Hellas mesopotamia culturalbrochure by Arab-Hellenic Chamber of Commerce and Development

Excellence in Partnership

ARAB-HELLENIC CHAMBER

•

Ελλάς – Μεσοποταμία: Σύγκλιση στην Ιστορία

AΘΗΝΑ 2016

Περιεχόμενα • ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Χάρης Γερονικόλας - Πρόεδρος • Ρασάντ Μάμπγκερ - Γενικός Γραμματέας Αραβο-Ελληνικό Επιμελητήριο Εμπορίου και Αναπτύξεως �� 03 • ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ταουφήκ Σαήντ Χούρη, Εκτελεστικός Πρόεδρος, CCC �� 05 • Η Μεσοποταμία και η Αρχαία Ελλάδα: Οι εμπορικές σχέσεις από τα μέσα της πρώτης χιλιετίας π.Χ. Ράγντ Αμπντ Ελκάντερ Αμπάς, Επίκουρη καθηγήτρια Παιδαγωγική Σχολή - Τμήμα Ιστορίας - Πανεπιστήμιο Αλμοστανσαρέγια, Βαγδάτη �� 06 • Απελευθέρωση από το χρέος: κληρονομιά της Μεσοποταμίας Δρ. Σάλεχ Σαάντα Αλτζαλλάντ, Οικονοµικός Σύµβουλος της εταιρείας CCC Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Α.Ε.Ε.Ε.Α �� 10 • Μεσοποταμία, γη πολιτισμού Δρ. Aγγελική Γρ. Ζιάκα, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήμα Θεολογίας - Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης �� 12 • Ελλάδα και Μεσοποταμία / Ιράκ Δρ. Σωτήρης Ρούσσος, Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και επιστημονικός υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών �� 16

• Με την ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών: Ο Ελληνισμός στην Ανατολή Κλεάνθης Ζουμπουλάκης, Υποψήφιος Διδάκτωρ Αρχαίας Ιστορίας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών �� 22

DISCLAIMER The photos exhibited in this Publication are, to the best of our knowledge and intention, as accurate as possible. Opinions expressed in the articles are solely the responsibility of their authors. The LOGO is a registered trademark and is owned by the Arab-Hellenic Chamber of Commerce & Development. Any unauthorized use or publication of the trademarks or images contained in this Publication is not permitted. The Chamber retains the right to apply technical or aesthetic modifications and they may change at any time without prior notice. Distributed for free.

• Εκθέματα από το Ιράκ στο Μουσείο Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης Μίνα Μωραΐτου, Eπιμελήτρια, Μουσείο Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης �� 26

• Σχέσεις Ιράκ – Αρχαίας Ελλάδας: Ανάμειξη του αρχαίου με το νέο – Συνάντηση των πολιτισμών Δρ. Μωχάμεντ Σάμπρη Αμπντελρεχίμ, Ερευνητής Υπηρεσία αρχαιοτήτων και πολιτιστικής κληρονομιάς, Βαγδάτη �� 16

Arab-Hellenic Chamber of Commerce & Development | 180-182, Kif issias Avenue, 154 51 Neo Psychiko, Greece Tel.: +30 210 6711 210, +30 210 6726 882 | Fax: +30 210 6746 577 | E-mail: chamber@arabgreekchamber.gr | Website: www.arabhellenicchamber.gr 1

Χάρης Γερονικόλας Πρόεδρος

Ρασάντ Μάμπγκερ Γενικός Γραμματέας

Επί τη ευκαιρία της διοργάνωσης του Ιρακινού – Ευρωπαϊκού Φόρουμ Επιχειρηματικότητας και Επενδύσεων στην Αθήνα, Ελλάδα, προσπαθήσαμε, με την παρούσα έκδοση, να προσδώσουμε άλλη μία διάσταση σχετικά με την πολιτισμική σύγκλιση μεταξύ Μεσοποταμίας και Αρχαίας Ελλάδας. Η απόφασή μας αυτή θεωρείται ως φυσική προέκταση με σκοπό την ενημέρωση σχετικά με τον ρόλο αυτών των πολιτισμών και της επίδρασής τους στην εξέλιξη και στην ανάπτυξη των κατοίκων αυτών των περιοχών, μέσα από την επικοινωνία, τη μετάδοση πολιτισμικών στοιχείων και τη μεταλαμπάδευση γνώσεων και επιστημών. Το εμπόριο μεταξύ αυτών των λαών έπαιξε σημαντικό ρόλο στην προσέγγισή τους και στην ανάπτυξη των βιοτικών και των πολιτιστικών τους επιπέδων. Η καινούρια, αυτή, προσθήκη θεωρείται επέκταση των δράσεων του Αραβο-Ελληνικού Επιμελητηρίου το οποίο, με ταπεινόφρονες προσπάθειες, επιδιώκει να δώσει ώθηση στην ενίσχυση των σχέσεων των Αραβικών χωρών με την Ελλάδα σε όλους τους τομείς. Υπάρχουν πολλά που πρέπει να κάνουμε σε αυτό το πεδίο, μέχρι να φθάσει η ημέρα κατά την οποία οι εμπορικές και οι μορφωτικές ανταλλαγές, σε όλες τις μορφές τους, μεταξύ της Ελλάδος και του Αραβικού κόσμου, θα αντανακλούν πιστά το βάθος των ιστορικών σχέσεων μεταξύ των δύο μερών. Η επιδίωξή μας να οδηγήσουμε τις σχέσεις μας σε ανώτερα επίπεδα δεν αποτελεί απλώς ευσεβή πόθο ή ευχή, αλλά το θέμα έγκειται στην σωστή προετοιμασία του εδάφους και από τις δύο πλευρές, ώστε να πραγματοποιηθεί αυτή η μεταλλαγή στην οποία προσβλέπουμε. Αμφότερα τα δύο μέρη διαθέτουν τα οικονομικά συστατικά, τους φυσικούς πόρους και το ανθρώπινο δυναμικό, πράγμα που τα καθιστά κατάλληλα για μεγαλύτερη αλληλο-ολοκλήρωση και αύξηση του μεγέθους των μεταξύ τους εμπορικών συναλλαγών, έτσι ώστε αυτές να παίξουν καίριο ρόλο στη βελτίωση των βιοτικών επιπέδων και τη δημιουργία ευκαιριών εργασίας για εκατομμύρια εργαζόμενους νέους. Οι ελληνικές επιχειρήσεις κατάφεραν να πετύχουν αξιοσημείωτη πρόοδο στους τομείς της βιομηχανίας τροφίμων, της ενέργειας και των δομικών υλικών. Επίσης, πολλές μικρομεσαίες ελληνικές επιχειρήσεις κατάφεραν να καταλάβουν ανταγωνιστική θέση και τα προϊόντα τους να επεκταθούν σε καινούριες αραβικές αγορές, γεγονός που οδήγησε στην άνοδο των ελληνικών εξαγωγών σε αυτούς τους τομείς και σε άλλους. Η Ελλάδα, επιπρόσθετα, θεωρείται ως μία από τις χώρες

που καταλαμβάνουν περίοπτη θέση στο παγκόσμιο τουριστικό χάρτη, ενώ διαθέτει επενδυτικές ευκαιρίες σε αυτόν τον τομέα και σε άλλους, γεγονός που μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη της εμπορικής και επενδυτικής συνεργασίας της με τον Αραβικό κόσμο. Επιπλέον, διαθέτει μια έκταση και γεωγραφικό πλεονέκτημα, ούσα κοντά στις αραβικές αγορές που, σε συνδυασμό με φυσικές πηγές και ανθρώπινο δυναμικό, είναι ελκυστική για επενδυτικές ευκαιρίες, γεγονός που καθιστά τις υφιστάμενες επιχειρηματικές σχέσεις και τη δημιουργία νέων ως φυσικό επακόλουθο για την ανάπτυξη των οικονομικών και επενδυτικών σχέσεων. Αυτές οι σχέσεις επεκτείνονται και στους τομείς της μορφωτικής και πολιτιστικής ανταλλαγής σε όλα τα επίπεδα, κατά τα πρότυπα που έθεσαν οι αρχαίοι πολιτισμοί της Ελλάδας, της Μεσοποταμίας και των Αραβικών χωρών της Ανατολής. Στα πλαίσια αυτού του νέου προσανατολισμού του Αραβο-Ελληνικού Επιμελητηρίου εντάσσονται και οι συνδρομές των συγγραφέων και των ερευνητών σε αυτήν την έκδοση, με σκοπό να ρίξουν φως σε μερικές πτυχές της πολιτισμικής συνάντησης και αλληλεπίδρασης μεταξύ της Ελλάδος και του Αραβικού κόσμου. Η προσπάθειά τους αξίζει τον έπαινο και την εκτίμηση. Ευελπιστούμε, δε, να παίξει το ρόλο της στην ενεργοποίηση αυτών των σχέσεων και στην ανάπτυξή τους. Αν υπάρχει ένα φωτεινό σημείο στην εποχή μας που πάντα εργάζεται προς την ενίσχυση της Αραβο-Ελληνικής επικοινωνίας, τότε η εταιρεία CCC θεωρείται ως «φάρος». Ο ρόλος αυτός είναι βαθιά ριζωμένος σε αυτή τη γιγαντιαία εταιρεία, η οποία πιστεύει στην ειλικρινή συμμετοχή και στην εξυπηρέτηση των κοινωνιών όπου βρίσκεται. Αυτή είναι η φιλοσοφία των πρωτοπόρων ιδρυτών της εταιρείας, των αείμνηστων Χασίμπ Σαμπάγ και Σαήντ Χούρη (ο Θεός ας αναπαύσει τις ψυχές τους). Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίον προλόγισε αυτήν την έκδοση ο Δάσκαλος Ταουφήκ Σαήντ Χούρη, ως συνέχεια του ρόλου που η εταιρεία συνεχίζει να διαδραματίζει εδώ και τέσσερις δεκαετίες στην Ελλάδα. Ευελπιστούμε ότι αυτό το Φόρουμ θα προσθέσει έναν καινούριο κρίκο στην αλυσίδα των αραβο-ελληνικών σχέσεων.

Η ύπαρξη της εταιρείας CCC στην Αθήνα δεν ήταν τυχαία, αλλά ήλθε ως ενσάρκωση της πεποίθησής μας ότι οι πολιτισμοί μας και η συνεχής αλληλεπίδρασή τους είναι ριζωμένοι στην αρχαιότητα, εποχή κατά την οποία ο Ελληνισμός γενναιόδωρα προσέφερε πολλά στην ανθρωπότητα και συνεχίζει να προσφέρει μέχρι σήμερα. Οι οικονομικοί, κοινωνικοί και πνευματικοί δεσμοί δεν διακόπησαν ποτέ μεταξύ της Εύφορης Ημισελήνου, που περιλαμβάνει τη Μεσοποταμία, τη Γη Χαναάν και την Αιγύπτο από τη μια πλευρά, και της Ελλάδος, από την άλλη, όποιοι και αν ήταν οι πολιτισμοί των λαών που εναλλάσσονταν σε αυτές τις περιοχές με το πέρασμα του χρόνου.

Ταουφήκ Σαήντ Χούρη Eκτελεστικός Πρόεδρος CCC

Από τότε που ο Ελληνισμός, υπό την ηγεσία του Αλέξανδρου του Μακεδόνα, επεκτάθηκε στην περιοχή της Εγγύς Ανατολής, ο κόσμος όλος, αρχαίος και νέος, άρχισε να προσανατολίζεται προς αυτήν την περιοχή, επηρεάζοντας και όντας επηρεαζόμενος από την πολιτιστική της δομή, γεγονός που εμπλούτισε τον ανθρώπινο πολιτισμό γενικά και ενίσχυσε την ανάπτυξή του προς τη σημερινή του μορφή. Από τη Σουμερία στη Βαγδάτη και από την Δαμασκό μέχρι την Έδεσσα και την Κωνσταντινούπολη, από τα Ιεροσόλυμα μέχρι το όρος Άθως, από τη Βηρυττό, την Τύρο και τη Σιδώνα μέχρι την Κρήτη, την Καντέθ και τη Σικελία, αυτοί οι πολιτισμοί δεν έπαψαν να μεταδίδονται προς όλη την Ευρώπη, την Βόρεια και τη Νότια Αμερική και αντίστροφα, όπως παρατηρούμε στη σύγχρονη εποχή της ιστορίας της ανθρωπότητας. Για τον λόγο αυτόν, η Ελλάδα και η Εγγύς Ανατολή θεωρούνται ως δύο πλατειές πύλες, δύο ίσα και αλληλοσυνδεδεμένα περάσματα στο πνεύμα, στην ψυχή και στην πράξη. Μοιράζονται εξίσου τη μεταλαμπάδευση του πολιτισμού προς τη μακρινή Δύση, την Άπω Ανατολή και την Αφρική και ανταλλάσουν με αυτές τις περιοχές πολιτισμικά στοιχεία με αξιοπιστία, ειλικρίνεια και αφοσίωση.

Όσο οι πολιτικές και οικονομικές συνθήκες μεταβάλλονται στο σύγχρονο κόσμο, είναι αναπόφευκτη η αναγνώριση της σημασίας αυτού του διδύμου στην προώθηση των δημιουργικών λύσεων για οποιαδήποτε παγκόσμια ή περιφερειακή υπόθεση, επειδή αυτές οι περιοχές έχουν μεγάλο ανθρώπινο, πνευματικό, κοινωνικό και γεωγραφικό δυναμικό. Ένας σωστός συνδυασμός αυτών των παραγόντων αυξάνει τη δυνατότητα παραγωγής θετικών στοιχείων που θα μπορούσαν να επιφέρουν άφθονο καλό, όχι μόνο για τους λαούς της περιοχής, αλλά και για πολλά σημεία της οικουμένης, όπως συνέβαινε παλαιότερα. Βάσει αυτής της λογικής, η εταιρεία CCC φρόντισε για την ενίσχυση και την ανάπτυξη των σχέσεών της με όλα τα στρώματα της κοινωνίας στην Ελλάδα, από τότε που εγκαταστάθηκε, το 1976, στη δεύτερη πλέον πατρίδα της, την πλούσια με τον αρχαίο της πολιτισμό, την αυθεντική γενναιοδωρία των κατοίκων της και το φιλότιμο του λαού της. Αυτή η φροντίδα συνεχίστηκε ειδικά μέσα από τα έργα και τις δραστηριότητες του ΑραβοΕλληνικού Επιμελητηρίου, γιατί πιστεύουμε ότι οι διαφορετικοί πολιτισμοί και οι κουλτούρες αντλούν μια αειφόρο δύναμη από την αλληλεπίδραση, καθώς η οικονομία, οι εμπορικές συναλλαγές και το ανθρώπινο δυναμικό διαδραματίζουν έναν εποικοδομητικό και διόλου περιφρονητέο ρόλο στην παραγωγικότητα στους περισσότερους τομείς των οικονομικών δραστηριοτήτων.

Η Μεσοποταμία και η Αρχαία Ελλάδα Οι εμπορικές σχέσεις από τα μέσα της πρώτης χιλιετίας π.Χ. Όταν ξεκίνησε η ακμή και η άνοδος του κλασσικού Ελληνικού πολιτισμού, η Εγγύς Ανατολή είχε διανύσει 2500 έτη ιστορικής εμπειρίας. Το σύνολο των πολιτισμών και των πολιτικών συστημάτων στο δυτικό τμήμα της αρχαίας Ασίας είχε διαμορφώσει στερεό οικοδόμημα, το οποίο άφησε την επιρροή του στον μεταγενέστερο Ελληνικό πολιτισμό, με τρόπο που φαίνεται οργανωμένος, αλλά στερείται σε πολλές περιπτώσεις της απόλυτης κατανόησης. Στην συγκεκριμένη μελέτη μας, θα προσπαθήσουμε να προβάλουμε κάποιες λεπτομέρειες που αφορούν στις αμφίδρομες επιρροές, καθώς επίσης στην επίδραση του Ελληνιστικού πολιτισμού στην Μεσοποταμία, και αντίστροφα, με τρόπο που ανοίγει την οδό στους ενδιαφερόμενους να προσεγγίσουν τον συγκεκριμένο κόσμο και τον πολιτισμό του, με εύκολο τρόπο. Όπως ακριβώς οι κάτοικοι της Μεσοποταμίας, έτσι και οι Έλληνες, διακρίθηκαν για το θάρρος, την λογική, την ορθολογική σκέψη και την επιτυχία τους να αποκτήσουν τον σεβασμό και την εκτίμηση όλων των λαών. Κατάφεραν πολλά επιτεύγματα, πρόσφεραν σε ολόκληρο τον κόσμο διάφορες επιστήμες, τέχνες, γράμματα και φιλοσοφία, επηρεάζοντας έτσι τους μεταγενέστερους πολιτισμούς. Μερικές επιρροές είχαν φτάσει στην Μεσοποταμία, επηρεάζοντας ιδιαίτερα τον

Ράγντ Αμπντ Ελκάντερ Αμπάς Επίκουρη Καθηγήτρια Παιδαγωγική Σχολή Τμήμα Ιστορίας Πανεπιστήμιο Αλμοστανσαρέγια Βαγδάτη

Βαβυλωνιακό και Ασσυριακό πολιτισμό, το δεύτερο ήμισυ της πρώτης π.Χ. χιλιετίας. Ειδικότερα, όταν αναφέρεται ο μέγας ηγέτης, Αλέξανδρος ο Μακεδόνας, αμέσως ο νους σκέφτεται ότι πρόκειται για τον πρώτο των βασιλέων, που κατόρθωσε να συνδέσει την Ανατολή με την Δύση, διά του γάμου, με Περσίδα σύζυγο, οπότε ακολούθησαν τα βήματά τους ογδόντα περίπου αρχηγοί του στρατού του και δέκα χιλιάδες στρατιώτες του. Επιπλέον είχε την αποφασιστικότητα να μετατρέψει την Βαβυλωνία σε σημαντικό κέντρο, στην εκτεταμένη αυτοκρατορία του, προκειμένου να συνδέσει την Ανατολή με την Δύση, με εμπορικές οδούς, όχι μόνο με την Ινδία αλλά και με την Αίγυπτο, με την βοήθεια καναλιών από την Ερυθρά θάλασσα, τον Νείλο, μέχρι την χερσόνησο της Αραβίας. Ωστόσο ασθένησε και πέθανε το 323 π.Χ. στο ανάκτορο του Ναβουχοδονόσορα, του περίφημου βασιλιά της Βαβυλώνας. Αναφέρεται επίσης ότι έκοψε νομίσματα στην πόλη της Βαβυλώνας, ενώ σημειώθηκαν μεταγενέστερες επιρροές στην αρχιτεκτονική και την ρυμοτομία, όπως ίσχυε στην πόλη Σελεύκεια. Οι επικές κατακτήσεις του Αλεξάνδρου επιδίωκαν να μετατρέψουν τον κόσμο σε ελεγχόμενο χώρο, γεγονός που άνοιξε στους Έλληνες νέες εμπορικές οδούς και αγορές, διευκολύνοντας την πρόσβαση των εμπόρων, των ταξιδιωτών και των στρατιωτών, μακριά από το παραδοσιακό τους περιβάλλον. Οι πολλαπλές Ελληνικές αποικίες που ιδρύθηκαν σε ποικίλα στρατηγικά σημεία της αρχαίας Ανατολής, έγιναν εστίες και κέντρα ανταλλαγής και μίξης των ιδεών και προϊόντων, όπου χρησιμοποιήθηκαν τα νομίσματα που κόπηκαν την εποχή του Αλεξάνδρου, στις εμπορικές συναλλαγές, συνδέοντας τμήματα της αυτοκρατορίας του, έστω συμβολικά. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην συγκεκριμένη περίοδο, οι Έλληνες δεν ήταν πλέον απομονωμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο, όπως συνέβαινε σε κάποιες περιόδους της ιστορίας τους.

Αξίζει να αναφερθεί η συνήθεια των κατοίκων της περιοχής

Σελεύκεια στον Τίγρη ποταμό, μέχρι την Αντιόχεια στον Ορόντη

της αρχαίας Εγγύς Ανατολής να καλύπτουν τις ανάγκες τους σε

ποταμό, οι παραπόταμοι του οποίου οδηγούσαν στην Έφεσο και

προϊόντα διά του εμπορίου, από την προϊστορική εποχή, όπου οι

την Δαμασκό. Επιπλέον των προαναφερομένων, υπήρχαν πολλές

ανταλλαγές των αγαθών γίνονταν διά των χερσαίων ή υδάτινων

άλλες πόλεις που βοήθησαν την μεταφορά των εμπορικών ειδών,

οδών, που εξελίχτηκαν και επεκτάθηκαν σε αποστάσεις και στον

από τα λιμάνια τους, προς τις Ελληνικές πόλεις.

όγκο των ανταλλασσόμενων προϊόντων. Παράλληλα εξελίχτηκαν νέα μέσα μεταφοράς, προστασίας, φύλαξης και προώθησης των προϊόντων, εκ μέρους των εμπόρων και των μεσαζόντων. Η συγκεκριμένη εμπορική κίνηση αποτέλεσε σημαντικό κανάλι για ανταλλαγή των πληροφοριών, των ιδεών, των τεχνικών στις υπόλοιπες πόλεις, γεγονός που ίσχυσε για την αρχαία Ελλάδα. Υπάρχουν πολλά εμπορικά κέντρα που διαδραμάτισαν ρόλο που δεν μπορεί να αμεληθεί, στις σχέσεις μεταξύ των δύο πλευρών του αρχαίου κόσμου μεταξύ των οποίων είναι η Κανίς (Κολ Τάμπα) στην περιοχή της Ανατολίας, Ασσυριακή αποικία, που άκμασε από τις αρχές της δεύτερης π.Χ. χιλιετίας.

Σχετικά με τα κυριότερα είδη, ως αντικείμενα του εμπορίου μεταξύ των δύο πλευρών, αναφέρονται τα σταφύλια, το μαλλί, το κρασί, οι ελιές και τεχνικά και καλλιτεχνικά έργα. Επίσης, τα μέταλλα διαδραμάτισαν ρόλο στην εμπορική κίνηση της συγκεκριμένης εποχής. Το ασήμι έφτασε από την Ισπανία, ο χαλκός από την Κύπρο, ενώ ο σίδηρος από τα Νότια της Μαύρης θάλασσας. Από τα σημαντικά εξαγόμενα τρόφιμα ήταν το καλαμπόκι από την Αίγυπτο, την Βόρειο Αφρική και πιθανόν από την Βαβυλώνα. Η Αθήνα εξειδικεύτηκε στην παραγωγή της ελιάς, του ελαιόλαδου και του μελιού. Οι Σελευκίδες φημίστηκαν για τον έλεγχο της αγγειοπλαστικής στην Μικρά Ασία (εδώ

Το ίδιο ισχύει για την πόλη Ουγκαρίτ ( Ρας Σάμρα ) που άκμασε στα

μπορούμε να ακολουθήσουμε την επιρροή της Μεσοποταμίας

τέλη της εποχής του χαλκού στην περιοχή της Συρίας. Σύμφωνα με

στην αρχαιοελληνική αγγειοπλαστική τέχνη, μέσα από τις

τις ιστορικές πληροφορίες, σκάφη από την Ελλάδα, την Κρήτη, την

επιρροές των αγγείων της περιοχής Κολ Τάμπα, στο βόρειο Ιράκ,

Κύπρο και την Αίγυπτο έδεναν εκεί, όπου εκφόρτωναν τα προϊόντα

όπου βρέθηκαν οι αρχαιότεροι φούρνοι κεραμικών). Επιπλέον

τους και φόρτωναν άλλα από διάφορα σημεία της αρχαίας Συρίας.

εισήχθη το μάρμαρο από την Αθήνα, την ακμαιότερη εμπορική

Στις σχετικές εξελίξεις, συγκαταλέγονται η επέκταση των εμπορικών γραμμών, που έφτασαν μέχρι την Κίνα, την ανατολική

πόλη , που διακρίθηκε για τον σημαντικό της ρόλο στις εμπορικές συναλλαγές, καθώς επίσης η Ρόδος και η Δήλος.

Αφρική, την Αραβική χερσόνησο, καθώς επίσης η ανάπτυξη του

Παράλληλα η Μεσοποταμία ήταν σημαντική οικονομική πηγή για

εμπορίου με την Αίγυπτο. Η γνώση των εποχικών ανέμων ήταν

τους Έλληνες. Γεγονός που βεβαιώνει ο Στράβων, αναφερόμενος

ένα από τα θέματα που βοήθησαν την ανάπτυξη του εμπορίου.

στην Βαβυλωνία: «Ἡ δὲ χώρα φέρει κριθὰς μὲν ὅσας οὐκ ἄλλη (καὶ γὰρ

Οι πιο σημαντικές εμπορικές γραμμές, για παράδειγμα, διέσχιζαν

τριακοσιοντάχουν λέγουσι), τὰ δὲ ἄλλα ἐκ τοῦ φοίνικος παρέχεται· καὶ

την αυτοκρατορία των Σελευκιδών, που εκτεινόταν από την

γὰρ ἄρτον καὶ οἶνον καὶ ὄξος καὶ μέλι καὶ ἄλφιτα· τά τε πλεκτὰ παντοῖα ἐκ

Νόμισμα του Αλεξάνδρου

Χάρτης της πορείας του Αλεξάνδρου και οι επεκτάσεις της αυτοκρατορίας του

τούτου· τοῖς δὲ πυρῆσιν ἀντ´ ἀνθράκων οἱ χαλκεῖς χρῶνται, βρεχόμενοι δὲ τοῖς σιτιζομένοις εἰσὶ τροφὴ βουσὶ

κατέστη σημαντικός παράγοντας στις πολιτικές του αρχαίου (Ελληνιστικού) κόσμου, όπου

καὶ προβάτοις. Φασὶ δ´ εἶναι καὶ Περσικὴν ᾠδήν, ἐν ᾗ τὰς ὠφελείας τριακοσίας καὶ ἑξήκοντα διαριθμοῦνται·

σημειώθηκαν διαμάχες μεταξύ των Σελευκιδών της Συρίας και των Πτολεμαίων της Αιγύπτου,

ἐλαίῳ δὲ χρῶνται τῷ σησαμίνῳ τὸ πλέον· οἱ δ´ ἄλλοι τόποι σπανίζονται τούτου τοῦ φυτοῦ. Γίνεται δ´ ἐν τῇ

για τις συγκεκριμένες εμπορικές οδούς. Σύμφωνα με την διευθέτηση που πραγματοποιήθηκε, οι

Βαβυλωνίᾳ καὶ ἄσφαλτος πολλή». (Σημείωση μεταφραστή. Στράβων, Γεωγραφικά ΙΣΤ)

Σελευκίδες προέβησαν στην ανάπτυξη των οδών της Μεσοποταμίας και της Ανατολικής Αραβικής

Επιθυμούμε να αναφέρουμε ότι μεταξύ των ξεχωριστών οικονομικών φαινομένων στην Ελληνιστική περίοδο, συμπεριλαμβάνονται η παραγωγή πολυτελών αγαθών, εκτός των φτηνών, για την κάλυψη

χερσονήσου. Κατά συνέπεια, επεκτάθηκε σημαντικά η πόλη της Αντιοχείας, στον ποταμό του Ορόντη, και η Σελεύκεια στον ποταμό Τίγρη, οπότε έγιναν κέντρα του παγκόσμιου εμπορίου.

αναγκών των φτωχών και πλουσίων κοινωνικών τάξεων, αναφέροντας ιδιαίτερα τα πήλινα αγγεία, όπου

Έτσι παρατηρούμε και συμπεραίνουμε ότι υπάρχουν αλλαγές σε πολλές πολιτισμικές πτυχές, την

διακρίνονται σε φτηνά παράλληλα με τα πολυτελή, υψηλής ποιότητας, στην Αθήνα, τον τρίτο π.Χ. αιώνα.

οικονομία, την θρησκεία και την διοίκηση, σε συγκεκριμένες πόλεις, όπου υπέκυψαν στην αλλαγή, εξαιτίας των ευρέων επεκτάσεων του παγκόσμιου εμπορίου. Οι κοινωνικές αλλαγές ήταν ευρείς

Από τα προαναφερόμενα, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι, παρά την επέκταση της αυτοκρατορίας

κατά την διάρκεια των ξένων κατακτήσεων. Ωστόσο ο αστικός Ιρακινός πολιτισμός, δεν εξαφανίστηκε

του Αλεξάνδρου, αυξήθηκε η ζήτηση στα προϊόντα που έχουν προέλευση από την αρχαία Εγγύς

πλήρως, γεγονός που εκδηλώνεται φανερά, για παράδειγμα, στην πόλη της Βαγδάτης, η οποία

Ανατολή, την Ινδία και την Βόρειο Αφρική. Το θέμα ελέγχου των εμπορικών οδών στην Ανατολή,

αφομοίωσε τα αρχαία έθιμα, παρά την απώλεια της πολιτικής ανεξαρτησίας στα χέρια των Περσών.

