2021 Afstudeerscriptie Fenna van Tuijn

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

DEEL 01 | AANDACHTIG ZIJN

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

IN HET KORT Steeds meer mensen zijn op zoek naar een ‘moment van rust en bezinning’ tussen de stress en drukte door en vinden dit in bijvoorbeeld yoga of een vorm van meditatie. Zelf heb ik een Mindfulnesstraining, ook wel aandachtstraining, gedaan en mogen ervaren wat dit op kan leveren. Maar het lastige is om het ná de 8-weekse training vol te houden en te integreren in die dagelijkse drukte. Daarom wilde ik tijdens mijn afstudeerproject een plek ontwerpen binnen de drukte van een stad of dorp, waar ruimte is voor mensen om samen te komen voor zo’n moment van rust. Oftewel, ik heb mezelf de opgave gesteld een Sportschool voor de Geest te ontwerpen.

Eerst ben ik op zoek gegaan naar een passende locatie om concreet een casestudy te kunnen doen voor dit project en heb deze gevonden in het Oude Tivoli complex aan de Oudegracht in Utrecht. Aan de hand van de oefeningen van de aandachtstraining heb ik het programma voor de Sportschool voor de Geest samengesteld. Vervolgens ben ik gaan zoeken naar de juiste sfeer. Door op excursies referentieprojecten te gaan bekijken, maar ook door de locatie en het huidige gebouwencomplex nader te bestuderen en me weer verder in de oefeningen te verdiepen. Een belangrijke vraag was vervolgens hoe de sferen van de verschillende ruimtes weer te geven. Met verschillende technieken en materialen ben ik gaan testen, met de zogenaamde montages als resultaat.

In het ontwerp is de omschakeling van drukte naar rust een belangrijk thema. Dit begint al buiten, door de hoofdentree in het park binnenin het bouwblok te leggen. Hierdoor kom je van de drukke straten, via poorten en stegen het blok in bij het openbare park in het midden, waar het opvallend rustig is. In het gebouw gaat de route als het ware verder. Op de begane grond zijn ruimtes gepositioneerd waar nog meer contact met de omgeving kan zijn. Deze ruimtes zijn vrij licht en hier zijn nog meer stenige materialen. Naar boven toe, hoe verder je het gebouw in gaat, worden de kleuren wat donkerder en kom je in een meer ‘houten wereld’. Hier zijn de trainingsruimtes gepositioneerd waar je oefeningen doet waarbij de dichter bij jezelf bent.

Voor alle ingrepen is steeds het uitgangspunt om het huidge gebouw ‘aan te helen’. Verleden, heden en toekomst worden verbonden tot een geheel, maar wel zullen de oneffenheden van de tijd zichtbaar blijven. Daarbij is rust de basis, maar door subtiele variaties aan te brengen en tijd, gebruik en weersinvloeden hun werk te laten, zal het gebouw steeds opnieuw ontdekt kunnen blijven worden. Een paar opvallende koperen details kunnen helpen je weer in het ‘nu’ terug te brengen en/of vormen een focuspunt tijdens een oefening.

Meer ‘spelend’ onderzoeken was het idee waarmee ik het afstudeerproject ben begonnen. In bredere zin dus meer ‘loslaten’ en op een ontdekkende manier het proces aangaan. Dit sluit natuurlijk ook mooi aan bij het onderwerp van de aandachtstraining.

Zeker met het verbeelden van het ontwerp, de zoektocht die de montages opleverde, met het testen van verschillende technieken, zowel met de hand als in de computer, is dit ‘spelen’ wel gelukt naar mijn idee.

Verder heb ik getracht met aandacht voor de plek, geschiedenis en toekomstige functie verbinding te leggen door de lagen van de tijd. Door goed te kijken naar wat er is op een subtiele, maar wel hedendaagse manier daarop aan te haken, vind ik een passende insteek bij dit project. Hopelijk zou dit voelbaar zijn in de ruimtes en uiteindelijk bijdragen aan het vinden van het moment van rust en bezinning.

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

Afstudeerverslag Fenna van Tuijn Artez Academie van Bouwkunst Master Architectuur Mentor Richelle de Jong Afstudeerbegeleiding Annemariken Hilberink Ralph Brodruck Afstudeercoördinator Gerard van Heel Datum April 2021

8

Trefwoorden Architectuur, herbestemming, afstudeerverslag, Tivoli, Utrecht, meditatie

IN DEEL 01 aandachtig zijn................................................................................................. 11 aandachtstraining..........................................................................................13 (trainings)programma..................................................................................19 de plek...............................................................................................................31 De gouden draad............................................................................................39 moment van zijn.............................................................................................43

I. literatuurlijst...............................................................................................44

9

Fenna ervaart in stilte de St. Benedict Chapel in Sumvitg

10

afb.: foto van St. Benedict Chapel in Sumvitg, ontworpen door Peter Zumthor (bezocht) bron: eigen foto

AANDACHTIG ZIJN Aandachtig met iets bezig zijn, hoe vaak doen we dat nog? Door hoge verwachtingen, te veel móeten en met meer prikkels te verwerken dan ooit, zijn we eerder met drie dingen tegelijk bezig. Veel mensen lijden onder prestatiedruk, keuzestress en alles perfect willen doen. Tot deze groep behoren steeds vaker kinderen en jongvolwassenen. Het leidt tot te veel stress, burn-outs en depressies. Het gevolg is dat mensen uitvallen op school, werk of bij andere activiteiten, en de ziektekosten stijgen. Niet voor niks zijn steeds meer mensen op zoek naar af en toe een moment van rust en bezinning. Niet eens direct in de zin van ontspanning, maar een moment om even ‘op adem’ te komen, stil te staan bij alles wat er gebeurt en onszelf tijd te gunnen om dit te verwerken. Oftewel, een moment om innerlijk te helen. Daarvoor wil ik een plek maken met het project een Sportschool voor de Geest.

Steeds meer mensen vinden hun moment van rust en bezinning in yoga of een vorm van meditatie, zoals ik dit heb gevonden tijdens de Mindfulnesstraining. Vanwege mijn ervaring met Mindfulness, oftewel de aandachtstraining, heb ik deze training als uitgangspunt genomen bij het ontwerpen van de Sportschool voor de Geest. Het doel is evengoed dat het een plek wordt waar iedereen zich thuis kan voelen.

In dit eerste deel van het verslag zal ik de voorwaarden en uitgangspunten voorafgaand aan het ontwerp nader toelichten. Er wordt iets uitgebreider ingegaan op wat de aandachtstraining inhoudt. Op basis hiervan is het programma van de Sportschool voor de Geest bepaald, zowel praktisch welke ruimtes er zijn, als sferisch welke ervaringen bij de ruimtes horen. Vervolgens ben ik aan de slag gegaan met de vraag: Waar zouden dit soort plekken passen in onze bebouwde omgeving? En heb ik een concrete locatie voor deze casestudy gevonden. Het laatste hoofdstuk gaat over het idee hoe om te gaan met het ontwerpen van de Sportschool voor de Geest.

11

12

AANDACHTSTRAINING

13

van drukte en stress naar kalmte en helderheid

14

afb.: eigen tekening geïnspireerd op beeld onbekende auteur

MINDFULNESS/AANDACHTSTRAINING Mindfulness betekent aandacht geven op een bepaalde manier gericht in het hier en nu niet (ver)oordelend. Open en bewust zijn in het huidige moment en niet afdwalen in gedachten over wat geweest is of nog moet komen. Belangrijke onderdelen zijn: niet-oordelen (iets waarnemen zonder er meteen een etiket op te plakken), acceptatie (wat niet - op dit moment - opgelost kan worden, kan je beter accepteren zoals het is) en aandacht voor wat je écht wilt (je openen voor wat er echt speelt, ook in jezelf, dan ga je voelen wat je echt wilt in je leven). Door dit te trainen leer je eerder stil te staan bij wat je doet en wat er om je heen gebeurt, waardoor je bewust keuzes kunt maken in plaats van je mee te laten slepen in de hectiek van het moment.

Jon Kabat-Zinn is de grondlegger van het Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR) programma, nu de basis van de mindfulnesstraining. Aanvankelijk ontwikkelde hij de MBSR voor uitbehandelde, chronisch zieke patiënten. Nu zet hij zich in om mindfulness te integreren in de reguliere gezondheidszorg en hele maatschappij. De trainingen worden steeds vaker als (preventieve) zorg vergoed. De leermeester van Kabat-Zinn is de Vietnamese monnik Thich Nhat Hanh, die een belangrijke rol heeft gespeeld in het toegankelijk maken van meditatie in de westerse wereld.

De mindfulnesstraining is een 8-weekse basistraining, waarbij je wekelijks in een groep van circa 6-10 mensen bij elkaar komt.

Iedere week wordt een ander thema besproken: ‘De automatische piloot’, ‘Omgaan met hindernissen’, ‘Bewustzijn van de ademhaling’, ‘Aanwezig blijven’, ‘Toestaan, laten zijn, acceptatie’, ‘Gedachten zijn geen feiten’, ‘Hoe kan ik het beste voor mezelf zorgen?’ en ‘In de toekomst gebruiken wat is geleerd’. In het werkboek staan bijpassende oefeningen die je de week erna dagelijks thuis gaat oefenen. De oefeningen bestaan uit verschillende meditaties, aandachtsoefeningen en oefeningen waarin je reflecteert.

Na de basistraining is het de bedoeling dat je de oefeningen die je hebt geleerd zelf integreert in je dagelijks leven en dagelijks blíjft trainen. Daarnaast worden er regelmatig stiltedagen georganiseerd of kun je een vervolgtraining doen, zoals compassietraining, heartfulness training, mindfulness en eten of mindful omgaan met verlies.

lees meer over mindfulness op: mindfulness-trainingen.nl

15

‘Train dagelijks je buikje en vetrollen maken plaats voor een sixpack, maar stop met trainen en ze rollen vanzelf weer terug.

Zo werkt het ook met aandacht: train geregeld je aandachtspier, dan zul je aandachtiger leven, maar leef je zonder aandacht - door te multitasken, af te dwalen en steeds weer die smartphone erbij te pakken dan wordt de spier slap als een vaatdoek.’

citaat uit het boek Mindgym

16

citaat uit: Mindgym, auteur: Wouter de Jong

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST Op veel plekken kun je de 8-weekse basistraining volgen, maar het blijkt voor veel mensen lastig om de oefeningen die je hebt geleerd te blijven doen ná deze training en te integreren in het dagelijkse drukke leven. Het is niet voor niets dat veel mensen wekelijks gebruik maken van een sportschool of sportclub, terwijl je ook prima zelf thuis je lichaam zou kunnen trainen. Er tijd voor vrij houden, het ernaartoe gaan en samen met anderen sporten stimuleert mensen. Dit geldt eveneens voor het trainen van je geest. Daarom biedt de Sportschool voor de Geest een plek waar mensen regelmatig hun geest kunnen komen trainen.

Daarnaast is de Sportschool voor de Geest een plek waar alles en iedereen gericht is op het trainen van je geest. Nu worden trainingen vaak gegeven in bijvoorbeeld buurthuizen of vergadercomplexen, waar ook tal van andere activiteiten zijn. Met de groeiende behoefte naar deze trainingen vind ik het belangrijk om fysieke plekken te maken binnen onze steden en dorpen die speciaal hiervoor zijn. Voorheen waren kerken plekken in onze maatschappij waar mensen konden samenkomen en zo’n moment van contemplatie vonden, maar de groep mensen die zich hiermee verbonden voelt wordt kleiner.

De Sportschool voor de Geest wordt een nieuw soort plek waar mensen even uit hun dagelijkse, drukke leven kunnen stappen, een ‘andere wereld’ in, door hierbij passende ruimtes te ontwerpen.

17

18

(TRAININGS)PROGRAMMA

19

met aandacht eten met aandacht bewegen mediteren reflecteren 20

TRAININGSRUIMTES Bij de Sportschool voor de Geest kunnen mensen om te beginnen meedoen aan de 8-weekse basistraining, maar daarna kunnen ze blijven komen voor groepstrainingen, verschillende vervolg-trainingsprogramma’s, georganiseerde stiltedagen en er is ruimte om ‘vrij te trainen’. Net als bij een reguliere sportschool kunnen mensen lid worden en een bepaald abonnement afsluiten.

Op basis van alle oefeningen uit de aandachtstraining, heb ik verschillende trainingsruimtes bepaald. Onder te verdelen in vier hoofdgroepen: 1. met aandacht eten en drinken: koffietentje, theehuis met kruidentuin en restaurant in het (pluk)park 2. met aandacht bewegen: yoga-ruimtes, (pluk)park, rondgang, overige gangen en omgeving 3. mediteren: groepsruimtes en grote zaal 4. reflecteren: lokalen en bibliotheek

Daarnaast zijn er vrije trainingsruimtes waar mensen zelf oefeningen kunnen doen en ook in bovengenoemde ruimtes kan vrij worden getraind wanneer deze niet bezet zijn door een groepstraining. Het theehuis, restaurant en koffietentje zijn voor iedereen (ook niet leden) toegankelijk tijdens de openingstijden, welke zijn afgestemd op de groepstrainingen, en het (pluk)park is grotendeels openbaar gebied.

21

spel van licht en schaduw over de ruwe beton

22

afb.: foto van Tomba Brion, ontworpen door Carlo Scarpa (bezocht) bron: eigen foto

ERVAREN De gedachte is dat als je de dagelijkse drukte uit stapt en de Sportschool voor de Geest in stapt, je even in een ‘andere wereld’ komt. Een wereld die door een rustige basis in contrast staat met die dagelijkse drukte en de omgeving die daarbij hoort. Een plek die kalmte uitstraalt en waar mensen stil zijn of hooguit fluisteren met elkaar.

Tijdens de trainingen leer je om open en bewust in het huidige moment te zijn, maar ook om vervolgens met een nieuwsgierige en onderzoekende blik naar de wereld te kijken. Je ziet dingen die je eerder niet zag. Bij het ontwerp voor de Sportschool voor de Geest is het idee dat je in eerste instantie rust en kalmte waarneemt, wanneer je preciezer kijkt blijkt een veel rijkere wereld te bestaan van details, nuances in kleuren en texturen van materialen. Versterkt door het spel van licht en schaduw of misschien nat van de regen, zal de ervaring bij het trainen iedere keer anders zijn. Bij ieder bezoek een nieuwe ontdekking, door het samenspel van gebouw, natuur, weer en mensen.

23

luwteplek aan de straat als overgang van één ‘wereld’ naar een andere

24

afb.: beeld uit de stad Vegaviana, ontworpen door José Luis Fernández del Amo (niet bezocht) bron: aguileraguerreroarquitectos.blogspot.com

ERVARINGEN PER RUIMTE Binnen het geheel van de Sportschool voor de Geest zijn de verschillende ruimtes ook een soort ‘werelden’ op zich, met een passende sfeer bij iedere oefening. Voorafgaand aan het ontwerp heb ik per ruimte benoemd wat belangrijk is qua oefening en ervaring. Hieronder een korte omschrijving per ruimte. Je volgt de ruimtes opvolgend van buiten steeds dieper de Sportschool voor de Geest in. De beelden ernaast van een aantal referentieprojecten zijn opgenomen om je te helpen een voorstelling te maken van de ervaring. Aangezien het ervaren een belangrijk aspect is, ben ik tijdens mijn afstuderen zelf op pad gegaan en heb ik een aantal van de referentieprojecten bezocht.

KOFFIETENTJE | Een nis aan de straat, een luwteplek direct langs de drukte. Het druppelen van het water door het filter in het glas,

de geur van koffie komt vrij, een kort moment voor jezelf met een kop koffie.

ROUTE LOPEN | Via stegen en poorten kun je het bouwblok betreden, daarbinnen is het opvallend rustig. Het geluid van de stad is

gedempt, je pas vertraagt. Op een klein plein, met kleurrijke bloemen, staat een uitnodigend bankje om even te zitten.

(PLUK)PARK | Met onder andere een kruidentuin, fruitbomen en groentetuin. Het park is openbaar, iedereen kan hier doorheen

wandelen en genieten van deze groene, rustige plek midden in de drukke stad.

THEEHUIS | Via de geurende kruidentuin, waar je eerst de kruiden voor je thee kunt plukken, loop je een paar treden naar

beneden het theehuis in. In de ruimte ben je omgeven door de kruidenplanten, zowel binnen als buiten.

RESTAURANT | Met aandacht eten en drinken is een onderdeel van de aandachtstraining. Aandacht voor wat je in je mond stopt,

hoe dit eruit ziet, ruikt en proeft, maar ook aandacht voor waar het vandaan komt, hoeveel energie er in het voedsel is gestopt voordat het op jouw bord lag. Daarom is het restaurant gelegen tussen fruitbomen en een groentetuin. Tijdens trainingen kunnen mensen zelf voedsel oogsten, verwerken en daarna in stilte opeten. ‘s Avonds is het restaurant geopend voor iedereen.

25

het groene hart, beleving van natuur en weer

26

afb.: Serpentine Gallery, ontworpen door Peter Zumthor (niet bezocht) bron: oudolf.com

ENTREES | De entrees van de Sportschool voor de Geest springen in het oog, ze trekken ook de aandacht van voorbijgangers die

geen idee hebben dat hier de Sportschool voor de Geest is gevestigd.

KLEEDRUIMTES | Na binnenkomst gaat iedereen eerst via de kleedruimtes. Dit is de plek waar je de smartphone en agenda achter

laat, makkelijke kleding aan doet en je schoenen inwisselt voor slippers, sloffen, sokken of blote voeten. De kleedruimtes zijn een schakelpunt in de route van drukte naar rust.

RONDGANG & BINNENTUIN | De binnentuin is het hart van de Sportschool voor de Geest, met een boom, bloemen en planten.

Wanneer je hier doorheen loopt ervaar je de kleuren en geuren van het groen en zie je de beestjes die erop af komen. Vanaf de rondgang kun je in de binnentuin kijken en is er een toegang tot de binnentuin. Bij aangename temperaturen zullen ramen en deuren open staan, zodat je bijvoorbeeld de wind of warmte kunt voelen.

De rondgang verbindt verschillende trainingsruimtes, maar ook de rondgang zelf biedt ruimte voor oefening. Met aandacht lopen door de gang.

TOREN | Na het bestijgen van een behoorlijk aantal traptredes ben je boven alle daken van het bouwblok uitgestegen en heb je

een weids uitzicht. Je kunt letterlijk met een afstand en overview kijken naar de dagelijkse drukte in de straten. Deze metafoor kan je wellicht helpen herinneren wat vaker met iets meer afstand naar de zaken te kijken.

GROTE ZAAL | De grote zaal is een grote, open ruimte waar je in principe vrij kunt trainen of aan kunt sluiten bij een geleide

oefening als deze wordt gegeven. Alleen bij lezingen of dergelijke activiteiten is de zaal gesloten. Wanneer je middenin de ruimte op een meditatiekussen gaat zitten, voel je de grootsheid van de ruimte.

27

intieme ruimte met alleen een glimp van de lucht zichtbaar

28

BIBLIOTHEEK & LOKALEN | Hier kun je je verdiepen in gerelateerde onderwerpen, maar het is ook de plek voor reflecterende

oefeningen. Het is een ruimte waar iedereen zijn of haar plek kan vinden om zich terug te trekken met een boek of oefening. Om de reflectieoefeningen te bespreken in een groepstraining zijn er een aantal afgezonderde ruimtes.

YOGARUIMTES | Aandacht voor de bewegingen die je maakt met je lichaam en hoe dat voelt. Hier ben je meer in contact met de

omgeving. Om te bewegen heb je ruimte nodig, licht en lucht. Je staat, zit en ligt op een matje, op de vloer. Er kan indirect of van enige afstand contact zijn met de omgeving.

VRIJ TRAINEN & SPECIALE RUIMTES | Binnen de vrij-trainenruimtes zijn er verschillende plekjes voor verschillende oefeningen. Warm

tussen de kussen op de grond bij de kachel, met een kop thee wegkijken vanuit de nis in het raam, een boek lezen aan tafel of meer afgezonderd, eventueel met een hoofdtelefoon, een liggende oefening doen in een ligbed. Genoeg ruimte waar iedereen een fijne plek kan vinden.

De ‘speciale’ ruimtes zijn extra gericht op een bepaalde ervaring: het waarnemen van zonlicht of sterrenhemel en het tikken van de regen op het dak.

