πτύχωση-ρευστότητα- χρονικότητα

Μάθημα: θεωρητική και εφαρμοσμένη αισθητική διδάσκοντες: Π.Ράπτη, Ε.Τάτλα, Μ. Εμμανουήλ, Θ. Συμεωνίδης Περίοδος: Εαρινή Δ.Π.Μ.Σ. "Αρχιτεκτονική - Σχεδιασμός του Χώρου"

Θέμα 9: Η έννοια της πτύχωσης στη φιλοσοφική σύλληψη του χώρου από τον Gilles Deleuze. Αναφερθείτε σε παραδείγματα από την αρχιτεκτονικής.

Αργυροπούλου Αθηνά Αριθμός μητρώου: 41001842 Ακαδημαϊκό έτος: 2016-2017

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ 01. Εισαγωγή

σελ. 2

02. Ο αρχιτεκτονικός χώρος ως αλληγορία του χώρου της συνείδησης

σελ. 3

03. Η έννοια της χρονικότητας και της μεταβολής όπως εκφράζεται από τον Gilles Deleuze

σελ. 5

04. Η ανάδυση της έννοια της πτύχωσης κατά τον Gilles Deleuze στην μπαρόκ αρχιτεκτονική

σελ. 8

05. Συμπεράσματα

σελ. 11

06. Παράρτημα εικόνων

σελ. 12

07. Βιβλιογραφία

σελ. 13

1

[01] Εισαγωγή Στην παρούσα εργασία πρόκειται να αναπτυχθεί η έννοια της πτύχωσης, της χρονικότητας και της μεταβολής, όπως αναπτύσσεται από τον Leibniz, τον Νietzsche και τον Deleuze. Αρχικά, γίνεται αναφορά στην έννοια του αρχιτεκτονικού χώρου, ως αλληγορία του χώρου της συνείδησης ώστε να αναπτυχθεί γενεαλογικά το θεωρητικό πλαίσιο που τέθηκε από τον Leibniz και τον Νietzsche για τη μετέπειτα ανάδυση της θεωρίας της “Πτύχωσης” από τον Deleuze. Με αυτόν τον τρόπο διερευνάται το θεωρητικό πλαίσιο και οι όροι της μετάβασης στον αλληγορικό σχεδιασμό που αναπτύσσεται στην σημερινή κυρίαρχη πραγματικότητα Σε ένα δεύτερο επίπεδο γίνεται εστίαση στις έννοιες της χρονικότητας και της μεταβολής όπως εκφράζεται από τον Deleuze. Πρόκειται για την μεταγενέστερη θεωρητική αναφορά στους όρους του παραπάνω κεφαλαίου, όπως αναπτύσσεται στο βιβλίο του Deleuze “Η πτύχωση: Ο Leibniz και το Μπαρόκ”. Ειδικότερα, μέσα από την ανάλυση των εννοιών, υπεισέρχεται η ανάδυση της έννοιας των δυνάμεων που ιδιοποιούνται τα πράγματα και της δυνητικότητας ως δυνάμει χρονικότητας. Οι αποσαφήνιση των όρων πραγματοποιείται μέσω θεωρητικών αναφορών και παραδειγμάτων της αρχιτεκτονικής πρακτικής. Ειδικότερα, το κεφάλαιο 03, πραγματεύεται τη διερεύνηση της έννοια της πτύχωσης κατά τον Deleuze στην μπαρόκ αρχιτεκτονική. Η εργασία λειτουργεί με δομή άρθρωσης, όπως ορίζει και ο Deleuze το οποιοδήποτε “πράγμα”. Υπό αυτή την έννοια σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται αναφορά τόσο στους όρους που παρασύρει η έννοια της πτύχωσης, αλλά και σε αυτούς που αναλύθηκα παραπάνω. Με αυτόν τον τρόπο υπάρχει μια σχεσιακή διάρθρωση της εργασίας προκειμένου να συνδεθεί αλληγορικά η φιλοσοφική θεωρία με την αρχιτεκτονική πρακτική. Τέλος, τίθεται το ζήτημα κατά πόσο η άυλη αναπαράσταση με τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα είναι δυνατό να ανταποκριθεί στον αλληγορικό σχεδιασμό στον βαθμό που ο κάθε αλγόριθμος περιορίζει την δυνητικοποίηση της πραγματικότητας.

