Immerse yourself in the rich heritage, creativity and awe inspiring landscapes of Trevor, Froncysyllte, Cefn Mawr and Chirk on 23rd and 24th November 2024!
We are celebrating the industrial legacy, ingenuity, and present-day vibrant culture and community spirit that continues to shape this world famous heritage site in a weekend of special events and activities.
10AM - 3PM
Saturday 23rd November
TREVOR, FRONCYSYLLTE AND CHIRK
There will be a floating waterway market for the first time in Trevor Basin, outdoor art, performance, poetry recitals, heritage memorials, pop-up exhibitions, a popup café with Cakes and Co in Fron Community Centre, history talks, boat trips, interactive trails and making and crafting activities for the whole family!
Visiting Chirk? Head to the Parish Hall to discover some of the fascinating history of Chirk under one roof with history talks, pop-up art exhibitions, a craft workshop and interactive ‘build an aqueduct’, a much loved STEM activity for children and adults alike! Head to the high street and along the way take the scenic art trail way launching that day, with the incredible Chirk Castle, aqueduct, viaduct and multiple buildings including St. Mary’s Church to see. It is also a great day for Christmas shopping with other events taking place including St. Mary’s Church Christmas Fair, Craft Fayre at Caffi Wylfa and a bustling high street of independent shops and eateries aplenty. You will be spoilt for choice!
Free eventsforall thefamily
10AM - 3PM Sunday 24th November CEFN MAWR
We have a wonderful jam packed Sunday lined up for you in Cefn Mawr where you will find outdoor art works, performance, poetry recitals and a temporary heritage trail created to highlight the topographical heritage and sites in the area, family activities and crafting at the beautiful George Edwards Hall - all free! Visit the Cefn Community Museum to see the incredible local history, artefacts and memorabilia, visit the exhibitions and artworks that are throughout Ebenezer Chapel, grab a delicious treat from Moonbakes and pop into the Hollybush while you’re there. On your way to Cefn Mawr or back, visit the first ever floating waterway market at Trevor Basin if you missed it the day before.
This unique event is the culmination of The Bridge that Connects, a year-long exploration of these waterway villages and towns in Wrexham Rural by the Canal & River Trust which has been funded by the UK Government through the UK Shared Prosperity Fund with Wrexham County Borough Council.
Founded in 2012, Canal & River Trust is the UK’s largest canal charity, caring for a 2,000mile network of stunning canals and navigable rivers. Connecting many of the UK’s urban and rural areas, we provide essential spaces for wildlife and people, helping us all feel happier and healthier.
The 250-year-old waterways in our care – the canals, embankments, culverts and reservoirs as well as the bridges, locks and towpaths –and their vital ecosystems are threatened by the growing impact of climate change and more extreme weather. They need constant upkeep and investment. Without it, they face decline and closure, and we risk losing the incredible benefits they bring. Together, with your active support, we can keep canals alive.
Help #KeepCanalsAlive
As a charity we urgently need your support to keep the canals you love alive with nature and their heritage protected for the future. Donate to the campaign here:
CELEBRATING HERITAGE, COMMUNITY
AND ENVIRONMENT IN THE WORLD HERITAGE SITE
The event is part of a year-long community art placemaking project that has been exploring the vibrant cultural heritage of four historic Welsh communities within the UNESCO World Heritage Site called The Bridge that Connects. The project is being delivered by Glandŵr Cymru, the Canal & River Trust in Wales and funded by the UK Government through the UK Shared Prosperity Fund with Wrexham County Borough Council.
The Bridge that Connects is an artist residency programme that has been journeying back in time, being present and manifesting ‘future history’. Artists, creative practitioners, community groups and local schools have been exploring the unique identities of these individual places, their landscapes and their shared connection with the Pontcysyllte Aqueduct. The waterways have played a pivotal role in the area’s industrial heritage, employment and culture, and continue to in the present day through tourism. The architectural and industrial heritage still visible in the landscape attract hundreds of thousands of visitors each year. But, importantly, the World Heritage Site continues to be shaped by the communities that surround it – their innovation,
culture, entrepreneurship, wide-ranging social histories and lived experiences – some much celebrated, others yet to be discovered.
We have had the privilege of exploring so much heritage and culture reaching far beyond the aqueduct in a twelve month expedition off the beaten track. Through the generosity of community members’ time we have explored the lesser-known cultural landscapes and hidden gems, we have met some inspiring people who have made great things happen in and for their communities. We’ve met entrepreneurs, incredibly talented children and young people, historians, volunteers, and individuals that care for their neighbours and the environment through acts of kindness. We have found out about dozens of other brilliant projects, conservation initiatives, key individuals spearheading positive social change, groups and community councils that have, and are, doing everything they can to protect, preserve and share the wonderful heritage here. In this special edition newspaper we’d like to highlight what we have found, with a big caveat to say that we have only just begun to scratch the surface of what makes World Heritage Site communities so special.
With special thanks to Jo Marsh, Creative Director of Tŷ Pawb, and the Tŷ Pawb team for supporting the project, and for the use of the Maker Space as The Bridge That Connects Wrexham Rural portal! We have been playing our newly made community film in the space for the last few months to connect rural and town through community voices.
Photograph credit: Catrin Ellis
WELCOME TO
TREVOR & FRONCYSYLLTE
The small village of Trevor envelops Trevor Basin at the northern end of the Pontcysyllte Aqueduct. Situated in the parish of Llangollen, Trevor’s name is anglicised from Trefor, meaning ‘large village’. The first 11 miles of the Llangollen Canal is an outstanding piece of industrial and engineering heritage comprising embankments, tunnels, viaducts and aqueducts, including the stunning Pontcysyllte Aqueduct itself and 31 other listed structures. As a UNESCO World Heritage Site, we share our special status with the Grand Canyon, the Pyramids and the Great Wall of China. The Pontcysyllte Aqueduct, a magnificent feat of civil engineering designed by Thomas Telford in 1795, transported minerals quarried and mined for heavy industry, carrying the Llangollen Canal across the River Dee. A wealth of innovation, design and manufacturing took place here, much of which was exported across the world, although the area is now described as ‘post-industrial’.
Trevor gave its name to the powerful landowning family whose ancestral home was on site, and, later, to the industrial settlement represented by the present-day village. Other sites of significance in Trevor today include the Trevor Tower, Trevor Scout Hut and Trevor Basin Tramline. Further notable heritage and architectural landmarks in the area include J.C. Edwards Wall which still stands as a gateway of the Trefynant Fireclay Works which closed in 1965. Begun by J.C. Edwards who started working with his father in the 1860s, by 1896 he was described as ‘the largest and most successful manufacturer of terracotta in the world’. J.C. Edwards tiles were used to decorate the fireplaces and kitchens of the Titanic!
The magnificent Pontcysyllte Chapel Tearooms, formerly the Bryn Seion Chapel, was built from local Ruabon brick in 1902 in the Classical style with a large arch, and is a grade II listed building. Bryn Seion Chapel was the focal point of the village and many locals were married, baptised in the River Dee and attended Sunday school here. The Pontcysyllte Chapel Tea Rooms today is a very popular community and tourist
destination with a reputation for very good food. The murals on the adjoining disused building that depict local history and places were recently refurbished and repainted by local artist EmmaJayne Holmes and members of the community. The mural project consisted of panels in Trevor, and Froncysyllte Community Centre was funded through Wrexham County Borough Council shared prosperity fund.
Today, in Trevor Basin, Glandŵr Cymru Visitor Centre and Anglo Welsh host hundreds of thousands of visitors a year. Day to day, the basin is the epitome of waterway life with dog walkers, the hustle and bustle of Anglo Welsh day trippers and holiday boats, and surrounding narrowboat communities in Fron coming and going. The lovely and busy Telford Inn is a grade II listed building situated in the the basin. This was a late 18th century house formerly known as Scotch Hall thought to have been built by the Ellesmere Canal Company for Telford supervising engineer Mathew Davidson during the construction of the Aqueduct. Its original name was supposedly chosen by Thomas Telford; the bridge behind it is still known locally as Scotch Hall Bridge today.
We invited Emma-Jayne Holmes to capture waterway life, landscapes, heritage and community observations in Trevor, Fron, Cefn and Chirk in her sketchbooks earlier this year.
THE CLINKER PATH
Our Picturesque Landscape photograph courtesy of the
One of the village’s unique environmental features today is the Clinker Path, which was created as a result of these industries, their legacy repurposed and rewilded. The path’s construction meant that the previously inaccessible woodland area, formerly a dumping ground for industry, was cleaned up. This process uncovered multiple exciting objects connected to the industrial engineering of Trevor’s past, such as bricks and ‘clinker’ (furnace waste material) from J.C. Edwards’ brick-making works. Trevor’s heritage industries were limestone quarrying and brick-making.
The Clinker Path was a community-led placemaking initiative made possible by the Our Picturesque Landscape project funded by Heritage Lottery. It was built as a result of community desire for woodland and canalside walks suitable for dog-walkers and families around the village. Local figure Sue Kempster was instrumental in making the path a reality and was also instrumental in the UNESCO World Heritage Site designation of the area as a member of the community council, platforming local people and community voices in significant local decision-making.
Froncysyllte Community Miles map
LOCAL SCHOOLS CREATIVE LEARNING OPPORTUNITIES
In 2025 Trevor Basin will have a brand new Glandŵr Cymru Education Resource Space.
To understand more about the uniqueness of the World Heritage Site and how the waterways can represent schools, learners and their communities, Glandŵr Cymru invited schools across Wrexham to apply to take part in a Creative Learning opportunity alongside filmmaker, photographer, storyteller and actress Jenny Berrisford.
Madras VA Aided School have been working with 29 learners and their teacher from year 2 and 3 to create an advert for the new Glandŵr Cymru Education Resource Space. The learners have been wondering and imagining the future of education at Trevor Basin with the four purposes of Curriculum for Wales firmly embedded into what a visit to the Pontcysyllte Aqueduct has to offer schools across Wales and beyond!
Ysgol Acrefair have been working with 22 learners and their teacher from year 3 to represent how and why the aqueduct was built. Taking on the role of investigators, the learners have been exploring, ‘who used the aqueduct in 1805?’ Over the duration of the enquiry the learners have developed their knowledge and skills in film and digital media to create a video report of the grand opening of the aqueduct.
The learners have had the opportunity to explore their locality and their sense of belonging. Broadening their understanding of geographical and historical concepts and linking to Curriculum for Wales across Expressive Arts, Health and Wellbeing, Humanities, Language, Literacy and Communication and Science and Technology.
Ysgol Bryn Alyn chose 29 learners from their year 7 and 8 classes to explore whether learners can lead their own learning in a place-based environment. Given the freedom, the learners split into working groups for different tasks including research, design and filming and have created an art trail around Trevor Basin using QR codes to highlight the key information they have researched. With the learners leading the way, they have developed skills and knowledge across Expressive Arts, Health and Wellbeing, Humanities, Language, Literacy and Communication and Science and Technology.
The initiative has been led by Hannah Greys. Hannah has experience most notably in art logistics, at Creative Skillset Cymru developing projects for colleges and universities focused on Professional Development for teaching staff and with Arts Council of Wales’ Creative Learning Cymru programme supporting schools and early years settings across Wales.
CONTEMPLATION BOAT
BY LOCAL STORYTELLING FACILITATOR NAN PICKERING
Nestled amongst our floating market, you will find The Contemplation Boat – or our own Stream of Consciousness – where we invite you to step on to the water and go with the flow of your thoughts.
Nan Pickering, whose practice includes self expression for wellbeing, has been supporting people in local communities to explore their thoughts around nature, place and belonging. Part of Nan’s self expression practice is freewriting, or stream of consciousness writing, where the writer is encouraged to write or explore their thoughts in any form, on the blank page, to a prompt.
You will be invited on board and encouraged to be still and mindful for seven minutes, to close your eyes and to see where your mind can take you whilst on board, cradled by the water beneath you and suspended in time.
BOATS: EMMA-JAYNE HOLMES
Madras School - all children in photos have permission for images to be shared.
GLANDŴR CYMRU GREEN AND SOCIAL PRESCRIBING DEVELOPMENT
Nan Pickering has specialist knowledge and interest in the areas of recovery, and the importance of being authentic and sharing vulnerabilities in safe, non-judgemental spaces.
Nan has also been working with us, Green Health Wales, Public Health Wales and Betsi Cadwaladr Health Board this year to explore the development of the first green and social prescribing programme for Glandŵr Cymru across the World Heritage Site. In partnership with Green Health Wales who have a key focus area to map, link and promote existing programmes, we engaged with clinicians across Wales to explore the new Social Prescribing Framework for Wales launched earlier this year. We have been identifying the opportunities and barriers such as transport for clinicians and patients in accessing Green and Social Prescribing Programmes to help us to develop a sustainable ‘place-based’ programme. We are in the early stages of this work.
You can see a short film at www.thebridgethatconnects.org.uk by Filmcafe capturing the first event that took place in Trevor Basin in July.
Nan has been leading the development of this work with The Bridge that Connects project team involving the mapping of the array of brilliant initiatives in the area that we aim to signpost and support in the future. Nan also works for one of these key initiatives, local organisation Community Wellness, at their Cefn Mawr sessions who have been delivering a deep-rooted and meaningful programme throughout 2024. We are looking forward to continuing to develop this in the new year.
On Saturday 23rd November we would love you to join us in Trevor and Froncysyllte to meander the waterways and surrounding landscapes between these two historic villages.
When you arrive we will give you a map and guide for the day highlighting community-led activities and architectural and industrial heritage across these sites that have inspired the artworks, performances, making activities and wellbeing experiences for the whole family.
GETTING THERE: Please use the Pontcysyllte Aqueduct Car Park, Wrexham LL14 3SG where you will find outdoor artworks and our team who will greet you with a programme of activity and guided map of locations for the day.
TREVOR BASIN & FRONCYSYLLTE EVENT AND
ACTIVITY HIGHLIGHTS:
• Upon arrival you will see multiple outdoor artworks in Pontcysyllte Aqueduct Car Park
• Floating Artisan Market in Trevor Basin for the first time with local traders
• Outdoor artworks and poetry recitals
• Outdoor community theatre performance
• See the launch of a bespoke LEGO model of Pontcysyllte Aqueduct in the Pontcysyllte Aqueduct & Visitor Centre, alongside fascinating local history, artefacts and memorabilia
• Pop-up exhibitions at the Chapel Tea Rooms
• Contemplation and wellbeing boat
• Take a boat trip on the much loved Seren Fach across the aqueduct
• Pop-up cafe and exhibitions at Froncysyllte Community Centre
• Collage making drop-in family workshop
• Pay a visit to the Telford Inn, grab a drink and look through their own impressive art collection and the playful texts throughout this quirky pub.
Artists showing, making, performing or creating work across Froncysyllte and Trevor on 23rd November:
• Nan Pickering
• Catherine Paskell
• Dr Sara Wheeler
• Oliver Stephen
• Emma-Jayne Holmes
• Bruce Barkley (June’s father)
• Sammy S
• Jenny Berrisford
• Sarah Bridgland
• Chantelle Purcell
• Cathy Wade
• Ian Richards
• Owen Pugh
• Faye Wiggins
• Andy Hickie
• Anastacia Ackers
THE TELFORD INN
FRON
Froncysyllte stands on the banks of the River Dee and the Llangollen Canal, surrounded by the farming landscape of the Vale of Llangollen, at the southern end of the Pontcysyllte Aqueduct. Its houses were built on limestone for quarry, limekiln, brick and tile workers in the nineteenth-century. The Froncysyllte Male Voice Choir is known internationally but other aspects of Froncysyllte’s community spirit, talent and innovation are celebrated locally too. The beautiful seasonal canalside pop-up café Sian Williams houses in her own garden and the importance of Froncysyllte Community Centre as an intergenerational social and cultural hub, are just two examples. We have been working with Keith Sinclair, Froncysyllte Community Centre Secretary and Community Councillor for Llangollen Rural Community Council, who is passionate about his ongoing work to celebrate a range of lesser-known local heritage sites in Froncysyllte. There is an enormous amount of heritage in this area that is in need of conserving, restoring and sharing before it is forgotten or destroyed for now and the future. Through the generosity of Keith and a number of other community members we have been able to explore, capture and share their heritage and knowledge with a focus on the inclusivity of diverse past and present heritage. Understanding heritage goes beyond the tangible architecture and monuments we see - this is just half the story. To truly bring these heritage sites to life in a sustainable way we need to capture the interconnected lived histories that span generations of families here. With the same focus we should value and celebrate the entrepreneurship and creative legacy that followed and is visible today.