Σχεδιάγραμμα της Σελεύκειας επί του Τίγρη

Η επίδραση του Ελληνιστικού πολιτισμού ήταν μεγάλη, κατά την διάρκεια της διακυβέρνησης των Σελευκιδών, γεγονός που διήρκεσε μέχρι την αναμέτρηση με τους Βυζαντινούς, οπότε οι Έλληνες παρέμειναν συνδεδεμένοι με τον Ελληνιστικό τους πολιτισμό, παρά την παρουσία των Περσών. Αυτός ο πνευματικός δεσμός με την Ανατολή, οφείλεται στην εδραίωση της αμετάβλητης κουλτούρας. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, οι Έλληνες ήταν δραστήριοι στο εμπόριο στην Εγγύς Ανατολή από τον έβδομο π.Χ. αιώνα, όπως αναφέρουν ο Ηρόδοτος και ο Στράβων. Οι δυτικοί ηγέτες, με προεξέχοντα τον Αλέξανδρο τον Μακεδόνα, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην σχέση μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Η νομική, φιλοσοφική, πολιτική και εμπορική σκέψη άφησαν την επιρροή τους στον κόσμο, τμήμα του οποίου ήταν η Μεσοποταμία. Η συγκεκριμένη συνοπτική μελέτη αναφέρθηκε στα πολιτισμικά και πολιτικά επιτεύγματα και την επίδρασή τους στους πολιτισμούς της αρχαίας Εγγύς Ανατολής. Αρχαία ελληνικά πήλινα αγγεία

Απελευθέρωση από το χρέος: κληρονομιά της Μεσοποταμίας

Δρ. Σάλεχ Σαάντα Αλτζαλλάντ Οικονοµικός Σύµβουλος της εταιρείας CCC Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Α.Ε.Ε.Ε.Α

Αν οι Σουμέριοι, οι Ακκάδες και οι Βαβυλώνιοι ξυπνήσουν ξαφνικά ένα πρωί σε αυτόν τον αιώνα μετά από 5.000 περίπου χρόνια ύπνου, όπως αναφέρεται στο Βυζαντινό μύθο των ‘Επτά Κοιμωμένων Παίδων της Εφέσου’, εύκολα θα εντοπίσουν εντυπωσιακές εκφράσεις της δικής τους καινοτόμου τεχνολογικής, ιδεολογικής και κοινωνικοπολιτικής παράδοσης την οποία κληροδότησαν στο σύγχρονο κόσμο μας. Θα αναγνωρίσουν επίσης, αναδρομικά, πολλά στοιχεία που συνέβαλαν στην διεργασία της ιστορίας των εθνών, με την άνοδο και την κάθοδο της. Επίσης, θα παρατηρήσουν, τάχιστα , την απουσία των απαραίτητων οικονομικών πολιτικών που χρησιμοποίησαν οι δικές τους ηγεσίες επί πολλούς αιώνες προκειμένου να παρατείνουν μία δίκαιη και βιώσιμη κοινωνική σύμβαση με τους υπηκόους τους. Επιπλέον, ενδέχεται να μην μπορέσουν να κατανοήσουν αμέσως πώς είναι δυνατόν να επικρατήσει μία βιώσιμη κοινωνική σύμβαση τον 21ο αιώνα, τη στιγμή που το κύριο χαρακτηριστικό της είναι η διαρκής επιβάρυνση χρέους στην οποία υποκύπτει. Αφού ήταν συνηθισμένοι σε καθεστώτα τα οποία κατά διαστήματα ανακούφιζαν τις κοινωνίες τους από το βάρος του συσσωρευμένου χρέους, με σχετικό βασιλικό διάταγμα, που οδηγούσε στην ‘απελευθέρωση’ από την υποδούλωση στο κράτος ή από τη δουλεία στον πλούτο των ολίγων γαιοκτημόνων, συμβάλλοντας έτσι στην ενεργοποίηση των παραγόντων της οικονομίας. Αξίζει να σημειωθεί πως η πρώτη φορά που χρησιμοποιήθηκε η λέξη ‘ελευθερία’ σε πολιτικό πλαίσιο ήταν στη Μεσοποταμία της 2ης χιλιετίας π.Χ. Οι βασιλείς της Μεσοποταμίας αντελήφθησαν την αποτελεσματικότητα αυτής της καινοτομίας και το ρόλο της στην επιτυχή επανεργοποίηση της οικονομίας τους, καθώς και στην παράταση της δυναστικής τους θητείας. Για περισσότερες από δύο χιλιετίες, αλλεπάλληλοι Σουμέριοι, Ακκάδες και Αμορίτες ηγέτες, μεταξύ άλλων, στη Μεσοποταμία της Εποχής του Χαλκού θέσπισαν μία νέα και ριζοσπαστική πολιτική της περιοδικής διαγραφής των χρεών. Η αποκωδικοποίηση της σφηνοειδούς γραφής σε διάφορες πλάκες που βρέθηκαν σε ολόκληρη την Αρχαία Εγγύς Ανατολή, αποκάλυψε πως εφαρμόζονταν τα διατάγματα διαγραφής των χρεών στην Μεσοποταμία με τα οποία καταστρέφονταν οι σχετικές πλάκες χρεών και η απαλλαγή από το καθεστώς δουλείας που επέβαλαν. Επίσης αποδεσμευόταν η γη των αγροτών που είχε κατασχεθεί από τους δανειστές, οπότε γινόταν ένα αποτελεσματικό μέσον οικονομικής αναζωογόνησης. Οι εγγραφές σε πλάκες σφηνοειδούς γραφής καταδεικνύουν ότι συνέβησαν, τουλάχιστον, τριάντα τέτοια γεγονότα στη Μεσοποταμία ως το 1.400 π.Χ. Ο θάνατος ήταν η ποινή της μη συμμόρφωσης. Στην Ελλάδα επίσης, κατά τον 8ο και τον 7ο αιώνα π.Χ. στην Αθήνα, οι αριστοκράτες και οι καιροσκόποι ευγενείς συσσώρευσαν υπέρογκο πλούτο και τεράστια εξουσία, που οδήγησαν στη διαφθορά του τότε κυρίαρχου κοινωνικού συστήματος. Ως επακόλουθο, η οικονομία καταστράφηκε και το χάσμα μεταξύ αριστοκρατικής τάξης και πολιτών διευρύνθηκε επικίνδυνα. Κατά το πρώτο ήμισυ του 6ου αιώνα, εξελέγη ο Σόλων ως Άρχων των Αθηνών με σκοπό να ενεργοποιήσει την οικονομία προτού εξεγερθούν οι πτωχές μάζες. Εφήρμοσε, σε μεγάλο βαθμό, τις Μεσοποταμιακές πολιτικές διαγραφής χρεών. Μέχρι εκείνη την εποχή, τα σχετικά βασιλικά διατάγματα εκδίδονταν και εφαρμόζονταν από τους ηγεμόνες σε περιόδους πολέμου, ακραίας φτώχιας, ή ενθρόνισης νέων βασιλέων, καθώς επίσης σε περιόδους οικονομικών και κοινωνικών

κρίσεων. Οργανώνονταν ετήσιοι εορτασμοί, με σκοπό την απαλλαγή από τα χρέη καθιστώντας τις αρχές αυτές αναπόσπαστο μέρος της κοινωνικής ανανέωσης. Συνεχίστηκε η επιρροή της Μεσοποτομιακής παράδοσης, περί απαλλαγής από τα χρέη, που επιβίωσε και στην ακμάζουσα εμπορική ζωή του Χαναανιτικού πολιτισμού. Παράλληλα με τη σημαντική επιρροή του πλούσιου Αιγυπτιακού πολιτισμού, ο οποίος επίσης υιοθέτησε την ακύρωση των χρεών όπως αποκαλύπτει η περίφημη «Στήλη της Ροζέτας», η συγκεκριμένη δημιουργική ιδέα εμφανίστηκε στην Γη Χαναάν και διαδόθηκε στον τότε γνωστό κόσμο, διά μέσου της Μεσογείου, καθώς και μέσω του Σινά και της Παλαιστίνης, αφού εμποτίστηκε το Χαναανιτικό οικοσύστημα με πολλά στοιχεία από τους δύο πολιτισμούς, μεταξύ των οποίων πνευματικές και ηθικές κοινωνικές έννοιες, με αποτέλεσμα να αποκτήσει μεγαλύτερη δυναμική στην εξάπλωσή του, πέραν της περιορισμένης περιοχής του, σε μια εποχή όπου εντάθηκε ο ανταγωνισμός μεταξύ των αποκλειστικά υλικών δυνάμεων και των εισαγόμενων μεταφυσικών, οπότε η θέση του «Παντοδύναμου Θεού» απέκτησε τεράστια σημασία στις επίγειες υποθέσεις. Όπως αναφέρεται στους μύθους τους, καθώς επίσης τους μύθους και τις παραδόσεις των φυλών Hapiru, που μετανάστευσαν από την Αραβική χερσόνησο στην Γη της Χαναάν, επαναστάτησαν ενάντια στην οργή των πλουσίων κυβερνώντων Χαναανιτών γαιοκτημόνων και πήραν την εξουσία. Έτσι η απαλλαγή από τα χρέη έγινε θεϊκό μυστήριο, που εκφράζεται στην τελετή του Ιωβηλαίου. Θεσπίστηκαν και κυρώθηκαν νόμοι για την τοκογλυφία. Ωστόσο, αυτές οι ιερές υποχρεώσεις ίσχυαν αυστηρά και αποκλειστικά για τις φυλές Hapiru και δεν ήταν καθόλου δεσμευτικές προς τους άλλους. Αν και η ακύρωση χρεών ήταν μία ξένη και μη αποδεκτή μέθοδος στην Ρωμαϊκή κοινωνία στην Δύση, οι Ρωμαϊκές πηγές δεικνύουν πως τα επιτόκια που χρέωναν οι πιστωτές υπόκειντο, συχνά, σε αυτοκρατορικές περιοδικές μειώσεις, ως μέθοδος μερικής απαλλαγής από τα χρέη, κυρίως κατά τη διάρκεια κοινωνικών και άλλων κρίσεων. Πολλούς αιώνες αργότερα, με την εξάπλωση της Χριστιανικής πίστης στην Ευρώπη, η διαγραφή των χρεών, ένα καινοτόμο οικονομικό εργαλείο της Εγγύς Ανατολής, στο παρελθόν, έγινε αναπόσπαστο μέρος του αναπτυσσόμενου οικουμενικού Χριστιανικού δόγματος και της Θεϊκής αρχής, κατά της τοκογλυφίας. Τονίζεται συγκεκριμένα στην Κυριακή Προσευχή «Και άφες ημίν τα οφειλήματα ημών, ως και ημείς αφίεμεν τοις οφειλέταις ημών» (από χρέη). Η αρχή αυτή διατηρήθηκε έως το Μεσαίωνα. Ανετράπη ριζικά στη Ρωμαϊκή μεθοδολογία, ιδιαίτερα μετά τη βιομηχανική επανάσταση, από πολιτική ελάφρυνσης χρέους μετατράπηκε σε μία μορφή αγαθοεργίας αποστασιοποιούμενη από μία ισχυρή οικονομική πολιτική, η οποία έχει τη δυναμική να επανεργοποιήσει την οικονομία, ιδιαιτέρως σε

περιόδους κρίσης. Όμως, από τότε που δημιουργήθηκαν οι Η.Π.Α. ως ανεξάρτητη ομοσπονδία τον 17ο αιώνα μ.Χ., οι Ομοσπονδιακές και οι Πολιτειακές αρχές τους εφήρμοσαν διάφορες μορφές ελάφρυνσης χρεών σε περιόδους κρίσης. Είναι νωπά ακόμα στη μνήμη μας τα σχέδια διάσωσης που προβλεπόταν να αναζωογονήσουν την οικονομία και να μετριάσουν την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008. Η ακύρωση του διεθνούς χρέους της Γερμανίας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η οποία εγκρίθηκε από διαφόρους πιστωτές, μεταξύ των οποίων ήταν και η Αίγυπτος και η Ελλάδα, απετέλεσε σημαντικό παράγοντα στη νέα βιομηχανική ανάπτυξη της Γερμανίας. Η ανακοίνωση από την Κροατία της διαγραφής των χρεών των 60.000 φτωχότερων πολιτών, τον Φεβρουάριο του 2015, είναι προφανώς μια από τις μεγαλύτερες διαγραφές χρεών στη σύγχρονη ιστορία. Παρομοίως, από τον 7ο αιώνα μ.Χ., το Ισλάμ διατήρησε τους Θεϊκούς, οικουμενικούς νόμους κατά της τοκογλυφίας και την αρχή της διαγραφής χρεών όπως ορίζεται στο Ιερό Κοράνι. «Όσοι πιστοί φοβήθητε τον Κύριον υμών και εγκαταλείψατε ό,τι υπολείπετε υμίν εισέτι εκ της τοκογλυφίας, εάν αληθώς ήσθε πιστοί» (2:278) επίσης «Εάν οφειλέτης τις αδυνατή να αποτίση το χρέος αυτού, ας αναμένη αυτόν ο δανειστής αυτού, έως ού ευκολυνθή να το εξοφλήση, εάν δε παραιτηθή του δανείου του χάριν ελεημοσύνης, πράττει το βέλτιον, εάν γινώσκητε τούτο» (2:280). Η αρχή αυτή ακολουθείται ακόμη από μεγάλες κοινότητες των οπαδών του καθώς και από πολλά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Αντιστοίχως, στην πλειονότητα των Ισλαμικών κρατών υπάρχουν νόμοι που ρυθμίζουν, σε κάποιο βαθμό, τις χρηματοοικονομικές συναλλαγές τους. Σήμερα τα διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα έχουν ήδη θεσπίσει ειδικά εργαλεία για την εξυπηρέτηση πελατών που προτιμούν τέτοια διαχείριση των περιουσιακών τους στοιχείων, που τους παρέχει ασφάλεια, που είναι εγγενής στο μη-τοκογλυφικό τραπεζικό σύστημα. Πολλοί μάλιστα πιστεύουν πως συμβάλλει περισσότερο στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη όπως δεικνύουν διάφορες μελέτες. Επιπλέον αναφέρονται όσα επιβάλλει η ίδια τους η πίστη. Εκτός από το σαφές όφελος για την κοινωνία από την μέθοδο διαγραφής των χρεών, μπορούν να αντληθούν περισσότερα διδάγματα από την καινοτόμο και παραγωγική σοφία που είναι έκδηλη στους πλούσιους πολιτισμούς της αρχαίας Εγγύς Ανατολής, όπως φάνηκε από τις ταυτόχρονες κληρονομιές τόσο της Μεσοποταμίας όσο και της Αιγύπτου, τις οποίες ο Breasted ονόμασε ‘Εύφορη Ημισέληνο’. Η μετανάστευση, ανάπτυξη και ωρίμανσή τους μέσω της Γης Χαναάν και της Ελλάδος και κατά συνέπεια σε όλες τις επόμενες γενιές, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι πολιτισμοί ανά τον κόσμο φαίνονται διαφορετικοί, αλλά ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι αυστηρά ένας μοναδικός συνδυασμός των ξεχωριστών στοιχείων που διαδίδονται από τον καθένα στον χρόνο και τον χώρο.

Μεσοποταμία, γη πολιτισμού Πολύπαθη προσφάτως η γη του Ιράκ είναι φορέας μιας μακράς ιστορίας και πολιτισμού. Πρόκειται για μια γη, η οποία γνωρίζει, ήδη από τα προϊστορικά χρόνια, αξιοσημείωτους πολιτισμούς, τα επιτεύγματα των οποίων στολίζουν εδώ και χιλιετίες το χώρο της Μεσοποταμίας, ενός χώρου που σήμερα περιλαμβάνει το Ιράκ, το ανατολικό τμήμα της Συρίας, την Έδεσσα και Χαρράν της νοτιοδυτικής Τουρκίας, καθώς και ορισμένα από τα κεντροδυτικά τμήματα του Ιράν. Η περιοχή είναι γνωστή από την ύστερη αρχαιότητα ως «Εύφορη Ημισέληνος». Από εδώ ξεκίνησαν τα γλωσσικά, πολιτιστικά και θρησκευτικά επιτεύγματα της ανθρωπότητας. Σ’ αυτόν το χώρο αναπτύχθηκε ο αρχαιότερος πολιτισμός, ο οποίος σιγά σιγά διαπότισε όλη την Εγγύς Ανατολή και την Αίγυπτο, και βραδύτερα τον χώρο του Αιγαίου Πελάγους και την Κρήτη, για να φτάσει με την ελληνική σκέψη στο ανώτατο σημείο της ακμής του.

Δρ. Aγγελική Γρ. Ζιάκα Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήμα Θεολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Τον πρώτο προηγμένο πολιτισμό της Μεσοποταμίας δημιούργησαν οι Σουμέριοι, στα τέλη της πέμπτης π.X. χιλιετίας, ένας λαός γεωργικός, στα νότια τμήματα της Μεσοποταμίας, και μάλιστα στις εκβολές των ποταμών Τίγρητος και Ευφράτη, που γνώριζε τα μέταλλα, κατασκεύαζε ωραία έργα τέχνης, και, το σπουδαιότερο, γνώριζε γραφή, τη λεγόμενη σφηνοειδή. Οι Σουμέριοι χάραζαν τα γράμματα της σφηνοειδούς γραφής σε αργιλώδη πλιθιά, χρησιμοποιώντας κονδύλι με τριγωνική αιχμή, και γι’ αυτό είχαν το σχήμα σφήνας. Τη σφηνοειδή αυτή γραφή την αποκρυπτογράφησε ο Georg Friedrich Grotefend το 18021. Η γλωσσική τους οικογένεια παραμένει άγνωστη στην έρευνα. Ανήκει πάντως στη συγκολλητική λεγόμενη γλώσσα, γλώσσα η οποία για την παραγωγή και την κλήση λέξεων με προθέματα προσκολλάται κατεξοχήν σε σταθερές ρίζες, όπως π.χ. είναι οι φιννο-ουγκρικές γλώσσες. Τον προηγμένο πολιτισμό των Σουμερίων τον βρίσκουμε στις πόλεις Ουρ, Λάρσα, Ουρούκ, Κις, Νιππούρ και άλλες, που αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη, ήδη από τον 19ο αιώνα. Ο πολιτισμός και η θρησκεία των Σουμερίων έγιναν η βάση για την ανάπτυξη του κατοπινού πολιτισμού και της θρησκείας των Βαβυλωνίων και Ασσυρίων σημιτών, οι οποίοι προωθήθηκαν, κατά την τρίτη και δεύτερη χιλιετία, στην χώρα της Μεσοποταμίας και αναμείχθηκαν με τους Σουμερίους. Κέντρα των πόλεων των Σουμερίων, και κατόπιν των Βαβυλωνίων και Ασσυρίων, ήταν οι μνημειώδεις και επιβλητικοί ναοί με ψηλούς εξώστες, χτισμένους από πλίνθους, που από τους Βαβυλωνίους ονομάστηκαν Ζικκουράτ. Την εξουσία την κατείχε ένα οργανωμένο ιερατείο με επικεφαλής τον βασιλιά-ιερέα, φορέα της κρατικής και θρησκευτικής εξουσίας. Ο ναός ήταν κέντρο θρησκευτικό, πολιτικό και οικονομικό, τη λειτουργία του οποίου εξυπηρετούσε η σφηνοειδής γραφή. Από το 2800-2500 περίπου π.Χ., παρατηρείται η αργή διείσδυση στον χώρο της Μεσοποταμίας των σημιτικών λαών, πρώτοι από τους οποίους είναι οι Ακκάδες, οι οποίοι αργότερα με βασιλιά τους τον Σαργών Α΄(Sharukin 2350-2330) θα συνενώσουν Σουμερίους και Ακκάδες, και θα δημιουργήσουν το βασίλειο των Ακκαδών, που θα υποτάξει όλους σχεδόν τους λαούς της Μεσοποταμίας, τμήματα της Συρίας και της Μικράς Ασίας, καθώς και το Ελάμ. Ο βασιλιάς τους θα ονομαστεί «Κύριος των τεσσάρων σημείων του κόσμου», με πρωτεύουσα την νεοϊδρυθείσα Ακκάδ. Θα εμφανιστούν νέες ακκαδικές θεότητες, οι πιο γνωστές από τις οποίες είναι η Ιστάρ, κατοπινή Αστάρτη, και ο Θεός του Ηλίου «Σαμάς», ο κατεξοχήν Θεός της Ακκάδ. Με τα επιτεύγματα του Σαργών κατοχυρώνεται η πρώτη ηγεμονία των Σημιτών στη Μεσοποταμία, η οποία είχε

Τις πληροφορίες μας αντλούμε από το έργο του Γρηγορίου Ζιάκα, πρωτοπόρο στα ακαδημαϊκά πράγματα της Ελλάδας για την έρευνα των θρησκειών και πολιτισμών των προϊστορικών και αρχαίων λαών. Βλ. το έργο του, Θρησκείες και Πολιτισμοί των Προϊστορικών και Αρχαίων Λαών, Θεσσαλονίκη: Κορν. Σφακιανάκη, 2002, κυρίως σσ. 175-228 (πρώτη έκδοση Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη 1990, 31995).

μεγάλη σημασία για την κατοπινή ιστορία της Μέσης Ανατολής. Οι Ακκάδες έφεραν τη γλώσσα τους και νέα θρησκευτικά και πολιτιστικά στοιχεία στον κόσμο των Σουμερίων. Παρά το γεγονός ότι οι δύο γλώσσες, Σουμερίων και Σημιτών αναμείχθηκαν, ο σουμερικός πολιτισμός διαφύλαξε τις δομές του στην κατοπινή σύνθεση νέων Σουμερίων, Βαβυλωνίων και Ασσυρίων. Οι Βαβυλώνιοι και Ασσύριοι κληρονόμησαν τον Σουμεροακκαδικό πολιτισμό και τον πλούτισαν με νέα στοιχεία. Οι Βαβυλώνιοι δημιούργησαν από το 2000 π.Χ. στον χώρο της Μεσοποταμίας το Βαβυλωνιακό κράτος, με το οποίο επιτεύχθηκε μια πολυετής πολιτική ενότητα των Μεσοποταμιακών χωρών, με κέντρο τη νέα πόλη της Βαβυλώνας. Το αρχαίο Βαβυλωνιακό κράτος έφτασε στο ανώτατο σημείο της ακμής του την εποχή του βασιλιά Χαμμουραμπί (1728-1686), ο οποίος υπήρξε ένας από τους πρώτους μεγαλύτερους νομοθέτες του κόσμου. Στα ερείπια του παλατιού του κράτους του, βρέθηκε ένα πολύτιμο αρχείο από 20.000 πλίνθινες πλάκες. Ο περίφημος «Κώδικας του Χαμμουραμπί», περιέχει 282 διατάξεις, οι οποίες είναι χαραγμένες σε μια στήλη, ένα είδος αγάλματος, από μαύρο διορίτη λίθο, διαστάσεων 2,20 μέτρων, που βρέθηκε το 1801 στα Σούσα, και βρίσκεται σήμερα στο μουσείο του Λούβρου. Φανερώνει μια ανώτερη αντίληψη της εποχής για δικαιοσύνη. Είναι ο κώδικας που καθορίζει τα δικαιώματα και την περιουσία των υπηκόων, και εισάγει την αρχή της ανταπόδοσης του ίσου κακού, «οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος». Η κορύφωση των δικαιϊκών αυτών αντιλήψεων συναντάται κατόπιν στον Μωσαϊκό Νόμο. Με τον θάνατο του Χαμμουραμπί θα αρχίσει η παρακμή του αρχαίου Βαβυλωνιακού κράτους, που θα γνωρίσει τις επιδρομές των Χετταίων, Κασσαίων, και τέλος θα υποταχθεί στους Ασσυρίους (11ος π.Χ. αιώνας). Aπό το 625-539 οι Βαβυλώνιοι θα ξαναποκτήσουν την ανεξαρτησία τους και θα ιδρύσουν το Νέο Βαβυλωνιακό βασίλειο, του οποίου ονομαστός βασιλιάς υπήρξε ο Ναβουχοδονόσωρ (604-561), γνωστός από τις διηγήσεις της Παλαιάς Διαθήκης. Αυτός κατέλαβε την Παλαιστίνη και πήρε τον Εβραϊκό λαό στην βαβυλωνιακή αιχμαλωσία (586). Το βαβυλωνιακό βασίλειο καταλύθηκε το 539 π.Χ. από τον βασιλιά των Περσών Κύρο τον Μέγα, ο οποίος ένωσε τους Μήδους και τους Πέρσες, και ίδρυσε το αχανές περσικό κράτος, το οποίο θα γνωρίσει αργότερα ο ελληνικός κόσμος από την κατάληψη των παραλίων της Μικράς Ασίας και τις περσικές εκστρατείες κατά των ελληνικών πόλεων κρατών.

Το αρχαίο κράτος των Ασσυρίων 1800-1375 π.Χ. Δίπλα στους Ακκάδες και τους Βαβυλωνίους αναπτύχθηκαν οι Ασσύριοι, οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί γύρω στο 2500 π.Χ. στην περιοχή του άνω Τίγρη, και σταδιακά εξαπλώθηκαν στο μεγαλύτερο τμήμα της βόρειας Μεσοποταμίας, και το 1800 π.Χ. συνέπηξαν το αρχαίο κράτος των Ασσυρίων. Ήταν λαός που δημιουργήθηκε από την συνανάμειξη αρχέγονων και αυτόχθονων κατοίκων μη σουμερικής προέλευσης, των αρχέγονων πολιτισμών Τέλλ Χαλάφ και Σαμάρρα, και σημιτικών μεταναστευτικών φύλων. Το όνομά τους το οφείλουν στον ανώτερο Θεό τους, τον Ασσούρ, του οποίου το όνομα έδωσαν όχι μόνον στη χώρα τους αλλά και στην πρωτεύουσά τους Ασσούρ. Γύρω στα 1800 π.Χ. προχώρησαν

προς τη βόρεια περιοχή της Βαβυλώνας, και δημιούργησαν ένα εκτεταμένο κράτος, που περιλάμβανε τμήματα των ορεινών περιοχών της Μεσοποταμίας και αποτελούσε σύστημα συνασπισμένων κρατιδίων πατριαρχικής απολυταρχίας. Από το 1450 οι Ασσύριοι έγιναν υποτελείς του κράτους των Μιταννί. Σύντομα όμως ανεξαρτητοποιήθηκαν και δημιούργησαν το Μέσο Ασσυριακό βασίλειο (13751047 π.Χ.). Αν και ο λαός των Ασσυρίων ήταν μικτός, αποτελούνταν από αρχέγονους κατοίκους της περιοχής και κατοπινούς Σημίτες, με την πάροδο του χρόνου εκσημιτίστηκε πλήρως και αποτέλεσε ενιαίο λαό με τους Βαβυλωνίους. Μετά από συνεχείς πολέμους με τους Χετταίους, τους Μιταννί και άλλους λαούς του βορρά, οι Ασσύριοι συγκρότησαν το Νέο Ασσυριακό βασίλειο (883-612 π.Χ.), το οποίο συνέτριβε όλους τους γειτονικούς λαούς που αντιστέκονταν με ετήσιες εκστρατείες και με τη νέα στρατηγική πολεμική, που εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στην πολεμική ιστορία και ήταν νικηφόρα, δηλαδή με το ιππικό, και με αρχηγό τον Ασουρμπανιμπάλ Β΄ (883-859 π.Χ.). Αξιοπρόσεκτοι ηγέτες του νέου αυτού Ασσυριακού βασιλείου ήταν οι εξής: η γνωστή στα ελληνικά κείμενα Σεμίραμις (Shammuramat, 810-806 π.Χ.), η οποία άσκησε για χάρη του ανήλικου διαδόχου του θρόνου σπουδαία εσωτερική και εξωτερική πολιτική, με επιτυχή διακυβέρνηση. Ο Σαργών Β΄, που ονομάστηκε Σαρρουκίν (δηλ. δίκαιος κυβερνήτης), έκανε πρωτεύουσα τη Νινευή, για την οποία οικοδόμησε διπλά τείχη ύψους είκοσι πέντε μέτρων με δέκα πέντε πύλες, και συμφιλιώθηκε με το ιερατείο, ανανεώνοντας τα αριστοκρατικά και ιερατικά προνόμια. Η ζωή του τερματίστηκε αδόξως με τη δολοφονία του, λόγω της άγριας εκμετάλλευσης της Βαβυλώνας και του λαού της. Ο γιος και διάδοχός του Ασαρχαδών (680-669), σύναψε φιλία με τους Σκύθες, απώθησε του Κιμμερίους και κατέλαβε την Αίγυπτο ως τη Νουβία. Αυτή ήταν η μεγαλύτερη εξάπλωση του Ασσυριακού βασιλείου στα χρονικά της ιστορίας του. Τις κατακτήσεις συνέχισε ο Ασσουρμπανιμπάλ ή Σαρδανάπαλος, κατά τις ελληνικές πηγές, που ήταν θρυλικός για τη χλιδή και την τρυφηλή ζωή του. Κατέστρεψε τη Θήβα της Αιγύπτου, αλλά δεν μπόρεσε να κρατήσει την Αίγυπτο, όχι μόνο γιατί ήταν πολύ μακριά αλλά και γιατί στασίασε ο αδελφός του στη Βαβυλώνα. Ο Ασουρμπανιμπάλ επέστρεψε, ανακατέλαβε το 648 την Βαβυλώνα, και κατέστρεψε το 639 τα Σούσα (Eλάμ). Παρά την μαλθακή του ζωή ο Ασουρμπανιμπάλ έμεινε γνωστός και ως προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών. Κόσμησε την πρωτεύουσά του Νινευή με λαμπρούς ναούς και ανάκτορα, και με μεγάλη βιβλιοθήκη με περισσότερους από 22.000 πλίνθινους πίνακες σε σφηνοειδή γραφή, που περιείχαν κείμενα ποίησης, φιλολογίας, ιστορίας, ιατρικής, αστρονομίας. Αυτή θεωρείται η πρώτη βιβλιοθήκη του κόσμου. Με τους συνεχείς πολέμους το βασίλειο των Ασσυρίων εξασθένησε και υποτάχθηκε στους Μήδους και Βαβυλωνίους, οι Ασσυριακές πόλεις καταστράφηκαν, η Ασσούρ το 614, η Νινευή το 612 και η Χαρράν το 608. Οι κάτοικοι εξολοθρεύθηκαν, η χώρα ερημώθηκε και το βασίλειο εξαφανίστηκε από την ιστορία. Η διάδοχη κατάσταση ήταν, όπως σημειώσαμε, η δημιουργία του κράτους των Περσών από τον Κύρο τον Μέγα το 556, ο οποίος ένωσε τους δύο μεγάλους λαούς, Μήδους και Πέρσες. 13

Από τον βαβυλωνιακό και ασσυριακό μύθο στο έπος και τη θρησκεία Οι Βαβυλώνιοι και οι Ασσύριοι ανέπτυξαν σπουδαίο πολιτισμό ως μετεξέλιξη του πολιτισμού των Σουμερίων και Ακκαδών. Καλλιέργησαν, ιδιαίτερα οι Βαβυλώνιοι, την αστρολογία-αστρονομία και τα μαθηματικά, γνώριζαν τη διαφορά του σεληνιακού και του ηλιακού έτους και έκαναν αξιοπρόσεκτα ημερολόγια. Η διαίρεση του έτους σε μήνες και εβδομάδες και η διαίρεση της ώρας σε εξήντα λεπτά και του λεπτού σε εξήντα δευτερόλεπτα, είναι επινόηση των Βαβυλωνίων. Εφεύραν επίσης μέτρα βάρους και χρησιμοποίησαν τα ευγενή μέταλλα, χρυσό και άργυρο, ως μέτρα αξίας. Το «τάλαντον» με την υποδιαίρεσή του σε μνας, το οποίο εισήχθη στην Ελλάδα επί Φαίδωνος, είναι επίσης επινόηση βαβυλωνιακή. Περίφημοι επίσης παραμένουν στην ιστορία οι κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας, που θεωρούνται ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου. Τα επιτεύγματα των Ασσυρίων ακολούθως είναι εντυπωσιακά. Αυτοί εφηύραν και κατασκεύασαν πολεμικά άρματα και μηχανές. Ονομαστοί είναι οι κεντητοί τάπητες των Ασσυρίων, οι ναοί, τα ανάκτορα και τα τείχη. Όλα ήταν κολοσσιαία. Πρόκειται για τα περίφημα ζικκουράτ, που αναφέραμε παραπάνω. Οι Ασσύριοι είναι επίσης οι πρώτοι που κατασκεύασαν θόλους και αψίδες, ενώ σημείωσαν πρόοδο και στη γλυπτική και πλαστική τέχνη, με την οποία κοσμούσαν τα κολοσσιαία ανάκτορά τους. Στη θρησκεία καλλιεργήθηκαν οι κοσμολογικές, κοσμογονικές, μυθολογικές και θρησκευτικές αντιλήψεις που τροφοδοτήσαν τη φαντασία των λαών της Μέσης Ανατολής και επέδρασσαν στην κουλτούρα τους. Από τον όγκο της ασσυροβαβυλωνιακής μυθολογίας, θεογονίας και κοσμογονίας αξίζει να σταθούμε σε δύο κυρίως μεγάλα και περίφημα έπη, παγκόσμια μνημεία λόγου της ανθρωπότητας. Το λεγόμενο «Βαβυλωνιακό έπος» και το «Έπος του Γκιλγκαμές».