MEDITATIERUIMTES | Deze ruimtes liggen het diepst in het gebouw, het verst weg van de dagelijkse drukte. Intieme ruimtes met een

warme uitstraling en weinig relatie met de omgeving, hoogstens is alleen een glimp van de lucht zichtbaar. Je bent ver weg van de dagelijkse drukte, samen met je groepsgenoten je geest aan het trainen.

afb.: St. Benedict Chapel in Sumvitg, ontworpen door Peter Zumthor (bezocht) bron: eigen foto 29

30

DE PLEK

31

de route die verwondert de plek die verstilt een plek om te zíjn

een schets van mijn eerste voorstelling van een plek

32

VOORSTELLING BIJ DE PLEK Afhankelijk van de vraag zouden er natuurlijk meerdere Sportscholen voor de Geest kunnen komen in Nederland (en daarbuiten), maar ook per stad of dorp. Aangezien een Sportschool voor de Geest mensen een plek biedt om één of meerdere keren per week hun geest te komen trainen, moeten deze centraal gelegen zijn in bebouwd gebied zodat mensen er makkelijk kunnen komen. Daarnaast moet de locatie een plek zijn waar rust heerst, binnen de drukte van een stad of dorp. Veelal zijn de straten tussen bouwblokken druk met verkeer, maar binnenin een bouwblok is het opvallend stil. De route vanaf de drukke straten naar de Sportschool voor de Geest toe loopt bij voorkeur door zo’n rustig binnengebied. Zodat dit de eerste stappen zijn in de omschakeling van drukte naar rust.

33

ligging van de locatie in het centrum van Utrecht

UTRECHT Voor het ontwerpen van een Sportschool voor de Geest als casestudy tijdens mijn afstuderen ben ik op zoek gegaan naar een specifieke locatie. De studentenstad Utrecht sluit qua doelgroep goed aan bij de groep jongvolwassenen die steeds vaker lijden onder stress. Door de centrale ligging van de stad in het land is deze voor een grote groep Nederlanders bereikbaar. Ik heb enkele jaren in Utrecht gewerkt waardoor ik de stad goed ken. Typisch Utrechts is voor mij de drukte aan de Oude Gracht en de hordes door de stad crossende fietsers, maar ook de luwte-plekken aan de werfkelders aan de grachten. Waarschijnlijk een herkenbaar beeld voor velen. Na een paar mensen gesproken te hebben die in Utrecht wonen en/of werken, had ik een aantal opties voor potentiële locaties voor mijn opgave. Eén plek sprong er voor mij uit: het gebouw van het oude Tivoli Poppodium aan de Oudegracht 245.

34

afb.: luchtfoto als onderlegger, bron: Qgis

hartje Utrecht

Utrecht CS Oude Tivoli

vanaf D

e Uitho

f

35

OUDE T

PARK

IVOLI

OUDEGRA

CHT

STEGEN, STRATEN EN POORTEN

de overgang van drukte naar rust maakt deze plek passend voor de Sportschool voor de Geest

36

afb.: luchtfoto als onderlegger, bron: Qgis

OUDE TIVOLI POPPODIUM Deze plek biedt de overgang van drukte naar rust én ligt aan de bekende, drukke Oudegracht. Midden in het centrum van Utrecht en goed bereikbaar. Via verschillende poortjes en steegjes kun je het binnengebied betreden en kom je in een klein, openbaar park waar die opvallende (bijna) stilte heerst.

Een mooi gegeven is dat het gebouw oorspronkelijk is gebouwd als klooster, omdat de nieuwe functie, een Sportschool voor de Geest, eigenlijk een nieuw soort klooster of kerk is. Tijdens mijn zoektocht naar een goede locatie, was de gemeente Utrecht op zoek naar een nieuwe invulling voor dit monumentale pand. De gemeente zocht een functie die de toegankelijkheid van het gebouw en de tuin erachter waarborgt en de verbinding legt tussen de twee verschillende sferen van de binnenstad, namelijk de drukte aan de Oudegracht en de verstilde binnentuin. Daarbij is de verbinding tussen de Utrechtse geschiedenis en toekomst belangrijk en moeten de kloostergang en het kloosterhof een centrale rol krijgen. De tender liep al, maar het is dus een actuele opgave. Inmiddels is het pand verkocht en huisvest het eind 2020 een hotel, brouwerij en koffiebranderij.

De functie van een Sportschool voor de Geest sluit goed aan bij de vraag die de gemeente stelt. Maar het is vooral een passende plek voor een Sportschool voor de Geest, dé plek dus voor mijn afstudeeropgave.

37

38

DE GOUDEN DRAAD

39

“There is a crack, a crack in everything.

That’s how the light gets in.” citaat uit songtekst Anthem van Leonard Cohen

40

afb.: kan en mok gerepareerd met goudlijm, bron: mudinmay.com

HELEN MET EEN GOUDEN RANDJE Bij de Sportschool voor de Geest kunnen mensen dus ‘innerlijk helen’. Het ‘helen’ is eveneens uitgangspunt bij het ontwerpen van een Sportschool voor de Geest: de plek en het gebouw helen door het oude en nieuwe met elkaar te verbinden tot een geheel, maar waar de oneffenheden van de tijd zichtbaar blijven. Geïnspireerd op Kintsugi, de Japanse kunst van het repareren van gebroken keramiek met goudlijm. De schoonheid van imperfectie en vergankelijkheid is zichtbaar.

Door een geheel te maken en eenheid te creëren ontstaat een rustige basis in het gebouw. Binnen deze rustige basis vormen de oneffenheden van de tijd en de wijze van materiaalgebruik subtiele verschillen. Weersinvloeden en slijtage door gebruik zorgen ervoor dat steeds opnieuw (kleine) veranderingen optreden binnen het gebouw. Wanneer je de rust in jezelf weer hebt gevonden en met een open en onderzoekende blik door het gebouw kan bewegen, valt er iedere keer opnieuw iets te ontdekken.

De rust wordt soms onderbroken door een in het oog springend, koperen element dat je aandacht trekt. Mocht je toch in gedachten zijn verzonken, dan kunnen deze elementen prikkelen om je aandacht weer terug in het huidige moment te brengen.

Of het zijn focuspunten in de ruimtes, opvallende details die je helpen de focus op één punt te houden tijdens een oefening.

Deze drie lagen - eerst een rustige basis creëren, daarop subtiel variëren en af en toe een opvallend onderdeel - vormen de basis voor alle ingrepen, als het ware de ‘gouden draad’ door het ontwerp.

41

42

MOMENT VAN ZIJN De oefeningen van de aandachtstraining kunnen je dus helpen aandachtig met iets bezig te zijn of überhaupt soms gewoon alleen te zíjn, in plaats van vanalles en nog wat te moeten doen. Bekend is nu wat de aandachtstraining op grote lijnen inhoudt en er is een beeld gegeven wat je kunt verwachten als je de Sportschool voor de Geest gaat bezoeken. Het programma is bepaald en daarbij beschreven welke ervaringen bij de verschillende oefeningen en ruimtes horen.

Voor de casestudy van het afstuderen is een specifieke plek gekozen in de drukke binnenstad van Utrecht, aan de Oudegracht.

Het ‘helen met een gouden randje’ is de insteek voor de ingrepen en benadering van de architectonische opgave. Daarmee zijn in dit eerste deel alle onderdelen beschreven die ik voorafgaand aan het ontwerpproces heb onderzocht. Informatie om mee te nemen tijdens het bekijken en lezen van de volgende delen, waarin het ontwerp wordt getoond en toegelicht.

43

I. LITERATUURLIJST AFBEELDINGEN Afb. pag. 14 (eigen tekening geïnspireerd op beeld van): https://happybodyformula.com/10-ways-to-declutter-your-mind/ en https://www.behoudenhuys.nl/mindfulness (Mei 2018) Afb. pag. 24: https://aguileraguerreroarquitectos.blogspot.com (Oktober 2018) Afb. pag. 26: https://oudolf.com/garden/serpentine-gallery (24 Juni 2018) Afb. pag. 40: https://webshop.vanabbemuseum.nl/new-kintsugi-repair-kit (8 Augustus 2019)

BOEKEN De Jong, W., Mindgym, sportschool voor je geest, 6e druk, Amsterdam: Maven Publishing B.V., 2018.

SeeTrue Mindfulness Trainingen, Mindfulness Training Werkboek.

Gilbert, E., Eat Pray Love: one woman’s search for everything across Italy, India and Indonesia, USA: Viking Penguin, 2006.

Roel, H.P., Ki: kracht van binnenuit, 8e druk, Baarn: N.E.X.T. company BV, 2016.

ARTIKELEN ‘Werkstress, Burn-out en Verzuim in cijfers’, TNO, 2014. http://www.monitorarbeid.tno.nl/publicaties/factsheet-werkstress (19 Mei 2018) ‘Driekwart van de jongeren heeft last van stress en burn-out klachten’, GGZnieuws, 10 juli 2017. https://www.ggznieuws.nl/ home/driekwart-van-de-jongeren-heeft-last-van-stress-en-burn-out-klachten/ (20 April 2018) Smolenaars, M., ‘Waarom we ziek worden van drukte’, Metronieuws, 31 Aug. 2017. https://www.metronieuws.nl/nieuws/ dossier/2017/06/longread-waarom-we-ziek-worden-van-drukte (20 April 2018) Van Winkelhof, M. en Bakker, B., ‘Stress is geen individueel probleem’, NRC, 20 Okt. 2017. https://www.nrc.nl/ 44

nieuws/2017/10/20/stress-is-geen-individueel-probleem-13596508-a1578089 (20 April 2018)

INTERNET https://www.umassmed.edu/ (Mei 2018) https://goamra.org/ (Mei 2018) https://www.mindfulnesscds.com/ (Mei 2018) https://www.mindfulness-trainingen.nl/ (Juni 2018) https://www.more4you.nl/ (Juni 2018)

CONTACTPERSONEN Patty van Rooij - Minfdulnesstrainer Joris Jenniskens - Utrechter

45

ARTEZ ACADEMIE VAN BOUWKUNST | FENNA VAN TUIJN | AFSTUDEERVERSLAG DEEL 01

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

DEEL 02 | MET AANDACHT ERVAREN

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

Afstudeerverslag Fenna van Tuijn Artez Academie van Bouwkunst Master Architectuur Mentor Richelle de Jong Afstudeerbegeleiding Annemariken Hilberink Ralph Brodruck Afstudeercoördinator Gerard van Heel Datum April 2021 Trefwoorden Architectuur, herbestemming, afstudeerverslag, Tivoli, Utrecht, meditatie

Een raam kadert natuur in als een levend schilderij.

Een deur opent het gebouw, zodat je naar buiten kan.

De binnentuin laat het weer ín het gebouw.

Het dak laat het geluid van tikkende regen horen.

Door een raam valt een warme zonnestraal op je huid.

Een opengewerkte muur geeft een steeds wisselend schaduwpatroon op de vloer.

Een houten vloer kraakt wanneer je er op loopt.

De baksteentextuur die ruw aanvoelt aan je vingers.

Een zacht tapijt onder je voeten.

Een geurende houten constructie.

ervaringen benoemd in mijn afstudeervoorstel

8

MET AANDACHT ERVAREN In het eerste deel zijn de voorwaarden en uitgangspunten voorafgaand aan het ontwerp beschreven. Met deze gegevens in gedachten, wil ik je graag eerst zelf de belangrijkste beelden van het project laten bekijken, de zogenoemde montages. Het gaat immers om de beleving en sfeer van de ruimtes tijdens de oefeningen. Maar hoe breng je dit over? Dat was een belangrijke vraag tijdens het proces, met deze montages als resultaat. Deze handgemaakte beelden, opgebouwd uit allerlei materialen en technieken, geven een voorstelling van een aantal ruimtes van de Sportschool voor de Geest.

Ik wil je uitnodigen deze beelden met aandacht te bekijken en zo de ruimtes al enigszins te ‘ervaren’, nog zonder toelichting op het ontwerp. Zoals je ook de oefeningen begint; zonder verwachtingen en met een open en onderzoekende blik gewoon bekijken wat er te zien is. Mogelijk kun je een voorstelling maken van materialen, texturen, geuren of geluiden die in de ruimtes aanwezig zouden kunnen zijn. Je volgt de route van buiten de Sportschool voor de Geest in, steeds verder van de dagelijkse drukte weg en steeds dieper het gebouw in.

9

10

entree 2 | de

drukte aan de Oudegracht

11

12

13

14

de lange route volgen | via

stegen het blok in

15

16

in het oog springende entrees van het blok

17

de overgang door een steeg, het eerste groen in zicht hangend over de tuinmuren

18

verder dwalen en je merkt de verstilling

19

bij het kleine plein opent de ruimte zich, er is steeds meer groen

20

een bankje om rustig te zitten en te zijn

21

22

entree 1 | de

rust binnenin het blok

23

24

25

26

kleedruimte | het

dagelijkse uit, de Sportschool voor de Geest in

27

agenda, telefoon en schoenen blijven hier achter, op ‘Sportschool voor de Geest sloffen’ verder

28

afb.: foto fragment klooster Doornburgh in Maarssen, ontworpen door Jan de Jong (bezocht) bron: gramho.com/explore-hashtag/hetnieuweinstituut 29

30

binnentuin met rondgang | hart

van de Sportschool voor de Geest

31

32

33

34

grote zaal | ruimte

voor reflectie

35

36

[uitklapbare pagina in hardcopy]

[zie de pdf in de map: 2_SvdG_Deel 02_uitklappagina, bij de digitale versie]

37

38

yogaruimte | bewust

van jezelf, de ander en de ruimte

39

40

41

42

ruimte voor vrij trainen | dwalen

en ontdekken

43

44

45

46

meditatieruimte | het

diepst in het gebouw, het dichtst bij jezelf

47

48

49

50

MOMENT VOOR DE ERVARING Je bent nu als het ware ‘ondergedompeld’ in de sferen van de verschillende ruimtes van de Sportschool voor de Geest. Neem nog even een moment om stil te staan bij wat je hebt gezien. Wat is je indruk? Begin je al een beeld te vormen of heb je vooral veel vragen?

De volgorde van de beelden geven de route weer die je aflegt van buiten naar de entrees en verder de Sportschool voor de Geest in. Via een kleedruimte naar het hart van het gebouw, de binnentuin met de rondgang, en vanuit daar kun je naar alle trainingsruimtes zoals een yogaruimte of de grote zaal. Bij het laatste beeld ben je het verst weg van de dagelijkse drukte, het diepst in het gebouw en in de ruimte waar je het dichtst bij jezelf bent middels meditatie oefeningen.

In het volgende deel zal ik het ontwerp nader toelichten. Eerst door meer inzicht te geven in de structuur, organisatie en ontwerpuitgangspunten en vervolgens door opnieuw deze route langs te gaan, maar dan aangevuld met mijn uitleg en achterliggende ideeën.

51

ARTEZ ACADEMIE VAN BOUWKUNST | FENNA VAN TUIJN | AFSTUDEERVERSLAG DEEL 02

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

DEEL 03 | MET AANDACHT GEMAAKT

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

Afstudeerverslag Fenna van Tuijn Artez Academie van Bouwkunst Master Architectuur Mentor Richelle de Jong Afstudeerbegeleiding Annemariken Hilberink Ralph Brodruck Afstudeercoördinator Gerard van Heel Datum April 2021

6

Trefwoorden Architectuur, herbestemming, afstudeerverslag, Tivoli, Utrecht, meditatie

IN DEEL 03 met aandacht gemaakt..................................................................................9 bestaande | oudegracht en park................................................................. 11 bestaande | oude tivoli .................................................................................19 plan | oudegracht en (vernieuwde) park.................................................27 plan | van oude tivoli naar sportschool voor de geest........................33 de gouden draad | sportschool voor de geest........................................41 route langs de ruimtes | sportschool voor de geest ..........................53 moment voor het maken.............................................................................107

I. literatuurlijst............................................................................................. 108

7

8

MET AANDACHT GEMAAKT Na de ‘onderdompeling’ in de verschillende ruimtes en sferen in Deel 02, wordt in dit deel het ontwerp toegelicht. Eerst zoomen we even uit, om meer overzicht te krijgen in het grotere geheel. De huidige locatie wordt bekeken op niveau van het bouwblok. Daarna kort een omschrijving van het bestaande gebouw van het Oude Tivoli complex en de geschiedenis hiervan.

Duidelijk wordt waarom deze plek zo passend is voor dit project. Vervolgens wordt de nieuwe benadering van het gebouw via het bouwblok toegelicht en de organisatie en ordening van het programma uitgelegd, op basis van het in Deel 01 beschreven programma. Pak bij dit deel de plattegronden erbij die los in de doos zijn bijgevoegd voor overzicht van het geheel. [zie de vier pdf’s in de map: Plattegronden, bij de digitale versie]

Tot slot volgen we weer dezelfde route als in Deel 02 langs de verschillende ruimtes van de Sportschool voor de Geest, maar deze keer zal ik inzicht geven in de achterliggende ideeën en de aandacht richten op bepaalde onderdelen in het ontwerp.

9

10

BESTAANDE | OUDEGRACHT EN PARK

11

bestaande gevel aan de Oudegracht

DRUKTE VS. RUST In Deel 01 is de keuze voor de locatie aan de Oudegracht 245 in Utrecht toegelicht, het voormalige complex van het poppodium Tivoli. Het contrast tussen drukte en rust op deze plek is een belangrijk aspect. De foto’s hierboven van de huidige situatie laten het verschil zien. Aan de ene kant grenst het complex aan de drukke Oudegracht, aan de andere kant aan het openbare parkje gelegen binnenin het bouwblok. Dit park is de vroegere kloostertuin, vandaar de naam Regulierenklooster Tuin.

De Oudegracht is een harde, stenige omgeving met bakstenen gebouwen en verharde bestrating. Alleen de bomen op de werven en het water doorbreken dit iets. Verder galmt er de drukte van voetgangers, auto’s en vooral (gehaaste) fietsers. Op mooie dagen is de gracht gevuld met boten vol mensen. Plus alle geparkeerde fietsen langs de reling is het een chaotisch stukje 12

stad.

afb. links: voorgevel poppodium Tivoli, bron: ontwerpdivisie.nl | afb. rechts: Regulierenklooster Tuin, bron: eigen foto

bestaande situatie park in het blok, rechts een klein stuk gevel

Het verschil is groot wanneer je het park inloopt. Hier overheerst het groen van de bomen, het grasveld en de struiken. Vooral is het er opvallend veel stiller dan op de straten rondom het bouwblok. Het geluid van rijdende auto’s en pratende mensen wordt gedempt door de ‘zachtheid’ van het groen en maakt plaats voor bijvoorbeeld vogelgezang of ritselend blad. Er loopt een enkele voetganger, vaak met een hond of een dwalende toerist. Geen chaos, maar veel groen en een gevoel van rust.

13

luchtfoto met in het midden het complex aan de Oudegracht 245

IN HET BOUWBLOK Het gebouwencomplex grenst dus enerzijds aan de Oudegracht en met de andere zijde aan het park. De totale korrel van het complex is relatief groot ten opzichte van de andere kavels in het bouwblok. Bijzonder is dat dit pand het enige is dat een gevel heeft aan het park, aan de andere zijden wordt het park omkaderd door tuinen. Aan de Oudegracht gaat de gevel wel mee in de breedtes van de aangrenzende en tegenoverliggende gevels. Vanaf de Oudegracht kun je dus niet vermoeden wat een volume er nog achter de gevel schuil gaat.

De massa van de bebouwing is een soort bufferzone tussen de drukke straten en het rustige park, dat als het ware het ‘groene hart’ is van het bouwblok. Aan de buitenkant is de overgang tussen bebouwing en openbare ruimte een strakke, harde overgang, waarbij de gevels de lijn van de straten volgen. Binnenin het bouwblok grijpen bebouwing en groen meer als een rafelige lijn in 14

elkaar door de variërende woningdieptes en diverse aan- en uitbouwen.

afb.: bewerkte luchtfoto, bron: google.maps.nl

rafelige binnenkant met aan- en uitbouwen

stenige wereld

strakke buitenkant die de vorm van de straat volgt

groene wereld

positie huidige complex in bouwblok

bebouwd (massa) als bufferzone

openbaar groen in het blok

gracht en werven

straten voor auto’s, fietsers en voetgangers

stegen voor voetgangers

bebouwing

groen - park

bebouwing bouwblok

benadering entrees

doorsnede blok met park en gracht

15

01

16

02

03

04

05

06

07

huidige openbare stegen, poorten en straten die leiden naar binnenin het bouwblok

ENTREES HET BLOK IN Rondom het bouwblok zijn verschillende stegen en poorten om het blok te betreden. Hierboven een weergave van deze entrees het blok in. De vernauwing van een steeg of de verlaging van een poort verkleint even de ruimte om je heen, wat letterlijk een overgang vormt naar een ‘andere wereld’. Dit is evengoed een inspiratie voor de overgangen in de Sportschool voor de Geest.

