Świętokrzyskie Zabytki Techniki przewodnik turystyczny

1

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

Przewodnik po miejscach związanych z historią świętokrzyskiego przemysłu

2

Zakład wielkopiecowy w Ekomuzeum im. Jana Pazdura w Starachowicach.

Odrestaurowane budynki hali maszyny parowej i wieży ćiśnień

1

Spis Treści Świętokrzyskie czaruje ............................................................................................................ 2 Drogi i krainy – 4 Przyroda – 6 Dziedzictwo – 7 Świętokrzyskie tradycje przemysłowe ................................................................................ 9 Geologia – 9 Prehistoria – 10 Od średniowiecza po wiek XIX – 12 Staropolski Okręg Przemysłowy – 14 Centralny Okręg Przemysłowy – 16 Zasłużeni – 18 Potęga wnętrza ziemi .............................................................................................................. 21 Wycieczka 1 – Geopark Kielce Wietrznia – 22, Ślichowice – 23, Kadzielnia – 24, Biesak-Białogon – 25 Skarby pradziejów ................................................................................................................... 27 Wycieczka 2 – Hematyt i krzemień Rydno – 28, Krzemionki – 29 W krainie gwarków ................................................................................................ 31 Wycieczka 3 – ołów, srebro, miedź Karczówka – 32, Miedziana Góra – 33, Miedzianka, Chęciny – 34 Żelazne korzenie Europy ........................................................................................ 37 Wycieczka 4 – dymarki, kuźnice, fryszernie Nowa Słupia – 38, Stara Kuźnica – 40, Maleniec – 41, Machory – 42, Sielpia – 43 Staropolski Okręg Przemysłowy ............................................................................ 45 Wycieczka 5 – Wielkie piece nad Bobrzą i Kamienną Kuźniaki,Bobrza – 46, Samsonów, Bliżyn i Furmanów – 48, Rejów – Skarżysko-Kamienna – 50, Rejów - Kolonia – 52, Parszów i Mostki – 53 Staropolski Okręg Przemysłowy ............................................................................ 55 Wycieczka 6 – Z biegiem Kamiennej Wąchock – 56, Starachowice „Ekomuzeum” – 57, Starachowice – 58, Starachowice – Michałów – 59, Brody, Nietulisko – 60, Ostrowiec Świętokrzyski, Bodzechów – 61 Kamień, siarka, glina ............................................................................................. 63 Wycieczka 7 – inne bogactwa ziemi świętokrzyskiej Sołtyków, Chałupki – 64, Gacki – 66, Pińczów – 67, Busko-Zdrój – 68, Kazimierza Wielka – 69, Czarkowy, Nowy Korczyn, Ćmielów – 70, Doły Biskupie – 72 Koleje turystyczne .................................................................................................. 73 Starachowicka Kolej Wąskotorowa – 73 Ciuchcia Expres Ponidzie – 74

Informacja turystyczna ................................................................................................................. 75 Słownik .................................................................................................................................................... 77

2

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

Świętokrzyskie czaruje Region świętokrzyski ma wiele do zaoferowania turystom i z roku na rok ich liczba systematycznie rośnie.

Ma na to wpływ powiększająca się stale ilość miejsc noclegowych o dobrym standardzie – ale przede wszystkich konsekwentna i interesująca promocja tutejszych atrakcji turystycznych. Świętokrzyskie ma czym czarować, jest tu wiele miejsc wpisanych do Kanonu Krajoznawczego Polski – od dziesięcioleci przyciągająca rzesze turystów cudami natury jaskinia Raj, górujący nad rozległą okolicą chęciński zamek, Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach wraz z Katedrą, słynna Puszcza Jodłowa z takim uczuciem opisywana przez Żeromskiego, gołoborza kwarcytowe na zboczach Łysogór, budzące

podziw swoim rozmachem pozostałości zamku Krzyżtopór w Ujeździe, czy opasany murami obronnymi Szydłów.

Cennym dziedzictwem świętokrzyskiego jest wielka liczba zabytkowych kościołów, najczęściej murowanych z miejscowego kamienia, lecz także i drewnianych – szczególnie na zachodzie regionu. Część z nich zachowała dawne elementy stylu architektonicznego – piękne romańskie wnętrza podziwiać można na przykład w klasztorze cystersów w Wąchocku.

W legendarnej Wiślicy, w podziemiach romańskiej bazyliki znajduje się jeden z najcenniejszych zabytków polskiego średniowiecza – Płyta Orantów przedstawiająca między innymi księcia Henryka Sandomierskiego, której po-

3

wstanie datuje się na lata 1175-1177.

Dobrze znany turystom jest też Jędrzejów z cenną kolekcją dawnych zegarów oraz klasztorem cystersów, dawnych gospodarzy tej ziemi.

Zupełnie unikalny charakter mają liczne pamiątki po dawnym staropolskim przemyśle rozsiane po obszarze ciągnącym się pasem z zachodu na wschód na północ od Gór Świętokrzyskich: wzdłuż dolin rzecznych Bobrzy, Czarnej i Kamiennej, gdzie przez wiele stuleci wydobywano z ziemi rudy żelaza i kruszce metali kolorowych takich jak ołów, miedź i srebro by na miejscu przerabiać je na broń i narzędzia.

Pozostałości przeróżnych urządzeń

ŚWIĘTOKRZYSKIE CZARUJE

technicznych związanych z tym przemysłem same w sobie nie mają może takiej magii jak wcześniej opisane miejsca. Dopiero kiedy opowie się ich niezwykłą i nieco zapomnianą historię w szerokim kontekście przyrody ta magia się ujawni.

Taki właśnie cel ma nasz przewodnik.