2

[02] Ο αρχιτεκτονικός χώρος ως αλληγορία του χώρου της συνείδησης Η αρχιτεκτονική αναπαράσταση λειτουργούσε ως τον τρόπο κατανόησης του κόσμου. Μέσω του Nietzsche και του Leibniz ο τρόπος αντίληψης του κόσμου διαμεσολαβείτε μέσα από τη συνείδηση. Με τον όρο “αλληγορία” δεν πραγματώνεται η ομοίωση της έννοιας, αλλά “ένα γεγονός που συνδέει μια περιγραφή η οποία τείνει να συντρίψει ένα πλαίσιο,... υπό την σκοπιά του υποκειμένου. Με αυτόν τον τρόπο η Πτύχωση προτείνει έναν νέο τρόπο αφήγησης”. 1 Η έννοια της συνείδησης, που αναπτύσσεται από τον Deleuze στην θεωρία του για τις πτυχώσεις, αποτελεί ερμηνεία της θεωρίας του Nietzsche για την συνείδηση και της μοναδολογίας του Leibniz. Στο βιβλίο “Η αλήθεια και η ερμηνεία”, ο Sosef Simon, αναφέρεται στην “παραδοσιακή έννοια της συνείδησης” του Leibniz, με την έννοια της προγενέστερης θεώρησής της συνείδησης που δεν είχε ωστόσο ακόμα οριστεί από τον Nietzsche, αφού “χρειάστηκαν δύο αιώνες για να προσεγγίσουν την προπορευόμενη υποψία του Leibniz”. 2 Ο Leibniz μέσω της μοναδολογίας μαθηματικοποίησε την έννοια του κόσμου μέσω του απειροστικού λογισμού. Με τον όρο “ars combinatoria” ανήγαγε τη γλώσσα σε σειρές σημείων που παρουσιάζονται μέσω των αδιάκοπων μεταθέσεων και ανασχηματισμών σε διαρκώς άπειρες συνδυαστικές δυνατότητες. Με αυτή την έννοια συλλαμβάνει με μεταφυσικό τρόπο τις αρχές της υλικής φυσικής. 3 Θεωρεί, πως μέσα μας υπάρχει ένας “σκοτεινός βυθός” που δεν μπορεί να κατανοηθεί σε ένα σύστημα οντολογικής σημασίας. Ειδικότερα, βάση της μοναδολογίας δεν μπορεί να υπάρξει ο κόσμος εκτός των μονάδων, για αυτό “ο βυθός της μονάδας είναι τόσο πολύ σκοτεινός… Ο κόσμος εσωκλείεται σε καθεμία με τη μορφή των αντιλήψεων” 4. Ακόμα και το “φωτεινό” πηγάζει από το “σκοτεινό” και βυθίζεται ξανά αδιάκοπα στο “σκοτεινό”. 5 Οι έννοιες σε αυτή τη θεώρηση δεν επιτυγχάνουν ποτέ ισακρίβεια με το νοημένο. Η ταυτότητα των εννοιών κατά τον Leibniz είναι ανέφικτη μέσω του πραγματολογικού ορισμού τους που “διακρίνει το πράγμα από το σημείο, το σημαινόμενο από το σημαίνον”. 6 Εισάγει συνεπώς την έννοια του λανθάνον νοήματος, την εσωτερικότητα, την παραλλαγή και την αέναη απειρότητα του κόσμου μέσω της εσωτερικότητας. Με τον όρο “μικρές αντιλήψεις” αναφέρεται σε δραστικές αντιλήψεις που δεν υπεισέρχονται στη συνείδηση. “Οι αντιλήψεις αυτές αποτελούν και τις ανεπαίσθητες διάφορες ανάμεσα στα άτομα, τα οποία μας φαίνονται όμοια, όταν εμείς τα κρίνουμε ως όμοια. Από αυτές διαχωρίζει τις εξηρμένες αντιλήψεις, ενώ η συνείδηση είναι η έξαρση ορισμένων αντιλήψεων από το ασυνείδητο συνεχές τους, στο οποίο αυτές συνάπτονται άμεσα.” 7

1

Ελένη Τάτλα, Leibniz εναντίον Descart, Χρονικά Αισθητικής, τ.45,2010Αθήνα:ίδρυμα Παναγιώτης & Έφη Μιχελή, σελ.

120 2 Josef. S. Η αλήθεια και η ερμηνεία.(μτφρ. Θ. Πενολίδης).Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1991, σελ.41 3 Ελένη Τάτλα, Leibniz εναντίον Descart, Χρονικά Αισθητικής, τ.45,2010Αθήνα:ίδρυμα Παναγιώτης & Έφη Μιχελή, σελ.

111 4 Deleuze, G., Η πτύχωση Ο Λάιμπνιτς και το Μπαρόκ,(μτφρ. Ν. Ηλιάδης) Αθήνα: Πλέθρον, 2006, σελ. 181 5 Στο ίδιο, σελ. 188 6 Josef. S. Η αλήθεια και η ερμηνεία.(μτφρ. Θ. Πενολίδης).Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1991, σελ.43 7 Στο ίδιο, σελ.44

3

Ο Nietzsche, μεταγενέστερα κατανοεί το “πράγμα” ως όλον μέσα στην ιστορικότητα με την εισαγωγή της έννοιας του ασυνείδητου. Στη νιτσεϊκή σκέψη δεν τοποθετείται μια ¨γραμματική βάθους” 8 και εσωτερικότητας πίσω από τη γραμματική των ιστορικών γλωσσών. Το “πράγμα” γίνεται νοητό μέσω της ιστορικής του συνέχειας και χρονικότητας, δηλαδή της ερμηνείας και όχι με την μεταφυσική του διάσταση. Σύμφωνα με τον Nietzsche η ιστορία είναι η μεταβολή του νοήματος ανάλογα με τις δυνάμεις που το ιδιοποιούνται. Μέσω τη ερμηνείας είναι δυνατή η αποκάλυψη των δυνάμεων που σφετερίζονται τα πράγματα. Με αυτόν τον τρόπο “ο κόσμος γίνεται άπειρος, εφόσον δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τη δυνατότητα να περικλείει άπειρες διερμηνεύσεις” 9. Εισάγεται επομένως η έννοια της πολλαπλότητας και της απειρίας των ερμηνειών μέσω της ατομικής συνείδησης. Στη συνέχεια θα αναλυθούν οι έννοιες της χρονικότητας, των δυνάμεων που προκαλούν μεταβολή και της πτύχωσης στην φιλοσοφική θεωρία και αρχιτεκτονική πρακτική.

