DŁUGOŚĆ TRASY: 3 km CZAS PRZEJŚCIA: 40 min
SIERPIEŃ ’88 DEMONTAŻ SYSTEMU
Port Szczecin ul. Bytomska, brama główna Port Szczecin – razem z portem Świnoujście tworzy jeden z największych handlowych kompleksów portowych na Morzu Bałtyckim. W sierpniu 1988 r. port stał się główną areną szczecińskiego strajku, którego najważniejszym postulatem było przywrócenie legalności działania Solidarności. Był to najdłuższy strajk w regionie, trwał od 17 sierpnia do 3 września.
fot. ze zbiorów A. Milczanowskiego
Port Szczecin pomnik Znak Zrywu Robotniczego Strajk miał dramatyczny przebieg: port od strony lądu zablokowały oddziały ZOMO, a od strony wody okręty desantowe wpływające do kanałów portowych. Trzydziestego pierwszego sierpnia strajkujący dostali oświadczenie Lecha Wałęsy informujące o jego spotkaniu z ministrem spraw wewnętrznych gen. Czesławem Kiszczakiem w sprawie „rozmów Okrągłego Stołu” i decyzję o przerwaniu strajku w Stoczni Gdańskiej. Protest portowców skończył się bez podpisania jakiegokolwiek porozumienia.
Projekt: Eugeniusz Krupa, 1992
Port Szczecin ul. Bytomska 17, dawniej budynek straży przy bramie głównej
fot. ze zbiorów A. Milczanowskiego
Port Szczecin ul. Bytomska 8a, świetlica zakładowa
fot. ze zbiorów A. Milczanowskiego
Port Szczecin ul. Bytomska 15, budynek biurowy
fot. ze zbiorรณw A. Milczanowskiego
Port Szczecin ul. Bytomska 16, stołówka zakładowa
fot. ze zbiorów A. Milczanowskiego
Port Szczecin ul. Bytomska 9, Zarząd Morskich Portów Szczecin i Świnoujście
fot. ze zbiorów A. Milczanowskiego
Ulica Bytomska
fot. ze zbiorรณw A. Milczanowskiego
Ulica Energetyków
fot. ze zbiorów W. Woźniaka
Ulica ks. Kardynała Stefana Wyszyńskiego
fot. ze zbiorów A. Milczanowskiego
Ulica ks. Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Bazylika archikatedralna św. Jakuba Apostoła ul. ks. kard. Stefana Wyszyńskiego 19 Bazylika archikatedralna św. Jakuba Apostoła – najważniejszy kościół w Szczecinie. Drugi po bazylice licheńskiej, pod względem wysokości, istniejący kościół w Polsce. Jedenastego czerwca 1987 r. papież Jan Paweł II odwiedził katedrę podczas trzeciej pielgrzymki do Polski. Przed świątynią stoi pamiątkowy krzyż z Jasnych Błoni w Szczecinie, gdzie była odprawiana papieska msza.
Ulica Sołtysia Katedra zajmuje również miejsce w historii szczecińskiej opozycji antykomunistycznej. Trzeciego września 1988 r. na zakończenie strajku wielotysięczny pochód pracowników komunikacji miejskiej i portu wyruszył spod bramy Zarządu Portu Szczecin i Świnoujście na Łasztowni i kierował się w stronę katedry, czemu towarzyszyło bicie wielkiego dzwonu kościelnego.
fot. ze zbiorów W. Woźniaka
Dzwon z bazyliki archikatedralnej św. Jakuba Apostoła, ul. Grodzka Biskup szczecińsko-kamieński Kazimierz Majdański odprawił w bazylice mszę, a na jej zakończenie do strajkujących oraz zwolenników Solidarności przemówił przewodniczący Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w szczecińskim porcie Edward Radziewicz.
Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa ul. Bogurodzicy 3
Pomnik Powielacza przy Bramie Portowej Pomnik Powielacza – we wspomagającym strajk kościele jezuitów przy ul. Pocztowej byli również obecni przedstawiciele opozycyjnego ruchu Wolność i Pokój, którego symbolem działalności jest pomnik Powielacza przy Bramie Portowej. W tym miejscu odbyła się 20 marca 1987 r. pierwsza proekologiczna demonstracja WiP. Zatopione w szkle oryginalne urządzenie z lat osiemdziesiątych stoi na niewielkim postumencie.