4

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

Drogi i krainy Region świętokrzyski to część historycznej Małopolski, ziemia wsparta od zachodu o Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, od wschodu o wygiętą w szerokim łuku dolinę Wisły zaś na północy zalesionymi wzniesieniami przechodząca niezauważalnie w południowe Mazowsze. Jej główne osie krajobrazowe

wyznacza na północy pasmo Gór Świętokrzyskich a na południu dolina Nidy.

Województwo świętokrzyskie licznymi drogami łączy ze sobą ziemie południowej i środkowej Polski, granicząc z województwami: mazowieckim, lubelskim, podkarpackim, małopolskim, śląskim oraz łódzkim.

5

Z południa na północ przecina świętokrzyskie dawnym szlakiem krajowa „siódemka”, prowadząca z Krakowa w kierunku Kielc. Biegnie najpierw wśród łagodnych wzniesień i obniżeń Wyżyny Miechowskiej. To jeszcze małopolska – świętokrzyskie zaczyna się przed Wodzisławiem, gdzie droga wjeżdża na obszar Niecki Nidziańskiej z daleką perspektywą szerokiej Doliny Nidy. Czarną Nidę (Wierną Rzekę z kart Żeromskiego) droga przecina w rejonie Tokarni by mijając Chęciny wjechać na obszar Wyżyny Kieleckiej, zaznaczonej tu charakterystycznymi pasmami starych gór i płaskich dolin.

Po minięciu Kielc, w rejonie Wiśniówki „siódemka” wjeżdża na krótko w zachodnią część Gór Świętokrzyskich i doliną niewielkiej Kamionki dociera do pokrytego lasami Płaskowyżu Suchedniowskiego by przeciąć w Skarżysku-Kamiennej dolinę rzeki Kamiennej. Ostatnią na trasie krainą świętokrzyską jest Przedgórze Iłżeckie, z którego droga zjeżdża na Równinę Radomską.

Z zachodu na wschód prowadzą przez świętokrzyskie dwa główne szlaki. Pierwszy to droga nr 42 biegnąca od Radomska i Przedborza przez lasy Wyżyny Przedborskiej – najpierw wzdłuż rzeki Czarnej a dalej wzdłuż Kamiennej. Końskie, Skarżysko-Ka-

DROGI I KRAINY

mienna, Wąchock, Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski – to główny szlak zabytków staropolskiego przemysłu, wiodący północnym obrzeżem Gór Świętokrzyskich.

Połączenie ze środkową Polską i południowym Podlasiem zapewnia droga nr 74 prowadząca z Sulejowa przez malownicze Lasy Koneckie nad Czarną do zachodniej części Gór Świętokrzyskich pomiędzy Pasmem Oblęgorskim a Wzgórzami Tumlińskimi w rejonie Bobrzy i poprzez Miedzianą Górę docierająca do Kielc. Z Kielc droga kieruje się prosto na wschód dnem obniżenia Kielecko-Łagowskiego pomiędzy Pasmem Łysogórskim wznoszącym się po lewej stronie a Pasmem Orłowińskim po stronie prawej. Za Łagowem droga kieruje się pomiędzy Pasmem Jeleniowskim a Pasmem Iwaniskim na Opatów i kieruje się przez otwarte rolnicze przestrzenie w stronę Wisły, którą przekracza pod Annopolem.

Ostatnia z głównych dróg regionu to droga krajowa nr 73, prowadząca z Kielc prosto na południe, przecinając Pogórze Szydłowskie i docierając na Ponidzie. Przez Chmielnik, BuskoZdrój i Stopnicę, mijając słynny Pacanów droga kieruje się w stronę Wisły, którą przekracza pod Szczucinem wjeżdżając na teren Małopolski.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

6

Przyroda Góry Świętokrzyskie to jedne z najstarszych gór w Polsce. Długa i skomplikowana przeszłość geologiczna tego obszaru sprawia, że stanowi on obecnie wyjątkowo bogatą i czytelną księgę historii naturalnej.

Z tego swoistego atlasu geologicznego korzystają przede wszystkim studenci nauk przyrodniczych choć powszechną atrakcją są niezwykłe formy naciekowe jaskini Raj, słynne łysogórskie gołoborza kwarcytowe czy masywne bloki warstwowanych piaskowców tumlińskich.

Również Ponidzie posiada unikalną, swoistą przyrodę związaną z wychodniami gipsów wzdłuż Garbu Pińczowskiego oraz Doliną Nidy tworzącej w środkowym biegu tak zwaną deltę śródlądową gdzie na podmokłych łąkach i rozlewiskach występuje około 150 gatunków ptaków. Symbolem przyrody Ponidzia jest Miłek Wiosenny pokrywający po zimie dno doliny żółtymi łanami.

Choć w krajobrazie świętokrzyskim przeważają pola uprawne, tworzące charakterystyczne, wielobarwne „pasiaki” to zachowało się tu dużo obszarów leśnych. Lasami pokryta jest przede wszystkim duża część Gór Świętokrzyskich. Cennym dziedzictwem przyrody są lasy jodłowe porastające Pasmo Łysogórskie gdzie utworzony został rezerwat przyrody „Łysica”. Świętokrzyski Park Narodowy obejmuje Łysogóry, zalesioną część Doliny Wilkowskiej oraz rozległą połać lasów Pasma Klonowskiego z kolejnym rezerwatem na Górze Miejskiej.

Wiele innych kompleksów leśnych objętych jest ochroną w ramach Parków Krajobrazowych, tak jak: Jeleniowski Park Krajobrazowy, CisowskoOrłowiński Park Krajobrazowy, Chęcińsko Kielecki Park Krajobrazowy – wszystkie w obrębie Gór Świętokrzyskich.