Community members collaborated with artist Ian Richards, videographer Leon Bowen and the project team to make a short film to begin to capture some of this and a sense of ‘what community is’ across the four communities. The film includes drone footage of the incredible landscape of the area and key sites important to the individuals included, who all generously offer their unique perspectives in order to tell rich and fascinating stories of place, directly from their lived experiences. The film includes interviews with community leaders, volunteers, artists and entrepreneurs all passionate about their work and about their community.To watch the film please visit www.thebridgethatconnects.org.uk
We were also delighted to support Keith’s aspiration to highlight and share some significant local heritage with new audiences through the printed heritage leaflet focussed on St. David’s churchyard, which is also available online through the Canal & RIver Trust website. Keith collaborated with the project team photographer, Leon Bowen, and graphic designer Amy Davies to make this happen.
Both Trevor and Froncysyllte have an array of heritage and rich industrial archaeology waiting to be discovered. This includes the Cross Street Aqueduct, The Aqueduct Inn, Offa’s Dyke Path trail, Froncysyllte Lime Kiln, St. David’s Church and much more. We asked Keith if he could give us his top three heritage sites to share in this newspaper, which are:
FRONCYSYLLTE BOER WAR MEMORIAL
The original, ornate, Italianate Froncysyllte Boer War Memorial drinking fountain was commissioned and funded by public subscription in 1909. It is constructed of Faience and was produced by the J.C. Edwards brickworks. The freestanding, random rubble masonry backing with scalloped flanking walls has subsequently provided space for the display of two First and Second World War marble tablets. These were saved when a local Methodist Chapel was demolished and the whole memorial was relocated and reconfigured in its current form and in its current position in 1996. Efforts continue to secure funding to fully restore the memorial which has been an outstanding feature of village life for over 100 years.
CROSS STREET AQUEDUCT
is a small masonry aqueduct that allows access under the Llangollen Canal. The area under the aqueduct is an often overlooked gem of the industrial history of Froncysyllte. It forms part of a circular walk very well used by local residents and is an area that is significant to local people. The Great Western Railway’s ‘Fron Branch’ and the standard-gauge Wrexham to Shrewsbury line near Irish Bridge both serviced the Froncysyllte Limekilns. The ‘Fron Branch’ tramway ran parallel with the canal, at the crossing point turntables were positioned at ninety degrees on either side of the canal to turn the trucks. On the north side bricks surrounding the turning plate are still in-situ, on the south side the iron turning plate is still in position though mainly buried under the track surface.
THE AQUEDUCT INN FRONCYSYLLTE
The Aqueduct Inn is both a key part of the history of Froncysyllte and a thriving local business where locals and visitors enjoy good food and drink. It is a former coaching inn; coaches travelling between London and Holyhead climbed or descended the hill opposite the pub. Tired horses would be cared for in the pub’s stables. The pub is an ideal spot to visit for a meal, including excellent Sunday roasts, or to enjoy a glass of wine or beer whilst enjoying the view of the Llangollen Canal below.
THE AQUEDUCT INN, FRON
BRUCE BARKLEY, IN LIGHT AND SHADE
One of the exhibitions in the Fron Community Centre on 23rd November will be of the late Bruce Barkley’s prints, some of which were featured in his ‘in Light and Shade’ publication. Bruce was an artist-in-residence with the Wrexham Leader Newspaper and local celebrity well known for his beautiful drawings of local landmarks, villages, towns and scenes of the waterways. Bruce and his family were from Froncysyllte, with a family tree dating back to the 1700s. The prints are courtesy of June Smith, Angela Lawrenson and Hilary Edwards, Bruce’s daughters and niece. Also on display will be a huge range of postcards that have been collected over decades by a local family, the Alcocks. This collection, which is mounted on boards, has previously been shown in Fron Community Centre. We are very excited that they will be exhibited as part of the event to give us an insight into Fron through the eras. Cakes & Co, Froncysyllte’s own community café, will be there on 23rd November doing an extra Saturday especially for the event! Cakes & Co was established in 2007 as a meeting place for locals and visitors to the beautiful valley. It is staffed by volunteers and takes place on the first Saturday of every month. Some of the organisations who benefit from the café’s fundraising are the village school, the Church, the Chapel and the Darby and Joan Club as it is important to have the continued support of locals and visitors. Their freshly made sandwiches and homemade cakes are very reasonably priced and you can still get a cup of tea or coffee for 50p. As well as visitors from all over the UK, their visitors’ book shows entries from people from as far away as Vancouver, Canada; Bondi, Australia; Wanganui, New Zealand; Florida, USA; Milan, Italy; Tokyo, Japan and Shanghai, China, all of whom have enjoyed the café’s hospitality.
OUR ‘STREAM IN THE SKY’PONTCYSYLLTE AQUEDUCT
Our ‘stream in the sky’ - Pontcysyllte Aqueduct - has been named as the most captivating UNESCO World Heritage Site in the world. UNESCO status is given to landmarks or areas that have a major cultural, historical or scientific form of significance. Taking the Llangollen Canal across the River Dee valley in North Wales, the aqueduct took ten years to complete and is a fine example of the incredible feats of engineering you can find on our canal network. The aqueduct and surrounding area was first submitted to the ‘tentative list’ of properties being considered for UNESCO World Heritage Site status in 1999. The length of canal from Rhoswiel, Shropshire, to the Horseshoe Falls, including the main Pontcysyllte Aqueduct structure as well as the older Chirk Aqueduct, were duly visited by assessors from UNESCO. The aqueduct was finally inscribed by UNESCO on the World Heritage List on 27th June 2009. Today the World Heritage site is managed by a range of organisations, including the Canal & River Trust in Wales, working in partnership to protect, preserve and promote its outstanding universal value.
A six-foot LEGO model of the iconic Pontcysyllte Aqueduct has been created at the start of a campaign for the design to be incorporated into LEGO’s global collection.The model is on display at Tŷ Pawb in Wrexham and is the inspiration for a campaign that needs 10,000 online votes to see it included as the first Welsh landmark in the world famous LEGO collection, joining only four other famous locations in the UK in Big Ben, Tower Bridge, Old Trafford and Trafalgar Square. It was commissioned as part of The Bridge that Connects. Local residents and visitors are being encouraged to visit the LEGO website and to help the project reach 10,000 votes, the threshold required for LEGO to consider adding the model to their iconic set range, putting the awe inspiring Pontcysyllte Aqueduct and Wrexham’s rural industrial heritage firmly on the global map. Between 1962 and 2000, LEGO was manufactured in Wrexham and became the distribution centre and base for LEGO UK’s model makers. On 23rd November, the model, as well as three bespoke miniature models, will be on display for the day at the Pontcysyllte Aqueduct & Visitor Centre, so come along and see history being made!
ROMANY ROSE
SCAN TO VOTE
BOATY BUSINESS
We asked local boat dweller and trader Julia Francis to develop the Floating Market for the event with local traders to support Trevor Basin to be a space for community across 23rd and 24th November. Julia talks to Bob Chase about life on the water and the Autumn Floating Market
Q: What exactly is a boat trader?
Boaters are pretty independent types and many run business from their boats. The more visible ones sell from their boats and often create their
products onboard. The Canal & River Trust issues special licences to traders, who have to present a business plan. They must also have proper insurance in place and, if they sell food, be registered with a local authority.
Q: Are there many boat traders on the Llangollen?
Roving traders have to move on every two weeks so they roam the canal system. Some are based on the Llangollen and travel widely, often returning for the winter. Traders from other areas visit the Llangollen looking for sales among the summer visitors. We also have what we call Coal Boats. Usually old working boats, they provide a vital service to boaters,
delivering fuel and gas along the length of the canal. They are especially welcome in the winter.
Q: What do you make and trade?
We create our own products as well as source and sell items from land and boat-based artists and crafters. My husband, Roger, is a highly skilled sculptor and wood carver. He makes large pieces but also designs smaller items and wearable pieces. I love to design in felt to create colourful hats, waistcoats and clothing. I also enjoy making silver jewellery. We stock some fabulous soaps, made by a friend, as well as handmade leather items and unique candle-holders from a maker in Cumbria. We do our best to seek out interesting local products.
Q: What do you like about living on a boat?
Water has always played a big part in my life so perhaps it’s no surprise I found and fell in love with the canals. It’s a joy to be able to find a peaceful spot to be on your own when you want one or or find a busy place if you feel like being sociable. Boaters like their independence but are always willing to help each other. I really appreciate this sense of respect and community.
Q: What connections do you have with the area?
We moved ourselves and our business onto a boat (Asrai) on the Llangollen canal in 2014. Our children all enrolled in local schools. While Roger developed his sculpture practice, I was employed in Wrexham as a youth worker. At the moment I am a cover supply teacher. Roger’s family moved up here in the 1920s. One of his great uncles was involved in the Gresford Mine Disaster in 1934. This tragic event affected many local families and is still taught about in local schools. On a lighter note, he has a lovely story from his mother, Ann. She was very nervous crossing the high aqueduct so she learned to follow a friend and just look at her friend’s feet the whole way.
Q: Are you looking forward to the market?
Yes. It’s a great opportunity to showcase some of the wonderful stuff being produced and sourced by boat traders. The canalside can be beautiful in the autumn and we are hoping to see more local people without the summer crowds.
We also have a couple of great food boats joining us. Toastie will be serving up his famous coffees and The Little Narrowboat Kitchen will be dishing up pulled pork sandwiches and their delicious veggie soups. No one will go hungry. I hope lots of folk will come and find us to say hello!
Julia Francis runs Oblivious Gnome Creations with her husband Roger. They live on their boat Asrai on the Llangollen Canal.
Bob Chase is part of the TBTC project team supporting Julia to develop the market. Bob is also a narrowboat owner.
CHIRK WELCOME TO
Chirk is a flourishing town with a vibrant high street that borders Shropshire to its south and dates back to the eleventh-century. ‘Chirk’ derives from the English for the River Ceiriog, thought to mean ‘the favoured one,’ while the Welsh ‘Y Waun’ is literally ‘The Moor’. Chirk Aqueduct is a 70 foot (21 m) high and 710 foot (220 m) long navigable aqueduct that carries the Llangollen Canal across the Ceiriog Valley, on the England-Wales border, and designed as a forerunner to the larger aqueduct located in the Trevor Basin. Chirk Viaduct runs alongside Chirk Aqueduct, serving railway services from Shrewsbury and Chester, which opened in 1848. Chirk’s former coal mining industries are now part of the town’s rich industrial and social heritage. Another of Chirk’s most prominent and much-celebrated sites is the mediaeval Chirk Castle, operated by the National Trust, and connected to the Myddelton family, but there is much much more besides to be uncovered in Chirk, as our programme of activities and community film highlight. Chirk is home to the Chirk Tunnel (or The Darkie), a 421 metre long canal tunnel that passes under the
former Ruabon to Barmouth Railway, built in 1801, and is one of the earliest canal tunnels with a towpath throughout. Other sites include the Oak at the Gate of the Dead, Brynkinalt Country Park, St. Mary’s Chirk, the A5 Historic Route, The Old Milk Bar, Chirk Swift & HouseMartins, Chirk Fisheries, Chirk AAA football team and Gledrid Bridge. Chirk is home to thriving and award-winning community café Caffi Wylfa and to Chirk Parish Hall, a venue which will play host to an exhibition of local artists and research and collection presentations by local historian Graham Greasley on 23rd November. XPLORE’s incredible interactive Aqueduct model will be present and is sure to be a big hit with children. We have been working to showcase work by Chirk-based artist Tina Rogers through our project and another multi-talented Chirk-based artist and community figure, Jim Heath, will be doing a drop-in making and craft workshop in the Parish Hall. Outside we will be launching Keith’s art trail in the form of an alternative map of Chirk that he has created and will be permanently mounted as a sign in Chirk.
The beautiful St. Mary’s Church in Chirk will be open on 23rd November from 10 am - 3 pm. The church is very active in the community with a weekly minimarkets (coffee morning with stalls), toddler group and award winning churchyard team (a silver Eco church award). The church are delighted to be helping with a project to save the local swift population with nesting boxes being installed in the church tower and are also working to refurbish and replace the six bells in the tower. The church are so pleased with all the help and support received from the community raising money as well as a grant from the Heritage Lottery Fund. The local Brownie group raised over £600 for the church doing a sponsored litter pick. The church is listed on the National Churches Trust website. See here for more information: www.nationalchurchestrust.org/church/st-mary-chirk
ST MARY’S CHURCH
Image Credit: Martin Brown
We invited artist and educator Cathy Wade to create an opportunity for a local emerging artist, student or graduate to work within an artist development context.
Cathy’s artistic work investigates how practice can be created and distributed in collaborative partnerships and through the creation of commons. Cathy is the course leader for MA in Arts Education Practices at Birmingham City University, alongside facilitating Vivid Projects’ focus on long-term artist development. The ‘call out’ Cathy created in response to this was to invite someone to observe and gather the landscapes and playful characteristics of Wrexham Rural. Chiana Hurst applied for the role and has close connections to Chirk which became her focus for this work. Chiana is an illustrator and poet, based in and around Wrexham. Her work depicts bright dream-like worlds, presenting unusual, sometimes grim perspectives elevated through colour and fantasy. This can be seen in her detailed coloured pencil work and narrative-rich poetry.
We’d like to share below what unfolded for both Cathy and Chiana working together:
My journeys to Wrexham Rural from Birmingham planned for late summer often took unexpected turns: flooding, stoppages, missed connections that left me wondering how to connect to a place that more often than not I could not arrive at. The answer came in the form of conversation with artist Chiana Hurst. What we first felt was a detective mission to delve into the unseen heritage present around sites of local knowledge, swiftly shifted into her exploration of site accompanied by my own observations. In this we found many commonalities in experience in the spaces and places we grew up in and how our families enabled us to understand what was held within them. Chiana’s writing Peace in Chirk Tunnel shares the deep value of passing on local knowledge. Her journey with her father reminds me of those I took in Sutton and Ashfield with my Grandjohn and his dog, Becket. If I was lucky enough he would start drawing what we had seen together. I knew as a child and teenager how valuable this time was and how it presented something rare and unique. I want to thank Chiana for sharing her experiences with us. Cathy Wade, November 2024.
PEACE IN CHIRK TUNNEL
By Chiana Hurst
I find peace in wild woods. It is an escape from the manufactured environments that are our usual habitat. I grew up in Caergwrle, a small Welsh village with a river, a tiny mountain and the ruins of a castle built in 1277. I know every nook and alley of my village because it is my home: that mountain was my playground, those woods are my garden. From a Google search, these Welsh towns and villages can seem to have little going on, but if you take the time to walk off the path, you will find these historic places hold sanctuaries and secrets beyond imagining. Local knowledge is precious and guarded, but if you are interested and honest, you will find someone excited to teach you the significance of every stone.
I’ve been to Chirk before, but I wouldn’t say I know the place well. My Grandma is from Chirk and went to the Llangollen grammar school. Her parents worked, lived and retired in this community. When my Dad was a child he would spend part of his summer holidays with them, so I asked him to come with me, and show me around. After getting off the train, he took me to the Chirk Tunnel.
The Chirk Tunnel rumbled as we approached. Which is good. This means we won’t be plunged into total darkness, but logic doesn’t prevent me from perceiving that grumble in the ground and believing this a foreboding sign, like this tunnel is alive. Maybe you’d find this feeling exciting, inviting even. I know I was enticed by the tunnel. All this sound means is that a narrowboat is sailing through, with its bright white light to comfort you. That sound like a growl is an engine, an arguably recent invention. This system is old enough to be built with a towpath; during the rise of industry, canal systems expected narrowboats to have horses carrying this weight. A story I heard about the tunnel is horses didn’t tread this part of the path, they walked above, while the people on board placed their hands on the arched roof and walked their narrowboats a quarter mile, through this darkness.
My Dad in front of me, the canal to my right, the narrowboat ahead is my only light. My steps are cautious as I enter the tunnel. It’s surprising how much comfort a little light brings, despite it not revealing the floor at my feet. The light just helps me perceive the tunnel structure, the length and height. Not clearly, but you get a sense of what you are walking into. The Chirk Tunnel is 421 metres long, and while you walk through this darkness, you feel every step. Time slows down.
My instincts press my body into the left wall, repelled by the idea of slipping off the edge, though there is a handrail, and if I just walk straight I know I am safe, but I can’t help these instincts. I want to run my palm along the wall, applying pressure to stay steady, but it’s grim, as my hand quickly picks up all that damp grime that has accumulated on this old sunlightless stone. So I try to be sensible, reason with myself to walk, proceed confidently forward, relaxing my shoulders, letting my fingertips loosely trail the handrail by my side. This kind of darkness makes every step feel unnatural. I never walk without vision of my feet and I’m doing that on a damp stone path. But I become comfortable with this and as I reason forward, I feel brave.