Το Βαβυλωνιακό Έπος Το Βαβυλωνιακό Έπος ασχολείται με τη δημιουργία του κόσμου και είναι γνωστό με τις αρχικές λέξεις του πρώτου στίχου του έπους ως Ενουμά Έλις (Enuma Elish), δηλαδή «Όταν εκεί επάνω…». Διηγείται τη γένεση του κόσμου ως έργο του μεγάλου θεού Μαρδούκ, ο οποίος παλεύει με το υδάτινο τέρας, την Τιαμάτ, την οποία με μια τρομερή μονομαχία κατόρθωσε να νικήσει και να φονεύσει. Από το ένα μέρος του σώματός της που έσχισε στα δύο ο Μαρδούκ έφτιαξε τον ουράνιο θόλο και από το άλλο τη γη. Οργάνωσε τον αστρικό κόσμο και καθόρισε την πορεία του χρόνου, διαμόρφωσε τη γη, την οποία άρδευσε με τους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη, οι οποίοι πηγάζουν από τα μάτια της Τιαμάτ. Τελικά δημιούργησε τους ανθρώπους για να υπηρετούν τους θεούς και να τους ξελαφρώνουν.

Το Έπος του Γκιλγκαμές Το Έπος του Γκιλγκαμές είναι το πιο γνωστό και λαϊκό δημιούργημα της βαβυλωνιακής ποίησης. Ανακαλύφθηκε στη βιβλιοθήκη του Ασσουρμπανιμπάλ και είναι παλαιότερο από το έτος του Ενουμά Έλις. Σήμερα σώζονται αποσπάσματα του έπους αυτού, αλλά αρκετά για να ανασυνθέσουν την ιστορία του ήρωα Γκιλγκαμές. Ο Γκιλγκαμές, βασιλιάς της Ουρούκ, είναι ημίθεος. Γιος μιας θεάς και ενός θνητού, και είχε κατά τα δύο τρίτα θεία φύση. Στο έπος εγκωμιάζονται η σοφία, οι αγαθοεργίες του και τα μεγαλοπρεπή κτίσματα, με τα οποία στόλισε την πρωτεύουσά του Ουρούκ. Οι θεοί για να 14

περιορίσουν τη δύναμή του έστειλαν στη γη ένα ημιάγριο ον, τον Ενκίδου, ο οποίος όμως συμπάθησε τον Γκιλγκαμές και έγινε πιστός φίλος και σύντροφός του. Οι θεοί, ιδιαίτερα μάλιστα η θεά Ιστάρ, που είχε ερωτευθεί τον Γκιλγκαμές αλλά δε βρήκε ανταπόκριση στον έρωτά της, εκδικήθηκαν τον ήρωα, και προκάλεσαν τον θάνατο του φίλου του. Η ύβρις προς τους αθανάτους τιμωρήθηκε. Απαρηγόρητος ο Γκιλγκαμές για το θάνατο του επιστήθιου φίλου του, συνειδητοποίησε τη θνητότητά του και αποφάσισε να αναζητήσει την αθανασία. Τον δρόμο όμως για την αθανασία γνώριζε μόνον ο ξακουστός Ουτναμπιστίμ, ο οποίος του είπε ότι ο δρόμος περνά από το πέλαγος και είναι γεμάτος δοκιμασίες. Την πύλη προς το αθάνατο φυτό τη φρουρούσε ένα άγριο ζευγάρι με μορφή σκορπιού. Παραταύτα ο Γκιλγκαμές κατόρθωσε να το περάσει και να συναντήσει τη θεά Σιδουρή, η οποία προσπάθησε να τον αποτρέψει από τον μάταιο σκοπό του, λέγοντάς του: «Γκιλγκαμές, Γκιλγκαμές που πηγαίνεις; Τη ζωή που αναζητάς ποτέ δεν θα τη βρεις. Όταν οι θεοί δημιούργησαν τον άνθρωπο του έδωσαν τον θάνατο ως κληρονομιά του. Την αθανασία τη φύλαξαν για τον εαυτό τους.» Ο Γκιλγκαμές μένει αμετάπειστος και τελικά κατορθώνει να φτάσει στα βάθη του πελάγους και να βρει το φυτό της αθανασίας. Χαρούμενος το πήρε και ξεκίνησε το ταξίδι της επιστροφής του. Η χαρά του όμως ήταν σύντομη, διότι, όταν σταμάτησε για να ξαποστάσει σ’ ένα πηγάδι με γλυκό νερό από το ταξίδι του, εκεί ένα φίδι, που οσφράνθηκε τη μυρωδιά του φυτού, το άρπαξε από τα χέρια του και εξαφανίστηκε στα βάθη του πηγαδιού και από κει στο πέλαγος. Απαρηγόρητος ο Γκιλγκαμές έκλαψε πικρά για την ατυχία του και στη μνήμη του τριγύριζαν τα λόγια της Σιδουρή, «Γκιλγκαμές, Γκιλγκαμές που πηγαίνεις; […]». Το κείμενο τελειώνει απότομα, αλλά αρκεί για να περιγράψει τη θέση της ανθρώπινης ύπαρξης, η οποία καθορίζεται από το αναπόφευκτο γεγονός του θανάτου. Εκτός από την επική ποίηση καλλιεργήθηκε στη Μεσοποταμία και η λυρική ποίηση, καθώς και ο πεζός λόγος. Ένα σπουδαίο θέμα του λόγου αυτού είναι ο μύθος του κατακλυσμού, του οποίου την τέλεια περιγραφή θα συναντήσουμε αργότερα στην Βίβλο, βιβλίο της Γενέσεως κεφ. 6-9. Η αξιοσημείωτη αυτή γνώση των πολιτισμών της Μεσοποταμίας αποτελεί παράδειγμα της δημιουργικής ικανότητας και δύναμης του ανθρώπινου πνεύματος, που αναπαράγεται κατά ποικίλους τρόπους έως σήμερα στη θρησκευτική και πολιτιστική έκφραση της ανθρωπότητας. Τα μνημεία λόγου και τέχνης, αν και πολλά εξ αυτών έπαψαν να υφίστανται, εξαιτίας φυσικών αλλά και ανθρώπινων καταστροφών, ωστόσο, όσα παρέμειναν, συνεχίζουν να μας θυμίζουν την ποικιλία και τον πλούτο της κοινής πανανθρώπινης πολιτιστικής κληρονομιάς και την ευθύνη μας απέναντί της. Η γνώση της προϊστορίας, ιστορίας και του πολιτισμού της γης του Ιράκ από τον ελληνικό κόσμο, είναι μια γνώση συνάντησης δυο πολιτισμών με μακρά ιστορία και δημιουργική πορεία. Ευελπιστούμε πως η παρούσα πρωτοβουλία θα είναι η αρχή της εκ νέου ώθησης αγαστών και εποικοδομητικών σχέσεων, δια μέσου της επιστήμης και της έρευνας, με σύναψη εκατέρωθεν ερευνητικών, μορφωτικών και διμερών ακαδημαϊκών πρωτοβουλιών. Ο ιρακινός πολιτισμός του παρόντος, εμποτισμένος από τα πολιτιστικά αγαθά του μακρού παρελθόντος, συνεχίζει να γοητεύει τους λαούς, τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης, και υπάρχει έδαφος για συνάντηση με ανοιχτό και δημιουργικό πνεύμα προς όφελος της ανθρωπότητας. Με τη γνώση του παρελθόντος και του παρόντος και με τη σύναψη πολιτιστικών και εκπαιδευτικών συνεργασιών, ενισχύουμε τις κληρονομίες μας, οι οποίες διασταυρώνονται πολλάκις δημιουργικά κατά τον ρουν της ιστορίας.

Φωτογράφος: Φανή Σαρρή, Σαμάρρα 1990

Ελλάδα και Μεσοποταμία / Ιράκ Ο ελληνικός χώρος και ο χώρος της Μεσοποταμία ακολούθησαν παράλληλες ιστορικές πορείες πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης και είναι δύο περιοχές που η γεωγραφία σημάδεψε σε μεγάλο βαθμό και την πολιτική συγκρότηση. Στον αιγαιακό-μυκηναϊκό χώρο η στενότητα του καλλιεργήσιμου χώρου και το ευμετάβλητο του κλίματος δεν ευνόησε την ανάπτυξη μεγάλων συγκεντρωτικών κρατών. Η μοίρα των μυκηναϊκών και των κρητικών βασιλείων είναι χαρακτηριστική. Από σχετικά μεγάλα βασίλεια διασπάστηκαν σε έναν γαλαξία πόλεων-κρατών. Στην περίπτωση όμως της Μεσοποταμίας η πολιτική ανάπτυξη που ξεκίνησε την 3η χιλιετία π.Χ. από την συγκρότηση των πόλεων-κρατών του Ουρούκ και της Ουρ μετασχημάτισε αυτές τις πόλεις-κράτη σε μεγάλα συγκεντρωτικά βασίλεια και αυτοκρατορίες των Σουμερίων, των Ασσυρίων, των Βαβυλωνίων, των Μήδων και των Περσών. Η ύπαρξη μεγάλων πεδιάδων, το σχετικά σταθερό κλίμα και η ανάγκη για κεντρική διαχείριση της ποτάμιας άρδευσης έκαναν τη συγκρότηση συγκεντρωτικών βασιλείων επιτακτική.

Δρ. Σωτήρης Ρούσσος Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και επιστημονικός υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών, www.cemmis.edu.gr

Οι δύο κόσμοι θα συναντηθούν μετά τη εξάπλωση των αυτοκρατοριών της Μεσοποταμίας στις ακτές της Ανατολικής Μεσογείου, την ακμάζουσα εμπορική δραστηριότητα των ελληνικών αποικιών στην Μικρά Ασία και την Κύπρο και τη σχέση τους με τα λιμάνια της Φοινίκης. Ο μέγας εθνογράφος της αρχαιότητας, Ηρόδοτος, θα πραγματοποιήσει δύο ταξίδια στην περιοχή της Μεσοποταμίας και θα περιγράψει με ιδιαίτερο θαυμασμό και σεβασμό τον πολιτισμό και την κρατική συγκρότηση της Μεσοποταμίας ιδιαίτερα την πολιορκία της Βαβυλώνας από τον Κύρο. Η εξάπλωση της περσικής αυτοκρατορίας η οποία έχει περιλάβει πια την Μεσοποταμία θα οδηγήσει στη σύγκρουσή της με τον ελληνικό κόσμο. Μετά από ενάμιση περίπου αιώνα, η εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου θα έρθει να ενοποιήσει ολόκληρο το γεωγραφικό χώρο από το Αιγαίο ως την Περσία. Ο ίδιος ο Αλέξανδρος θα επιλέξει για πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του την Βαβυλώνα αντιλαμβανόμενος την κρίσιμη σημασία της Μεσοποταμίας στην νέα επικράτεια. Ο ελληνιστικός πολιτιστικός κόσμος θα ενοποιήσει τη Μεσοποταμία με όλη την Εγγύς Ανατολή μιας και η ελληνική κοινή θα αποτελέσει την γλώσσα συνεννόησης, επιστήμης και πολιτισμού ενώ ο ελληνικός «τρόπος» θα διαπλάσει τον τρόπο ζωής και καλλιτεχνικής δημιουργίας σε ολόκληρη την περιοχή. Αυτή η πολιτιστική κοινότητα ολόκληρης της Εγγύς Ανατολής θα αποτελέσει και την ασφαλή βάση για την εξάπλωση της νέας θρησκείας, του Χριστιανισμού, που θα επηρεαστεί από τις παραδόσεις της Μεσοποταμίας και κατόπιν από τον νεοπλατωνισμό του ελληνιστικού κόσμου. Στην βόρεια και βορειοδυτική Μεσοποταμία θα δημιουργηθούν σημαντικές εστίες Χριστιανισμού όπως η Μεράντα (το σημερινό Μαρντίν) και η Έδεσσα (Σανλί Ούρφα). Η Μεσοποταμία, ιδιαίτερα η βόρεια και βορεοδυτική, έγινε έτσι στον 5ο και στον 6ο αιώνα μ.Χ. το σύνορο μεταξύ της Βυζαντινής και της Περσικής Αυτοκρατορίας. Η εξάπλωση του Ισλάμ οδήγησε σε μια νέα γειτνίαση του Χαλιφάτου της Βαγδάτης με την Βυζαντινή Αυτοκρατορία που έφερε βέβαια σκληρές στρατιωτικές συγκρούσεις αλλά και γόνιμες πολιτιστικές ανταλλαγές. Η μεταλαμπάδευση των ελληνικών επιστημών και της φιλοσοφίας, ιδιαίτερα την περίοδο του Χαλίφη Χαρούν αλ-Ρασίντ οδήγησε σε μια

τεράστια άνθηση των επιστημών και των τεχνών και την θεσμοθέτηση νέων επιστημονικών πεδίων, όπως η Άλγεβρα και τελικά διέσωσε και καλλιέργησε την αρχαία ελληνική επιστήμη και φιλοσοφία.

Ελλάδα

Η μογγολική εισβολή και οι μετακινήσεις των τουρκικών πληθυσμών προς την Μεσοποταμία και την Μικρά Ασία άλλαξαν την μοίρα τόσο των μεσοποτάμιων πολιτισμών όσο και του ελληνικού-βυζαντινού κόσμου στην Εγγύς Ανατολή και αποτέλεσαν την αρχή του τέλους τόσο για τον βυζαντινό όσο και για τον αραβικό κόσμο. Η Οθωμανική κατάκτηση έθεσε και τις δύο περιοχές σε κοινή μοίρα. Η ενιαία πολιτική διοίκηση έδωσε και την δυνατότητα για απρόσκοπτη εμπορική και πολιτιστική ανταλλαγή μεταξύ των ελληνικών κοινοτήτων της ανατολικής Μικράς Ασίας και του Πόντου με την βόρεια Μεσοποταμία. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία έκανε πιο προφανές ένα στοιχείο συστημικής διάδρασης που συνδέει τις δύο περιοχές. Όλη η περιοχή που ξεκινά από την Ελλάδα και τα νότια Βαλκάνια και φτάνει ως την Μεσοποταμία διαπερνώντας το Αιγαίο, την Μικρά Ασία και την περιοχή της Μείζονος Συρίας, φτάνοντας στο σημερινό Ιράκ. Έγινε φανερό ότι εξελίξεις στο ένα άκρο αυτής της ενδιάμεσης περιοχής μεταξύ Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής αντικατοπτρίζονταν σε εξελίξεις στο άλλο άκρο της. Από την ανάπτυξη των Βαλκανικών και των Αραβικών εθνικισμών ως τις πολύ πρόσφατες διεθνείς επεμβάσεις στα Βαλκάνια και το Ιράκ παρατηρούμε μια αντανάκλαση ισορροπιών σε ολόκληρη αυτή της ενδιάμεσης περιοχής. Αυτός άλλωστε είναι και ο βασικός λόγος που καθιστά την συνεργασία μεταξύ των λαών και των κοινωνιών του σημερινού Ιράκ και της Ελλάδας. Γιατί απλά αποτελούν μέρη αναπόσπαστα ενός περιφερειακού συστήματος, μιας ενδιάμεσης περιοχής όπου πολιτική, πολιτισμός και οικονομία στο ένα μέρος αλληλοτροφοδοτεί και αλληλοτροφοδοτείται από την πολιτική, τον πολιτισμό και την οικονομία του άλλου μέρους. Δεν είμαστε ίδιοι αλλά είμαστε μέλη του ίδιου περιφερειακού «σώματος».

Ιράκ 17

Σχέσεις Ιράκ – Αρχαίας Ελλάδας Ανάμειξη του αρχαίου με το νέο – Συνάντηση των πολιτισμών Στην Ελληνιστική περίοδο, όταν αναμείχτηκε το μεγαλύτερο τμήμα της Εγγύς και Μέσης Ανατολής σε μεγάλα βασίλεια, που κυβερνούσαν δυναστείες Μακεδονικής καταγωγής, πολλοί Έλληνες εγκαταστάθηκαν στην Μεσοποταμία. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, αρκετοί γηγενείς, έμαθαν την σφηνοειδή γραφή, καθώς επίσης την ελληνική γλώσσα (γλώσσα των νέων κυβερνητών τους) και έργα της ελληνικής γραμματείας, της φιλοσοφίας, όπου γνώρισαν τον Μπαρχούσα, που θεωρείται ξεχωριστή μορφή πολιτισμικής μίξης της συγκεκριμένης εποχής. Στις άλλες σημαντικές επιρροές, αναφέρεται η κατάκτηση της Βαβυλώνας, από τους διαδόχους του Αλεξάνδρου, οπότε δεν χρησιμοποιήθηκε ως πρωτεύουσα άλλη φορά, η εξαφάνιση της Ακαδικής γλώσσας, που αντικαταστάθηκε από τη Αραμαϊκή, στις δημόσιες χρήσεις. Η ελληνική ήταν η γλώσσα του πολιτισμού, η επίσημη γλώσσα, που χρησιμοποιήθηκε από την μορφωμένη κοινωνική τάξη. Σταμάτησε η χρήση της Σουμερικής γλώσσας, που κατάντησε μη κατανοητή. Μετά την εποχή του Αλεξάνδρου, υιοθετήθηκε η ελληνική γλώσσα από συγκεκριμένες τάξεις, μεταξύ των οποίων οι άρχοντες της εποχής, γεγονός που εμφανίζεται καθαρά στα γραπτά του Μπαρχούσα, ένας από τους ιστορικούς του Αλεξάνδρου και

Δρ. Μωχάμεντ Σάμπρη Αμπντελρεχίμ Ερευνητής Υπηρεσία αρχαιοτήτων και πολιτιστικής κληρονομιάς Βαγδάτη

ιερέας του θεού Μαρδούκ, ο οποίος μετέφερε τα ήθη, τα έθιμα και τις πεποιθήσεις στην ελληνική, παραμελώντας έτσι την δόξα του παρελθόντος. Στην συγκεκριμένη εποχή, στην Βαβυλώνα, εξαφανίστηκε η σφηνοειδής γραφή, με αργό ρυθμό, με την άφιξη της ελληνικής διοίκησης στην χώρα. Η συγκεκριμένη αρχαία γραφή δεν εξαφανίστηκε εξαιτίας της εμφάνισης του πρώτου αλφαβήτου, στην πρώτη π.Χ. χιλιετία, αφού διαπιστώνεται ότι κατείχε την πρωτιά στην αλληλογραφία και την επικοινωνία της συγκεκριμένης περιόδου. Η σφηνοειδής γραφή είχε ευρεία αποδοχή, καλύπτοντας τις ανάγκες της χιλιετίας. Η απώλεια των βάσεων της σφηνοειδούς κουλτούρας, ίσως οδήγησε στην εξαφάνισή της, καθώς επίσης η διακυβέρνηση της Μεσοποταμίας από τους Σελευκίδες ζήτησε την γραφή των κειμένων σε γλώσσα κατανοητή στους Έλληνες, που είναι η ελληνική ή η αραμαϊκή γλώσσα. Οι συγκεκριμένες πληροφορίες διατυπώθηκαν σε πάπυρο, ένα υλικό που ευδοκιμεί στο αρχαίο Ιράκ. Οι αμφίδρομες πολιτισμικές επιρροές, μεταξύ των δύο χωρών, εντοπίζονται καθαρά, στην φιλοσοφία. Φαίνεται ότι οι κάτοικοι της αρχαίας Εγγύς Ανατολής θεώρησαν την γνώση, κίνητρο προς εργασία, που συνοδεύεται από την ευφυΐα και την βούληση. Επίσης, μερικοί μελετητές θεωρούν μη λογική αυτή την σκέψη, που δεν διακρίνει μεταξύ της γνώσης και του μύθου. Υπάρχουν άλλοι που παρατηρούν στα αρχαία επιτεύγματα, στους τομείς της αστρονομίας, της ιατρικής και των μαθηματικών καθαρή απόδειξη της ικανότητας της σύνθετης επιστημονικής σκέψης. Παράλληλα στα έργα του Πλάτωνα διαπιστώνεται ότι η ελληνική σκέψη δεν εγκατέλειψε την μυθολογία και την φαντασία, αλλά η επίδραση της λογικής στο σύμπαν, συνέχισε να διαμορφώνεται παράλληλα με τις μυθολογικές σκέψεις. Δεν υπήρχε εις βάθος φιλοσοφία, που διαχωρίζει την Ανατολή από την Δύση. Οι αρχαίοι Έλληνες υιοθέτησαν ή δανείστηκαν στοιχεία από τους πολιτισμούς της αρχαίας Εγγύς Ανατολής, όπως είναι το αλφάβητο, τα μαθηματικά, η μουσική και οι ανθρωπόμορφες θεότητες. Ωστόσο δεν περιορίστηκαν στις μορφές που αναπτύχθηκαν πριν πολλά χρόνια στην Ανατολή. Οι νέες ελληνικές

Ανθρωπόμορφες θεότητες της Αρχαίας Ελλάδας

αντιλήψεις κοσμογονίας, τους έφερε κοντά στις αρχαίες μυθολογικές σκέψεις της Εγγύς Ανατολής, οπότε προέβησαν στην ανάμειξη του αρχαίου και του νέου, της μυθολογίας με την λογική. Το μεγαλείο της Ελλάδας και της Μεσοποταμίας έγκειται στην κατανόηση και την μίξη των αρχαίων πολιτισμών της δυτικής Ασίας και Αιγύπτου με τον δικό τους πολιτισμό.

Βαβυλώνα και η αντίστοιχη εγκατάσταση των ξένων στην αρχαία Ελλάδα, έπρεπε να οδηγήσει στην πνευματική μίξη και αμοιβαιότητα στην πολιτισμική ανταλλαγή, στην οποία εντάσσονται και οι γάμοι. Υπάρχουν αρκετές θεότητες της Ανατολής, που αναγνωρίστηκαν από τις ελληνικές θεότητες, ενώ σε

Αν επιθυμήσουμε περισσότερα στοιχεία που αναδεικνύουν την σχέση της Ελλάδας με την

πολλές περιπτώσεις, δέχθηκαν διαδικασίες προσαρμογής με τις ελληνικές θεότητες, συμβάλλοντας

Μεσοποταμία, τότε παρατηρούμε την ευκρινή έκφραση σε τελετές και λατρείες που επηρεάστηκαν

έτσι στην εξάλειψη λεπτομερειών και νέων τελετών λατρείας, χωρίς να επηρεάζουν την βασική

από σύγχρονους πολιτισμούς με μακρόχρονες ρίζες στην ιστορία. Για παράδειγμα αναφέρεται η λατρεία της μεγάλης μητέρας θεάς ή άλλων θεοτήτων που σχετίζονται με τα φυσικά φαινόμενα.

θρησκευτική σκέψη.

Πρόκειται για θρησκείες που προήλθαν από την αρχαία Ανατολή. Οι αρχαίοι Έλληνες προέβησαν την

Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τον ρόλο που διαδραμάτισαν τα συστήματα διοίκησης που

εισαγωγή και μετάλλαξη πολλών τέτοιων θεοτήτων, προκειμένου να συμβαδίζουν με τις σκέψεις

εφαρμόστηκαν στην Μεσοποταμία στα αντίστοιχα που εφαρμόστηκαν στην Ελλάδα. Εδώ

και το περιβάλλον στο οποίο ζούσαν, όπου τις προσάρμοσαν στην θρησκευτική τους σκέψη και τις

παρατηρούμε προσπάθειες προβολής της ελληνικής πόλης, ως μια αστική δημοκρατική κοινωνία,

λατρευτικές τους τελετές. Έτσι, η θρησκευτική συνείδηση των αρχαίων Ελλήνων βελτιώθηκε σε

ενώ στην πραγματικότητα ήταν μια κοινωνία που δεν υπήρχε πριν τον τέταρτο π.Χ. αιώνα. Σύμφωνα

μεγάλο βαθμό ή επηρεάστηκε από ιδέες πού μπορεί να μην προέρχονται εξαρχής από την Εγγύς

με τους ερευνητές, πολλές πτυχές της αστικής διακυβέρνησης είχαν διαρκέσει από την νεώτερη

Ανατολή, τουλάχιστον όμως βρέθηκαν εκεί. Η εγκατάσταση τους σε άλλες χώρες, όπως είναι η

Βαβυλωνιακή εποχή και εκείνης των Αχαιμενιδών μέχρι την εποχή των Σελευκιδών. Τότε οι πόλεις 19

είχαν μεγάλο βαθμό ανεξαρτησίας, με πολιτικούς θεσμούς, όπως την γερουσία και την βουλή.

ένα περίεργο μείγμα Ελλήνων και ντόπιων στοιχείων της Εγγύς Ανατολής. Ο βασιλιάς δεν είχε μόνο

Αργότερα στην ελληνική εποχή, παρέμειναν οι προαναφερόμενοι θεσμοί στην βαβυλωνιακή

την απόλυτη εξουσία αλλά, όπως γνωρίζουμε, ο Αλέξανδρος περιβαλλόταν από χαρακτηριστικά

κοινωνία, οπότε συναντάμε υπαλλήλους που φέρουν ελληνικούς τίτλους.

ιερότητας, που προέρχονται από τις Ανατολικές ρίζες, όπου επικρατούσε η ιερότητα του βασιλιά,

Φαίνεται ότι η ιδέα της αστικής κοινωνίας της Μεσοποταμίας, ως ανεξάρτητη οντότητα, παρέμεινε και διήρκεσε, για αρκετούς αιώνες, της ξένης διακυβέρνησης, στην περιοχή. Η αστική κατάσταση

όπως στην περίπτωση του Ακάδη βασιλιά Σαργκών, του εγγονού του Νεράμ Σεν και του Ορνέμο, μεταγενέστερα.

που γεννήθηκε από την μήτρα γηγενών δυναστειών, επικράτησε παρά το γεγονός ότι χάθηκε η

Αξίζει να σημειωθεί ότι ένα από τα πιο σημαντικά επιτεύγματα που κατόρθωσαν οι αρχαίοι

ανεξαρτησία. Η μακεδονική κατάκτηση της χώρας, έφερε ξένο στοιχείο. Παρά την επιθυμία του

Έλληνες, έγκειται στην διάδοση των αρχών του Ελληνιστικού πολιτισμού στην Εγγύς Ανατολής,

Αλεξάνδρου να αναμείξει τους Ασιατικούς με τους Ευρωπαϊκούς πολιτισμούς, καθώς επίσης

κατά τον αιώνα που διαδέχτηκε τον θάνατο του Αλεξάνδρου, θεωρώντας το φαινόμενο ως έργο

την επιθυμία του να αναμείξει μεταξύ των λαών, εντούτοις οι Μακεδόνες και Έλληνες κάτοικοι,

πολιτιστικής επέκτασης, όταν οι αρχαίοι Έλληνες προέβησαν στην ενσωμάτωση των Ελλήνων με

παρέμειναν σε απόσταση από τους αυτόχθονες κατοίκους της Μεσοποταμίας. Στην Βαβυλώνα δεν

τους γηγενείς κατοίκους των πόλεων, όπως αναφέραμε. Ως εκ τούτου, μερικοί θεωρούν ότι ο

βρίσκουμε, σχεδόν, πολλές αποδείξεις για την ελληνική κατάκτησή της και περιορίζεται μόνο σε

ρόλος της διαδικασίας διάδοσης του πολιτισμού ήταν μεγαλύτερος από τον ρόλο του στρατού στην

μικρή έκταση του Βορειοανατολικό της τμήμα. Ενώ η Σελεύκεια, επί του Τίγρη ποταμού, φαίνεται ότι κατασκευάστηκε ως ελληνικό ομοίωμα της πόλης της Μεσοποταμίας, όπου επιτράπηκε σε αρκετούς Βαβυλωνίους να υιοθετήσουν ελληνικά ονόματα και να εργαστούν στην ελληνική διοίκηση.

διάδοση των αρχών του πολιτισμού. Εδώ αναφέρονται, τα ερείπια των αρχαιοελληνικών θεάτρων

Όπως προκύπτει από τα κείμενα, οι μετανάστες που προέρχονταν από την Ευρώπη συνέχισαν να εισρέουν στην χώρα, κατά την διάρκεια των Σελευκιδών. Ωστόσο πρέπει να μην υπερβάλουμε περί του περιορισμένου ενδιαφέροντος των Ελλήνων, για τους αυτόχθονες κατοίκους και τον πολιτισμό τους, αφού υιοθετήθηκαν κάποιες τεχνικές, μεταξύ των οποίων τα αργιλώδη πλιθιά.

Ελλάδας και της Μεσοποταμίας.

Φαίνεται ότι οι κυβερνήτες της Ελληνιστικής εποχής αντιμετώπισαν ένα πρωτοφανές δίλημμα όταν κατηύθυναν το ενδιαφέρον τους στην διακυβέρνηση του δικού τους κόσμου, αφού το σύνολο των επαρχιών που διοικούσαν ισοδυναμούσε με τις περιοχές που βρίσκονταν, τότε, κάτω από τον Περσικό έλεγχο. Ωστόσο οι Μακεδόνες αρχηγοί, εν αντιθέσει με τους απομονωμένους βασιλείς της Εγγύς Ανατολής, ήταν συνασπισμένος παράγοντας στην περιοχή, οπότε είχαν ανάγκη, σε κάποιον βαθμό, από τοπική δύναμη που θα τους εξασφάλιζε την δυνατότητα κινητοποίησης των ντόπιων κατοίκων, για να προστατεύσουν τα περιφερειακά τους επιτεύγματα ή την μετακίνηση τους εκτός των

και των σχολείων, βρίσκονται σε όλα τα σημεία όπου κτίστηκαν, μέχρι την Βαβυλώνα. Έτσι, είναι εμφανείς οι επιρροές στα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπου παρατηρούμε αρχιτεκτονικά δείγματα (κυρίως θρησκευτικού χαρακτήρα), όπου υπάρχουν σύνθετα στοιχεία της Αρχαίας

Αυτή η μείξη στην αρχιτεκτονική ήταν κυρίως προσπάθεια δημιουργίας νέων αρχιτεκτονικών ρυθμών, που βασίζονται στην ενσωμάτωση πολλαπλών παραδόσεων. Έτσι η ίδρυση δύο αποικιών των Σελευκιδών στην Μεσοποταμία, την Σελεύκεια και την Δούρα Ευρωπός και παρά την έλλειψη των σχετικών πληροφοριών, ενισχύουν την προαναφερόμενη άποψη. Η τεράστια έκταση που διοίκησαν οι Σελευκίδες, από την Μεσοποταμία μέχρι το Ιράν, φτάνοντας μέχρι το Αφγανιστάν, διαφέρει από πολιτιστικής και γεωγραφικής άποψης, συγκεκριμένα στο δυτικό τμήμα, ήτοι στην Μεσοποταμία, όπου ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του, βρήκαν αρχαίες πόλεις με παραδοσιακούς πολιτισμούς. Επίσης, μερικές εξ΄αυτών των πόλεων, όπως είναι η Βαβυλώνα και η Ουρούκ, συνέχισαν την παρουσία τους, κατά την διάρκεια της εποχής των Σελευκιδών.