8 9

Στο ίδιο, σελ.59 Josef. S. Η αλήθεια και η ερμηνεία.(μτφρ. Θ. Πενολίδης).Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1991, σελ.59

4

[03] Η έννοια της χρονικότητας και της μεταβολής όπως εκφράζεται από τον Gilles Deleuze. Η σύγχρονη συνθήκη του αφηρημένου γεωμετρικού χώρου, της ετερότητας και της μεταβλητότητας ενσωματώνονται σε ένα συνεχές όλον αρχικά από τον Greg Lynn στον τόμο των Academic Editions ως Folding in Architecture, βασιζόμενος στις θεωρίες των Leibniz και Gilles Deleuze [εικ.1]. 10 Η αισθητική του Deleuze εκφράζει τη χρονικότητα και τις δυνάμεις που οικειοποιούνται τα πράγματα. Εστιάζει στον χρόνο με την έννοια της συνείδησης. Είναι ο χρόνος των πτυχώσεων του κόσμου μέσα στην συνείδηση. Στο βιβλίο του “Η πτύχωση Ο Λάιμπνιτς και το Μπαρόκ” αναφέρεται στην έννοια του χρόνου μέσα από τις αναδιπλώσεις της ύλης: “Η ύλη- πτύχωση είναι μια ύληχρόνος, τα φαινόμενα της οποίας μοιάζουν με τη συνεχή εκπυρσοκρότηση από “άπειρα αεροβόλα 11 αρκεβούζια”.” . Με αυτή την έννοια ορίζει τον χρόνο ως τον σκοτεινό ρυθμό του χρόνου μέσα μας.

[εικ.1]

Μέσα από τη διάσταση της χρονικότητας γίνεται αναφορά στην έννοια του συμβάντος- γεγονός. Με αυτόν τον τρόπο η δυνάμει χρονικότητα ορίζεται ως μια δυνητικότητα. Ο κόσμος επεκτείνεται από το πεπερασμένο στο άπειρο. Το “δυνάμει” δεν είναι πια η χαοτική δυνητικότητα αλλά “η δυνητικότητα που έγινε συνεπής οντότητα η οποία σχηματίζεται σε ένα επίπεδο εμμένειας 12 που τέμνει το χάος. Αυτό είναι το αποκαλούμενο Συμβάν ή για όλα όσα συμβαίνουν, το μέρος που ξεφεύγει από την ίδια την κατάσταση πραγμάτων. Το συμβάν δεν είναι επ’ ουδενί η κατάσταση πραγμάτων, αλλά πραγματώνεται σε μία κατάσταση πραγμάτων σε ένα σώμα, σε ένα βίωμα, και έχει ένα μέρος κρυμμένο στη σκιά και μυστικό, το οποίο αφαιρείται και προστίθεται αδιάκοπα στην ενεργεία πραγμάτωσής του»”. 13 Σε αυτήν την κατεύθυνση, το συμβάν είναι το βίωμα που διέπεται από ενεργές δυνάμεις που υπεισέρχονται στον άπειρο κόσμο μέσω της συνείδησης. Στην περίπτωση της γραμμικής ευκλείδειας προσέγγισης των πραγμάτων, λόγω της απόκλισης των δυνητικών δυνάμεων, δεν είναι δυνατό να πραγματωθεί η συνθήκη. Είναι βασική η διαφορά της σταθερής μορφής, που δεν δέχεται παραλλαγές, και της μορφής που είναι δυνατό να αναπροσαρμοστεί μέσω των παραλλαγών και της διανυσματικής μορφής της. Την μαθηματική έκφραση της παραλλαγής εντοπίζει ο Deleuze στο Μπαρόκ και στη θεωρία του Leibniz. Ο Leibniz με τον “ορισμό των Μπαρόκ μαθηματικών αναλαμβάνει ως αντικείμενο ένα “καινούργιο πάθος” για τα μεταβλητά μεγέθη, που

10

Greg Lynn, Folding in Architecture, London: Academy Editions, 1993, σελ24 Deleuze, G., Η πτύχωση Ο Λάιμπνιτς και το Μπαρόκ,(μτφρ. Ν. Ηλιάδης) Αθήνα: Πλέθρον, 2006, σελ. 23 12 Για τους G. Deleuze και F. Guattari η συγκρότηση του επιπέδου της εμμένειας είναι ένα καταστατικό στοιχείο της φιλοσοφίας και σημαίνει τη δυνατότητα να υπάρχει σκέψη και έννοιες: «Το επίπεδο της εμμένειας δεν είναι μία έννοια, αλλά περισσότερο η εικόνα της σκέψης, η εικόνα που η σκέψη δίνει στον εαυτό της για το τί σκοπεύει να σκεφτεί, για να χρησιμοποιήσει της σκέψη». Το επίπεδο της εμμένειας θα μπορούσε να οριστεί καλύτερα ως τον ένα και μοναδικό ορίζοντα, που περιλαμβάνει τα πάντα και εντός του οποίου ορίζεται τόσο η σκέψη όσο και η πραγματικότητα σε όλες τις διαφορετικές πυκνότητες και εντάσεις της.

