RESTAURATI EVANTWEEAMSTERDAMSEPANDEN
2
â–²Situatie mei 2013.
INHOUD Inleiding
5
Historie en de bewoning
9
Bouwkundige opname
18
Voorlopig ontwerp
30
De uitvoering
46
Funderingsherstel
53
Cascoherstel
62
Afbouw
100
Colofon
132
3
4
INLEIDING Op vijf april 2013 komt een e-mail binnen van de opdrachtgever, met de mededeling dat zij een tweetal panden hebben gekocht. Zij heeft van boekhandel Architectura & Natura het advies gekregen om Wolbert Vroom te benaderen als restauratie-architect. Op kernachtige manier beschrijft ze de toestand van de panden: “Beide panden zijn in een zeer slechte staat, ik noem het minder dan casco....”
“Het dak van de Herengracht is onlangs gerepareerd, maar lekt. Daarnaast is de fundering van de Herengracht in 2006 met acht palen opnieuw gefundeerd. Zelfs de vervangen ramen kunnen niet open en het is maar de vraag of alle ramen die er nu in zitten mogen blijven. Bergstraat ziet er alleen aan de voorgevel redelijk uit, maar het dak is slecht en de rest?” Zij meldt verder “Dus jullie begrijpen wel dat wij op zoek zijn naar een architect met ervaring op dit gebied.” Dat begrijp ik meteen! Ruim vijfentwintig jaar fiets ik langs deze panden met de eeuwige rode gordijntjes, van buiten ziet het er in elk geval niet uit. Herengracht is één van de lagere panden in de omgeving, dat geeft aan dat het één van de oudste huizen is. Het pand staat al afgebeeld in het grachtenboek van 1768 van Caspar Philips, het is nooit meer vergroot, veranderd of opgehoogd na bijna twee en halve eeuw! Het hoekpand Herengracht biedt met zijn vijfentwintig ramen een panoramisch uitzicht op de Bergstraat en de Herengracht. De Bergstraat bestaat uit vijf lagen met hoge, lichte ruimtes. Het heeft meer het karakter van een woontoren. De panden zijn ook van binnen, zoals de opdrachtgever al had aangegeven, in matige conditie. Elke ingreep in de voorafgaande vijfentwintig jaar hebben het pand alleen maar schade toegebracht. De underlayment vloeren golven deinend op en neer als gevolg van het kromtrekken van de nieuw geplaatste balken. De kozijnen zijn foutief vervangen door vurenhouten delen, de ramen gaan niet open of dicht want deze zijn vast getimmerd: van een schuifconstructie is niets te bespeuren. De kap is voorzien van kostbare geglazuurde pannen, die blijken echter op “maat” te zijn gezaagd, hierdoor zijn de pannen aangetast door vocht en zijn ze vrijwel allemaal onbruikbaar. De gevels staan wel heel erg op “vlucht”, ze hellen zo ver voorover dat de vorige eigenaar wel heeft ingezien hiertegen wat te moeten doen. Er zijn wat stalen strippen bevestigd met her en der schroeven. Het inpakken van de gevels blijkt absoluut noodzakelijk, voordat met de verdere werkzaamheden kan worden gestart. De aanleg van de fundering in de Herengracht is nooit gecontroleerd door Bouwtoezicht, omdat het pand in 1984 niet toegankelijk was. Bergstraat 18 is daarentegen nog redelijk gaaf, krakers hebben het interieur merendeels gerespecteerd. Het vloerhout, de balken, de betimmeringen en de kozijnen zijn aanwezig en alle ramen werken goed. De vloer in het souterrain is uitgegraven, maar de door de gemeente voorgeschreven betonbak zou nog moeten worden gestort. De fundering blijkt echter zo slecht, dat die alsnog moet worden aangelegd.
5
6
De kap en de achtergevel zijn in zeer slechte staat, door jarenlange verwaarlozing is het bovenste deel van de achtergevel volledig ingeregend en is het metselwerk vergaan. De trappen zijn door een van de vorige eigenaren weggehaald om kraken te voorkomen. De kennismaking met de opdrachtgevers verloopt voorspoedig en wij gaan direct aan de slag. Wij meten eerst alleen de Herengracht op, want de Bergstraat was toen nog gekraakt. Ondanks de sterk verwaarloosde staat is er een belangrijke meevaller. Voor beide panden blijken vergunningen te zijn verleend in 2004, op de valreep kunnen de termijnen van alle vergunningen nog eenmaal worden verlengd omdat de opdrachtgever kan aantonen daadwerkelijk te gaan bouwen. Behalve dat dit tijdsbesparing oplevert, stelt dit de opdrachtgevers in staat met de krakers een afspraak te maken voor overleg. Met een kop koffie, de vergunningen en de tekeningen op zak zijn de krakers overtuigd van de bouwplannen. In goed overleg verlaten ze enkele weken later de Bergstraat. De opdrachtgevers zullen nauw betrokken blijven bij dit project. HET ONTWERP Voor omstanders en belangstellenden is het intern met elkaar verbinden van beide panden tot ĂŠĂŠn geheel een vanzelfsprekende optie. De opdrachtgevers hebben zo hun eigen visie: beide panden aan de Herengracht en het pand aan de Bergstraat blijven aparte woonhuizen. Er worden keuzes gemaakt en daarbij wordt het ontwerp exact op maat gesneden en elk onderdeel wordt tot in detail uitgewerkt. Dat geldt ook voor de elektronica, de verlichting, de manier van isoleren, schilderen en verwarmen. Met behulp van Sketch-up modellen worden de eerste beslissingen genomen. Het ontwerpproces blijkt een continu proces te zijn. De opdrachtgever neemt het voortouw als betrokken en inspirerende opdrachtgever. We bezoeken diverse leveranciers op het gebied van licht en domotica. Het gebruik van ecologische bouwmaterialen vormt een belangrijk uitgangspunt. Tijdens de uitvoering van de herstelwerkzaamheden aan het casco wordt het beeld van de gewenste indeling duidelijk. Op die manier wordt stap voor stap het eindresultaat steeds meer zichtbaar. DE UITVOERING De bouwkundig aannemer krijgt in eerste instantie de opdracht voor de aanpak van het casco, onder dagelijks toezicht van Jeroen Ruijter en Ton Bakker. Van ons bureau begeleidt Stefan Bruin dagelijks de bouw. Dit boek geeft een beeldverslag van het bouwkundig herstel en de herinrichting van beide panden, vanaf het begin in april 2013 tot aan de laatste loodjes in juni 2015, met dank aan de opdrachtgevers.