Projekt: Dorota Tołłoczko-Femerling
Jak głoszą słowa na płótnie imitującym drukowany przez powielacz papier, maszyna odegrała „nieocenioną rolę w demontażu komunizmu”. Pomnik stanął w Szczecinie, ponieważ w tym mieście rozpoczęła się historia ruchu Wolność i Pokój, powstałego w 1985 r. po proteście w obronie działacza Niezależnego Zrzeszenia Studentów, Marka Adamkiewicza, który w grudniu 1984 r. został skazany na dwa i pół roku więzienia za odmowę złożenia przysięgi wojskowej mówiącej m.in. o wierności blokowi komunistycznemu.
Aleja Bohaterów Warszawy
fot. ze zbiorów W. Woźniaka
Aleja Bohaterów Warszawy
fot. ze zbiorów W. Woźniaka
Aleja Bohaterów Warszawy
fot. ze zbiorów W. Woźniaka
Parafia pw. św. Andrzeja Boboli ul. Pocztowa 22 Świątynia znajduje się pod opieką księży jezuitów. Kościół dolny jest wyznaczony szczególnie dla obsługi duszpasterskiej dzieci i młodzieży. W latach osiemdziesiątych w pomieszczeniach parafii przy ul. Pocztowej odbywały się spotkania organizacyjne opozycji demokratycznej.
Wnętrze kościoła dolnego pw. św. Andrzeja Boboli ul. Pocztowa 22 Dziewiętnastego sierpnia 1988 r. w związku z trwającymi w mieście strajkami przy kościele utworzono „zaplecze” protestu, czyli punkt pomocy prawnej, lekarskiej i materialnej (zbiórki pieniędzy dla strajkujących, żywności, lekarstw, środków higienicznych, koców).
Krzyż z robotniczego protestu w porcie szczecińskim ul. Pocztowa 22 Trzeciego września 1988 r. po zakończeniu strajku i uroczystej mszy św. w katedrze uczestnicy uformowali pochód ulicami Szczecina, który zakończył się w ogrodzie przy kościele pw. św. Andrzeja Boboli spotkaniem z księżmi i parafianami.
fot. ze zbiorów W. Woźniaka
Zajezdnia tramwajowa Niemierzyn ul. Niemierzyńska 18a Niefunkcjonująca obecnie zajezdnia tramwajowa w Szczecinie, przekształcona w 2010 r. w Muzeum Techniki i Komunikacji – Zajezdnia Sztuki, gdzie można podziwiać zabytkowe tramwaje, autobusy, samochody i motocykle. Tu zaczęła się historia polskich tramwajów w Szczecinie. Zajezdnia została otwarta już w lipcu 1945 r., gdyż właśnie tam Niemcy zgromadzili większość taboru.
fot. ze zbiorów W. Woźniaka
Zajezdnia tramwajowa Niemierzyn ul. Niemierzyńska 18a Pierwszego października 2004 r. nastąpił ostatni w historii tej zajezdni wyjazd liniowego tramwaju na trasę. Podczas strajków 1988 r. w Szczecinie 22 sierpnia na teren zajezdni Niemierzyn i Golęcin weszło ZOMO, które w brutalny sposób zaatakowało strajkującą załogę. Niektórzy pracownicy zostali mocno poturbowani, a jedna z kobiet, Maria Borkowska, doznała ataku serca.
Pracownicy nie dali się tak łatwo wyrzucić – usiedli na ziemię i trzymając się pod ręce, śpiewali pieśni religijne. Mimo to zostali usunięci z terenu zajezdni. Znaczna część pracowników przeszła wówczas do innych, nadal strajkujących zajezdni. Duża grupa motorniczych pojawiła się w kościele przy ul. Pocztowej, gdzie znajdowało się zaplecze strajku.
Szczecińskie Przedsiębiorstwo Autobusowe „Klonowica” ul. Klonowica 5 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej (WPKM) – w latach 1991–2009 Miejski Zakład Komunikacyjny w Szczecinie, obecnie: SPA Klonowica, SPA Dąbie, Szczecińsko-Polickie Przedsiębiorstwo Autobusowe oraz Tramwaje Szczecińskie. Wstępem do sierpniowych strajków 1988 r. był majowy protest trzech zajezdni autobusowych: przy ul. Klonowica, w Policach i Dąbiu, w rezultacie zwolniono z pracy przywódców strajkujących – Józefa Ignora i Romualda Ziółkowskiego.
W obliczu groźby eskalacji strajku, co byłoby władzom nie na rękę, zwłaszcza z powodu lipcowej wizyty w Szczecinie przywódcy ZSRR Michaiła Gorbaczowa, liderów do pracy przywrócono.