Wanneer je in deze straatjes en stegen loopt ben je steeds nieuwsgierig naar wat er om de hoek is. Er hangt groen over de tuinmuren, staan bloempotten voor woningen en er staan een aantal woningen ín het blok, met voortuinen. Ook is er een pleintje met bankjes, bomen en groenperken. Hoe verder je het blok inloopt, hoe meer je ontdekt en hoe groener het wordt. Totdat je in het hart komt met het openbare park. afb. v.l.n.r.: alle entrees van het bouwblok bron: eigen foto’s 17

18

BESTAANDE | OUDE TIVOLI

19

de grootste verandering bij de verbouwing in 1839 was de nieuwe gevel aan de Oudegracht, links hoe de gevel daarvoor was, rechts het definitieve ontwerp van F.C.E. van Embden

20

afb. boven: archiefbeeld Oudegracht, bron: hetutrechtsarchief.nl | afb. onder: oude tekening voorgevel, bron: hetutrechtsarchief.nl

... Sportschool voor de Geest

2014 Kytopia

1981 poppodium Tivoli

Tivoli

1925 N.V. huis

N.V. huis

1839 luxe verbouwing

1582 weeshuis St. Elisabeth

weeshuis

1292 Regulierenklooster

1267 klooster Zakbroeders

klooster

globale tijdlijn en verandering van gebouwdelen van het Oude Tivoli complex (zelf samengesteld op basis van oude tekeningen, foto’s en teksten)

VERLEDEN Het Oude Tivoli complex sprak me in het bijzonder aan omdat het in de 13e eeuw oorspronkelijk is gebouwd als klooster.

Na de kloosterperiode heeft het gebouw dienst gedaan als weeshuis, na de oorlog werd het een verenigingsgebouw voor de Nederlandsche Vereeniging van Spoor- en Tramwegpersoneel en daarna werden er vele popconcerten gehouden bij poppodium Tivoli. Het is dus altijd een plek geweest waar gelijkgezinden samen komen voor een bepaalde activiteit, net als bij de Sportschool voor de Geest. Deze nieuwe functie als een soort van ‘hedendaags klooster’ maakt de cirkel rond voor deze plek.

Hoewel het gebouw door de jaren heen een aantal keer grondig is verbouwd, is de oorspronkelijke structuur van het klooster nog altijd herkenbaar. Op basis van informatie uit oude tekeningen, foto’s en teksten heb ik bovenstaande tekeningen gemaakt, die grofweg de veranderingen van de gebouwdelen in de tijd weergeven. De oorspronkelijke kloosterstructuur sluit mooi aan bij de Sportschool voor de Geest en zo kunnen verleden, heden en toekomst verbonden worden in de structuur van het gebouw.

21

gebouwdelen waaruit het complex bestond in de kloosterperiode

22

KLOOSTER De tekeningen en teksten over de geschiedenis van dit klooster, aangevuld met algemene informatie over kloosters en mijn bezoek aan twee kloosters in Nederland (Klooster Doornburgh in Maarssen en Abdij St. Benedictusberg in Mamelis) geven mij een beeld van deze eerste periode en functie van het gebouw. Rust en aandacht zijn ook in een klooster belangrijke aspecten, de ruimtes en materialen stralen dit uit. In het gebruik zie ik ook overeenkomsten met de vier hoofdgroepen van de aandachtsoefeningen (met aandacht eten en bewegen, mediteren en reflecteren), zoals dat vaak voedsel werd verbouwd in de kloostertuin, het typische beeld van een monnik die langzaam door een kloostergang loopt en een dienst in het kerkdeel, te vergelijken met een meditatietraining. In het Regulierenklooster was de voornaamste bezigheid het ‘afschrijven van handschriften’.

Hoewel het een ander doel dient, is schrijven wel een belangrijke oefening in de aandachtstraining.

Verder heb ik het boek Ki, Kracht van binnenuit van Hans Peter Roel gelezen. Het boek gaat over een gestreste zakenman die een tijd verblijft in een boeddhistisch klooster hoog in de Himalaya. Het boeddhistische kloosterleven ligt een stuk dichter bij de aandachtstraining dan het christelijke geloof. In het boek wordt het verschil tussen de westerling en de boeddhistische monniken op een mooie manier duidelijk gemaakt. Het volgende citaat maakt de boodschap dat je niet alles hoeft te begrijpen om er praktisch mee te kunnen werken duidelijk: ‘In een oud klooster, hoog in de bergen, zat eens een Ki-meester met één van zijn leerlingen voor een boeddhabeeld te mediteren. Een grote, brandende kaars verlichtte de gouden Boeddha. De leerling boog zich naar zijn meester en vroeg: “Meester, waar komt kaarslicht vandaan?” De Ki-meester blies de kaars uit en zei: vertel me waar het licht heen is gegaan, dan vertel ik jou waar het vandaan komt.’ De neiging die we hebben alles rationeel te willen begrijpen zal ook in de Sportschool voor de Geest losgelaten moeten worden, je eigen ervaring is het belangrijkst en zal je overtuigen. Het omschreven dagritme van de monniken, dat steeds wordt herhaald, laat tevens goed de eenvoud, rust en focus zien. Er is aandacht voor eten, meditaties en werken (klussen in en rondom het klooster). Bovendien overheerst stilte, de meeste activiteiten worden namelijk in stilte gedaan. De tempelgong geeft het dagritme aan. Bij de avondthee worden vaak diepgaande gesprekken gevoerd.

Wat me vooral opviel na deze korte verdieping in kloosters is het afgeschermde van de buitenwereld, dus het ‘even in een andere wereld stappen’ heb ik vooral hieruit meegenomen als belangrijk aspect voor de Sportschool voor de Geest.

23

huidige gebouwdelen vanuit bouwhistorische verkenning

HEDEN Hoewel de hoofdstructuur nog steeds in het gebouw zit, is deze minder goed te ervaren doordat de invulling is verrommeld door de jaren heen. Momenteel is het complex ingevuld met allerhande kamers, wandjes en andere ingebouwde delen.

Sinds 1967 heeft het gebouwencomplex de status rijksmonument. In 2010 is door het BBA (Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis in Utrecht), in opdracht van de Gemeente Utrecht, een bouwhistorische verkenning met waardestelling uitgevoerd. Gezien ik de locatie beschouw als casestudy en mijn hoofdopgave het ontwerpen van een Sportschool voor de Geest is, heb ik vooral naar de hoofdlijnen van dit document gekeken. De belangrijkste waarden voor de hoofdopzet hierin zijn de ligging van het gebouwencomplex als ensemble in de fijnmazige structuur van de binnenstad van Utrecht en structuur waarin nog steeds de oorspronkelijke kloosterfunctie herkenbaar is, maar ook uit de opvolgende fases zijn gebouwdelen bewaard 24

gebleven. Deze waarden sluiten aan bij mijn visie om de geschiedenis te verbinden en de oneffenheden van de tijd te laten zien.

om de waardevolle onderdelen in het complex te bewaren, maar niet alles zal zichtbaar zijn. De geschiedenis wordt ter plaatse gearchiveerd. In de toelichting op het ontwerp zullen een aantal principes van hoe hiermee om wordt gegaan worden uitgelicht.

Kwaliteiten die aanwezig zijn in het huidige gebouw en passen in de Sportschool voor de Geest zijn bijvoorbeeld de houten spanten die ritme geven in een ruimte, de oude kloostergang, de vroegere binnentuin en de grote zaal, die zorgt voor een andere beleving van schaal dan de andere ruimtes. De niveauverschillen tussen de gebouwdelen maken dat de aansluitingen hiertussen steeds anders ontworpen moeten worden, wat de routes door het gebouw interessant maakt. afb. rechts: globale bouwfasering, bron: bouwhistorische verkenning met waardestelling Tivoli complex Utrecht, erfgoed.utrecht.nl/publicaties/cultuurhistorische-rapportages/cultuurhistorische-rapportage-tivoli/ 25

TIVOLICOMPLEX UTRECHT

strookt dit niet altijd met het beeld dat ik voor ogen heb voor de Sportschool voor de Geest. Mijn algemene uitgangspunt is

|

Ook op meer detailniveau is mijn insteek om wat er ooit was mee te nemen in wat er gaat komen. Echter, qua afwerking

BUREAU VOOR BOUWHISTORIE EN ARCHITECTUURGESCHIEDENIS

PLATTEGROND MET GLOBALE BOUWFASERING

56 plattegrond met globale bouwfasering op circa 1.50m hoogte

26

PLAN | OUDEGRACHT EN (VERNIEUWDE) PARK

27

park als groene hart in het bouwblok

van drukte naar rust op de locatie

28

HOOFDENTREE VIA HET GROENE HART Het contrast tussen drukte en rust is dus het bijzondere dat deze plek biedt en aansluit bij de uitgangspunten voor de Sportschool voor de Geest. Vanaf het station, de binnenstad of juist vanaf de andere kant vanuit bijvoorbeeld de Uithof (Universiteit Utrecht) komen mensen langs de Sportschool voor de Geest. Lopend, fietsend of rijdend over die typisch Utrechtse Oudegracht of één van de andere straten om het bouwblok. Zeker tijdens de spits ‘s ochtends en ‘s avonds is het een drukte van - vaak gehaaste - mensen. Vanaf deze straten zijn er twee mogelijkheden om de Sportschool voor de Geest binnen te gaan:

ENTREE 1 | De hoofdroute gaat via de binnenkant van het bouwblok. Het ‘groene hart’ biedt namelijk een prachtige entree naar de

Sportschool voor de Geest. Door eerst de route af te leggen vanaf de straat, door de poorten en stegen naar het park, laat je de dagelijkse drukte al grotendeels achter je, zowel letterlijk als figuurlijk. Het eerste deel van de omschakeling van drukte naar rust vindt dus al plaats vóór het betreden van de Sportschool voor de Geest. Het park blijft ook voor voorbijgangers een moment van rust in de drukke stad en mogelijk een eerste kennismaking met de Sportschool voor de Geest.

ENTREE 2 | De tweede entree ligt direct aan de Oudegracht. Deze route is een optie voor mensen die al langer trainen. Na de

entreedeur is een gang die leidt naar de kleedruimte. In de gang worden elementen toegevoegd die je ook ervaart tijdens de ‘lange route’ via het park, zoals groen. Zo wordt de harde overgang tussen de straat en het gebouw verzacht.

29

gracht en werven

straten voor auto’s, fietsers en voetgangers

stegen voor voetgangers

benadering entrees

bebouwing

groen - park

bebouwing bouwblok

doorsnede blok met park en gracht (nieuwe situatie)

30

plein

theehuis kruidentuin park

Sportschool voor de Geest koffietentje

restaurant

(pluk)tuin

N Sportschool voor de Geest in het bouwblok (nieuwe situatie) 31

32

PLAN | VAN OUDE TIVOLI NAAR SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST

33

gebouwvolumes geclusterd rondom binnentuin

Tivoli

34

Sportschool voor de Geest

RUIMTE EN ORGANISATIE Wat dit gebouw bijzonder maakt om het her te bestemmen als Sportschool voor de Geest, is dat de structuur van het oorspronkelijke klooster nog altijd de basis is van het gebouw. Door de jaren heen is de invulling hiervan echter vertroebeld en is dit in het gebouw niet meer te ervaren. Dat wil ik weer terug brengen. Het belangrijkste hierin is het herstellen van de binnentuin als het hart van het gebouw.

De zuidelijke en westelijke kloostergangen zijn de enige gangen die vroeger aan de binnentuin lagen. Voor de Sportschool voor de Geest vind ik het belangrijk dat er een échte rondgang om alle zijden van de binnentuin is. Rondgang en binnentuin vormen zoals gezegd het hart van het gebouw, waaromheen de gebouwvolumes met de trainingsruimtes geclusterd zijn. De drie volumes die nu bij het complex horen, maar niet grenzen aan de rondgang, behoren daarom niet bij de Sportschool voor de Geest en zouden voor aanvullende functies gebruikt kunnen worden.

Via de twee entrees kom je altijd eerst in de rondgang, voordat je verder gaat naar de trainingsruimtes. Ook verlaat je de Sportschool voor de Geest altijd via de rondgang, terug naar de kleedruimtes en naar buiten.

35

ordening functies horizontaal

ordening functies verticaal

36

ORDENING PROGRAMMA In Deel 01 is het programma van de Sportschool voor de Geest beschreven op basis van de oefeningen uit de aandachtstraining. In de verschillende oefeningen bestaan gradaties in hoeverre je contact hebt met de omgeving. Bijvoorbeeld tijdens een zitmeditatie ben je meer in jezelf gericht dan wanneer je loopt, maar ook tijdens een zitmeditatie kun je je meer of minder open stellen voor gewaarwordingen vanuit de omgeving. Overigens kun je bewust gaan trainen met de ‘hoeveelheid’ drukte of rust. Dit is dus een belangrijk uitgangspunt bij de plaatsing van de ruimtes in het gebouw.

De oefeningen had ik ingedeeld vier hoofdgroepen, waarbij in basis ‘met aandacht eten en drinken’ en ‘met aandacht bewegen’ meer contact is met de omgeving dan bij ‘mediteren’ en ‘reflecteren’. Daarom zijn de oefenruimtes van de eerste twee groepen vooral gelegen op de begane grond en eerste verdieping, waar nog meer mensen langs komen en meer relatie is met buiten.

De ruimtes behorende bij ‘mediteren’ en ‘reflecteren’ vragen om meer rust, deze liggen daarom dieper in het gebouw, op de hogere verdiepingen.

Van de vier hoofdvolumes van het bestaande complex hebben de rondgang en grote zaal een geheel eigen karakter. De rondgang vormt het hart van de Sportschool voor de Geest en de grote zaal bevat alle kwaliteiten om, net als in het verleden, grotere groepsbijeenkomsten te houden. De gebouwvolumes aan de Oudegracht en het park hebben de juiste schaal voor ruimtes met privé- en kleinere groepstrainingen. Deze twee zijn meer vergelijkbaar qua volume, vorm en verdiepingen en hierin kunnen dus heel goed dezelfde trainingsruimtes geplaatst worden. Doordat de ligging wél verschilt, namelijk aan de drukte van de Oudegracht versus de rust in het park, heb je voor dezelfde training twee keuzes qua omgevingsfactoren.

De drie trainingsruimtes om ‘met aandacht te eten en drinken’ grenzen als enige trainingsruimtes niet aan de rondgang en zijn met eigen entrees toegankelijk vanuit de openbare ruimte. Zo zijn deze trainingsruimtes ook zichtbaar voor voorbijgangers en toegankelijk voor niet-leden, voor een eerste kennismaking met de Sportschool voor de Geest. Het koffietentje grenst als een luwteplek aan de Oudegracht, maar ligt dus aan de drukte van de straat. Terwijl het theehuis en restaurant in twee nieuw ontworpen volumes middenin het openbare park liggen. Je wordt hier omgeven door het groen, onder andere van de bomen en planten waarvan de vruchten zijn gebruikt voor bijvoorbeeld de lunch of kruiden voor je thee. Deze relatie speelt een rol in de training om bewust te worden van waar het eten vandaan komt en hoe het op je bord terecht komt.

37

12.

12.

12.

14.

12.

13.

12.

15. 15. 15.

21.

20.

21.

17.

18.

10./11.

17.

21.

18.

17.

18.

21.

19. schema netwerk van de route

38

RUIMTE EN ROUTE Binnen de Sportschool voor de Geest vormen de rondgang, verbindende trappen en gangen en ruimtes voor vrij trainen de circulatieruimtes. In dit netwerk van de route kunnen bezoekers door het gebouw dwalen. Rondlopen in de Sportschool voor de Geest brengt je van plek naar plek, je kunt steeds nieuwe ruimtes en routes ontdekken. Met aandacht lopen is een onderdeel van de aandachtstraining en ook wanneer je regelmatig de Sportschool voor de Geest bezoekt zal het dwalen steeds een andere ervaring zijn.

De rondgang leidt langs de ruimtes, de vrij trainen ruimtes gaat de route doorheen en de trappen en gangen verbinden twee ruimtes of laat de route eindigen in een trainingsruimte. De route binnen vormt het verlengde van de route die buiten al is afgelegd. Vanaf de kleedruimte zijn deze routes het laatste stuk in de omschakeling van drukte naar rust voordat je een training in gaat, maar het rondlopen kan dus ook een oefening op zichzelf zijn.

VAN RUIMTE NAAR RUIMTE Voor een overzicht van het hele gebouw kun je de plattegronden erbij pakken, die apart in de doos zijn bijgevoegd om deze ernaast te kunnen houden. Hierop zijn links en rechts op de begane grond de drie trainingsruimtes te zien voor eet- en drinkoefeningen, die in het openbare gedeelte liggen. Op de begane grond tekening zijn tevens de twee entrees weergegeven aan de parkzijde en aan de Oudegracht. Aansluitend aan de entrees liggen de kleedruimtes, wat de schakelpunten zijn tussen buiten en binnen. Hier laat je de smartphone en agenda achter in een locker en ga je verder in makkelijke kleding en op sloffen, sokken of blote voeten. Daarna kom je in de rondgang, waaraan de trainingsruimtes liggen.

In basis zijn alle trainingsruimtes dus verbonden met een gemeenschappelijke ruimte, de rondgang om de binnentuin. Een aantal trainingsruimtes grenzen direct aan de rondgang, maar de meeste ruimtes bereik je via een trap, gang en/of vrij trainen ruimte die je steeds verder het gebouw in brengen. De verbindende trappen en gangen zijn te vergelijken met de stegen en poorten die je het bouwblok binnen leiden, ze brengen je van de ene ‘wereld’ naar de andere. De overgang van één ruimte naar de volgende is altijd benadrukt door de vormgeving, zodat dit helpt om bewust een volgende ruimte binnen te gaan.

39

40

DE GOUDEN DRAAD | SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST

41

42

geïnspireerd op Kintsugi

HELEN MET EEN GOUDEN RANDJE In Deel 01 is beschreven dat het ‘innerlijk helen’ van de mensen die gebruik gaan maken van de Sportschool voor de Geest, tevens het uitgangspunt vormt voor het ontwerp: het ‘helen’ van het gebouw. Door wat er ooit was en hetgeen er nu is samen met de nieuwe ingrepen te verbinden tot een geheel, maar waar de oneffenheden van de tijd zichtbaar mogen blijven.

In beginsel wordt een rustige basis gecreëerd, met name door kleur- en materiaal gebruik, waarop subtiel gevarieerd wordt door andere patronen, details of ton-sur-ton met kleuren te werken. Af en toe wordt dit rustige beeld onderbroken door een in het oog springend element, een focuspunt in de vorm van een koperen detail. Deze uitgangspunten vormen de basis voor de ingrepen, als het ware de ‘gouden draad’ door het ontwerp.

afb.: kan en mok gerepareerd met goudlijm, bron: mudinmay.com 43

samenhang in vorm met subtiele variatie

nieuwe gebouwvolumes

44

AANHELEN ENSEMBLE Het huidige complex bestaat uit meerdere gebouwvolumes die tegen elkaar aan staan of gekoppeld zijn middels een tussenlid.

In essentie zijn alle gebouwen opgebouwd uit een rechthoekig volume met daarop een hellend dak, maar ze verschillen in afmetingen. De kwaliteit hiervan is dat het relatief grote complex, met een veel grotere footprint dan de omliggende gebouwen, niet zo groot oogt. Het ensemble voegt zich in de omgeving. Door in het ontwerp voor de Sportschool voor de Geest hierop voort te bouwen, blijft de verbinding tussen verleden, heden en toekomst en wordt in de basis eenheid behouden. Variatie ontstaat door verschillen in de verhouding lengte-breedte-hoogte, het type dak, de hellingshoek en de positie van het volume ten opzichte van het maaiveld. Een paar daken zullen in plaats van dakpannen een koperen dakbedekking krijgen en hierdoor in het oog springen binnen het geheel. Een uitzondering zijn de genoemde koppelingen die gemaakt worden tussen de hoofdvolumes middels een tussenlid, deze zullen als bijzondere elementen een plat dak hebben en afwijkend gematerialiseerd worden.