13 Gilles Deleuze and Felix Guattari. Τι είναι φιλοσοφία. (μτφ. Μανδηλαρά).Αθήνα: Καλέντης, 2004. Σελ.183 11

5

είναι η ίδια η παραλλαγή.” 14 Προκειμένου να πραγματωθεί το δυνητικό απαιτείται ναι μεν η ενεργοποίησή του στην ψυχή αλλά και η υλική υπόστασή του. Ο Pierre Levy επιχειρεί να περιγράψει την πραγματικότητά μέσω της δυνητικής πραγματικότητας (realite virtuelle). Η λέξη δυνητικό (virtuel) “προέρχεται από το μεσαιωνικό λατινικό virtualis, που με τη σειρά του παράγεται από το virtus: δύναμη, ισχύς. Στη σχολαστική φιλοσοφία, δυνητικό είναι αυτό που υπάρχει εν δυνάμει και όχι εν ενεργεία. Το δυνητικό τείνει να ενεργοποιηθεί, χωρίς εντούτοις να έχει περάσει στην πραγματική ή τυπική συγκεκριμενοποίηση. Μιλώντας με φιλοσοφική αυστηρότητα, το δυνητικό δεν αντιπαρατίθεται στο πραγματικό ,αλλά στο εν ενεργεία υπαρκτό: δυνητικότητα και εν ενεργεία ύπαρξη είναι απλώς δύο διαφορετικοί τρόποι του είναι”. 15 Η έννοια της μεταβολή λόγω των δυνάμεων που υπεισέρχονται σε κάθε “πράγμα” προεκτείνεται από τον Deleuze στην ευρύτερη θεώρησή του. Στο βιβλίο “Τι είναι φιλοσοφία” σε συνεργασία με τον Felix Guattari, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στον προσδιορισμό της μεταβολής των εννοιών και στο συνεχώς διαφεύγoν νόημά τους, ορίζοντας με αυτόν τον τρόπο την ουσία της φιλοσοφίας. Σύμφωνα με τους συγγραφείς “οι έννοιες, παρότι χρονολογούνται,υπογράφονται και βαφτίζονται, έχουν το δικό τους τρόπο να μην πεθαίνουν και να υπόκεινται με όλα αυτά στους εξαναγκασμού της ανανέωσης, της αντικατάστασης και της μεταβολής, που προσδίδουν στη φιλοσοφία μιαν ταραγμένη ιστορία και μιαν ταραγμένη γεωγραφία, που κάθε στιγμή και κάθε τόπος τους διατηρούνται μεν, πλην όμως εντός του χρόνου, και περνούν, πλην όμως εκτός του χρόνου.” 16 Θα μπορούσε η αναγκαία μεταβολή των εννοιών όπως τέθηκε παραπάνω να συγκριθεί γενικευμένα με την αλληγορία του κόσμου μέσα στην συνείδηση λόγω της μεταβολής των δυνάμεων όπως ορίζεται από τον Nieztsche. Σε αυτήν την θεώρηση δεν μπορεί να είναι εφικτή η πλήρης κατανόηση του κόσμου, “πάντα μένουν αντιφάσεις που μας είναι κρυμμένες, γιατί αναγκαζόμαστε να διακόπτουμε τις αναλύσεις μας ή να θεωρούμε τη σαφήνεια που πετύχαμε ως επαρκή σαφήνεια”. 17 Η μεταβολή του κόσμου μέσα στη συνείδηση της νιτσεϊκής σκέψης εμφανίζεται ως εξω- ενδοαναφορά του υποκειμένου στον Deleuze, ως “μία ορισμένη σχέση ανάμεσα αφενός μεν σε μία εξωτερική αντίληψη ως κατάσταση ενός υποκείμενου, αφετέρου δε σε ένα εσωτερικό πάθος ως μετάβαση από μία κατάσταση σε άλλη”. 18 Το “είναι” εκφράζεται μέσω των δυνάμεων ως η αλληγορία του κόσμου μέσα στη συνείδηση. Κατά αντιστοιχία, με εργαλεία τις έννοιες της μεταβολής και της μετατόπισης μέσω των δυνάμεων που ασκούνται στην ύλη, μπορεί να εξεταστεί το “City of culture of calicia in Santiago dear Compostela” του Peter Eisenman στην Ισπανία [εικ.2]. Μέσα από τις δυνάμεις που έχουν ασκηθεί στο ιστορικό συνεχές, η ύλη- γης έχει παραμορφωθεί σε ένα πτυχωμένο τοπίο. Με αυτή την έννοια θα μπορούσε να γίνει αναφορά σε μια “δυναμική γεωγραφία” όπως ορίζεται από τον Bernard

[εικ.2]

14

Deleuze, G., Η πτύχωση Ο Λάιμπνιτς και το Μπαρόκ,(μτφρ. Ν. Ηλιάδης) Αθήνα: Πλέθρον, 2006, σελ. 43 Levy, P. Δυνητική πραγματικότητα (Realite virtuelle), μτφρ. Μιχάλης Καραχάλιος, εκδ. Κριτική, 1999. σελ.21 16 Deleuze, G., Guattari F. Τι είναι φιλοσοφία, (μτφ. Μανδηλαρά Στ.),Αθήνα: Καλέντης,2004 [1991], σελ.15 17 Josef. S. Η αλήθεια και η ερμηνεία. (μτφρ. Θ. Πενολίδης).Θεσσαλονίκη: Βανιας, 1991, σελ 44 18 Deleuze, G., Guattari F. Τι είναι φιλοσοφία, (μτφ. Μανδηλαρά Στ.),Αθήνα: Καλέντης,2004 [1991], σελ.170 15