Szczecińskie Przedsiębiorstwo Autobusowe „Klonowica” ul. Klonowica 5 Osiemnastego sierpnia 1988 r. do strajku portu szczecińskiego dołączyło Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej. Z zajezdni polickiej pracownicy wyszli sami pod groźbą spacyfikowania. Niektórzy z nich przeszli do strajkujących kolegów na teren zajezdni Klonowica i Dąbie. Oddziały ZOMO nie odważyły się zaatakować zajezdni autobusowych – kierowcy jasno powiedzieli, że będą się bronić. W jednej z zajezdni zatarasowali bramę wjazdową autobusem.
Szczecińskie Przedsiębiorstwo Autobusowe „Dąbie” ul. Struga 10 Szczecińskie Przedsiębiorstwo Autobusowe ,,Dąbie” – zostało utworzone w miejsce wydzielonej w listopadzie 1999 r. z Miejskiego Zakładu Komunikacyjnego – Bazy Autobusowej ,,Dąbie”, którą oddano do użytku w 1978 r. W maju 1988 r. baza ta strajkowała wraz z zajezdnią w Policach. Piątego maja 1988 r. zajezdnię otoczyły oddziały ZOMO, funkcjonariusze MO wyprowadzili trzech przywódców strajku, którzy następnie zostali zwolnieni z pracy. W ramach solidarności ponownie wybuchły strajki w zajezdniach i przywódców do pracy przywrócono. Pracownicy WPKM dołączyli do strajku portu szczecińskiego 18 sierpnia. fot. ze zbiorów K. Nowotarskiego
Ulica Struga (skrzyżowanie z ul. Jasną)
fot. ze zbiorów K. Nowotarskiego
Ulica Struga
fot. ze zbiorรณw A. Milczanowskiego
Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej ul. Rydla 61
fot. ze zbiorów K. Nowotarskiego
Szczecińsko-Polickie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne ul. Fabryczna 21, Police Szczecińsko-Polickie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne sp. z o.o. z siedzibą w Policach powstało 1 lutego 1997 r. na bazie majątku polickiej zajezdni Miejskiego Zakładu Komunikacyjnego w Szczecinie. Piątego maja 1988 r. w Policach podjęto próbę strajku, drugi protest wybuchł w sierpniu.
Dwudziestego drugiego sierpnia 1988 r. oddziały ZOMO weszły do zajezdni autobusowej w Policach. Wówczas pracownicy opuścili obiekt pod groźbą spacyfikowania – niektórzy przeszli do strajkujących kolegów na teren zajezdni autobusowych Klonowica i Dąbie, których ZOMO nie odważyło się już zaatakować.
Zachodniopomorski Urząd Wojewódzki w Szczecinie Wały Chrobrego 4 Urząd Wojewódzki w Szczecinie – zabytkowy budynek administracyjny oddany do użytku w 1911 r. jako siedziba rejencji szczecińskiej. To jeden z najbardziej charakterystycznych budynków Szczecina, obok Akademii Morskiej i Muzeum Narodowego wznosi się w najbardziej reprezentacyjnym miejscu miasta – na Wałach Chrobrego. Obecnie to miejsce urzędowania wojewody zachodniopomorskiego.
Zachodniopomorski Urząd Wojewódzki w Szczecinie Wały Chrobrego 4 W latach 1982–1990 urzędował tu wojewoda szczeciński Stanisław Malec. Podczas protestów 1988 r. uzyskał zapewnienie od premiera PRL-u Zbigniewa Messnera, że władza nie użyje siły, chyba że strajkujący portowcy „podejmą działania nielegalne”. Tymczasem któregoś wieczoru zauważył, że trzy okręty desantowe Marynarki Wojennej odbiły od nabrzeża i wpłynęły do basenów portowych.
Wojewoda nie uzyskał informacji od szefa Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego, jaki jest cel tych manewrów. Gdy dowiedział się, że okręty pozorowały atak na port, skomentował krótko: głupota – albo prowokacja.