OUDE EN NIEUWE GEBOUWVOLUMES De trainingsruimes zijn in eerste instantie zoveel mogelijk ingepast in de bestaande gebouwen, maar op een aantal plekken bleek een aanpassing nodig aan de volumes om het programma op een goede manier te organiseren: - om de binnentuin terug te brengen zal het rommelige geheel waarmee deze nu is ingevuld gesloopt worden - de oorspronkelijke zuidelijke en westelijke kloostergangen worden aangeheeld met een noordelijke en oostelijke gang tot een volledige rondgang om de binnentuin - de nok van de grote zaal wordt verhoogd, waardoor deze kap weer de contour krijgt van het dak van de oude kloosterkerk - er wordt weer een toren gebouwd - het platte dak tussen de binnentuin en Oudegracht wordt aangeheeld met een kap - het theehuis en restaurant zijn nieuwe gebouwen

Het wordt een nieuw geheel door middel van het toevoegen van nieuwe gebouwdelen, terugbrengen van oude gebouwdelen, soms weghalen van onderdelen en bepaalde delen aanhelen. Zo worden de onderdelen in de tijd verbonden.

45

46

IN DE TRAININGSRUIMTES In de Sportschool voor de Geest is belangrijk dat de trainingsruimtes zijn afgestemd op de oefeningen die daar gegeven worden.

In Deel 01 is kort aangegeven welke ervaringen horen bij iedere ruimte. In de organisatie van de ruimtes is al rekening gehouden met de mate van drukte of rust en de overgang hiervan.

Dit wordt doorgezet in de openingen van de ruimtes en het gebruik van materialen en kleur. Ruimtes waar dezelfde oefeningen worden gegeven verschillen subtiel van elkaar, zodat je steeds wordt gestimuleerd te blijven ontdekken en onderzoeken. Zo worden de trainingsruimtes kleine ‘werelden’ op zich, maar binnen het geheel van de Sportschool voor de Geest. In het ontwerp is ook aandacht besteed aan de overgang van de ene ‘wereld’ naar de andere, oftewel hoe je van de ene ruimte bewust de volgende ruimte binnen stapt.

Door alle kleine variaties die het ontwerp steeds specifiek maken per ruimte, ontstaat een veelheid aan ingrepen. Dit geeft het ontwerp een bepaalde complexiteit die past bij de functie. Op de volgende pagina’s zal ik de terugkerende principes voor het geheel nader toelichten.

47

+

+

+

+ koperen details

donker gebeitst hout

licht, blankhouten meubels

donker gebeitst hout

grindbeton witte toeslag + (bijna) wit hout

grindbeton rode toeslag + roodbruine bestaande baksteen

kleedruimte als schakelruimte van buiten naar binnen en andersom

van een harde, stenige wereld

MATERIALEN In het gebruik van materialen en kleur wordt ook de overgang van drukte naar rust uitgedrukt, door van een harde, stenige wereld naar een warme, houten wereld te gaan. Het meer open karakter op de lagere verdiepingen wordt versterkt door het gebruik van lichte kleuren, wat tevens contrast vormt met de rode stenen van de straat en kleedruimtes. Naarmate je verder de Sportschool voor de Geest in gaat, volgt ook een overgang in kleur en worden de ruimtes donkerder gematerialiseerd.

In basis wordt dus gebruik gemaakt van (bak)steen en hout, materialen die in de bestaande situatie aanwezig zijn en een roodbruine (onderliggende) basis vormen. Per ruimte wordt een rustige basis gecreëerd door ton-sur-ton te werken middels het cementeren van de bakstenen en hout wit te beitsen. Het wit werkt verbindend tussen materialen, maar ook oude en nieuwe materialen worden door deze afwerkingen verbonden tot een geheel. Al zal altijd subtiel toch het verschil zichtbaar blijven.

48

In iedere ruimte worden één of meerdere meubelelementen aangebracht ten behoeve van de oefeningen. Deze worden

+

+

+

koperen details

+ koperen details

koperen details licht, blankhouten meubels

half gewit hout + half gecementeerde bakstenen muren

iets gewit houten vloer/plafond + iets gecementeerde bakstenen muren

donker hout

naar een warme, houten wereld

uitgevoerd in licht, blank hout. Dit geldt tevens voor de nieuwe houten spanten. Deze nieuwe spanten volgen grotendeels de vorm van de bestaande, maar wijken in kleine details af en de lichte kleur wijst je erop dat dit een nieuw onderdeel is.

In verschillende ruimtes waar dezelfde trainingen worden gegeven worden subtiele verschillen gemaakt door bijvoorbeeld andere patronen of texturen te gebruiken. De focuspunten, die vaak kunnen helpen bij het doen van een oefening, vallen op door het gebruik van koper.

49

koperen kader

zicht

op pa

rk

wanddikte

laatste paar tredes steken de rondgang in

overgang van rondgang naar vrij trainen ruimte (parkzijde) middels een trap, bovenaan het uitzicht op het park ingekaderd

50

VAN WERELD NAAR WERELD De overgang naar een volgende ruimte wordt benadrukt in het ontwerp, zodat je wordt gestimuleerd om bewust een volgende ruimte in te stappen en aandacht hebt voor de training die je daar gaat doen. Geïnspireerd op de poorten en stegen van het bouwblok die je ook van de ene ‘wereld’ naar een andere brengen. Dit gebeurt door een hoogteverschil te maken, de vorm van de ruimte te veranderen en/of een doorgang te omkaderen, eventueel versterkt door contrasterende materialen en kleuren te gebruiken. Er zijn vier principes van overgangen: een kader, trap, meubelelement met trap of hellingbaan. Zo valt de overgang visueel op, maar ook de fysieke beweging verandert en bijvoorbeeld de textuur onder je voeten. Allemaal onderdelen die de gewaarwording van de overgang benadrukken.

OPENINGEN In de trainingsruimtes op de lagere verdiepingen is meer contact met de buitenwereld, onder andere door grotere openingen en/of te openen delen. Zo sta je nog in contact met het groen van het park of juist de drukte aan de Oudegracht, zie of hoor je andere mensen en zijn weersinvloeden waarneembaar. Op de hoger gelegen verdiepingen zijn het alleen nog spleten in het dak waardoor een staal zonlicht naar binnen valt of de wolken te zien zijn, veel minder contact dus met de omgeving.

Het uitgangspunt is dat de bestaande ramen zoveel mogelijk gehandhaafd blijven en nieuwe openingen komen op plekken waar voorheen ook een opening zat, gebaseerd op oude foto’s en tekeningen. Qua ontwerp lijken de nieuwe raamopeningen op de bestaande, zodat eenheid ontstaat. Wel zijn er subtiele verschillen in aanzicht, profilering en afwerking. De profilering van de nieuwe kozijnen is strakker en deze worden donker gebeitst, terwijl de oude kozijnen dekkend gelakt zijn.

51

52

ROUTE LANGS DE RUIMTES | SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST

53

54

PER TRAININGSRUIMTE Op de volgende pagina’s worden per trainingsruimte de verdere ontwerpkeuzes toegelicht, de route volgend hetzelfde als in Deel 02. Vanwege de vele kleine variaties en daarmee veelheid aan ingrepen, is niet alles voor iedere ruimte uitgewerkt. Er is per trainingsruimte gekozen voor het onderdeel dat specifiek hoort bij een oefening. Bij andere onderdelen van een ruimte kan een beeld worden gevormd middels de algemene principes en andere trainingsruimtes.

Vanwege het heldere volume en de ligging aan het park ben ik begonnen met het ontwerpen van de trainingsruimtes gelegen in het gebouwvolume aan het park, de oude kloostervleugel. Daarom zijn de yoga-, meditatie- en vrij trainen ruimte aan de parkzijde uitgewerkt in de montages. De principes die hier te zien zijn worden dus met subtiele verschillen toegepast bij de ruimtes met dezelfde functie aan de Oudegracht.

55

verbeelding van de gevel aan de Oudegracht met koperen toevoegingen

56

beeld van de vroegere gevel met de lijst om de entree

oude lijst nu om de poort aan de andere zijde van het blok (Springweg)

GEVEL EN ENTREE AAN DE OUDEGRACHT De prominente gevel aan de Oudegracht blijft grotendeels zoals deze nu is. Alleen wordt op de begane grond de entree benadrukt met een koperen toevoeging, net als bij de entrees die je het bouwblok in leiden. Deze koperen lijst is qua vorm geïnspireerd op de lijst rondom de entree van de eerdere gevel vóór de grote verbouwing van 1839. De entree aan de Oudegracht biedt in een verkorte versie de stappen van drukte naar rust die je ervaart tijdens de lange route naar de hoofdentree. Nadat je via een zware, houten deur het gebouw in bent gegaan, volgt een gang - als het ware een steeg - met een aantal smalle, hoge ramen die zicht bieden op een patio - het ervaren van groen-, voordat je de kleedruimte betreedt.

Een andere verandering in het aangezicht aan de Oudegracht is de toren die opnieuw gebouwd gaat worden. Afhankelijk van het standpunt, de hoeveelheid blad aan de bomen en hoe zonnig of bewolkt het is, maar vooral afhankelijk van de oplettendheid van voorbijgangers zal de toren zichtbaar zijn in meer of mindere mate.

afb. links: archiefbeeld gevel Oudegracht, vervaardiger: Beijer, J. de, tekenaar; Philips jr., C., graficus, bron: catalogusnummer 35876 / collectie Het Utrechts Archief | afb. rechts: foto lijst huidige plek, bron: eigen foto 57

verbeelding koffietentje (uit tweede schouw)

rode grindbeton + roodbruine bestaande baksteen

+

donker gebeitst hout

58

referentie nis aan de straat

KOFFIETENTJE Op de begane grond direct aan de Oudegracht zit het koffietentje. Hier kunnen ook mensen koffie komen drinken die niet naar de Sportschool voor de Geest gaan, maar de ervaring zal anders zijn dan bij een ‘standaard’ koffietentje. Er is aandacht voor waar de koffie vandaan komt, het zetten van de koffie volgens het zogenaamde ‘slow coffee’ concept, het opdrinken en alle zintuiglijke waarnemingen die daarbij horen, zoals het doordruppelen van de koffie en die herkenbare koffiegeur die vrij komt.

Het kan even een korte oefening zijn tussen de dagelijkse drukte door of een moment op de route voor of na het trainen.

De plek vormt een soort nis aan de straat, je bent wel nog onderdeel van de straat en drukte, maar met iets afstand. Je zit in een luwteplek direct langs de drukte, waar je je toch kort terug kunt trekken bij jezelf. De materialen blijven in de stenige wereld, aangevuld met donker houten meubels. Alles in donkere ton-sur-ton tinten, zelfs de koffie. Via een smalle spiltrap kun je naar de werfkelder met klein terras op de werf direct aan de gracht. Dit zijn die typische luwteplekken die Utrecht al rijk is.

afb.: beeld uit de stad Vegaviana, ontworpen door José Luis Fernández del Amo (niet bezocht) bron: aguileraguerreroarquitectos.blogspot.com 59

+

+ koperen stenen

koperen entree’s

stenige wereld van de straat

ENTREES HET BLOK IN In de stenige wereld van de straten rondom het bouwblok worden koperkleurige elementen aangebracht om de aandacht van mensen te trekken. Door verwering en steeds veranderende lichtval zullen de elementen iedere keer anders waargenomen worden.

Een aantal straatstenen worden in koper omhuld en bij de entrees neemt het aantal koperen stenen toe om deze te accentueren.

Dit wordt versterkt door ook een deel van de omtrek van de steeg of poort in koper te maken. De koperen stenen leiden je de steeg in of poort door verder het blok in tot aan het park en de hoofdentree van de Sportschool voor de Geest.

60

+

+ bloemen en planten stenige wereld met af en toe groen in het blok

+ fruitbomen

+ kruidentuin

koperen entree

groene park-wereld met halfverharde paden

van een harde, stenige wereld naar een zachte, groene wereld

van de stenige wereld van de straat, via de poorten en stegen het blok in, zittend op een bankje op het plein, voordat je bij het park komt

MATERIALEN OPENBARE RUIMTES Het verschil in drukte en rust dat je ervaart tussen de straat en het park komt door de ruimtes in het openbare gebied, het geluid en de geuren die veranderen en de mate van mensen en verkeer. Daarnaast draagt de materialisering, zoals hierboven schematisch weergegeven, voor een groot deel bij aan de ervaring.

Eerst wordt de aandacht getrokken door de koperen straatstenen, die leiden je verder het bouwblok in waar meer en meer groene accenten te zien zijn. Het park blijft in basis een grasveld met bomen en struiken rondom, maar met een vernieuwd, halfverhard pad dat een grotere slinger maakt om de nieuwe gebouwen (theehuis en restaurant) heen. Rondom het theehuis wordt een kruidentuin aangelegd en naast het restaurant een pluktuin met groenten en fruitbomen.

61

theehuis

gevelaanzichten parkzijde

62

hoofdentree met koperen toegangspad

restaurant

GEVEL EN HOOFDENTREE AAN HET PARK Na de route door het blok kom je in het (openbare) park middenin. In een veel rustigere omgeving dan aan de Oudegracht en met (hopelijk) al meer rust in jezelf kun je hier de Sportschool voor de Geest binnengaan. Tevens zijn hier het theehuis en restaurant. De hoofdentree is ook gemarkeerd door een koperen element, wat opvalt in de omgeving. Het element vormt hier het toegangspad naar de entree. Het steekt voorbij de gebouwen een stuk het park in waardoor het goed zichtbaar is. Zo begeleidt het element je als het ware de Sportschool voor de Geest binnen.

63

eigen verbeelding van de transformatie van de gevel aan het park door de jaren heen

64

parkgevel in de Weeshuisperiode

parkgevel in de jaren ‘80

Waar de gevel aan de Oudegracht in de geschiedenis één keer flink is verbouwd, heeft de gevel van de oude kloostervleugel aan het park vele transformaties ondervonden. Op basis van teksten en beelden die ik heb kunnen vinden, heb ik verbeeld hoe deze gevel er door de jaren heen uit heeft gezien. Met name in de jaren ‘80 is er zoveel voor- en opgebouwd dat de oorspronkelijke gevel niet meer te herkennen was. Dit biedt de vrijheid om de gevel aan te passen naar de wensen voor de Sportschool voor de Geest en aanleiding om de lagen van de tijd te laten zien.

Het pleisterwerk van deze gevel wordt verwijderd, zodat het baksteen eronder zichtbaar wordt en daarbij alle later ingemetselde delen. Wel blijft de gevel een eenheid door deze licht te cementeren. Door het cement dikker of dunner aan te brengen kunnen ook vroegere contouren weergegeven worden, zoals de tuitgevel van het eerste volume dat rechts stond. Deze contour wordt geaccentueerd door subtiel een koperen omlijning aan te brengen.

afb. links: archiefbeeld parkgevel Weeshuisperiode, bron: catalogusnummer 601627 / collectie Het Utrechts Archief | afb. rechts: archiefbeeld parkgevel jaren ‘80, vervaardiger: Gemeentearchief Utrecht, fotograaf [licentie: CC BY 4.0] bron: catalogusnummer 67444 / collectie Het Utrechts Archief 65

gevelaanzicht parkzijde

+

+ koperen details

(bijna) wit gecementeerde bakstenen gevel

66

iets gecementeerde bakstenen gevel

raamspleten in meditatieruimtes

hoofdentree

nieuw raam gelijk aan bestaande ramen

lagen van de tijd zichtbaar in het metselwerk door cementeren

verhoogd dek voor buiten training

nieuw raamvlak met koperen kader t.b.v. zichtlijn trapopgang richting park

terugliggend metselwerk in ritme ramen

glazen dak in zonnekamer

subtiele koperen lijn maakt voormalige gevel contour zichtbaar

Zo kunnen drie raamopeningen op de verdieping dichtgezet worden ten behoeve van de zonnekamer, waar alleen een opening in het dak gewenst is. Verder blijven de ramen op de verdieping als bestaand, op één raam na. Deze wordt vervangen voor een nieuw raam zonder roedes en met een koperen kader rondom. Dit is omdat dit raam bij bovenkomst op de verdieping het uitzicht inkadert van het groene park, het koperen kader komt dus zowel binnen als buiten. Van buitenaf valt op dat daar iets anders gebeurt, een klein verschil dat mogelijk nieuwsgierig maakt.

Een aantal openingen die nu worden dichtgezet worden uitgevoerd in terugliggend metselwerk, zodat het ritme door gaat en de tijd leesbaar blijft. In het dak komen een aantal spleten voor licht in de meditatieruimtes. Afwijkend is de veel bredere opening bij de zonnekamer met de focus op de lucht en ‘s avonds donkere hemel.

67

nieuwe spanten in licht hout, vorm geïnspireerd op bestaande kasachtig glazen dak

verdiept zitten, ooghoogte net boven maaiveld

omgeven door kruidentuin zitten in een houten kuip

schets doorsnede theehuis

68

rode grindbeton + gecementeerde muren

+

THEEHUIS Via de geurende kruidentuin, waar je eerst de kruiden voor je thee kunt plukken, loopt je een paar treden naar beneden het theehuis in. Het eerste deel is waar je je thee kunt zetten. Dit deel is nog wat steniger. Dan ga je door een kast die tevens scheidingselement is, naar de ruimte om je thee op te drinken. Dit is een soort houten kuip met geïntegreerd langs de rand een donker gebeitst hout + marmeren werkblad

+

lange bank in licht hout. In deze ruimte ben je omgeven door de kruidenplanten, doordat je verdiept in de grond zit en er een kasachtig dak van volledig glas boven je zit. Dit wordt gedragen door houten spanten, die qua vorm zijn geïnspireerd op die van de grote zaal, zodat er eenheid blijft in het geheel.

lichte houten meubels

+ koperen details

+

kruidentuin

69

nieuwe spanten in licht hout, vorm geïnspireerd op bestaande gesloten gevel tegenover yogaruimtes

koken in stenige ruimte

plukpark groenten en fruit

laag dak voorkomt inkijk voorbijgangers

zitten in een houten ruimte

schets doorsnede restaurant

70

rode grindbeton + gecementeerde muren

+

(STILTE) RESTAURANT Het met aandacht eten en drinken is een onderdeel van de aandachttraining. Aandacht voor wat je in je mond stopt, hoe dit eruit ziet, ruikt en proeft, maar ook aandacht voor waar het vandaan komt, hoeveel energie er in het voedsel is gestopt voordat het op jouw bord ligt. Daarom worden om het restaurant fruitbomen en een groentetuin geplant. Tijdens trainingen kunnen mensen zelf donker gebeitst hout + marmeren werkblad

+

voedsel oogsten, bereiden en daarna in stilte opeten. ‘s Avonds is het restaurant ook geopend voor kleine groepen mensen die niet naar de Sportschool voor de Geest gaan, maar wel een keer het in stilte dineren willen ervaren.

Bij binnenkomst in het restaurant kom je eerst in het bereidingsgedeelte, een hoge ruimte met stenige vloer en borstwering. De kookmeubels, spanten en het scheidingselement zijn van licht hout. Het licht valt door de ramen in de kap naar binnen en het contact met buiten is even minder door de translucente ramen in de kopgevels. lichte houten meubels

+

Dit is de enige asymmetrische kap van het ensemble, ontstaan doordat je tijdens het bereiden hoogte nodig hebt om te staan, terwijl tijdens het eten - net als bij de andere oefeningen - op de grond wordt gezeten. Daarbij speelt de relatie met de omgeving vanuit de eetruimtes een rol. De kap gaat naar beneden waardoor voorbijgangers niet makkelijk naar binnen kunnen kijken, maar vanuit de eetruimtes kun je wel naar buiten kijken, naar de planten waar je je eten net hebt geoogst.

koperen details

+

De eetruimtes zijn als een soort kuipjes gematerialiseerd, door het lichte hout op de vloer te leggen, de kap ermee af te werken en rondom de ruimte scheidende meubelelementen hierin uit te voeren. Door de lage kap als groendak uit te voeren gaat het gebouw mee met het groen van het park.

fruitbomen

71

kleedruimte

patio

lockers als wandmeubel wachtruimte

receptie

hoofdentree

‘speciale’ overgang middels hellingbaan tussen buiten- en binnenwereld

entree en kleedruimte aan parkzijde

72

agenda, telefoon en schoenen blijven hier achter, op ‘Sportschool voor de Geest sloffen’ verder (referentiebeeld klooster Doornburgh)

KLEEDRUIMTE

+

De twee kleedruimtes zijn op beide ‘entree routes’ een schakelpunt. In deze ruimte laat je spullen als agenda en smartphone achter en trek je makkelijke kleding aan. De ruimte is even compleet afgesloten van de omgeving, geen ramen, en de donkere kleur van het hout en de rode grindbeton op de grond contrasteren met de lichte ruimte die daarna volgt. Er zijn lockers voor

rode grindbeton + roodbruine bestaande baksteen

donker gebeitst hout

je spullen, bankjes, kapstokken en toiletten. Iedereen krijgt een paar ‘Sportschool voor de Geest sloffen’ om op verder te gaan, maar ook op blote voeten of sokken kun je de Sportschool voor de Geest betreden. Het schept eenheid tussen de bezoekers, maar helpt ook beter de ondergrond te voelen. Het hoogteverschil in de overgang naar de volgende ruimte is hier bijzonder, omdat je in het hart van de Sportschool voor de Geest komt en vanaf nu écht alles op het trainen is gericht. Daarom in plaats van traptredes en/of een kader zijn er hellingbanen vanuit de kleedruimtes naar de rondgang. afb.: foto fragment klooster Doornburgh in Maarssen, ontworpen door Jan de Jong (bezocht) bron: gramho.com/explore-hashtag/hetnieuweinstituut 73

binnentuin in weeshuisperiode

nieuwe spanten in licht hout, vorm geïnspireerd op bestaande

bestaande spanten in zicht koperen goot en HWA’s bestaande baksteen gecementeerd

nieuwe baksteen gecementeerd

spleten voor lichtval in nieuwe deel nieuwe ramen met roedeverdeling en op plek als voorheen (zie foto hierboven) kader in donker hout contrasterend met lichte muren bankjes in nieuwe baksteen met licht houten zitting

aangeheelde gang; alleen voor lopen/dwalen

74

oude (klooster)gang; ook ruimte om te zitten

afb.: archieffoto binnentuin, vervaardiger: Blitz en Zn, E.A. van, fotograaf, bron: catalogusnummer 77681 / collectie Het Utrechts Archief

BINNENTUIN EN RONDGANG Het aanhelen van de gangen van de rondgang gebeurt door de vorm van de bestaande gang in hoofdlijnen door te zetten, maar in details op een hedendaagse manier. Zo is ook een rode baksteen gebruikt, maar een lang formaat en zonder stootvoeg. Door vervolgens alle muren licht te cementeren lijken het oude en nieuwe deel in een eerste oogopslag hetzelfde, maar wanneer je goed kijkt zie je het verschil in de vorm van de stenen. Samen met een witgrijze grindbeton vloer vormen de gecementeerde muren een lichte basis.

