar een circulaire economie. Laat haar opvolger er maar werk van maken. Er zijn vast wel boeren te vinden die willen worden uitgekocht.

Grenzen

Onze economie stuit ondertussen op échte, harde macro-economische en milieugrenzen, waarbij netcongestie en personeelsschaarste op het moment de meest prangende zijn. De noodzaak van het aantonen van maatschappelijke meerwaarde door economische sectoren wordt daardoor enkel groter, terwijl ze er alles aan moeten doen om de druk op schaarse middelen en milieudruk te minimaliseren. Maar het is ook aan het nieuwe kabinet om kleur te kiezen en ruimtelijk-economische keuzes te maken, vanuit een maatschappelijk behoefte.

Jan Jager, planoloog en hoofdredacteur van BT – Vakblad voor economische gebiedsontwikkeling

Blijf flexibel denken

Houd je van baby’s? Dan kan je beter naar een gebied gaan waar de woningmarkt niet oververhit is. Want in een oververhit gebied worden door onzekerheid over huisvesting minder baby’s geboren. Wat nog meer? Prijs koopwoning in drie maanden met 7,2% gestegen. Meer dan twee keer modaal inkomen nodig om een woning te kunnen kopen. Woningtekort in Nederland opgelopen tot boven de 400.000. Aantal huurwoningen in de vrije sector krimpt. Huren stijgen met bijna 10%. Gaat lekker!

Er zijn oplossingen om uit deze crisis te komen. Wat te denken van het ‘aanzetten’ van grote gebiedsontwikkelingen door het snel toevoegen van een flexibele wijk? De woningcrisis is immers nú, en niet pas over 7-15 jaar. Hoewel deze tijd met het oog op zorgvuldigheid vaak gewoon nodig is, ligt de grondpositie er maar te liggen en staat het leven van mensen zonder passende woning op pauze. Uit eigen ervaring weet ik dat het lastig is om de begroting rond te krijgen van een tijdelijke wijk met betaalbare huurwoningen die na 10-15 jaar naar een tweede locatie vertrekt. Het rendement is kruimelwerk, vooral wanneer je (vanzelfsprekend) voor permanente bouwkwaliteit gaat. En wie garandeert dat er een vervolglocatie komt? Maar wat nou als we de bijziende blik van ons afwerpen en voorbij de horizon kijken? Ik snap de reflex dat alles financieel meteen moet kloppen, zo zijn we opgevoed. Maar zoals de Big Lebowksi al zei: You’re not wrong Walter, you’re just an asshole. Het is toch crisis of niet dan?! We moeten toch in staat zijn door die verrekijker te kijken! Bij grote infrastructurele projecten doen we dat immers ook: eerst komt de weg of de spoorlijn en dan volgen de woningen en mensen en daarmee de economische activiteit. Als de placemaking met tijdelijke woningen succesvol wordt ingezet, renderen de opvolgende fases in de gebiedsontwikkeling beter, stijgt de grond in waarde en in het beste geval landen de tijdelijke woningen zelfs permanent. Zo winnen we een aantal jaar aan de achterkant van de ontwikkeling. En het beste is nog niet genoemd: dan kunnen woningzoekers NU fijn wonen. Met deze tactiek zijn we niet wrong én bovendien geen assholes. Gaat lekker!

Anke Verhagenr, Manager Duurzaamheid en Innovatie bij Rabo SmartBuilds

ANKE VERHAGEN

Eureka!

Innovatie en bouw. Die twee gaan niet samen, was lange tijd de gedachte. Maar de nieuwe rubriek Eureka! laat het tegendeel zien

Hierin staan we stil bij de allernieuwste bouwuitvindingen.

Vandaag: Site Practice

Site Practice wil laten zien dat hennep als bouwmateriaal opschaalbaar is

Een raamkozijn als provocatie

Duurzaamheid - Architect David Schmidt is een fervent voorstander van het gebruik van hennep als bouwmateriaal. Samen met Anne Geenen startte hij bureau Site Practice, dat zich onder meer richt op de toepasbaarheid van (kalk)hennep. Om de markt te provoceren ontwikkelden ze een concreet product: een raamkozijn.