7
8
HISTORIE EN DE BEWONING
9
◄ ▲Plattegrond van Amsterdam, 1625, Balthasar Florisz Berckenrode.
Herengracht 131 Bergstraat 18
Beide panden liggen in één van de oudste delen van Amsterdam, de Tweede Uitleg van de grachtengordel (1585-1593).
BEWONERSGESCHIEDENIS 1600
1626
1646 1660 1708
10
1708 1742
1758 1771 1777 1804 1810
1837 1845 1867 1870 1872 1874
Een monument met een verhaal
Omstreeks de eeuwwisseling werd op het stadserf 23 in park E op de noordhoek van de Bergstraat aan de grachtzijde een hoekhuis van 5,80 m breed en 9,30 m lang gebouwd. Het hoek huis had twee achterhuizen aan de Bergstraat onder één dak. Het eerste achterhuis werd geschat op een waarde van f 2.200, het tweede op f 1.200. Het pand behoorde toe aan de brandewijnhuishoudster Giert Jans. Annetge Dircks bezat 3/14 part van het pand. In dat jaar verkreeg zij de volledige eigendom door koop van 5/14 deel van Stijntge Roelofs, 3/14 deel van de zusters Trijntje, Fijtje en Duiff Claes en 3/14 deel van de regenten van het Dolhuis namens Claertge Bloemen. De erven van Annetge Dircks verkochten het pand voor f 8.000 aan de zusters Aeltgen en Swaentgen Jacobs. Het pand behoorde toe aan de metselaar Jacob Jansz. Het pand werd door Elisabeth Dirckse Smith en Jan Hendricxz Westing voor f 5.750 verkocht aan Jan Springer. Het huis werd per 1 mei 1708 voor één jaar verhuurd. Tapper Stephanus Hermeling huurde een deel van het pand en had hier zijn bedrijf gevestigd. Jan Springer splitste het pand aan de Herengracht 131 van de Bergstraat 18 en liet beide panden na aan zijn enige kind Giertje of Geertruyd. Giertje of Geertruyd verkocht het afgesplitste huis in de Bergstraat 18 aan de metselaar Christiaan van den Brink. Christiaan van den Brink werd ook eigenaar van het achterhuis van de Bergstraat 18. Geertruyd Springer verkocht Herengracht 131 voor f 9.000 aan Hendrik Philip Middenweg. Neeltje Lodder, de weduwe van Hendrik Philip Middenweg verkocht het pand aan Petrus Pijper. Petrus Pijper betrok het pand en verhuurde het bovenstuk aan H. Bakker voor f 140 per jaar. Herengracht 131 werd bewoond door de koperslager J. van Hemert. De huurwaarde bedroeg f 200 per jaar. De nieuwe eigenaar werd de goudsmid D.A. Schletter. Het pand werd gekocht door de kantoorbediende Frans Hendrik Schelenbrink voor f 4.600. Vervolgens werd het pand voor f 5.000 eigendom van de smid Johan Christiaan Erdmansdörfer, die vele huizen bezat en het pand in hetzelfde jaar voor f. 5000 verkocht aan Lijsbeth Koekebakker. Het pand werd verworven door de winkelier Frederik Boudewijn Smits en in hetzelfde jaar door de koopman Wilhelmus Hendricus Muller. De kantoorbediende Paulus van Eijk kocht het pand voor f 6.500. De diamantslijpers Salomon Levie van Wezel en J.J. van Kollem kochten het pand voor f 8.000.