Het ritme van de smalle ramen richting de binnentuin en de houten spanten van de kap begeleiden je door de rondgang. De nieuwe houten spanten hebben juist dezelfde vorm als de bestaande, maar de trekstang in het midden is van een dunne, stalen staaf. Zo verschillen oud en nieuw subtiel. De nieuwe spanten zijn van licht hout tegenover het donkere, oude hout.

In functie is er ook een klein verschil tussen het oude en nieuwe deel van de rondgang. In de oorspronkelijke zuidelijke kloostergang zijn geen overgangen naar trainingsruimtes. Daarom staan in dit deel een aantal bankjes waar mensen even kunnen zitten, met zicht op de binnentuin. De raamopeningen in de zuidelijke kloostergang worden op de oude plek terug gebracht. De gang opent zich hier richting de binnentuin. Met mooi weer kunnen de ramen opengezet worden, zodat het weer buiten in de rondgang ervaren kan worden.

In de nieuwe gangdelen zijn de raamopeningen juist smal, je ziet een glimp van de binnentuin, maar vooral draait de zon gedurende de dag rond deze drie gangdelen en ontstaat een schaduwspel op de vloer.

75

smalle raamstroken geven glimp van binnentuin

ritme spanten

rondgang zon zorgt voor schaduwspel door de raamstroken

nieuwe gang die rondgang aanheelt

oude muur met nieuwe ramen

oude kloostergang met bankjes richting binnentuin

76

aansluiting oude en nieuwe baksteen

draaien van de zon ten opzichte van de rondgang, wat door de raamstroken een lichtspel geeft op de grond

roodbruine bestaande baksteen (voorbeeld); kleine stenen, brede voegen

roodbruine nieuwe baksteen; lange stenen, geen stootvoeg

aansluiting oude en nieuwe baksteen (schaal 1:5)

77

koperen dak als focuspunt

overview over de stad ‘het drukke dagelijkse leven’

wenteltrap

toren beklimmen door gesloten en smalle, hoge ruimte van het trappenhuis

78

principeschets uitkijktoren

beeld van het vroegere aangezicht van de toren vanaf de Oudegracht

TOREN De toren is een speciale toevoeging op de routes en het dwalen. Het is een fysieke inspanning om omhoog te lopen in de kleine ruimte. Bij iedere stap galmt de stalen trap van geperforeerde staalplaten. Eenmaal boven opent het zicht zich over de stad Utrecht. Letterlijk en figuurlijk een overview over het drukke dagelijkse leven, waar je met een afstand naar kunt kijken.

Op oude tekeningen is te zien dat de toren in het vroegere straatbeeld zichtbaar was, dat beeld wil ik graag terug brengen. Met een koperen kap, dat wanneer men beter om zich heen kijkt in het oog springt in het straatbeeld tussen de dagelijkse drukte en men nieuwsgierig wordt wat zich daar afspeelt. Daarnaast legt de toren de verbinding tussen het volume aan de Oudegracht en de grote zaal in de routing door het gebouw.

afb.: archiefbeeld gevel Oudegracht, vervaardiger: Verheijen, J.H., tekenaar, bron: catalogusnummer 30460 / collectie Het Utrechts Archief 79

oude spanten aangeheeld met nieuwe spanten in licht hout t.b.v. verhogen kap

terugbrengen ramen op oude postities

boekenkasten

rondgaande tafel in balustrade

koperen focuspunt waar van bovenaf licht op valt

afgesloten kleine lokalen

80

montage grote zaal

GROTE ZAAL Vanuit de rondgang dwaal je makkelijk de grote zaal in, alleen een kleine drempel scheidt de twee ruimtes. De overgang is gemarkeerd door contrast in kleur en materiaal. De grote zaal is een grote en hoge ruimte, een hele andere schaal dan de andere trainingsruimtes. Je kunt er vrij trainen of aansluiten bij een geleide oefening in een grote groep als deze wordt gegeven.

Alleen bij lezingen of dergelijke activiteiten is de zaal gesloten.

Bij binnenkomst voel je nog enige beschutting onder de verdiepingsvloer en tussen het ritme van de kolommen. Wanneer je te midden van de vide op een meditatiekussen gaat zitten, voel je de grootsheid van de ruimte. Deze is versterkt ten opzichte van de huidige situatie, door de spanten in het zicht te laten en de kap steiler te maken. De punt van de kap geeft zo meer richting omhoog en brengt de contour van de voormalige kloosterkerk terug. Langs de huidige spanten komen nieuwe spanten, de nieuwe vorm volgt de oude. De oude en nieuwe spanten zijn verbonden door stalen stangen. Samen geven ze ritme in de ruimte en door het licht zal de vorm van de spanten een schaduwspel in de ruimte geven.

Op de begane grond is de kleurstelling iets donkerder dan in de rondgang, vergelijkbaar met de basis van de vrij trainen ruimtes. Ook hier zijn licht houten elementen aangebracht als meubels of oefengedeelte op de vloer. In de nis van het oude koor valt strijklicht langs de muur en staat een koperen kunstwerk als focuspunt. Via een meubelelement kun je met een trap naar de verdieping van de grote zaal. Hier is de bibliotheek, voor nadere verdieping in de aandachttraining en/of gerelateerde onderwerpen, maar het is ook de plek voor reflectie-oefeningen. Bovenin de kap voelt de ruimte iets intiemer en heeft een warmere uitstraling. In de kap zitten lange, smalle ramen die meegaan in het ritme van de spanten, net als de materialisering zijn deze gebaseerd op de meditatieruimtes. Om de reflectie-oefeningen te bespreken in een groepstraining zijn er op de begane grond langs de blinde gevel een aantal afgezonderde ruimtes, een soort lokalen.

81

kap grote zaal huidig

82

afb.: foto’s huidige kap grote zaal, bron: bouwhistorische verkenning met waardestelling Tivoli complex Utrecht, erfgoed.utrecht.nl/publicaties/cultuurhistorische-rapportages/cultuurhistorische-rapportage-tivoli/

één spant op schaal nagemaakt met balsahout. onder het bestaande deel en daarboven in licht hout het nieuwe deel

83

aanzicht kader om kozijn in bestaand metselwerk (schaal 1:2)

84

detail kader om kozijn in bestaand metselwerk (schaal 1:2)

85

fragment overgang uitgewerkt op volgende pagina

zicht op het park

oefeningen doen in een houten kuip

montage yogaruimte

86

YOGARUIMTE De yogaruimtes aan het park liggen direct aan de rondgang. Om de overgang naar de yogaruimtes te maken is een hoogteverschil van een aantal tredes gecreëerd, door de vloer op te hogen. De overgang is gemarkeerd door een donker houten kader en de tredes liggen in de dikte van de muur.

Bewustzijn van je lichaam in de ruimte en ten opzichte van de mensen om je heen en aandacht voor de bewegingen die je maakt is belangrijk hier. Letterlijke ruimte om te bewegen, maar ook in de zin van licht en lucht. Door de vloer op te hogen ligt deze nu gelijk aan de onderkant van de huidige raamopeningen. Aan de buitenzijde is een houten dek ontworpen tegen de gevel. De vloer van binnen loopt nu door naar buiten, bij goed weer kunnen de ramen open gezet worden of kan zelfs op het dek de yogatraining gegeven worden. Contact met de omgeving, met name het groen van het park, is zo aanwezig.

De focus ligt op de ramen aan de parkzijde en het zicht op het groen. Daarnaast zijn er een aantal focuspunten in de ruimte, afhankelijk van de verschillende houdingen: zittend of staand ligt de focus op de ramen naar buiten, met je hoofd naar beneden zie je een detail in de plint, liggend naar boven kijkend zie je een mooi lichtspel van de lampen en tijdens een balans oefening helpt een focuspunt in de vloer je.

In de kastenwand tussen de twee yogaruimtes liggen de matjes, kussens en dekens. Zowel de deuren van de kasten als de entreedeuren vallen weg in de rondom aanwezige lambrisering wanneer de deuren dicht zijn. De lambrisering is geïnspireerd op de huidige lambrisering in sommige ruimtes, maar vormt tevens een houten ‘kuip’ voor de oefeningen.

De yogaruimte aan de Oudegrachtzijde ligt op de eerste verdieping, hiervoor ben je dus al een trap op gegaan. De overgang naar de ruimte zelf is hetzelfde gemarkeerd, door een donker houten kader met kleine drempel. Verder zijn de principes hetzelfde als aan de parkzijde, maar je kunt je voorstellen dat wanneer hier in de zomer met open ramen wordt getraind, het een grotere uitdaging is om de focus op je eigen lichaam en bewegingen te houden met het geluid van de straat erbij.

Iedere yogaruimte heeft een uniek grafisch ontwerp voor de belijsting van de lambrisering en er is steeds nét een andere kleurtint gebruikt.

87

detail, zie volgende pagina

88

oude foto die een indruk geeft van het vroegere interieur, waaronder de lambrisering

doorsnede fragment entrees yogaruimtes aan parkzijde (schaal 1:10)

afb.: archieffoto vroegere eetkamer, vervaardiger: Blitz en Zn, E.A. van, fotograaf, bron: catalogusnummer 77686 / collectie Het Utrechts Archief 89

detail plint

detail vloer

detail lamp

koperen focuspunten afgestemd op verschillende houdingen

90

zicht op koperen plint vanuit een houding met het hoofd omlaag

detail overgang in materiaal/kleur (schaal 1:2)

91

zitplek bij de haard zitkaders met uitzicht naar park ligbedden voor ‘bodyscan’ oefening

meubelelement uitgewerkt op volgende pagina’s

montage van vrij trainen ruimte

92

RUIMTES VOOR VRIJ TRAINEN Mensen kunnen hier doorheen dwalen, zelfstandig oefenen, gewoon even verblijven of wachten voor of na een training. Middels meubelelementen zijn de ruimtes in meerdere plekken verdeeld, bijvoorbeeld kun je warm zitten op de kussens op de grond bij de kachel of met een kop thee wegkijken vanuit een nis in het raam. Meer beschut op een ligbed achter translucente schuifdeuren kun je een ligmeditatie doen, een zogenaamde bodyscan, en er is een leestafel waar je een mooi boek kunt lezen of interessant magazine.

De trap vanaf de begane grond naar de vrij trainen ruimte aan de parkzijde steekt met de onderste tredes de gang in. Zo is deze meer in het zicht vanuit de rondgang als uitnodiging naar boven, ook door het contrasterende donkere hout van de trap tegen de lichte, gecementeerde bakstenen muren valt deze op. Bovenaan is een raam dat het park inkadert met een koperen rand, deze is ook aan de buitenzijde zichtbaar. De bestaande baksteenwanden zijn semi-gecementeerd en de vloeren licht gewhitewashed, zodat deze qua tint bij elkaar liggen en de rustige basis vormen. Lichte houten elementen zijn ingebouwd, zoals de kaders in de ramen die de zitnissen vormen en de meubelelementen. Ook de vloer rondom de kachel is in licht hout als markering de zitplek en de leestafel en stoelen zijn passend in deze kleur en materiaal.

Vanuit deze vrij trainen ruimte kun je via een glazen loopbrug naar het volume met de grote zaal. De vloer en kozijnen zijn van koper als markering van de overgang, het glas rondom biedt doorzicht naar het groen van de binnentuin. Bewust ga je van het ene volume naar het andere. Door het afwijkende materiaalgebruik blijven de hoofdvolumes visueel los van elkaar, zoals in de hoofdopzet.

In het andere volume aan de Oudegrachtzijde zijn de verschillende plekken van het vrij trainen verdeeld over een aantal ruimtes op verschillende verdiepingen. De principes zijn weer hetzelfde, maar aan deze zijde valt er nog meer te ontdekken aan ruimtes, overgangen en plekken.

93

pantry muur boekenkast

opstap

plankdikte

1 - overgang van vrije ruimte naar kleine meditatieruimte aan de Parkzijde

94

2- overgang van vrije ruimte naar kleine meditatieruimte aan de Parkzijde

balustrade

hangende trap

mini-pantry bankje plankdikte

3 - overgang van de begane grond naar de verdieping in de grote zaal

4 - overgang van vrije ruimte naar meditatieruimtes aan de Oudegrachtzijde

MEUBELELEMENT MET TRAP Alle nieuwe meubelelementen in een ruimte worden uitgevoerd in licht, blank hout (zie uitleg pagina 95). Om een overgang te benadrukken is de binnenkant ter plaatse van de trap in een contrasterende kleur gemaakt ten opzichte van zowel de lichte buitenkant als de ruimte waar de trap uitkomt. Alle functies van het meubel die horen bij de ruimte waar het meubel in staat zijn een uitholling of uitstulping in hetzelfde lichte hout. Meubelelementen 1 en 2 zijn kasten en scheidingselementen in de ruimte. De trappen in deze meubels zijn helemaal afgesloten, alleen wanneer de deur open staat voor of na een training is de binnenkant te zien. De andere twee meubels zijn meer open, wat past bij de positie in het gebouw. Meubel 4 wijkt met de open trap iets af. Aan de Oudegrachtzijde train je met meer contact met de omgeving, daarom zijn ook andere onderdelen hier meer open ontworpen. Van dit meubel is het onderste deel in functie en uitvoering vergelijkbaar met de andere drie, het bovenste deel van de trap is in een contrasterend materiaal en door de spijlen waar deze aan hangt meer gesloten naar boven toe.

95

03

02

01

meubelelement 1 is nader uitgewerkt

referentie materialisering meubelelement; licht hout met hedendaagse sierlijsten in de vorm van ribbels

96

01 - nis pantry in wand (schaal 1:2)

97

03 - aansluiting deur (open) op wand in hoek (schaal 1:2)

98

02 - aansluiting deur (dicht) op wand (schaal 1:2)

99

koperen dak waar regen op kan tikken

grote opening in dak

zicht op regen in patio

regenkamer

ligkussens om naar zon- of sterrenhemel te kijken en licht/schaduwspel

zonnekamer

100

SPECIALE RUIMTES Onder de vrij trainen ruimtes vallen ook twee ‘specials’. Deze ruimtes zijn speciaal ingericht op een bepaalde waarneming. De zonnekamer aan de parkzijde is gericht op de lucht en aan de andere kant is een regenkamer. Door vaker deze ruimtes te bezoeken zul je steeds beter de verschillen per dag opmerken.

ZONNEKAMER Deze ruimte gaat over het waarnemen van zonlicht overdag en de sterrenhemel wanneer het donker is. De zon draait gedurende de dag rond deze ruimte. Wanneer het zonlicht te fel is zal een zonwering van geperforeerde koperen delen aan de binnenzijde zorgen voor schaduwspel in de ruimte. Mensen kunnnen op grote kussens op de grond liggen en omhoog kijken naar het schouwspel in de lucht of de ruimte.

REGENKAMER Het tikken van de regen op het dak is altijd een fascinerend en vaak rustgevend geluid. In deze ruimte kun je, wanneer het regent, hiernaar luisteren. Ook is er een groot venster dat zicht biedt op de patio, hier zie je de regen van het dak af de patio in vallen. Wanneer het niet regent is de verwering door het water tegen de muur goed zichtbaar.

101

raamspleten in ritme spanten

koperen focuspunt bij ligmeditatie

bestaande houten spanten

montage meditatieruimte

102

MEDITATIERUIMTES Deze ruimtes liggen het diepst in het gebouw, het verst weg van de dagelijkse drukte en vormen het einde van de routes door het gebouw. Zoals eerder beschreven kun je vanuit de ruimtes om vrij te trainen via de trappen in de meubelelementen de meditatieruimtes bereiken. Bij de meditatieruimtes aan de parkzijde gaat even voordat een training begint de deur open. Na een opstapje volgt een smalle trap, waar je niet iemand anders kan passeren. Voor de training is de richting over de trap omhoog, na de training loopt iedereen naar beneden. De binnenkant van het meubelelement is van koper, een contrasterend materiaal voor de overgang van ruimte naar ruimte. Aan de Oudegracht is het trapelement ook van koper, maar meer open in de ruimte. Meer in contact dus nog met de omgeving.

Tijdens de meditaties ben je het dichtst bij jezelf. Hierbij hoort een meer intieme ruimte met vooral een warme uitstraling. Weinig relatie met de omgeving, alleen een glimp van de lucht is zichtbaar door de smalle spleten van ramen. De donkere, bestaande spanten geven samen met het donkere hout waarmee de ruimte rondom is bekleed een warme uitstraling. Vanaf de stenige wereld van de drukke straat, zijn we nu in het diepst van de Sportschool voor de Geest. Het patroon van het hout van de kap en vloer verschilt subtiel per meditatieruimte.

Bij een zittende meditatie zit je in sommige ruimtes in een cirkel en in sommige ruimtes achter elkaar. Bij beiden is voor je een focuspunt. In de cirkel is dit in de vloer en bij de tweede opstelling tegen de wand met strijklicht erop, de lichtval maakt het aanzicht steeds anders. Bij liggende meditaties kijk je naar de kaphelling met de raamspleten, de binnenkant van de kozijnen zijn van koper, waardoor deze meer of minder opvallen wanneer er zonlicht opvalt en dit je focuspunt kan zijn.

103

referentie waarnemen houttextuur

104

afb.: foto Waterside Buddhist Shrine in China (niet bezocht) bron: dezeen.com

per meditatieruimte subtiele variatie in hout patroon en textuur

105

106

MOMENT VOOR HET MAKEN Na Deel 02 heb je nu op een andere manier het project kunnen bekijken; met achterliggende informatie over de historie van het gebouw en mijn ideeën hoe om te gaan met de ontwerpopgave. Met meer inzicht in het geheel en soms juist de aandacht gericht op een detail. Wat is nu je indruk van het project? Wat is het verschil met je gedachten en gevoel na het bekijken van Deel 02?

Ik heb getracht met aandacht voor de plek, de geschiedenis en de nieuwe functie dit ontwerp te maken. Ook met aandacht voor de grotere schaal, de route naar de entrees, en tot in details, zoals de koperen focuspunten. Daarbij gaan ontdekken hoe de sferen, materialen en zintuigelijke ervaringen over te brengen. Veel met de hand gemaakt en getekend, merkte ik dat die manier van werken ook aandacht vraagt en je zo op een andere manier ruimte creëert voor gedachten en ideeën voor het project.