7

PRZYRODA I DZIEDZICTWO

Dziedzictwo Urodzajne ziemie lessowe Wyżny Sandomierskiej i południowego Ponidzia sprzyjały rozwojowi osadnictwa od najdawniejszych czasów.

W Pełczyskach nad Nidą archeolodzy udokumentowali ślady pobytu ludzi sprzed 7500 lat. W ostatnich stuleciach przed naszą erą istniała tam najbogatsza ze znalezionych w Małopolsce osada celtycka.

Unikalny w skali europejskiej jest system neolitycznych kopalni krzemienia pasiastego w rejonie Krzemionek koło Ostrowca Świętokrzyskiego.

Dziedzictwem średniowiecza są klasztory i romańskie kościoły z wiślicką kolegiatą na pierwszym miejscu. Klasztory budowali cystersi – Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica – i benedyktyni – Święty Krzyż. Położony na szlaku łączącym Wielkopolskę i Pomorze z Rusią Sandomierz stał się się siedzibą księcia w czasach rozbicia dzielnicowego Polski. San-

domierz chlubi się wieloma cennymi zabytkami – przede wszystkim gotycką kolegiatą Narodzenia NMP oraz zamkiem fundowanym przez Kazimierza Wielkiego.

Fundacji Kazimierza Wielkiego zawdzięcza wiele historyczny Szydłów, otoczony nienaruszonym pasem murów obronnych z kościołami, synagogą i zamkiem.

W renesansie nowym skarbem tej ziemi stają się wapienie z okolic Pińczowa, którym włoscy muratorzy nadają misterne kształty detali archiektonicznych zdobiących budowle magnackie i królewskie. Stojąca na „Wzgórzu Zamkowym” kielecka katedra po wielu zniszczeniach i odbudowach uzyskała ostatecznie formę wczesnobarokowej bazyliki. Barokowy jest również wybudowany obok bazyliki okazały Pałac Biskupów Krakowskich, obecnie siedziba Muzeum Narodowego.

8

9

ŚWIĘTOKRZYSKIE TRADYCJE PRZEMYSŁOWE

ŚWIĘTOKRZYSKIE TRADYCJE PRZEMYSŁOWE

Geologia

Góry Świętokrzyskie to góry stare.

Od 500 milionów lat fałdowane i wypiętrzane, rozcinane rzekami, a potem znowu zalewane morzem i na nowo wypiętrzane – uległy na koniec działaniu czasu. Ich grzbiety nie są tak wyniosłe a doliny tak wcięte jak w Karpatach, ale tutejsze góry mają to czego Karpatom polskim właściwie brak – różnorodne złoża kopalin i surowców skalnych.

Zasadnicza i starsza część Gór Świętokrzyskich to tak zwany trzon paleozoiczny, w którym fałdowane w trzech kolejnych okresach górotwórczych utwory skalne od kambru po perm tworzą pasma górskie o przebiegu NWW-SEE. Najwyraźniejszą kulminację tworzy Pasmo Łysogórskie zbudowane w dużej części z twardych piaskowców kwarcytycznych wieku kambryjskiego. Na zachód i północ od pasm górskich w kierunku Pilicy rozciąga się obszar tak zwanej okrywy mezozoicznej Gór Świętokrzyskich zbudowanej z utworów triasu, jury i kredy.

Z utworami paleozoiku związana jest większość świętokrzyskich złóż kopalin

mineralnych. Rudy żelaza w postaci syderytów sylurskich i limonitów dewońskich eksploatowane były zarówno w czasach rzymskich jak i w średniowieczu, przede wszystkim w sąsiedztwie Pasma Łysogórskiego.

Z wapieniami dewonu i procesami ich wietrzenia krasowego związane są złoża miedzi pod Chęcinami i w rejonie Miedzianej Góry. Pomiędzy dewonem a permem powstały przeobrażone hydrotermalnie szczelinowe złoża tak zwanej „różanki” – najcenniejszej z odmian „marmurów” chęcińskich.

Utwory mezozoiczne już w neolicie odkryły po raz pierwszy swoje bogactwo w postaci obfitych pokładów buł krzemiennych w wapieniach górnej jury nad Kamienną. Z dolnej jury pochodzą wydobywane jeszcze w XX wieku złoża rud żelaza nad Kamienną w rejonie Wąchocka i Starachowic. Charakterystyczne, białe wapienie pińczowskie – podobnie jak i gipsy pochodzą z trzeciorzędu, kiedy od południa ląd ówczesnych Gór Świętokrzyskich zalewało płytkie i ciepłe morze.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

10

Prehistoria

PALEOLIT W jaskini Raj, największej atrakcji turystycznej regionu świętokrzyskiego, znaleziono narzędzia i wyroby krzemienne sprzed 50 000 lat, świadczące o zamieszkiwaniu tego miejsca przez człowieka w okresie ostatniego zlodowacenia. Znaleziono tam również ślady używania czerwonego barwnika, wytwarzanego na bazie tlenku żelaza, hematytu.

W pierwszej połowie XX wieku nad rzeką Kamienną, niedaleko Skarżyska-Kamiennej, zbadano i udokumentowano istnienie paleolitycznych i późniejszych zakładów kopalnianych hematytu, gdzie wytwarzano podstawowy dla ówczesnej kultury barwnik w kolorze czerwonym – ochrę. Odkryto tu również znaczne ilości wyrobów z krzemienia czekoladowego i ślady licznych obozowisk ludzkich pochodzą-

cych z wielu kolejnych faz zasiedlania tego obszaru w cyklu zmian klimatycznych związanych ze zlodowaceniami na Niżu Polskim.

