ZDRAVSTVENA ZAŠTITA U KOTORU TOKOM VEKOVA

Prikaz Bokokotorskog zaliva, bakrorez iz 1700. godine

Autor: DR SCI. UROŠ ČAKAR

Prostor na kome se danas nalazi Kotor je bio naseljen još u rimskom periodu i tu se nalazio grad pod imenom Akruvijum koji je imao čak nekoliko lekara. Istorijski događaji koji su nakon raspada Rimskog carstva pogodili celu Evropu nisu zaobišli ni Kotor. Tako je ovaj grad bio deo Vizantije, kasnije su njime vladali Nemanjići, Mletačka republika i na kraju Austrijska carevina. Život u ovom primorskom gradu je bio uređen, pa je i zdravstvena zaštita bila na značajnom nivou.

Podaci iz prve polovine XIV veka ističu da je u Kotoru postojao lekar, berberin (koji je bio hirurg) i naravno apotekar. Ove ljude je birala, postavljala i plaćala kotorska opština koja je imala posebno mesto u nemanjićkoj državi. Kotorska opština je imala široku samostalnost i privilegije što je bilo potvrđeno poveljama srpskih srednjovekovnih vladara. Već krajem XIV veka Kotor je imao i veterinara što je bilo veoma bitno zbog sprečavanja širenja zaraze. Statut ovog grada ukazuje na kontrolisanu prodaju mesa (zabrana prodaje mesa uginulih životinja), ali i zabranu klanja stoke u kući već u javnoj klanici. Jedan ovakav dokument ukazuje da je upravo tokom XIV

veka za vreme vladavine Nemanjića, Kotor bio na vrhuncu društvenog, ekonomskog i kulturnog razvoja. Veoma je važno istaći da su svi zdravstveni radnici u Kotoru bili stranci i kao takvi bili su izvan nadležnosti kotorske opštine. Razlog za ovakav izbor zaposlenih je bila potreba da opština obezbedi da se ne dešavaju zloupotrebe kojima bi moglo da pribegne domaće stanovništvo. Upravo stranci koji su bili na ovim položajima su najčešće dolazili iz prekomorskih država i to iz Italije, za koju se znalo da ima učene i vredne stručnjake. Organizacija zdravstvene struke u Kotoru je podrazumevala po jednog lekara, hirurga, apotekar i veterinara koji su plaćani od strane opštine, dok su pored njih u gradu postojali i drugi koji su bili privatnici.

APOTEKARI ODGOVORNI ZA SNABDEVENOST LEKOVIMA

Apotekar bilo da je bio opštinski ili privatni bio je pod kontrolom opštinskog lekara koji je bio zadužen za sastavljanje liste obaveznih lekova. Svi apotekari u gradu su bili odgovorni za snabdevenost lekovima, a istorijski izvori ističu da su bili zastupljeni raznovrsni lekovi. Pored samih lekova i znanje zdravstvenih radnika apotekara i lekara je bilo veoma dobro i vešto su ga primenjivali u praksi. Ugled zdravstvenih radnika u Kotoru je bio velik tako da su u poglavlju gradskog statuta čak bili izjednačeni sa nekim plemićima.

Neke od zdravstvenih ustanova koje su postojale u srednjovekovnom Kotoru pored bolnice bile su i leprozijum, uprava za zdravstvo, nahodište (sirotište) i lazaret (karantin). Tokom srednjeg veka u Kotoru nisu postojale bolnice kao što su ove današnje već su one bile više kao skloništa u okviru crkava. U okviru tih skloništa siromašno stanovništvo je moglo da se skloni i dobije hranu, zdravstvenu negu i lekove. Sve ove usluge su besplatno pružali opštinski lekari. Najstariji podatak o pravoj bolnici u Kotoru iz 1668. godine ističe da je to bila vojna bolnica u kojoj su i civili mogli da se leče. Sklonište za gubave (leprozijum) je oduvek postojao u ovom gradu. Kao velika luka kroz grad su prolazili ljudi iz različitih delova Sredozemlja, što je uvek otvaralo potencijalnu mogućnost za pojavu ove bolesti. Prvi pisani dokument o leprozijumu potiče iz 1431. godine. U okviru leprozijuma radilo je posebno osoblje koje je birala opština, a sam leprozijum je bio izvan gradskih zidina. Još jedna ustanova koja je ukazivala nivo razvoja grada Kotora je i nahodište (sirotište). Prvi podaci potiču iz 1332. godine, a ova ustanova je bila pod zaštitom kotorskih plemićkih porodica. Važno je istaći da su neki plemići zaveštavali deo svoje imovine za izgradnju novih zgrada u okviru ove ustanove, tako da je to sprovedeno tokom XVII i XVIII veka. Nahodišta su takođe bila mesta gde se pružala i zdravstvena zaštita.