107

I. LITERATUURLIJST AFBEELDINGEN Afb. pag. 12 (links): https://www.ontwerpdivisie.nl/2015/10/16/herontwikkeling-oude-tivoli-in-gang-gezet/ (5 April 2020) Afb. pag. 20 (boven): https://hetutrechtsarchief.nl/, HUA 35876 (1 Februari 2018) Afb. pag. 20 (onder): https://hetutrechtsarchief.nl/, HUA Weeshuisarchief, inv. 24, nr. 238 (1 Februari 2018) Afb. pag. 25 (rechts): https://erfgoed.utrecht.nl/publicaties/cultuurhistorische-rapportages/cultuurhistorische-rapportage-tivoli/

(September 2018)

Afb. pag. 43: https://webshop.vanabbemuseum.nl/new-kintsugi-repair-kit (8 Augustus 2019) Afb. pag. 57 (links): https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/52db704a-9a9a-5483-ad52-8bb5baf4e4aa

(20 April 2020)

Afb. pag. 59: https://aguileraguerreroarquitectos.blogspot.com (Oktober 2018) Afb. pag. 65 (links): https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/01d7b75b-f33c-526e-9304-dbbc272cc7c6/ media/afb15b72-0b44-0583-92be-71496c510039?mode=detail&view=horizontal&q=oudegracht%20

245&rows=1&page=54&sort=order_i_datering_vroegst%20asc (Oktober 2018)

Afb. pag. 65 (rechts): https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/bf6252de-4cab-5f8a-a911-3d75911276c4/ media/6fc5ccd7-424b-7068-74ec-c17343691e90?mode=detail&view=horizontal&q=oudegracht%20

245&rows=1&page=127&sort=order_i_datering_vroegst%20desc (Oktober 2018)

Afb. pag. 73: https://gramho.com/explore-hashtag/hetnieuweinstituut (1 Juli 2019) Afb. pag. 74: https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/1a983c91-ba1f-52ce-bcd8-b4a1c45a894c/media/d78a6b685012-a39c-278e-3debd0f2f6d0?mode=detail&view=horizontal&q=oudegracht%20245&rows=1&page=146

108

(1 Februari 2018)

Afb. pag. 79: https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/261cc1c1-bdad-5b31-b138-2eb88077351c/ media/cb0a2b5c-6323-f064-76fb-629e8d657205?mode=detail&view=horizontal&q=oudegracht%20

245&rows=1&page=3&sort=order_i_datering_vroegst%20asc (14 Mei 2020)

Afb. pag. 82 (beide): https://erfgoed.utrecht.nl/publicaties/cultuurhistorische-rapportages/cultuurhistorische-rapportage-tivoli/

(September 2018)

Afb. pag. 89: https://hetutrechtsarchief.nl/beeldmateriaal/detail/722e7293-172e-5261-96cc-56025630d6d8/ media/3129f448-39df-f5c1-1cf5-c09bb9f885ce?mode=detail&view=horizontal&q=oudegracht%20

245&rows=1&page=38&sort=order_i_datering_vroegst%20asc (1 Februari 2018)

Afb. pag. 104: https://www.dezeen.com/2017/05/10/arch-studio-concrete-buddhist-shrine-subterranean-underground-grassymound-hebei-china/ (24 Mei 2018)

BOEKEN Pallasmaa, J. & Zumthor, P., Oase #91 sfeerbouwen, Rotterdam: nai010 publishers, 2013.

Zumthor, P., Atmospheres, Basel: Birkhäuser - Publishers for Architecture, 2006.

Zanders, B. e.a., Plein 17, Proprioceptie, Arnhem: Artez Academie van Bouwkunst, 2017.

McCarter, R., Carlo Scarpa, London: Phaidon, 2013.

Zumthor, P. & Durisch, T., Peter Zumthor 1985-2013: buildiings and projects (v.2: 1990-1997),

Zurich: Scheidegger & Spiess, 2014.

Zumthor, P. & Durisch, T., Peter Zumthor 1985-2013: buildiings and projects (v.4: 2002-2007),

Zurich: Scheidegger & Spiess, 2014.

Albertini, B. & Bagnoli, S., Scarpa: architecture in details, London: Architecture Design and Technology Press, 1990.

109

INTERNET https://www.utrecht.nl/ondernemen/vastgoedaanbod/oudegracht-245/ (Juni 2018) https://erfgoed.utrecht.nl/publicaties/cultuurhistorische-rapportages/cultuurhistorische-rapportage-tivoli/ (September 2018) https://www.buitenplaatsdoornburgh.nl/agenda/huis-voor-de-geest-architectuur-van-dom-hans-van-der-laan-jan-de-jong/

(Juni 2019)

CONTACTPERSONEN Judith de Vlaming - Gemeente Utrecht

110

ARTEZ ACADEMIE VAN BOUWKUNST | FENNA VAN TUIJN | AFSTUDEERVERSLAG DEEL 03

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

DEEL 04 | AANDACHT VOOR HET PROCES

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

Afstudeerverslag Fenna van Tuijn Artez Academie van Bouwkunst Master Architectuur Mentor Richelle de Jong Afstudeerbegeleiding Annemariken Hilberink Ralph Brodruck Afstudeercoördinator Gerard van Heel Datum April 2021

6

Trefwoorden Architectuur, herbestemming, afstudeerverslag, Tivoli, Utrecht, meditatie

IN DEEL 04 aandacht voor het proces.............................................................................9 verbeelden......................................................................................................... 11 bedenken..........................................................................................................29 bezinning..........................................................................................................35 moment van reflectie...................................................................................37 moment van dank...........................................................................................41

I. literatuurlijst...............................................................................................43

7

8

AANDACHT VOOR HET PROCES In het eerste deel is beschreven wat vooraf ging aan het ontwerpproces en in Deel 02 en Deel 03 is het ontwerp getoond en toegelicht. In dit laatste deel van mijn afstudeerverslag zal ik een inkijkje geven in het proces zoals ik dat ervaren heb. Wat heb ik geleerd? En wat vind ik belangrijk om mee te nemen in mijn verdere loopbaan als architect?

De vraag hoe ik mijn ontwerp ging verbeelden bleek al snel minstens zo belangrijk als wat het ontwerp zou worden.

Mijn zoektocht naar hoe de sferen behorend bij bepaalde ruimtes goed weer te geven, begon bij het verzamelen van referentiebeelden, ik ben gaan tekenen en schilderen en kwam uiteindelijk bij de techniek van de montages, die te zien zijn in Deel 02. Ook tijdens het ontwerpen heb ik gespeeld met verschillende technieken: van de ‘priegelschetsen’ in mijn schetsboekje tot een 3D-model in de computer, maar ook ben ik projecten gaan bezoeken om deze écht te kunnen ervaren. Al met al een proces met veel nieuwe dingen leren en ontdekken!

9

10

VERBEELDEN

11

dit is een belangrijk referentiebeeld in het proces, inhoudelijk uiteraard, maar het gevoel dat ik had bij dit beeld kon mijn mentor feilloos omschrijven én aanvullen, ik heb hiervan geleerd nog preciezer te kijken en verwoorden

12

afb.: beeld uit de stad Vegaviana, ontworpen door José Luis Fernández del Amo (niet bezocht) bron: aguileraguerreroarquitectos.blogspot.com

Al tijdens het schrijven van mijn afstudeervoorstel was ik aan het stoeien met de vraag hoe ik mijn ideeën op papier kon overbrengen. Dat is het hele proces een essentieel onderdeel gebleven. Iets ongrijpbaars als sfeer of een bepaalde ervaring in een ruimte, hoe vang je dat in woord en beeld?

REFERENTIES Snel belandde ik in een zee aan referentiebeelden, zoals te zien in het ‘Referentieboekje’ in Bijlage 2 dat ik maakte tijdens het schrijven van het afstudeervoorstel. Uit deze veelheid aan beelden kon ik wel bepaalde thema’s filteren die ik belangrijk vind, zoals eenheid en herhaling. Maar het niet-concrete deel dat gaat over een bepaald gevoel, over sfeer, vond ik lastig om vat op te krijgen. Vaak koos ik referenties vanuit intuïtie. Op intuïtie werken klopt vaak wel en tot op zekere hoogte kon ik mijn waarnemingen en keuze voor een beeld toelichten, maar mijn mentor daagde me uit om nog preciezer te verwoorden wat een referentiebeeld laat zien.

Dat naast een goed ontwerp je presentatie in zowel woord als beeld aan moet sluiten bij het project om een geloofwaardig verhaal te vertellen had ik al weg geleerd, ook bij dit project blijkt dat weer. Bij alle referentiebeelden is het van belang kritisch te kijken naar de uitsnede, positie en juiste ondersteuning in woord. Toen ik de zinnen op de volgende pagina op had geschreven in mijn afstudeervoorstel, had ik het idee dat woord en beeld bij elkaar kwamen om de gewaarwordingen in de ruimtes weer te geven. Hiervoor heb ik me kort verdiept in zintuigen en waarnemingen in meer algemene zin (zie Bijlage 3). In vervolg hierop ben ik voor mezelf per ruimte nagegaan wat belangrijk was qua ervaring in elke ruimte en de oefening die daar gedaan wordt, als een soort aanvulling op het ‘praktische’ programma voor de Sportschool voor de Geest.

13

referentiebeelden uit afstudeervoorstel

14

afb. links: Meigetsu In Temple, Japan (niet bezocht) bron: sohu.com | afb. midden: Serpentine Gallery, Londen (niet bezocht) bron: oudolf.com | afb. rechts: Vajrasana Buddhist Retreat Centre, UK (niet bezocht) bron: archilovers.com

Een raam kadert natuur in als een levend schilderij.

Een deur opent het gebouw, zodat je naar buiten kan.

De binnentuin laat het weer ín het gebouw.

Het dak laat het geluid van tikkende regen horen.

Door een raam valt een warme zonnestraal op je huid.

Een opengewerkte muur geeft een steeds wisselend schaduwpatroon op de vloer.

Een houten vloer kraakt wanneer je er op loopt.

De baksteentextuur die ruw aanvoelt aan je vingers.

Een zacht tapijt onder je voeten.

Een geurende houten constructie.

15

TEKENEN EN SCHILDEREN Richting de eerste schouw had ik een programma opgesteld, de locatie onderzocht en middels de referentiebeelden een verzameling qua sferen. Alles bij elkaar ontstond er een voorstelling van het project in mijn hoofd: het verhaal van de route naar en door het gebouw en de verschillende ervaringen. Dit eerste, vage beeld was meer een soort fantasiebeeld dan iets concreets. In de zoektocht naar hoe bepaalde ideeën te verbeelden heb ik verschillende technieken geprobeerd. Bijvoorbeeld in mijn afstudeervoorstel zit een schets, opgewerkt met materialen en kleur, om het beeld dat ik in mijn hoofd had voor een locatie weer te geven, voordat ik een concrete plek had gevonden (zie pagina 32 in Deel 01). De eerste ideeën voor de verschillende plekken op de route naar de Sportschool voor de Geest heb ik door middel van tekeningen met een kroontjespen ingekleurd met aquarelverf verbeeld tijdens mijn eerste schouw.

16

tekeningen met kroontjespen en aquarelverf uit de presentatie van mijn eerste schouw

17

18

eerdere test met kroontjespen en aquarelverf van de gevel aan de Oudegracht

19

20

MONTAGES De aquarellen waren prima voor de eerste schouw en het was leuk om hiermee aan de slag te zijn geweest, maar ik had hier totaal geen ervaring mee en richting de tweede schouw wilde ik specifieker worden. Een eerste richting van het ontwerp van de binnenkant van de Sportschool voor de Geest in beeld brengen. Ik realiseerde me mede door de referenties dat de materialen en de kleuren en texturen hiervan van groot belang zijn met betrekking tot de sfeer. Bij een renderbeeld kun je tegenwoordig fantastisch mooie texturen maken en een prachtig sferisch beeld, maar er waren een paar bezwaren. Allereerst hou ik niet zo van 3D modellen en computerbeelden, ik werk liever met pen en papier, en het ‘fysieke maken’ past beter bij dit onderwerp. Ten tweede ligt er over zo’n renderbeeld uiteindelijk toch een soort van zelfde ‘laagje’ of filter over het hele beeld. Voor dit project hoeven de beelden bovendien niet fotorealistisch te zijn, het belangrijkste is het overbrengen van de sfeer in een ruimte. Daarom ben ik aan de gang gegaan met pen, papier, verf en allerlei andere materialen. Door foto’s van materialen (zoals ‘textures’ in 3D modellen) uit te printen op diverse soorten papier, met verschillende texturen en kleuren, en deze in een zogenoemde montage op te plakken, ontstaat letterlijk meer textuur en reliëf in het beeld. Je ziet niet alleen welk materiaal is afgebeeld, maar door de échte texturen in het papier en hout of de glans in de verf wordt de hele ervaring van de materialiteit gestimuleerd.

De montages zijn uiteindelijk mijn methode geworden om de sfeer in de verschillende ruimtes weer te geven. Een belangrijk onderdeel dus van het project. Het maken van de montages was een zoektocht op zich, vooral naar de juiste technieken: in hoeverre de aquarelverf verdunnen, de spanten in berkentriplex met een doek inwrijven met donkerbruine verf, de prints van baksteen insmeren met een plamuurmes met witte verf tot gecementeerde baksteen, testjes van het hout printen op verschillende soorten papier, potlood uitvegen tot wolken of bomen, enzovoorts. Op de pagina hiernaast staan de eerste vorm van de montages afgebeeld, in Bijlage 5 de montages zoals getoond tijdens de tweede schouw en in Deel 02 van het verslag het eindresultaat.

Tijdens één van de eerste gesprekken met mijn mentor kwam ter sprake dat ik tijdens het afstudeerproces soms wat meer zou willen ‘loslaten’ (in lijn met de aandachtstraining), meer ‘spelen’ zogezegd. Volgens mij is dat ‘spelen’ tijdens het maken van de eerste testjes montages; koffietentje en theehuis

montages zeker gelukt; het onderzoeken hoe ik een materiaal wilde weergeven en net zo lang testen totdat ik tevreden was!

21

foto’s van het proces van het maken van de montages

22

23

24

testjes voor de plattegronden om ook deze beelden in de juiste sfeer te maken, met ecoline in twee tinten, voor het bestaande en de nieuwe delen 25

26

SCHOUWEN Tijdens de schouwen merkte ik dat de montages erg tot de verbeelding spraken. Ik denk dat dit niet alleen door het gebruik van de verschillende materialen en technieken komt, maar ook door het perspectief dat ontbreekt in de materiaalvlakken en de keuze voor doorsnedes in plaats van een 3D view alsof je in de ruimten staat. De doorsnedes laten bijvoorbeeld de vorm van een ruimte, eventuele openingen en doorgangen zien. Alle elementen vertellen veel, maar geven niet een ‘af’ beeld van wat het gaat worden. De kijker wordt gestimuleerd de verschillende elementen in de montage te ontdekken, die te combineren met eigen ervaringen en het verhaal dat ik vertel. Ieder gaat het beeld als het ware verder invullen en het komt zo ‘tot leven’ dat iemand haast de geur van het hout kan ruiken. De reacties die ik kreeg waren erg enthousiast en bevestigden mijn idee. Mensen zagen de ruimtes ‘echt’ voor zich, dus mijn doel om een methode te vinden om de sfeer en materialiteit over te brengen was geslaagd.

Een ander belangrijk onderdeel van de schouwen was het beginnen met een moment van aandacht voor de situatie, namelijk mijn presentatie. Dit heb ik gedaan door te beginnen met een (soort) meditatie oefening, in de vorm van een verhaal of (later bij de derde schouw) een échte oefening. Dit was best spannend om te doen, maar ik merkte dat iedereen nieuwsgierig was en gewoon mee deed. Voor mijzelf werkte het ook rustgevend, mijn zenuwen vloeiden een beetje weg. Bij het publiek bleek achteraf dat mensen merkten dat ze hun eigen gedachten los konden laten, meer gericht waren op mijn verhaal en iedereen in een soort zelfde ‘ritme’ kwam. Het verraste me dat dit zo goed werkte en hoe belangrijk dit onderdeel dus is in mijn presentatie.

Zeker ook terugkomend op het aspect om presentatie en inhoud op elkaar aan te laten sluiten.

De lessen van de presentatiecoach van de academie hebben me geholpen met het goed voorbereiden van mijn presentaties en de ‘durf’ om met zo’n oefening te beginnen en testen hoe dat werkt bij het publiek. Ik merkte tijdens de schouwen, ondanks de zenuwen, dat ik in de loop van de jaren en door de vele (atelier)presentaties op de academie met meer zelfvertrouwen aan het presenteren was. Waardoor ik tevens mijn enthousiasme beter over kon brengen. Erg leuk was dat ik ook deze feedback kreeg van mede-studenten die me al vanaf het begin van de academie kennen. foto tijdens de oefening aan het begin van de derde schouw

27

28

BEDENKEN

29

30

linksboven: overzicht geheel rechtsboven: inzoom vrije ruimte linksonder: begane grond rechtsonder: verdieping

OP EXCURSIE Vooral de projecten van architect Peter Zumthor spreken me erg aan in de referenties, maar ook de projecten van Carlo Scarpa vind ik fascinerend. In Noord-Italië en Zwitserland liggen een aantal projecten van deze architecten ‘vlakbij’ elkaar, mijn mentoren wisten daar nog een aantal mooie projecten: op excursie dus! Zoals genoemd is het ervaren en beleven van ruimtes erg belangrijk in dit project. Daarom vond ik het goed om ook zelf (referentie)ruimtes te gaan ervaren. Na mijn tweede schouw heb ik qua gezondheid even een periode wat rustiger aan moeten doen. Deze excursie was het keerpunt om weer door te gaan met mijn afstuderen. Het bezoeken en op een relaxte, leuke en losse manier bezig zijn met het project was erg goed om weer de inspiratie en het enthousiasme te vinden om verder te werken. Later heb ik in Nederland nog een paar projecten bezocht: twee kloosters van de architecten Dom van der Laan en Jan de Jong. Af en toe zo’n uitstapje, even achter het bureau weg, en architectuur daadwerkelijk zien, materialen voelen, enzovoorts, dat ga ik zeker vaker doen in de toekomst. (Zie het boekje van de excursie in Bijlage 6)

3D MODEL Rond de tweede schouw had ik dus de montagetechniek gevonden om de sfeer weer te geven in de verschillende ruimtes, maar (samen met schetsen) gebruikte ik deze techniek ook om te ontwerpen. In het begin van het proces had ik al wel een 3D model opgezet om het gebouw inzichtelijk te maken en als onderlegger. Richting de derde schouw ben ik toch in dat model verder gaan werken. Ik merkte dat het lastig was om in de montages een stap preciezer te worden. Het gebouw is een complex geheel bestaande uit verschillende bouwdelen, gangen, kamers, niveauverschillen, enzovoorts. In een 3D model is dat sneller te tekenen en inzichtelijk te krijgen voor mezelf, om te zorgen dat het hele programma goed in het gebouw past. Bovendien kom je de verschillende overgangen tegen tussen de ruimtes en wordt je gedwongen nauwkeuriger te kijken. Ik denk dat deze stap een goede verdiepende slag heeft gegeven aan het project. Daarnaast heb ik veel geschetst, mijn ‘priegelige tekeningen’ zoals sommige ze noemen, maar deze helpen me in mijn gedachten en om snel een paar mogelijke oplossingen af te tasten.

31

schetsboekjes tijdens het proces

32

Dit grove 3D model en deze ‘priegelschetsen’ hebben me geholpen bij het ontwerp, maar hoe ging ik dit verwerken in een mooie, aansprekende presentatie voor mijn derde schouw, vroeg ik me af. Zeker gezien de tijd ging dringen. Gelukkig hebben de mentoren van de academie me op tijd weer op scherp gezet en gewezen op mijn eigen insteek van het project en de weergave hiervan. Toen ik vervolgens opnieuw de montages ging maken, nu op een grotere schaal, kon ik ook hierin preciezer worden door bijvoorbeeld bepaalde overgangen en openingen te laten zien. Een leermoment om alert te blijven op wat ik aan het doen ben: mijn eigen manier blijven volgen en kritisch zijn welk middel wanneer in te zetten. Op de vorige dubbele pagina zijn screenshots te zien van het 3D model, maar in het eindresultaat zijn de montages vooral belangrijk en is het 3D model slechts een hulpmiddel tijdens het proces.

GROTE GEHEEL VS. DETAIL Met het uitwerken van het 3D model heb ik het programma helemaal ingepast in het bestaande complex, wat een ingewikkelde opgave was. Uiteindelijk wilde ik dat het goed was; dat de route die ik voor ogen had vanaf de drukke straat tot aan de meest rustige meditatieruimte klopte, zowel in organisatie als afwerking. Mijn perfectionisme hierin kan ik lastig loslaten, het móet kloppen. Enerzijds is dat een goede eigenschap, maar het gevaar is natuurlijk dat ik tijd steek in de verkeerde onderdelen van een project. Ik denk dat ik me daarin nog verder kan ontwikkelen om bewuster keuzes te maken.