NEOLIT W rozwoju cywilizacji podstawową rolę odegrały stosowane przez człowieka narzędzia, począwszy od narzędzi kamiennych. W neolicie zaczęto wyrabiać je w sposób, który można nazwać masowym, między innymi tu, na północnych obrzeżach Gór Świętokrzyskich.

11

ŚWIĘTOKRZYSKIE TRADYCJE PRZEMYSŁOWE

Ośrodek górnictwa krzemienia w rejonie Krzemionek k. Ostrowca Świętokrzyskiego był w tym czasie jednym z większych w Europie, a wyroby tamtejszych pracowni krzemieniarskich (noże, groty oszczepów, ostrza do maczug oraz gładzone siekierki), znajdowane są na obszarze pomiędzy Bałtykiem, Czechami a Dniestrem.

CZASY RZYMSKIE Obszar pomiędzy Pasmem Łysogórskim a doliną rzeki Kamiennej stał się na przełomie ery starożytnej i nowożytnej sceną gwałtownego rozwoju hutnictwa żelaza i produkcji broni dla plemion germańskich wdzierających się w głąb cesarstwa rzymskiego. Skala odkryć archeologicznych wskazuje na fakt, że był to jeden z większych ośrodków tego przemysłu w Europie. Metoda wytopu w prostych piecach polowych jednorazowego użytku, glinianych dymarkach, pozwalała na uzyskanie materiału bardzo zanieczyszczonego, wymagającego dalszego wielokrotnego przekuwania.

Cały więc proces tego przemysłu obejmował kilka etapów – wykopanie rudy, przygotowanie zapasu węgla drzewnego, wykonanie pieca-dymarki, wytopienie rudy i uzyskanie łupki żelaznej i ostatecznie przekucie stali na wyroby – broń oraz narzędzia. Stal uzyski-

wana w takim procesie nie ma struktury jednorodnej lecz wybitnie włóknistą, z pasmami o niejednorodnym składzie chemicznym, a uzdolnieni kowale byli w stanie wykorzystać tę właściwość do wytworzenia miecza „kompozytowego” łączącego sprężystość z odpornością na uderzenie.

Z historią antycznej metalurgii zapoznać się można w Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego w Nowej Słupi gdzie znajdują się pozostałości dawnych pieców hutniczych odsłonięte i pozostawione na miejscu, w którym funkcjonowały przed 2000 laty.

Również Archeopark w Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach przedstawia osadę starożytnego hutnictwa żelaza w plenerze.

12

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

Od średniowiecza po wiek XIX ŻELAZO Choć rozproszoną eksploatacją łatwo dostępnych rud żelaza zajmowano się na całym obszarze Polski Piastów i Jagiellonów, to jednak rejon Gór Świętokrzyskich pozostał nadal miejscem gdzie działalnośc ta przynosiła największe korzyści czy to w odniesieniu do pospolitych rud darniowych czy bogatych w żelazo hematytów. Tym bardziej, że tradycyjnie działalność ta nie była obciążona dziesięciną (olborą – czynszem płaconym w naturze a wymaganym przy kopaniu kruszców) – i nie wymagała wielkich nakładów, bo prowadzona była metodami znanymi jeszcze z czasów rzymskich.

W XIII wieku w Wąchocku, z nadania biskupa krakowskiego, powstało opactwo cystersów. Uzyskali oni między innymi prawo do wszystkich złóż mineralnych nad rzeką Kamienną. Wykorzystując szeroką wiedzę zakonu na temat gospodarowania i przemysłu zorganizowali wydobycie rud oraz liczne kuźnice w okolicy Starachowic.

W roku 1577 działały w regionie świętokrzyskim 64 kuźnice ze 153 ko-

łami wodnymi, zatrudniające ok. 280 robotników najemnych. Rewolucja w hutnictwie zaczęła się z chwilą upowszechnienia wielkich pieców, które zmieniły cały proces technologiczny produkcji żelaza i jego ekonomikę.

Pierwsze takie piece budowane na ziemiach polskich na przełomie XVII i XVIII wieku nie były naprawdę wielkie ale zapewniały ciągłą pracę i produkcję dobrze uwęglonego żelaza w postaci surówki. Od tego czasu proces produkcji żelaza i wyrobów żelaznych stawał się coraz bardziej przemysłem a mniej manufakturą.

13

ŚWIĘTOKRZYSKIE TRADYCJE PRZEMYSŁOWE

Sprowadzeni do dóbr biskupów krakowskich specjaliści hutnicy z Włoch zapoczątkowali powstawanie Świętokrzyskiego Ośrodka Przemysłowego nad Czarną, Bobrzą i Kamienną z wielkimi piecami, fryszerkami, pudlingarniami i odlewniami.

O historii tych terenów jednoznacznie świadczą nazwy miejscowości: Ruda, Kuźnica, Hucisko, Żelaźnica, Górniki, Rudniki, Szabelnia.

KRUSZCE W rejonie Chęcin oraz wokół Kielc w Miedzianej Górze i w Karczówce istniały od XV wieku dwa ośrodki kopalnictwa i przerobu rud miedzi i ołowiu.

Udokumentowane kopalnie w Miedzianej Górze założone zostały stosunkowo późno, bo w końcu XVI wieku, kiedy biskupi krakowscy, właściciele dużych ziem w rejonie kieleckim, sprowadzili z Olkusza górników. Miedziana Góra okazała się największą kopalnią rud miedzi w pierwszej Rzeczypospolitej. Spektakularnym sukcesem tego ośrodka stało się dostarczenie przez biskupów krakowskich miedzi na pokrycie dachu zamku wawelskiego po jego pożarze w roku 1595, (choć siedzibę królewską i tak przeniesiono do Warszawy).