Jedan od najvažnijih primorskih gradova u srpskoj srednjovekovnoj državi bio je Kotor. Kao značajna luka predstavljao je vrata prema Evropi i upravo kroz ovaj grad su dolazile tekovine sa zapada. Organizacija zdravstvene službe u ovom gradu je bila drugačija u odnosu na one u kontinentalnom delu države i upravo zbog toga se i ističe.

MAGISTRAT ZA ZDRAVSTVO

Magistrat za zdravstvo (uprava za zdravstvo) je bila ustanova koja je 1437. godine ušla u Kotorski statut. U okviru ustanove bila su tri redovna člana (provizori), a postojali su i vanredni članovi (zdravstveni pristavi) čiji je broj zavisio od potrebe. Izbori kako redovnih tako i vanrednih članova su rađeni od strane Malog veća, a to je potvrđivalo Veliko veće. Kasnije je njihov izbor radilo Veće umoljenih. Važno je naglasiti da su redovni i vanredni članovi uprave za zdravstvo mogli samo da budu kotorski plemići. Mandat redovnih članova je bio godinu dana, dok je dužnost vanrednih članova trajala prema potrebi. Iz prethodno istaknutih redova može se zaključiti da redovni i vanredni članovi nisu bili stručni za zdravstvo što je i očekivano. Razlog za to je činjenica da bilo koji građanin Kotora bio on plemić ili pučanin (prost narod) nije mogao da bude lekar u Kotoru. Naravno to ne isključuje da su se kotorski plemići obrazovali iz oblasti medicine odnosno zdravstva i kao takvi nisu mogli da rade u svom rodnom gradu i zbog toga nisu u njemu ni živeli. Sam naziv ustanove Uprava za zdravstvo ukazuje da je ona bila zadužena za organizaciju i nadzor nad zdravstvenom službom u celom gradu odnosno opštini. Međutim, iako manje očekivano, njen glavni zadatak je bio zaštita od unošenja i širenja zaraznih bolesti kao i sprovođenje mera ako do njih dođe. Kao što sam prethodno naglasio Kotor je bio prometna luka kroz koju su prolazili putnici i mornari iz različitih delova Sredozemlja, ali i sami stanovnici grada su bili kapetani i mornari na brodovima. To je povećavalo mogućnost za unošenje zaraznih bolesti, od čega je kuga bila ta koja se nekoliko puta pojavila u ovom gradu. U takvim slučajevima Uprava za zdravstvo je odluke donosila zajedno sa kotorskim rektorom i trojicom gradskih sudija. Važno je istaći da su vanredni članovi Uprave za zdravstvo imali iste dužnosti kao i redovni tako da su njihovi glasovi bili jednaki što je bilo važno tokom donošenja odluka većinom glasova. Uprava za zdravstvo je bila nadležna u oblasti celog Bokokotorskog zaliva, ali vremenom se smanjivala nadležnost kako je teritorija osvajana od strane Turaka. Nešto kasnije su osnovane iste ustanove u Herceg-Novom (XIX) i Perastu (XVIII). Uprava za zdravstvo je delovala preko karantinskih stanica (lazareta) koje su bile organizovane kao prostori za boravak ljudi. Ove karantinske stanice su postojale i pre osnivanja Uprave za zdravstvo i najčešće su bile na nekim pustim mestima udaljenim od gradova, a brodske posade su koristile za tu svrhu ostrva. Kako su se vremenom mere zaštite od unosa zaraznih bo43

lesti u grad podigle na viši nivo, lazareti su podizani neposredno pored gradskih zidina. Tako podaci iz 1572. godine ukazuju na dva lazareta i to jedan ispred južnih, a drugi ispred severnih vrata grada. U XVII veku je podignut lazaret na samoj obali koji je sredinom 40-ih godina prošlog veka porušen.