That little light grows steadily closer, as I feel overwhelmingly calm. The narrowboat passes. Allowing the darkness to embrace us, and I realise that my fear of the dark isn’t necessary. This quiet cold tunnel is peaceful to me.
CHIRK TUNNEL BY EMMA-JAYNE HOLMES
CHRISTMAS CRAFT AND GIFT FAYRE AT CAFÉ WYLFA
On Friday 22nd and Saturday 23rd of November, Jan and Wendy are holding one of their regular events in the community room of Café Wylfa. The café is an ideal venue, close to the Llangollen Canal and World Heritage site and attracts a range of visitors, who Jan and Wendy enjoy meeting and chatting with. This weekend will have the addition of Christmas crafts, decorations and seasonal joy!
Wendy rescues vintage jewellery giving it new life, as well as making new earrings and necklaces. As an artist, Wendy redesigns and recycles greeting cards and produces her own artwork. Jan creates nature inspired petal-craft greeting cards and box frames, all unique, with commissions available. There will be glass painted gifts by Pauline, cushion covers from Nigel and woollen hats by Katrina, as well as other guest stallholders.
‘Jason’ a much beloved ‘Chirker’ painted by Tina Rogers will be on show in the Parish Hall as part of the artist’s ‘Chirker’ exhibition.
On 23rd November 2024, 10 am - 3 pm explore the wonders of Chirk!
Head to the Parish Hall to discover some of the fascinating history of Chirk under one roof with history talks, pop-up art exhibitions, a craft workshop and interactive ‘build an aqueduct’ which is a much loved STEM activity for children and adults alike! Head to the high street and along the way take the scenic art trail way launching that day, in addition to the incredible Chirk Castle, aqueduct, viaduct and multiple buildings including St. Mary’s Church. It is also a great day for Christmas shopping with other events taking place such as St. Mary’s Church Christmas Fair, Craft Fayre at Caffi Wylfa and a bustling high street of independent shops and eateries aplenty. You will be spoilt for choice!
CHIRK EVENT AND ACTIVITY HIGHLIGHTS:
• Parish Hall, Chirk, 10 am - 3 pm
• Graham Greasley, historian, will be exhibiting and talking about his unique collection of local history
• Martin Brown, photographer, will be exhibiting portraits of local people
• Deryn Pocket, historian, will be exhibiting some of his unique local newspaper collection
• Liz Carding, felt artist and printmaker, will be exhibiting her work
Tina Rogers is a painter and illustrator who will be exhibiting her beautiful ‘Chirkers’ series especially for this event
• Xplore in Wrexham are bringing their interactive ‘build an Aqueduct’ STEM activity
• Sarah Wheeler, poetry reading/recital, will take place at 11 am
• Jim Heath is a multidisciplinary artist who will be doing a drop-in woodworking workshop
• Jim Heath’s Chirk art trail will be launched with a permanent map created by the artist!
Also in Chirk on 23rd November:
• St. Mary’s Church Christmas Fair will be in the church hall from 10 am - 12.30 pm on Saturday 23rd November
• Caffi Wylfa Christmas Craft & Gift Fayre 10 am – 4 pm
CEFN MAWR
Cefn Mawr is a village with an industrial background made up of sandstone quarries, ironworks, clay works and coal mines. Its name meaning ‘big ridge’, it is one of several villages in the wider community of Cefn on the northern slopes of the Dee Valley, currently part of the ‘Buffer Zone’ of the World Heritage Site and under-explored by tourists. As our programme and project film highlight (to watch it please visit www.thebridgethatconnects.org.uk), there is a wealth of cultural and social history to explore in Cefn Mawr. Many people say that Cefn is the birth place for the aqueduct, with all the mineral resources being utilised in its creation and then alongside the developing railways used to create wealth for the visionary entrepreneurs. Heavy industry in the eighteenth- and nineteenth-centuries was characterised by forges and blast furnaces in Cefn Mawr, as well as coal pits, products of which were transported along the Pontcysyllte Aqueduct. The chemical works at Plas Kynaston, (formerly the Plas Kynaston Foundry, where the ribs for the arches of the Pontcysyllte Aqueduct were cast) has gone
through expansion and diversification over the years and is one of a number of large manufacturers to have ceased production within the village recently.
The Cefn (Newbridge) Viaduct is a Grade II listed railway viaduct located over the River Dee between Cefn and Chirk, close to Cefn Mawr (and Cefnbychan), Pentre and Newbridge. The viaduct forms the eastern boundary of Tŷ Mawr Country Park and is around a mile downstream of its more famous cousin, the Pontcysyllte Aqueduct, which was built from stone quarried in Cefn! Cefn Mawr was the catalyst for the valley’s heavy industry. Today, there are other significant social and cultural heritage sites in Cefn Mawr in the shape of Cefn Druids Football Club,The Dovecot Memorial and the community hub CRNCA, whose programme of activities empower individuals, fostering unity and personal growth.
Nook Arts Cefn Mawr is a micro-pottery studio in the Dee Valley Trust CIC building. Run by potter Charlie, Nook Arts run open sessions for everyone to try the craft and fire in their own kiln.
Jamaican British artist Chantelle Purcell will present work in Cefn Mawr and the Trevor Basin. Words on Water, an iterative project that sources voices from communities on the value of water. Responses gathered will become a large text-based textile work that creatively responds to the environment and will be displayed at the visitor centre of the Pontcysyllte Aqueduct, Trevor.
Chantelle hopes to connect meaningfully with the industrial heritage of the site through work that explores the colonial implications of the industries once prevalent in the area. Key themes of crossing and passage; connection and language; and land and labour will be explored within a newly developed short film, made in collaboration with filmmaker Leon Bowen on location in Cefn Mawr and close to the aqueduct. The film will show Chantelle carrying a new, large and vibrant textile work featuring patterns taken from local architectural forms combined with African symbolism.
Cefn Beach
The topography of Cefn Mawr is shaped by alleyways cut through the landscape for industry, and now used as pedestrian routes such as The Doctor’s Steps, Smith’s Hill, Tin Smith’s Hill and the ABC Steps. These alleyways are just some of Cefn Mawr’s architectural and landscape heritage sites that include old tramways and quarries that are still visible in people’s back gardens! As part of the special event in Cefn Mawr on 24th November local painter Emma-Jayne Holmes is creating a new series of temporary signs for a number of these pathways such as Aunty Menna’s that uncover their significance and some of their lesser known histories. Earlier this year we invited the artist to spend time in her own community (Cefn Mawr) to capture through drawings ‘Cefn life’ – the beautiful architecture, incredible topography and what makes Cefn so special. This expedition extended to Trevor, Fron and Chirk. You can see some of the artist’s drawings throughout this newspaper and on the project website.
The Holly Bush Inn in Cefn Mawr has a history that dates back to the construction of the Pontcysyllte Aqueduct.
The temporary heritage trail the artist has co-created with Tyger Benbow-Jones builds upon the ‘5 Walks around the Cefn Mawr Heritage Trail’ published by the Cefn Mawr, Rhosymewdre and Newbridge Community Association Ltd.
‘5 Walks around the Cefn Mawr Heritage Trail’ published by the Cefn Mawr, Rhosymewdre and Newbridge Community Association Ltd.
You can see copies of this booklet in the Cefn Mawr Community Museum which is an incredible award winning museum wholly volunteer run, normally open Wednesday - Friday. We are excited to say that the museum will be open on Sunday 24th November especially for the event. There’ll also be an opportunity to explore the museum with volunteers and artist duo Juneau Projects who will be hosting a family workshop from the ground floor function room in the beautiful George Edwards Hall in response to the Cefn Mawr and District Museum which contains artefacts from the area’s heavy industry, all collated from community donations, allowing people to learn, explore and celebrate this rich cultural and industrial heritage. Over in the Ebenezer Chapel you will be in for a treat – in this beautiful building will be art exhibitions and engaging activities for the family – all free. It will be a jam packed day for the whole family in Cefn on 24th November, with outdoor art, performance, poetry recitals and more all taking place between 10 am - 3 pm. Hungry, thirsty? Moonbakes, Teadrop, the Hollybush and the Jolly Masons will have you covered!
3 Walks around the Cefn Mawr
Herítage Trail
Now a much loved Community Hall and Council Chambers, this beautiful building officially opened in 1911, and was operating as a cinema by 1914. Housed in a building formerly used for stage presentations, this hall was considered the less pleasant of the two cinemas in Cefn Mawr.
It has a 26 feet wide proscenium, an 18 feet deep stage and two dressing rooms. By 1934 it had been re-named
Stanley Cinema and was equipped with an AWH sound system. By 1944, it had been re-named People’s Cinema and was still open in 1954. It had gone from listing by 1963.
By 2000, it had reverted back to its original name, George Edwards Hall, and is now in use as a community hall. It retained its full stage facilities, and has a flat floor for dancing, with the catering facilities in the former stall projection room. The circle is also still intact with its original seating.
The George Edwards Hall, 29 Well Street, Cefn Mawr
Renaissance Cefn Mawr
“One night, one night, ooooooo, one night in C-E-F-N….”
Sang the DJ in Club XS back in the ‘90s, when M-people were top of the pops and I was just old enough to be there serving drinks.
Cefn. Cefn Mawr.
“Big back” - why’s it called that? It’s always perplexed me, but then we came here to explore, to talk, and to listen; so I looked it up:
‘Cefn’, meaning ‘ridge’ - a less common usage of this Welsh word - here in Wrecsam anyway.
I’d never, to my knowledge, been to this specific village; I was surprised at how pretty it waslike a lesser-known Llangollen, minus the river running through it. This land was rich once, in iron, coal, clay, and sandstone. So it was worked, mined, and quarried; Mineral wealth exported by canal, over the elaborate Pontcysyllte aqueduct.
Then came the chemical works and a plethora of productions, ending in the 20-10s, and a large Tescos 2 years later. They built on the old Cefn Druids ground but made a new one for the football team over in Rhosymedre.
Ôl-ddiwydiannol. Post-industrial. So many of the other, similar places have a tristwch hanging in the air; ond fa’ma mae ‘na gobaith, wrth i’r fro ara’ deg aildanio; So much new hope here, as a bustling new industry emerges. Cacennau ‘Moonbakes’ sy’n denu, pobl draw o bobman; Trigolion lleol yn wfftio’r torthi parod Tesco; gofyn i Jason am bara beunyddiol, ffres o’r siop; Rhyw hiraeth am yr hen ddyddiau, efallai, ag arogl melys, iach gynhwysion teg heb dinc monopolaidd yr archfarchnadoedd mawr.
Rhyw ysbryd boho nawr sy’n chwyrlio trwy’r pentre’ a gyda’n gilydd wnawn ni cefnu a ffynnu: “Mae Cefn yn haeddu gwell”.
Sara Wheeler
On 24rd November 2024, 10am - 3pm explore the wonders of Cefn Mawr!
CEFN MAWR EVENT AND ACTIVITY HIGHLIGHTS:
• Arrive and park in Pontcysyllte Aqueduct Car Park where there will be multiple artworks to greet you, along with a programme for your day in Cefn Mawr and directions for a leisurely walk to Cefn
• Outdoor artworks and poetry recitals across Cefn village
• Outdoor community theatre performance
• Explore a temporary special heritage walk
• Exhibitions in the Ebenezer Chapel and Encaustic painting!
• Visit the Cefn Mawr Community Museum Drop-in to making heritage and art family workshops in George Edwards Hall
• Hungry or thirsty? Moonbakes, Teadrop, the Hollybush and the Jolly Masons will have you covered
• On your way back to the car park pop into the Floating Artisan Market in Trevor Basin before 3 pm if you missed it the day before
Artists showing, performing, making or creating work in Cefn:
• Catherine Paskell, Dirty Protest
• Dr Sara Wheeler
• Emma-Jayne Holmes
• Brogan Burke
• Claudia Frost Chiana Hurst
• Jodi Nicholson
• Juneau Projects
• Cathy Wade Sarah Bridgland
• Chantelle Purcell
• Owen Pugh
• Faye Wiggins Andy Hickie
• Anastacia Ackers
ARTIST HIGHLIGHTS
We’re excited to have been able to work with many wonderful artists across The Bridge that Connects, drawing out further perspectives from artists based locally or from further afield on the World Heritage Site and its many layers of subtle, significant and surprising history. A number of these artists (below) have been able to work with members of the community, groups and local schools over time throughout the year. We are excited to have the chance to work with so many new and local artists for the November event itself, alongside the creation of call out opportunities to support artist development.
From the incredible individual paintings of Tina Rogers, who paints portraits of her fellow ‘Chirkers’ in order to celebrate them as individuals in an alternative history of Chirk that centres working class lives, to the insightful sketches and paintings of EmmaJayne Holmes of local landmarks and landscapes, we have also been working to facilitate collaboration and new artist opportunities. Emma-Jayne has been collaborating with neighbours and others to develop new heritage signage in Cefn Mawr with Tyger Benbow-Jones.
Birmingham-based artist Ian Richards has developed the brilliant project film that interviews significant people from all four local communities as part of his artistic response to the area in collaboration with filmmaker Leon Bowen. Nan Pickering, meanwhile, has been extensively working with local communities to create poetry and prose on themes connecting nature’s changes to the changes we experience in our lives, giving platform to the voices of local residents and raising awareness of the merits of creative responses to life experiences.
London-based Jamaican British artist Chantelle Purcell has developed individual work in film and textile that explores the subject of water in relation to industry and to connections with colonialism. Chantelle wants to connect to her heritage, searching for an understanding of herself and the world around her. She harnesses the power of water as a symbolic vehicle to explore difficult subjects that affect communities both locally and globally. Chantelle has also worked with emerging artist Jodi Ann Nicholson, a British/Afro Caribbean dancer, and visual artist Sammy S, to develop opportunities for them to show their work as part of The Bridge that Connects.
Cathy Wade has worked collaboratively with local artist Chiana Hurst (as detailed in this newspaper), with Nan Pickering, as well as on individual work. Cathy’s engagement with local figures Sue Kempster and Catrina Rowlands has developed as a project called The Future Field that explores the potential for economic growth in Wrecsam Rural. This work is informed by an interview with Sue and Catrina that seeks to uncover further histories and stories connected to place and to their lived experiences. The project will be presented in the Trevor Basin.
Catherine Paskell, Artistic Director of Dirty Protest, has been working across Fron, Cefn Mawr and Trevor to develop new theatre with local residents as part of The Bridge that Connects. By holding regular dropin sessions in Fron Community Centre and other locations, she has been talking to local communities about their thoughts, feelings and needs, with a view to collaboratively collecting stories, news and songs, and sharing these with others in a new theatre piece. This will unfold in five acts in three locations across the Trevor Basin, Fron and Cefn Mawr. A combination of local people and professional actors and musicians will perform. Members of the local community are invited to contribute to the theatre piece in multiple ways. The central theme of this piece is love, interweaving community stories within the framework of a radio show and detective agency narrative that is rooted in a real-life story of love and longing that took place at Pontcysyllte Aqueduct.
With thanks to all these incredible artists, historians and creative practitioners for participating in the project, and 23rd and 24th November celebratory event.
Nan Pickering, Catherine Paskell, Owen Pugh, Faye Wiggins, Andy Hickie, Anastacia Ackers, Dr Sara Wheeler, Oliver Stephen, Emma-Jayne Holmes, Tina Rogers, Sophia Leadill, Jim Heath, Tyger Benbow-Jones, Brogan Burke, Leon Bowen, Claudia Frost, Filmcafe, Chiana Hurst, Bruce Barkley, Liz Carding, Elisha Squire, SOIL, Sammy S, Graham Greasley, Historian, Deryn Poppitt, Historian, Martin Brown - Photographer (People and Places), XPLORE, Jenny Berrisford, Jodi Nicholson, Sarah Bridgland, Chantelle Purcell, Juneau Projects, Cathy Wade, Ian Richards.
THEBRIDGETHATCONNECTS.ORG.UK
Ymgollwch eich hun yn nhreftadaeth gyfoethog, creadigrwydd a thirweddau godidog Trefor, Froncysyllte, Cefn Mawr a’r Waun ar 23ain a 24 Tachwedd 2024!
Ymunwch a ni mewn penwythnos o ddigwyddiadau a gweithgareddau arbennig i ddathlu’r etifeddiaeth ddiwydiannol, y dyfeisgarwch, y diwylliant bywiog a’r ysbryd cymunedol sy’n bodoli yma heddiw, sy’n parhau i siapio’r safle treftadaeth bydenwog hwn.