6

Cache 19. Η Anne Bayman αναφέρει στην εισαγωγή του βιβλίου “Earth Moves” σχετικά με την προσέγγιση του Bernard Cache: “Οι εικόνες, δεν καθορίζονται πλέον από σταθερές διαιρέσεις ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Μάλλον η ίδια η διαίρεση ως εξωτερική δύναμη έρχεται να αλλάξει ή να μετακινήσει, να προκαλέσει εσωτερικές παραλλαγές ή οι εσωτερικές διαφοροποιήσεις να δημιουργήσουν νέες συνδέσεις με το εξωτερικό. Με τον τρόπο αυτό βλέπουμε ότι οι εικόνες ανήκουν σε μια δυναμική και όχι στατική γεωγραφία” 20. Γίνεται αναφορά τόσο στις εξωτερικές, όσο και στις εσωτερικές δυνάμεις που είναι εκτεθειμένος ο κόσμος και υποταγμένος στη δυναμική μεταβολή του. Το κτίριο εναρμονίζεται με το έδαφος και αποτελεί κομμάτι του και άμεση απόρροια των δυνάμεων, χωρίς να υπάρχει σχέση αιτίου αιτιατού. Η ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής μορφής “δεν κατευθύνεται από το μικρό στο μεγάλο, μέσω της αύξησης ή της μεγέθυνσης, αλλά από το γενικό στο ειδικό, μέσω διαφοροποίησης ενός πεδίου αρχικώς αδιαφοροποίητου, υπό την επίδραση του εξωτερικού περιβάλλοντος ή υπό την επήρεια εσωτερικών δυνάμεων που είναι κατευθυντήριες, καθοδηγητικές και όχι συστατικές ή προσχηματίζουσες.” 21 Ένα ακόμα παράδειγμα της αρχιτεκτονικής πρακτικής που θα μπορούσε να εξεταστεί υπό το πρίσμα των δυνάμεων που προκαλούν μεταβολή σε μια διαφορετική συνθήκη αποτελεί το “Coop Himmelblau, the BMW headquarters”(2006) στο Μόναχο [εικ. 3]. Η κτιριακή μορφή βρίσκεται σε συστροφή και έχει υποστεί παραμόρφωση λόγω των δυνάμεων. Με αυτόν τον τρόπο αντικατοπτρίζεται στο κτίριο η ελαστικότητά του, καθώς “η ελαστική δύναμη των σωμάτων είναι η έκφραση της ενεργητικής δύναμης- πίεσης που ασκείται στην ύλη.” 22 Θα μπορούσε να θεωρηθεί πως υπάρχει ένας εσωτερικός ρυθμός στη μορφή που εκφράζει την χρονικότητα της ύπαρξης των όντων και τη μεταβολή των δυνάμεων. Σύμφωνα με τον Deleuze οι μορφές αυτές ορίζονται ως ο “ρυθμός μεταβολής” στην εξέλιξη μια κατάστασης, δηλαδή η παραγωγός της στην μαθηματικοποιημένη θεώρησή της.

[εικ.3]

19

Ο Bernard Cache συνεργάστηκε με τον Gilles Deleuze σχετικά με τους πρακτικούς και θεωρητικούς πειραματισμούς που πραγματεύεται το βιβλίο του “Earth Moves”. Στο βιβλίο του Gilles Deleuze “Η πτύχωση, ο Leibniz και το Μπαρόκ”, υπάρχει αναφορά στη συνεισφορά του αρχιτέκτονα για το “μεταβαλλόμενο” αντικείμενο.

20 Bernard Cache. Earth Moves, the furnishing of territories. (transl. Anne Boyman). Writing Architecture Series.

Cambridge: MIT Press, 1995. σελ. ix 21 Deleuze, G., Η πτύχωση Ο Λάιμπνιτς και το Μπαρόκ,(μτφρ. Ν. Ηλιάδης) Αθήνα: Πλέθρον, 2006, σελ. 30 22 Στο ίδιο, σελ. 20