DOOR JAAP VAN SANDIJK

Eigenlijk is het helemaal niet zo vernieuwend om in de bouw te werken met (kalk) hennep. Schmidt laat een zwart-wit foto zien uit 1893 van de Chicago World Fair. “Hier, in de manufacturer’s building, zie je dat in die tijd werd gebouwd met vier materialen: hout, staal, steen en hennep. Alleen die laatste is totaal uit beeld verdwenen als gangbaar materiaal.”

De architect geeft twee redenen aan voor deze verdwijning: “Ten eerste was er de opkomst van de petrochemische industrie. Die kon goedkoper produceren. Ten tweede was er de war on drugs. Daardoor kreeg hennep een slechte naam.”

En dat terwijl hennep juist een heel geschikt materiaal is voor de bouw, vervolgt Schmidt. “Het groeit snel, heeft geen pesticiden nodig en herstelt de bodem waarin het groeit. Als je het mixt met kalk is het heel simpel en uitstekend bouwmateriaal waarmee je tot twee of drie bouwlagen hoog heel constructief kunt werken. Het materiaal isoleert goed, is vochtregulerend en voldoet ook gewoon aan de brandveiligheidseisen.”

Niet zo gek dus dat sinds ongeveer 2000 hennep opnieuw in de aandacht kwam, zegt Schmidt. “Door onder meer de discussie over klimaatverandering en CO2 wordt hennep gezien als het nieuwe beloofde materiaal.”

In de bouw wordt hennep nog maar mondjesmaat gebruikt. Heb je daar een verklaring voor?

“Wat het lastig maakt zijn met name de

Site Practice

Naam: David Schmidt

Leeftijd: 37

Bedrijf: Site Practice

Missie: Het creëren van ruimtes en objecten met aandacht voor detail die kwaliteit toevoegen aan het dagelijks leven.

Motto: Van visie naar realiteit met duurzame innovatie.

Voorbeeld: Balkrishna Doshi. Een invloedrijke Indiase architect en een inspirerend voorbeeld. Doshi’s benadering van architectuur benadrukt het belang van culturele en ecologische contexten. Zijn werk inspireert tot het herontdekken en integreren van vergeten duurzame bouwmaterialen, zoals hennep.

kosten en de onwetendheid. Hennep is nog nooit eerder op grote schaal toegepast. Je moet als bouwer samenwerken met een partij die er zin in heeft om extra moeite te doen. Dat is voor niet elke opdrachtgever haalbaar. Bovendien is er momenteel veel vraag naar woningen en moet er snel gebouwd worden. Dat is ook een struikelblok. Op kleinere schaal zie je het gebruik van hennep wel wat vaker terugkomen. Dan gaat het vaak over vrijstaande huizen van particuliere opdrachtgevers. Mensen die het gebruiken vanuit een ideologie.”

Wat willen jullie bereiken?

“We zijn er heel erg in geïnteresseerd hoe dit materiaal op een grotere schaal inzetbaar kan zijn. We doen dat door projecten te realiseren op verschillende schaal-

niveaus. We willen laten zien dat schaalbaarheid mogelijk is. Dat het niet hoeft te blijven bij die vrijstaande woningen en dat je ook gestapelde woningbouw kunt realiseren. Dat kan op basis van prefab. Dus de bouwtijd is relatief kort. Kijk, technisch is het mogelijk. Het punt is alleen dat de kosten en de risico’s duidelijk in beeld moeten worden gebracht. Daar ligt voor ons een belangrijke taak. We proberen ons onderzoek en kennis van het materiaal te delen door de veelzijdigheid van het materiaal toe te lichten op symposia en tentoonstellingen.”

Wat is het verhaal achter het door jullie ontwikkelde raamkozijn van hennep? “Eigenlijk willen we met dit raamkozijn de markt provoceren. Als je wilt laten zien wat er allemaal mogelijk is met hen-

nep, is het mooi als je dat kunt aan de hand van een concreet voorwerp. Om aan te tonen dat er alternatieven zijn voor materialen die niet duurzaam zijn. En in dit geval: dat er een alternatief is voor een houten en een kunststof raamkozijn. We ontwikkelden twee prototype hennep kozijnen. Daar zaten wel wat uitdagingen in. We hebben eerst gekeken naar hennephout. Daarin zijn de vezels van de hennepplant samengeperst. Door dat samenpersen ontstaat er een natuurlijk bindmiddel. Het is vergelijkbaar met hout en je kunt het maken met de tools van een houtmachine. Elke timmerfabriek kan het maken. Maar je kunt ook een alternatief bedenken voor kunststof kozijnen. Voor dit 3D-geprinte hennep kozijn moet je de kleinere vezels van de plant gebruiken. Dat kun je vergelijken met glasvezel. Je zou het natuurlijk ook kunnen extruderen. Dat is namelijk het mooie van hennep: je kunt alles gebruiken. Van zaadjes tot vezels en de onderkant.”