1880 1890 1896 1916 1917 1919 1920 1933 1942
1947 1954
1960
1979
1984 Ca. 1988
2013 2015
Het pand werd gekocht voor f 12.000 door de barbier Bernhard Johannes Gerdes. Er woonden toen tevens de commissionair in effecten J.H. Gerdes en de weduwe W.A. Klunder. Het pand werd eigendom van de advocaat Theodoor Ignaz Bernard Hiltermann voor f 8.100. Het pand werd bewoond door A. G. Roding. Het pand werd vervolgens voor f 5.000 gekocht door de koopman Israel Eysman. Geert Drewes kocht het pand voor f 8.500. In hetzelfde jaar werd het pand voor f 10.005 door de NV Huizenmij Kijwedol gekocht. De percelen Herengracht 131, 129, 127 en Bergstraat 16 en 18 werden voor f 128.950 gekocht door de makelaar Johannes Fransen. Salomon Maijer kocht Herengracht 131 en 129 én beide huizen in de Bergstraat voor f 60.000. Herengracht 131 werd verhuurd aan het Algemeen Technisch Handelsbureau ATEHA, P. Moussault en A. Vitters. Herengracht 129, 131 en Bergstraat 16 en 18 werden door de stichting Niederländische Grundstückverwaltung voor f 15.490 verkocht aan de kruidenier Jan Thaams. Jan Thaams moest de panden weer overdragen aan genoemde Salomon Maijer. Herengracht 131 viel toe aan C. Loeb, de weduwe van Salomon Maijer. Het pand werd vervolgens toegewezen aan de vier kinderen van Salomon Maijer. Nog in hetzelfde jaar verkochten de kinderen het voor f 17.000 aan Hermina Moulijn, echtgenote van de hotelier Adriaan Cornelis Hiller. In Herengracht 129 werd een hotel geëxploiteerd, zij verenigden beide panden (Herengracht 129 en 131) tot het ‘Hotel Hiller’. Het hotel kwam leeg te staan. Het hotel moest op last van de brandweer de deuren sluiten omdat de eigenaren geen geld hadden om noodvoorzieningen aan te brengen. Het hotel werd gekraakt. Het huis is in handen gekomen van een buitenlandse eigenaar S. Chalmers. Hij heeft beide panden ca. 25 jaar in zijn bezit gehad. In deze periode zijn er veel historische details verloren gegaan. Onze opdrachtgevers hebben beide panden gekocht. Zij restaure ren en herinrichten beide panden. Oplevering en verhuizing.
11
▲Ansichtkaart van hotel Hiller. Herengracht 129 en 131.
▲Deurbordje van de hotel eigenaren.
KADASTRALE GESCHIEDENIS IN EEN NOTENDOP
12
Situatie rond 1600. Het hoofdhuis, Herengracht 131 met twee achterhuizen onder één kap, Bergstraat 18. Het achterhuis had een uitgang op de Herengracht via de steeg tussen de panden 127 en 129. Na vier eeuwen bestaat deze steeg nog steeds!
Rond 1742 werden de Herengracht 131 en Bergstraat 18 van elkaar gescheiden.
In 1960 begon de familie Hiller in Herengracht 129 een hotel. Zij verenigden Herengracht 129 met Herengracht 131 tot het ‘Hotel Hiller’.
Situatie vanaf 1985. Twee aparte panden: Herengracht 131 en Bergstraat 18 met één eigenaar. Het achterhuis van Bergstraat 18 is afgestoten en behoort nu tot Herengracht 129.
▲Ca. 1883
▲Ca. 1920 13
▲Ca. 1934
▲Ca. 1958
De afbeeldingen zijn afkomstig uit het Stadsarchief van Amsterdam. Het beeld van beide panden en hun directe omgeving is de laatste 130 jaar nauwelijks veranderd.
14
Ca. 1920
BOUWGESCHIEDENIS HERENGRACHT Het pand aan de Herengracht is een hoekpand met een klokgevel. Het hoekpand bestaat uit een souterrain, bel-étage, eerste verdieping en zolderverdieping met in de kap een vlieringvloer. Het pand is opgebouwd uit steens metselwerk en deelt aan de achterzijde een gezamenlijke bouwmuur met het huis Bergstraat. De vloeren zijn opgebouwd uit een enkelvoudige balkenlaag. Het huis is niet verhoogd in de loop der eeuwen, het heeft zijn oorspronkelijk volume behouden. 1588 Uitgifte erf. Ca. 1600 Bouw van het grachtenpand. 1768 Op de tekening van Caspar Philips uit 1768 is te zien dat de entree aan de rechterkant zit, links in de gevel zit een dubbele vensterpartij, in de vensters is een roedeverdeling te zien. Onder de vensters zit een pothuis, waarop een balustrade is bevestigd. 1948 Op de tekening van J. van Klooster uit 1948 is te zien dat de pui gewijzigd is. De entree is naar links verschoven. Rechts daarvan zijn op het niveau van de bel-étage twee vensters geplaatst, daarnaast is op het niveau van het souterrain ook nog één venster geplaatst. 1978 Op de tekening van T. Killian wordt de huidige gevelindeling weergeven. De entree zit links op het niveau van de bel-étage, in het souterrain bevindt zich ook een entree gelegen aan de Bergstraat. In het souterrain is nog een extra venster geplaatst. Op de tekening uit 1978 is het hekwerk verdwenen, in juni 2015 is er een nieuw hekwerk geplaatst.
▲1768, Caspar Philips Jacobszoon.
▲1948, J. van Klooster.
▲1978, Tim Killian.
15
BOUWGESCHIEDENIS â—„ Tekening van de Bergstraat, richting de Herengracht. Aan de rechterkant is Herengracht te zien. De tekenaar Simon Fokke woonde in de Bergstraat. Op de tekening heeft hij zichzelf getekend op de stoep van zijn huis, in de toen ook al lommerrijke omgeving!
16
Simon Fokke werd in 1712 in Amsterdam geboren. Hij was een ontwerper, etser en graveur. Simon Fokke is onderwezen door Caspar Philips, de samensteller van het bekende grachtenboek.
â–˛Portret Simon Fokke, van Jacobus Buys, 1760.
17
BOUWKUNDIGE OPNAME -
18
â–² toestand mei 2013.