POMORSKI LAZARETI

Sam lazaret nije opsluživalo neko veće osoblje. Tako je na čelu bio prior ili gvardijan, dok su pored njega postojali i zdravstveni stražari kao i posebni radnici nazivani bastaca. Interesantno je istaći ove poslednje čiji je posao bio veoma odgovoran. Oni su se bavili prenošenjem robe trgovaca koji su bili u karantinu, ali i dekontaminacijom njihovih ličnih stvari. Kontrolu rada lazareta je sprovodila Uprava za zdravstvo. Kada su putnici iz rizičnih krajeva dolazili u lazaret prvo su sa njima razgovarali predstavnici Uprave za zdravstvo u prisustvu zdravstvenih provizora. Glavna svrha razgovora je bila da se sazna odakle je putnika doputovao i da li ima saznanja o mogućoj pojavi zaraze na prostoru odakle dolazi. Kada bi razgovor ukazao na potencijalnu mogućnost za pojavu zaraze Uprava za zdravstvo bi sazivala skup nakon koga su sprovođene mere. Takođe se pratilo i zdravstveno stanje svih osoba koje su boravile u lazaretu i posebno su se prijavljivali slučajevi ako dođe do pojave zaraznih bolesti. Obolele su lečili opštinski lekari, a hirurg je takođe dolazio, ako je bilo potrebe. Za svaku preminulu osobu u lazaretu morao je da bude izdat izveštaj opštinskog lekara ili hirurga kojim je naznačena dijagnoza. Ako je razlog smrti bila zarazna bolest leš se zakopavao u jamu koja je kopana u okviru zidova lazareta tako što je leš pokrivan živim krečom, zatim zemljom, a preko toga su postavljana dva reda kamenih ploča. Odeća preminulih se spaljivala, a sve ostale lične stvari su potapane u ključalu vodu u koju su dodavani pepeo i so. Prostor u kome je boravio preminuli od zarazne bolesti je dezinfikovan tako što je pod pran sirćetom ili živim krečom, zidovi su krečeni, a tokom 40 dana dva sata je prostorija ispunjavana mirisima i redovno provetravana. Mirisi koji su ispunjavali prostoriju poticali su od tamjana, bobica smreke, katrana i mnogih drugih aromatičnih biljaka.

Prikaz lazareta, vrste karantina

BORBA PROTIV ZARAZNIH BOLESTI

Kada bi došlo do pojave zarazne bolesti u lazaretu, zdravstvene vlasti Kotora nisu samo pratile taj prostor već i ceo grad. Kao što je istaknuto pored lekara koje je plaćala opština postojali su i oni privatni, tako da su od svih lekara prikupljane dijagnoze o obolelima. Oboleli građani Kotora od zarazne bolesti su smeštani u lazaret. Dokumenti koji su posebno bili važni Upravi za zdravstvo su bili zdravstveni listovi brodova, jer su se upravo pomorskim putem najčešće i unosile zarazne bolesti. Uprava za zdravstvo je proveravala ove dokumente koje su izdali zdravstveni organi drugih država i gradova, dok je izdavala iste dokumente kotorskim moreplovcima. Važno je naglasiti da je Uprava za zdravstvo dobijala informacije o zdravstvenim prilikama na obalama Jadranskog i Sredozemnog mora, pa čak i iz kontinentalnog dela Evrope. Kada bi se pročulo za pojavu zarazne bolesti kotorske vlasti su slale zdravstvene obaveštajce da to provere što je davalo prostora da se na pravi način reaguje. Mreža za informisanje je dodatno bila pojačana od strane Mletačke republike koja je svoje posede imala u dobrom delu istočnog Sredozemlja, dok su njihovi predstavnici bili prisutni u gotovo svakom značajnom trgovačkom gradu. Interesantno je naglasiti da je u prvoj polovini XVIII veka kada je Kotor bio deo Meltačke republike, lazareti kotorske opštine su isključivo nadzirali kopnene puteve. Dolaskom nove, austrijske vlasti, u ovaj grad organizacija zdravstvene struke se menja tako da je pored opštinskog postojao i sreski lekar kao i privatne apoteke.

Kao što se može videti organizacija zdravstvene zaštite u gradu Kotoru tokom srednjeg veka je bila na visokom nivou i tokom vremena je usavršavana, i upravo to je bio jedan od važnih razloga da da ovaj grad bude visoko razvijen dugi niz vekova.