Kunnen we dit raamkozijn ook daadwerkelijk op de markt verwachten? “Wij hebben niet het doel om dat zelf te doen. Wij zijn vooral architecten. Het initiatief hiervoor zal uit de bouwwereld moeten komen. Wij zien dit als een middel om de discussie mee aan te gaan. En uiteraard om zelf aan die discussie bij te dragen.”

David Schmidt met een raamkozijn van hennep. Foto: Ronald Bakker

donderdag 12 september 2024, Cobouw 32

COLOFON

Cobouw, de onafhankelijke nieuwsbron voor de bouw, verschijnt 1x per week en biedt nieuws en achtergronden over thema’s als duurzaamheid, veiligheid, innovatie, aanbesteden, marktontwikkelingen en bouwkwaliteit.

Hoofdredactie

Eric Verweij, hoofdredacteur ericverweij@vmnmedia.nl

Joost Zwaga, adjunct-hoofdredacteur joostzwaga@vmnmedia.nl

Jorge Groen adjunct-hoofdredacteur data en kennis

Redactie Thomas van Belzen thomasvanbelzen@vmnmedia.nl

Marc Doodeman

marcdoodeman@vmnmedia.nl

Stijn van Gils

stijnvangils@vmnmedia.nl

Alexander Leeuw alexanderleeuw@vmnmedia.nl

Petra Platschorre petraplatschorre@vmnmedia.nl

Nouska du Saar

nouskadusaar@vmnmedia.nl

Ad Tissink

adtissink@vmnmedia.nl

Stijn van Gils

stijnvangils@vmnmedia.nl

Eindredactie Hendrik-Jan Huurdeman hendrikhuurdeman@vmnmedia.nl

Esther Gotink

esthergotink@vmnmedia.nl

Ingrid de Zwart-Schaap ingriddezwart-schaap@vmnmedia.nl

Persberichten Cobouw@vmnmedia.nl

Redactie Cobouw

Utrechtseweg 44 3704 HD Zeist

Redactie Bouwberichten bouwberichten@vmnmedia.nl

Vormgeving colorscan bv, www.colorscan.nl

Freelancemedewerkers

Edo Beerda, Alex de Haan, Yvonne Ton, Jan Smit, Ton Verheijen, Jaap van Sandijk, Margreet Kwaks, Rob Hendriks, Johan Nebbeling

Fotografen

APA, Ronald Bakker, Guido Benschop, John Gundlach, Alex J. de Haan, Ruud Jonkers, Suzanne van de Kerk, Christiaan Krouwels, Eran Oppenheimer, Ruud Ploeg, Ries van Wendel de Joode.

Infografieken en illustraties

Erik Flokstra, Pixels G Inkt

Uitgever

Mieke Luisman-Stikkelorum miekestikkelorum@vmnmedia.nl

Advertenties

Marcel Nibbeling

Tel: 06 55 87 13 76

Email: marcelnibbeling@vmnmedia.nl

Abonnementen

• Online abonnement met onbeperkt toegang tot cobouw.nl en de Cobouw-app: € 21,00/mnd

• Krant (1x per week), incl. themaspecials en onbeperkt toegang tot cobouw.nl, de Cobouw-app en de digitale krant: € 75,00,-/ mnd

Klantenservice

VMN media

Telefoon: (088) 58 40 888 klantenservice@vmnmedia.nl

Op alle artikelen in Cobouw en op Cobouw.nl rust auteursrecht. Auteursrechtelijk beschermde werken mogen niet elders openbaar worden gemaakt, gearchiveerd of verveelvoudigd zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur of de uitgever. Indien bij gebruik van artikelen van Cobouw en/of Cobouw.nl niet is voldaan aan bovenstaande, is Cobouw gerechtigd hiervoor schadevergoeding te claimen.