περιοχών τους. Η λύση του συγκεκριμένου προβλήματος βρέθηκε στην εγκατάσταση στρατιωτών

Διαπιστώνεται ότι οι παραδόσεις της αρχαίας ιρακινής θρησκευτικής αρχιτεκτονικής παρέμεινε

με Ευρωπαϊκές ρίζες, με την παροχή τεμαχίων γης έναντι των στρατιωτικών τους υποχρεώσεων.

ισχυρή, την στιγμή που επικρατούσε διαφοροποίηση στην έκφραση αυτών των αρχιτεκτονικών

Η συγκεκριμένη διαδικασία συνέβαλε στην ίδρυση στρατιωτικών αποικιών, που χρησίμευσαν,

παραδόσεων μεταξύ των διαφόρων περιοχών. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι ναοί των

μεταξύ άλλων, στην εγκατάσταση μερίδας κατοίκων, Μακεδονικής - Ελληνικής καταγωγής, με τους

Ελληνικών αποικιών απέκτησαν Μεσοποταμιακή μορφή, εξωτερικά, ενώ οι ναοί των αποικιών της

ντόπιους κατοίκους της Ανατολής, συμβάλλοντας στην διάδοση του Ελληνικού πολιτισμού, μεταξύ

Παραποταμίας, μοιάζουν με τις ελληνικές κατασκευές.

των ανωτέρων στρωμάτων, των υποτελών λαών, εκφράζοντας επίσης την μόνιμη διάθεσή τους για την εκπλήρωση κάθε αποστολής. Οι επιρροές της Μεσοποταμίας είναι φανερές στο πολιτικό σύστημα του κόσμου των Σελευκιδών, 20

Η ύπαρξη ναών των Σελευκιδών, σε απομακρυσμένες περιοχές της αυτοκρατορίας όπου ενσωματώθηκαν αρχιτεκτονικά στοιχεία της αρχαίας Ελλάδας, των Αχαιμενιδών, της Μεσοποταμίας, συνέβαλε στην εκδήλωση μιας μορφής συνύπαρξης των πολιτισμών σε αυτή την εκτεταμένη περιοχή.

Οι παραδόσεις της ιρακινής θρησκευτικής αρχιτεκτονικής παρέμειναν ενεργές κατά την διάρκεια των περιόδων των Σελευκιδών και των Παρθών. Υπάρχουν αποδείξεις για την υιοθέτηση των σχεδίων των ναών της Μεσοποταμίας για ανέγερση παρόμοιων στις αποικίες του Αφγανιστάν. Επίσης, οι ιστορικές παραδόσεις της Ουρούκ (Ούρκας, Ορχόης) και της Βαβυλώνας παρέμειναν ζωντανές ή αναβίωσαν κατά την διακυβέρνηση των Σελευκιδών. Σχετικά με την αρχιτεκτονική, οι πόλεις παρέμειναν αμετάβλητες, αφού τα αρχαία κέντρα διατήρησαν την αρχική τους προγενέστερη μορφή. Για παράδειγμα, η πόλη της Βαβυλώνας δεν απώλεσε την ταυτότητα και τον αρχαίο Βαβυλωνιακό χαρακτήρα της. Ενώ οι νέες πόλεις, όπως η Σελεύκεια και η Δούρα Ευρωπός, σχεδιάστηκαν εξ΄αρχής με βάση τις ελληνικές αντιλήψεις, την στιγμή που η πόλη Χάτρα (Αλχάντρα) είχε διαφορετική ρυμοτομία, όπου το σχήμα της ήταν κυκλικό, αρχιτεκτονικός νεωτερισμός στην Μεσοποταμία. Οι κατοικίες διατήρησαν την αρχιτεκτονική τους, με το παραδοσιακό αίθριο, ενώ τα ελληνικά αρχιτεκτονικά στοιχεία σπανίως είχαν υιοθετηθεί. Η επιρροή της Μεσοποταμίας στην Ελλάδα διαπιστώνεται από την εμφάνιση του αυτοκρατορικού συστήματος στους Έλληνες, αφού η αυτοκρατορία του Σαργκών και του Νεράμ Σεν ήταν από τις πρώτες

Τοπογραφικός χάρτης της πόλης Ουρούκ

Μνημείο Σελευκιδών στη Σελεύκεια

αυτοκρατορίες του αρχαίου κόσμου. Η ανάγκη υλικών, όπως του χαλκού και τον κασσιτέρου, θεωρείται από τις πιο σημαντικές αιτίες εμφάνισης και επέκτασης τους, γεγονός που επηρέασε τους Μακεδόνες,

με τις Δυτικές και την συνύπαρξη κοινών πολιτιστικών στοιχείων μεταξύ Ανατολής και Δύσης, έχοντας υπόψη την διαφορά

που ίδρυσαν την δική τους αυτοκρατορία. Επιπλέον, οι Έλληνες

στις απόψεις, ανάμεσα στην Ευρώπη και την Εγγύς Ανατολή, που αποτρέπει τις δύο πλευρές να κατανοήσουν πως πρόκειται

επηρεάστηκαν από την Μεσοποταμία, στην χρήση των βασιλικών

για πολιτιστικό στοιχείο. Εντοπίζουμε αυτές τις πολιτιστικές και πολιτικές διαφορές, μεταξύ της Ευρώπης και της Εγγύς

τίτλων, όπου εμφανίστηκε ο τίτλος του «βασιλιά των τεσσάρων σημείων

Ανατολής, παρά την πάροδο δύο χιλιάδων ετών από την Ελληνική ηγεμονία, παράγοντας που βοήθησε στην εύρεση κοινής

του κόσμου», που χρησιμοποιήθηκε, για πρώτη φορά, από τον Νεράμ

γλώσσας πολιτιστικής προσέγγισης, αφού οι Ανατολικές και Δυτικές κουλτούρες είχαν μια ισότιμη αλληλεπίδραση.

Σεν, οπότε επηρεάστηκαν ο Αλέξανδρος και οι αρχηγοί του, διαδίδοντας ότι ελέγχουν τα τέσσερα σημεία του αρχαίου κόσμου.

Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν απόλυτα πεπεισμένοι για την υπεροχή του πολιτισμού τους έναντι των άλλων πολιτισμών. Ο Αλέξανδρος ήταν διατεθειμένος να ενσωματώσει ό,τι έβρισκε χρήσιμο στις χώρες που κατακτούσε. Ωστόσο, ο απώτερος

Σε διάστημα ενός αιώνα, οι Μακεδόνες εργάστηκαν για την διάδοση του

σκοπός του ήταν η επικράτηση του ελληνικού χαρακτήρα στις χώρες της Ανατολής, χρησιμοποιώντας για εργαλείο την αρχή

ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας, προς την Ανατολή,

ίδρυσης αποικιών, όπου εγκατέστησε τους στρατιώτες του, παρά την επιθυμία του να εγκαθιδρύσει εταιρική σχέση μεταξύ

από την περιοχή του Αιγαίου προς τα διάφορα σημεία του αρχαίου

της Ελλάδας και της Ασίας.

κόσμου, την Ευρώπη, τον Νείλο και τον Ευφράτη. Οι στρατοί τους προέβησαν στην ανάμειξη των ιδεών και των Ανατολικών παραδόσεων 21

Με την ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών: Ο Ελληνισμός στην Ανατολή Το 1887 κατά τη διάρκεια ανασκαφών που διεξήγαγε ο ελληνικής καταγωγής Οθωμανός αξιωματούχος Osman Hamdi Bey στη νεκρόπολη των βασιλέων της Σιδώνας (σημ. Ayaa στην ομώνυμη πόλη του Λιβάνου) ανακαλύφθηκε στον τελευταίο από επτά νεκρικούς θαλάμους μια μαρμάρινη σαρκοφάγος, η οποία σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό μουσείο της Κωνσταντινούπολης. Είναι κατασκευασμένη από πεντελικό μάρμαρο, σχεδιασμένη ως ομοίωμα ελληνικού ναού. Φέρει έξι ανάγλυφες παραστάσεις, από μία σε κάθε πλευρά και στα αετώματα στα άκρα του καλύμματος. Δείχνουν μάχες και κυνήγια γεμάτα μορφές με περσικά ενδύματα αλλά και μορφές που είναι Έλληνες, ενώ μία είναι μορφή που δεσπόζει στην σύνθεση: Αυτή του Αλεξάνδρου, που της έδωσε και το συμβατικό όνομα «σαρκοφάγος του Αλεξάνδρου» στη σχετική έρευνα. Η σαρκοφάγος πιθανολογείται ότι προοριζόταν για τον τελευταίο βασιλιά της Σιδώνας Αβδαλώνυμο που ενθρόνισε ο Αλέξανδρος μετά τη μάχη της Ισσού (333 π.Χ.) και κυβέρνησε την πόλη μέχρι τον θάνατό του το 311 π.Χ. Σε κάθε περίπτωση, είναι σχεδόν σίγουρο ότι η σαρκοφάγος σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε μεταξύ του 325 και 311 π.Χ. και ότι τα γλυπτά της βρίσκονται ακριβώς στο μεταίχμιο μεταξύ της κλασσικής και της ελληνιστικής φάσης της ελληνικής τέχνης1 (Εικ.1).

Κλεάνθης Ζουμπουλάκης Υποψήφιος Διδάκτωρ Αρχαίας Ιστορίας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Η «σαρκοφάγος του Αλεξάνδρου» είναι μόνο ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα, από τα πολλά, που δείχνουν τη βαθιά επίδραση που άσκησε στην Ανατολή ο νεαρός βασιλέας της Μακεδονίας, Αλέξανδρος Γ΄ (γεννημένος το 356 π.Χ.) ο οποίος το 334 π.Χ., δικαιώνοντας και επεκτείνοντας την προηγούμενη πολιτική του πατέρα του και προκατόχου του Φιλίππου Β΄ (359-336 π.Χ.) εισήλθε στο έδαφος της Ασίας επικεφαλής ενός πανελλήνιου στρατού υπό την ηγεσία του προκειμένου να αναμετρηθεί με τον κυρίαρχό της, την αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών με κοιτίδα το σημερινό Ιράν υπό τον τότε Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο Γ΄ Κοδομμανό (336-330 π.Χ.). Μετά από τρεις θεαματικές νίκες στο πεδίο της μάχης (Γρανικός 334 π.Χ., Ισσός 333 π.Χ. και Γαυγάμηλα 331 π.Χ.) ο Αλέξανδρος, μετέπειτα γνωστός ως Μέγας, όχι μόνο κατέλυσε την αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών, στερεώνοντας την εξουσία του στο βορειοανατολικό της σύνορο (330327 π.Χ.), αλλά επεξέτεινε την πολιτική, στρατιωτική, οικονομική αλλά και πνευματική επιρροή της νεοαποκτημένης επικράτειάς του πέρα από τα προηγούμενα αχαιμενιδικά όρια στη θρυλική Ινδία, φτάνοντας μέχρι τη σημερινή βόρεια Ινδία στο ύψος του ποταμού Ύφασι (σημ. Beas), με μία εντυπωσιακή εκστρατεία (327-325 π.Χ.). Ο θάνατος βρίσκει το νέο κυρίαρχο της Ελλάδας και της Ανατολής αιφνίδια στη Βαβυλώνα το 323 π.Χ., εν μέσω σχεδίων για μια νέα εκστρατεία για την στερέωση της εξουσίας του στη Αραβία με επιδίωξη τον πλήρη έλεγχο του Περσικού Κόλπου, και προσπάθειας να παγιώσει έναν τρόπο διοίκησης της αχανούς επικράτειάς του. Παρά τη σύντομη ζωή του, χάρη στα θεαματικά πολιτικά και στρατιωτικά επιτεύγματά του που ακόμη και σήμερα είναι χαραγμένα στις μνήμες των κατοίκων των περιοχών από τις οποίες πέρασε (Εικ.2) άφησε ένα πρότυπο μοναρχίας

Για συνθήκες εύρεσης Osman Hamdi Bey - Reinach Th., Une nécropole royale à Sidon. Paris 1892

το οποίο αποδείχθηκε ελκυστικό και διαρκές. Από τους «μεγάλους επιτύμβιους αγώνες» που ακολούθησαν τον θάνατό του2, μια σειρά συγκρούσεων ανάμεσα στους ανώτερους αξιωματούχους της νεοπαγούς αυτοκρατορίας, που έμειναν γνωστοί στην Ιστορία ως Διάδοχοι, ανάμεσα στα έτη 323 και 276 π.Χ., προκύπτουν μια σειρά εδαφικών κρατών που έχουν ως πυρήνα νομιμοποίησης το στρατιωτικό και πολιτικό χάρισμα του βασιλέα, του οποίου η επικράτεια ήταν κερδισμένη με το πολεμικό δίκαιο του δόρατος, χώρα δορίκτητος3. Τα τρία βασικά κράτη που προκύπτουν μετά από πενήντα περίπου χρόνια πολεμικών συγκρούσεων είναι τα εξής. Το κράτος των Αντιγονιδών με κορμό το βασίλειο της Μακεδονίας, την κοιτίδα του Αλεξάνδρου, και σφαίρα επιρροής τον κυρίως ελλαδικό χώρο. Βασιλιάς του είναι ο Αντίγονος Γονατάς (319-239 π.Χ.), εγγονός του στρατηγού του Αλεξάνδρου Αντίγονου του Μονόφθαλμου (382-301 π.Χ.), ο οποίος ήταν και ο πρώτος από τους Διαδόχους που έλαβε το 306 π.Χ. τον τίτλο του βασιλιά. Το κράτος των Πτολεμαίων με κύριο κορμό την Αίγυπτο και κτήσεις την Κυρηναϊκή, την Κύπρο, την Παμφυλία και τη Λυκία στη Μικρά Ασία, την Παλαιστίνη(την αρχαία Κοίλη Συρία) και για κάποιο χρονικό διάστημα ασκεί επιρροή στις Κυκλάδες. Βασιλιάς του είναι ο Πτολεμαίος Β΄ (283246 π.Χ.) γιός του Πτολεμαίου του Λάγου, στρατηγού και στενού φίλου του Αλεξάνδρου, ο οποίος ήδη από το 320 π.Χ. είχε διασφαλίσει τον έλεγχο της πλούσιας περιοχής της Αιγύπτου, τον πυρήνα του μετέπειτα βασιλείου του. Τέλος το κράτος των Σελευκιδών με κύριο κορμό την περιοχή της

Συρίας, της Μεσοποταμίας και του Ιράν και στη μεγαλύτερη επέκτασή του, με κτήσεις στο σημερινό Αφγανιστάν, την Τραχεία Κιλικία και την Κιλικία Πεδιάδα, την νότια Καππαδοκία, τη Μελιτηνή, την Καταονία και την Κομμαγηνή στην Μικρά Ασία. Βασιλιάς του είναι ο Αντίοχος Α΄ (323-261 π.Χ.) γιος του Σελεύκου Α΄ (358-281 π.Χ.). Ο Σέλευκος στρατηγός και αυτός του Αλεξάνδρου ήταν μέχρι τη δολοφονία του το 281 π.Χ. ο τελευταίος από τους Διαδόχους που κατάφερε να ενοποιήσει σε μια επικράτεια τον κύριο όγκο των κατακτήσεων του Αλεξάνδρου στην Ανατολή. Από τη σταδιακή διάσπαση αυτής της επικράτειας μετά τον θάνατό του προέκυψε μια σειρά μικρότερων βασιλείων όπως για παράδειγμα το βασίλειο των Αττταλιδών με κέντρο το Πέργαμο, τα βασίλεια της Αρμενίας, Βιθυνίας, Καππαδοκίας και Πόντου στην Μικρά Ασία, το Ελληνοβακτριανό βασίλειο στην ευρύτερη περιοχή του σημερινού Αφγανιστάν, το οποίο επεξέτεινε τον 2ο αιώνα π.Χ. τα εδάφη του μέχρι τη σημερινή βόρεια Ινδία (Εικ.3). Περνάμε πλέον από την εποχή των Διαδόχων στην εποχή των Επιγόνων. Μέχρι τη σταδιακή τους κατάκτηση, σε διαφορετική για κάθε περιοχή χρονολογία από τη Ρώμη, αυτά τα βασίλεια με την εξαιρετικά πολύπλοκη ιστορία πολέμων και σφετερισμών που μεταβάλλουν συνεχώς τα σύνορά τους και διαμορφώνουν έναν πολυσύνθετο κόσμο με αξιοσημείωτη πνευματική και πολιτισμική επιρροή. Ο συσσωρευμένος πλούτος της Αχαιμενιδικής Αυτοκρατορίας που είχε διασκορπιστεί στα θησαυροφυλάκια της Ανατολής και βρέθηκε μετά την κατάκτηση του Αλεξάνδρου στα χέρια του

Όταν (ο Αλέξανδρος) ρωτήθηκε από τους φίλους του σε ποιον αφήνει τη βασιλεία απάντησε: «Στον καλύτερο. Γιατί προβλέπω ότι οι φίλοι μου (μετά τον θάνατό του) θα οργανώσουν μεγάλους επιτύμβιους αγώνες». Διόδωρος Ιστορική Βιβλιοθήκη 18.1.4.

Σύμφωνα με έναν αρχαίο ορισμό της βασιλείας , (Λεξικό Σούδα, λήμμα βασιλεία) η βασιλική εξουσία δεν αποκτάται από τη φύση, δηλαδή μέσα από τη δυναστική συνέχεια της μοναρχίας, ούτε με τη δίκαιη συμπεριφορά, αλλά με την ικανότητα να διοικεί κανείς ένα στράτευμα και να χειρίζεται με σωστό υπολογισμό τις πολιτικές υποθέσεις. Για ένα πρόσφατο ιστορικό περίγραμμα της εποχής μέσα από τις πηγές της και τις βασικές τάσεις τις έρευνας για την ελληνιστική περίοδο: Errington R.M., A History of the Hellenistic World 323-30 B.C. Blackwell.

και αυτά των Διαδόχων και των Επιγόνων του, έκαναν την Ανατολή το νέο κέντρο βάρους των πολιτικών εξελίξεων. Αυτό το οικονομικό υπόβαθρο επέτρεψε στους βασιλείς της Ανατολής να προσελκύσουν μια πληθώρα εποίκων που θα κατοικούσαν τις νέες πόλεις ελληνικού τύπου που οι βασιλείς αυτοί, ακολουθώντας το παράδειγμα του Αλεξάνδρου, με κορωνίδα την ίδρυση από τον ίδιο της Αλεξάνδρειας, της μετέπειτα περίλαμπρης πρωτεύουσας των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο4. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ένας ποιητής της εποχής του Πτολεμαίου του Γ΄(246—221 π.Χ.) «στην Αίγυπτο βρίσκεται ό,τι υπάρχει ή μπορεί να παραχθεί στον κόσμο: πλούτος, αθλητισμός εξουσία, γαλάζιος ουρανός, δόξα, θεάματα, φιλόσοφοι, καθαρό χρυσάφι, όμορφα αγόρια, ο ναός των αδελφών θεών, ο βασιλιάς που είναι τόσο καλός, το Μουσείο, κρασί, όλα τα ωραία πράγματα που μπορεί να επιθυμήσει κανείς, και γυναίκες, τόσο πολλές γυναίκες»5. Ο Σέλευκος μάλιστα δεν ίδρυσε μία αλλά τέσσερις ισχυρές πόλεις που δημιουργούσαν ένα δίκτυο μοναδικό από οικονομική και στρατιωτική σκοπιά, στην Συρία Σελευκίδα6, περιοχή που βρίσκεται στα σύνορα των σημερινών κρατών της Τουρκίας και Συρίας. Οι πόλεις αυτές στις οποίες δόθηκαν χαρακτηριστικά δυναστικά ονόματα της οικογένειας –Αντιόχεια, Απάμεια, Λαοδίκεια, Σελεύκεια– ήλεγχαν τους στρατιωτικούς, αλλά κυρίως τους εμπορικούς άξονες για την μεταφορά αγαθών από την Κίνα και την Ινδία προς τη Μεσόγειο, όπως η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου αποτελούσε τον κύριο κόμβο για την μεταφορά αγαθών από την Κεντρική Αφρική και την Αραβία. Αυτές οι πόλεις ανάμεσα σε αναρίθμητες άλλες, εκτός από πολιτικά και οικονομικά κέντρα, στην πορεία του χρόνου απετέλεσαν και κέντρα πνευματικά. Η Αλεξάνδρεια με το Μουσείο και τη Βιβλιοθήκη, η Απάμεια στη Συρία, η Πέργαμος των Ατταλιδών εξελίχθηκαν σε καλλιτεχνικές και φιλοσοφικές κυψέλες, σε διάλογο με την Ξένη Σοφία7 παραγωγής πολιτισμού. Ακόμα και στις όχθες του σημερινού Amou Daria (αρχαίου

Ώξου) στο Αφγανιστάν, υπήρχε ένα θέατρο χωρητικότητας 6.000 θέσεων και μια βιβλιοθήκη (Εικ. 4). Η πνευματική και πολιτισμική επιρροή του πολυσύνθετου αυτού κόσμου δεν ανακόπτεται ούτε με την εμφάνιση της Ρώμης στο πολιτικό προσκήνιο της νοτιανατολικής Μεσογείου. Στο ανατολικό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας υπήρχαν πολύ περισσότερες ελληνικού τύπου πόλεις τον 3ο αιώνα μ.Χ. απ’ ό,τι την παραμονή της ρωμαϊκής κατάκτησης8. Ακόμα και την περίοδο αυτή ο πλούτος εμπορικών πόλεων όπως η Παλμύρα στη σημερινή Συρία (εικ.5) ή της Πέτρας στη σημερινή Ιορδανία (εικ. 6), απέδιδε μια καλλιτεχνική παραγωγή και γενικότερη πολιτισμική έκφραση που σφράγισε ο ελληνικός καινούργιος κόσμος, μέγας9.

Φωτογραφίες Εικόνα 1: Η «σαρκοφάγος του Αλεξάνδρου» στο Αρχαιολογικό μουσείο της Κωνσταντινούπολης. Εικόνα 2: Μνημείο της μάχης των Γαυγαμήλων, το οποίο κοσμεί την κεντρική πλατεία του σημερινού Erbil στο βόρειο Ιράκ. Τα αρχαία Άρβηλα και η ακρόπολή τους ήταν το τελικό σημείο συγκέντρωσης του περσικού στρατού πριν από την άφιξή τους στη γειτονική πεδιάδα των Γαυγαμήλων (προσωπικό αρχείο Κλ. Ζουμπουλάκη). Εικόνα 3: Χάρτης του ελληνιστικού κόσμου το 200 π.Χ. Εικόνα 4: Αναπαράσταση της αρχαίας πόλης (πιθανώς της Αλεξάνδρειας του Ώξου) στο σημερινό Αφγανιστάν. Γάλλοι αρχαιολόγοι διεξήγαν ανασκαφές στην περιοχή από το 1965 ως 1978. Εικόνα 5: Άποψη του αρχαιολογικού χώρου της Παλμύρας. Είναι προφανείς οι επιρροές από την ελληνική αρχιτεκτονική σε μια περιοχή που άκμασε ιδιαίτερα κατά την ρωμαϊκή περίοδο. Εικόνα 6: Η πρόσοψη του θησαυροφυλακίου, ενός από τα κεντρικά κτήρια της Πέτρας στη σημερινή Ιορδανία. Μιας ακόμη πόλης της ελληνιστικής Ανατολής που άνθισε κατά την ρωμαϊκή κυριαρχία.

Για τις πόλεις που ίδρυσε ο Αλέξανδρος, Fraser P.M., The Cities of Alexander the Great. Oxford 1996.

Ηρώνδας, Μίμοι.1.26.32.

Στράβων 16.2.4.

Για την αλληλεπίδραση της ελληνικής σκέψης με τους μη ελληνικούς πολιτισμούς κατά την ελληνιστική περίοδο Momigliano A., Alien Wisdom. The Limits of Hellenization. Cambridge 1975.

Για την παρατήρηση, Sartre M., Le Haut-Empire romain. Les provinces de Méditerranée orientale d’Auguste aux Sévères. Seuil 1997, στον πρόλογο της ελληνικής μετάφρασης (σ.9) Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οι Ανατολικές Επαρχίες από τον Αύγουστο μέχρι τους Σεβήρους 31 π.Χ.-235 μ.Χ.

Κι απ’ την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία, την νικηφόρα, την περίλαμπρη, την περιλάλητη, την δοξασμένη ως άλλη δεν δοξάσθηκε καμιά, την απαράμιλλη: βγήκαμ’ εμείς • ελληνικός καινούριος κόσμος, μέγας. Καβάφης Κ.Π. «Στα 200 π.Χ.» Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984.

Εκθέματα από το Ιράκ στο Μουσείο Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης

Μίνα Μωραΐτου Eπιμελήτρια Μουσείο Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης

Η συλλογή του Μουσείου Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης συγκροτήθηκε αρχικά από τον Αντώνη Μπενάκη (1873-1954) κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 20ου αιώνα. Ο Αντώνης Μπενάκης προερχόταν από μία διακεκριμένη και εύπορη ελληνική οικογένεια της Αλεξάνδρειας, η οποία είχε ενεργό ρόλο στην κοινωνική, πολιτική αλλά και πολιτιστική ζωή της τοπικής κοινότητας και αργότερα της Ελλάδας. Το ενδιαφέρον του για την Ισλαμική Τέχνη πιστοποιείται από τη σημασία της συλλογής η οποία εκτίθεται σε ξεχωριστό κτήριο τα τελευταία 12 χρόνια. Η συλλογή αποτελείται από κεραμικά και υφάσματα, χάλκινα αντικείμενα, κοσμήματα, ξυλόγλυπτα, γυάλινα, όπλα αλλά και μικρότερες συλλογές από οστέινα αντικείμενα, επιτύμβιες στήλες και δείγματα αρχιτεκτονικής διακόσμησης. Σε μεγάλο βαθμό καλύπτει όλες τις περιοχές στις οποίες άνθισε ο Ισλαμικός πολιτισμός τόσο γεωγραφικά όσο και χρονολογικά από τον 7ο μέχρι τον 19ο αιώνα. Ανάμεσα στα αντικείμενα της συλλογής, βρίσκονται σημαντικά εκθέματα από το Ιράκ, τα οποία αντιστοιχούν σε διαφορετικές χρονολογικές περιόδους. Κατά την διάρκεια την πρώιμης περιόδου της δυναστείας των Αββασιδών, συνέβη μια αξιοσημείωτη αλλαγή όσον αφορά στην τεχνοτροπία της Ισλαμικής Τέχνης, η οποία συνέπεσε με τη διακόσμηση της Σαμάρρας, της προσωρινής αββασιδικής πρωτεύουσας (836-883). Στο κτήριο της καινούργιας πόλης, αναδείχθηκε ένα νέο στυλ, το οποίο αποτέλεσε το πρώτο αμιγώς ισλαμικό διακοσμητικό ύφος. Κύριο χαρακτηριστικό αυτού του ύφους είναι η έντονη σχηματοποίηση των φυτικών θεμάτων. Η τεχνοτροπία αυτή είναι εμφανής στο ξυλόγλυπτο θυρόφυλλο με τα τρία πανομοιότυπα ένθετα πάνελ με λοξότμητη διακόσμηση. Σε αυτό το έκθεμα απεικονίζεται η συγχώνευση δύο σχηματοποιημένων μοτίβων: ενός μεγάλου λωτού σε σχήμα βεντάλιας ο οποίος πλαισιώνεται από δύο μισά ανθέμια κι ενός ανεστραμμένου πεντάλοβου ανθεμίου το οποίο πλαισιώνεται από δύο κυλινδρικά φύλλα. Αυτό το διακοσμητικό στυλ ήταν διαδεδομένο σε όλα τα ανακτορικά κτήρια της πόλης και ιδιαίτερα στις μαρμάρινες και γύψινες επενδύσεις των τοίχων. Η επίδραση του στυλ της Σαμάρρας ήταν άμεση και εκτενής. Υιοθετήθηκε σύντομα και σε άλλα υλικά, όπως τα κεραμικά. Μια κούπα με μεταλλικά χρώματα στην οποία εναλλάσσονται σε ακτινωτά διάχωρα είτε ένας λαγός σε λευκό βάθος είτε μια σύνθεση από σχηματοποιημένα ανθέμια, αποτελεί μια τυπική τεχνοτροπική απόδοση της διακόσμησης, κατά τη διάρκεια του 9ου αιώνα στο Ιράκ της δυναστείας των Αββασιδών. Άλλο ένα σημαντικό τμήμα της συλλογής είναι η μεσαιωνική ένθετη μεταλλοτεχνία του 13ου και του 14ου αιώνα. Πρόκειται για μια τεχνική η οποία εμφανίστηκε στο ανατολικό

1. Ξυλόγλυπτο θυρόφυλλο με λοξότμητη διακόσμηση, Ιράκ, 9ος αι, Υ. 238 εκ. 2. Ορειχάλκινο κηροπήγιο με ένθετο ασημένιο διάκοσμο, έργο του Αλή αλ-Μαουσιλί, Βόρεια Μεσοποταμία ή Συρία, έτος Εγίρας 717 (1317/8), Υ. 51,7 εκ. 3. Κεραμικό πιάτο με διάκοσμο από μεταλλικά χρώματα, Αίγυπτος, τέλη 10ου αι., Δ. 22 εκ. 4. Ορειχάλκινο κιβωτίδιο με την υπογραφή του Ισμαήλ Iμπν Ουάρντ αλ-Μαουσιλί, Μοσούλη, έτος Εγίρας 617 (1220), Υ. 3,3 εκ.