Situatie april 2013
ANTIKRAAK INRICHTING
▲Bel-étage Herengracht, mei 2013. Rechts de vroegere, inmiddels dichtgemetselde doorgang naar Herengracht Hotel Hiller.
▲Bel-étage Herengracht, de woonkamer met de provisorisch ingebouwde badkamer, toilet en keuken, mei 2013.
19
20
â–˛Opslag op de eerste verdieping, Herengracht, mei 2013.
â–˛Slaapkamer op de zolderverdieping, Herengracht, mei 2013.
21
▲Buitenkant van de entree, Bergstraat, april 2013.
▲Binnenkant van de entree, Bergstraat, juli 2013. “When exiting the dwelling always remember to check out using your OV-chip in the head card.”
22
▲Woonkamer op de bel-étage, Bergstraat, juli 2013.
▲Woonkamer op de bel-étage, Bergstraat, juli 2013.
23
â–˛Het krakerstoilet op de bel-ĂŠtage, Bergstraat, juli 2013.
24
â—„ Slaapkamer op de eerste verdieping, Bergstraat, juli 2013. â–ş Zolder Bergstraat, juli 2013 Het metselwerk van de binnengevel is voor een deel afgebroken, hier hebben de krakers ter decoratie schilderijen tussen gehangen. Rondom de kozijnen is PUR gespoten om wind en regen buiten te houden.
25
26
▲Kroonlijst Bergstraat, april 2013.
▲Zijgevel Bergstraat, april 2013.
MIND YOUR STEP! De trap van Bergstraat tijdens het inmeten. De hardstenen traptreden liggen los en zijn beschadigd.
27
â–ş Trap Bergstraat, de traptreden liggen los en de stoepplaat is gebarsten, oktober 2013.
BOUWKUNDIGE OPNAME
28
Schets: stagiaire Marijn Bouwman, 2014.
29
▲Inmetingstekening Herengracht en Bergstraat, mei 2013.
Uit onze bouwkundige opname blijken in de periode 1983—2013 een aantal ingrepen onjuist te zijn uitgevoerd, met alle gevolgen van dien: • De fundering van pand Herengracht is onbetrouwbaar en lekt grondwater. • De Bergstraat is wel uitgegraven maar er blijkt geen betonvloer noch een fundering aanwezig te zijn. • Het voegwerk is uitgevoerd in te harde cementspecie, waardoor de baksteen is beschadigd. • De vloerbalken die door de vorige eigenaar zijn vervangen blijken onvoldoende te zijn gedroogd, waardoor ze als kurkentrekkers zijn kromgetrokken. • Kozijnen en schuiframen zijn vervangen door vurenhout van een te lage kwaliteit en functioneren niet. • De isolatie in het dak is verkeerd aangebracht met als gevolg dat door condensatie onherstelbare vochtschade is ontstaan. • De historisch geglazuurde dakpannen zijn op maat van de reeds aangebrachte panlatten afgezaagd, daardoor zijn bijna alle pannen onbruikbaar. • De nokvorsten zijn in plaats van in kalkmortel, in de ’Flexim’ gelegd, dit is een product dat voornamelijk wordt gebruikt in de nieuwbouw. Synchroon aan de bouwkundige opname beginnen wij met het ontwerp.
VOORLOPIG ONTWERP Om tijdens het ontwerp proces gemakkelijk keuzes te maken zijn de panden getekend in het 3D programma ‘SketchUp’. Deze 3D tekeningen geven een zo realistisch mogelijk beeld.
30
Voorstel Herengracht in SketchUp, juni 2013.
31
â–˛Herengracht per verdieping doorgesneden, juni 2013.
â–˛De zolder van Bergstraat heeft veel charme door de kapconstructie, daarentegen zorgt de beperkte hoogte in de kap dat het inrichten een lastige opgave is, september 2013.
â–˛Verschillende voorstellen voor de openhaard op het aanrechtblad in de keuken van Herengracht, november 2014.
32
â–˛De keuken van de Herengracht: kookeiland, combi oven magnetron, stoomoven, koelkast en wijnklimaatkast, november 2014.
â–˛Voorstel voor de badkamer, souterrain Bergstraat: badkuip, douche, toilet, urinoir, dubbele wastafel en een sauna, september 2013. 33
â–˛Voorstel voor de badkamer, zolderverdieping Herengracht: dubbele douche, dubbele wastafel, badkuip, toilet, wasmachine en droger, juni 2013.
34
▲▲Voorstel voor de keuken met als opzet een woonkeuken te ontwerpen: koken, eten, lezen en verblijven. In het 3D model is geëxperimenteerd met verschillende materialen voor de keukenkastjes en het aanrechtblad. Bel-étage Herengracht, november 2014.
35
36
37
38
▲Voorstel voor de badkamer op de zolderverdieping, Herengracht, juni 2013.
39
▲Voorstel voor de slaapkamer op de zolderverdieping, Herengracht, juni 2013. ◄ Voorstel zolderverdieping Herengracht. Functies: slaapkamer, berging voor kleding en een badkamer, juni 2013.
HET ONTWERP
40
Moodboards Herengracht, het interieur is in nauw overleg tussen opdrachtgever, architect en Piastrelle Amsterdam bepaald. Piastrelle levert en plaatst het natuursteen voor de badkamers. Erco uit Naarden ontwerpt en levert de verlichting. Augustus 2014.
41
42
43
44
45
DE UITVOERING
46
â–²De steigers zijn geplaatst, februari 2014.