Bram Meijer is als ontwikkelingsmanager gestart bij Blauwhoed. Hij brengt de nodige ervaring en passie voor projectontwikkeling met zich mee. Opgedaan bij De Alliantie Ontwikkeling, waar hij vooral actief was in de frontlinie van ontwikkeltrajecten. Daarvoor heeft hij gewerkt aan diverse projecten bij ontwikkelaar AM. Sinds 2024 is hij tevens bestuurslid bij Neprom New Gen, een initiatief voor jonge vastgoedprofessionals in samenwerking met brancheorganisatie Neprom.

De Managing Board van BPD Europe B.V. heeft besloten om Helma Born (52) per 1 oktober aanstaande te benoemen tot algemeen directeur voor de Nederlandse ontwikkelactiviteiten. Helma is sinds 2021 directeur in de regio ZuidWest voor BPD. In haar nieuwe functie krijgt ze de verantwoordelijkheid over alle regiokantoren en de bijbehorende ontwikkelactiviteiten in Nederland. Samen met financieel directeur Ruud van Dam vormt zij per 1 oktober aanstaande

de tweehoofdige directie van BPD in Nederland.

Susan van der Steen is per 1 september gestart als directeur-bestuurder bij Woonpartners Midden-Holland. Susan heeft ruime ervaring opgedaan in de corporatiesector en in de afgelopen jaren in diverse functies gewerkt. De afgelopen tijd als directeur wonen bij woningcorporatie Haag Wonen in Den Haag. Per 1 september 2024 komt er een einde aan de opdracht van interim-directeur-bestuurder Diederik Hommes.

Unica heeft Mascha van den Heuvel (44) per 1 augustus jl. benoemd als vestigingsdirecteur van Unica Building Services in Arnhem. Unica Building Services telt 18 vestigingen verspreid over Nederland. Mascha studeerde Bedrijfskunde en behaalde een MBA aan Business School Nederland. Haar carrière startte ruim 20 jaar geleden bij Dubotechniek, een specialist in duurzame energiesystemen. Hier was zij 16 jaar actief waarvan de laatste

Een tip voor deze rubriek? Mail je tekst en foto naar cobouw@vmnmedia.nl

zeven jaar als directeur. Vervolgens was Mascha vanaf 2019 als directeur van twee bedrijfsonderdelen werkzaam bij technisch dienstverlener Kuijpers, waar zij ook verantwoordelijk was voor het marktsegment Care.

Jeffrey Hoppenbrouwers (34) is per 1 september a.s. benoemd tot Directeur Unica Fire Suppression. Jeffrey was tot voor kort commercieel directeur bij Unica Fire Safety en gaat in zijn nieuwe functie een belangrijke bijdrage leveren aan de groei en ontwikkeling van het specialisme Fire Suppression. Dit bedrijfsonderdeel verzorgt alles rond de blusinstallatie: advies, ontwerp, installatie, onderhoud, service en modificatie. Jeffrey is sinds 2017 werkzaam bij Unica Fire Safety, waarvan vanaf eind 2021 als commercieel directeur. In de periode 2014-2017 was hij in verschillende rollen actief binnen Unica. Daarnaast vervult Jeffrey de rol van algemeen bestuurslid bij de VBE (Verenigde Brandveiligheid Experts), waar hij het delen van kennis over brandveiligheid bevordert.

OKTOBER

15 oktober

Staalbouwdag

De Staalbouwdag is hét jaarlijkse vakevent voor alle beslissers in de brede Nederlandse (staal)bouw: van opdrachtgevers, architecten en constructeurs tot en met aannemers, staalbouwers en toeleveranciers. De vakbeurs van de Staalbouwdag levert een exposé van nieuwe en vernieuwende diensten, producten en projecten van bedrijven en instellingen voor het ontwerpen en bouwen met staal. De Staalbouwdag vindt midden in het land plaats: het AFAS Theater in Leusden. https://www.staalbouwdag.nl/

15 t/m 17 oktober

Vakbeurs PREFAB Leveranciers en koplopers in uitvoering binnen de B&U tonen er op de beursvloer hun – direct toepasbare –oplossingen, terwijl de experts in de theaters de bezoekers bijpraten over de laatste ontwikkelingen. PREFAB onderscheidt drie segmenten, die zich allen duidelijk laten terugvinden

in zowel het kennisprogramma als op de beursvloer: Ontwerp & Engineering, Componenten & Modules en Logistiek & Assemblage. PREFAB vindt gelijktijdig plaats met Vakbeurs Energie. Met een toegangsbewijs voor PREFAB kan men kosteloos ook Vakbeurs Energie bezoeken – en andersom.