Kopalnie w Karczówce dostarczały natomiast głównie rud ołowiu. Pamiąt-

ką po tym górnictwie jest rzeźba świętej Barbary, patronki gwarków, wykonana w XVII wieku z monolitu galeny, znajdująca się w klasztorze na wzgórzu Karczówka.

W dobrach królewskich wokół Chęcin w wielu miejscach szukano i wydobywano rudy kruszców: miedzi i ołowiu.

Choć efekty nigdy nie były współmierne do oczekiwań to eksploatacja kopalń na Miedziance miała miejsce aż do 11 listopada 1918 roku.

MARMURY CHĘCIŃSKIE Kiedy działalność kopalń kruszców malała w XVII wieku, Chęciny stały się sławne swoimi „marmurami” czyli polerowanymi zlepiecami permskimi o czerwonawej barwie. Z kamieniołomu na Czerwonej Górze pochodziła kamienna kolumna na której w roku na Placu Zamkowym w Warszawie stanął pomnik Zygmunta III Wazy.

WAPIENIE PIŃCZOWSKIE Wapieniami tego rejonu interesowali się już w średniowieczu cystersi, wznosząc z nich swoje klasztory i kościoły.

W renesansie w Pińczowie osiedlili się włoscy muratorzy tworząc tutejszą tradycję sztuki kamieniarskiej.

14

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

Staropolski Okręg Przemysłowy Doliny rzek Czarnej, Bobrzy i Kamiennej stały się osią rozwoju zakładów metalurgicznych Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. W drugiej połowie XVI wieku zlokalizowana była tutaj blisko połowa kuźnic w granicach Korony. Stało się tak przede wszystkim dzięki obfitym zasobom rud żelaza, które wydobywano w większości metodą odkrywkową lub przy użyciu płytkich, kilkumetrowych szybów w pasach wychodni złóż, dzięki energii tutejszych rzek, a także ciągle wielkim zasobom drewna z lasów porastających przedgórze świętokrzyskie.

Od połowy XVI wieku coraz większe znaczenie miała produkcja surówki w wielkich piecach i związana z nią koncentracja zakładów.

Hutnictwo przestało być rozproszonym rzemiosłem wiejskim, a stało się przemysłem wymagającym dużych kapitałów. Dlatego, oprócz zawsze zapobiegliwych biskupów krakowskich, zajęli się nim i inni właściciele najwięk-

szych tutejszych majątków – Dembińscy, Jezierscy, Małachowscy – tworząc przemysł surowcowy zatrudniający setki ludzi, miejscowych i obcych.

Zamówienia zaś zapewniała produkcja zbrojeniowa. Broń wytwarzano tu wszędzie: w okolicach Samsonowa i Suchedniowa działały stalownie, blachownie, cynownie i kotlarnie, produkujące blachę, łożyska armatnie, broń, amunicję i narzędzia, rusznikarnia w Pomykowie koło Końskich, wytwórnie broni siecznej w Gowarczowie, a zakłady w Maleńcu współpracowały z królewską rusznikarnią w Kozienicach.

Dzięki Janowi Małachowskiemu, Kanclerzowi Wielkiemu Koronnemu, rejon Końskich stał się w połowie XVIII wieku oazą dobrobytu pośród nędzy okresu ostatnich dziesięcioleci przedrozbiorowych.

W czasach Królestwa Kongresowego Stanisław Staszic nakreślił ambitne plany rozbudowy przemysłu żelaznego

15

ŚWIĘTOKRZYSKIE TRADYCJE PRZEMYSŁOWE

wzdłuż rzeki Kamiennej z głównym jego ośrodkiem w Starachowicach. W latach dwudziestych XIX wieku rozpoczęto realizację tych planów pod kierunkiem ministra skarbu Ksawerego Druckiego-Lubeckiego.

Zakłady znajdujące się w dobrach biskupów krakowskich oraz cystersów z Wąchocka przejęte zostały przez państwo i sukcesywnie zmodernizowane.

Główną ideą Staszica było stworzenie nad Kamienną całego hutniczego ciągu technologicznego z wielkimi piecami w jej górnym biegu i niżej umieszczonymi zakładami przetwórczymi - pudligarnie, walcownie i odlewnie.

Zarząd nad zakładami rządowymi przejął Bank Polski. Z jego funduszów modernizowano istniejące i budowano nowe zakłady m.in. w Starachowicach, Ostrowcu Świętokrzyskim i Nietulisku, a także w Sielpi Wielkiej, gdzie powstała pudlingarnia czyli zakład przerobu surówki na żelazo kowalne oraz walcownia.

Kamienna miała dostarczać nie tylko energii poruszającej maszyny fabryczne ale stanowić również drogę transportu

surowców. Jedno i drugie wymagało odpowiednich prac hydrotechnicznych prowadzonych na dużą skalę – budowy tam, kanałów i murów oporowych.

Elementy takiej właśnie infastruktury zachowały się do dzisiaj między innymi w Bobrzy, Parszowie, Wąchocku i Brodach.

Początki działalności górniczej i hutniczej w Starachowicach sięgają XIV wieku. W latach trzydziestych XIX wieku stworzono tu kombinat metalurgiczny z trzema wielkimi piecami i odlewniami, korzystający z miejscowych złóż rudy żelaza. Początkowo był on powiązany z zakładami w Brodach i Michałowie, a także Nietulisku, jednak na przełomie XIX i XX wieku skoncentrowano całą działalność w samych Starachowicach sprowadzając jednocześnie rudę z Krzywego Rogu.

Jest to obecnie najlepiej zachowany zabytkowy kompleks zakładów hutnictwa żelaza w Europie. Stanowi on jedyną w swoim rodzaju placówkę muzealną, w której unikalne zabytki techniki prezentowane są w szerokim kontekście przyrody i historii regionu.