7

[04] Η ανάδυση της έννοια της πτύχωσης κατά τον Gilles Deleuze στην μπαρόκ αρχιτεκτονική Οτιδήποτε προσπαθούμε να συλλάβουμε, το νόημα, λανθάνει. Διπλώνεται και αναδιπλώνεται, στροβιλίζεται και στρέφεται στην προσέγγιση του καρτεσιανού σημείου. Η ενότητα τη ύλης είναι η πτύχωση, όχι το σημείο το οποίο ποτέ δεν είναι μέρος αλλά απλό άκρο της γραμμής. Η “εκπτύχωση δεν αποτελεί το αντίθετο της πτύχωσης, αλλά προεκτείνει την πτύχωση μέχρι μιαν άλλη πτύχωση.” 23. Πρόκειται για πτυχώσεις και αναπτυχώσεις της ύλης μέσα στη συνείδηση. Ο Deleuze θεωρεί πως όταν οι ευκρινείς αντιλήψεις ανασυσταθούν σχηματίζουν μια πτύχωση που διαχωρίζει τη συνείδηση και το ασυνείδητο απορρίπτοντας κάθε “μικρή αντίληψη” ώστε να συνταχθεί η συνείδηση. Με αυτόν τον τρόπο υπάρχει ένας αέναος, άπειρος, ενιαίος κόσμος που δημιουργεί πτυχώσεις και αναπτυχώσεις μέσω της συνείδησης. Η ικανότητας αντίληψης της πτύχωσης έγκειται “στο μέτρο που ο βυθός διαλύει τις μικρές πτυχώσεις του”. 24 O Nietzsche αναφέρεται στη θεωρία του για τη συνείδηση στον Leibniz. Με τον ίδιο τρόπο η μοναδολογία του Leibniz αποτελεί για τον Deleuze αφετηρία για την ανάλυση των εννοιών της ρευστότητας, της χρονικότητας, των πτυχώσεων και της μεταβολής στην Μπαρόκ αρχιτεκτονική. Ο Leibniz “συντάσσει αδιάκοπα γραμμικούς και αριθμητικούς πίνακες ως ποικίλματα των εσωτερικών τοιχωμάτων της μονάδας. Τις οπές τις αντικαθιστούν οι πτυχώσεις. Το ουσιώδες της μονάδας είναι ότι έχει έναν σκοτεινό βυθό: απ αυτόν ανελκύει τα πάντα. Τίποτα δεν έρχεται από έξω ούτε και πηγαίνει προς τα έξω.” 25 Έτσι, η συνείδηση στρέφεται ως προς το εσωτερικό της μονάδας. Τα σύνθετα δυναμικά συστήματα (complex dynamic systems) [εικ.4], παρουσιάζουν αναπαραστατικά τις έννοιες της πτύχωσης και της εκπύχωσης. Μέσω των μαθηματικών εξισώσεων οικονομικών, βιολογικών και διεπιστημονικών μοντέλων για την επίλυση των εκάστοτε προβλημάτων παράχθηκαν ιδιότυπες μορφές. Η άυλη αναπαράσταση των αλγοριθμικών εξισώσεων προσομοίωσης ορίζει μορφές που η ίδια η μονάδα πτυχώνεται και εκπτυχώνεται, ορίζεται από παραλλαγές των υπαρχουσών πτυχώσεων στις οποίες εκδιπλώνονται διαρκώς νέες πτυχώσεις. Η κάθε εκπτύχωση “διαλύει πτυχώσεις απείρως μικρές, που αναδεύουν αδιάκοπα τον βυθό, για να σχηματιστεί μια μεγάλη πτύχωση στην πλευρά της οποίας εμφανίζονται μορφές” 26. Η ίδια συνθήκη εντοπίζεται από τον Deleuze στην μπαρόκ αρχιτεκτονική, Ο εσωτερικός διάκοσμος των μπαρόκ κτιρίων παραπέμπει στη διαρκή συστροφή στον κόσμο της συνείδησης και την αέναη αναδίπλωση των μορφών με την “κύρτωση και ανακύρτωση των πτυχώσεων, ώσπου να φτάσουν στο άπειρο, πτύχωση επί πτύχωσης, πτύχωση κατά πτύχωσης. Και κατ αρχάς, (το Μπαρόκ) τις

[εικ.4]

23

Deleuze, G., Η πτύχωση Ο Λάιμπνιτς και το Μπαρόκ,(μτφρ. Ν. Ηλιάδης) Αθήνα: Πλέθρον, 2006, σελ. 21 Στο ίδιο, σελ. 195 25 Στο ίδιο, σελ. 65 26 Στο ίδιο, σελ. 195 24

8

διαφοροποιεί προς δύο κατευθύνσεις, σε δύο άπειρα, λες και το άπειρο έχει δύο ορόφους: τις αναπτυχώσεις της ύλης και τις πτυχώσεις μέσα στην ψυχή.” 27

Ως αλληγορία της θεωρίας των πτυχώσεων θα μπορούσε να θεωρηθεί το “Μουσείο Guggenheim” (1997) του Frank Gehry στο Μπιλμπάο [εικ.5]. Τόσο στο εσωτερικό του κτιρίου όσο και στο εξωτερικό κυριαρχούν καμπύλες γραμμές με διανυσματικά χαρακτηριστικά. Στην αρχή του βιβλίου “Earth Moves” ο Bernard Cache παραθέτει τα τρία στοιχεία που την απαρτίζουν τη διανυσματική μορφή: την καμπή (inflection), το άνυσμα (vector), και το πλαίσιο (frame). Ορίζει τα ακρότατα και τα σημεία καμπής ως τους δύο τύπους που συντελούν σε οποιοδήποτε μοναδικό αποτέλεσμα [εικ. 6]. Ως ακρότατα, αναφέρετε στις μέγιστες και τις ελάχιστες τιμές, ενώ ως σημεία καμπής τις ενδιάμεσες τιμές μιας καμπύλης. Η διαφορά των δυο τύπων έγκειται στην αυτοαναφορικότητα των σημείων καμπής, δηλαδή στο ότι είναι ικανά να οριστούν “σε σχέση με τον εαυτό τους”, ενώ τα ακρότατα προϋποθέτουν τον προσανατολισμό, δηλαδή το άνυσμα. 28 Επομένως, λόγω της γεωμετρικά διανυσματικής μορφής του είναι ικανό το κτίριο να θεωρηθεί ως υλοποίηση της λαιμπνιτσιανής μονάδας, με την έννοια της δυνητικότητας του γεγονότος μέσω της εσωτερικής ατομικότητας. Το κάθε σημείο της καμπής είναι ικανό να μεταβληθεί μέσα από την εσωτερική του διάσταση λόγω των δυνάμεων που ενυπάρχουν σε αυτή. Η μεταφορά της μαθηματικογεωμετρικής διάστασης που διέπει την έρευνα του Deleuze για της πτυχώσεις, μεταφράζει συγχρόνως την καμπυλότητα των σημείων σε δίπλωση και εκδίπλωση των πτυχώσεων της ύλης μέσα στη συνείδηση, “πτυχώσεις μιας ψυχής ή ενός πνεύματος” 29. Η πτυχωμένη μορφή ορίζει επομένως τόσο την δυναμικότητα και την ελαστικότητά της, όσο και την διαρκή ερμηνεία από το εκάστοτε υποκείμενο μέσα στη συνείδησή του ώστε να υπεισέλθει η μεταβολή. Πρόκειται για μια αφήγηση του κάθε μοναδικού υποκειμένου λόγω της ελαστικότητας και της

[εικ.5]

[εικ.6]

27

Στο ίδιο, σελ. 15 Bernard Cache. Earth Moves, the furnishing of territories. (transl. Anne Boyman). Writing Architecture Series.