https://www.prefabbeurs.nl/nl/ prefab-is/

15 t/m 17 oktober

Vakbeurs Energie

Vakbeurs Energie is hét live B2B-platform voor duurzame energieopwekking en -besparing. Een platform boordevol innovaties, lezingen en live demonstraties en ontmoetingen met waardevolle contacten. Deelnemen aan de Energie vakbeurs betekent in gesprek komen met een geinteresseerd zakelijk publiek, samenwerkingen aangaan, nieuwe contacten leggen en bestaande contacten onderhouden, naamsbekendheid vergroten en deelnemen aan workshops en debatten. Op deze vakbeurs er-

vaart u de wereld aan mogelijkheden, van inkoop tot techniek en van regelgeving tot management. Bekijk de nieuwste oplossingen van dichtbij, neem deel aan interactieve lezingen en live demonstraties en doe waardevolle contacten op.

https://www.vakbeursenergie.nl/nl/ 19 t/m 27 oktober

Dutch Design Week

Dutch Design Week (DDW) gaat over het ontwerp van de toekomst en de toekomst van ontwerp. Tijdens het negendaagse evenement staat Eindhoven volledig in het teken van ontwerp, waarbij alle denkbare disciplines en aspecten van ontwerp aan bod komen. Verspreid over zo’n 120 locaties door de hele stad, organiseert en faciliteert DDW onder andere tentoonstellingen, lezingen, prijsuitreikingen, netwerkbijeenkomsten, debatten en festiviteiten.

https://ddw.nl/nl/home

NOVEMBER

20 en 21 november

DigiBouw 2024

DigiBouw is het platform

voor de Nederlandse bouwer die alles wil weten over de digitalisering van zijn bouwbedrijf. Op 20 en 21 november 2024 organiseert Jaarbeurs in samenwerking met DigoGO de eerste editie in het Beatrixgebouw. DigiBouw 2024 is de jaarlijkse ontmoetingsplek voor professionals uit de bouw- en installatiesector om zich te laten informeren en inspireren door slimme technologieën en innovatieve oplossingen die bijdragen aan de digitalisering van het bouwproces.

https://www.digibouw.nl/

26 november

Cobouw Awards

De uitreiking van de Cobouw Awards is hét hoogtepunt

van het jaar voor de bouwwereld. Onafhankelijke jury’s belonen het allerbeste werk in de categorieën digitalisering, duurzaamheid, innovatie en infra. We reiken prijvoor het beste jonge talent, het meest duurzame bedrijf en de Bouwvrouw van het jaar. En tot slot presenteren we de best presterende bouwonderneming van het jaar met de Cobouw50 Award. Dat doen we in samenwerking met advies- en accountantskantoor PwC. Het winnen van een Award viert de duurzame vooruitgang in de bouw en zorgt voor het krijgen van waardevolle aandacht en winnen van prestige.

https://cobouwacademy.nl/events/ 26-nov-2024-cobouw-awards

26 november: Cobouw Awards.

Haal jouw team van experts in huis

met Installatie Journaal

Probeer nú 2 maanden gratis!

Met gratis helpdesk

Ben jij op zoek naar één betrouwbare bron voor al je elektrotechnische vragen? Wij vertalen de normen naar jouw praktijk. Je vakkennis blijft op peil dankzij nieuwe artikelen, tools en praktijkvoorbeelden. En als jouw vraag niet beantwoord wordt, dan stel je deze heel eenvoudig aan één van onze experts. Zonder bijkomende kosten. Zo haal je een heel team van experts in huis!

ERVAAR HET ZÉLF

Jouw online vraagbaak

Betrouwbaar en altijd up-to-date

Inclusief helpdesk: vraag het aan onze experts

Vol met achtergrondartikelen, illustraties, interactieve berekeningen en tools

Nooit meer op zoek naar relevante wetgeving

WAT WIL JE WETEN?

NEN1010, Meterruimte, PV-installaties, Opslag, Laadpalen.