Ιράν τον 12ο αιώνα και μετέτρεψε συνήθη ορειχάλκινα αντικείμενα σε πολυτελή μέσω της ένθεσης χρυσού, ασημιού ή χαλκού. Δύο λαμπρά παραδείγματα της συλλογής του μουσείου αποτελούν αντιπροσωπευτικό έργο από το πιο φημισμένο εργαστήριο στη Μοσούλη, στο βόρειο Ιράκ. Καλλιτέχνες από εκείνη την περιοχή ήταν φημισμένοι σε όλο τον Ισλαμικό κόσμο και θεωρούνταν τιμητικό να υπογράφουν ως αλ-Μαουσιλί, δηλαδή από την Μοσούλη. Το πρώτο παράδειγμα είναι ένα μικροσκοπικό κιβωτίδιο το οποίο είναι διακοσμημένο με πολλά ένθετα ασημένια αραβουργήματα και επιγραφές. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που αναγράφονται στο αντικείμενο, κατασκευάστηκε από τον Iσμαήλ Iμπν Ουάρντ αλ-Μαουσιλί, το έτος Εγίρας 617 (1220). Το γεγονός αυτό το καθιστά το παλιότερο χρονολογημένο έργο που πιστοποιεί ότι η Μοσούλη ήταν κέντρο παραγωγής έργων μεταλλοτεχνίας με ένθετο διάκοσμο. Το δεύτερο παράδειγμα είναι

ένα κηροπήγιο το οποίο φέρει την υπογραφή του Αλή αλ-Μαουσιλί, το έτος Εγίρας 717 (13171318). Το σώμα το κηροπηγίου φέρει πυκνό διάκοσμο, ο οποίος περιλαμβάνει ανθρώπινες μορφές, τα δώδεκα ζωδιακά σύμβολα και ζεύγη πουλιών. Μια επιγραφή αναφέρει τους τίτλους ενός ανώνυμου ηγεμόνα που πιθανόν ταυτίζεται με τον Αρτουκίδη σουλτάνο του Μαρντίν. Ο δεύτερος ιδιοκτήτης του κηροπηγίου ήταν ο Μιρζάν Ακά, ο τότε Μογγόλος διοικητής της Βαγδάτης, ο οποίος κάποια στιγμή πριν το 1374, προσπάθησε να διαγράψει τις ανθρώπινες μορφές από τον διάκοσμο με σκοπό να το αφιερώσει στο τέμενος του προφήτη Μωάμεθ στη Μεδίνα.

Ceramic bowl painted in polychrome lustre with vegetal and geometric decoration Iraq, 9th-10th c. D.21.7 cm.

Glass cup with handle Egypt, Syria or Iraq, 9th-10th c. H. 10 cm.

‫‪2‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫(‪ )1‬لوحات أبواب خشبية محفورة ومنقوشة بزخارف محدبة من العراق في القرن التاسع‪ ،‬ارتفاعها ‪ 238‬سنتمترا‪.‬‬ ‫(‪ )2‬شمعدان برونزي منقوش بالفضة من صنع الفنان علي املوصلي ‪ ،‬املوصل ‪ ،‬شمال العراق سنة ‪ 717‬للهجرة (‪ 1318 - 1317‬م)‪ ،‬ارتفاعه ‪ 51.7‬سنتيمترا‬ ‫(‪ )3‬أطباق فخارية مرسومة بألوان المعة لصور أرانب وأوراق أشجار شعاعية‪ ،‬نهايات القرن العاشر‪ ،‬ارتفاعها ‪ 22‬سنتمترا‪.‬‬ ‫(‪ )4‬علبة من البرونز حتمل توقيع الفنان الصانع اسماعيل بن ورد املوصلي‪ ،‬املوصل ‪ ،‬سنة ‪ 617‬للهجرة (‪ 1220‬م)‪ ،‬ارتفاعها ‪3‬و‪ 3‬سنتمتر‪.‬‬

‫قسم هام آخر من هذه اجملموعة يضم قطعا من فن املشغوالت املعدنية في القرون الوسطى في القرنني‬

‫ما يجعله أقدم دليل على مكانة املوصل كمركز لفن النقش على املعادن‪ .‬والنموذج الثاني شمعدان يحمل‬

‫الثالث عشر والرابع عشر‪ .‬وتوجد معروضات من قطع ذهبية وفضية ونحاسية من إنتاج فن تأسس في العراق‬

‫توقيع علي بن عمر السنكري املوصلي‪ ،‬ويعود تاريخه إلى سنة ‪ 717‬للهجرة (‪ 1318 - 1317‬م)‪ .‬يحوي جسم‬

‫الصفر إلى مصنوعات فاخرة‪ .‬في املتحف منوذجان رائعان ميثالن من إبداع‬ ‫خالل القرن الثاني عشر‪ ،‬كان يحول ُّ‬

‫الشمعدان زخارف غنية ألشكال بشرية في موكب‪ ،‬ودائرة البروج اإلثني عشر‪ ،‬وأسرابا من الطيور‪ ،‬ونقشا‬

‫أشهر املشاغل التتي كانت في املوصل في شمال العراق‪ .‬أما الفنانون الذين اشتهروا في سائر أنحاء العالم‬ ‫اإلسالمي فكانوا يعتبرون شرفا لهم أن يوقعوا أعمالهم باسم “ املوصلي”‪.‬‬ ‫أول منوذج عبارة عن علبة صغيرة مزخرفة بنقوش كثيرة من اخلط العربي‪ .‬لقد صنعها‪ ،‬ووفقا للمعلومات‬

‫للقب أحد احلكام اجملهولني‪ ،‬ورمبا كان أرتوقيد ماردين‪ ،‬أما مالكه الثاني فكان ميرزان أغا املغولي حاكم بغداد‪.‬‬ ‫الذي حاول ( سنة ‪ )1374‬طمس األشكال البشرية من النقش قبل تقدمي الشمعدان كنذر ملسجد الرسول‬ ‫في املدينة‪.‬‬

‫املتوفرة من القطعة املعروضة‪ ،‬الفنان الصانع اسماعيل بن ورد املوصلي سنة ‪ 617‬للهجرة ( ‪ 1220‬م )‪ .‬هذا‬ ‫‪٢٧‬‬

‫كنوز من العراق‬ ‫معروضة في متحف بيناكي للفن اإلسالمي‬ ‫أنشئت مجموعة متحف الفن اإلسالمي ألول مرة مببادرة من مؤسس املتحف أندونيس بيناكيس‬ ‫(‪ )1954 - 1873‬خالل النصف األول من القرن العشرين ‪ .‬ينحدر أصله من أسرة يونانية ميسورة‬ ‫متميزة في اإلسكندرية‪ ،‬وكان لهذه األسرة دور فعال في حياة اجلالية هناك‪ ،‬وذلك في اجملاالت‬ ‫االجتماعية‪ ،‬والسياسية‪ ،‬والثقافية‪ ،‬واستمر هذا الدور بعد ذلك في اليونان‪ .‬يتجلى اهتمامه‬ ‫بالفن اإلسالمي من أهمية اجملموعة التي تُعرَض في مبنى مستقل منذ ‪ 12‬سنة‪ .‬تتألف اجملموعة‬ ‫من قطع خزفية‪ ،‬وأقمشة‪ ،‬وقطع زينة معدنية‪ ،‬وحلي‪ ،‬ومنحوتات خشبية‪ ،‬وحتف زجاجية‪،‬‬ ‫وأسلحة‪ ،‬ودروع‪ ،‬ومجموعات أصغر تضم قطعا من عظام منقوشة‪ ،‬وشواهد قبور‪ ،‬وزخرفة‬ ‫معمارية‪ .‬هذا يعني أنه بخطوطه العامة يغطي سائر املناطق اجلغرافية التي ازدهر فيها الفن‬

‫مينا موراييتو‬ ‫مسؤولة متحف بيناكي للفن‬ ‫اإلسالمي‬

‫اإلسالمي‪ ،‬وتشمل فترة زمنية متتد من القرن السابع وحتى القرن التاسع عشر‪ .‬توجد بينها قطع‬ ‫هامة من العراق متثل مراحل زمنية مختلفة‪.‬‬ ‫حصل في العصر املبكر من اخلالفة العباسية تغير ملحوظ فيما يخص ذخيرة فن الزينة العائد‬ ‫إلى الفترة العباسية‪ ،‬وتزامن ذلك مع تزيني سامراء العاصمة املؤقتة للخالفة العباسية‬

‫(‪836‬‬

‫و‪ . )883‬ظهر طراز جديد في بناء املدينة اجلديدة حتول إلى أول شكل لفن الزخرفة اإلسالمي‪.‬‬ ‫أما العناصر التي تعتبر مفتاحا مميزا لهذا الطراز فتتمثل في أداء الزخرفة التي أصبحت تعتمد‬ ‫الزهور موضوعا مفضال‪ .‬من هذه الزخارف ما جنده على األبواب ذات املصراع الواحد من نقوش‬ ‫بثالث لوحات متشابهة متاما محفورة وفقا للخلفية املائلة الشهيرة‪ .‬يصور هذا النموذج الهام‬ ‫دمجا ملواضيع اخللفيات في تركيبني متتاليني‪ :‬أحدهما من اللوتس على شكل مروحة يحيط‬ ‫به نصفان اثنان من ورقة نخيل مروحية‪ ،‬وخمسة فصوص منعكسة حتيطها ورقتان لولبيتان‪.‬‬ ‫النقش الزخرفي ذاته كان مستعمال على نطاق واسع في مباني القصور‪ ،‬وخاصة على اجلدران‬ ‫املصنوعة من اجلص‪ .‬كان تأثير سامراء واسعا وفوريا‪ .‬وجرى تبنيه في وقت قصير في مواد بناء‬ ‫أخرى مثل اخلزف‪ .‬هناك إناء تزينه ألوان المعة تصور رسما يشع مع تغيير الزاوية املثلثية بشكل‬ ‫أرنب على خلفية بيضاء‪ ،‬أوبشكل تركيب ورقة نخيل ليعطي صورة منوذجية عن املواضيع التي‬ ‫اتخذتها الزخرفة في في القرن التاسع خالل عصر اخلالفة العباسية‪.‬‬ ‫‪٢٦‬‬

‫‪1‬‬

‫‪4‬‬

‫كما ذكر أحد الشعراء املعاصرين لبطليموس الثالث (‪ 221 - 246‬ق‪.‬م‪: ).‬‬

‫من القرن الثالث بعد امليالد ‪ ،‬وعدد تلك املدن يزيد على ما كان عليه قبيل قيام‬

‫“ يتوفر في مصر كل ماهو موجود أو ميكن أن ينتجه العالم‪ :‬الثراء‪ ،‬والرياضة‪،‬‬

‫اإلمبراطورية الرومانية(‪ .)8‬لقد أعطى ثراء املدن التجارية في تلك الفترة كتدمر في‬

‫والسلطة‪ ،‬والسماء الزرقاء‪ ،‬واجملد‪ ،‬واالحتفاالت‪ ،‬والفالسفة‪ ،‬والذهب الصافي‪،‬‬

‫سورية احلالية [صورة ‪ ،] 5‬والبتراء في األردن [صورة ‪ ]6‬إنتاجا فنيا ‪ ،‬وتعبيرا ثقافيا‬

‫والفتيان اجلميلون‪ ،‬ومعبد اإللهني الشقيقني‪ ،‬وامللك الطيب جدا‪ ،‬واملتحف‪،‬‬

‫وحضاريا باملفهوم العام‪ ،‬ذلك اإلنتاج الذي مهره العالم اليوناني اجلديد بخامته ‪.‬‬

‫واخلمر‪ ،‬وكل ما ميكن أن يشتهيه املرء‪ ،‬ونساء‪ ،‬عدد كبير جدا من النساء”‪.‬‬

‫(‪)9‬‬

‫(‪)5‬‬

‫لم يكتف سلوقس بتأسيس مدينة واحدة بل أسس أربع مدن قوية شكلت‬ ‫مبجموعها شبكة فريدة ‪ ،‬من وجهتي النظر االقتصادي والعسكرية‪ ،‬من‬ ‫نوعها في سورية السلوقية‬

‫(‪)6‬‬

‫في املنطقة املوجودة اليوم عند حدود دولتي‬

‫تركيا وسورية اليوم‪ .‬أعطيت هذه املدن أسماء مميزة من األسرة احلاكمة وهي‬

‫الصورة [‪ :]2‬النصب التذكاري ملعركة غوغميال (كوكميلة) يزين الساحة املركزية في‬ ‫إربيل في شمال العراق اليوم‪ .‬إربيل القدمية‪ ،‬وقلعتها(األكروبول) كانت آخر نقطة لتحشد‬ ‫جيوش الفرس قبل وصولها إلى سهل غوغميال (كوكميلة)‪( ،‬اإلرشيف الشخصي للسيد‬ ‫كل‪ .‬زوبوالكيس)‪.‬‬

‫متثل عقدة املواصالت الرئيسية لنقل البضائع من إفريقيا وشبه اجلزيرة العربية‪.‬‬

‫الصورة [‪ :]3‬خريطة العالم الهيليني سنة ‪ 200‬ق‪.‬م‪.‬‬

‫كانت هذه املدن وعدد ال يحصى من املدن األخرى مراكز سياسية واقتصادية‪،‬‬

‫الصورة [‪ :]4‬رسم إعادة تصوير مدينة قدمية ( من احملتمل أن تكون اسكندرية أوكسوس)‬ ‫في أفغانستان اليوم‪ ،‬أجرى علماء آثار فرنسيون تنقيبات أثرية في املوقع من سنة ‪1965‬‬ ‫حتى ‪.1978‬‬

‫للحوار بني الفلسفات األجنبية(‪ )7‬وإلنتاج احلضارة‪ .‬وكان على ضفاف نهر جيحون‬

‫الصورة [‪ :]5‬منظر ملوقع مدينة تدمر‪ ،‬حيث يبدو تأثير فن العمارة الهيلينستي واضحا في‬ ‫منطقة ازدهرت خالل العصر الروماني‪.‬‬

‫لم ينقطع هذا التأثير الفكري واحلضاري لهذا العالم املتعدد املكونات واجلوانب‪،‬‬

‫الصورة [‪ :]6‬واجهة اخلزنة‪ ،‬أحد املباني املركزية في البتراء‪ ،‬في األردن اليوم ‪ .‬مدينة‬ ‫هيلينستية أخرى في الشرق ازدهرت خالل العصر الروماني‪.‬‬

‫أنطاكيا‪ ،‬وأفاميا‪ ،‬والالذقية‪ ،‬وسلوقية‪ .‬كانت هذه املدن تسيطر على محاور‬ ‫الطرق العسكرية والتجارية بشكل أساسي ‪ ،‬حيث كانت تنقل عبرها البضائع‬ ‫من الصني والهند إلى مدن منطقة املتوسط كاإلسكندرية في مصر التي كانت‬

‫‪5‬‬

‫وشكلت إضافة إلى ذلك مع مرور الزمن مراكز ثقافية وروحية‪ .‬وتطورت اإلسكندرية‬ ‫‪6‬‬

‫الصورة [‪ « :]1‬ناووس اإلسكندر» في متحف اسطنبول األثري‪.‬‬

‫مبكتبتها ومتحفها‪ ،‬وأفاميا في سورية‪ ،‬وبيرغاموس األنطاليني لتصبح خاليا‬ ‫( آموداريا) مسرح يتسع لستة آالف متفرج ‪ ،‬وإلى جانبه مكتبة [ صورة ‪.]4‬‬ ‫رغم ظهور روما على املسرح السياسي في شرقي املتوسط‪ .‬كانت في منطقة‬ ‫شرق املتوسط من اإلمبراطورية الرومانية مدن كثيرة جدا على الطراز اليوناني‬

‫(‪ )5‬هيرون ‪ -‬ميمي‪1.26.32‬‬ ‫(‪ )6‬أسطرابون ‪16.2.4‬‬

‫(‪ )7‬عن تبادل التأثير بني الفكر اليوناني وفكراحلضارات غير اليونانية في العصر الهلنستي انظر مجلة‪.Momigliano A., Alien Wisdom. The Limits of Hellenization. Cambridge 1975 :‬‬ ‫(‪ )8‬عن املالحظة انظر ‪Sartre M., Le Haut-Empire romain. Les provinces de Méditerranée orientale d’Auguste aux Sévères. Seuil 1997‬‬ ‫في مقدمة الترجمة اليونانية (ص ‪ )9‬اإلمبراطورية الرومانية ‪ .‬الواليات الشرقية من أيام أغسطس وحتى السيفيريني ‪ 31‬ق‪.‬م ‪ 235 -‬م‪.‬‬ ‫(‪ )9‬من احلملة اليونانية الشاملة الظافرة الباهرة املطوبة اجمليدة لم يكن جملدها مثيل التي يعجز عنها الوصف خرجنا نحن ال جنارى عاملا يونانيا جديدا عظيما (كافافيس « في ‪ 200‬ق‪ .‬م‪ ،».‬قصائد‬ ‫‪ ،1933 - 1897‬إيكاروس‪.)1984 ،‬‬

‫‪٢٤‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫نتجت عن الصدامات العسكرية التي استمرت قرابة خمسني سنة ثالث دول رئيسية هي‪ :‬دولة األنتيغونيني‪،‬‬

‫الكتلة الكبرى من املناطق التي فتحها اإلسكندر في الشرق في دولة واحدة‪ .‬انقسمت هذه الدولة تدريجيا بعد‬

‫وجسدها األساسي مملكة مقدونيا‪ ،‬مهد اإلسكندر‪ ،‬وشمل نفوذها اليونان‪ ،‬وكان ملكها أنتيغونوس غوناتاس‬

‫وفاته إلى سلسلة من املمالك الصغيرة ‪ ،‬مثل أنطاليا ومركزها بيرغامس‪ ،‬ومملكة أرمينيا‪ ،‬وبيثينيا‪ ،‬وقبدوقيا‪،‬‬

‫( ‪ 239 - 319‬ق‪.‬م‪ ) .‬وهو حفيد أنتيغونوس األعور(‪ 239 - 382‬ق‪.‬م‪ ،).‬الذي كان واحدا من كبار قادة جيش‬

‫والبنط في آسيا الصغرى‪ ،‬واململكة اليونانية البختيرية في منطقة أفغانستان اليوم ‪ ،‬وقد بلغت أكبر اتساع‬

‫اإلسكندر‪ ،‬وكان أول من حمل لقب ملك ‪ 306‬ق‪.‬م‪ .‬من خلفاء اإلسكندر‪ .‬ودولة البطالسة وجسدها األساسي‬ ‫في مصر ولها ممتلكات في القيروان‪ ،‬وقبرص‪ ،‬ومبفيليا وليكيا في آسيا الصغرى وفي فلسطني ( سورية اجلوفاء‪،‬‬ ‫سورية اجلنوبية) وكان لها لفترة من الزمن نفوذ في جزر السيكالد‪ .‬أشهر ملوكها بطليموس الثاني (‪- 283‬‬

‫لها في القرن الثاني قبل امليالد لتمتد إلى شمال الهند‪ [ .‬صورة ‪ .]3‬ننتقل هنا من عصر خلفاء اإلسكندر إلى‬ ‫عصر سالالتهم‪ .‬وقد مرت هذه املمالك وحتى استيالء روما عليها تدريجيا‪ ،‬وفي تواريخ مختلفة‪ ،‬بتاريخ حافل‬ ‫ومعقد من احلروب وتبادل السيطرة املتقلبة وتغيير احلدود باستمرار في عالم مكون من عناصر عديدة ‪ ،‬وتركت‬

‫‪ 246‬ق‪.‬م‪ ).‬وهو ابن بطليموس الغوس الذي كان واحدا من كبار قادة جيش اإلسكندر وأصدقائه املقربني‪ .‬وكان‬

‫هذه العناصر أثرا روحيا وثقافيا جديرا باالهتمام‪.‬‬

‫بطليموس الغوس قد استطاع في سنة ‪ 320‬ق‪.‬م‪ .‬تأمني السيطرة على مصر كنواة ململكته فيما بعد‪ .‬وأخيرا‬

‫توزعت الثروة التي كانت متراكمة لدى اإلمبراطورية اإلخمينية على خزائن كنوز الشرق بعد فتوحات اإلسكندر‬

‫دولة السلوقيني وجسدها الرئيسي في منطقة سورية ‪ ،‬وبالد الرافدين‪ ،‬وإيران وامتدت في أقصى اتساع لها‬ ‫لتشمل ممتلكات أفغانستان احلالية وجبال قيليقية وسهولها‪ ،‬وجنوب قبدوقيا‪ ،‬وملطية‪ ،‬وكاتاونيا‪ ،‬وكوماجيني‬

‫وانتقلت إلى أيدي خلفائه وسالالتهم ‪ ،‬وجعلت من الشرق مركز ثقل التطورات السياسية‪ .‬سمحت هذه‬ ‫األرضية االقتصادية للملوك باجتذاب عدد كبير من املستوطنني الذين سكنوا املدن اجلديدة التي شيدت على‬

‫في آسيا الصغرى‪ .‬وكان ملكها أنطيوخس األول (‪ 261 - 323‬ق‪.‬م‪ ).‬ابن سولوقس األول (‪ 281 - 358‬ق‪.‬م‪ .).‬وكان‬

‫الطراز اليوناني الذي اقتدى به اإلسكندر‪ ،‬وأسس شخصيا مدينة اإلسكندرية التي تعتبر درة التاج بني تلك‬

‫سلوقس أيضا أحد قادة جيش اإلسكندر حتى اغتياله سنة ‪ 281‬ق‪.‬م‪ .‬كما أن آخر خلفائه استطاع أن يجمع‬

‫املدن ‪ ،‬ولتصبح عاصمة البطالسة الباهرة في مصر ‪.‬‬ ‫(‪)4‬‬

‫(‪ )1‬عن ظروف االكتشاف ‪Osman Hamdi Bey - Reinach Th., Une nécropole royale à Sidon. Paris 1892 :‬‬

‫(‪ )2‬أجاب اإلسكندر حني سأله أصدقاؤه ملن سيترك اململكة فقال‪ « :‬سأتركهل لألفضل ‪ .‬ألنني أتوقع أن أصدقائي (بعد موته) سينظمون معارك كبرى فوق القبور» ‪ .‬ديدوروس املكتبة التاريخية ‪.2004 1- 18-‬‬ ‫(‪ )3‬وفقا لتعريف قدمي للمملكة‪ ( ،‬قاموس سوذا‪ ،‬مادة مملكة) ال تكتسب السلطة امللكية من الطبيعة‪ ،‬أي بوراثة امللك داخل األسرة‪ ،‬و ال بالتصرف العادل‪ ،‬بل بقدرة املرء على إدارة القوة العسكرية والتحكم بها‪ ،‬وعلى صحة تقديره لألمور السياسية‪.‬‬ ‫ألجل وصف جديد لتلك الفترة من املصادر واجتاهات البحث بخصوص العصر الهلنستي ‪.Errington R.M., A History of the Hellenistic World 323-30 B.C. Blackwell :‬‬ ‫(‪ )4‬عن املدن التي أسسها اإلسكندر ‪Fraser P.M., The Cities of Alexander the Great. Oxford 1996‬‬

‫‪٢٣‬‬

‫التكيفات الثقافية الهيلينية في الشرق‪ :‬نشاط‬ ‫متعدد اجلوانب‬ ‫جرى في سنة ‪ ،1887‬وأثناء التنقيبات األثرية التي كان يقوم بها البيك العثماني املنحدر من أصل يوناني عثمان حمدي بيك ‪ ،‬في موقع‬ ‫مدينة امللوك املوتى في صيدا ( في موقع الق ّياعة‪ ،‬في لبنان مدينة التي حتمل االسم ذاته اليوم ) و في حجرة الدفن األخيرة من بني سبع‬ ‫حجرات دفن‪ ،‬جرى اكتشاف ناووس رخامي‪ ،‬وهو موجود اليوم في املتحف األثري اسطنبول‪ ،‬هذا الناووس منحوت من رخام منطقة بنديلي‬

‫القريبة من أثينا‪ ،‬وهو مصمم بشكل يشبه املعابد اليونانية ‪ .‬عليه ستة نقوش نافرة ‪ ،‬نقش من كل جانب‪ ،‬وعلى جبهات الغطاء من‬ ‫كل جانب‪ .‬تبني هذه النقوش مشاهد من معارك‪ ،‬ووقائع صيد مليئة بأشكال مبالبس فارسية وأشكال ليونانيني‪ ،‬ومن بني هذه األشكال‬ ‫شكل مهيمن هو شكل اإلسكندر األكبر‪ ،‬ولذلك أطلق على هذا الناووس في دراسة عنه اسم مرحلي هو “ ناووس اإلسكندر” ‪ .‬من‬ ‫احملتمل أن يكون هذا الناووس قد خصص للملك عبدلون الذي أجلسه اإلسكندر على العرش بعد معركة إيسو (‪ 333‬ق‪.‬م) وحكم‬ ‫املدينة حتى سنة ‪ 311‬ق‪.‬م ‪ .‬ومهما يكن من أمر فإنه شبه مؤكد أن النقوش تنتمي إلى مرحلة الفن اليوناني االنتقالية بني العصور‬ ‫اليونانية الكالسيكية والعصر الهلنستي(‪ [ )1‬الصورة رقم ‪.] 1‬‬

‫كليانثيس زوبوالكيس‬ ‫مرشح للدكتوراه في جامعة‬ ‫أثينا الوطنية ‪ -‬كابوذيسترياكو‬

‫ناووس اإلسكندر ما هو إال منوذج معبر‪ ،‬من مناذج كثيرة تبني مدى التأثير العميق الذي تركه في الشرق ملك مقدونيا الشاب‪ ،‬اإلسكندر‬ ‫الثالث ( ولد سنة ‪ 356‬ق‪.‬م‪ ،).‬الذي استطاع في سنة ‪ 334‬ق‪.‬م‪ .‬أن يبرر سياسة أبيه وسلفه فيليب الثاني حكم (‪ 336 - 359‬ق‪.‬م‪).‬‬ ‫ويوسع نطاقها‪ ،‬فدخل أراضي آسيا على رأس جيش من جميع املناطق والقبائل اليونانية ليواجه إمبراطورية اإلخمينيني املسيطرة‪ ،‬التي‬ ‫كان مهدها في بالد إيران اليوم ‪ ،‬والتي كان على رأسها امللك العظيم داريوس الثالث كودومان ( ‪ 330 - 336‬ق‪.‬م‪ ).‬وحقق عليه انتصارات‬ ‫باهرة في ساحات املعارك ( في غرانيكوس ‪ 334‬ق‪.‬م‪ ،.‬وفي إيسوس ‪ ،333‬وأخيرا في غوغميال (كوكميلة) قرب أربيل‪ 331 ،‬ق‪.‬م‪ . ).‬وأصبح‬ ‫اإلسكندر بعد ذلك مشهورا باسم اإلسكندر األكبر‪ ،‬فلم‬ ‫يقض على إمبراطورية اإلخمينيني فحسب ‪ ،‬لكنه بعد أن رسخ سلطته‬ ‫ِ‬

‫عند حدودها الشمالية الغربية (‪ 327 - 330‬ق‪.‬م‪ ).‬وسع تأثيره السياسي‪ ،‬والعسكري‪ ،‬واالقتصادي‪ ،‬والثقافي في مناطق سيطرته‬ ‫التي افتتحها حديثا إلى ما وراء اإلمبراطورية اإلخمينية‪ ،‬إلى الهند األسطورية‪ ،‬ليصل إلى شمال الهند احلالية ‪ ،‬إلى نهر بياس‪ ،‬بحملة‬ ‫مدهشة (‪ 325 - 327‬ق‪.‬م‪ . ).‬لكن املوت املفاجئ عاجل سيد اليونان والشرق اجلديد في بابل سنة ‪ 323‬ق‪.‬م بينما كان يخطط حلملة‬ ‫جديدة ليرسخ سلطته في اجلزيرة العربية في مسعى منه إلحكام سيطرته الكاملة على منطقة اخلليج في محاولة إلقامة إدارة‬ ‫مستقرة في إمبراطوريته املترامية األطراف‪.‬‬ ‫ترك اإلسكندر‪ ،‬ورغم حياته القصيرة‪ ،‬وبفضل منجزاته السياسية والعسكرية الباهرة التي ال تزال حتى يومنا هذا محفورة في ذاكرة‬ ‫الشعوب التي مر من مناطقها [ صورة ‪ ،] 2‬منوذجا لنظام ملكي أثبت أنه جذاب ودائم‪ .‬نتج من النزاعات الكبيرة “ فوق القبور” التي‬ ‫أعقبت وفاة اإلسكندر‬

‫(‪)2‬‬

‫سلسة من الصراعات بني كبار قادته الذين اشتهروا في التاريخ كخلفاء اإلسكندر في الفترة مابني ‪ 323‬ق‪.‬م‪.‬‬

‫ ‪ 276‬ق‪.‬م‪ .‬أن انقسمت اإلمبراطورية حديثة التشكيل إلى مجموعة من الدول في حدود جغرافية اعتمدت نواة شرعيتها العسكرية‬‫والسياسية على موهبة امللك املكتسبة من حق الرماح احلربي‪ ،‬أي أنها كانت بالدا مستولى عليها بالرمح(‪.)3‬‬ ‫‪٢٢‬‬

‫العريقة في كل من الوركاء وبابل بقيت حية أو أعيد إحياؤها خالل احلكم‬ ‫السلوقي‪.‬‬ ‫أما في مجال العمارة فقد بقيت املدن على حالها‪ ،‬إذ إستمرت املراكز‬ ‫القدمية بنفس أشكالها األساسية السابقة‪ .‬فمدينة كبابل‪ ،‬على سبيل‬ ‫املثال لم تفقد صفتها وصبغتها البابلية األصلية‪ .‬أما املدن اجلديدة‬ ‫كسلوقية ودورايوروبس فخططت مسبقا ً على وفق األفكار اإلغريقية بينما‬ ‫مدينة احلضر كان لها تخطيط مختلف متاما ً إذ كان شكلها دائريا ً وهو‬ ‫تخطيط مستحدث في هذا العصر في بالد الرافدين‪ .‬أما البيوت فإحتفظت‬ ‫مبخططاتها ذات الساحة الوسطية املفتوحة‪ ،‬أما األشكال العمارية‬ ‫اليونانية فنادرا ً ما مت تبنيها‪.‬‬ ‫ويظهر تأثير بالد الرافدين على اليونان من خالل ظهور النظام اإلمبراطوري‬ ‫للحكم عند اليونانيني‪ ،‬إذ كانت إمبراطورية سرجون ونرام سن من أولى‬ ‫اإلمبراطوريات في العالم القدمي‪ ،‬وفي أسباب نشوئها فإن احلاجة ملواد‬

‫مزار سلوقي في سلوقية‬

‫مخطط وخريطة طبوغرافية ملدينة الوركاء‬

‫مثل النحاس والقصدير من أهم أسباب ظهورها وتوسعها إلى أن تأثر بها‬ ‫املقدونيني وأنشأوا إمبراطوريتهم اخلاصة‪ .‬فضال ً عما تقدم‪ ،‬تأثر اليونانيون‬ ‫ببالد الرافدين من ناحية إستخدام األلقاب امللكية حيث ظهر لقب ملك‬