Cambridge: MIT Press, 1995. σελ. 16 29 Deleuze, G., Η πτύχωση Ο Λάιμπνιτς και το Μπαρόκ,(μτφρ. Ν. Ηλιάδης) Αθήνα: Πλέθρον, 2006, σελ. 67 28

9

ανοιχτότητας των εννοιών που ορίζει η πτυχωμένη μορφή αλλά και η ευρύτερη θεωρητική δυναμική του όρου. Η μοναδολογία του Leibniz ορίζει το νόημα της ομοιότητας ως αυτό που αλλάζει εντελώς τη λειτουργία. Η ομοιότητα “κρίνεται ως προς το ομοιάζον, όχι ως προς εκείνο που μοιάζει το ομοιάζον”. Ορίζει τις μονάδες σαν όμοια στοιχεία, αλλά διαφορετικά ως προς την ευκρίνεια της γνώσης, αυτόνομα ως προς τη διαμόρφωση της εσωτερικότητάς τους, Με αυτόν τον τρόπο “η ψυχική αιτιότητα είναι πάντοτε ενδογενής, που πηγαίνει από κάθε μονάδα για λογαριασμό της στις επιδράσεις της αντίληψης του σύμπαντος το οποίο παράγει αυθόρμητα, ανεξαρτήτως οποιασδήποτε εισροής της μιας μονάδας στη άλλη” 30. Λανθάνει με αυτόν τον τρόπο η έννοια της πολλαπλότητας μέσα από τον ενδογενή κόσμο της κάθε μονάδας και επηρεάζει το σύμπαν [εικ.7]. Στη βάση της θεωρίας του Leibniz, ο Deleuze προσεγγίζει την έννοια της πολλαπλότητας με την αλληγορία της πτύχωσης. Πολλαπλός “δεν είναι μόνον εκείνος που έχει πολλά μέρη, αλλά και εκείνος που είναι πτυχωμένος με πολλούς τρόπους.” 31

Στην εργασία “project for istanbul” το 2005, του university of applied arts, στη Vienna[εικ.8] διαφαίνεται η πολλαπλότητα της μονάδας σε ένα ενιαίο άπειρο σύστημα που ορίζει το κτίριο. Το φυσικό έδαφος είναι πορώδες. Η έννοια της κλίμακας χάνεται. Η μαθηματικοποίηση της μορφής όπως την ορίζει ο Leibniz ταυτίζεται με το νόημα των πραγμάτων στη συνείδησή μας. Η μορφή είναι απόλυτα αποσυνδεμένη από τη λειτουργία και ανεξάρτητη από την μαθηματική εξίσωση που έχει χρησιμοποιηθεί “Η ύλη εμφανίζει μια υφή απείρως πορώδη, σπογγώδη ή κυψελώδη, χωρίς διάκενα, καθώς υπάρχει πάντοτε μια κυψελίδα μέσα στην κυψελίδα.” 32

[εικ.7]

[εικ.8]