10AM - 3PM
23AIN TACHWEDD
FRONCYSYLLTE
A’R WAUN
Bydd marchnad ddŵr yn cael ei chynnal am y tro cyntaf ym Masn Trefor, celf awyr agored, perfformiad, adrodd barddoniaeth, coffau treftadaeth, arddangosfeydd dros dro, caffi dros dro gyda Cakes and Co yng Nghanolfan Gymunedol y Fron, sgyrsiau hanes, teithiau ar gychod, llwybrau rhyngweithiol a gweithgareddau celf a chrefft ar gyfer y teulu cyfan!
Ymweld â’r Waun? Ewch i Neuadd y Plwyf i gael blas o hanes diddorol y Waun o dan yr un to gyda sgyrsiau hanes, arddangosfeydd celf dros dro, gweithdy crefft a gweithgaredd ‘adeiladu dyfrbont’ rhyngweithiol, gweithgaredd STEM poblogaidd i blant ac oedolion fel ei gilydd! Ewch i’r stryd fawr ac ar y ffordd dilynwch y llwybr celf trawiadol sy’n cael ei lansio y diwrnod hwnnw. Arno gellir gweld Castell gwefreiddiol y Waun, y ddyfrbont, traphont a nifer o adeiladau gan gynnwys Eglwys y Santes Fair. Mae hefyd yn ddiwrnod gwych ar gyfer siopa Nadolig gan fod digwyddiadau eraill ymlaen gan gynnwys Ffair Nadolig Eglwys y Santes Fair, Ffair Grefftau yng Nghaffi Wylfa a stryd fawr brysur sy’n frith o siopau a bwytai annibynnol. Bydd gormod o ddewis!
Gweithgareddau amddimi’r teulucyfan
10AM - 3PM 24AIN TACHWEDD CEFN MAWR
Mae gennym ddydd Sul bendigedig sy’n fwrlwm o weithgareddau ar eich cyfer yng Nghefn Mawr. Gallwch ddod o hyd i weithiau celf awyr agored, perfformiad, darllen barddoniaeth a llwybr treftadaeth dros dro sydd wedi’i greu yn arbennig er mwyn tynnu sylw at dreftadaeth a safleoedd topograffig yr ardal, gweithgareddau i’r teulu a gweithgareddau crefft yn Neuadd hyfryd George Edwards - hyn oll i gyd am ddim! Ewch i Amgueddfa Gymunedol Cefn i weld yr hanes, yr arteffactau a’r atgofion lleol anhygoel, ewch i weld yr arddangosfeydd a’r gweithiau celf sydd ym mhob cornel o Gapel Ebenezer, ewch i fwynhau danteithion blasus o Moonbakes a galwch i mewn i’r Hollybush tra byddwch chi yno. Ar eich ffordd i Gefn Mawr neu ar eich ffordd ôl, ewch i’r farchnad ddŵr gyntaf erioed ym Masn Trefor os na lwyddoch i fynd yno y diwrnod cynt.
THEBRIDGETHATCONNECTS.ORG.UK
Mae’r digwyddiad unigryw hwn yn benllanw archwiliad blwyddyn Y Bont sy’n Cysylltu o bentrefi a threfi y dyfrffyrdd hyn yn Wrecsam Wledig. Mae’r prosiect wedi’i redeg gan Glandŵr Cymru ac wedi’i ariannu gan Lywodraeth y DU drwy Gronfa Ffyniant Gyffredin y DU gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam.
Y Canal and River Trust (Glandŵr Cymru yng Nghymru) yw elusen camlesi fwyaf y DU. Fe’i sefydlwyd yn 2012 ac mae’n gofalu am rwydwaith 2,000 milltir o gamlesi ac afonydd mordwyadwy godidog. Rydym yn cysylltu nifer o ardaloedd trefol ac ardaloedd gwledig y DU ac rydym yn darparu gofod hanfodol ar gyfer bywyd gwyllt a phobl, gan ein helpu ni oll deimlo’n hapusach ac yn iachach.
Mae’r dyfrffyrdd 250 mlwydd oed sydd yn ein gofal – y camlesi, y glannau, ceuffosydd a chronfeydd, yn ogystal â phontydd, llifddorau a llwybrau tynnu – a’u hecosystemau dan fygythiad oherwydd effaith gynyddol newid hinsawdd a thywydd mwy eithafol. Maent angen eu cynnal ac angen buddsoddiad parhaus. Heb hyn, maent yn wynebu dirywiad ac yn wynebu cael eu cau, ac rydym mewn perygl o golli’r buddion anhygoel y maent yn eu creu. Gyda’n gilydd, gyda’ch cymorth brwd, gallwn gadw’r camlesi’n fyw.they bring. Together, with your active support, we can keep canals alive.
Helpwch yr ymgyrch #CadwCamlesiynFyw
Fel elusen rydym angen eich cymorth ar frys er mwyn cadw’r camlesi yr ydych yn eu caru yn fyw gan ddiogelu eu natur a’u treftadaeth ar gyfer y dyfodol. Gwnewch gyfraniad i’r ymgyrch yma:
DATHLU TREFTADAETH, CYMUNED A’R
AMGYLCHEDD YN SAFLE TREFTADAETH Y BYD
Mae’r digwyddiad yn rhan o brosiect celf cymunedol creu lleoedd - Y Bont sy’n Cysylltu. Mae’r prosiect, sy’n flwyddyn o hyd, wedi bod yn archwilio treftadaeth ddiwylliannol fywiog pedair cymuned Gymreig hanesyddol o fewn Safle Treftadaeth y Byd UNESCO. Mae’r prosiect yn cael ei redeg gan Glandŵr Cymru, sef y Canal and River Trust Nghymru a chaiff ei ariannu gan Lywodraeth y DU drwy Gronfa Ffyniant Gyffredin y DU gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam.
rydym wedi cwrdd â phobl ysbrydoledig sydd wedi gwneud i bethau mawr ddigwydd yn eu cymunedau er budd eu cymunedau. Rydym wedi cwrdd ag entrepreneuriaid, plant a phobl ifanc hynod dalentog, haneswyr, gwirfoddolwyr ac unigolion sy’n gofalu am eu cymdogion a’r amgylchedd trwy garedigrwydd. Rydym wedi dysgu am ddegau o brosiectau gwych eraill, mentrau cadwraeth, unigolion allweddol sy’n arwain newid cymdeithasol cadarnhaol, grwpiau a chynghorau cymuned sydd wedi, ac sydd yn gwneud popeth o fewn eu gallu i warchod, cadw a rhannu’r dreftadaeth fendigedig yma. Yn y rhifyn arbennig o’r papur newydd hwn, hoffem dynnu sylw at yr hyn yr ydym wedi’i ddarganfod, gan bwysleisio mai crafu’r wyneb yn unig yr ydym wedi’i wneud o ran deall yr hyn sy’n gwneud cymunedau Safle Treftadaeth y Byd mor arbennig.
www.canalrivertrust.org.uk
Mae Y Bont sy’n Cysylltu yn rhaglen artistiaid preswyl sydd wedi bod yn teithio yn ôl mewn amser, gan fod yn bresennol ac amlygu ‘hanes yn y dyfodol’. Mae artistiaid, ymarferwyr creadigol, grwpiau cymunedol ac ysgolion lleol wedi bod yn archwilio hunaniaethau unigryw’r lleoedd hyn, eu tirweddau a’r cysylltiad sydd gan bob un ohonynt gyda Dyfrbont Pontcysyllte. Mae’r dyfrffyrdd wedi chwarae rhan hollbwysig yn nhreftadaeth ddiwydiannol, gwaith a diwylliant yr ardal, ac maent yn parhau i wneud hynny heddiw drwy dwristiaeth. Mae’r dreftadaeth bensaernïol a diwydiannol sydd i’w gweld o hyd yn y tirwedd yn denu cannoedd o filoedd o ymwelwyr bob blwyddyn. Ond yn bwysicaf oll, mae Safle Treftadaeth y Byd wedi’i siapio gan y cymunedau sy’n ei amgylchynu, ac mae’r arloesi sy’n digwydd yma, y diwylliant, yr entrepreneuriaeth, yr hanes cymdeithasol eang a’r profiadau bywyd yn parhau i’w siapio hyd heddiw –rhai ohonynt yn enwog ac eraill nad ydynt wedi dod i’r amlwg eto.
Rydym wedi cael y fraint o archwilio cyfoeth o dreftadaeth a diwylliant, sy’n ymestyn ymhell y tu hwnt i’r ddyfrbont wrth i ni fforio drwy dir diarffordd yn ystod y deuddeg mis diwethaf. Mae rhai o aelodau’r cymunedau wedi rhoi eu hamser, a diolch i’w haelioni rydym wedi archwilio’r tirweddau diwylliannol llai adnabyddus a’r trysorau cudd,
Gyda diolch arbennig i Jo Marsh, Cyfarwyddwr Creadigol Tŷ Pawb, a thîm Tŷ Pawb am gefnogi’r prosiect, ac am gael defnyddio’r Gofod Gwneuthurwr fel porth Wrecsam Wledig i’r Bont sy’n Cysylltu! Rydym wedi bod yn dangos ein ffilm gymunedol ffilm gymunedol newydd yn y gofod yn ystod y misoedd diwethaf er mwyn cysylltu cefn gwlad a thref drwy leisiau o’r cymunedau.
Cydnabyddiaeth am y llun: Catrin Ellis
CROESO I
TREFOR A FRONCYSYLLTE
Mae pentref bychan Trefor yn amgylchynu Basn Trefor ym mhen gogleddol Dyfrbont Pontcysyllte. Mae Trefor wedi’i leoli ym mhlwyf Llangollen ac mae’r enw’n golygu ‘pentref mawr’. Mae 11 milltir cyntaf Camlas Llangollen yn ddarn anhygoel o dreftadaeth ddiwydiannol a pheirianyddol sy’n cynnwys argloddiau, twneli, traphontydd a dyfrbontydd, gan gynnwys, wrth gwrs, Dyfrbont Pontcysyllte ei hun a 31 o strwythurau rhestredig eraill. Fel Safle Treftadaeth y Byd UNESCO, rydym yn rhannu ein statws arbennig gyda’r Grand Canyon, y Pyramidiau a Wal Fawr Tsieina. Roedd Dyfrbont Pontcysyllte, campwaith anhygoel o ran peirianneg sifil a gynlluniwyd gan Thomas Telford ym 1795, yn cludo mwynau a oedd wedi’u cloddio a’u mwyngloddio ar gyfer diwydiant trwm, ac roedd yn cario Camlas Llangollen ar draws Afon Dyfrdwy. Roed cyfoeth o arloesi, dylunio a gweithgynhyrchu yn digwydd yma, ac allforiwyd llawer o’r cynnyrch led led y byd, a gelwir yr ardal bellach yn ardal ‘ôl-ddiwydiannol’.
Rhoddodd Trefor ei enw i’r teulu pwerus o dirfeddianwyr yr oedd eu cartref hynafol ar y safle, ac, yn nes ymlaen rhoddodd ei enw i’r anheddiad diwydiannol a gynrychiolir heddiw gan y pentref. Mae safleoedd pwysig eraill yn Nhrefor heddiw yn cynnwys Tŵr Trefor, Cwt Sgowtiaid Trevor a Llwybr Tram Basn Trefor. Mae tirnodau pwysig eraill o ran treftadaeth a phensaernïaeth yn yr ardal yn cynnwys Wal J.C. Edwards sy’n dal i sefyll fel porth i Trefynant Fireclay Works a gaeodd yn 1965. Sefydlwyd y cwmni gan J.C. Edwards a ddechreuodd weithio gyda’i dad yn y 1860au, erbyn 1896 fe’i disgrifiwyd fel ‘y gwneuthurwr terracotta mwyaf a mwyaf llwyddiannus yn y byd’. Defnyddiwyd teils J.C. Edwards i addurno llefydd tân a cheginau’r Titanic!
Adeiladwyd Ystafelloedd Te Capel godidog Pontcysyllte, Capel Bryn Seion gynt, o frics Rhiwabon lleol yn 1902 yn yr arddull Glasurol gyda bwa mawr, ac mae’n adeilad rhestredig gradd II. Capel Bryn Seion oedd canolbwynt y pentref a chafodd nifer o’r bobl leol eu priodo yno, eu bedyddio yn Afon Dyfrdwy ac yno hefyd yr aethant i’r Ysgol Sul. Mae Ystafelloedd Te Capel Pontcysyllte heddiw yn gyrchfan gymunedol a
thwristiaeth boblogaidd iawn ac mae ganddo enw da fel man sy’n darparu bwyd da iawn. Cafodd y murluniau ar yr adeilad cyfagos sy’n darlunio hanes a lleoedd lleol eu paentio gan yr artist lleol Emma-Jayne Holmes. Cafodd y murluniau ar yr adeilad segur gyferbyn, sy’n portreadu hanes a lleoedd lleol, eu hadnewyddu’n ddiweddar a’u hail baentio gan yr artist lleol Emma-Jayne Holmes ac aelodau o’r gymuned. Roedd y prosiect murluniau yn cynnwys paneli yn Trefor a Chanolfan Gymunedol Froncysyllte ac fe’i ariannwyd drwy gronfa ffyniant gyffredin Cyngor Sir Bwrdeistref Wrecsam.
Heddiw, mae Basn Trevor, yn ogystal â Chanolfan Ymwelwyr Glandŵr Cymru yn denu cannoedd o filoedd o ymwelwyr y flwyddyn. O ddydd mae’r basn yn rhoi ciplun o fywyd y dyfrffyrdd, gyda cherddwyr cŵn, prysurdeb ymwelwyr dydd a chychod gwyliau a’r gymuned o gychod cul cyfagos yn Fron yn mynd a dod. Mae’r Telford Inn bendigedig a phrysur yn adeilad rhestredig Gradd 2 sydd wedi’i leoli yn y basn. Yn y 18fed ganrif hwyr roedd yn dŷ a elwid bryd hynny’n Scotch Hall a chredir iddo gael ei adeiladu gan yr Ellesmere Canal Company ar gyfer y Goruchwyliwr Peirianneg o Delford, Mathew Davidson tra roedd y Ddyfrbont yn cael ei hadeiladu. Yn ôl y sôn, dewiswyd ei enw gwreiddiol gan Thomas Telford; caiff y bont y tu ôl iddo ei galw’n lleol yn Scotch Hall Bridge hyd heddiw.
Gwahoddwyd Emma-Jayne Holmes, artist lleol, i gyfleu bywyd dyfrffordd, tirweddau, treftadaeth ac arsylwadau cymunedol yn Nhrefor, Fron, Cefn a’r Waun yn ei llyfrau braslunio yn gynharach eleni.
Y LLWYBR CLINCER
Llun Our Picturesque Landscape diolch i fap Milltiroedd Cymunedol Froncysyllte
Un o nodweddion amgylcheddol unigryw y pentref heddiw yw’r Llwybr Clincer, a grëwyd yn sgil y diwydiannau hyn, eu hetifeddiaeth yn cael ei ddefnyddio at ddibenion eraill ac yn dad-ddofi. Roedd y gwaith o adeiladu’r llwybr yn golygu bod y coetir nad oedd modd cael mynediad ato, a oedd wedi’i ddefnyddio fel tomen ysbwriel ar gyfer diwydiant, yn cael ei glirio. Yn sgil y broses daethpwyd o hyd i lu o wrthrychau cyffrous a oedd yn gysylltiedig â pheirianneg ddiwydiannol gorffennol Trefor, megis brics a ‘chlincer’ (deunydd gwastraff ffwrnais) o J.C. Edwards - gweithfeydd gwneud brics. Cloddio calchfaen a gwneud brics oedd y diwydiannau a oedd yn gysylltiedig â Threfor.
Roedd y Llwybr Clincer yn fenter creu lleoedd a arweiniwyd gan y gymuned ac a wireddwyd drwy’r prosiect Our Picturesque Landscape a ariannwyd gan y Loteri Treftadaeth. Fe’i hadeiladwyd o herwydd awydd y gymuned i gael llwybrau cerdded mewn coetir ac ar lan y gamlas a oedd yn addas ar gyfer cerddwyr cŵn a theuluoedd o amgylch y pentref. Chwaraeodd y ffigwr lleol Sue Kempster ran allweddol yn y gwaith o wireddu’r llwybr ac roedd hefyd yn allweddol o ran y gwaith o ddynodi’r safle’n Safle Treftadaeth y Byd UNESCO. Roedd yn aelod o’r cyngor cymuned ac roedd yn rhoi llais i bobl leol ac i’r gymuned wrth i benderfyniadau lleol pwysig gael eu gwneud.
CYFLEOEDD CREADIGOL
I YSGOLION LLEOL
Yn 2025 bydd gan Fasn Trefor Ofod Adnoddau Addysg Glandŵr Cymru newydd sbon.