Alles bij elkaar is het een omvangrijk project, om alle ruimtes tot op detail te ontwerpen is niet haalbaar in je eentje en binnen een redelijke afstudeerperiode. Achteraf kan ik me afvragen of ik misschien beter in grotere lijnen naar het geheel had kunnen kijken, zodat ik één of twee ruimtes tot in detail uit had kunnen werken. Wellicht had ik dan dieper in kunnen gaan op het bestaande en hoe hiermee om te gaan, al was dit ook lastig gezien ik niet makkelijk toegang had tot het gebouw.

In de toekomst wil ik me verder gaan verdiepen in materialen en details en hoe dingen worden gemaakt. Het ‘spelen’ verder toepassen door zelf met materialen aan de slag gaan en kijken wat je er mee kunt maken. In eerste instantie baalde ik een beetje dat ik daar nu niet aan toe ben gekomen, aan de andere kant denk ik dat ik nu wel heb laten zien dat ik op verschillende schaalniveaus kan ontwerpen én een mooie methode heb gevonden om de sfeer per ruimte weer te geven.

33

34

BEZINNING

35

afb.: foto van Tomba Brion, ontworpen door Carlo Scarpa (bezocht) bron: eigen foto 36

MOMENT VAN REFLECTIE Meer ‘spelen’, dat was de conclusie na het eerste gesprek met mijn mentor. In algemene zin dus meer ‘loslaten’, wat samenhangt met het onderwerp van mijn afstuderen en de verbinding laat zien tussen mijn persoonlijke ontwikkeling en afstudeeropgave. Tijdens het proces was niet alleen het ontwerp een uitdaging, maar ook hoe dit te verbeelden en hoe om te gaan met het proces, dat ‘spelend’ onderzoek toe te passen. Terugkijkend hierop heb ik veel geleerd.

PROCES In de periode voorafgaand aan het afstuderen, op zoek naar een onderwerp, ben ik al veel gaan nadenken over wat voor architectuur, welk type projecten en welke manier van werken bij mij passen. Niet voor niets ben ik begonnen aan het project en proces zoals beschreven in dit verslag. Dat het onderwerp mij persoonlijk aangaat is duidelijk en dat de aandachtstraining mij heeft geholpen tijdens de masteropleiding Architectuur. De afgelopen maanden heb ik ook met collega’s een aantal goede gesprekken gevoerd over hoe het werk eruit gaat zien zonder die drukke studie. Het is een intens vak; architectuur en ruimten zijn overal en altijd om ons heen, de subjectiviteit in een ontwerp maakt dat het heel persoonlijk kan voelen (al is dat misschien niet zo) en altijd anders (lees: beter) kan en een proces is nooit gelijkmatig, deadlines en periodes van stilstand volgen elkaar snel op. Dit alles maakt het in mijn ogen een interessant en boeiend vak, geen project is hetzelfde en het ‘ontdekkingselement’ waar ik het bij de Sportschool voor de Geest steeds over heb, is hier zeker aanwezig. De andere kant is dat de kans bestaat makkelijk meegezogen te worden in de hectiek die het met zich mee brengt. Voor dat gedeelte zou een Sportschool voor de Geest voor mij zeer welkom zijn! Tot die tijd zal ik zelf verder werken aan het integreren van aandachtsoefeningen in mijn dagelijkse drukte.

In de projecten en processen in het werk wil ik proberen nog bewuster te worden van het moment in het proces en welke onderdelen hierin belangrijk zijn. Om zo beter keuzes te maken in wat verdere uitwerking nodig heeft en wat globaler kan blijven.

Mijn perfectionisme dus op het juiste moment inzetten en loslaten. Ik denk dat dit ook groeit door ervaring en ik stel regelmatig vragen aan collega’s om de samenhang van een deelopdracht in het geheel te begrijpen.

37

BEELD & PRESENTATIE De zoektocht naar hoe de juiste beelden te maken vond ik erg leuk en passend bij mij en het project. Hierin is het meer ‘spelen’ goed gelukt naar mijn idee. In de toekomst wil ik verder gaan testen met verschillende weergavetechnieken en kijken wat bij welk project past. Hierbij wil ik mijn vaardigheden qua 3D modelleren en renderen toch ook verder ontwikkelen, gezien dit in de praktijk wel wordt gevraagd, maar vooral blijven testen met diverse fysieke technieken. Een combinatie en/of juiste afwisseling van digitale en fysieke beelden lijkt me interessant. Daarbij geloof ik dat met de hand werken (tekenen, schetsen, maquettes maken) je ook helpt in het ontwerpproces. Ook hier geldt om kritisch te blijven in wat je wanneer inzet in het proces en wat qua presentatie aansluit bij de inhoud van een project. Bovendien wil ik mezelf blijven uitdagen om precies te zijn in keuzes van woord en beeld. Een andere belangrijke les is het zelf ervaren, erop uit blijven gaan! En bij dit alles ondertussen trouw blijven aan je eigen manier van dingen doen en blijven ontdekken.

38

PROJECT & ONTWERP De atmosfeer in de verschillende ruimtes vond ik een interessant onderwerp om te bekijken tijdens mijn afstuderen. De laatste jaren was ik me er steeds meer van bewust dat mijn aandacht binnen het vak uitgaat naar materialen, details en hoe dingen gemaakt worden. In eerste instantie in het kleinschalige; mijn idee om zelf meubels te gaan maken en voorliefde voor tiny houses. Maar door dit afstudeerproject besef ik me dat dit me in een breder kader aanspreekt.

De wens om me in de toekomst meer te gaan verdiepen in verschillende materialen en hiermee zelf aan de slag te gaan om meer gevoel te krijgen bij hoe dingen gemaakt worden blijft. Echter, in het grotere geheel vind ik het ontwerpen op verschillende schaalniveaus interessant. Eerst een ‘verhaal’ maken en het vervolgens invullen tot op het kleinste detail. Werken met een (deels) bestaand gebouw levert hierbij veel verrassingen op en maakt het werk ook in het begin van het proces al veel concreter. Ik vind het een mooie uitdaging om het bestaande en nieuwe te verbinden tot een geheel waarin de verschillende tijdsperiodes nog zichtbaar zijn. Goed kijken naar wat er is, bepalen wat van waarde is voor het verleden en de toekomst en bedenken wat toegevoegd moet worden. Het op een hedendaagse manier voortborduren op wat er is vind ik een goede insteek, omdat de subtiliteit die hierbij hoort zorgt voor eenheid in onze gebouwde omgeving.

39

IN GEDACHTEN OF AANDACHTIG?

40

afb.: eigen tekening geïnspireerd op beeld onbekende auteur

MOMENT VAN DANK Dankbaar ben ik voor wat ik heb geleerd, de mensen die ik heb ontmoet, de projecten die ik heb kunnen bezoeken en het proces dat ik heb mogen doorlopen. Zowel vakinhoudelijk als op persoonlijk vlak. Het hele afstudeerproces was zeker niet altijd makkelijk, maar ik had geen mooier en passender project kunnen hebben tijdens het afstuderen aan de Academie van Bouwkunst.

Tijdens het afstuderen kon ik altijd rekenen op de goede feedback, steun en het enthousiasme van mijn mentor Richelle de Jong. Ik wil haar bedanken voor alle fijne gesprekken en het delen van haar bijzondere kijk op dingen en vele mooie ervaringen.

Ook de afstudeerbegeleiders van de academie, Annemariken Hilberink en Ralph Brodruck, wil ik bedanken voor alle begeleidingen, het aanmoedigen mijn eigen pad te volgen en me wakker te schudden als ik daarvan af leek te dwalen.

En verder met dank aan: Mattijs Loor | alumnus ‘Gecommitteerde’ | gecommitteerde examen Gerard van Heel | afstudeercoördinator Ina Giessen | presentatiecoach JaapJan Berg | beoordelaar verslag Familie en vrienden

41

42

I. LITERATUURLIJST AFBEELDINGEN Afb. pag. 12: https://aguileraguerreroarquitectos.blogspot.com (Oktober 2018) Afb. pag. 14 (links): http://www.sohu.com/a/222863259_120042 (24 Juni 2018) Afb. pag. 14 (midden): https://oudolf.com/garden/serpentine-gallery (24 Juni 2018) Afb. pag. 14 (rechts): http://www.archilovers.com/projects/194282/gallery?1751990 (24 Juni 2018) Afb. pag. 40 (eigen tekening geïnspireerd op beeld van): https://beginnersmindresources.com/products/poster-are-you-mindfull-or-mindful (Mei 2018)

BOEKEN McCarter, R., Carlo Scarpa, London: Phaidon, 2013.

Zumthor, P. & Durisch, T., Peter Zumthor 1985-2013: buildiings and projects (v.2: 1990-1997),

Zurich: Scheidegger & Spiess, 2014.

Zumthor, P. & Durisch, T., Peter Zumthor 1985-2013: buildiings and projects (v.4: 2002-2007),

Zurich: Scheidegger & Spiess, 2014.

Albertini, B. & Bagnoli, S., Scarpa: architecture in details, London: Architecture Design and Technology Press, 1990.

43

44

ARTEZ ACADEMIE VAN BOUWKUNST | FENNA VAN TUIJN | AFSTUDEERVERSLAG DEEL 04

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

BIJLAGEN

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

Afstudeerverslag Fenna van Tuijn Artez Academie van Bouwkunst Master Architectuur Mentor Richelle de Jong Afstudeerbegeleiding Annemariken Hilberink Ralph Brodruck Afstudeercoördinator Gerard van Heel Datum April 2021

6

Trefwoorden Architectuur, herbestemming, afstudeerverslag, Tivoli, Utrecht, meditatie

BIJLAGEN bijlage 1 - afstudeervoorstel (av)................................................................9 bijlage 2 - referentieboekje (bij av)..........................................................33 bijlage 3 - schema zintuigen en waarneming.........................................51 bijlage 4 - schouw 01....................................................................................55 bijlage 5 - schouw 02.................................................................................... 71 bijlage 6 - excursie.......................................................................................85 bijlage 7 - schouw 03................................................................................. 103 bijlage 8 - processchetsen........................................................................147

I. literatuurlijst............................................................................................. 160

7

8

BIJLAGE 1 - AFSTUDEERVOORSTEL (AV)

9

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM TE ZIJN

10

afstudeervoorstel van Fenna van Tuijn Academie van Bouwkunst Arnhem Artez Master Architectuur september 2018

Fenna van Tuijn | Van Lawick van Pabststraat 66-B | 6814 HK Arnhem | 06 11 25 15 89 | f.vantuijn@student.artez.nl

11

‘Het is alsof je ongeduldig naar muziek luistert en er enkel naar verlangt de eindnoot te horen.’

Alan Watts

12

DRUKTE, STRESS EN VERLANGEN We verwachten tegenwoording van alles van elkaar en moeten te veel van onszelf.

Prestatiedruk, keuzestress en alles perfect willen doen, het leidt tot te veel stress, burn-outs en depressies.

Vooral onder kinderen en jongvolwassenen nemen deze klachten de afgelopen jaren sterk toe.

Het gevolg is dat mensen uitvallen op school, werk en bij andere activiteiten en de ziektekosten stijgen.

Naast drukte en stress bestaat het gevoel van altijd maar meer en beter willen, continu ergens naartoe leven.

Wanneer je voortdurend verlangt naar ‘iets anders’, zul je nooit rust en vrede voelen.

13

van drukte en stress naar kalmte en helderheid

14

HOE LAAT JE JE NIET TE VEEL MEESLEPEN IN HET JACHTIGE BESTAAN? Onderzoeken tonen aan dat het doen van ontspanningsoefeningen stress doeltreffend vermindert.

Niet voor niks dat steeds meer mensen doen aan yoga, ademhalingsoefeningen, mediteren of aandachttraining.

Je geeft aandacht aan iets op een bepaalde manier gericht in het hier en nu.

Door dit te trainen, train je je geest.

Je staat eerder stil bij wat je doet en wat er om je heen gebeurt.

Daardoor kun je bewuste keuzes maken in plaats van dat je je mee laat slepen in de hectiek van het moment.

Je kunt dan op tijd een keuze maken waarmee je ziekte kunt voorkomen.

15

‘Train dagelijks je buikje en vetrollen maken plaats voor een sixpack, maar stop met trainen en ze rollen vanzelf weer terug. Zo werkt het ook met aandacht: train geregeld je aandachtspier, dan zul je aandachtiger leven, maar leef je zonder aandacht - door te multitasken, af te dwalen en steeds weer die smartphone erbij te pakken - dan wordt de spier slap als een vaatdoek.’

uit: Mindgym

16

GEZOND EN FIT We weten dat het eten van goed voedsel bijdraagt aan onze gezondheid.

We bewegen, trainen onze spieren, omdat we weten dat dit ons gezond en fit houdt.

Aan onze hersenen denken we vaak pas wanneer het misgaat, wanneer we naar de psycholoog moeten.

Eigenlijk wel raar, want we gaan ook naar de sportschool zonder lichamelijke problemen te hebben.

Steeds meer komt het besef dat het trainen van de geest ook onze gezondheid bevordert.

Zoals we naar de reguliere sportschool gaan, zouden we dus ook met z’n allen moeten gaan naar de: SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST

17

18

EEN PLEK OM (SAMEN) TE ZIJN Aandachttraining helpt ons om met minder stress en meer aandacht in het leven te staan. Burn-outs en depressies kunnen vaker voorkomen worden. Ook vanuit de gezondheidszorg wordt aandachttraining als preventieve zorg steeds meer gesteund.

Langzaamaan krijgt het ‘trainen van de geest’ een belangrijke plek in onze maatschappij, maar specifieke fysieke plekken waar je dit kunt doen zijn er nog niet.

Waarom zo’n specifieke fysieke plek wel van belang is?

Een 8-weekse basistraining kun je tegenwoordig op veel plekken volgen, maar om alles wat je daar hebt geleerd vervolgens in je drukke dagelijkse leven te integreren is behoorlijk lastig. Een plek om naartoe te gaan, tijd ervoor vrij maken en samen met anderen trainen stimuleert mensen. Je stapt letterlijk even uit je dagelijkse drukte, waardoor je er beter los van kunt komen. Niet alleen alle mensen die er zijn, maar de hele omgeving is gericht op één ding: het trainen van de geest.

Mijn afstudeeropgave is het ontwerpen van een ‘Sportschool voor de geest’, een casestudy naar hoe zo’n plek eruit kan zien.

19

de route die verwondert de plek die verstilt een plek om te zíjn

20

DE PLEK Zoals er meerdere reguliere sportscholen zijn, kunnen er afhankelijk van de vraag meerdere ‘Sportscholen voor de geest’ komen. Een ‘Sportschool voor de geest’ biedt mensen een plek om regelmatig hun geest te trainen en is daarom gelegen in bebouwd gebied, zodat mensen er makkelijk kunnen komen.

Het is een plek waar rust heerst, binnen de drukte van een stad of dorp. Veelal zijn de straten tussen bouwblokken druk met verkeer, maar ga door een steegje een bouwblok in en het is opvallend stil.

Prachtige potentiële plekken voor ‘Sportscholen voor de geest’.

21

OUDE T

BINNE

22

NTUIN

IVOLI

OUDEGRA

CHT

STEEGJES EN POORTJES

OUDE TIVOLI, UTRECHT De gemeente Utrecht is op zoek naar een nieuwe invulling voor het monumentale pand aan de Oudegracht 245, waar tot 2014 het poppodium Tivoli gevestigd was. Daarom is dit, van oorsprong middeleeuws kloostercomplex, begin dit jaar te koop gezet en konden geïnteresseerden zich inschrijven voor een tender. De gemeente zoekt een functie die de toegankelijkheid van het gebouw en de tuin erachter waarborgt en de verbinding legt tussen de twee verschillende sferen van de binnenstad, namelijk de drukte aan de Oudegracht en de verstilde binnentuin.

Deze plek biedt de overgang van drukte naar rust en ligt in het centrum van de stad, dus voor veel mensen goed bereikbaar.

In Utrecht wonen bovendien veel studenten, één van de groepen die steeds vaker lijdt onder stress.

Een mooie plek voor een ‘Sportschool voor de geest’, dé plek voor mijn afstudeeropgave.

23

DOLCE FAR NIENTE DE KUNST VAN HET NIETSDOEN

[Italiaans gezegde, vrij vertaald] 24

VANUIT ERVARING ‘De Italianen weten het allang, nietsdoen is een belangrijke tijdsbesteding.

Toen ik een halfjaar in Italië woonde tijdens mijn hbo-minor, merkte ik: ze leven hier in een ander ritme.

Maar terug in Nederland werd ik weer opgeslokt door de drukte en stress van studie en mijn perfectionisme.

Ik zei altijd: mijn lichaam functioneert in het tempo van een Italiaanse, maar in mijn hoofd ben ik een échte, ambitieuze Nederlander.

Dat bleek geen goede combinatie, mijn lichaam en geest raakten uit balans.

Aandachttraining leerde me te luisteren naar het lichaam, gevoelens van drukte te kalmeren en aardiger te zijn voor jezelf.

Dit bood mij ondersteuning tijdens de studie Architectuur. Met deze afstudeeropgave wil ik middels architectuur eraan bijdragen om ‘het trainen van de geest’ een fysieke plek te bieden in de maatschappij.’

Fenna

25

‘LIFE IS LIKE A CAMERA. JUST FOCUS ON WHAT’S IMPORTANT AND CAPTURE THE GOOD TIMES, DEVELOP FROM THE NEGATIVES AND IF THINGS DON’T TURN OUT, JUST TAKE ANOTHER SHOT.’ uit: Mindgym

26

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST

De ‘Sportschool voor de geest’ biedt mensen een plek waar ze los kunnen komen van hun dagelijks leven en de rust en ruimte om stil te staan bij alles wat ze écht bezig houdt.

Rust door een eenvoudige basis.

Subtiele variaties prikkelen de zintuigen: met een open en onderzoekende blik kun je verschil in textuur, bijzondere details of kleine kleurnuances waarnemen. Versterkt door licht of misschien nat van de regen, zal de waarneming keer op keer anders zijn.

Trainingsruimtes bieden een focuspunt, dat iedere keer anders waarneembaar is door het samenspel van gebouw, natuur, weer en mensen.

27

Een raam kadert natuur in als een levend schilderij.

Een deur opent het gebouw, zodat je naar buiten kan.

De binnentuin laat het weer ín het gebouw.

Het dak laat het geluid van tikkende regen horen.

Door een raam valt een warme zonnestraal op je huid.

Een opengewerkte muur geeft een steeds wisselend schaduwpatroon op de vloer.

Een houten vloer kraakt wanneer je er op loopt.

De baksteentextuur die ruw aanvoelt aan je vingers.

Een zacht tapijt onder je voeten.

Een geurende houten constructie.

28

29

INVLOED VAN OMGEVING Soms in meerdere, soms in mindere mate, maar alles om ons heen heeft invloed op hoe we ons voelen. Zeker in een maatschappij waar steeds meer mensen overprikkeld raken, is de invloed van de omgeving op het welzijn van mensen interessant om te onderzoeken. Als architecten hebben we natuurlijk geen invloed op de mensen in iemands omgeving, werkdruk, smartphone gebruik et cetera, maar we kunnen er wel voor zorgen dat de ruimte waarin iemand zich bevindt, bijdraagt aan een prettig, ontspannen gevoel.

Tijdens het afstudeerproces wil ik dieper ingaan op de invloed van de architectonische keuzes die wij als architecten maken op de beleving van een ruimte. Toegespitst op ruimtes voor het trainen van de geest.

Aangezien aandachttraining steeds belangrijker wordt in onze maatschappij, is het interessant te weten welke architectonische middelen we in kunnen zetten ter ondersteuning op de plekken waar mensen dit beoefenen.

Tevens kan het bruikbaar zijn om alledaagse plekken vorm te geven en ook hier bij te dragen aan aandachtgericht zijn.

30

MENTOR Richelle de Jong gaat mij begeleiden tijdens mijn afstuderen.

Gedurende het ontwerpproces van de ‘Sportschool voor de geest’ zullen zintuiglijke waarnemingen, atmosfeer en architectonische middelen zoals detail, materiaal, textuur en licht aspecten zijn waar ik me nader in wil verdiepen. Daarom ben ik op zoek gegaan naar een architect die hier veel ervaring in heeft. Tijdens ons eerste gesprek merkte ik al dat zij mij referenties, projecten, boeken, et cetera, kan geven waar ik veel van kan leren en inspiratie uit kan halen. Ik denk dat Richelle met haar ervaring en interesse in het onderwerp de juiste mentor is om mij te begeleiden tijdens mijn afstudeerproject.