PLANNING Fase 1: de fundering. Fase 2: het casco (de buitenste schil). Fase 3: afbouw.
47
â–˛Planning van de aannemer, fase 2, februari 2014.
Als eerste worden de fundering en de stabiliteit onder handen genomen. Daarna volgt het bouwkundig herstel van het metselwerk en voegwerk, de daken en goten, de kozijnen en ramen, de ornamenten en de consoles. Na het casco volgt de afwerking en inrichting van het interieur.
STABILITEIT
48
▲► Tijdelijke onderstempeling van Herengracht om te voorkomen dat de gevels naar buiten toe omklappen, oktober 2013.
49
GEVELS OP VLUCHT
50
Tekening van de constructeur EversPartners Ingenieursbureau BV. Hierop staat de versteviging aangegeven van de gevels van Herengracht door middel van stijlen en regels. Beide gevels van Herengracht en met name die aan de grachtzijde hellen sterk over. Hoewel gevels vaker op vlucht staan is deze scheefstand zelfs voor Amsterdamse begrippen fors. Daarom moeten de gevels worden gefixeerd. Het houten korset is door middel van de metalen draadeinden aan het gevelmetselwerk gekoppeld (verankerd). De gevels worden als het ware van binnen ‘ingepakt’ waardoor er een stabiele constructie ontstaat.
51
â–˛Versteviging van de gevels door middel van houten stijlen en regels. De draadeinden die door het hout in het metselwerk zijn verankerd (geplugd), zijn duidelijk zichtbaar, zie de rode pijltjes. Later worden deze uiteinden afgezaagd en ingepakt in de voorzetwand. Herengracht, augustus 2014.
52
FUNDERINGSHERSTEL -
Herengracht
De aanwezige fundering van Herengracht vertoont lekkages en scheurvorming. Volgens bronnen in het pandenarchief zijn de palen en wapening in 2004 niet gecontroleerd door een bouwinspecteur. Uit voorzorg doen we alles opnieuw.
53
▲Detail schroefinjectiepaal, door EversPartners ingenieursbureau BV. ◄ Funderingsherstel (schroef-boor injectie methode). Deze methode is trillingsvrij en daardoor ideaal in een bebouwde omgeving. De holle buispaal schroeft zich de grond in, tegelijkertijd wordt die met beton omkleed en gevuld, november 2013. ► Het inschroeven van de palen is klaar, Herengracht, november 2013.
54
â–˛Het verwijderen van de vorige, afgekeurde betonvloer. Sloopwerk souterrain, Herengracht, november 2013.
In de Bergstraat komen vier nieuwe palen met een schacht (doorsnede) van 180 mm. In de Herengracht komen zes nieuwe palen met een schacht van 180 mm.
Bergstraat 18
De palen gaan naar de stabielere tweede zandlaag en hebben een lengte van 19,5 meter. In de Herengracht blijkt tijdens de sloop van de bestaande funderingsvloer dat die destijds niet goed is aangekauwd op de bestaande bouwmuren. Het aankauwen is het opvullen met specie tussen het beton en de bestaande bouwmuur, dit is essentieel voor een waterdichte en draagkrachtige fundering. Bovendien blijkt het beton van een wisselende kwaliteit, waarschijnlijk is in 2009 tijdens het storten grondwater vermengd met het beton.
55
Herengracht 131
â–˛Palenplan, door EversPartners Ingenieursbureau BV.
â—„ Door het verwijderen van de bestaande betonbak (de fundering) moet het pand tijdelijk worden opgevangen. Daarom wordt een tijdelijke staalconstructie geplaatst die de krachten afdraagt naar de nieuwe paalfundering. Herengracht, december 2013.
56
â—„ De bestaande betonvloer wordt eruit gehakt. Herengracht, december 2013.
▲De kassen zijn gehakt en nieuwe wapening is aangebracht. Herengracht, januari 2014.
57
In de bouwmuren zijn kassen aangebracht. De kassen verbinden de betonnen vloer met de bouwmuren. Na het uitharden van het beton is het van groot belang dat de resterende ruimte tussen deze betonvloer en het metselwerk goed wordt opgevuld met krimparme mortel: het genoemde ‘aankauwen’.
58
59
â—„ Funderingsherstel Herengracht, november 2013. â–ş Entree van de Herengracht aan de Bergstraat. De wapeningsnetten zijn gevlochten, klaar om in beton te worden gestort, januari 2014.
60
61
62
63
CASCOHERSTEL -
de vloeren en de balklagen
64
▲► De underlayment vloer van de bel-étage Herengracht is verwijderd, waarbij ook de door de vorige eigenaar aangebrachte vurenhouten balken worden vervangen, maart 2014.
65
66
▲Sloop, Bergstraat.
▲Sloop, Bergstraat.
▲Het afval wordt opgehaald en afgevoerd. ▲Afval van de verwijderde vloer van de Herengracht, maart 2014.
67
â–˛Herengracht en Bergstraat zijn ingepakt met steigers, de volgende stap is het herstel van het voegwerk, daken en de kozijnen, februari 2014.
CASCOHERSTEL -
gevels
Behalve de volledig ontbrekende fundering van Bergstraat blijken ook de kap en de achtergevel in zeer slechte staat te zijn. Door jarenlange verwaarlozing is het bovenste deel van de achtergevel volledig ingeregend en is het metselwerk vergaan. Een gedeelte van de achtergevel van de Bergstraat is in zo een hevige mate aangetast dat deze herbouwd moet worden. Uit onderzoek blijkt dat de achtergevel oorspronkelijk een tuitgevel had. De aangetaste delen van de bestaande gevel zijn gesloopt en de tuitgevel is teruggebracht, compleet met natuurstenen schouder- en topstukken.