Er mwyn deall mwy am natur unigryw Safle Treftadaeth y Byd a sut y gall y dyfrffyrdd gynrychioli ysgolion, dysgwyr a’u cymunedau, gwahoddodd Glandŵr Cymru ysgolion o bob cwr o Wrecsam i wneud cais i fanteisio ar gyfle Dysgu Creadigol ochr yn ochr â’r gwneuthurwr ffilmiau, ffotograffydd, storïwr a’r actores Jenny Berrisford.
Mae Madras VA Aided School wedi bod yn gweithio gyda 29 o ddysgwyr a’u hathro o flwyddyn 2 a 3 i greu hysbyseb ar gyfer Gofod Adnoddau Addysg newydd Glandŵr Cymru. Mae’r dysgwyr wedi bod yn pendroni ac yn dychmygu dyfodol addysg ym Masn Trefor gyda phedwar diben Cwricwlwm i Gymru wedi’u gwreiddio’n gadarn yn yr hyn sydd gan ymweliad â Dyfrbont Pontcysyllte i’w gynnig i ysgolion ledled Cymru a thu hwnt!
Mae Ysgol Acrefair wedi bod yn gweithio gyda 22 o ddysgwyr a’u hathro o flwyddyn 3 i gynrychioli sut a pham y cafodd y ddyfrbont ei hadeiladu. Gan ymgymryd â rôl ymchwilwyr, mae’r dysgwyr wedi bod yn archwilio, ‘pwy oedd yn defnyddio’r ddyfrbont yn 1805?’. Dros gyfnod yr ymchwiliad, mae’r dysgwyr wedi datblygu eu gwybodaeth a’u sgiliau mewn ffilm a chyfryngau digidol i greu adroddiad fideo o agoriad mawreddog y ddyfrbont. Mae’r dysgwyr wedi
cael cyfle i archwilio eu hardal leol a’u hymdeimlad o berthyn. Ehangu eu dealltwriaeth o gysyniadau daearyddol a hanesyddol a chysylltu â’r Cwricwlwm i Gymru ar draws y Celfyddydau Mynegiannol, Iechyd a Lles, y Dyniaethau, Iaith, Llythrennedd a Chyfathrebu a Gwyddoniaeth a Thechnoleg.
Dewisodd Ysgol Bryn Alyn 29 o ddysgwyr o’u dosbarthiadau Blwyddyn 7 ac 8 i archwilio a all dysgwyr arwain eu dysgu eu hunain mewn amgylchedd sy’n seiliedig ar le. Rhoddwyd rhyddid iddynt ac fe rannodd y dysgwyr yn weithgorau i weithio ar wahanol dasgau gan gynnwys ymchwil, dylunio a ffilmio ac maent wedi creu llwybr celf o amgylch Basn Trefor gan ddefnyddio codau QR i dynnu sylw at y wybodaeth allweddol y maent wedi’i hymchwilio. Gyda’r dysgwyr yn arwain y ffordd, maent wedi datblygu sgiliau a gwybodaeth ar draws y Celfyddydau Mynegiannol, Iechyd a Lles, y Dyniaethau, Iaith, Llythrennedd a Chyfathrebu a Gwyddoniaeth a Thechnoleg.
Mae’r fenter wedi cael ei harwain gan Hannah Greys. Mae gan Hannah Greys brofiad yn fwyaf nodedig mewn logisteg celf, yn Creative Skillset Cymru yn datblygu prosiectau ar gyfer colegau a phrifysgolion sy’n canolbwyntio ar Ddatblygu Proffesiynol ar gyfer staff addysgu a gyda rhaglen Dysgu Creadigol Cymru Cyngor Celfyddydau Cymru sy’n cefnogi ysgolion a lleoliadau blynyddoedd cynnar ledled Cymru.
CONTEMPLATION BOAT
GAN YR HWYLUSYDD ADRODD
STRAEON LLEOL NAN PICKERING
Yn swatio ymysg ein marchnad ddŵr, fe welwch The Contemplation Boat – neu ein Llif Ymwybyddiaeth ein hunain – lle rydym yn eich gwahodd i gamu i’r dŵr a gadael i lif eich meddyliau eich tywys.
Mae Nan Pickering, y mae ei hymarfer yn cynnwys hunanfynegiant er budd lles, wedi bod yn cefnogi pobl mewn cymunedau lleol i archwilio eu meddyliau am natur, lle a pherthyn. Rhan o ymarfer hunanfynegiant Nan yw ysgrifennu rhydd, neu ysgrifennu gan ddefnyddio ffrwd ymwybyddiaeth, lle mae’r awdur yn cael ei annog i ysgrifennu neu archwilio ei feddyliau gan ddefnyddio unrhyw ffurf, ar y dudalen wag, mewn ymateb i brompt.
Byddwch yn cael eich gwahodd ar y cwch ac yn cael eich annog i fod yn llonydd ac yn ystyriol am saith munud, i gau eich llygaid ac i weld ble y gall eich meddwl fynd â chi tra byddwch ar y cwch, i gael eich dal gan y dŵr oddi tanoch ac oedi mewn amser.
Ysgol Madras – mae gan bob plentyn yn y
lluniau gael eu rhannu
BOATS: EMMA-JAYNE HOLMES
llun ganiatâd i’r
DATBLYGIAD PRESGRIPSIYNU GWYRDD
GLANDŴR CYMRU
Mae gan Nan Pickering wybodaeth a diddordeb arbenigol ym meysydd adferiad, a phwysigrwydd bod yn chi eich hun a rhannu gwendidau mewn mannau diogel, anfeirniadol.
Mae Nan hefyd wedi bod yn gweithio gyda ni, Iechyd Gwyrdd Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru a Bwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr eleni er mwyn edrych yn fanwl ar ddatblygiad rhaglen presgripsiynu gwyrdd a phresgripsiynu cymdeithasol gyntaf Glandŵr Cymru ar draws Safle Treftadaeth y Byd. Mewn partneriaeth ag Iechyd Gwyrdd Cymru sydd â maes ffocws allweddol i fapio, cysylltu a hyrwyddo rhaglenni presennol, gwnaethom ymgysylltu â chlinigwyr ledled Cymru i archwilio’r Fframwaith Presgripsiynu Cymdeithasol newydd ar gyfer Cymru a lansiwyd yn gynharach eleni. Rydym wedi bod yn nodi’r cyfleoedd a’r rhwystrau megis trafnidiaeth i glinigwyr a chleifion wrth
geisio cael mynediad at Raglenni Presgripsiynu Gwyrdd a Phresgripsiynu Cymdeithasol er mwyn ein helpu i ddatblygu rhaglen gynaliadwy sy’n ‘seiliedig ar le’. Rydym yng nghamau cynnar y gwaith hwn. Gallwch weld ffilm fer ar www.thebridgethatconnects.org.uk gan Filmcafe yn cofnodi’r digwyddiad cyntaf a gynhaliwyd ym Masn Trefor ym mis Gorffennaf.
Mae Nan wedi bod yn arwain datblygiad y gwaith hwn gyda thîm prosiect Y Bont sy’n Cysylltu ac mae’r gwaith yn cynnwys mapio’r amrywiaeth o fentrau gwych sydd ar gael yn yr ardal, a’r nod yw eu cefnogi a chyfeirio pobl atynt yn y dyfodol. Mae Nan hefyd yn gweithio i un o’r mentrau allweddol hyn, sef Community Wellness. Yn eu sesiynau yng Nghefn Mawr maent wedi bod yn darparu rhaglen ystyrlon sydd wedi’i gwreiddio’n ddwfn drwy gydol 2024. Rydym yn edrych ymlaen at barhau i ddatblygu hyn yn y flwyddyn newydd.
Ddydd Sadwrn 23 Tachwedd byddem wrth ein bodd pe byddech yn ymuno â ni yn Nhrefor a Froncysyllte i grwydro’r dyfrffyrdd a’r tirweddau cyfagos rhwng y ddau bentref hanesyddol hyn.
Pan gyrhaeddwch, byddwn yn rhoi map a chanllaw i chi ar gyfer y diwrnod sy’n tynnu sylw at weithgareddau a arweinir gan y gymuned a threftadaeth bensaernïol a diwydiannol ar draws y safleoedd hyn sydd wedi ysbrydoli’r gwaith celf, y perfformiadau, y gweithgareddau creu a’r profiadau sy’n hybu lles ar gyfer y teulu cyfan.
CYRRAEDD: Defnyddiwch Faes Parcio Dyfrbont Pontcysyllte, Wrecsam LL14 3SG. Fe welwch waith celf awyr agored a bydd ein tîm yno i’ch cyfarch gyda rhaglen o weithgareddau a map o’r lleoliadau ar gyfer y diwrnod.
DIGWYDDIAD
BASN TREFOR
Ar ôl cyrraedd fe welwch nifer o weithiau celf awyr agored ym Maes Parcio Dyfrbont Pontcysyllte
• Marchnad Ddŵr Artisan ym Masn Trefor am y tro cyntaf gyda masnachwyr lleol
• Gwaith celf awyr agored a darllen barddoniaeth
• Perfformiad gan theatr gymunedol yn yr awyr agored
Lansiad model LEGO unigryw o Ddyfrbont Pontcysyllte yn y Ganolfan Ymwelwyr, ynghyd â hanes lleol, arteffactau a phethau cofiadwy diddorol
• Arddangosfeydd dros dro yn Chapel Tea Rooms
• Cwch myfyrio a lles
• Ewch ar daith cwch ar ein hannwyl Seren Fach ar draws y ddyfrbont
• Caffi dros dro ac arddangosfeydd yng Nghanolfan Gymunedol Froncysyllte
Gwneud collage, gweithdy galw heibio i’r teulu
• Dewch i ymweld â’r Telford Inn, mwynhewch ddiod tra’n gwerthfawrogi eu casgliad trawiadol o waith celf a’r testun chwareus y gellir dod o hyd iddo ym mhob twll a chornel o’r dafarn hynod hon
Artistiaid sy’n dangos, gwneud, perfformio neu greu gwaith ar draws Froncysyllte a Trefor ar 23ain
Tachwedd:
• Nan Pickering
• Catherine Paskell
• Dr Sara Wheeler
• Oliver Stephen
• Emma-Jayne Holmes
Bruce Barkley (June’s father)
• Sammy S
• Jenny Berrisford
Sarah Bridgland
• Chantelle Purcell
• Cathy Wade
• Ian Richards
• Owen Pugh
• Faye Wiggins
• Andy Hickie Anastacia Ackers
THE TELFORD INN
FRON
Saif Froncysyllte ar lannau Afon Dyfrdwy a Chamlas Llangollen, wedi’i hamgylchynu gan dirwedd amaethyddol Dyffryn Llangollen, ym mhen deheuol Dyfrbont Pontcysyllte. Adeiladwyd ei dai ar galchfaen ar gyfer gweithwyr chwarel, gweithwyr odyn galch, gweithwyr brics a gweithwyr teils yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae Côr Meibion Froncysyllte yn adnabyddus yn rhyngwladol ond mae agweddau eraill ar ysbryd, talent ac arloesedd cymunedol Froncysyllte yn cael eu dathlu’n lleol hefyd. Er enghraifft, y caffi dros dro tymhorol hyfryd y mae Sian Williams yn ei redeg yn ei gardd ar ochr y gamlas a phwysigrwydd Canolfan Gymunedol Froncysyllte fel canolbwynt cymdeithasol a diwylliannol sy’n pontio’r cenedlaethau. Rydym wedi bod yn gweithio gyda Keith Sinclair, Ysgrifennydd Canolfan Gymunedol Froncysyllte a Chynghorydd Cymuned Cyngor Cymuned Llangollen Wledig, sy’n angerddol am ei waith parhaus i ddathlu amrywiaeth o safleoedd treftadaeth lleol llai adnabyddus yn Froncysyllte. Mae llawer iawn o dreftadaeth yn yr ardal hon sydd angen ei chadw, ei hadfer a’i rhannu cyn iddi gael ei anghofio neu ei dinistrio nawr ac yn y dyfodol. Trwy haelioni Keith a nifer o aelodau eraill o’r gymuned, rydym wedi gallu treulio amser gyda nhw er mwyn archwilio, cofnodi a rhannu eu treftadaeth a’u gwybodaeth gan ganolbwyntio ar gynwysoldeb treftadaeth amrywiol y gorffennol a’r presennol. Mae deall treftadaeth yn mynd y tu hwnt i’r bensaernïaeth a’r henebion gweladwy - dim ond hanner y stori yw hon. Er mwyn dod â’r safleoedd treftadaeth hyn yn fyw mewn ffordd gynaliadwy mae gwir angen i ni gofnodi’r hanesion bywyd cydgysylltiedig sy’n rhychwantu cenedlaethau o deuluoedd yr ardal. Gyda’r un ffocws dylem werthfawrogi a dathlu’r entrepreneuriaeth a’r etifeddiaeth greadigol a ddilynodd ac sy’n weladwy heddiw.
Cydweithiodd aelodau’r gymuned gyda’r artist Ian Richards, y fideograffydd Leon Bowen a thîm y prosiect i wneud ffilm fer fel modd o gychwyn ar y gwaith o gofnodi rhywfaint o hyn a chyfleu ymdeimlad o ‘beth yw cymuned’ ar draws y pedair cymuned. Mae’r ffilm yn cynnwys lluniau drôn o dirwedd anhygoel yr ardal a safleoedd allweddol sy’n bwysig i’r unigolion sydd wedi cymryd rhan yn y fideo. Cynigiodd pob un ohonynt safbwyntiau unigryw er mwyn adrodd straeon cyfoethog a diddorol am le, yn uniongyrchol o’u profiadau bywyd. Mae’r ffilm yn cynnwys cyfweliadau gydag arweinwyr cymunedol, gwirfoddolwyr, artistiaid ac entrepreneuriaid, pob un ohonynt yn angerddol am eu gwaith ac am eu cymuned. I wylio’r ffilm, ewch i www.thebridgethatconnects.org.uk
Roeddem hefyd yn falch iawn o gefnogi dyhead Keith i dynnu sylw at a rhannu treftadaeth leol bwysig gyda chynulleidfaoedd newydd trwy’r daflen dreftadaeth a argraffwyd sy’n canolbwyntio ar fynwent Dewi Sant. Mae’r daflen ar gael hefyd ar-lein ar wefan Glandŵr Cymru. Cydweithiodd Keith gyda ffotograffydd tîm y prosiect, Leon Bowen, a’r dylunydd graffig Amy Davies er mwyn gwireddu hyn.
Straeon o Tu hwnt i’r bedd Taflen wedi’i dylunio ar gyfer glwys Dewi Sant
Mae gan Trevor a Froncysyllte dreftadaeth amrywiol ac archaeoleg ddiwydiannol gyfoethog sy’n ysu i gael eu darganfod. Mae hyn yn cynnwys Dyfrbont Cross Street, The Awaterduct Inn, Llwybr Clawdd Offa, Odynnau Calch Froncysyllte, Eglwys Dewi Sant a llawer mwy. Gofynnom i Keith a allai ddweud wrthym beth yw ei dri hoff safle treftadaeth er mwyn i ni allu eu rhoi yn y papur newydd hwn, dyma ei ateb:
THE AQUEDUCT INN, FRON
COFEB RYFEL BOER FRONCYSYLLTE
Comisiynwyd ac ariannwyd y ffynnon yfed, addurniedig, Eidalaidd wreiddiol, sef Cofeb Ryfel Boer yn Froncysyllte trwy danysgrifiadau gan y cyhoedd yn ym 1909. Fe’i hadeiladwyd o Faience ac fe’i cynhyrchwyd gan waith brics J.C. Edwards. Mae’r cefndir sy’n waith maen o rwbel sydd wedi’i osod ar hap sy’n sefyll ar ei draed ei hun ac sydd â waliau bylchog ar y naill ochr iddo wedi hyn wedi darparu gofod i ddangos dau dabled marmor y Rhyfel Byd Cyntaf a’r Ail Ryfel Byd. Achubwyd y rhain pan gafodd Capel Methodistaidd lleol ei ddymchwel ac fe adleolwyd y gofeb gyfan a’i hail-adeiladu yn ei ffurf bresennol ac yn ei safle presennol yn 1996. Mae ymdrechion yn parhau i sicrhau cyllid i adfer y gofeb yn llawn gan ei bod wedi bod yn amlwg ym mywyd y pentref ers dros 100 mlynedd.