‫األدنى األمر الذي مينع كال الطرفني من أن يفهم أنه مكون ثقافي‪ .‬إننا جند هذه االختالفات الثقافية والسياسية بني أوروبا والشرق‬

‫اجلهات األربع الذي كان أول من إستخدمه هو نرام سن وتأثر به اإلسكندر‬

‫األدنى برغم مرور ألفي عام على الهيمنة اإلغريقية عامال ً ساعد على إيجاد لغة مشتركة للتالقي الثقافي‪ ،‬فالثقافات الشرقية‬

‫وقادته إذ إدعوا أنهم سيطروا على اجلهات األربع للعالم القدمي‪.‬‬

‫متساو‪.‬‬ ‫والغربية أثرت على بعضها بشكل‬ ‫ٍ‬

‫وفي غضون قرن من الزمان عمل املقدونيون على نشر الثقافة واللغة‬

‫كان اإلغريق على قناعة تامة بتفوق حضارتهم على احلضارات األخرى وكان اإلسكندر مستعد الستيعاب كل ما يجده نافعا ً في‬

‫اإلغريقيتني باجتاه الشرق من منطقة بحر إيجة إلى أنحاء العالم القدمي‬

‫البلدان التي يغزوها‪ ،‬إال أن هدفه األسمى هو تغليب الطابع الهيليني على بلدان الشرق وهي األداة التي طبق مبوجبها مبدأ تأسيس‬

‫وأوروبا والنيل والفرات وعملت جيوشهم على مزج األفكار واملمارسات‬

‫املستعمرات التي أسكن فيها جنوده برغم رغبته بإقامة شراكة بني اليونان وآسيا‪.‬‬

‫الشرقية مع الغربية ووجود عناصر ثقافية مشتركة بني الشرق والغرب مع‬ ‫األخذ بنظر االعتبار االختالف في وجهات النظر في كل من أوروبا والشرق‬

‫‪٢١‬‬

‫أواخر القرن الرابع ق‪.‬م‪ .‬ويشير الباحثون إلى أن العديد من جوانب احلكم املدني كانت قد إستمرت منذ‬

‫وتظهر التأثيرات الرافدية واضحة على النظام السياسي للعالم السلوقي الذي كان خليطا ً عجيبا ً من‬

‫العصر البابلي احلديث واألخميني وصوال ً إلى العصر السلوقي‪ .‬فقد كان للمدن قدر كبير من اإلستقالل‬

‫اإلغريق وعناصر من الشرق األدنى احملليني‪ .‬فلم يتمتع امللك بحكم مطلق حسب‪ ،‬فنعلم أن اإلسكندر‬

‫الذاتي ولها مؤسسات سياسية كمجالس الشيوخ والنواب‪ ،‬إال أن هذا اليعني أن نشاطاتها منذ فترة‬

‫قد أحيط بهالة من القداسة مستمدة من أصول شرقية أي تقديس امللك كحال امللك األكدي سرجون‬

‫مبكرة من التاريخ اليوناني‪ .‬فقد بقيت مؤسسات كالتي ذكرنا على حالها في اجملتمع البابلي إذ أصبحنا‬

‫وحفيده نرام ـ سن ومن بعدهم اورمنو‪.‬‬

‫نرى موظفني يحملون ألقابا ً يونانية‪.‬‬

‫كما إنه البد من اإلشارة إلى أن من بني أهم اإلجنازات التي عمل اإلغريق على حتقيقها نشر مبادئ الثقافة‬

‫ويظهر أن فكرة اجملتمع املدني الرافدي ككيان مستقل قد بقي وعاش لقرون عدة من احلكم األجنبي‬

‫الهلنستية في الشرق أألدنى في القرن الذي تال موت اإلسكندر‪ ،‬إذ إعتبرت الظاهرة واحدة من عمليات‬

‫للمنطقة وإن الوضع املدني الذي ولد من رحم سالالت محلية قد دام حينما ضاع اإلستقالل‪ .‬فالغزو‬

‫التوسع الثقافي حني عمل اإلغريق على إدماج اليونانيني مع سكان املدن األصليني كما ذكرنا في أكثر من‬

‫املقدوني للبالد جاء بعنصر أوروبي لهذا اخلليط وأنه على الرغم من رغبة اإلسكندر مبزج ثقافات آسيوية‬

‫مناسبة‪ .‬لذلك نرى أن البعض يعتبر أن دور نشر الثقافة كان أكبر من الذي لعبه اجليش في نشر مبادئ‬

‫مع أوروبية وكذلك احلال مع رغبته بتمازج الشعوب فإن السكان املقدونيني واليونانيني قد بقوا على‬

‫الثقافة‪ ،‬فبقايا املسارح اإلغريقية ومدارسهم في كل مكان شيدوه وصوال ً إلى بابل‪.‬‬

‫مسافة من السكان األصليني لبالد الرافدين‪ .‬ففي بابل النكاد جند أدلة واسعة على االحتالل اليوناني‬ ‫لها وتقتصر على مساحة صغيرة من اجلزء الشمالي الشرقي لها‪ .‬أما سلوقية على دجلة فيبدو أنها‬ ‫شيدت كنظير يوناني عن املدينة الرافدية فقد سمح لعدد من البابليني بتبني أسماء إغريقية والعمل‬ ‫في اإلدارة اإلغريقية لكن في املقابل يظهر أن ال رغبة لليونانيني للعمل باملثل‪ .‬ويظهر من خالل النصوص‬ ‫أن املهاجرين القادمني من أوروبا إستمروا بالتدفق على البالد خالل العصر السلوقي‪ ،‬لكن مع هذا يجدر‬ ‫بنا أال نبالغ بقلة إهتمام اإلغريق بالسكان احملليني وثقافتهم فقد مت تبني بعض املمارسات البابلية من‬

‫وتبدو التأثيرات واضحة كذلك من خالل العناصر العمارية ‪ ،‬إذ نرى مناذج عمارية (ذات صفة دينية على‬ ‫األغلب)‪ ،‬فيها عناصر مركبة إغريقية ـ أخمينية ورافدية وهـذا املزج في العمارة هو في األصل محاولة‬ ‫خللق طرز عمارية جديدة معتمدة على دمج تقاليد متعددة سوية‪.‬‬ ‫وعلى هذا فإن عمارة إثنتني من املستعمرات السلوقية في بالد الرافدين وهما سلوقية ودورايوروبس‪ ،‬وعلى‬ ‫الرغم من عدم كفاية املعلومات بشأنهما‪ ،‬إال انهما تدعما الفكرة أعاله‪ .‬فاملساحة الشاسعة التي‬

‫بينها إستخدام ألواح الطني‪.‬‬

‫حكمها السلوقيون من بالد الرافدين إلى إيران وصوال ً إلى أفغانستان تختلف بشكل كبير من الناحيتني‬

‫ويبدو أن احلكام الهلنستيني واجهوا معضلة سياسية عسكرية غير مسبوقة عندما وجهوا إهتماماتهم‬

‫الثقافية واجلغرافية وعلى وجه التحديد اجلـــزء الغربي منها‪ ،‬أي بالد الرافدين حيث وجد اإلسكندر ومــن‬

‫نحو إدارة عواملهم‪ ،‬إذ كانت املقاطعات التي حتت هيمنتهم مجتمعة مساوية للعالم الواقع حتت‬ ‫السيطرة الفارسية في تلك احلقبة‪ ،‬إال أن القادة املقدونيون بخالف ملوك الشرق األدنى املعزولون‪ ،‬كانوا‬ ‫عنصرا ً متحالفا ً في املنطقة‪ ،‬فهم واحلال هكذا كانوا بحاجة ٍ إلى ح ٍد ما إلى قوة محلية تتيح لهم حتريك‬ ‫السكان احملليني للدفاع عن إجنازاتهم اإلقليمية أو حتى حتريكهم خارج مناطقهم‪ .‬إن حل هذه املشكلة‬ ‫يكمن في العمل على توطني اجلنود الذين ينحدرون من أصول أوروبية عبر منحهم قطع‬ ‫أراض مقابل‬ ‫ٍ‬ ‫إلتزامهم عسكريا ً‪ .‬هذا اإلجراء ساعد على إنشاء مستوطنات عسكرية لها منافع منها أنها عملت‬ ‫على إقامة جزء من سكانها املنحدرين من أصول مقدونيةـ إغريقية وسط السكان احملليني الشرقيني‬

‫خلفه مدنا ً قدمية ذات ثقافات تقليدية‪ ،‬كما إن البعض من هذه املدن مثل بابل والوركاء إستمرت بالوجود‬ ‫في ظل حكم السلوقيني‪ .‬وظهر إن تقاليد العمارة الدينية العراقية القدمية بقيت قوية إال أن إظهار هذه‬ ‫التقاليد قد اختلف من مكان آلخر‪ .‬وميكننا مالحظة أن معابد املستعمرات اإلغريقية أخذت شكال ً رافديا ً‬ ‫من اخلارج بينما املعابد اخلاصة باملستعمرات في (بارابوتاميا) تشبه االبنية اإلغريقية‪.‬‬ ‫إن وجود معابد سلوقية في مناطق بعيدة من اإلمبراطورية وقد دمجت فيها عناصر عمارية إغريقية‬ ‫وأخمينية ورافديه عمل على إيجاد نوع من تداخل الثقافات في هذه املنطقة الواسعة‪.‬‬

‫ما يسهم في نشر الثقافة اإلغريقية بني طبقات السكان العليا أيضا ً من الشعوب اخلاضعة إضافة إلى‬

‫وقد بقيت تقاليد العمارة الدينية العراقية فعالة خالل العصرين السلوقي والفرثي وهناك أدلة تشير‬

‫استعدادها الدائم ألداء أي مهمة تطلب منها‪.‬‬

‫إلى تبني مخططات معابد رافديه لتشييدها في مدن أو مستعمرات في أفغانسـتان‪ ،‬وإن التقاليد‬

‫‪٢٠‬‬

‫مناذج آللهة يونانية قدمية عملت بأشكال بشرية‬

‫األسطورية القدمية للشرق األدنى فمزجوا القدمي باجلديد‪ ،‬األسطورة باملنطق‪ .‬وتظهر عظمة اليونان وبالد‬

‫أقل تقدير وجدت هناك‪ ،‬وإن استقرارهم في بلدان أخرى مثل بابل وإستقرار األجانب في بالد اإلغريق البد أن‬

‫الرافدين من خالل الفهم والعمل على مزج الثقافات القدمية لغرب آسيا ومصر مع ثقافتهم‪.‬‬

‫يؤدي إلى متازج فكري وثنائية في التبادل الثقافي ومنه مايتعلق بالزيجات‪.‬‬

‫وإن أردنا املزيد مما يوضح عالقة اليونان بوادي الرافدين فإننا نرى األمر يظهر بجالء عبر الكثير من أشكال‬

‫وهناك العديد من اآللهة الشرقية التي شهدت إعترافا ً من اآللهة اإلغريقية إال أنها غالبا ً ماتعرضت‬

‫التعبد والعبادات التي أخذت من احلضارات املعاصرة ومنذ عصور موغلة في القدم ومثال على ذلك‬

‫لعمليات توفيق مع آلهة إغريقية وساهمت من ناحية أخرى في إختفاء تفاصيل وممارسات جديدة عن‬

‫عبادة اإللهة األم العظيمة وآلهة أخرى عديدة متعلقة بالظواهر الطبيعية وهي ديانات جاءت أصال ً من‬

‫العبادات واملالحم التعبدية إال أنها لم تؤثر على الفكر الديني األساسي‪.‬‬

‫الشرق القدمي‪ .‬وقد عمل اليونانيون القدماء على إدخال وحتوير الكثير من هذه اآللهة مبا يتالئم وأفكارهم‬

‫والميكن جتاهل الدور الذي لعبته أنظمة إدارة احلكم املتبعة في بالد الرافدين على تلك التي في اليونان‪،‬‬

‫وبيئاتهم التي يعيشون فيها ووظفوها في الفكر الديني واملمارسات التي يؤدون‪ .‬لذلك‪ ،‬فإن الوعي الديني‬

‫ففي هذا اجملال اليجدر نسيان املؤسسات املدنية األقدم عهدا ً في بالد الرافدين‪ ،‬إذ نرى أن هناك محاوالت‬

‫عند اإلغريق قد حتسن بشكل كبير أو أنه حتدد بأفكار إن لم تكن أصال ً من الشرق األدنى القدمي فإنها على‬

‫لتصوير املدينة اليونانية على أنها مجتمع دميقراطي مدني وفي احلقيقة فإنه مجتمع لم يك موجودا ً حتى‬ ‫‪١٩‬‬

‫العالقات العراقية ـ اليونانية القدمية‬

‫مزج القدمي باجلديد ـ تالقي الثقافات‬

‫في العصر الهلنستي عندما إمتزج اجلزء األكبر من الشرق األدنى واألوسط في ممالك كبرى حكمتها سالالت مقدونية األصل‪،‬‬ ‫إستقر الكثير من اإلغريق في بالد الرافدين‪ .‬وبناءا ً على ماتقدم تشير املصادر التاريخية إلى أن بعضا ً من الباحثني احملليني تعلموا‬ ‫الكتابة املسمارية كما تعرفوا في الوقت نفسه على اليونانية (لغة حكامهم اجلدد) وعرفوا فصوال ً من األدب اإلغريقي بأشكاله‬ ‫وفلسفته ومن هؤالء نعرف برحوشه (بيروسوس)‪ ،‬وكان هذا واحدا ً من أبرز أشكال اإلندماج الثقافي لهذا العصر‪.‬‬ ‫ومن التأثيرات املهمة األخرى‪ ،‬قيام خلفاء اإلسكندر بغزو بابل إذ لم تعد املدينة عاصمة بعدها كما إختفت اللغة األكدية وحلت‬ ‫اآلرامية محلها في اإلستخدامات العامة‪ ،‬وكانت اليونانية هي لغة الثقافة واللغة الرسمية التي إستخدمت على أقل تقدير من‬ ‫قبل الطبقة املثقفة ولم تعد السومرية كذلك لغة مستخدمة أو مفهومة حتى‪ .‬وظهر انه بعد عهد اإلسكندر مت تبني اللغة‬

‫د‪ .‬محمد صبري عبد‬ ‫الرحيم‬ ‫باحث الهيئة العامة لآلثار‬ ‫والتراث‪ /‬بغداد‬

‫اليونانية عند طبقات معينة منهم السادة وظهر هذا جليا ً في كتابات بيروسوس وهو واحد من مؤرخي اإلسكندر وكاهن اإلله‬ ‫مردوخ الذي قام بتقدمي التقاليد وعادات ومعتقدات املواطنني باليونانية وبذلك مت التغاضي عن أمجاد املاضي‪ .‬ففي هذا العصر‬ ‫تالشت الكتابة املسمارية ببطء في بابل مع مجيء اإلدارة اليونانية للبالد وإن تالشي هذه الكتابة العريقة لم يكن بسبب ظهور‬ ‫األبجدية في األلف األول ق‪.‬م‪ ،.‬إذ تبني أن لها األولوية في الرسائل واإلتصاالت في هذه احلقبة‪ .‬فاملسمارية لقيت قبوال ً واسعا ً‬ ‫للتعبير عن حاجات األلفية وإن ضياع أسس الثقافة املسمارية كان رمبا هو السبب في الزوال كما إن اإلدارة السلوقية في بالد‬ ‫الرافدين طالبت بتدوين السجالت بلغة مفهومة لليونانيني وهي اللغة اإلغريقية أو اآلرامية وقد مت تثبيت هذه املعلومات على‬ ‫ورق البردي وهو من املواد املوجودة في أرض العراق القدمي‪.‬‬ ‫وتظهر التأثيرات الثقافية املتبادلة بني البلدين واضحة من خالل الفلسفة‪ ،‬إذ يبدو أن سكان الشرق األدنى القدمي قد إعتبروا‬ ‫العالم دافعا ً للعمل مصحوبا ً بالذكاء واإلرادة‪ .‬كما إن البعض من الدارسني يعتبر هذا الفكر غير منطقي وال مييز بني العلم‬ ‫واخلرافة وهناك آخرون يرون في اإلجنازات القدمية في مجاالت الفلك والطب والرياضيات دليال ً واضحا ً عن قدرة الفكر العلمي‬ ‫املركب‪ ،‬وعلى أية حال فإن كتابات بالتو تبني ان الفكر اليوناني لم يترك األسطورة واخليال بدال ً من ذلك فإن التأثير املنطقي على‬ ‫الكون إستمر بالتكون إلى جانب األفكار األسطورية‪ .‬ولم تكن هناك فلسفة عميقة تفصل الشرق عن الغرب فاإلغريق تبنوا‬ ‫أو إستعاروا عناصر من ثقافات الشرق األدنى القدمي كاألبجدية والرياضيات واملوسيقى واآللهة املصورة بشكل بشري‪ .‬إال أنهم‬ ‫لم يقيدوا أنفسهم باألشكال املطورة في الشرق منذ أزمان بعيدة‪ .‬فالتطلعات اإلغريقية اجلديدة للكون وضعتهم قرب األفكار‬

‫‪١٨‬‬

‫جاء الغزو املغولي ليحرك القبائل التركية نحو بالد الرافدين وآسيا الصغرى ‪،‬‬ ‫فتغير مصير حضارات بالد الرافدين ‪ ،‬واحلضارة اليونانية البيزنطية وعالم الشرق‬ ‫األدنى‪ ،‬وكانت بذلك بداية النهاية بالنسبة لكل من العاملني‪ ،‬العالم البيزنطي‬ ‫والعالم العربي‪ .‬وضعت السيطرة العثمانية كال العاملني في املصير ذاته‪ .‬وقد‬ ‫أتاحت السلطة السياسية واإلدارية املوحدة اجملال ملبادالت جتارية متواصلة بني‬

‫اليونان‬

‫اجلماعات اليونانية في آسيا الصغرى وبالد البنط مع شمال بالد الرافدين‪.‬‬ ‫وقد أوجدت اإلمبراطورية العثمانية عنصرا واضحا للتفاعل املنهجي الذي يربط‬ ‫بني املنطقتني‪ .‬وتوحدت املنطقة كلها بدءا من اليونان ومن جنوب البلقان مرورا‬ ‫ببحر إيجة وآسيا الصغرى ومنطقة سورية الكبرى لتصل إلى منطقة العراق‬ ‫اليوم ‪ .‬وأصبح واضحا أن أي تطور يحصل في طرف من أطراف هذه املنطقة‬ ‫املتوسطة بني القارات الثالث أوروبا وآسيا وإفريقيا ‪ ،‬سيكون له تطورات ينعكس‬ ‫تأثيرها على أطرافها األخرى‪ .‬مع تنامي النزعات القومية في منطقة البلقان‬ ‫وفي العالم العربي‪ ،‬ونالحظ أن التدخالت الدولية التي حصلت مؤخرا في البلقان‬ ‫وفي العراق قد انعكست تأثيراتها على هذه املنطقة املتوسطة بكاملها‪.‬‬ ‫هذا السبب هو ما يجعل التعاون بني الشعوب واجملتمعات في اليونان وفي العراق‬ ‫اليوم ضروريا‪ .‬ألن البلدين وبكل بساطة يشكالن أجزاء ال تتجزأ من النظام‬ ‫اإلقليمية‪ ،‬لكونهما منطقة متوسطة حيث أن كل عامل أكان سياسيا‪ ،‬أو‬ ‫ثقافيا‪ ،‬أو اقتصاديا يغذي العوامل األخرى ويتبادل التأثير معها‪ .‬وتتبادل السياسة‬ ‫والثقافة واالقتصاد عند كل طرف التأثير مع األطراف األخرى‪ .‬لسنا واحدا‬

‫العراق‬

‫متطابقا‪ ،‬لكننا أعضاء في “اجلسد” اإلقليمي نفسه‪.‬‬

‫‪١٧‬‬

‫اليونان وبالد الرافدين‪/‬العراق‬ ‫اتبعت بالد اليونان وبالد مابني النهرين مسارات متوازية في التطور التاريخي والسياسي واالقتصادي واالجتماعي‪ ،‬والثقافي‪ .‬وهما‬ ‫منطقتا ميزت ْهما اجلغرافيا‪ ،‬وكما ميزت‪ ،‬بدرجة كبيرة‪ ،‬تشكلهما السياسي‪ .‬إن ضيق رقعة األرض في منطقة بحر إيجة وميسينا‪،‬‬ ‫واملناخ املتقلب لم يسمحا بتشكيل دول مركزية كبيرة ومنوها‪ .‬أما مصير املمالك امليسينية والكريتية فقد كان متميزا‪ .‬فقد تفككت‬ ‫متحولة من ممالك كبيرة نسبيا إلى مج ّرة من النجوم‪ ،‬متثل كل مدينة( جنمة) دولة فيها‪ .‬لكن التطور السياسي في بالد الرافدين‬ ‫بدأ منذ األلف الثالث قبل امليالد من تشكل املدينة الدولة أوال‪ ،‬كما في أوروك‪ ،‬وفي أور‪ ،‬وبعد ذلك حتولت هاتان املدينتان ‪ -‬الدولتان إلى‬

‫ممالك وإمبراطوريات للسومريني‪ ،‬واآلشوريني والبابليني وامليديني والفرس‪ .‬إن وجود السهول الواسعة واملناخ املستقر نسبيا‪ ،‬إضافة إلى‬ ‫احلاجة لسلطة مركزية تتصرف مبياه األنهار للري جعلت نشوء املمالك املركزية أمرا ضروريا‪.‬‬ ‫سوف يتالقا هذان العالمّ ان بعد امتداد امبراطوريات بالد الرافدين وبلوغها السواحل الشرقية للبحر األبيض املتوسط‪ .‬وبعد ازدهار‬ ‫النشاطات التجارية عند اجلاليات اليونانية في آسيا الصغرى‪ ،‬وقبرص وعالقاتها مع املوانئ الفينيقية ‪ .‬يقوم مؤرخ العصور القدمية‬

‫د‪ .‬سوتيريس روسوس‬ ‫أستاذ ومناوب في قسم العلوم‬ ‫السياسية العالقات الدولية في‬ ‫جامعة بيلوبونيسوس‪ ،‬ومسؤول‬ ‫علمي في مركز دراسات حوض‬ ‫املتوسط والشرق األوسط‬ ‫والدراسات اإلسالمية‬ ‫‪www.cemmis.edu.gr‬‬

‫الكبير ( أبو التاريخ ) هيرودوتوس برحلتني اثنتني إلى بالد الرافدين ليصف لنا إعجابه الكبير واحترامه للحضارة وبنية الدولة‬ ‫وتنظيمها‪ ،‬وال سيما أثناء احلصار الذي فرضه قورش على بابل‪ .‬أدى اتساع اإلمبراطورية الفارسية‪ ،‬التي ضمت أيضا بالد الرافدين‪ ،‬أدى‬ ‫إلى التصادم مع العالم اليوناني‪.‬‬ ‫بعد ما يقارب القرن والنصف جاءت حملة اإلسكندر األكبر لكي تتوحد البقعة اجلغرافية املمتدة من بحر إيجة إلى بالد الفرس ‪ .‬وقد‬ ‫اختار اإلسكندر بنفسه مدينة بابل لتكون عاصمة إلمبراطوريته‪ ،‬ألنه أدرك أهمية بالد الرافدين للدولة اجلديدة‪ .‬وهكذا احتد العا ّلم‬ ‫الثقافي واحلضاري اليوناني مع بالد الرافدين والشرق األدنى وأصبحت اللغة اليونانية لغة التفاهم‪ ،‬والعلم‪ ،‬والثقافة‪ .‬بينما صارت‬ ‫طريقة احلياة اليونانية أسلوبا للحياة عامة ولإلبداع الفني في املنطقة بأسرها‪.‬‬ ‫سوف يشكل هذا اجملتمع الثقافي في منطقة الشرق األدنى بأسرها قاعدة آمنة النتشار الديانة اجلديدة « املسيحية » التي ‪ ،‬ستتأثر‬ ‫بتراث بالد الرافدين‪ ،‬وباألفالطونية اجلديدة في العا ّلم اليوناني الحقا‪ .‬نشأت في الشمال والشمال الغربي من بالد ما بني النهرين مراكز‬ ‫مسيحية هامة مثل ماردين‪ ،‬والرها (أورفه)‪ .‬وأصبحت بالد الرافدين في القرنني اخلامس والسادس‪ ،‬وخاصة القسم الشمالي الغربي‬ ‫منها‪ ،‬خط احلدود بني اإلمبراطوريتني البزنطية والفارسية‪.‬‬ ‫ال شك أن انتشار اإلسالم الذي أدى إلى جتاور اخلالفة العباسية في بغداد مع اإلمبراطرية البيزنطية قد أدى إلى صدامات عسكرية وفي‬ ‫الوقت ذاته إلى تبادالت ثقافية وحضارية خصبة‪ .‬وقد أدى انتقال مشعل العلوم اليونانية والفلسفة‪ ،‬وخاصة في فترة خالفة هارون‬ ‫الرشيد وابنه املأمون إلى ازدهار هائل للعلوم والفنون‪ ،‬واعتماد مجاالت علمية متميزة كاجلبر‪ ،‬وأنقذ العلوم والفلسفة اليونانية ومناها‬ ‫في نهاية املطاف‪.‬‬

‫‪١٦‬‬

‫‪١٥‬‬

‫سمارا ‪ 1990‬تصوير فاني ساري‬

‫من األسطورة البابلية واألشورية إلى امللحمة والديانة‬ ‫قام البابليون واألشوريون بتطوير حضارة عظيمة ‪ ،‬كتطور للحضارة السومرية واألكادية ‪ .‬إهتم‪ ،‬خاصة البابليون ‪،‬‬ ‫بالتنجيم – الفلك والرياضيات ‪ .‬كانوا يعلمون الفرق بني السنة القمرية والسنة الشمسية ‪ ،‬وقاموا بوضع‬ ‫تقومي جدير باالهتمام ‪ .‬يعود تقسيم السنة إلى شهور وأسابيع وتقسيم الساعة إلى ستني دقيقة والدقيقة‬ ‫إلى ستني ثانية‪ ،‬هذه كلهت من إختراع البابليني ‪ .‬إخترعوا ايضا ً مقاييس الوزن وإستعملوا املعادن الثمينة‪،‬‬ ‫الذهب والفضة ‪ ،‬كمقاييس للقيمة ‪ .‬يعد التالنت (التالندون باليونانية) وأقسامه التى تسمى “ مناس ” ‪ ،‬حيث‬ ‫وصل اليونان بواسطة فيذون‪ ،‬نتاجا ً آخر للفكر البابلي ‪ .‬واستمرت حدائق بابل املعلقة شهيرة بالتاريخ ‪ ،‬حيث‬ ‫تُعد إحدى عجائب الدنيا السبع ‪.‬‬ ‫إن املنجزات األشورية الالحقة جتذب اإلنبهار ‪ .‬لقد اخترعوا مركبات حربية وأالت ‪ .‬إشتهر األشوريون بالسجاد‬ ‫املطرز ‪ ،‬املعابد ‪ ،‬القصور واألسوار ‪ ،‬التي كانت جميعها ضخمة ‪ .‬الزقورات ‪ ،‬التي أشرنا إليها ‪ .‬يعد األشوريون‬ ‫ايضا ً أول من صنعوا القباب واألقواس املعمارية ‪ ،‬بينما حققوا جناحا ً فى النحت وصناعة الفخار ‪ ،‬حيث كانوا‬ ‫يزينون بها قصورهم الضخمة ‪.‬‬ ‫في الديانة ‪ ،‬نشأت املفاهيم التكوينية ‪ ،‬الكونية ‪ ،‬األسطورية والدينية التي أَثْرت خيال شعوب الشرق األوسط‬ ‫وظهر تأثيرها على ثقافتهم ‪ .‬من مجموع االساطير ‪ ،‬املفاهيم الدينية والكونية ‪ ،‬يجدر بنا التوقف عند ملحمتني‬ ‫كبيرتني وشهيرتني ‪ ،‬من معالم األدب العاملى لإلنسانية ‪ .‬إنهما “ امللحمة البابلية ” و “ ملحمة جلجامش ” ‪.‬‬

‫امللحمة البابلية‬ ‫تتحدث امللحمة البابلية عن تكون العالم وهى معروفة بالكلمات األولى للشطر األول من امللحمة ‪،‬‬ ‫إينوما إيليش (‪ )Enuma Elish‬معنى “ عندما في األعالي ‪ . ” ...‬تروي تكوين العالم‪ ،‬كعمل لإلله الكبير مردوخ ‪،‬‬ ‫الذي يصارع الوحش املائي ‪ ،‬تيامات‪ ،‬الذى استطاع بعد مصارعة مضنية أن يتغلب عليه ويقتله ‪ .‬من جسم هذا‬ ‫الوحش ‪ ،‬الذيشقه إلى نصفني ‪ ،‬صنع مردوخ القبة السماوية واألرض ‪ .‬قام بتنظيم عالم النجوم وحدد مسار‬ ‫الزمن ‪ ،‬شكل األرض ‪ ،‬التي رواها بنهري دجلة والفرات ‪ ،‬اللذين ينبعان من عيون تيامات ‪.‬و في النهاية خلق البشر‬ ‫خلدمة األلهة والتخفيف عنهم‪.‬‬

‫ملحمة جلجامش‬ ‫تعد ملحمة جلجامش أشهر إبداع شعبي في الشعر البابلي ‪ .‬مت اكتشافها في مكتبة اشور بانيبال وهي‬ ‫اقدم من امللحمة البابلية “ إينوما إيليش ” ‪ .‬توجد األن مقتطفات من هذه امللحمة‪ ،‬كافية لرواية تاريخ البطل‬ ‫جلجامش ‪ .‬كان جلجامش‪ ،‬ملك الوركاء‪ ،‬شبه إله‪ ،‬ابن إلهة‪ ،‬وبشريا ً فانيا ً ‪ .‬كان مبقدار الثلثني يتميز بالطبيعة‬ ‫‪١٤‬‬