68
â–˛Gevel en dak van Bergstraat, augustus 2013.
69
â–˛Een deel van de achtergevel van Bergstraat is gesloopt, maart 2014.
70
â–˛Het dak en een deel van de achtergevel zijn gesloopt, alleen de constructie staat nog overeind, Bergstraat, maart 2014.
▲Een deel van de achtergevel is herbouwd, april 2014.
▲Het anker is teruggeplaatst, mei 2014.
▲De dakrand van Bergstraat is afgewerkt met zink, juli 2014.
▲Ten slotte is de achtergevel gestuct, juli 2014.
▲De nieuwe hemelwaterafvoer.
71
72
Wurmt
Spant
Korbeel
Sporen
Vlieringbalk
73
▲De zolder van de Herengracht, de kapspanten en sporen zijn in goede staat. Het dak is traditioneel opgebouwd uit spanten, een trekbalk, korbelen en een wurmt, maart 2014. ◄ De schil: gevel, dak en dakkapel van de Herengracht worden aangepakt. Het metselwerk naast de dakkapel is ’verzand’, de bindende mortel is weggespoeld, waardoor de stenen los zijn komen te liggen. Dit is het directe gevolg van het toepassen van te harde voegspecie in het verleden, april 2014.
CASCOHERSTEL -
het dak
Het dak van de Herengracht was in zeer slechte staat. Tijdens de vorige verbouwing hebben de bouwvakkers foutief gebruik gemaakt van waterkerende en dampdichte folie, met als gevolg dat de dakplaten en sporen ernstig zijn aangetast door schimmel. Het dakbeschot moest dus worden vervangen.
74
Ook zijn tijdens de vorige verbouwing eerst de panlatten getimmerd en vervolgens de pannen gelegd. Dit is de omgekeerde bouwvolgorde. Tijdens het terugplaatsen van de dakpannen kwamen ze destijds niet uit en hebben ze de dakpannen op maat afgezaagd. Hierdoor waren de pannen onbruikbaar. Een gebakken pan is een waterdicht product, daar waar het wordt doorgezaagd verdwijnt de waterkerende laag, waardoor een poreus oppervlak ontstaat. Elke afgezaagde pan zuigt water op, met alle gevolgen van dien. De nokvorsten zijn aangesmeerd met Flexim, dit is een kneedbaar mengsel dat voornamelijk wordt toegepast in de nieuwbouw. Om te zorgen voor een goede wind- en waterdichtheid is het dak opnieuw opgebouwd. Ten eerste zijn de oude dakpannen verwijderd. Vervolgens zijn de ecologische Pavatex platen geplaatst voor de isolatie. Omdat het niet mogelijk was om de oude dakpannen te hergebruiken, zijn er ‘nieuwe’ dakpannen geplaatst. Deze dakpannen waren echter niet nieuw, maar tweedehands. Het dak voldoet nu aan de wind en waterdichtheid en heeft dakpannen die bij het pand thuishoren. Het keuren van deze ‘nieuwe, oude dakpannen’ heeft in nauw overleg met Bureau Monumenten & Archeologie plaatsgevonden.
▲Oude toestand, augustus 2013.
▲Dakpannen verwijderd, maart 2014.
▲Ecologische Pavatex platen zijn geplaatst voor de isolatie, mei 2014.
▲Nieuwe dakpannen gelegd, juni 2014.
75
76
â–˛Het dak van de Herengracht en Bergstraat tijdens de heropbouw, april 2014.
▲▲Het nieuwe dak van de Herengracht, juni 2014. 77
▲Projectleider en uitvoerder tijdens een bouwoverleg op de steiger.
78
De isolatie in de dakkapellen is ooit verkeerd om aangebracht met als gevolg dat er onherstelbare vochtschade is ontstaan. De dakkapellen moeten compleet worden vervangen.
â–˛Oude dakkapel van de Herengracht, februari 2014.
â–˛Nieuwe dakkapel van de Herengracht, juni 2014. â—„ Opdrachtgever, projectleider en uitvoerder tijdens een bouwoverleg op de steiger, juni 2014.
79
CASCOHERSTEL -
metselwerk en voegwerk
Ook het metselwerk en voegwerk waren door de vorige eigenaar “hersteld”. Dit is echter op een onjuiste manier uitgevoerd, de voeg bestond namelijk uit een te harde cementspecie. De functie van een voeg is onder andere het regenwater op te vangen. Wanneer de voeg te hard is, dan neemt het metselwerk het regenwater op, hierdoor kan de steen beschadigen tijdens vorst. De cementspecie voeg is vervangen door een kalkvoeg. De samenstelling, de kleur en de vorm van de voeg is eveneens in overleg met Bureau Monumenten & Archeologie ter plaatste vastgesteld.
80
▲De te harde cementvoeg is uit het metselwerk verwijderd. Hier komt een kalkvoeg voor in de plaats. Herengracht, mei 2014.
▲Het metselwerk en voegwerk na herstel, er is een geknipte voeg geplaatst. Herengracht, juli 2014.
81
82
â—„ Bel-ĂŠtage Bergstraat, september 2014.