DYFRBONT CROSS STREET
Dyma ddyfrbont fechan o waith maen sy’n galluogi pobl i groesi o dan Gamlas Llangollen. Mae’r ardal o dan y ddyfrbont yn yn berl o ran hanes diwydiannol Froncysyllte, ond yn aml, caiff ei hanwybyddu. Mae’n rhan o daith gerdded gylchol a droedir yn helaeth gan drigolion lleol ac mae’n ardal sy’n bwysig i bobl leol. Roedd ‘Cangen y Fron’ o’r Great Western Railway a’r rheilffordd rhwng Wrecsam a’r Amwythig ger yr Irish Bridge yn gwasanaethu odynnau calch Froncysyllte. Roedd tramffordd ‘Cangen Fron’ yn rhedeg ochr yn ochr â’r gamlas, wrth y man croesi gosodwyd trofyrddau ar naw deg gradd ar y naill ochr i’r gamlas i droi’r tryciau. Ar yr ochr ogleddol mae brics a oedd yn amgylchynu’r plât troi yn dal i fod yn yr un lle, ac ar yr ochr ddeheuol mae’r plât troi haearn yn dal i fod yn ei safle gwreiddiol er ei fod wedi’i gladdu’n bennaf o dan wyneb y trac.
THE AQUEDUCT INN FRONCYSYLLTE
Mae’r Aqueduct Inn yn rhan allweddol o hanes Froncysyllte ac mae hefyd ac yn fusnes lleol ffyniannus lle mae pobl leol ac ymwelwyr yn mwynhau bwyd a diod da. Gynt roedd yn un o dafarnau’r goets fawr; Roedd y coetsys a oedd yn teithio rhwng Llundain yn dringo neu’n dod i lawr yr allt gyferbyn â’r dafarn. Byddai ceffylau blinedig yn cael gofal yn stablau’r dafarn. Mae’r dafarn yn lle delfrydol i ymweld â hi am bryd o fwyd - gwneir cinio dydd Sul gwych yno, neu gellir mwynhau gwydraid o win neu gwrw wrth fwynhau’r olygfa o Gamlas Llangollen islaw.
BRUCE BARKLEY, IN LIGHT AND SHADE
Un o’r arddangosfeydd yng Nghanolfan Gymunedol y Fron ar 23 Tachwedd fydd printiau’r diweddar Bruce Barkley. Roedd rhai ohonynt yn rhan o’i gyhoeddiad ‘In Light and Shade’. Roedd Bruce yn artist preswyl gyda Phapur Newydd Wrexham Leader ac roedd yn adnabyddus am ei luniau hardd o dirnodau, pentrefi, trefi a golygfeydd lleol y dyfrffyrdd. Roedd Bruce a’i deulu yn dod o Froncysyllte, ac mae eu coeden deuluol yn dyddio’n ôl i’r 1700au. Mae’r printiau ar gael diolch i June Smith, Angela Lawrenson a Hilary Edwards, merched a nith Bruce. Hefyd yn cael eu harddangos bydd ystod enfawr o gardiau post sydd wedi eu casglu dros ddegawdau gan deulu lleol, yr Alcocks. Mae’r casgliad hwn, sydd wedi’i osod ar fyrddau, wedi’i ddangos cyn hyn yng Nghanolfan Gymunedol y Fron. Rydym yn gyffrous iawn y byddant yn cael eu harddangos fel rhan o’r digwyddiad gan eu bod yn rhoi cipolwg i ni o Fron drwy’r oesau. Cacennau & Co, cymuned Froncysyllte ei hun caffi Bydd yno ar 23 Tachwedd yn gwneud Dydd Sadwrn ychwanegol yn enwedig ar gyfer y digwyddiad! Sefydlwyd Cakes & Co yn 2007 fel man cyfarfod i bobl leol ac ymwelwyr a oedd yn ymweld â’r dyffryn hardd. Gwirfoddolwyr sy’n gweithio yno ac fe’i cynhelir ar ddydd Sadwrn cyntaf pob mis. Rhai o’r sefydliadau sy’n elwa o’r caffi y mae’r caffi’n ei godi yw ysgol y pentref, yr Eglwys, y Capel a Chlwb Darby and Joan gan ei bod yn bwysig cael cefnogaeth barhaus pobl leol ac ymwelwyr. Mae eu brechdanau ffres a’u cacennau cartref yn rhesymol iawn a gallwch ddal i gael paned o de neu goffi am 50c. Yn ogystal ag ymwelwyr o bob cwr o’r DU, mae eu llyfr ymwelwyr yn dangos cofnodion gan bobl o mor bell i ffwrdd â Vancouver, Canada; Bondi, Awstralia; Wanganui, Seland Newydd; Florida, UDA; Milan, Yr Eidal; Tokyo, Japan a Shanghai, Tsieina, pob un ohonynt wedi mwynhau’r croeso y maent wedi’i gael yn y caffi.
‘EIN NANT YN YR AWYR’ –DYFRBONT
PONTCYSYLLTE
Mae ein ‘nant yn yr awyr’ - Dyfrbont Pontcysyllte - wedi’i henwi fel y Safle Treftadaeth y Byd UNESCO mwyaf hudolus yn y byd. Rhoddir statws UNESCO i dirnodau neu ardaloedd sydd â ffurf ddiwylliannol, hanesyddol neu wyddonol pwysig iawn. Mae’r ddyfrbont yn cludo Camlas Llangollen ar draws dyffryn Afon Dyfrdwy yng Ngogledd Cymru, a chymerwyd deng mlynedd i’w chwblhau. Mae’n enghraifft wych o’r campau peirianyddol anhygoel y gellir dod ar eu traws ar ein rhwydwaith camlesi. Rhoddwyd y ddyfrbont a’r ardal gyfagos ar y ‘rhestr ymgeisiau’ o leoliadau a oedd yn cael eu hystyried ar gyfer statws Safle Treftadaeth y Byd UNESCO yn 1999. Cafodd hyd y gamlas o Roswiel, Swydd Amwythig, i Raeadr y Bedol, gan gynnwys prif strwythur Dyfrbont Pontcysyllte, yn ogystal â dyfrbont hŷn y Waun, ymweliad gan aseswyr o UNESCO yn unol â’r drefn. Cafodd y ddyfrbont ei harysgrifio yn y pen draw gan UNESCO ar Restr Treftadaeth y Byd ar 27 Mehefin 2009. Heddiw rheolir safle Treftadaeth y Byd gan ystod o sefydliadau, gan gynnwys Glandŵr Cymru, ac maent yn gweithio mewn partneriaeth i amddiffyn, cadw a hyrwyddo ei werth eithriadol ar lefel fyd eang.
Crëwyd model LEGO chwe throedfedd o ddyfrbont eiconig Pontcysyllte ar ddechrau ymgyrch i’r dyluniad gael ei ymgorffori yng nghasgliad byd-eang LEGO. Mae’r model yn cael ei arddangos yn Tŷ Pawb yn Wrecsam ac mae’n ysbrydoliaeth ar gyfer ymgyrch sydd angen 10,000 o bleidleisiau ar-lein cyn y caiff ei ei gynnwys fel y tirnod Cymreig cyntaf yng nghasgliad byd enwog LEGO, gan ymuno â dim ond pedwar lleoliad enwog arall yn y DU sef Big Ben, Tower Bridge, Old Trafford a Sgwâr Trafalgar. Fe’i comisiynwyd fel rhan o’r prosiect Y Bont sy’n Cysylltu. Mae trigolion lleol ac ymwelwyr yn cael eu hannog i ymweld â gwefan LEGO er mwyn helpu’r prosiect i gyrraedd 10,000 o bleidleisiau, y trothwy sydd angen ei gyrraedd cyn i LEGO ystyried ychwanegu’r model at eu casgliad eiconig. Byddai hyn yn gosod Dyfrbont hynod Pontcysyllte a threftadaeth ddiwydiannol wledig Wrecsam yn gadarn ar y llwyfan rhyngwladol. Rhwng 1962 a 2000, cynhyrchwyd LEGO yn Wrecsam a daeth yn ganolfan ddosbarthu a chanolfan ar gyfer gwneuthurwyr modelau LEGO UK. Ar 23ain Tachwedd, bydd y model, yn ogystal â thri model bach unigryw, yn cael eu harddangos am y diwrnod yn Nyfrbont a Chanolfan Ymwelwyr Pontysyllte, felly dewch draw i weld hanes yn cael ei greu!
ROMANY ROSE
BUSNES AR Y DŴR
Gofynnom i’r preswylydd cwch leol a’r masnachwr
Julia Francis ddatblygu’r Farchnad Ddŵr ar gyfer y digwyddiad a gwahodd masnachwyr lleol i helpu i drawsnewid Basn Trefor yn ofod ar gyfer y gymuned ar y 23ain a 24ain Tachwedd. Dyma sgwrs Julia gyda Bob Chase am fywyd ar y dŵr a Marchnad Ddŵr yr Hydref.
C: Beth yn union yw masnachwr cwch?
Mae preswylwyr cychod yn bobl eithaf annibynnol ac mae llawer yn rhedeg busnes o’u cychod. Mae’r rhai mwy gweladwy yn gwerthu nwyddau o’u cychod ac yn aml maent yn creu eu cynnyrch ar y gwch hefyd.
Mae Glandŵr Cymru yn rhoi trwyddedau arbennig i fasnachwyr, ac mae’n rhaid iddynt gyflwyno cynllun
busnes. Mae’n rhaid iddynt hefyd gael yswiriant priodol yn ei le ac, os ydynt yn gwerthu bwyd, mae’n rhaid cofrestru gydag awdurdod lleol.
C: A oes nifer o fasnachwyr cychod ar Gamlas Llangollen?
Mae’n rhaid i fasnachwyr crwydrol symud ymlaen bob pythefnos felly maent yn mynd o le i le ar system y gamlas. Mae rhai wedi’u lleoli ar Gamlas Llangollen ac yn teithio’n eang, yn aml yn dychwelyd am y gaeaf. Mae masnachwyr o ardaloedd eraill yn ymweld â Llangollen yn chwilio am werthiant ymhlith ymwelwyr yr haf. Mae gennym hefyd yr hyn rydyn ni’n ei alw’n Gychod Glo. Fel arfer hen gychod gwaith, maent yn darparu gwasanaeth hanfodol i gychod, gan ddosbarthu tanwydd a nwy ar hyd y gamlas. Maent yn cael croeso arbennig yn y gaeaf.
C: Beth ydych chi’n ei wneud a’i fasnachu? Rydym yn creu ein cynnyrch ein hunain yn ogystal â dod o hyd i eitemau gan artistiaid a chrefftwyr sy’n byw ar y tir ac ar gychod ac yna’n eu gwerthu. Mae fy ngŵr, Roger, yn gerflunydd a cherflunydd pren medrus iawn. Mae’n gwneud darnau mawr ond mae hefyd yn dylunio eitemau llai a darnau y gellir eu gwisgo. Rwyf wrth fy modd yn dylunio mewn ffelt i greu hetiau lliwgar, wasgod a dillad. Rwyf hefyd yn mwynhau gwneud gemwaith arian. Rydym yn cadw stoc o sebon gwefreiddiol, wedi’i wneud gan ffrind, yn ogystal ag eitemau lledr wedi’u gwneud â llaw a deiliaid cannwyll unigryw gan wneuthurwr yn Cumbria. Rydym yn gwneud ein gorau i chwilio am gynnyrch lleol diddorol.
C: Beth ydych chi’n ei hoffi am fyw mewn cwch?
Mae dŵr bob amser wedi chwarae rhan fawr yn fy mywyd felly efallai nad yw’n syndod fy mod wedi darganfod a syrthio mewn cariad â’r camlesi. Mae’n bleser gallu dod o hyd i le heddychlon i fod ar eich pen eich hun pan fyddwch chi eisiau un, neu ddod o hyd i le prysur os ydych chi’n teimlo fel bod yn gymdeithasol.
Mae pobl sy’n byw ar gychod yn hoffi eu hannibyniaeth ond maent bob amser yn barod i helpu ei gilydd. Rwy’n gwerthfawrogi’r ymdeimlad hwn o barch a chymuned.
C: Pa gysylltiadau sydd gennych â’r ardal?
Fe symudom ein hunain a’n busnes i gwch (Asrai) ar gamlas Llangollen yn 2014. Mae pob un o’n plant wedi cofrestru mewn ysgolion lleol. Tra ‘roedd Roger yn datblygu ei ymarfer cerfluniau, cefais fy nghyflogi yn Wrecsam fel gweithiwr ieuenctid. Ar hyn o bryd rwy’n athrawes cyflenwi. Symudodd teulu Roger yma yn y 1920au. Roedd un o’i hen ewythrod yn rhan o drychineb Gresffordd yn 1934. Effeithiodd y digwyddiad trasig hwn ar lawer o deuluoedd lleol a dysgir amdano hyd heddiw mewn ysgolion lleol. Ar nodyn ysgafnach, mae ganddo stori hyfryd gan ei fam, Ann. Roedd hi’n nerfus iawn yn croesi’r ddyfrbont uchel felly dysgodd i ddilyn ffrind a dim ond edrych ar draed ei ffrind yr holl ffordd.
C: Ydych chi’n edrych ymlaen at y farchnad?
Ydw. Mae’n gyfle gwych i arddangos rhai o’r pethau gwych sy’n cael eu cynhyrchu a’u caffael gan fasnachwyr cychod. Gall glan y gamlas fod yn brydferth yn yr hydref ac rydym yn gobeithio gweld mwy o bobl leol heb dorfeydd yr haf.
Mae gennym hefyd ychydig o gychod bwyd gwych yn ymuno â ni. Bydd Toastie yn gweini ei goffi enwog a bydd The Little Narrowboat Kitchen yn gweini brechdanau porc wedi’u tynnu a’u cawl llysiau blasus. Ni fydd unrhyw un yn llwglyd. Gobeithio y daw llawer o bobl heibio i ddweud helo!
Mae Julia Francis yn rhedeg Oblivious Gnome Creations gyda’i gŵr Roger. Maen nhw’n byw ar eu cwch Asrai ar Gamlas Llangollen.
Mae Bob Chase yn rhan o dîm prosiect Y Bont sy’n Cysylltu sy’n cefnogi Julia i ddatblygu’r farchnad. Mae Bob hefyd yn berchennog cwch cul.
CROESO I
Y WAUN
Mae’r Waun yn dref lewyrchus sydd â stryd fawr fywiog. Mae’r dref yn ffinio â Swydd Amwythig i’r de ac mae’n dyddio’n ôl i’r unfed ganrif ar ddeg. Mae ‘Chirk’ yn deillio o’r Saesneg am Afon Ceiriog, y credir ei fod yn golygu ‘yr un a ffefrir,’ ac mae ‘Y Waun’ yn llythrennol yn golygu ‘Y Waun’. Mae Dyfrbont Y Waun yn 70 troedfedd (21 m) o uchder a 710 troedfedd (220m) o hyd, ac mae’n cario Camlas Llangollen ar draws Dyffryn Ceiriog, ar y ffin rhwng Cymru a Lloegr. Fe’i cynlluniwyd fel rhagflaenydd i’r ddyfrbont fwy sydd wedi’i lleoli ym Masn Trefor. Mae Traphont y Waun yn rhedeg ochr yn ochr â Dyfrbont y Waun, sy’n gwasanaethu gwasanaethau rheilffordd o’r Amwythig a Chaer a agorwyd yn 1848. Mae hen ddiwydiannau glo’r Waun bellach yn rhan o dreftadaeth ddiwydiannol a chymdeithasol gyfoethog y dref. Un arall o safleoedd amlycaf ac enwocaf Y Waun yw Castell canoloesol Y Waun, sy’n cael ei redeg gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, ac sydd â chysylltiadau â theulu Myddelton, ond mae llawer mwy na hyn i’w ddarganfod yn Y Waun, fel y mae ein rhaglen o weithgareddau a’n ffilm gymunedol yn ei ddangos. Mae’r Waun yn gartref i Dwnnel y Waun (neu The Darkie), twnnel camlas 421 metr o hyd sy’n mynd o dan hen Reilffordd
Cydnabyddiaeth am y llun: Martin Brown
Rhiwabon i’r Bermo, a adeiladwyd ym 1801. Mae’n un o’r twneli camlas cynharaf ac mae llwybr tynnu’n rhedeg trwy’r holl dwnnel. Mae safleoedd eraill yn cynnwys y Dderwen wrth borth y meirw, Parc Gwledig Brynkinalt, Santes Fair Y Waun, Ffordd Hanesyddol yr A5, Yr Hen Far Llaeth, Chirk Swift & HouseMartins, Pysgodfeydd Y Waun, tîm pêl-droed AAA y Waun a Phont Gledrid. Mae’r Waun yn gartref i gaffi cymunedol ffyniannus a llwyddiannus, Caffi Wylfa, ac yn gartref i Neuadd y Plwyf Y Waun, lleoliad a fydd yn croesawu arddangosfa gan artistiaid lleol a chyflwyniadau ar ymchwil a chasglu gan yr hanesydd lleol Graham Greasley ar 23ain Tachwedd. Bydd model rhyngweithiol XPLORE o’r Ddyfrbont yno hefyd ac mae’n sicr o fod yn boblogaidd iawn gyda phlant. Rydym wedi bod yn ymdrechu i arddangos gwaith gan yr artist Tina Rogers o’r Waun drwy ein prosiect a bydd yr artist a’r ffigwr cymunedol aml-dalentog arall o’r Waun, Jim Heath, yn cynnal gweithdy galw i mewn gwneud a chrefft yn Neuadd y Plwyf. Y tu allan byddwn yn lansio llwybr celf Keith ar ffurf map amgen o’r Waun sydd wedi’i greu ganddo a bydd yn cael ei osod yn barhaol fel arwydd yn Y Waun.