‫اإللهية ‪ .‬تتضمن امللحمة الثناء على احلكمة‪ ،‬وأعمال اخلير واملباني الضخمة‪ ،‬التي يزين بها عاصمته ‪ ،‬الوركاء ‪.‬‬ ‫ولكي تقلص اآللهة قوته ‪ ،‬أرسلت إلى األرض مخلوقا ً شبيها بالوحش‪ ،‬إنكيدو‪ ،‬الذي تعاطف مع جلجامش‬ ‫واصبح صديقه الوفي ورفيق طريقه ‪ .‬قامت األلهة ‪ ،‬خاصة اإللهة عشتار‪ ،‬التي وقعت في غرام جلجامش ‪،‬‬ ‫لكنها لم جتد منه جتاوبا ً ‪ ،‬قامت باالنتقام من البطل‪ ،‬متسببة مبوت صديقه ‪ .‬كان هذا مبثابة عقاب إلزدراء األلهة‬ ‫اخلالدين ‪ .‬لم يجد جلجامش العزاء بعد وفاة صديقه احلميم ‪ ،‬أدرك فناءه وقرر أن يطلب اخللود ‪ .‬كان املدعو أوتو‪-‬‬ ‫نبشتم هو الوحيد الذي يعلم الطريق نحو اخللود ‪ ،‬فقال له إن هذا الطريق مير من البحر وهو مليء بالصعاب‪.‬‬ ‫كان كائنان متوحشان على شكل العقرب يحرسان البوابة نحو نبات اخللود ( العشب السحري ) ‪ ،‬رغم كل ذلك ‪،‬‬ ‫استطاع جلجامش أن مير وأن يقابل اإللهة سيذوري ‪ ،‬التي حاولت أن تثنيه عن هذا الهدف ‪ ،‬حيث أنه بال جدوى ‪،‬‬ ‫قائلة له ‪ “ :‬جلجامش ‪ ،‬جلجامش ‪ ،‬اين تذهب ؟ لن جتد ابدا ً احلياة التي تبحث عنها ‪ .‬عندما خلق األلهة اإلنسان ‪،‬‬ ‫أعطوا له املوت إرثا ً له ‪ .‬لقد احتفظوا باخللود لذاتهم ‪ ”.‬لم يقتنع جلجامش واستطاع في النهاية أن يصل‬ ‫إلى أعماق البحر وأن يجد نبات اخللود ‪ .‬حصل عليه في سعادة وبدأ رحلة العودة ‪ .‬إال أن فرحته كانت قصيرة ‪،‬‬ ‫حيث أنه عندما توقف لالستراحة عند بئر مياه عذبة ‪ ،‬هناك شمت إحدى األفاعى رائحة النبات ‪ ،‬فخطفته من‬ ‫يده واختفت في أعماق البئر ثم إلى البحر ‪ .‬بكى جلجامش مبرارة ‪ ،‬بدون عزاء ‪ ،‬على حظه التعس ‪ .‬عندئذ تذكر‬ ‫كلمات سيذوري “ جلجامش‪ ،‬جلجامش‪ ،‬اين تذهب ؟ ‪ . ” ...‬ينتهي النص فجأة‪ ،‬لكنه يعد كافيا ً للتعبير عن‬ ‫موقف الوجود اإلنساني ‪ ،‬الذي يتحدد باملوت ‪ ،‬الذي ال مفر منه‪.‬‬ ‫باإلضافة إلى الشعر امللحمي ‪ ،‬ظهر في بالد الرافدين ‪ ،‬األدب النثري ‪ .‬من أهم موضوعات األدب النثري‪ ،‬اسطورة‬ ‫الطوفان‪ ،‬التي تصل ذروة وصفها في التوراة ‪ ،‬سفر التكوين إصحاح ‪. 9-6‬‬ ‫إن معرفة حضارات بالد الرافدين تعد مثاال ً للقدرة اإلبداعية وقوة الفكر اإلنساني‪ ،‬الذي يتكرر إنتاجه‪ ،‬في أشكال‬ ‫مختلفة إلى اليوم في التعبير الديني والثقافي لإلنسانية ‪ .‬إن منجزات األدب والفن‪ ،‬رغم عدم بقاء الكثير منها ‪،‬‬ ‫نظرا ً لكوارث طبيعية أو إنسانية ‪ ،‬إال أن ما تبقى منها ‪ ،‬مازال يُذكرنا بتنوع وثراء اإلرث الثقافي لإلنسانية جمعاء‬ ‫واملسئولية التي تقع على عاتقنا ‪.‬‬ ‫إن معرفة حقبة ما قبل التاريخ‪ ،‬التاريخ وحضارة أرض العراق‪ ،‬من جانب العالم اليوناني‪ ،‬يعد تالقيا حلضارتني‬ ‫تتميزان بالتاريخ الطويل واملسيرة اخلالقة ‪.‬‬ ‫نأمل أن هذه املبادرة سوف تكون بداية جديدة لدفع العالقات الطيبة والبناءة ‪ ،‬بواسطة العلم والبحث‪ ،‬بواسطة‬ ‫حتقيق مبادرات بحثية وثقافية وأكادميية من اجلانبني‪ .‬إن حضارة العراق‪ ،‬في الوقت احلاضر ‪ ،‬التي رواها الناجت‬ ‫الثقافي من املاضي البعيد ‪ ،‬مازالت تبهر الشعوب ‪ ،‬سواء في الشرق أو في الغرب ‪ .‬توجد أرضية للتالقي ‪ ،‬بفكر‬ ‫منفتح ومبدع من أجل صالح اإلنسانية‪ .‬إننا مبعرفة املاضي واحلاضر‪ ،‬وبتحقيق التعاون الثقافي والتعليمي‪،‬‬ ‫ندعم إرثنا الثقافي‪ ،‬الذي تالقى مرارا ً بشكل خالق على مدار التاريخ ‪.‬‬

‫العالم األربع ” ‪ ،‬وتصبح عاصمتهم مدينة أكاد املنشأة حديثا ً‪ .‬سوف تظهر ألهة أكادية جديدة‪ ،‬من أشهرها‬ ‫عشتار‪ ،‬التي أصبحت عشتروت فيما بعد‪ ،‬وإله الشمس “ شمش ” اشهر ألهة أكاد ‪ .‬أدت منجزات امللك سرجون‬ ‫إلى ترسيخ أول هيمنة للساميني في بالد الرافدين ‪ ،‬التي صارت لها أهمية كبيرة في تاريخ الشرق األوسط‬ ‫الحقا ً ‪ .‬نقل األكاديون لغتهم وعناصر دينية وثقافية جديدة إلى عالم السومريني ‪ .‬رغم إندماج اللغتني ‪،‬‬ ‫السومرية والسامية‪ ،‬إال أن احلضارة السومرية حافظت على مكوناتها في املزج الالحق للسومريني ‪ ،‬البابليني‬ ‫واألشوريني ‪ .‬لقد ورث البابليون واألشوريون احلضارة السومرية األكادية وقاموا بإثرائها بعناصر جديدة ‪ .‬أسس‬ ‫البابليون ‪ ،‬منذ عام ‪ 2000‬ق‪.‬م في منطقة بالد الرافدين ‪ ،‬الدولة البابلية ‪ ،‬التي أدت إلى حتقيق وحدة سياسية ‪،‬‬ ‫طويلة األمد ‪ ،‬للبلدان الرافدية ‪ ،‬ومركزها مدينة بابل اجلديدة ‪ .‬لقد وصلت الدولة البابلية القدمية إلى ذروة‬ ‫إزدهارها في عصر امللك حمورابي (‪ )1728 - 1686‬الذي يعد من أوائل أكبر املشرعني في العالم ‪ .‬في بقايا قصر‬ ‫دولته ‪ُ ،‬عثر على سجل ثمني يتكون من ‪ 20000‬لوح طينى ‪ .‬إنه “ شريعة حمورابي ” الذي يحتوي على ‪282‬‬ ‫قانون ‪ ،‬محفورة على عمود واحد ‪ ،‬مثل متثال ‪ ،‬مصنوع من حجر الديوريت األسود ‪ ،‬ابعاده ‪ 2,20‬متر ‪ُ ،‬عثر عليه‬ ‫في عام ‪ 1801‬بسوسا ‪ ،‬ويوجد األن في متحف اللوڤر ‪ .‬يعبر عن أعلى إدراك في ذلك العصر ملفهوم العدالة ‪.‬‬ ‫إنها الشريعة التي حتدد حقوق الرعايا وثرواتهم‪ ،‬ويدخل مبدأ التساوي في الشر “ العني بالعني والسن بالسن ” ‪.‬‬ ‫تالحظ ذروة هذه املفاهيم القانونية في ناموس النبي موسى فيما بعد ‪.‬‬ ‫بعد وفاة حمورابي يبدأ إضمحالل الدولة البابلية القدمية ‪ ،‬التي سوف تشهد هجمات احليثيني وشعب الكاساي ‪،‬‬ ‫وفي النهاية سوف ترضخ لألشوريني ( القرن ‪ 11‬قبل امليالد ) ‪ .‬منذ ‪ 625 - 539‬سوف يحصل البابليون على‬ ‫إستقاللهم مرة أخرى وسوف يؤسسون اململكة البابلية احلديثة ‪ ،‬حيث كان نبوخذ نصر ‪ ،‬ملكها الشهير‬ ‫(‪ ،) 561-604‬املعروف من نصوص العهد القدمي ‪ .‬لقد إحتل فلسطني وأخذ شعب العبرانيني إلى األسر البابلى‬ ‫( ‪ . ) 586‬إنهارت املمكلة البابلية فى عام ‪ 539‬ق ‪ .‬م على يد ملك الفرس ‪ ،‬كورش الكبير ‪ ،‬الذي وحد امليديون مع‬ ‫الفرس وأنشأ الدولة الفارسية الشاسعة ‪ ،‬التي سيتعرف عليها العالم اليوناني فيما بعد عندما يتم إحتالل‬ ‫سواحل أسيا الصغرى وتُشن احلمالت الفارسية ضد املدن ـ الدول اليونانية‪.‬‬ ‫الدولة األشورية القدمية ‪ 1800 - 1375‬ق‪.‬م‬ ‫بجوار األكاديني والبابليني طور األشوريون الذين توطنوا هناك في حوالى عام ‪ 2500‬ق‪.‬م ‪ ،‬في منطقة نهر دجلة‬ ‫العليا ‪ ،‬وبدأوا تدريجيا ً باالنتشار في اجلزء األكبر من شمال بالد الرافدين ‪ .‬في عام ‪ 1800‬ق‪.‬م قاموا بإنشاء‬ ‫الدولة األشورية القدمية ‪ .‬كانوا شعبا ً ناجتا ً عن إندماج السكان القدماء واألصليني ‪ ،‬الذين ال ينحدرون من أصول‬ ‫سومرية ‪ ،‬ومن احلضارات القدمية في تل حلف وسامراء والقبائل السامية املهاجرة ‪ .‬يعود إسمهم إلى أشهر‬

‫ألهتهم ‪ ،‬أشور ‪ ،‬حيث أطلقوا إسمه ليس فقط على دولتهم بل على عاصمتهم أيضا ً ‪ ،‬أشور ‪ .‬في حوالى‬ ‫‪ 1800‬ق‪.‬م توجهوا إلى اجلزء الشمالي من بابل ‪ ،‬وأنشأوا دولة واسعة ‪ ،‬تشمل أجزاء من املناطق اجلبلية في بالد‬ ‫الرافدين وتُكون نظاما ً لتحالف دويالت ذات سلطة شمولية مطلقة ‪ .‬خضع األشوريون منذ عام ‪ 1450‬لدولة ميتاني ‪.‬‬ ‫إال أنهم بعد وقت قصير حصلوا على إستقاللهم وانشأوا الدولة األشورية الوسطى (‪ 1375 - 1047‬ق‪.‬م ) ‪ .‬رغم أن‬ ‫الشعب األشوري كان خليطا ً ‪ ،‬يتكون من السكان األصليني للمنطقة وساميني فيما بعد ‪ ،‬مبرور الوقت أصبح‬ ‫ساميا ً بالكامل وأصبح شعبا ً واحدا ً مع البابليني ‪.‬‬ ‫بعد خوض حروب متوالية مع احليثيني ‪ ،‬ومع امليتانيني وشعوب أخرى من الشمال ‪ ،‬أسس األشوريون اململكة‬ ‫األشورية احلديثة ( ‪ 883 - 612‬ق‪.‬م ) التي قهرت جميع الشعوب اجملاورة التي كانت تقاوم ‪ ،‬وذلك بواسطة‬ ‫شن حمالت سنوية وبإستراتيجية حربية جديدة ‪ ،‬مت تطبيقها للمرة األولى في التاريخ احلربي ‪ ،‬وهم الفرسان ‪ ،‬حتت‬ ‫رئاسة أشور بانيبال الثانى ( ‪ 883 - 859‬ق‪.‬م) ‪ .‬حكام هذه اململكة األشورية احلديثة‪ ،‬الذين جتدر اإلشارة إليهم ‪،‬‬ ‫هم ‪ :‬سميراميس ‪ ،‬املعروفة في النصوص اليونانية (‪ 810- 806 Shammuramat‬ق‪.‬م) ‪ ،‬التي مارست نيابة عن‬ ‫ولي العهد ‪،‬ابنها القاصر ‪ ،‬سياسة داخلية وخارجية هامة من خالل حكم ناجح ‪ .‬قام سرجون الثانى ‪ ،‬املدعو‬ ‫شاروكني ( أى احلاكم العادل ) بجعل نينوى عاصمة ململكته ‪ ،‬حيث شيد اسوارا ً مزدوجة بإرتفاع ‪ 25‬مترا‬ ‫و‪ 15‬بوابة ‪ ،‬وتصالح مع الكهنة ‪ ،‬ومنحهم من جديد املزايا األرستقراطية والكهنوتية ‪ .‬كانت نهاية حياته‬ ‫مأساوية ‪ ،‬حيث ُقتل ‪ ،‬بسبب اإلستغالل البشع الذي عانت منه بابل وشعبها ‪ .‬قام إبنه وخليفته ‪ ،‬أسرحدون‬ ‫(‪ )680 - 669‬بإبرام صداقة مع اإلسكيثيني ‪ ،‬وصد الكيميريني وإحتل مصر حتى النوبة ‪ .‬كان هذا أكبر إنتشار‬ ‫للمملكة األشورية فى تاريخه ‪ .‬واصل أشوربانيبال ‪ ،‬أو كما هو معروف في املصادر اليونانية بإسم سارذنابالوس ‪،‬‬ ‫حيث اشتهر كأسطورة في حياة الترف وامللذات ‪ .‬دمر مدينة طيبة مبصر ‪ ،‬لكنه لم يتمكن من اإلحتفاظ‬ ‫مبصر‪ ،‬ليس فقط نظرا ً للمسافة الكبيرة بل نتيجة مترد شقيقه في بابل ‪ .‬عاد اشوربانيبال ‪ ،‬استعاد بابل في‬ ‫عام ‪ 648‬ودمر سوسا ( عيالم ) في عام ‪ . 639‬رغم حياته املترفة ‪ ،‬اشتهر اشوربانيبال بانه راعي األداب والفنون ‪.‬‬ ‫قام بتزيني عاصمته نينوى مبعابد وقصور رائعة ‪ ،‬ومبكتبة كبيرة تشمل أكثر من ‪ 22000‬من األلواح الطينية‬ ‫بالكتابة املسمارية ‪ ،‬كانت تتضمن نصوصا ً للشعر‪ ،‬األدب ‪ ،‬التاريخ ‪ ،‬الطب‪ ،‬الفلك ‪ .‬هذه تعد املكتبة األولى‬ ‫في العالم ‪.‬‬ ‫م‬

‫أصاب الضعف اململكة األشورية نظرا ً للحروب املتوالية فخضعت للميديني والبابليني ‪ ،‬دُمرت املدن األشورية ‪،‬‬ ‫مدينة أشور في عام ‪ ، 614‬نينوى في عام ‪ 612‬وحران في عام ‪ . 608‬حدثت إبادة للسكان ‪ ،‬ساد اخلراب اململكة‬ ‫التي اختفت من التاريخ ‪ .‬خلف هذا الوضع ‪ ،‬كما ذكرنا ‪ ،‬جاء إنشاء مملكة الفرس على يد كورش الكبير في‬ ‫عام ‪ ، 556‬الذي وحد الشعبني الكبيرين ‪ ،‬امليديني والفرس ‪.‬‬ ‫‪١٣‬‬

‫بالد الرافدين ‪ ،‬أرض احلضارة‬ ‫أرض العراق‪ ،‬التي عانت كثيرا ً مؤخراً‪ ،‬حتمل حضارة وتاريخا ً عريقا ً ‪ .‬إنها أرض‪ ،‬تشهد منذ عصور ما قبل التاريخ ‪ ،‬حضارات جديرة‬ ‫باالهتمام‪ ،‬حيث تزين منجزاتها‪ ،‬طوال أالف السنني‪ ،‬منطقة بالد الرافدين‪ ،‬التي تشمل اليوم العراق‪ ،‬واجلزء الشرقي من سوريا‪ ،‬الرها‬ ‫( إديسا باليونانية ‪ ،‬أورفا التركية ) وحران في جنوب غرب تركيا‪ ،‬وبعض من األجزاء الغربية الوسطى من إيران ‪ .‬هذه املنطقة معروفة‬ ‫من العصر املتأخر القدمي بإسم “ الهالل اخلصيب ” ‪ .‬لقد بدأت من هنا املنجزات اللغوية ‪ ،‬الثقافية والدينية لإلنسانية‪ .‬في هذه املنطقة‪،‬‬ ‫تطورت أقدم حضارة ‪ ،‬التي بدأت رويدا ً ـ رويدا ً باإلنتشار في منطقة الشرق األدنى ومصر‪ ،‬ثم في منطقة بحر إيجة وكريت ‪ ،‬لتصل مع‬ ‫الفكر اليوناني إلى ذروة قمتها ‪.‬‬

‫د‪ .‬أجنيليكي‬ ‫غريغوريوس زياكا‬ ‫أستاذ مساعد‬ ‫قسم الالهوت‬ ‫جامعة أرسطو بثسالونيكي‬

‫قام السومريون بتأسيس أول حضارة متطورة في بالد الرافدين‪ ،‬في أواخر األلفية اخلامسة ق‪ .‬م ‪ .‬كانوا شعبا ً زراعيا ً ‪ ،‬يقطن األجزاء‬ ‫اجلنوبية من بالد الرافدين‪ ،‬خاصة عند مصب نهري دجلة والفرات ‪ .‬كان السومريون على دراية باملعادن ‪ ،‬يصنعون أعماال ً حرفية جميلة‬ ‫واألهم من ذلك أنهم كانوا يعرفون الكتابة‪ ،‬املعروفة بإسم املسمارية ‪ .‬كان السومريون يحفرون حروف الكتابة املسارية على ألواح‬ ‫من الطني ‪ ،‬بإستخدام أداة مدببة من القصب ذات رأس مثلثة ‪ ،‬ولذلك كانت احلروف تأخذ الشكل املسماري ‪ .‬كشف ‪Georg Friedrich‬‬ ‫‪ Grotefend‬عن سر الكتابة املسارية في عام ‪ . 1 1802‬مازالت العائلة اللغوية التي تنتمي إليها ‪ ،‬غير معلومة في مجال البحث ‪ .‬عموما ً‬ ‫تنتمي إلى ما يسمى لغة لواحق إلتصاقية ‪ ،‬وهي اللغة التي تستخدم في تكوين الكلمات وتصريفها نهايات تلتصق باجلزء الثابت‬ ‫للكلمة ‪ ،‬مثلما يحدث مع اللغات الفينية األوغرية ( التي تضم اجملرية والفنلندية )‪ .‬جند حضارة السومريني املتطورة في مدن‪ ،‬وأور‪،‬‬ ‫والرسا ( سنكرة )‪ ،‬والوركاء ‪ ،‬وكيش ‪ ،‬ونيبور وغيرها ‪ ،‬حيث كشفت احلفائر األثرية عنها ‪ ،‬منذ القرن ‪. 19‬‬ ‫أصبحت حضارة السومريني وديانتهم القاعدة للتطور الالحق حلضارة شعوب البابليني واألشوريني السامية وديانتهم‪ ،‬الذين وصلوا‬ ‫حوالي األلفية الثالثة واأللفية الثانية قبل امليالد إلى بالد الرافدين وإندمجوا مع السومريني ‪ .‬كانت مراكز مدن السومريني‪ ،‬ثم البابليني‬ ‫واألشوريني فيما بعد‪ ،‬تتمثل في املعابد الضخمة واملهيبة ذات الشرفات العالية‪ ،‬مصنوعة من الطوب الغضاري‪ ،‬حيث أطلق عليها‬ ‫البابليون فيما بعد إسم الزقورات‪ .‬كانت السلطة في يد هيئة كهنوتية منظمة برئاسة امللك ـ الكاهن‪ ،‬حامل السلطتني الدينية‬ ‫واإلدارية ‪ .‬كان املعبد مبثابة مركز ديني وسياسي وإقتصادى ‪ ،‬وكانت خدمة نشاطه تعتمد على الكتابة املسمارية ‪.‬‬ ‫منذ حوالي ‪ 2800 - 2500‬ق‪ .‬م ‪ ،‬يالحظ وجود تغلغل بطيء للشعوب السامية في منطقة بالد الرافدين ‪ ،‬وكان األكاديون أولهم‪ ،‬الذين‬ ‫قاموا الحقا ً فى عهد ملكهم سرجون األول (‪ )Sharukin 2350 - 2330‬بتوحيد السومريني واألكاديني ‪ ،‬لتتكون اململكة األكادية التي‬ ‫تغزو تقريبا ً جميع شعوب بالد الرافدين ‪ ،‬أجزاء من سوريا وأسيا الصغرى ‪ ،‬باإلضافة إلى عيالم ‪ .‬سوف يحمل ملكهم لقب “ سيد جهات‬

‫(‪ )1‬نستمد معلوماتنا من أعمال غريغوريوس زياكاس ‪ ،‬رائد اجملال األكادميي في اليونان ‪ ،‬بالنسبة للبحث في األديان وحضارات شعوب ما قبل التاريخ والشعوب القدمية ‪.‬‬ ‫إنظر ‪ ،‬كتابه ‪ ،‬األديان وحضارات شعوب ما قبل التاريخ والشعوب القدمية ‪ ،‬ثسالونيكي ‪ :‬كورن ‪ .‬سفاكياناكي ‪ ،2002 ،‬خاصة الصفحات ‪ ( 228-175‬الطبعة األولى‬ ‫بثسالونيكي ‪ :‬دار نشر إخوان كيرياكيذي ‪. ) 1995 ، 1990‬‬

‫‪١٢‬‬

‫إستمر تأثيربالد الرافدين ‪ ،‬فى تراث التحرير من الديون فى الثقافة الكنعانية النابضة باحلياة التجارية ‪ .‬عموما ً ‪،‬‬ ‫وبالتوازى مع التأثير الهام للحضارة املصرية الثرية فيها‪ ،‬التى تبنت أيضا ً إلغاء الديون ‪ ،‬وفقا ً ملا كشف عنه‬ ‫“ حجر رشيد ” الشهير ‪ ،‬إنبعثت هذه الفكرة اخلالقة من أرض كنعان إلى العالم املعروف ‪ ،‬بواسطة البحر‬ ‫املتوسط وكذلك سيناء وفلسطني ‪ ،‬بعد أن إستقت البيئة الكنعانية الكثير ‪ ،‬من احلضارتني ‪ ،‬مبا فى ذلك‬ ‫املفاهيم الروحية واألخالقية واإلجتماعية ‪ ،‬التى أدت إلى إكتسابها قوة دفع أكبر فى نشرها خارج منطقتها‬ ‫احملدودة فى زمن إنهمكت فيه املنافسة على السلطة بني القوى املادية البحتة وامليتافيزيقية الدخيلة حيث‬ ‫أصبحت منزلة “ الرب القدير” فى غاية األهمية فى سير األمور الدنيوية كذلك ‪ .‬كما جاء فى أساطيرهم‬ ‫واساطير وتعاليم قبائل “ الهابيرو ” الذين هاجروا من اجلزيرة العربية إلى أرض كنعان وثاروا سخطا ً مع الزمن‬

‫ضد األثرياء الكنعانيني اإلقطاعيني وإستولوا على السلطة ‪ .‬صار على أثرها اإلعفاء من الديون سرا ً إلهيا ً‬

‫جسد فى طقس اليوبيل حتى هذا الزمن ‪ .‬ومن ثم صدرت وأقرت قوانني ضد الربا‪ .‬ورغم ذلك ‪ ،‬فإن هذه‬ ‫يُ َ‬ ‫اإللتزامات املقدسة كانت تسرى بصرامة وحصريا ً بالنسبة لقبائل الهابيرو فحسب ولم تكن ملزمة لألخرين‬ ‫قطعا ً‪.‬‬

‫رغم أن التحرير من الديون كان أداة أجنبية وغير مقبولة فى اجملتمع الرومانى فى الغرب ‪ ،‬فإن املصادر الرومانية‬ ‫توضح أن أسعار الفائدة التى كان يفرضها الدائنون ‪ ،‬كانت تخضع أحيانا ً لتخفيضات إمبراطورية دورية ‪،‬‬ ‫كوسيلة لإلعفاء اجلزئى من الديون‪ ،‬خاصة أثناء األزمات اإلجتماعية وغيرها‪.‬‬ ‫وبعد مرور قرون كثيرة وإنتشار العقيدة املسيحية فى أوروبا صار حترير الديون ‪ ،‬إحدى األدوات اإلقتصادية املبتكرة‬ ‫فى الشرق األدنى سابقا ً ‪ ،‬جزء ال يتجزأ من املذهب املسيحى املسكونى املتنامى واملبدأ اإللهى الرافض ملزاولة‬

‫التى كان من املقرر لها أن تقوم بإنعاش اإلقتصاد وتقليص األزمة اإلقتصادية العاملية ‪ ،‬فى عام ‪ ،2008‬حية فى‬ ‫الذاكرة ‪ .‬ولقد اثبت شطب الدين الدولى ألملانيا ‪ ،‬بعد احلرب العاملية الثانية ‪ ،‬الذى تقرر من مختلف الدائنني ‪ ،‬ومن‬ ‫بينهم مصر واليونان ‪ ،‬إنه كان عامالً هاما ً فى النمو الصناعى اجلديد ألملانيا ‪ .‬وكذلك يعد إعالن كرواتيا إللغاء‬ ‫ديون أفقر ‪ 60000‬مواطن ‪ ،‬فى فبراير ‪ ، 2015‬من أكبر مظاهر شطب الديون فى التاريخ املعاصر ‪.‬‬ ‫باملثل ‪ ،‬فمنذ القرن السابع امليالدى ‪ ،‬حافظ اإلسالم على القوانني اإللهية املسكونية ملكافحة الربا ومبدأ إلغاء الديون ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ ُ‬ ‫هَّ َ َ‬ ‫الرّ َبا إِن ُكنتُم م ُّْؤ ِم ِنينَ ” (‪)2 :278‬‬ ‫كما يُنص عليه فى القرأن الكرمي ‪َ “ .‬يا أ ُّي َها ال ِذينَ آ َمنوا اتقوا للا َوذرُ وا َما َب ِق َي ِمنَ ِ‬ ‫ص َّد ُقوا َخيْرٌ لَّ ُك ْم ۖ إِن ُكنتُ ْم َتعْلَ ُمونَ ” (‪ . )2:280‬يسرى هذا‬ ‫وأيضاً “ َوإِن َكانَ ُذو عُ سْ َر ٍة َف َن ِظ َر ٌة إِلَ ٰى َمي َْس َر ٍة ۚ َوأَن َت َ‬ ‫املبدا ً حتى األن لدى جماعات كبيرة من أتباعه ‪ ،‬باإلضافة إلى مؤسسات مالية كثيرة‪ .‬وتوجد قوانني فى غالبية‬ ‫الدول اإلسالمية تنظم املعامالت املالية ‪ ،‬بدرجة ما ‪ ،‬وفقا ً لذلك ‪ .‬وحاليا ً ‪ ،‬قامت املؤسسات املالية الدولية‬ ‫بالفعل ‪ ،‬بإدخال أدوات خاصة خلدمة العمالء الذين يفضلون مثل هذه اإلدارة التى تعطيهم أمانا ً لثرواتهم ‪،‬‬ ‫واملتأصل فى النظام املصرفى غير الربوى ‪ ،‬إذ يعتقد الكثيرون أنه يساهم بدرجة أكبر فى النمو اإلجتماعى‬ ‫واإلقتصادى ‪ ،‬وفقا ً ملا تشير إليه دراسات مختلفة ‪،‬باإلضافة إلى ما ميليه عليهم إميانهم بتلك العقائد ‪.‬‬ ‫باإلضافة إلى الفائدة الواضحة للمجتمع من أسلوب التحرير من الديون ‪ ،‬فمن املمكن احلصول على مزيد من‬ ‫الدروس املستفادة من احلكمة اإلبتكارية واإلنتاجية فى احلضارات الغنية بالشرق األدنى القدمي ‪ ،‬مثلما حدث‬ ‫من املوروث املتزامن لكلتا احلضارتني فى بالد الرافدين ومصر وتأثيرها فى الثقافة الكنعانية ‪ ،‬التى أطلق عليها‬ ‫جميعا ً بريستيد ‪ Breasted‬لقب “ الهالل اخلصيب ” ‪ .‬فى نهاية املطاف فإن هجرتها و تطورها ونضجها فى أرض‬

‫الربا ‪ .‬وكما أكدته بصراحة الصالة الربانية “ إغفر لنا ما علينا ‪ ،‬كما نغفر نحن ملن لنا عليه ” ( من ديون ) ‪.‬‬ ‫إستمر هذا املبدأ حتى العصور الوسطى ‪ ،‬حيث إنقلب الوضع جذريا ً فى منهج العمل الرومانى ‪ ،‬خاصة بعد‬

‫كنعان واليونان ومن ثم إلى األجيال الالحقة ‪ ،‬يقودنا إلى اإلستنتاج أن الثقافات فى مختلف أنحاء العالم تبدو‬

‫الثورة الصناعية ‪ ،‬من سياسة تخفيف الديون إلى أفعال خيرية فحسب بعيدة عن سياسة إقتصادية قوية ‪،‬‬

‫مختلفة ‪ ،‬إال أن احلضارة اإلنسانية عبارة عن تركيب وحيد ومالئم وصارم للعناصر الفذة التى تنتشر من كل‬

‫بإمكانها إعادة تفعيل اإلقتصاد ‪ ،‬خاصة فى فترات األزمات‪.‬‬

‫منها حسب الزمان واملكان ‪.‬‬

‫إال أنه ‪ ،‬منذ إنشاء الواليات املتحدة األمريكية ‪ ،‬كفيدرالية مستقلة فى القرن ال ‪ ، 17‬فإن السلطات الفيدرالية‬ ‫واحمللية قامت بتطبيق أشكال مختلفة للتخفيف من عبء الديون فى فترات األزمات ‪ .‬ومازالت خطط اإلنقاذ‬