83
CASCOHERSTEL -
ankers
De functie van een anker is het verbinden van de vloerbalk met de gevel. Wanneer ankers gaan roesten zetten ze uit, waardoor het metselwerk wordt weggedrukt. Om dit te voorkomen zijn de ankers opnieuw behandeld.
84
â–˛Een oud, aangetast anker, Herengracht, april 2014.
85
â–˛De opnieuw behandelde ankers, Herengracht, april 2014. De balken boven het raamkozijn zijn verplaatst naar de originele plek.
CASCOHERSTEL -
86
kozijnen en ramen
▲De kozijnen worden behandeld in de warme lijnolie in de werkplaats , april 2014.
▲De nieuwe kozijnen worden geplaatst, Herengracht, mei 2014.
87
▲De kozijnen worden vervolgens geschilderd met lijnolieverf (Allback). De voeg is vervangen door een voeg op basis van kalkmortel, Herengracht, juni 2014.
CASCOHERSTEL -
schuifkozijnen
Oorspronkelijk zat er in de stijl van het kozijn een touw met een contra gewicht van lood. Dit gewicht zorgde ervoor dat het raam op de gewenste hoogte open blijft hangen. Het loden gewicht loopt vaak vast, waardoor het schuifraam niet meer open of dicht kan. Het gewicht is vervangen door een veersysteem. ▲Plaats van het detail.
▲Het veersysteem. 88
▲Een horizontaal detail van kozijn en gevel van de Herengracht. De rode arcering geeft de plek van het veersysteem aan.
â–˛Projectleider en uitvoerder bekijken het werk vanaf de steiger.
â–˛Pauze voor de hard werkende mannen!
89
CASCOHERSTEL -
ornamenten
Bij opname vanaf de steiger blijken beide houten consoles geheel te zijn verrot, de consoles moeten worden vervangen. De consoles zijn door een houtbewerker vakkundig nagemaakt.
90
▲Oude toestand, februari 2014.
▲Ornament wordt nagemaakt, juni 2014.
◄ ▲ Kroonlijst, Bergstraat.
▲Resultaat, juli 2014.
91
Oude toestand en het resultaat na het reinigen en schilderen van het klauwstuk. Al het natuursteen is helemaal kaal gemaakt, zodat het beeldhouwwerk weer tot zijn recht komt. Klauwstuk Herengracht, juli 2014.
CASCOHERSTEL -
kroonlijst Bergstraat
De kroonlijst van Bergstraat is erg aangetast en helt ver voorover. Enkele aangetaste onderdelen zijn vervangen en de kroonlijst is samen met het dak tot een constructief geheel getimmerd.
92
▲Oude toestand, mei 2014.
▲Restauratie, mei 2014.
◄ ▲Kroonlijst, Bergstraat.
▲Resultaat, juli 2014.
93
CASCOHERSTEL -
94
hijsbalk Herengracht
De hijsbalk van de Herengracht. De houten aftimmering rondom de stalen balk is vervangen. Met de nieuwe zinken kap en het schilderen, is de hijsbalk weer compleet hersteld.
95
â—„ Hijsbalk van Herengracht tijdens de restauratie, april 2014 â–ş Het resultaat, januari 2015.
STOEPTRAP -
96
Bergstraat
▲Bestaande toestand van de trap van Bergstraat, februari 2014.
▲Inmetingstekening.
▲Het geheim van de smid. De gietijzeren baluster is in het natuursteen verzonken door middel van het smelten van lood, Bergstraat, maart 2015.
97
â–˛Frijnen van natuursteen, oktober 2014.
HEKWERK - Herengracht Op acht juli 2014 is er een bouwvergunning verleend voor het plaatsen van een nieuw hardstenen stoep en een hekwerk rondom het pand Herengracht.
98
◄ ▲De natuurstenen traptreden worden op de onderliggende constructie gelijmd, Herengracht, juni 2015.
▲Het hekwerk van Herengracht, juni 2015.
99
â–˛Een dertiental gietijzeren balusters uit het modellenboek van de firma G.J. Wispelwey en Co te Zwolle, eind 19e eeuw. Uit onderzoek is gebleken dat baluster nummer 49 overeenkomt met het hekwerk dat er ooit heeft gestaan.
â–˛Het nieuwe hekwerk van de Herengracht, juni 2015.
VOOR DE RESTAURATIE
100
â–º De panden voor de verbouwing, augustus 2013.
NA DE RESTAURATIE
101
â—„ De panden na de verbouwing, maart 2015.
CASCO KLAAR! START AFBOUW
102
▲Trapgat vóór ... ◄ … en trapgat tijdens het aanbrengen van de kaasplanken, Bergstraat.
103
â–˛Overleg op de bouwplaats. De dagelijkse stand van zaken, de planning en de te maken keuzes en beslissingen worden tijdens de bouwvergadering doorgenomen, februari 2015.
â–˛Plattegrond van de Bergstraat en Herengracht met aantekeningen na een werkoverleg.
AFBOUW - Openhaarden Herengracht
104
▲De rookkanalen van de openhaarden, zolder Herengracht, september 2014.
▲Doorsnede van Herengracht waarop de haarden en kanalen zijn getekend.