EGLWYS Y SANTES FAIR’
Bydd Eglwys hardd y Santes Fair yn Y Waun ar agor ar 23ain Tachwedd rhwng 10am a 3pm. Mae’r eglwys yn weithgar iawn yn y gymuned. Mae’n cynnal marchnadoedd bach wythnosol (bore coffi gyda stondinau), grŵp plant bach ac mae ganddi dîm mynwent eglwys llwyddiannus (sydd wedi ennill gwobr eglwys Eco arian). Mae’r eglwys yn falch iawn eu bod yn helpu gyda phrosiect i achub y boblogaeth leol o wenoliaid du ac mae blychau nythu yn cael eu gosod yn nhŵr yr eglwys. Maent hefyd yn gweithio ar adnewyddu a disodli’r chwe chloch yn y tŵr. Mae’r eglwys mor falch o’r holl gymorth a chefnogaeth sydd wedi’u derbyn gan y gymuned o ran codi arian yn ogystal â grant gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri. Cododd y grŵp Brownie lleol dros £600 ar gyfer yr eglwys drwy gael eu noddi i gasglu sbwriel. Rhestrir yr eglwys ar wefan yr Ymddiriedolaeth Eglwysi Genedlaethol. Cliciwch yma i gael rhagor o wybodaeth.
Gwahoddwyd yr artist a’r addysgwr Cathy Wade i greu cyfle i artist datblygol, myfyriwr neu artist sydd newydd raddio lleol i weithio o fewn cyd-destun datblygu artistiaid.
Mae gwaith artistig Cathy yn ymchwilio i sut y gellir creu a dosbarthu ymarfer mewn partneriaethau cydweithredol a thrwy greu tiroedd comin. Cathy yw arweinydd cwrs MA mewn Arts Education Practices ym Mhrifysgol Dinas Birmingham, ac mae hefyd yn hwyluso ffocws Vivid Projects ar ddatblygu artistiaid yn y tymor hir.Yr ‘alwad’ a grewyd gan Cathy Wade mewn ymateb i hyn oedd gwahodd rhywun i arsylwi a chasglu tirweddau a nodweddion chwareus Wrecsam Wledig. Gwnaeth Chiana Hurst gais am y rôl ac mae ganddi gysylltiadau agos â’r Waun a ddaeth y dref yn ganolbwynt i’r gwaith hwn. Mae Chiana Hurst yn ddarlunydd ac yn fardd, sy’n gweithio yn Wrecsam a’r cyffiniau. Mae ei gwaith yn darlunio bydoedd llachar tebyg i freuddwydion, gan gyflwyno safbwyntiau anarferol, llym ar brydiau, sy’n cael eu dyrchafu trwy liw a ffantasi. Gellir gweld hyn yn ei gwaith pensil lliw manwl a’i barddoniaeth llawn naratif.
Hoffem rannu isod yr hyn a ddatblygodd wrth i Cathy a Chiana weithio gyda’i gilydd:
Cynlluniais sawl taith i Wrecsam Wledig o Birmingham ddiwedd yr haf, ond yn aml roeddent yn cymryd tro annisgwyl: llifogydd, stopiau, methu cysylltiadau, a gwnaeth hyn i mi bendroni sut y gellir cysylltu â lle na allwn ei gyrraedd yn amlach na pheidio. Daeth yr ateb ar ffurf sgwrs gyda’r artist Chiana Hurst. Yr hyn yr oeddem yn ei deimlo gyntaf oedd cenhadaeth dditectif i ymchwilio i’r dreftadaeth anweledig sy’n bresennol o amgylch safleoedd o wybodaeth leol, symudodd hyn yn gyflym at archwiliad ganddi o’r safle ochr yn ochr â’m harsylwadau fy hun. Yn hyn o beth, gwelsom lawer o bethau cyffredin o ran ein profiad yn y mannau a’r lleoedd y cawsom ein magu ynddynt a sut y gwnaeth ein teuluoedd ein galluogi i ddeall yr hyn a oedd yn cael ei gadw ynddynt. Mae gwaith ysgrifenedig Chiana, Peace in Chirk Tunnel, yn rhannu gwerth gwirioneddol trosglwyddo gwybodaeth leol. Mae ei thaith gyda’i thad yn fy atgoffa o’r teithiau a wnes i yn Sutton ac Ashfield gyda fy Grandjohn a’i gi, Becket. Pe bawn i’n ddigon ffodus byddai’n dechrau tynnu llun o’r hyn roedden ni wedi’i weld gyda’n gilydd. Roeddwn i’n gwybod fel plentyn a pherson ifanc yn fy arddegau pa mor werthfawr oedd yr amser hwn a sut yr oedd yn cyflwyno rhywbeth prin ac unigryw. Hoffwn ddiolch i Chiana am rannu ei phrofiadau gyda ni.
Cathy Wade, Tachwedd 2024
PEACE IN CHIRK TUNNEL
Gan Chiana Hurst Dyma ddarn gwreiddiol gan y darlunydd a’r bardd Chiana Hurst ar gyfer Y Bont sy’n Cysylltu
I find peace in wild woods. It is an escape from the manufactured environments that are our usual habitat. I grew up in Caergwrle, a small Welsh village with a river, a tiny mountain and the ruins of a castle built in 1277. I know every nook and alley of my village because it is my home: that mountain was my playground, those woods are my garden. From a Google search, these Welsh towns and villages can seem to have little going on, but if you take the time to walk off the path, you will find these historic places hold sanctuaries and secrets beyond imagining. Local knowledge is precious and guarded, but if you are interested and honest, you will find someone excited to teach you the significance of every stone.
I’ve been to Chirk before, but I wouldn’t say I know the place well. My Grandma is from Chirk and went to the Llangollen grammar school. Her parents worked, lived and retired in this community. When my Dad was a child he would spend part of his summer holidays with them, so I asked him to come with me, and show me around. After getting off the train, he took me to the Chirk Tunnel.
The Chirk Tunnel rumbled as we approached. Which is good. This means we won’t be plunged into total darkness, but logic doesn’t prevent me from perceiving that grumble in the ground and believing this a foreboding sign, like this tunnel is alive. Maybe you’d find this feeling exciting, inviting even. I know I was enticed by the tunnel. All this sound means is that a narrowboat is sailing through, with its bright white light to comfort you. That sound like a growl is an engine, an arguably recent invention. This system is old enough to be built with a towpath; during the rise of industry, canal systems expected narrowboats to have horses carrying this weight. A story I heard about the tunnel is horses didn’t tread this part of the path, they walked above, while the people on board placed their hands on the arched roof and walked their narrowboats a quarter mile, through this darkness.
My Dad in front of me, the canal to my right, the narrowboat ahead is my only light. My steps are cautious as I enter the tunnel. It’s surprising how much comfort a little light brings, despite it not revealing the floor at my feet. The light just helps me perceive the tunnel structure, the length and height. Not clearly, but you get a sense of what you are walking into. The Chirk Tunnel is 421 metres long, and while you walk through this darkness, you feel every step. Time slows down.
My instincts press my body into the left wall, repelled by the idea of slipping off the edge, though there is a handrail, and if I just walk straight I know I am safe, but I can’t help these instincts. I want to run my palm along the wall, applying pressure to stay steady, but it’s grim, as my hand quickly picks up all that damp grime that has accumulated on this old sunlightless stone. So I try to be sensible, reason with myself to walk, proceed confidently forward, relaxing my shoulders, letting my fingertips loosely trail the handrail by my side. This kind of darkness makes every step feel unnatural. I never walk without vision of my feet and I’m doing that on a damp stone path. But I become comfortable with this and as I reason forward, I feel brave.
That little light grows steadily closer, as I feel overwhelmingly calm. The narrowboat passes. Allowing the darkness to embrace us, and I realise that my fear of the dark isn’t necessary. This quiet cold tunnel is peaceful to me.
FFAIR GREFFTAU
AC ANRHEGION
NADOLIG YN
CAFFI WYLFA
Ddydd Gwener 22ain a dydd Sadwrn 23ain Tachwedd, mae Jan a Wendy yn cynnal un o’u digwyddiadau rheolaidd yn ystafell gymunedol Caffi Wylfa. Mae’r caffi yn lleoliad delfrydol, yn agos at safle Camlas Llangollen a Safle Treftadaeth y Byd ac mae’n denu amrywiaeth o ymwelwyr, y mae Jan a Wendy yn mwynhau cyfarfod a sgwrsio â nhw. Y penwythnos hwn hefyd, bydd crefftau ac addurniadau Nadolig a hwyl yr wŷl!
Mae Wendy yn achub hen emwaith gan roi bywyd newydd iddo, yn ogystal â gwneud clustdlysau a mwclis newydd. Fel artist, mae Wendy yn ailgynllunio ac yn ailgylchu cardiau cyfarch ac yn cynhyrchu ei gwaith celf ei hun. Mae Jan yn creu cardiau cyfarch crefft petal a fframiau bocs, pob un yn unigryw, gellir
comisiynu gwaith ganddi. Bydd anrhegion gwydr wedi’u paentio gan Pauline, gorchuddion clustog gan Nigel a hetiau gwlân gan Katrina, yn ogystal â stondinwyr gwadd eraill.
Bydd ‘Jason’, ‘Chirker’ annwyl, sydd wedi’i baentio gan Tina Rogers, yn cael ei arddangos yn Neuadd y Plwyf fel rhan o arddangosfa ‘Chirker’ yr artist.
Ar 23ain Tachwedd 2024, 10am - 3pm dewch i ddarganfod rhyfeddodau’r Waun!
Ewch i Neuadd y Plwyf i gael blas o hanes diddorol y Waun o dan yr un to gyda sgyrsiau hanes, arddangosfeydd celf dros dro, gweithdy crefft a gweithgaredd ‘adeiladu dyfrbont’ rhyngweithiol, gweithgaredd STEM poblogaidd i blant ac oedolion fel ei gilydd! Ewch i’r stryd fawr ac ar y ffordd dilynwch y llwybr celf trawiadol sy’n cael ei lansio y diwrnod hwnnw. Arno gellir gweld Castell gwefreiddiol y Waun, y ddyfrbont, traphont a nifer o adeiladau gan gynnwys Eglwys y Santes Fair. Mae hefyd yn ddiwrnod gwych ar gyfer siopa Nadolig gan fod digwyddiadau eraill ymlaen gan gynnwys Ffair Nadolig Eglwys y Santes Fair, Ffair Grefftau yng Nghaffi Wylfa a stryd fawr brysur sy’n frith o siopau a bwytai annibynnol. Bydd gormod o ddewis!
Os ydych chi’n teithio mewn car, cynlluniwch eich taith o flaen llaw a dewch o hyd i’r opsiynau gorau o ran parcio.
DIGWYDDIAD Y WAUN A
UCHAFBWYNTIAU’R DIGWYDDIADAU
• Neuadd y Plwyf, Y Waun, 10am - 3 pm
• Bydd Graham Greasley, hanesydd, yn arddangos ac yn siarad am ei gasgliad unigryw o hanes lleol
• Bydd Martin Brown, ffotograffydd, yn arddangos portreadau o bobl leol
• Bydd Deryn Pocket, hanesydd, yn arddangos rhan o’i gasgliad o bapurau newydd lleol unigryw Bydd Liz Carding, artist ffelt a gwneuthurwr printiau, yn arddangos ei gwaith
• Mae Tina Rogers yn arlunydd a darlunydd a fydd yn arddangos ei chyfres hardd ‘Chirkers’ yn arbennig ar gyfer y digwyddiad hwn.
• Mae Xplore yn Wrecsam yn dod â’u gweithgaredd STEM rhyngweithiol ‘adeiladu dyfrbont’
• Sarah Wheeler, darllen/adrodd barddoniaeth, am 11am
• Mae Jim Heath yn artist amlddisgyblaethol a fydd yn cynnal gweithdy gwaith coed galw heibio
• Bydd llwybr celf y Waun Jim Heath yn cael ei lansio gyda map parhaol wedi’i greu gan yr artist!
Hefyd yn y Waun ar 23 Tachwedd:
• Eglwys y Santes Fair Bydd Ffair Nadolig yn neuadd yr eglwys o 10am - 12.30 pm Dydd Sadwrn 23 Tachwedd
• Caffi Wylfa Ffair Grefftau ac Anrhegion Nadolig 10 am – 4 pm
Gellir dod o hyd i ragor o wybodaeth ac amser y gweithgareddau ar y rhaglen yn ystod wythnos y digwyddiad www.thebridgethatconnects.org.org.uk neu @thestreaminthesky
CROESO I
CEFN MAWR
Mae Cefn Mawr yn bentref sydd â chefndir diwydiannol sy’n cynnwys chwareli tywodfaen, gwaith haearn, gweithfeydd clai a phyllau glo. Mae ei enw yn golygu ‘crib fawr’, mae’n un o sawl pentref yng nghymuned ehangach Cefn ar lethrau gogleddol Dyffryn Dyfrdwy, sydd ar hyn o bryd yn rhan o ‘Barth Clustogi’ Safle Treftadaeth y Byd ac nid yw’n cael ei archwilio ddigon gan dwristiaid. Fel y mae ein rhaglen a ffilm ein prosiect yn amlygu (i’w gwylio ewch i www.thebridgethatconnects.org.uk), mae cyfoeth o hanes diwylliannol a chymdeithasol i’w archwilio yng Nghefn Mawr. Roedd gefeiliau a ffwrnesi chwyth Cefn Mawr yn nodweddiadol o ddiwydiant trwm y ddeunawfed ganrif a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, yn ogystal â phyllau glo, y cludwyd eu cynnyrch ar hyd Dyfrbont Pontcysyllte. Mae’r gwaith cemegol ym Mhlas Kynaston, (Ffowndri Plas Kynaston gynt, lle cafodd asennau bwâu Dyfrbont Pontcysyllte yn cael eu castio) wedi ehangu ac arallgyfeirio dros y blynyddoedd ac mae’n un o nifer o gynhyrchwyr mawr sydd wedi rhoi’r gorau i gynhyrchu o fewn
y pentref yn ddiweddar. Mae Traphont Cefn (Newbridge) yn draphont reilffordd restredig Gradd II sydd wedi’i lleoli dros Afon Dyfrdwy rhwng Cefn a’r Waun, ger Cefn Mawr (a Chefn-bychan), Pentre a Newbridge. Mae’r draphont yn ffurfio ffin ddwyreiniol Parc Gwledig Tŷ Mawr ac mae’n eistedd tua milltir i lawr yr afon o’i gefnder enwocaf, Dyfrbont Pontcysyllte, a adeiladwyd o garreg a gloddiwyd yng Nghefn! Cefn Mawr oedd catalydd diwydiant trwm y dyffryn. Heddiw, mae safleoedd treftadaeth cymdeithasol a diwylliannol pwysig eraill yng Nghefn Mawr - Clwb Pêl-droed Derwyddon Cefn, Cofeb Dovecot a’r ganolfan gymunedol CRNCA, y mae ei rhaglen o weithgareddau yn grymuso unigolion, yn meithrin undod a thwf personol. Mae Nook Arts Cefn Mawr yn stiwdio micro-grochenwaith yn adeilad CIC Ymddiriedolaeth Dyffryn Dyfrdwy. Caiff ei redeg gan y crochenydd Charlie, ac mae Nook Arts yn cynnal sesiynau agored sy’n rhoi cyfle i bawb roi cynnig ar y grefft a’r tân yn eu odyn eu hunain. Bydd Chantelle Purcell, arlunydd o Jamaica yn cyflwyno
Cefn Beach
Mae gan Dafarn Holly Bush yng Nghefn Mawr hanes sy’n yn dyddio’n ôl i gyfnod adeiladu Dyfrbont Pontcysyllte.
gwaith yng Nghefn Mawr a Basn Trefor. Mae Words on Water, prosiect iteraidd sy’n dod o hyd i leisiau o gymunedau ar werth dŵr. Bydd yr ymatebion a gesglir yn dod yn waith tecstilau mawr sy’n seiliedig ar destun sy’n ymateb yn greadigol i’r amgylchedd ac a fydd yn cael ei arddangos yng nghanolfan ymwelwyr Dyfrbont Pontcysyllte, Trefor.