16

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

Centralny Okręg Przemysłowy W latach trzydziestych XX wieku rozpoczęto realizację wielkiego planu inwestycyjnego Centralnego Okręgu Przemysłowego, w którym zakłady nad Kamienną miały do odegrania swoją rolę. Huty w Ostrowcu i Starachowicach brały znaczący udział w budowie Stalowej Woli, zaś Państwowa Fabryka Amunicji w Skarżysku-Kamiennej, poprzez stałe inwestycje w modernizację, zwiększała swoje moce produkcyjne

dostarczając uzbrojenie na światowym poziomie technicznym, a jej specjaliści pomagali w uruchamianiu produkcji zbrojeniowej w Jugosławii.

W utworzonych w latach dwudziestych Starachowickich Zakładach Górniczych (od 1936 roku Zakłady Starachowickie) w Starachowicach również wytwarzano i remontowano broń – haubice 100 i 155 mm, działa 105 i działka Boforsa 40 mm oraz granaty.

Do tradycji produkcji zbrojeniowej regionu nawiązuje bogata ekspozycja broni ciężkiej Muzeum im. Orła Białego w Skarżysku-Kamiennej

17

ŚWIĘTOKRZYSKIE TRADYCJE PRZEMYSŁOWE

W miarę jak rozwijał się przemysł, rozwijały się miejscowości nad Kamienną: Skarżysko-Kamienna, Starachowice, Ostrowiec. W Skarżysku przy fabryce amunicji powstały rozległe osiedla mieszkaniowe dla pracowników, znane kiedyś jako Kolonia Robotnicza i Kolonia Górna.

Charakterystyczne piętrowe budynki ze ścianami z łamanego wapienia i cegły, rozstawione na regularnym planie wśród rzadkich sosen, otoczone ogródkami kwiatowymi i warzywnymi, mieściły niewielkie ale wygodne mieszkania dla rodzin robotników i majstrów. W innym miejscu powstało osiedle bardziej zróżnicowanych domów przeznaczonych dla kadry kierowniczej i administracji fabryki.

Te dwa zespoły stanowią obecnie najbardziej znamienny rys architektury Skarżyska-Kamiennej.

Po wojnie zakłady zbrojeniowe nad Kamienną kontynuowały swoją pod-

stawową działalność. Centralne planowanie pozwoliło włączyć do profilu ich produkcji wiele wyrobów uzupełniających o charakterze konsumpcyjnym. Zakłady Mesko w SkarżyskuKamiennej stały się znane między innymi jako producent sprzętu AGD i sprzętu rolniczego, zaś Zakłady Starachowickie przez wiele lat rozwijały produkcję samochodów ciężarowych o średnim tonażu, znanych pod marką STAR. Huta Ostrowiec, należąca do hiszpańskiej grupy Celsa, jest obecnie największym zakładem przemysłowym województwa świętokrzyskiego.

Zakłady produkują wyroby walcowane i kute, głównie pręty zbrojeniowe i wały silników okrętowych. W ten sposób tradycje Ziemi Żelaza trwają do dzisiaj.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

18

ZASŁUŻENI JERZY RADZIWIŁŁ, biskup krakowski i wileński Dyplomata, kardynał, biskupstwo krakowskie objął w roku 1591.

Wielokrotnie podróżował do Włoch, skąd już jako biskup krakowski sprowadził do Polski specjalistów – hutników dla rozbudowy zakładów surowcowych nad Bobrzą oraz płatnerzy i rusznikarzy do Świątników Górnych pod Krakowem gdzie zorganizował wytwarzanie kompletnego wyposażenia ciężkiej jazdy polskiej – zbroi, broni białej i rusznic.

Kontynuował to dzieło jego następca, Piotr Tylicki obdarzając rodziny Caccich i Gibbonich licznymi przywilejami.

RODZINA CACCICH Cacci to rodzina włoskich kupców i przemysłowców z okolic Bergamo związana z tamtejszym hutnictwem.

Bracia Wawrzyniec i Jan Andrzej przybyli do Polski w 1609 roku zainteresowani możliwościami rozwijania tutejszej metalurgii i przedstawili ofertę budowy zakładów hutniczych w dobrach biskupów krakowskich. Po jej przyjęciu przez biskupa Piotra Tylickiego wybudowali w Bobrzy pierwszy w polskim hutnic-

twie wielki piec oraz fryszerki. Zatrudniając miejscowych i sprowadzonych przez siebie specjalistów zorganizowali w kupionych kuźnicach oraz wybudowanych nowych zakładach produkcję surówki i produkcję broni – odlewane lufy armatnie, kule, moździerze, a także wyroby kute. Głównym odbiorcą produkcji zakładów Caccich była armia koronna.

JAN GIBBONI Włoch działający w Polsce, najpierw zarządca, a potem właściciel największych w połowie XVII wieku zakładów metalurgicznych w Rzeczypospolitej.

Administrując po śmierci Caccich zakładami w Bobrzy dołączył do nich hutę w Samsonowie, posiadał też okresowo huty miedzi i ołowiu pod Kielcami. Był gwarkiem kopalń rud ołowiu w starostwie chęcińskim, a także tamtejszym olbornikiem i podstarościm. Zakłady Gibboniego produkowały amunicję, lufy dział i broni ręcznej dla armii koronnej, a część produkcji wywożona była za granicę. Nobilitowany w 1654, zmarł około 1675.

SANTI GUCCI Architekt i rzeźbiarz florencki prowadzący w drugiej połowie XVI wieku warsztat kamieniarski w Pińczowie produkujący na znaczną skalę detale architektoniczne z tutejszych wapieni.

Więcej na jego temat na stronie 79.