In de Herengracht komen drie stookplaatsen. In het souterrain komt een houtkachel, op het aanrechtblad in de keuken van de bel-étage wordt een gesloten openhaard geplaatst en op de eerste verdieping in de woonkamer komt een “echte” openhaard. Het plaatsen van alle rookgasafvoeren en luchttoevoeren (totaal zes!) vereist veel puzzelwerk. Ook een zeventiende eeuws pand moet voldoen aan de technische installatie eisen die in de eenentwintigste eeuw worden gesteld. Zo is het bijvoorbeeld een eis dat BDBO (brand doorslag en brand overslag) wordt voorkomen.
105
AFBOUW - Binnenwanden
106
â–˛De binnenwanden van de badkamer worden geplaatst, zolder Herengracht, oktober 2014.
107
â—„ Plattegrond van de zolder, Herengracht.
108
109
AFWERKING BINNENGEVELS
110
â—„ De bestaande gevel waartegen thermo-hennep isolatie en houten regelwerk is aangebracht, augustus 2014.
111
â–˛Verticaal detail voorzetwand.
Het houten korset van stijlen en regels biedt ruimte voor de isolerende thermo-hennep platen en de vereiste luchtspouw. Op die manier worden de isolatie en de stabilisatie optimaal benut.
112
â–˛Detail van het plafond.
â–ş Het aanbrengen van elektra Herengracht, oktober 2014.
113
â—„ Pavatex platen.
Dit is ecologisch isolatie materiaal dat door middel van ankers wordt bevestigd in het metselwerk. De kunststof ankers zijn goed herkenbaar aan de blauwe kleur, oktober 2014. â–ş Wandverwarming.
Op de Pavatex platen zijn rails geschroefd, de rode verwarmingsleidingen worden in deze rails geklikt, oktober 2014.
114
115
116
WANDAFWERKING - Leemstucwerk
117
▲Het drogingsproces van leem neemt meer tijd in beslag dan bij ‘gewoon’ gips stucwerk. Leem mag namelijk niet
geforceerd worden gedroogd. Bergstraat, november 2014. ◄ De stukadoor spuit de eerste laag leemstucwerk op de wanden. Leem is een natuurlijk product dat onder ande-
re te vinden is in de Nederlandse bodem. Aan het leem wordt water toegevoegd, zo ontstaat er een mengsel dat op de muren wordt gespoten. Omdat leem een natuurlijk product is heeft het veel voordelen; het is warmte-accumulerend en vocht-regulerend. Dat is voor groot belang voor een goede werking van de wandverwarming. Herengracht, november 2014.
WANDAFWERKING - Opbouw leemstucwerk
118
1. Droog leem.
2. Het leem is gemengd met water en op de gevel gespoten.
3. De eerste leemlaag wordt vervolgens glad gestreken.
4. Er wordt een ribbelpatroon aangebracht, hierdoor hecht de volgende leem laag beter.
5. In de tweede leemlaag wordt een wapeningsnet aangebracht, dit voorkomt scheurvorming.
6. Finish laag en eindkleur.
119
â–ş Zolder Bergstraat
tijdens het aanbrengen van het leem, november 2014.
120
121
122
11,4 meter
AFBOUW - Trap Bergstraat 18
Het volledig tot in detail uittekenen van alle trappen is een hele puzzel bij bestaande bouw. Vooral bij monumenten zoals deze, dit omdat elke verdiepingshoogte en vloeropbouw verschillend zijn. Het uittekenen van de trappen is dan ook een voorwaarde voor een goed lopende trap.
â—„ Eikenhouten trap, Bergstraat, januari 2015.
123
124
125
OPLEVERING Beide panden zijn in maart 2015 opgeleverd.
126
â–²Klaar om te verhuizen!
127
â–˛Levering van de Onyx platen voor de badkamer, Herengracht, februari 2015.
ECO-BIOLOGISCH BOUWEN Bij dit project zijn veel eco-biologische materialen gebruikt. Daarnaast worden er oude bouwmaterialen hergebruikt.
128
▲Thermo-hennep isolatie.
▲Leem voor de wandafwerking.
▲Hergebruik van oud eiken als stroken parket.
▲Hergebruik van kaasplanken.
▲Hergebruik van dakpannen.
▲Pavatex dakplaten.
▲Lijnolieverf is een biologische verf. Lijnolieverf biedt een langere bescherming dan ’normale verf’ doordat het in het hout trekt. (Allback lijnolieverf)
▲Lijnolieverf is aangebracht op het houtwerk. Het hang- en sluitwerk is van de firma Weijntjes.
129
130
131
132
133
COLOFON Restauratie van twee Amsterdamse panden, september 2015. Een uitgave van Architectenbureau Vroom: 1e druk 16-11-2015, 2e druk 24-04-2017 Architect Ir. Wolbert Vroom Projectleider Ing. Stefan Bruin Grafisch ontwerp Marijn Bouwman Sketchup 3D-visualisatie Ing. Matthew van Lint 134
Fotografie Architectenbureau Vroom Roos Aldershoff Fotografie Contact Architectenbureau Vroom Vijzelgracht 6 sous 1017 HR Amsterdam T 020 6208132 info@vroomarch.nl www.vroomarch.nl Bronnen en geraadpleegde literatuur Gemeente Amsterdam Stadsarchief. Kadaster. T. Killiam, & R. Unger, De Herengracht: De Amsterdamse grachtengordel in kleur. Cityboek Productions. Amsterdam 2001. Isa van Eeghen,Vier eeuwen Herengracht. Stadsdrukkerij Amsterdam. Amsterdam 1976. T. Brouwer, Stoepen, stoeppalen, stoephekken’. ‘De Walburg Pers. ‘s-Gravenhage 1985.
135
136