Mae Chantelle yn gobeithio cysylltu mewn modd ystyrlon â threftadaeth ddiwydiannol y safle trwy waith sy’n archwilio goblygiadau trefedigaethol y diwydiannau a oedd unwaith yn gyffredin yn yr ardal. Bydd themâu allweddol croesi a thramwy; iaith a chysylltiad; a thir a llafur yn cael eu harchwilio mewn ffilm fer newydd, a fydd yn cael ei chreu mewn cydweithrediad â’r gwneuthurwr ffilmiau Leon Bowen ar leoliad yng Nghefn Mawr ac nepell o’r ddyfrbont. Bydd y ffilm yn dangos Chantelle yn cario gwaith tecstilau newydd, mawr a bywiog sy’n cynnwys patrymau a gymerwyd o ffurfiau pensaernïol lleol ynghyd â symbolaeth Affricanaidd.
Mae topograffi Cefn Mawr wedi’i siapio gan lonydd a dorrwyd trwy’r dirwedd ar gyfer diwydiant, ac maent bellach yn cael eu ddefnyddio fel llwybrau cerddwyr megis Grisiau’r Meddyg, Smith’s Hill, Tin Smith’s Hill a’r Grisiau ABC. Rhai yn unig yw’r lonydd hyn o safleoedd treftadaeth pensaernïol a thirlun Cefn Mawr ac mae eraill yn cynnwys hen dramffyrdd a chwareli y gellir eu gweld o hyd yng ngerddi cefn pobl! Fel rhan o’r digwyddiad arbennig yng Nghefn Mawr ar 24ain Tachwedd bydd yr arlunydd lleol Emma-Jayne Holmes yn creu cyfres newydd o arwyddion dros dro ar gyfer nifer o’r llwybrau hyn megis Anti Mena’s sy’n datgelu eu harwyddocâd a rhai o’u hanesion llai adnabyddus. Yn gynharach eleni fe roddom wahoddiad i’r artist dreulio amser yn ei chymuned ei hun (Cefn Mawr) er mwyn creu lluniau ‘Bywyd Cefn’ – y bensaernïaeth hardd, topograffi anhygoel a’r hyn sy’n gwneud Cefn mor arbennig. Roedd y daith hon yn ymestyn i Drefor, Fron a’r Waun. Gallwch weld rhai o luniau’r artist drwy gydol y papur newydd hwn ac ar wefan y prosiect.
Mae’r llwybr treftadaeth dros dro y mae’r artist wedi’i greu ar y cyd â Tyger Benbow-Jones yn adeiladu ar y ‘5 Walks around the Cefn Mawr Heritage Trail’ a gyhoeddwyd gan Gymdeithas Gymunedol Cefn Mawr, Rhosymewdre a Newbridge Cyf.
‘5 Walks around the Cefn Mawr Heritage Trail’ a gyhoeddwyd gan Gymdeithas Gymunedol Cefn Mawr, Rhosymewdre a Newbridge Cyf.
Gallwch weld copïau o’r llyfryn hwn yn Amgueddfa Gymunedol Cefn Mawr sy’n amgueddfa anhygoel sydd wedi ennill gwobrau a redir yn llwyr gan wirfoddolwyr. Fel arfer mae’r amgueddfa ar agor o ddydd Mercher i ddydd Gwener ond rydym yn falch iawn o gyhoeddi y bydd yr amgueddfa ar agor ddydd Sul 24ain Tachwedd yn arbennig ar gyfer y digwyddiad. Bydd cyfle hefyd i grwydro o amgylch yr amgueddfa gyda gwirfoddolwyr a’r artistiaid Juneau Projects a fydd yn cynnal gweithdy i’r teulu o’r ystafell ddigwyddiadau ar y llawr gwaelod yn Neuadd hyfryd George Edwards mewn ymateb i Amgueddfa Cefn Mawr a’r Dalgylch sy’n cynnwys arteffactau o ddiwydiant trwm yr ardal, a’r cyfan wedi’u casglu o trwy roddion gan y gymuned, gan roi cyfle i bobl ddysgu, archwilio a dathlu’r dreftadaeth ddiwylliannol a diwydiannol gyfoethog hon. Draw yng Nghapel Ebeneezer bydd gwledd ar eich cyfer – Yn yr adeilad hardd hwn bydd arddangosfeydd celf a gweithgareddau difyr i’r teulu – i gyd yn rhad ac am ddim. Bydd yn ddiwrnod llawn dop i’r teulu cyfan yng Nghefn ar 24ain Tachwedd, gyda chelf awyr agored, perfformiad, adrodd barddoniaeth a mwy, i gyd
yn digwydd rhwng 10am a 3pm. Yn llwglyd, yn sychedig? Bydd gan Moonbakes, Teadrop, yr Hollybush a’r Jolly Masons arlwy ar eich cyfer!
3 Walks around the Cefn Mawr Herítage Trail
Neuadd George Edwards, 29 Stryd y Ffynnon, Cefn Mawr
Bellach yn Neuadd Gymunedol boblogaidd a Siambrau’r Cyngor, agorodd yr adeilad hardd hwn yn swyddogol yn 1911, ac roedd yn gweithredu fel sinema erbyn 1914. Gan bod y sinema hon mewn adeilad a ddefnyddid gynt ar gyfer cyflwyniadau llwyfan, ystyriwyd y neuadd hon yn llai dymunol na sinema arall Cefn Mawr.
Mae ynddi brosceniwm 26 troedfedd o led, llwyfan 18 troedfedd o ddyfnder a dwy ystafell wisgo. Erbyn 1934
cafodd ei hail-enwi’n Sinema Stanley ac roedd yno system sain AWH. Erbyn 1944, roedd wedi cael ei hailenwi’n Sinema’r Bobl ac roedd yn dal ar agor yn 1954.
Erbyn 2000, roedd wedi dychwelyd at ei henw gwreiddiol, Neuadd George Edwards, ac mae bellach yn cael ei ddefnyddio fel neuadd gymunedol. Cadwodd ei chyfleusterau llwyfan llawn, ac mae ganddi lawr gwastad ar gyfer dawnsio, a chyfleusterau arlwyo yn yr hen ystafell taflunio. Mae’r cylch hefyd yn dal i fod yn gyfan gyda’i seddi gwreiddiol.
Renaissance Cefn Mawr
“One night, one night, ooooooo, one night in C-E-F-N….”
Sang the DJ in Club XS back in the ‘90s, when M-people were top of the pops and I was just old enough to be there serving drinks.
Cefn. Cefn Mawr.
“Big back” - why’s it called that? It’s always perplexed me, but then we came here to explore, to talk, and to listen; so I looked it up:
‘Cefn’, meaning ‘ridge’ - a less common usage of this Welsh word - here in Wrecsam anyway.
I’d never, to my knowledge, been to this specific village; I was surprised at how pretty it waslike a lesser-known Llangollen, minus the river running through it. This land was rich once, in iron, coal, clay, and sandstone. So it was worked, mined, and quarried; Mineral wealth exported by canal, over the elaborate Pontcysyllte aqueduct.
Then came the chemical works and a plethora of productions, ending in the 20-10s, and a large Tescos 2 years later. They built on the old Cefn Druids ground but made a new one for the football team over in Rhosymedre.
Ôl-ddiwydiannol. Post-industrial. So many of the other, similar places have a tristwch hanging in the air; ond fa’ma mae ‘na gobaith, wrth i’r fro ara’ deg aildanio; So much new hope here, as a bustling new industry emerges. Cacennau ‘Moonbakes’ sy’n denu, pobl draw o bobman; Trigolion lleol yn wfftio’r torthi parod Tesco; gofyn i Jason am bara beunyddiol, ffres o’r siop; Rhyw hiraeth am yr hen ddyddiau, efallai, ag arogl melys, iach gynhwysion teg heb dinc monopolaidd yr archfarchnadoedd mawr.
Rhyw ysbryd boho nawr sy’n chwyrlio trwy’r pentre’ a gyda’n gilydd wnawn ni cefnu a ffynnu: “Mae Cefn yn haeddu gwell”.
Dydd Sul 24ain
Tachwedd 10am - 3pm
DIGWYDDIAD CEFN MAWR A
UCHAFBWYNTIAU’R DIGWYDDIADAU
• Cyrraedd a pharcio ym Maes Parcio Dyfrbont Pontcysyllte lle bydd nifer o weithiau celf yn eich cyfarch, ynghyd â rhaglen ar gyfer eich diwrnod yng Nghefn Mawr a chyfarwyddiadau ar gyfer taith hamddenol i Cefn
• Gwaith celf awyr agored ac adrodd barddoniaeth led led pentref Cefn Perfformiad gan theatr gymunedol yn yr awyr agored
• Crwydro taith gerdded treftadaeth arbennig dros dro
• Arddangosfeydd yng Nghapel Ebenezer a Paentio llosgliwio!
• Ymweld ag Amgueddfa Gymunedol Cefn Mawr
• Galw heibio i wneud gweithdai treftadaeth a chelf i deuluoedd yn Neuadd George Edwards
• Yn llwglyd neu’n sychedig? Bydd gan Moonbakes, Teadrop, yr Hollybush a’r Jolly Masons arlwy ar eich cyfer!
Ar eich ffordd yn ôl i’r maes parcio, galwch i mewn i’r Farchnad Artisan Symudol ym Masn Trefor cyn 3pm os na lwyddoch i gyrraedd yno y diwrnod cynt
Artistiaid sy’n dangos, yn perfformio, yn gwneud neu greu gwaith yng Nghefn:
• Catherine Paskell, Dirty Protest
• Dr Sara Wheeler Emma-Jayne Holmes
• Brogan Burke
• Claudia Frost
• Chiana Hurst
• Jodi Nicholson
• Juneau Projects
• Cathy Wade
Sarah Bridgland
• Chantelle Purcell
• Owen Pugh
• Faye Wiggins
Andy Hickie
• Anastacia Ackers
UCHAFBWYNTIAU ARTISTIAID
Rydym yn gyffrous ein bod wedi gallu gweithio gyda llu o artistiaid gwych trwy gydol prosiect Y Bont sy’n Cysylltu, gan dynnu sylw at safbwyntiau pellach gan artistiaid lleol neu artistiaid sydd wedi teithio yma o ymhellach i ffwrdd ar Safle Treftadaeth y Byd a’i haenau di-ri o hanes cynnil, pwysig a rhyfeddol. Mae nifer o’r artistiaid hyn (isod) wedi cael cyfle i weithio gydag aelodau o’r gymuned, grwpiau ac ysgolion lleol dros gyfnod o amser yn ystod y flwyddyn. Rydym wrth ein bodd ein bod wedi cael cyfle i weithio gyda chymaint o artistiaid lleol ac artistiaid newydd ar ddigwyddiad mis Tachwedd ei hun, yn ogystal â chreu galwadau i gefnogi datblygiad artistiaid.
O baentiadau unigol anhygoel Tina Rogers, sy’n paentio portreadau o’i chyd ‘Chirkers’ er mwyn eu dathlu fel unigolion yn hanes amgen y Waun sy’n canolbwyntio ar fywydau dosbarth gweithiol, i frasluniau a phaentiadau craff Emma-Jayne Holmes o dirnodau a thirluniau lleol, rydym hefyd wedi bod yn ymdrechu i hwyluso cydweithio a rhoi cyfleoedd i artistiaid newydd. Mae Emma-Jayne wedi bod yn cydweithio â chymdogion ac eraill i ddatblygu arwyddion treftadaeth newydd yng Nghefn Mawr gyda Tyger Benbow-Jones.
Mae’r artist o Firmingham, Ian Richards, wedi datblygu’r ffilm broject wych sy’n cyfweld â phobl bwysig o’r pedair cymuned leol fel rhan o’i ymateb artistig i’r ardal mewn cydweithrediad â’r gwneuthurwr ffilmiau Leon Bowen. Yn y cyfamser, mae Nan Pickering wedi bod yn gweithio’n helaeth gyda chymunedau lleol i greu barddoniaeth a rhyddiaith ar themâu sy’n cysylltu newidiadau natur â’r newidiadau a brofwn yn ein bywydau, gan roi llwyfan i leisiau trigolion lleol a chodi ymwybyddiaeth o fanteision ymatebion creadigol i brofiadau bywyd.
Mae’r artist Jamaiciaidd Brydeinig o Lundain, Chantelle Purcell, wedi datblygu gwaith unigol mewn ffilm a thecstilau sy’n archwilio dŵr fel pwnc mewn perthynas â diwydiant ac â chysylltiadau â gwladychiaeth. Mae Chantelle eisiau cysylltu â’i threftadaeth, gan chwilio am ddealltwriaeth ohoni ei hun a’r byd o’i chwmpas. Mae hi’n harneisio pŵer dŵr fel cyfrwng symbolaidd i archwilio pynciau anodd sy’n effeithio ar gymunedau yn lleol ac yn fyd-eang. Mae Chantelle hefyd wedi gweithio gyda yr artist Jodi Ann Nicholson, dawnsiwr ac artist gweledol Prydeinig / Afro Caribïaidd a Sammy S, i ddatblygu cyfleoedd iddynt ddangos eu gwaith fel rhan o Y Bont sy’n Cysylltu.
Mae Cathy Wade wedi gweithio ar y cyd â’r artist lleol Chiana Hurst (mae rhagor o fanylion ar gael yn y papur newydd hwn), gyda Nan Pickering, yn ogystal ag ar waith ar ei phen ei hun. Mae ymgysylltiad Cathy â’r ffigurau lleol Sue Kempster a Catrina Rowlands wedi datblygu fel prosiect o’r enw The Future Field sy’n archwilio’r potensial ar gyfer twf economaidd yn Wrecsam Wledig. Mae’r gwaith hwn yn cael ei lywio gan gyfweliad gyda Sue a Catrina sy’n ceisio datgelu hanes a straeon pellach sy’n gysylltiedig â lle ac sy’n gysylltiedig â’u profiadau bywyd. Bydd y prosiect yn cael ei gyflwyno ym Masn Trefor.
Mae Catherine Paskell, Cyfarwyddwr Artistig Dirty Protest, wedi bod yn gweithio ar draws Fron, Cefn Mawr a Trefor i ddatblygu theatr newydd gyda thrigolion lleol fel rhan o Y Bont sy’n Cysylltu. Drwy gynnal sesiynau galw heibio rheolaidd yng Nghanolfan Gymunedol y Fron a lleoliadau eraill, mae hi wedi bod yn siarad â chymunedau lleol am eu meddyliau, eu teimladau a’u hanghenion, gyda’r bwriad o gasglu straeon, newyddion a chaneuon ar y cyd, yna rhannu’r rhain gydag eraill mewn darn theatr newydd. Bydd hyn yn datblygu mewn pum act mewn tri lleoliad ar draws Basn Trefor, Fron a Chefn Mawr. Bydd cyfuniad o bobl leol ac actorion a cherddorion proffesiynol yn perfformio. Gwahoddir aelodau o’r gymuned leol i gyfrannu at y darn theatr mewn sawl ffordd. Thema ganolog y darn hwn yw cariad, gan blethu straeon cymunedol o fewn fframwaith sioe radio a naratif asiantaeth ditectif sydd wedi’i wreiddio mewn stori go iawn am gariad a hiraeth a ddigwyddodd yn Nyfrbont Pontcysyllte.
Gyda diolch i’r holl artistiaid, haneswyr ac ymarferwyr creadigol anhygoel am gymryd rhan yn y prosiect, ac yn nigwyddiad dathlu’r 23ain a 24ain o Dachwedd.
Nan Pickering, Catherine Paskell, Owen Pugh, Faye Wiggins, Andy Hickie, Anastacia Ackers, Dr Sara Wheeler, Oliver Stephen, Emma-Jayne Holmes, Tina Rogers, Sophia Leadill, Jim Heath, Tyger BenbowJones, Brogan Burke, Leon Bowen, Claudia Frost, Filmcafe, Chiana Hurst, Bruce Barkley, Liz Carding, Elisha Squire, SOIL, Sammy S, Graham Greasley, Hanesydd, Deryn Poppitt, Hanesydd, Martin Brown - Ffotograffydd (People and Places), XPLORE, Jenny Berrisford, Jodi Nicholson, Sarah Bridgland, Chantelle Purcell, Juneau Projects, Cathy Wade, Ian Richards