Richelle de Jong | DP6 architectuurstudio | Doelenplein 6 | 2611 BP Delft | 015 212 01 10 | www.dp6.nl

31

32

BIJLAGE 2 - REFERENTIEBOEKJE (BIJ AV)

33

LOCATIE

rustig eiland, één bijzondere route erheen [plek onbekend]

34

rust binnentuin te midden van drukke stad [pandhof Domkerk, Utrecht]

BIBLIOTHEKEN

zee van boeken, hoge ruimte [bibliotheek Rijksmuseum, Amsterdam]

zee van boeken, interieur helemaal wit [Tianjin Binhai Library, China]

35

GODSHUIZEN

veelheid in detail, rust in kleur [Unitarian Church, US]

detail, wit [kanten stof]

veel detail, rustig in kleur [Duomo Santa Maria Nascente, Milaan]

36

GODSHUIZEN

licht en kleur [Chapelle Notre-Dame du Haut, Frankrijk]

detail, kleur ton-sur-ton [Red temple, India]

detail en kleur [Moskee van Sint-Petersburg, Rusland]

37

GODSHUIZEN

ritme van de kolommen, alles wit [Grundtvigs Kirke, Copenhagen]

38

ritme van de kolommen en bogen [fort van Agra, India]

GODSHUIZEN

geur van verbrande boomstammen door manier van maken [Bruder Klaus Feldkapelle, Duitsland]

textuur van een materiaal, zichtbaar door de lichtval [Chapel on Mount Rokko, Japan]

39

MEDITATIEPLEKKEN

binnen en buiten hetzelfde, duidelijk pad ernaartoe

één materiaal, daklicht [Meditation Space UNESCO, Paris]

40

MEDITATIEPLEKKEN

binnentuin met rondgang / soberheid, hout, wit, beton [Vajrasana Buddhist Retreat Centre, UK]

steeds hetzelfde materiaal met daarin detail / meditatieruimte, licht [Vajrasana Buddhist Retreat Centre, UK]

41

theeruimte, wit en hout, relatie binnen-buiten bepaalde route ernaartoe zittend op de grond meditatieruimte, textuur materiaal, hout en wit [Waterside Buddhist Shrine, China]

42

MEDITATIEPLEKKEN

43

MUSEA

binnentuin met rondgang / waarnemen verandering weer / geluid regen [Serpentine Gallery, Londen]

44

UITVAARTCENTRA

eenvoud, één materiaal [the woodland cemetery, Zweden]

wit en hout [the woodland cemetery, Zweden]

45

OVERIGE

temperatuur en beleving [The Weather Project, Tate modern, Londen]

46

OVERIGE

uitgestrektheid van de zee, geur, geluid van de golven [onbekend]

47

OVERIGE

natuur, geur, ton-sur-ton, lagen, herhaling [rozen]

wit, licht, lagen, herhaling [Paper Space, Kunststation St. Peter, Köln]

48

OVERIGE

sfeer van rust en contemplatieve stilte [Big Air Package, Gasometer, Oberhausen]

49

50

BIJLAGE 3 - SCHEMA ZINTUIGEN EN WAARNEMING

51

ZINTUIGEN

ANATOMIE

[klassieke zintuigen > bewuste waarneming]

PRIKKEL

GEWAARWORDING

[in gebouw]

[trainen]

- gezichtvermogen

- netvlies (ogen)

- licht

- zien

- gehoor

- slakkenhuis (oren)

- trilling

- horen

- reukzin

- reukzintuig (neus)

- moleculen/stoffen

- ruiken

- smaakzin

- tong (mond)

- moleculen/stoffen

- proeven

- tastzin/gevoel [somatische (=lichamelijke) zintuigen]

- huid (huid)

- vervorming huid

- voelen

- thermoceptie [somatische (=lichamelijke) zintuigen]

- o.a. huid

- verwarming/afkoeling huid

- warmte/kou voelen

- nociceptie [somatische (=lichamelijke) zintuigen]

- o.a. huid

- extreme vervorm./verw./afk. huid

- pijn voelen

- evenwichtszin

- evenwichtsorganen

- beweging endolymfe

- evenwicht

- proprioceptie

- spierspoeltjes en peeszintuigen

- spierspanning en rek in pezen

- bewegingen/lichaamsbewustzijn

[reflexmatige zintuigen > welbewustzijn element - we zijn bewust van lichaamsdelen]

*In het Boeddhisme is de geest het 6e zintuig.

52

IDEEËN PRIKKELS IN GEBOUW [prikkel in het gebouw > zintuig neemt het waar > gewaarwording > training d.m.v. bewustzijn] - (uit)zicht: lichtval/schaduw, uitzicht (over stad, op park, op binnentuin), kleur, regendruppels, sneeuw, vuur, wapperende dingen (gordijnen, wuivende bomen) - geluiden: vallend/kletterend water, krakende vloer/deur/.., vogeltjes fluiten, wind (ritselende bladeren, suizen), tikkende regen, haardvuur knetteren, klankschaal - geuren: regen, haardvuur, bloemen/gras, koffie/thee, buitenlucht, hout, vochtige ruimte (vb. kelder), gymzaal, zwembad (chloor), fruit, eten - smaken: koffie, thee, eten (fruit uit boomgaard.. ) - materialen: texturen (materialen, vloer, zitvlak, deurklink,etc) - temperaturen: wind (guur, uitwaaien), zon (warmte), regen/water (warm/kou), sneeuw (kou), haardvuur (warmte)

- balans: yoga - bewegen: yoga, dwalen/lopen, traplopen

53

54

BIJLAGE 4 - SCHOUW 01

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

BIJLAGE 5 - SCHOUW 02

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

84

BIJLAGE 6 - EXCURSIE Tijdens mijn afstuderen ben ik een week op pad geweest om referentie-projecten te gaan bekijken; weg achter mijn bureau en ervaren! Een roadtrip door het noorden van Italië en Zwitserland; langs Verona, Milaan en Bellinzona, om te eindigen in de baden van de Therme Vals. Veel van de thema’s waar ik mee bezig ben in mijn afstudeerproject, heb ik gezien bij de referentieprojecten en voorbeelden hiervan heb ik uitgelicht in dit verslag.

85

5X MEEST INSPIREREND PROJECT: Tomba Brion PLAATS: Altivole JAAR: 1978 ARCHITECT: Carlo Scarpa

PROJECT: St. Benedict Chapel PLAATS: Sumvitg JAAR: 1988 ARCHITECT: Peter Zumthor

PROJECT: Castelvecchio PLAATS: Verona JAAR: 1974 ARCHITECT: Carlo Scarpa

PROJECT: Therme Vals PLAATS: Vals JAAR: 1996 ARCHITECT: Peter Zumthor

mycornerofitaly.com

PROJECT: Castelgrande PLAATS: Bellinzona JAAR: 1992 ARCHITECT: Aurelio Galfetti

EN MEER...

PROJECT: Banca Popolare PLAATS: Verona JAAR: 1978 ARCHITECT: Carlo Scarpa

PROJECT: Casa della Memoria PLAATS: Milaan JAAR: 2015 ARCHITECT: Studio Baukuh

PROJECT: Ca’ Brutta PLAATS: Milaan JAAR: 1922 ARCHITECT: Giovanni Muzio

PROJECT: Duomo PLAATS: Milaan JAAR: 1386-1950 ARCHITECT: ?

86

PROJECT: Sant Angelo klooster PLAATS: Milaan JAAR: 1939 ARCHITECT: Giovanni Muzio

PROJECT: Fondazione Prada PLAATS: Milaan JAAR: 2015 ARCHITECT: Rem Koolhaas

PROJECT: Santa Maria degli Angeli Kapel PLAATS: Monte Tamaro JAAR: 1996 ARCHITECT: Mario Botta

PROJECT: Bündner Kunstmuseum PLAATS: Chur JAAR: 2016 ARCHITECT: Estudio Barozzi Veiga

PROJECT: Museo la Congiunta PLAATS: Giornico JAAR: 1992 ARCHITECT: Peter Märkli

PROJECT: Homes for Senior Citizens PLAATS: Chur JAAR: 1993 ARCHITECT: Peter Zumthor

PROJECT: Shelter for Roman Ruins PLAATS: Chur JAAR: 1986 ARCHITECT: Peter Zumthor

EN LATER IN NL....

PROJECT: Klooster Doornburgh PLAATS: Maarssen JAAR: 1966 ARCHITECT: Jan de Jong

PROJECT: Kerk van de Abdij St. Benedictusberg PLAATS: Mamelis JAAR: 1968 ARCHITECT: Dom Hans van der Laan

87

OPENINGEN

inkaderen, contrast geometrie-natuur

spleten in gang

doorkijk naar omgeving

TOMBA BRION: - BEGROEIING over entree, tussen grafstenen, halfverharding - OPENINGEN spleten, doorkijkjes, inkaderen - CONTRAST geometrische vormen tekenen zich af tegen natuur - LICHTVAL van boven

SILHOUETTEN

silhouet tegen hemel

88

picture window

THERME VALS: - te midden van NATUUR - UITZICHT picture window

RELATIE OMGEVING BEGROEIING

begroeide entree

LICHTVALT

licht van boven

ST. BENEDICT CHAPEL: - LICHTVAL van boven - ZICHT alleen op de lucht

DUOMO: - GLAS-IN-LOOD 89

TOMBA BRION: - VERSCHILLENDE WERELDEN van reguliere begraafplaats naar deel van de familie Brion

90

MUSEO LA CONGIUNTA: - VERSCHILLENDE WERELDEN van prachtig uitzicht op de groene bergen en verwarmd door de zon - een hoge opstap - in een koude, betonnen ruimte die niks laat zien van dat prachtige landschap, puur de focus op de kunst die er hangt

OVERGANG NAAR ‘ANDERE WERELD’

CASTELGRANDE: - VERSCHILLENDE WERELDEN van stad - door tunnel in de berg - naar kasteel

BÜNDNER KUNSTMUSEUM: - VERSCHILLENDE WERELDEN van strakke, moderne nieuwbouw, waar rust heerst - door trappenhuis bekleed met staal, 180graden draai - naar de oude villa waar het geklets uit het museumcafé je tegemoet komt 91

TOMBA BRION, ALTIVOLE, CARLO SCARPA [1978]: - TRAPPEN lange treden, om-en-om treden - OPENINGEN bukken bij entree ruimte, - GELUID losliggende tegel, vissen in het water - LENGTE STAPPEN stapstenen in water, treden

CASTELVECCHIO: - TRAPPEN om-en-om treden, eerste (paar) trede(n) afwijkend

92

FYSIEKE BEWEGING EN WAARNEMING

THERME VALS: - TRAP MET LANGE TREDEN om ruimte van baden te betreden, vertraagd en laat je om je heen kijken - TRAPJES ONDER WATER - ÉÉN TREDE bij betreden van binnenruimtes

ST. BENEDICT CHAPEL: - OPSTAP van entree volume naar hoofdvolume

CASTELGRANDE: - TRAPPEN BETON in nieuw strak beton los van oude - TRAPPEN TOREN laatste verdieping enorm smalle wenteltrap om vervolgens 360graden uitzicht te hebben

93

CASTELGRANDE: - SUBTIEL VERSCHIL nieuwe doorgangen gemarkeerd door strakke beton latei en gladde beton geeft dikte muur weer

94

FONDAZIONE PRADA: - NIEUW ONDERSTEUND OUD met oranje constructie tot aan nieuwe - NIEUW IMITEERT OUD spanten

OUD VS. NIEUW CASTELVECCHIO: - LOSHOUDEN OUD-NIEUW plafond, vloer, trappen

CASTELVECCHIO: - NIEUW NAAST OUD / NIEUW ONDERSTEUND OUD

95

TOMBA BRION: - VERWERING van het beton - KLEUR beton in groen, groen in beton

CASTELGRANDE: - EENHEID - VERSCHIL ton-sur-ton, maar verschillend in textuur

96

CASTELVECCHIO: - EENHEID - VERSCHIL ton-sur-ton, maar verschillend in textuur - soms ‘patchwork’, soms hard tegen elkaar, soms netjes vervlochten

MATERIAALGEBRUIK

CASTELVECCHIO: - vorm oude doorgangen met nieuwe afwerking - EENHEID ton-sur-ton, zelfde afwerking/kleur herhalen 97

THERME VALS: - ÉÉN STEEN glad in de ene ruimte, ruw in de volgende en dan weer verspringend ST. BENEDICT CHAPEL: - VERWERING ene kant en andere kant

CASA DELLA MEMORIA: - BAKSTEEN MOZAÏEK

98

FONDAZIONE PRADA: - VERSCHILLENDE MATERIALEN

99

CASTELVECCHIO: - NIEUW GEÏNSPIREERD OP OUD patroon hek - OVERGANGEN OUD-NIEUW tpv. doorgang - DETAILS doorzetten lijnen in vloer, terugkerende vormentaal, tot aan de grepen, lampen, ezels aan toe

CASTELGRANDE: - NIEUW GEÏNSPIREERD OP OUD opleggingen balken - SCHERP VS. RAFELIG nieuwe openingen

100

TOT IN DETAIL

FONDAZIONE PRADA: - NIEUW VOLGT OUD

DUOMO: - VEELHEID AAN DETAIL, EENHEID DOOR MATERIAAL EN KLEUR TOMBA BRION: - VERBREDEN&VERNAUWEN versterkt door strepen - ALLES MEE ONTWERPEN scharnieren, roostertjes, grafstenen, ...

Het was erg fijn even ‘achter mijn bureau uit te zijn’, daadwerkelijk ruimtes te ervaren en te leren en voorbeelden te zien van de thema’s waar ik mee bezig ben. Bovendien denk je de referentie-projecten al redelijk te ‘kennen’ door de foto’s online en in boeken, maar een project in werkelijkheid zien is toch écht anders en er zijn zoveel delen, met name details, die je niet ziet op die foto’s. Al met al dus een leerzame trip, veel gezien en ervaren en weer genoeg inspiratie voor mijn afstudeerproject. De belangrijkste les? Keep it simple! [eigen foto’s van de excursie] 101

102

BIJLAGE 7 - SCHOUW 03

103

104

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

105

AGENDA aandachttraining een plek om innerlijk te helen (trainings)programma helen met een gouden randje de plek route en beleving

106

van drukte en stress naar kalmte en helderheid

107

108

Mindfulness betekent

aandacht geven op een bepaalde manier

gericht in het hier en nu niet (ver)oordelend Jon Kabat-Zinn

109

SPORTSCHOOL VOOR DE GEEST EEN PLEK OM INNERLIJK TE HELEN

110

met aandacht eten met aandacht bewegen mediteren reflecteren 111

de route die verwondert de plek die verstilt een plek om te zíjn

112

“There is a crack, a crack in everything.

That’s how the light gets in.”

113

114

115

116

van diapresentatie naar posters

117

118

119

120

121

(deel t.b.v

theehuis

kruidentuin

entree 1

122

restaurant

pluktuin

yogadek

v. nevenfuncties) lokaal

lokaal

lokaal

kleedruimte

lokaal

receptie

grote zaal

kaarsenkamer

rondgang

binnentuin

kleedruimte

yogaruimte

koffietentje waterpatio

entree 2

yogaruimte

begane grond

123

124

bibliotheek/ studieruimte

vrij trainen

yogaruimte vrij trainen

zonnekamer

eerste verdieping

125

126

meditatieruimte

vrij trainen regenkamer

meditatieruimte

tweede verdieping

127

128

meditatieruimte

meditatieruimte

derde verdieping

129

130

131

132

133

134

135

136

137

138

139

140

141

142

143

IN GEDACHTEN OF AANDACHTIG?

144

DANK VOOR UW AANDACHT

145

146

BIJLAGE 8 - PROCESSCHETSEN

147

analyse schetjes overgangen bij referentieprojecten

148

studie opties overgangen o.b.v. het boek Architecture: Form, space and order van F. Ching

149

studie verschillende type ruimtes

150

studie patronen en aanhelen

151

eerste poging tot ordenen alle thema’s en ingrepen

152

153

154

overzicht alle verschillende overgangen

155

156

overzicht alle verschillende openingen

157

158

overzicht materiaalgebruik

159

I. LITERATUURLIJST AFBEELDINGEN Afb. pag. 14 (eigen tekening geïnspireerd op beeld van): https://happybodyformula.com/10-ways-to-declutter-your-mind/ en https://www.behoudenhuys.nl/mindfulness (20 Mei 2018) Afb. pag. 26: http://www.shoot.be/art/140433/met-welk-oog-kijk-je-door-de-zoeker/ (5 Juni 2018) Afb. pag. 29 (links): http://www.sohu.com/a/222863259_120042 (24 Juni 2018) Afb. pag. 29 (midden): https://oudolf.com/garden/serpentine-gallery (24 Juni 2018) Afb. pag. 29 (rechts): http://www.archilovers.com/projects/194282/gallery?1751990 (24 Juni 2018) Afb. pag. 34 (links): http://leroseetlenoir.blogspot.com/2019/10/ou-je-cesse-de-men-vouloir-pour-mon.html (21 Mei 2018) Afb. pag. 34 (rechts): https://nl.pinterest.com/pin/369295238192716078/ (24 Mei 2018) Afb. pag. 35 (links): https://mossandfog.com/5-amazing-libraries/ (21 Mei 2018) Afb. pag. 35 (rechts): https://www.archilovers.com/projects/186234/tianjin-binhai-library.html (21 Mei 2018) Afb. pag. 36 (links): https://in.pinterest.com/pin/851532242026575661/ (20 April 2018) Afb. pag. 36 (rechts): http://lifestyle.bazaar.com.cn/2015/1106/71777.shtml (20 April 2018) Afb. pag. 37 (links): https://abuildingaday.tumblr.com/page/11 (20 April 2018) Afb. pag. 37 (midden): https://weheartit.com/entry/233128686 (24 Mei 2018) Afb. pag. 37 (rechts): https://imgur.com/gallery/u2uE6/comment/1154768615 (24 Mei 2018) Afb. pag. 38 (links): http://itssopink.blogspot.com/2013/04/sunday-inspiration.html (20 April 2018) Afb. pag. 38 (rechts): https://blog.daum.net/yosanee/6368257 (24 Mei 2018) Afb. pag. 39 (links): https://www.archdaily.com/798340/peter-zumthors-bruder-klaus-field-chapel-through-the-lens-of-aldo-am oretti/58136a43e58ece678a000188-peter-zumthors-bruder-klaus-field-chapel-through-the-lens-of-aldo-amoretti-photo (20 April 2018) 160

Afb. pag. 39 (rechts): http://moleskinearquitectonico.blogspot.com/2007/02/capilla-en-rokko.html (20 April 2018) Afb. pag. 40 (links): https://absoluutmagazine.be/2018/10/09/1176/ (24 Mei 2018) Afb. pag. 40 (rechts): http://teoriaetecnica.blogspot.com/2012/10/ (24 Mei 2018) Afb. pag. 41 (alle): http://www.archilovers.com/projects/194282/gallery?1751990 (24 Juni 2018) Afb. pag. 42-43 (alle): https://www.dezeen.com/2017/05/10/arch-studio-concrete-buddhist-shrine-subterranean-undergroundgrassy-mound-hebei-china/ (24 Mei 2018) Afb. pag. 44: https://oudolf.com/garden/serpentine-gallery (24 Juni 2018) Afb. pag. 45 (beide): http://www.laterizio.it/cil/progetti/490-nuovo-crematorio-al-cimitero-del-bosco-stoccolma.html (24 Mei 2018) Afb. pag. 46: https://www.architecturaldigest.in/content/berlin-meet-olafur-eliasson-europes-art-superstar-whose-strikinginstallations-highlight-climate-crisis/ (21 Mei 2018) Afb. pag. 47: https://nl.pinterest.com/pin/772648879807058757/ (21 Mei 2018) Afb. pag. 48 (links): https://nl.pinterest.com/pin/348043877450165711/ (21 Mei 2018) Afb. pag. 48 (rechts): https://tumblrgallery.xyz/post/556032.html#gallery-4 (21 Mei 2018) Afb. pag. 49 (links): https://www.keralapool.com/photos/textile-art-installation.html (21 Mei 2018) Afb. pag. 49 (rechts): https://style.time.com/wp-content/uploads/sites/13/2013/03/big-air-package-big-air-package-gasometeroberhausen-germany-2010-13-1.jpg (21 Mei 2018) Afb. pag. 113: https://webshop.vanabbemuseum.nl/new-kintsugi-repair-kit (8 Augustus 2019)

BOEKEN De Jong, W., Mindgym, sportschool voor je geest, 6e druk, Amsterdam: Maven Publishing B.V., 2018.

161

ARTEZ ACADEMIE VAN BOUWKUNST | FENNA VAN TUIJN | AFSTUDEERVERSLAG BIJLAGEN