19

ŚWIĘTOKRZYSKIE TRADYCJE PRZEMYSŁOWE

KS. STANISŁAW STASZIC Urodzony w roku 1755 syn burmistrza Piły, absolwent College de France, gdzie studiował nauki przyrodnicze, doktor praw, publicysta z okresu Sejmu Czteroletniego. W okresie Księstwa Warszawskiego rozpoczął działalność organizacyjną i karierę polityczną formułując sposoby wyjścia z zacofania administracyjnego i gospodarczego kraju.

Był członkiem wielu ciał rekonstruującej się po rozbiorach administracji państwa, a jego szczególną uwagę skupiała modernizacja górnictwa i hutnictwa w oparciu o zorganizowane poszukiwania geologiczne.

Był założycielem Szkoły AkademicznoGórniczej w Kielcach, a także autorem koncepcji utworzenia nad rzeką Kamienną ciągłego zakładu produkcji żelaza i stali. W roku 1824 stracił wpływ na kierowanie przemysłem na skutek niepowodzeń inwestycyjnych i krytyki ministra Skarbu Ksawerego DruckiegoLubeckiego. Zmarł dwa lata później.

FRANCISZEK KSAWERY DRUCKI-LUBECKI Urodzony w roku 1779 w Pohoście na Polesiu, książę, członek Rady Najwyższej Księstwa Warszawskiego, a

następnie minister Skarbu Królestwa Polskiego. Niezwykłym talentem negocjacyjnym i dyplomatycznym wykazał się podczas prac Komisji Likwidacyjnej, regulującej rozliczenia byłego Księstwa Warszawskiego, przedstawiając przewagę wierzytelności Królestwa Polskiego nad żądaniami Austrii i Prus. W roku 1824 przejął zarząd nad górnictwem i hutnictwem Królestwa i zapoczątkował długofalowy plan inwestycyjny przeznaczając nań znaczne kwoty ze skarbu – kontynuując w ten sposób dzieło Stanisława Staszica. Jest uważany za najwybitniejszego działacza gospodarczego Królestwa Polskiego, a jego dokonania gruntownie zmieniły obraz przemysłu polskiego w XIX wieku.

HENRYK ŁUBIEŃSKI Henryk hrabia Łubieński, urodzony w 1793 roku – ziemianin, przemysłowiec, działacz gospodarczy. Jako wiceprezes Banku Polskiego wspierał plany rozbudowy polskiego przemysłu górniczo-hutniczego – między innymi Huty Bankowej, zakładów w Blachowni i Pankach koło Częstochowy, a także wielu inwestycji nad Kamienną. Zainicjował projekt budowy linii kolejowej łączącej Warszawę z Zagłębiem Dąbrowskim, nazwanej później Koleją WarszawskoWiedeńską. Na początku lat czterdziestych stał się jednym z najbogatszych przemysłowców i ziemian w Polsce.

20

Łód zka

2

ms do Ra

Św ię

Rez. Ślichowice

to k

rzy

Piek oszo wska

Domaszowska

KIELCE

Og rod owa

ra jow e

j

lloń

Sand omie rs

ka

Rez. Kadzielnia

ska

33

Tarn ow

ska

Al .L

ow Krak

eg io nó w

Ar m

ii K

Ja gie

Rez. Karczówka

ska

Al. IX Wiekó wK ielc

a

ska

Grun wald zk

ka

Rez. Wietrznia

Rez. Biesak-Białogon

P

Daleszycka

Wrzosowa

ol s

P ka ojs W

4

Al. Na Stadion

1

k

21

POTĘGA WNĘTRZA ZIEMI

Potęga wnętrza ziemi

Wycieczka 1 – Geopark Kielce Wietrznia [1] – Ślichowice [2] – Kadzielnia [3]– Biesak-Białogon [4] [15 km, 35 minut sam przejazd] Jeszcze w drugiej połowie XX wieku czynne były na terenie współczesnych Kielc kamieniołomy, głównie wapieni dewońskich. Obecnie w czterech z nich istnieją rezerwaty przyrody, chroniące cenne odsłonięcia geologiczne. Odwiedzenie tych miejsc to unikalna okazja do podróży w czasie i poznania historii naturalnej Ziemi na bogato ilustrowanym przykładzie powstania Gór Świętokrzyskich.

Wycieczka zaczyna się od wizyty w Centrum Geoedukacji położonym na skraju rezerwatu Wietrznia, przy ulicy Daleszyckiej 21 – blisko śródmieścia Kielc.

Stamtąd jej trasa prowadzi do rezerwatu Ślichowice ulicą Wojska Polskiego, drogą nr 73 na północ, drogą nr 785 przez śródmieście na zachód, oraz ulicą Kazimierza Wielkiego na północ do jej końca.

Kolejnym punktem wycieczki jest słynny kamieniołom Kadzielnia położony na południe od śródmieścia. Ze Ślichowic należy wrócić do centrum drogą nr 786 i dojechać do Alei Jana Pawła II, skręcić w nią w prawo na południe i po chwili znowu w prawo w ulicę Krakowską a z niej zaraz w lewo w Aleję Legionów, którą dojeżdża się do parkingu przy amfiteatrze Kadzielnia.

Ostatnim z odwiedzanych rezerwatów jest najmniejszy z nich - Biesak-Białogon. Z Kadzielni należy skierować się Aleją Legionów, Husarską i Wojciecha Szczepaniaka do Alei Na Stadion, którą dojeżdża się do parkingu przy restauracji „Siedem Pokus”.