‫‪١١‬‬

‫التحرر من الديون ‪ :‬إرث بالد الرافدين‬ ‫إذا إستيقظت فجأة الشعوب السومرية ‪ ،‬األكادية والبابلية ‪ ،‬صباح يوم ما ‪ ،‬فى هذا القرن‪ ،‬بعد سبات دام ‪ 5000‬عام تقريبا ً ‪ ،‬مثلما‬ ‫تروى األسطورة البيزنطية “نيام إفسوس السبعة”‪ ،‬فمن السهل أن يالحظوا مظاهر مدهشة من تراثهم التكنولوچى ‪ ،‬األيديولوچى‬ ‫واإلجتماعى ـ السياسى املبتكر ‪ ،‬التى قاموا بتوريثها إلى عاملنا املعاصر ‪ .‬سوف يتعرفون ‪ ،‬بأثر رجعى ‪ ،‬على عناصر كثيرة ساهمت فى‬ ‫حركة تاريخ األمم من الصعود والهبوط ‪ .‬وكذلك ‪ ،‬سوف يالحظون وبسرعة غياب السياسات اإلقتصادية التى طاملا طبقها قادتهم‬ ‫‪ ،‬لقرون طويلة ‪ ،‬من أجل عقد إجتماعى عادل ومستدام ‪ ،‬مع رعاياهم ‪ .‬باإلضافة إلى ذلك ‪ ،‬من احملتمل أال يستطيعوا أن يدركوا فورا ً ‪،‬‬ ‫كيف يكون باإلمكان إستمرار عقد إجتماعى مستدام ‪ ،‬فى القرن ‪ ، 21‬بينما السمة الرئيسية له هى خضوعه الدائم لعبء الديون ‪.‬‬ ‫فقد إعتادوا على نظم ‪ ،‬كانت تقوم على فترات بالتخفيف على مجتمعاتها من عبء الدين املتراكم ‪ ،‬وذلك بأمر ملكى مما يؤدى إلى “ حتريرها ”‬ ‫من العبودية للدولة أو من العبودية لثراء قلة من اإلقطاعيني وبالتالى إلى تنشيط عوامل اإلقتصاد ‪.‬اجلدير بالذكر أن املرة األولى التى‬ ‫إستخدمت فيها كلمة “ حرية ” فى إطار سياسى ‪ ،‬كانت فى بالد الرافدين فى األلفية الثانية ق‪.‬م ‪.‬أدرك ملوك بالد الرافدين فعالية هذا‬ ‫اإلبتكار ودوره فى جناح إعادة تفعيل إقتصادهم ‪ ،‬باإلضافة إلى إمتداد ساللتهم فى احلكم ‪.‬‬

‫د‪ .‬صالح سعادة اجلالد‬

‫ألكثر من ألفي عام ‪ ،‬توالى حكام السومريني ‪ ،‬األكاديني ‪ ،‬العموريني ‪ ،‬فى العصر البرونزى ببالد الرافدين ‪ ،‬حيث سنوا سياسة جديدة‬

‫املستشار املالي لشركة‬

‫وراديكالية لتحرير دورى من الديون‪ .‬وقد كشف فك شفرة الكتابة املسمارية على ألواح طينية ‪ُ ،‬عثر عليها فى جميع أنحاء الشرق األدنى‬

‫‪CCC‬‬

‫عضو مجلس إدارة الغرفة‬ ‫العربية اليونانية‬

‫القدمي ‪ ،‬عن كيفية تطبيق مراسيم التحرير فى بالد الرافدين‪ ،‬حيث يتم مبوجبها تكسير األلواح والعتق من العبودية التى تتضمنها ‪.‬‬ ‫وكذلك رفع مصادرة أرض املزارعني التى متت مصادرتها بواسطة الدائنني ‪ ،‬وبذلك أصبحت أداة فعالة فى اإلنتعاش اإلقتصادى ‪ .‬إن مدونات‬ ‫الكتابة املسمارية على ألواح ‪ ،‬تكشف تكرار حدوث ثالثني حالة ‪ ،‬على األقل ‪ ،‬فى بالد الرافدين حتى عام ‪ 1400‬ق ‪ .‬م ‪ .‬وكان اإلعدام‬ ‫هوعقوبة عدم اإللتزام ‪.‬‬ ‫وفى اليونان أيضا ً ‪ ،‬خالل القرنني الثامن والسابع ق ‪.‬م ‪ ،‬قام األرستقراطيون والنبالء اإلنتهازيون بجمع ثروة هائلة وسلطة فائقة ‪ ،‬أدت‬ ‫إلى فساد النظام اإلجتماعى السائد فى ذلك العصر ‪ ،‬مما أعقب ذلك دمار اإلقتصاد وإتساع الهوة بني الطبقة األرستقراطية واملواطنني‬ ‫بشكل خطر ‪ .‬وفى خالل النصف األول من القرن السادس ق‪.‬م ‪ ،‬مت إنتخاب “ سولون” حاكما ً ألثينا ‪ ،‬وبغرض تفعيل اإلقتصاد ‪ ،‬قبل مترد‬ ‫اجلماهير الفقيرة ‪،‬فقام ‪ ،‬بدرجة كبيرة ‪ ،‬بتطبيق السياسات الرافدية لشطب الديون بالنسبة للتحرر من الديون ‪.‬‬ ‫وحتى ذلك الوقت ‪ ،‬فإن املراسيم امللكية ‪ ،‬كانت تصدر وتطبق من احلكام ‪ ،‬خاصة اثناء فترات احلروب وأوقات الفقر املدقع و تنصيب امللوك‬ ‫اجلدد ‪ ،‬وأثناء األزمات اإلقتصادية واإلجتماعية ‪ .‬عامة كانت تُنظم مهرجانات سنوية ‪ ،‬تهدف إلى التحرير من املديونية مما يجعل هذه‬ ‫املبادىء جزءا ً ال يتجزأ من التجديد اإلجتماعى ‪.‬‬

‫‪١٠‬‬

‫مخطط توضيحي ملدينة سلوقية على دجلة‬

‫الهلنستية برغم وجود الفرثيني وهذه الرابطة الروحية مع الشرق كانت بسبب رسوخ الثقافة التي لم تتبدل‪ .‬وقد‬ ‫زودتنا املصادر التاريخية مبعلومات مفادها إن اإلغريق كانوا نشطني في التجارة والقرصنة في أرجاء الشرق األدنى‬ ‫منذ القرن السابع ق‪.‬م‪ .‬كما يشير إلى ذلك هيرودتس وسترابو وكان للقادة الغربيني دور بارز في العالقة بني الشرق‬ ‫والغرب وأبرزهم اإلسكندر املقدوني‪ .‬إن الفكر اإلغريقي القانوني والفلسفي والسياسي والتجاري قد ترك أثره على‬ ‫العالم ومنه بالد الرافدين‪ .‬وضعت هذه الدراسة املوجزة املنجزات الثقافية والسياسية وأثرها في ثقافات الشرق‬ ‫األدنى القدمي‪.‬‬

‫فخار أغريقي‬

‫‪٩‬‬

‫مسار رحلة اإلسكندر واخلريطة توضح إمتدادات إمبراطوريته‪.‬‬

‫ونود أن نشير أيضا ً أن من الظواهر االقتصادية البارزة في العصر الهلنستي‪ ،‬اإلشارة إلى إنتاج السلع‬

‫السلوقيون بتطوير طرق بالد الرافدين وشرق اجلزيرة وبالتالي أدى إلى توسع ملحوظ ملدينة أنطيوخ‬

‫الفاخرة فضال ً عن تلك الرخيصة في الوقت نفسه لتلبية متطلبات األسواق للطبقات الفقيرة والغنية‬

‫(انطاليا) على نهر األوروفتس وسلوقية على دجلة وأصبحت مراكز للنشاط التجاري العاملي‪.‬‬

‫في اجملتمع وخاصة منها نذكر الفخار‪ ،‬إذ أمكن مالحظة وجود فخار سمج إلى جنب الفخار املتقن عالي‬ ‫اجلودة في أثينا القرن الثالث ق‪.‬م‪.‬‬

‫وهكذا نالحظ ونستنتج أن هناك حتوالت في كثير من اجلوانب الثقافية التي تشتمل على االقتصاد‬ ‫والدين واإلدارة في مدن معينة كلها خضعت للتغيير بسبب اإلمتدادات الواسعة للتجارة الدولية كما‬

‫مما تقدم ميكن لنا مالحظة أنه على الرغم من سعة إمتدادات امبراطورية اإلسكندر إال أن الطلب‬

‫إن التبدالت االجتماعية كانت واسعة النطاق في فترات الغزو األجنبي إال ان احلضارة العراقية املدنية لم‬

‫على البضائع القادمة من منطقة الشرق األدنى القدمي والهند وأفريقيا أصبح متزايدا ً وأصبح موضوع‬

‫تختفي بشكل نهائي ويظهر هذا واضحا ً مثال ً في مدينة بغداد التي إستوعبت التقاليد القدمية على‬

‫السيطرة على طرق التجارة في الشرق عامال ً مهما ً في سياسات العالم القدمي (الهلنستي) إذ حصلت‬

‫الرغم من ضياع اإلستقالل السياسي على أيدي الفرس‪ .‬إن تأثير الثقافة الهلنستية كان كبيرا ً إبان‬

‫النزاعات بني سلوقية و سوريا وبطالسة مصر على هذه الطرق‪ ،‬ومت التوصل إلى تسوية قام مبوجبها‬

‫فترة احلكم السلوقي وظل ذلك حتى فترة املواجهة مع الروم حيث بقي اليونانيون مرتبطني بثقافتهم‬

‫‪٨‬‬

‫من اجلدير بالذكر هنا التطرق إلعتياد السكان في منطقة الشرق‬

‫ايفيسوس ودمشق‪ .‬فضال ً عما تقدم هناك مدن أخرى عدة ساعدت‬

‫األدنى القدمي احلصول على إحتياجاتهم من املنتجات عبر التجارة‬

‫على نقل املواد التجارية عبر موانئها إلى املدن اليونانية‪.‬‬

‫ومنذ عصور ما قبل التاريخ‪ ،‬إذ مت التبادل عبر الطرق البرية أو املائية‬ ‫وهي التي تطورت وأصبحت أكثر إتساعا ً من حيث املسافات وكمية‬ ‫املنتجات املتبادلة كما في الوقت نفسه تطورت وسائل جديدة‬ ‫للنقل وحماية وتوثيق وتسويق املنتجات من قبل التجار والوسطاء‪.‬‬ ‫وقد مثلت هذه احلركة التجارية قناة مهمة لتبادل املعلومات واألفكار‬ ‫والتقنيات إلى بقية املدن وهذا ماحصل مع بالد اليونان‪ .‬وهناك‬ ‫الكثير من املراكز التجارية املهمة التي لعبت دورا ً الميكن إغفاله‬ ‫في العالقات بني الطرفني هذين من العالم القدمي منها كانيش‬ ‫(كول تبه) في بالد األناضول وهي مستعمرة جتارية آشورية إزدهرت‬ ‫منذ مطلع األلف الثاني ق‪.‬م‪ .‬وكذلك احلال مع مدينة أوغاريت (راس‬ ‫شمرا) التي إزدهرت أواخر العصر البرونزي في بالد الشام‪ .‬وتشير‬ ‫املعلومات التاريخية إلى أن سفن اليونان وكريت وقبرص ومصر‬ ‫كانت ترسو فيها وكانت البضائع تخرج منها وإليها من جميع أنحاء‬ ‫سوريا القدمية‪.‬‬

‫وفيما يتعلق بأبرز املواد التي مت اإلجتار بها بني الطرفني‪ ،‬فإن الكروم‬ ‫والصوف والنبيذ والزيتون وبعض األعمال احلرفية والفنية على رأسها‪.‬‬ ‫أما املعادن فكان لها دور أيضا ً مهم في احلركة التجارية في هذا‬ ‫العصر‪ ،‬فالفضة جاءت من إسبانيا والنحاس من قبرص أما احلديد‬ ‫فجاء من جنوب البحر األسود‪ .‬ومن املواد الغذائية املهمة املصدرة‬ ‫كانت الذرة من مصر وشمال إفريقيا ورمبا بابل وقد تخصصت أثينا‬ ‫بإنتاج الزيتون وزيته والعسل كما عرف السلوقيون بسيطرتهم‬ ‫على صناعة الفخار في آسيا الصغرى (هنا ميكن لنا تتبع التأثيرات‬ ‫الرافدية على ثقافة صناعة الفخار اإلغريقية من خالل تأثيرات فخار‬ ‫موقع كول تبه شمال العراق والذي عثر فيه على أقدم أفران الفخر)‬ ‫كما إستورد املرمر من أثينا وهي من أكثر املدن التجارية إزدهارا ً ولها‬ ‫دور مهم في عملية التبادل التجاري إضافة إلى مدن رودس وديلوس‪.‬‬ ‫وفي املقابل تعد بالد الرافدين مصدرا ً إقتصاديا ً مهما ً بالنسبة‬

‫كان من بني التطورات التي طالت هذا املضمار‪ ،‬توسع اخلطوط‬

‫للهلنستيني (اليونانيني) وهذا ما أكده سترابو قائال ً عن بابل‪ “:‬ليس‬

‫التجارية التي وصلت إلى الصني وشرق أفريقيا والعربية وكذا‬

‫هناك بلد ينتج هكذا مقدار من الشعير وفيه شجر النخيل الذي‬

‫التجارة مع مصر‪ ،‬وكانت املعرفة بالرياح املوسمية من األمور التي‬

‫يقدم منتوجات عديدة كاخلبز واخلل والعسل وأصناف الطعام‪ ،‬كما‬

‫ساعدت على تطور التجارة‪ .‬فأعظم اخلطوط التجارية‪ ،‬على سبيل‬

‫ينتج مواد الغزل والنسيج والزيت والسمسم كبالد بابل‪ ،‬كما ينتج‬

‫املثال‪ ،‬كان مير عبر اإلمبراطورية السلوقية وميتد من سلوقية على‬

‫القار بكميات كبيرة وهي بالد غنية بالفواكه واخلضار والتوابل بسبب‬

‫دجلة حتى مدينة أنطيوخ على األورفتس ومنه تفرعات تقود إلى‬

‫إحاطتها وإشتمالها على أخصب األراضي‪”.‬‬

‫مسكوكة لإلسكندر‬

‫‪٧‬‬

‫بالد الرافدين واليونان القدمية‬

‫العالقات التجارية منذ منتصف األلف األول ق‪.‬م‬

‫عندما بدأت احلضارة اليونانية الكالسيكية بالتوهج واإلزدهار كان الشرق األدنى قد قضى ‪ 2500‬سنة من اخلبرة التاريخية‪.‬‬ ‫فمجموع الثقافات والنظم السياسية لغرب آسيا القدمية قد كونت بناءا ً رصينا ً ترك أبلغ األثر على احلضارة اإلغريقية الالحقة‬ ‫بشكل بدا منظما ً إال أنه يفتقد في بعض األحيان للفهم الكامل‪ .‬وفي دراستنا هذه‪ ،‬اخملتصرة‪ ،‬سنحاول الوقوف على بعض‬ ‫التفاصيل املتعلقة بالتأثيرات املتبادلة كما ونعرض إلى أثر الثقافة الهلنستية على بالد الرافدين والعكس كذلك بالشكل‬ ‫الذي يفتح الطريق أما املهتمني للولوج إلى هذا العالم وثقافته بشكل يسير‪.‬‬ ‫وكحال سكان بالد الرافدين إتصف اليونانيون بالشجاعة وحسن املنطق والتفكير السليم وجناحهم الذي جعل جميع‬ ‫الشعوب حتترمهم وتقدرهم‪ .‬وقد سجلوا منجزات وقدموا للعالم أجمع مختلف أنواع العلوم والفنون واآلداب والفلسفة مما‬

‫رغد عبد القادر عباس‬ ‫أستاذ مساعد‬ ‫كلية التربية ‪ -‬قسم التاريخ‬ ‫اجلامعة املستنصرية‬ ‫بغداد‬

‫ترك أثرا ً في احلضارات التي تلتها‪ .‬وكانت بعض من هذه املؤثرات قد وصلت إلى بالد الرافدين وأثرت بشكل خاص في الثقافات‬ ‫البابلية واآلشورية إبان النصف الثاني من األلف األول ق‪.‬م‪.‬‬ ‫وبهذا الشأن وعند ذكر القائد العظيم اإلسكندر املقدوني سيتبادر إلى الذهن كونه اول امللوك الذين جنحوا بربط الشرق‬ ‫بالغرب من خالل الزواج الذي إرتبط به مع زوجة فارسية وحذا حذوه في هذا مايقرب من ثمانني من قادة جيشه وعشرة آالف‬ ‫من جنوده هذا فضال ً عن تصميمه جعل بابل مركزا ً مهما ً في إمبراطوريته الواسعة وذلك لربــط الشرق بالغرب بطرق جتارية‬ ‫ليس مع الهند حسب بل مع مصر أيضا ً وذلك عبر قنوات من البحر األحمر والنيل ثم إلى جزيرة العرب إال أنــه مرض وتوفى‬ ‫العام ‪ 323‬ق‪.‬م‪ .‬في قصر نبوخذ نصر ملك بابل الشهير‪ .‬إضاف ًة إلى قيامه بضـرب النقود في مدينة بابل‪ .‬والتأثيرات الالحقة‬ ‫علــــى أساليب التخطيط العماري والبناء كما في مدينة سلوقية‪.‬‬ ‫إن الفتوحات امللحمية لإلسكندر عملت على تقليص العالم ليكون فضاءا ً ميكن إدارته وهذا فتح لإلغريق طرق جتارة جديدة‬ ‫وأسواق وسهل دخول التجار واملسافرين واجلنود بعيدا ً عن بيئاتهم التقليدية‪ .‬فاملستعمرات اإلغريقية الكثيرة التي أنشات‬ ‫في نقاط إستراتيجية متعددة من الشرق القدمي أصبحت مراكز وبؤر لتبــادل وإمتزاج األفكار واملنتجات‪ ،‬إستخدمت فيها‬ ‫املسكوكات التي عرفت زمن اإلسكندر‪ ،‬في التعامالت التجارية وربطت أجزاء إمبراطوريته ولو بشكل رمزي‪ .‬وفي هذا العصر‬ ‫يجدر ذكر أن اإلغريق لم يعودوا منعزلني عن عاملهم رمبا كما شهدنا في بعض فترات تاريخهم‪.‬‬

‫‪٦‬‬

‫لم يكن وجود شركة ‪ CCC‬في أثينا محض صدفة بل جتسيد لقناعتنا بأن ثقافاتنا‬

‫مهما تقلبت الظروف السياسية واالقتصادية في العالم احلديث فال مفـر من‬

‫وتفاعلها املتواصل متتد بعمق منذ تاريخ سحيق ملـىء بالعطاء السخى‬

‫االعتراف بأهمية هذا التوأم من املساهمة في حتفيز احللول اخل ّ‬ ‫القة ألي من القضايا‬

‫لألنسانية أينما كانت حتى اليوم ‪ .‬فالروابط االقتصادية واالجتماعية والروحية لم‬

‫العاملية واإلقليمية ‪ ،‬ملا فيها من إمكانيات بشرية وفكرية واجتماعية واقتصادية‬

‫تنقطع بني منطقة الهالل اخلصيب مبا فيها بالد بني النهرين وأرض كنعان ومصر‬

‫وجغرافية ‪ ،‬إذا ما اجتمعت بصالبة فسوف يشتد االحتمال بأن ينتج عنها أيجابيات‬

‫وبني اليونان مهما اختلفت ثقافات الشعوب التى تقلبت بها على مر الزمن‪.‬‬

‫جتلب خيرا ً وفيرا ً ليس فقط لشعوب املنطقة على اختالف ثقافاتها‪ ،‬بل تتعداها‬ ‫الى الكثير من أصقاع املعمورة كما كان الوضع في السابق‪.‬‬

‫فمنذ أن امتدت الهيالنية (الهيلينستية) الى الشرق األدنى بقيادة االسكندر‬ ‫املقدوني ‪ .‬دأب العالم أجمع‪ ،‬القدمي واجلديد‪ ،‬على التوجه الى هذه املنطقة فأثرت‬

‫فبنا ًء على هذا املنطق‪ ,‬حرصت شركة ‪ CCC‬منذ أن أرست أقدامها سنة ‪1976‬‬

‫بثقافتها وتأثرت بها مما أثرى احلضارة األنسانية وعزز تطورها الى ما هى عليه‬

‫في اليونان العريق بحضارته‪ ،‬واألصيل بكرم أهله‪ ،‬ونخوة شعبه ‪،‬في تعزيز وتطوير‬

‫الرئيس التنفيذي‬ ‫شــركة إحتاد املقاوليــن‬

‫إديسا والقسطنطنية‪ ،‬ومن القدس‬ ‫اليوم‪ .‬فمن سومر الى بغداد‪ ،‬ومن دمشق الى ّ‬

‫العالقات مع جميع شرائح اجملتمع في وطنها الثاني هذا ‪ ،‬وخاصة من خالل أعمال‬

‫الى جبل آثوس‪ ،‬ومن بيروت وصور وصيدا الى كريت وقادش‪ ،‬وصقلية‪ ،‬لم تزل‬

‫الغرفة العربية اليونانية‪ ،‬اذ أننا نؤمن أيضا ً بأن الثقافات اخملتلفة تستمد قوة‬

‫‪CCC‬‬

‫الثقافات تنتشر منها جميعا الى أوروبا واالميركتني وبالعكس حتى في العصر‬

‫توفيق سعيد خوري‬

‫احلديث في تاريخ البشرية‪ .‬ولذا فإن اليونان والشرق األدنى ب ّوابتان متسعتان‬ ‫ميثالن معا ً معبرين متكافئني ومتضامنني فكرا ً وروحا ً وفعالً‪ ،‬ومتشاطرين معا ً في‬ ‫توريد احلضارة بكل عناصرها للغرب األقصى وكذلك للشرق األقصى وأفريقيا‪،‬‬

‫مستدامة في تفاعلها إذا ما لعب االقتصاد والتبادل التجاري والعمالة البشرية ‪،‬‬ ‫مبا فيها من إنتاجية عميقة في معظم مجاالت النشاط االقتصادي‪ ،‬دورا ً بنا ًء ال‬ ‫يستهان به‪.‬‬

‫واالستيراد منها مبصداقية وأمانة خالصة مخلصة‪.‬‬

‫‪٥‬‬

‫نحاول في هذا الكتيب اعطاء إضافة أخرى للمنتدى العراقي‪ -‬األوروربي لألعمال‬

‫ولديها من الفرص االستثمارية في هذا القطاع وغيره ما ميكن أن يسهم في‬

‫واالستثمار‪،‬مبناسبة انعقاده في اثينا‪ -‬اليونان ولذلك كان موضوع التفاعل‬

‫تطوير تفاعلها التجاري واالستثماري مع العالم العربي‪ ،‬الذي في املقابل لديه من‬

‫احلضاري بني بالد الرافدين واليونان القدمية هو االمتداد الطبيعي للتعريف بدور‬

‫املساحة الشاسعة والقرب اجلغرافي ومن املقومات واملوارد البشرية والطبيعة‬

‫هذه احلضارات وأثرها على تطور سكانها من خالل التواصل ونقل الثقافات‬

‫والفرص االستثمارية ما يجعل تعزيز الشراكات القائمة واستحداث شراكات‬

‫واملعارف والعلوم‪ ،‬وقد لعبت التجارة بني هذه الشعوب دورا بارزا في تقاربها وفي‬

‫جديدة أمرا طبيعا لتطوير العالقات االقتصادية واالستثمارية ومنها ميتد األثر الى‬

‫تطور مستوياتها املعيشه والثقافية‪ .‬تعد هذه اإلضافة امتدادا ملا تقوم به الغرفة‬

‫مجاالت التبادل الثقافي في كل ميادينه الرحبة أسوة مبا كان قائما من قواسم‬

‫العربية اليونانية من جهد متواضع حتاول من خالله الدفع لتعزيز عالقات البالد‬

‫مشتركة في حضارات اليونان القدمية وبالد الرافدين والبالد العربية في شرقنا‪.‬‬

‫العربية باليونان في اجملاالت كافة ‪ ،‬وهناك الكثير مما يجب علينا القيام به في هذا‬

‫خاريس جيرونيكوالس‬ ‫الرئيس‬

‫املضمار لنصل الى يوم نكون فيه قد أدركنا ان التبادل التجاري والثقافي مبختلف‬

‫ضمن هذا التوجه في الغرفة العربية اليونانية جاءت مساهمات الكتّاب والباحثني‬

‫أشكاله بني اليونان والعالم العربي قد عكس بصدق عمق العالقات التاريخية بني‬

‫في هذا الكتيب لتسلط الضوء على بعض من اجلوانب في التالقي والتفاعل‬

‫اجلانبني‪ .‬وعندما نسعى لوصولنا الى مستويات أرقى في عالقاتنا فليس ذلك من‬

‫احلضاري بني اليونان والعالم العربي‪ ،‬وهو جهد يستحقون عليه الثناء والتقدير‪،‬‬

‫قبيل التمني أو أحالم اليقظة‪ ،‬وأمنا األمر هو في أن األرض ّية مهيأة بني اجلانبني‬ ‫من كل النواحي العملية إلحداث الطفرة التي مازلنا سنني ونحن نتطلع الي‬

‫ونأمل أن جهدهم هذا سوف يؤدي أثره في تفعيل دور هذه العالقات وتطويرها‪ .‬وإن‬ ‫كان هناك من عالمة مضيئة في وقتنا احلاضر تعمل دوما على تعزيز التواصل‬

‫حتقيقها‪.‬‬

‫العربي اليوناني‪ ،‬فإن شركة احتاد املقاولني ‪ CCC‬هي هذه املنارة‪ ،‬وهو دور مستمد‬ ‫متجذر في هذه الشركة العمالقة التي تؤمن باملشاركة اخمللصة وخدمة اجملتمعات‬

‫ميلك اجلانبان من املقومات االقتصادية واملوارد الطبيعة والبشرية مايؤهلهما ملزيد‬ ‫من التكامل وزيادة حجم التبادل التجاري بينهما ليلعب دوره الرئيسي في إحداث‬

‫مؤسس ْي الشركة الرائ َديْن حسيب صباغ وسعيد‬ ‫التي تتواجد بها وهي فلسفة‬ ‫َ‬

‫خوري (رحمهما اهلل) ولذلك قدم لهذا الكتيب املعلم توفيق سعيد خوري امتدادا‬

‫النمو وحتسني املستويات املعيشيه وخلق فرص عمل ملاليني الشباب‪ .‬استطاعت‬

‫للدور الذي مازالت تضطلع به الشركة على مدى أربعة عقود‪.‬‬

‫الشركات اليونانية ان حترز تقدما ملحوظا في قطاع الصناعات الغذائية والطاقة‬

‫رشاد مبجر‬ ‫األمني العام‬

‫ومواد البناء‪ ،‬كما أن الكثير من الشركات اليونانية الصغيرة واملتوسطة متكنت من‬

‫نأمل لهذا املنتدى أن يضيف حلقة جديدة في سلسلة العالقات العربية‬

‫املنافسة في األسواق العربية وأصبحت منتجاتها منتشرة في أسواق عربية جديدة‬

‫اليونانية‪.‬‬

‫مما أدى الي ارتفاع ميزان الصادرات اليوناني في هذه القطاعات وغيرها‪ ،‬إضافة إلى‬ ‫ذلك فاليونان تعد من الدول التي حتتل مكانا مرموقا في خريطة السياحة العاملية‬

‫‪٣‬‬

‫الفهرس‬

Editor Arab-Hellenic Chamber of Commerce & Development Harris Geronikolas, President Rashad Mabger, Secretary General Translation: Samuel Bissaras, Translator – Interpreter, Arabic – Greek Ghassan Al-Fadel, Translator: Arabic, Greek, English – Interpreter: Arabic, Greek Maria Pagomenou, Conference Ιnterpreter – Τranslator: English – Greek Design & Layout: Eliza Mouzenidou Printing & Binding: Grafima Media Creative Print www.grafima.net DISCLAIMER The photos exhibited in this Publication are, to the best of our knowledge and intention, as accurate as possible. Opinions expressed in the articles are solely the responsibility of their authors. The LOGO is a registered trademark and is owned by the Arab-Hellenic Chamber of Commerce & Development. Any unauthorized use or publication of the trademarks or images contained in this Publication is not permitted. The Chamber retains the right to apply technical or aesthetic modifications and they may change at any time without prior notice. Distributed for free. Copyright: Arab-Hellenic Chamber of Commerce & Development 2016. All Rights Reserved.

‫• كلمة الغرفة‬ ‫ األمني العام‬- ‫خاريس جيرونيكوالس – الرئيس • رشاد مبجر‬ ٣ �� .‫ اليونانية للتجارة والتنمية‬- ‫الغرفة العربية‬ ‫• تقدمي‬ ‫توفيق سعيد خوري‬ ٥ �� CCC ‫ شركة إحتاد املقاولني‬- ‫الرئيس التنفيذي‬ . ‫م‬.‫ العالقات التجارية منذ منتصف األلف األول ق‬:‫• بالد الرافدين واليونان القدمية‬ ‫ أستاذ مساعد‬- ‫رغد عبد القادر عباس‬ ٦ ��‫ اجلامعة املستنصرية – بغداد‬- ‫ قسم التاريخ‬- ‫كلية التربية‬ ‫ إرث بالد الرافدين‬:‫• التحرر من الديون‬ CCC ‫ املستشار املالي لشركة‬- ‫ صالح سعادة اجلالد‬.‫د‬ ١٠ ��‫عضو مجلس إدارة الغرفة العربية اليونانية‬ ‫ أرض احلضارة‬،‫• بالد الرافدين‬ ‫ أجنيليكي غريغوريوس زياكا‬.‫د‬ ١٢ ��‫ جامعة أرسطو بثسالونيكي‬- ‫ قسم الالهوت‬- ‫أستاذ مساعد‬ ‫العراق‬/‫• اليونان وبالد الرافدين‬ ‫ سوتيريس روسوس‬.‫د‬ ‫أستاذ ومناوب في قسم العلوم السياسية العالقات الدولية في جامعة بيلوبونيسوس‬ ١٦ �� ‫ومسؤول علمي في مركز دراسات حوض املتوسط والشرق األوسط والدراسات اإلسالمية‬ ‫• العالقات العراقية اليونانية القدمية مزج القدمي باجلديد تالقي الثقافات‬ ‫ محمد صبري عبد الرحيم‬.‫د‬ ١٨ �� ‫ بغداد‬/‫باحث الهيئة العامة لآلثار والتراث‬ ‫ نشاط متعدد اجلوانب‬:‫• التكيفات الثقافية الهيلينية في الشرق‬ ‫كليانثيس زوبوالكيس‬ ٢٢ �� ‫مرشح للدكتوراه في جامعة أثينا الوطنية – كابوذيسترياكو‬ ‫• كنوز من العراق معروضة في متحف بيناكي للفن اإلسالمي‬ ‫مينا موراييتو‬ ٢٦ ��‫مسؤولة متحف بيناكي للفن اإلسالمي‬

‫بالد الرافدين واليونان القدمية‬ ‫التفاعل احلضاري‬

‫أثينا ‪2016‬‬