30

Στο ίδιο, σελ. 204 Στο ίδιο, σελ. 16 32 Στο ίδιο, σελ. 19 31

10

[05] Συμπεράσματα Οι έννοιες στη θεώρηση του Leibniz και του Nietzsche, δεν μπορούν να προσδιοριστούν με ακρίβεια καθώς το νόημα διαρκώς διαφεύγει και μεταβάλλεται, υπόκειται σε παραλλαγές και μετατοπίσεις μέσα από την εσωτερικότητα και την απειρότητα της συνείδησης. Ο άπειρος ενιαίος κόσμος προσδιορίζεται ειδικότερα μέσα από το ασυνείδητο και τις πολλαπλές διερμηνεύσεις των συμβάτων στο ιστορικό συνεχές. Η χρονικότητα κατά τον Deleuze φέρεται ως μια δυνητικότητα. Ως μια δύναμη μεταβολής που υπεισέρχεται στα πράγματα μέσα από την εσωτερικότητα της κάθε μονάδας προκειμένου να επέλθει η μεταβολή. Ωστόσο, οι παραπάνω έννοιες οφείλουν να πραγματώνονται υλικά μέσα από τη βιωματική τους διάσταση. Σε αυτή την κατεύθυνση διαφαίνεται η επιρροή του Merleau Ponty στην θεωρητική κατεύθυνση του Deleuze. Οι όροι που αναπτύχθηκαν παραπάνω συνοψίζονται στην έννοια της πτύχωσης που ορίζει ο Deleuze. Στη βάση της μοναδολογίας του Leibniz και την έννοια της συνείδησης του Nietzsche η πτύχωση αποτελεί μια συνοπτική αναπαράσταση της μαθηματικής και θεωρητικής συνθήκης. Η καμπύλη, χάρη στη διανυσματική μορφή της που είναι ικανή να μεταβάλλεται μέσω των δυνάμεων, εντοπίζεται από τον ίδιο στην Μπαρόκ αρχιτεκτονική. Οι δυνάμεις μεταβολής και η συνείδηση θέτει τους όρους για τη νέα συνθήκη της πολλαπλότητας έναντι της παγιωμένης γραμμικής μορφής, της μεταβολής έναντι της σταθερότητας. Η κάθε έννοια, το κάθε αντικείμενο, υποκείμενο και οποιαδήποτε συνθήκη είναι αρθρωμένα με τέτοιο τρόπο ώστε να δέχονται την εντροπία των εσωτερικών δυνάμεων. Είναι αδύνατο να διατηρηθούν ως σταθερά. Από τη στιγμή που αλλάζουν οι προϋποθέσεις, οι παράμετροι και οι συνιστώσες της συνθήκης είναι επιβεβλημένη η μεταβολή και του κόσμου. Με την τεχνολογική εξέλιξη είναι δυνατό να προσεγγιστεί και να υπολογιστεί εν μέρει αυτή η μεταβολή με την έννοια ότι τα εργαλεία σχεδιασμού και αναπαράστασης είναι σε θέση να υπολογίσουν και να σχηματοποιήσουν πολύπλοκα και σε μεγάλο όγκο δεδομένα με παραμετροποιημένο τρόπο. Τα ψηφιακά περιβάλλοντα φαίνεται να προσπαθούν να δώσουν λύση στη συνέχεια και τη σύνδεση της αρχιτεκτονικής με τη διαρκή αναπροσαρμογή της πραγματικότητας ώστε να συσχετίσουν τη δυνάμει εσωτερική ετερογένεια των μονάδων και τις δυνάμεις μεταβολής. Τίθεται παράλληλα το ζήτημα αν η χρονικότητα που ορίζουν οι θεωρίες που τέθηκαν παραπάνω, θα μπορούσε να θεωρηθεί αναπαράσταση της virtual συνθήκης ή αν είναι δέσμια ενός αλγορίθμου στο βαθμό που περιορίζει τις δυνατότητες του πραγματικού. Η εξάρτηση των αλγορίθμων από το γενικό πλαίσιο κρίνει αναγκαίο τον ελέγχο της συνθήκης και της υποκειμενικής συνθετικής επιλογής. Εάν οι περιορισμοί που προϋπάρχουν στη χρήση αλγορίθμων ως αναπαραστατικό μέσο μπορούν να ανταποκριθούν στην ανάδυση του τόπου εκδήλωσης συμβάντων. Σε κάθε περίπτωση η υλοποίηση της θεωρίας εξορθολογικεύεται προκειμένου να κατασκευαστεί η παραγόμενη μορφή. Ωστόσο, μέσω της παραμετροποίησης είναι δυνατή η αναπροσαρμογή των συνθηκών κατασκευής που ενδέχεται να μεταβληθούν.

11

[06] Παράρτημα εικόνων [εικ.1] Greg Lynn (1993), Folding in Architecture, Academy Editions, London [εικ.2] Ελένη Τάτλα, Leibniz εναντίον Descart, Χρονικά Αισθητικής, τ.45,2010Αθήνα:ίδρυμα Παναγιώτης & Έφη Μιχελή, σελ.133 [εικ.3] https://saraeffe92.wordpress.com/2013/01/09/bmw-super-bild-bmw-welt/ [εικ.4] Ελένη Τάτλα, Leibniz εναντίον Descart, Χρονικά Αισθητικής, τ.45,2010Αθήνα:ίδρυμα Παναγιώτης & Έφη Μιχελή, σελ.132 [εικ.5] Ελένη Τάτλα, Leibniz εναντίον Descart, Χρονικά Αισθητικής, τ.45,2010Αθήνα:ίδρυμα Παναγιώτης & Έφη Μιχελή, σελ.134 [εικ.6] διάγραμμα κατανόησης εννοιών [εικ.7] Deleuze, G., Η πτύχωση Ο Λάιμπνιτς και το Μπαρόκ,(μτφρ. Ν. Ηλιάδης) Αθήνα: Πλέθρον, 2006, σελ.

226 [εικ.8] Ελένη Τάτλα, Leibniz εναντίον Descart, Χρονικά Αισθητικής, τ.45,2010Αθήνα:ίδρυμα Παναγιώτης & Έφη Μιχελή, σελ.135

12

[07] Βιβλιογραφία Cache, Bernard. (1995) Earth Moves, the furnishing of territories. Writing Architecture Series. (transl. Anne Boyman). Cambridge: MIT Press, Deleuze, G., Guattari F. (2004 [1991]) Τι είναι φιλοσοφία, μτφ. Μανδηλαρά Στ.,εκδ. Καλέντης,Αθήνα Deleuze, G. (2006). Η πτύχωση Ο Λάιμπνιτς και το Μπαρόκ, μτφρ. Ν. Ηλιάδης, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα Greg Lynn (1993), Folding in Architecture,Academy Editions, London Josef. S.(1991). Η αλήθεια και η ερμηνεία. μτφρ. Θ. Πενολίδης. εκδ. Βανιας, Θεσσαλονίκη Levy, P.(1999) Δυνητική πραγματικότητα (Realite virtuelle), μτφρ. Μιχάλης Καραχάλιος, εκδ. Κριτική Ελένη Τάτλα (2010), Leibniz εναντίον Descart, Χρονικά Αισθητικής, τ.45, ίδρυμα Παναγιώτης & Έφη Μιχελή, Αθήνα

13