Parafia pw. Świętej Rodziny ul. ks. Piotra Skargi 30 Od 1972 r. w pomieszczeniach zabytkowej parafii znajdowała się Kuria Biskupia Szczecińsko-Kamieńska. Obecnie Kuria Metropolitalna Szczecińsko-Kamieńska mieści się przy ul. Papieża Pawła VI, przy Arcybiskupim Wyższym Seminarium Duchownym. W sierpniu 1988 r. początkowo Kuria Biskupia nie wsparła jednoznacznie strajku. Dwudziestego pierwszego sierpnia wierni diecezji szczecińsko-kamieńskiej wysłuchali listu pasterskiego bp. Kazimierza Majdańskiego „O serdeczną modlitwę i rozwagę w dniach wstrząsów społecznych”.
bp. Kazimierza Majdańskiego „O serdeczną modlitwę i rozwagę w dniach wstrząsów społecznych”. Protestujący przyjęli słowa biskupa bardzo chłodno. Niedługo później bp Majdański opowiedział się zdecydowanie za strajkiem, kiedy w ósmą rocznicę podpisania porozumienia z 1980 r., w trakcie mszy w katedrze określił ten zryw jako walkę robotnika o „legalną, rządzoną prawem i sprawiedliwą Polskę”. Biskupi szczecińscy w ostatnich dniach strajku przebywali w porcie, obserwowali rozmowy między władzami zakładu i komitetem strajkowym.
Parafia pw. Świętej Rodziny ul. ks. Piotra Skargi 30 Protestujący przyjęli słowa biskupa bardzo chłodno. Niedługo później bp Majdański opowiedział się zdecydowanie za strajkiem, kiedy w ósmą rocznicę podpisania porozumienia z 1980 r., w trakcie mszy w katedrze określił ten zryw jako walkę robotnika o „legalną, rządzoną prawem i sprawiedliwą Polskę”. Biskupi szczecińscy w ostatnich dniach strajku przebywali w porcie, obserwowali rozmowy między władzami zakładu i komitetem strajkowym.
Zakłady Budownictwa Kolejowego ul. Hryniewieckiego 7 Zakłady Budownictwa Kolejowego (ZBKol) – nieistniejące już przedsiębiorstwo, które zajmowało się budową linii kolejowych, torów, bocznic i mostów. Zakłady Budownictwa Kolejowego w Szczecinie przystąpiły do strajku portu szczecińskiego i WPKM 22 sierpnia 1988 r. Po kilkudniowych negocjacjach z dyrekcją zakładu ustalono, że wszyscy pracownicy ZBKolu otrzymają podwyżkę. Strajkujący zdawali sobie sprawę z tego, że najważniejszy cel protestu – przywrócenie Solidarności – nie został osiągnięty.
Zajezdnia Golęcin ul. Wiszesława 18 Zajezdnia jest najstarszą szczecińską zajezdnią, która pozostaje nadal w eksploatacji. Do strajku w 1988 r. pracownicy przystąpili już 19 sierpnia, przerywając pracę o godz. 15.00, a następnie 164 osoby proklamowały w świetlicy rozpoczęcie strajku. W skład komitetu strajkowego weszło dwóch motorniczych: Bogdan Arczewski i Grzegorz Bieliński, oraz brygadzista Henryk Gmur.
Dwudziestego drugiego sierpnia o godz. 19.00 oddziały MO otoczyły teren zajezdni. Arczewski odmówił w imieniu strajkujących opuszczenia terenu zajezdni. Reakcją na interwencję MO były bierny opór oraz śpiewanie pieśni religijnych. Zatrzymano 26 osób, reszta strajkujących opuściła zajezdnię. Kolejnego dnia przywrócono ruch tramwajowy na liniach 5, 6 i 10.
Zakłady Włókien Chemicznych „Chemitex Wiskord” ul. Transportowa 1 Zakłady ogłosiły pogotowie strajkowe 19 sierpnia, popierając postulaty MKS i tworząc komitet strajkowy, w skład którego weszli Henryk Stachal, Roman Młynerek i Eugeniusz Dobek. Zaznaczono, że ze względów technologicznych fabryka nie może wstrzymać pracy, jednak w momencie użycia przez władzę siły w stosunku do którejkolwiek strajkującej załogi pracownicy przerwą pracę.
Na znak solidarności wywieszono na drodze prowadzącej do zakładów napis: „Solidaryzujemy się ze strajkującymi zakładami pracy”. Z ramienia Wiskordu w skład Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego wszedł Henryk Stachal, który ostatecznie 24 sierpnia złożył oświadczenie do MKS o odstąpieniu Wiskordu od akcji protestacyjnej.
CENTRUM DIALOGU „PRZEŁOMY” Agnieszka Kuchcińska-Kurcz Teksty: Wojciech Wichert Zdjęcia: Aneta Popławska Oprawa graficzna: Magdalena Kotelon Korekta: Izabela Krupa
www.przelomy.muzeum.szczecin.pl www.facebook.com/CentrumDialoguPrzelomy