Do rezerwatu dochodzi się pieszo przez las, około 3 kilometry.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

22

Wietrznia

rezerwat i Centrum Geoedukacji

Centrum Geoedukacji – Rezerwat Wietrznia im. Zbigniewa Rubinowskiego ul. Daleszycka 21 25-202 Kielce Zwiedzanie Galerii Ziemi dla osób indywidualnych: Od 15 kwietnia do 15 października: wtorek-piątek 10.00–17.00 sobota-niedziela 12.00–18.00 Od 15 października do 15 kwietnia: wtorek-piątek 10.00–14.00 sobota-niedziela 11.00–15.00 Zwiedzanie jest bezpłatne, odbywa się z przewodnikiem, wejście o pełnej godzinie, ostatnie wejście na godzinę przed zamknięciem, w weekendy wymagana jest rezerwacja: e-mail: martyna.sutowicz@ geopark-kielce.pl tel. 41 242 14 98 www.centrum-geoedukacji.pl www.geopark.-kielce.pl

P



Obszerny parking znajduje się przed Centrum Geoedukacji.

Współrzędne GPS parkingu: 50.852569, 20.648315

Z miejsc wyżej położonych podziwiać można panoramę Gór Świętokrzyskich, a identyfikację pasm i wierzchołków ułatwiają umieszczone w punktach widokowych tablice informacyjne.

Wietrznia – to południowo-wschodnia część Kielc, gdzie znajduje się dawny kamieniołom, obecnie rezerwat przyrody Wietrznia im. Zbigniewa Rubinowskiego, zbudowany głównie z wapieni dewońskich.

Po otwarciu w roku 2012 nowoczesnego Centrum Geoedukacji, gdzie w atrakcyjny i przystępny sposób przekazywana jest wiedza geologiczna i geograficzna, miejsce to stało się naturalnym punktem początkowym trasy Świętokrzyskiego Szlaku Archeo-Geologicznego, który na terenie Kielc prowadzi poprzez kolejne kamieniołomy – rezerwaty.

Wnętrze Centrum, Galeria Ziemi, zostało tak przygotowane aby sugestywnie przenosić odwiedzających do świata dewońskiego z jego paleogeografią, florą i fauną. Niezapomniane wrażenia zapewnia kapsuła 5D, umożliwiająca wirtualną podróż w głąb ziemi.

Rezerwat Wietrznia jest doskonałym miejscem spacerowym. Dnem dawnych wyrobisk prowadzą utwardzone ścieżki przy których liczne tablice objaśniają zjawiska geologiczne obserwowane na ścianach kamieniołomu, takie jak niezgodności stratygraficzne warstw czy ślady dawnej erozji krasowej.

23

POTĘGA WNĘTRZA ZIEMI

Ślichowice zobaczyć znaczy uwierzyć Geolodzy odtwarzają układ przestrzenny gór fałdowych, takich jak na przykład Góry Świętokrzyskie, kreśląc w powietrzu wielkopromienne łuki łączące wychodnie warstw z oddalonych miejscowości. Fałdowanie warstw skalnych to jedno z podstawowych pojęć geologii, niezależnie od tego jak mocno kłóci się ono z powszechnym codziennym doświadczeniem, w którym kamień jest zawsze twardy i kruchy.

Jednak zobaczyć znaczy uwierzyć – tu w Ślichowicach znajduje się dowód na to jak mogą zachować się skały poddane wysokiemu ciśnieniu w bardzo długim czasie.

Obalony fałd jaki utworzyły warstwy wapieni dewońskich w czasie hercyńskich ruchów górotwórczych opisany przez księcia świętokrzyskiej geologii Jana Czarnockiego jest podręcznikowym przykładem małoskalowej tektoniki.

Rezerwat przyrody, który powstał tutaj na wniosek Czarnockiego i nosi teraz jego imię, chroni jednak nie tylko formy skalne ale też przyrodę ożywioną zasiedlającą zachłannie wysokie ściany i skalne półki opuszczone przez maszyny. Coraz gęstsze krzewy i krzykliwe stada zamieszkujących je ptaków nadają temu miejscu coraz bardziej naturalny charakter głębokiego, skalnego kanionu.

P



Odwiedzając rezerwat przyrody w Ślichowicach w dzień powszedni skorzystać można z parkingu na końcu ulicy Kazimierza Wielkiego, przy kościele pw. Błogosławionego Jerzego Matulewicza.

Współrzędne GPS parkingu: 50.885012, 20.588695 Wokół kamienieniołomu biegnie ścieżka spacerowa z kórej korzystać można również po zmroku kiedy kamieniołom jest pięknie oświetlony.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

24

Kadzielnia

skalny amfiteatr P



Naprzeciw wejścia do amfiteatru Kadzielnia przy Alei Legionów znajduje się wygodny parking.

Współrzędne GPS parkingu: 50.859846, 20.621047

Zwiedzanie jaskiń na Kadzielni Planowane jest udostępnienie podziemniej trasy turystycznej na wiosnę 2013 roku, informacje na temat warunków zwiedzania umieszczone są na stronie Geoparku Kielce: www.geopark-kielce.pl

Położony niemal w środku miasta kamieniołom na wzgórzu Kadzielnia stał się parkową atrakcją w latach siedemdziesiątych, kiedy powstał tu pierwszy amfiteatr i ścieżki spacerowe. Ostaniec poeksploatacyjny w centralnej części wyrobiska nosi nazwę „Skałki Geologów”. Tutejsze formacje skalne są na tyle unikalne, że określa się je mianem „wapieni kadzielniańskich”. Osady tworzyły się w ciepłym i płytkim morzu, w sąsiedztwie raf stromatoporo-koralowcowych i zawierają bogactwo pokruszonych szczątków wielu organizmów z okresu dewońskiego, takich jak koralowce, liliowce, ramienionogi, ślimaki, głowonogi. Stanowisko geologiczne na Kadzielni pełni wyjątkową rolę w edukacji paleontologicznej w Polsce.

Unikalne są również odkryte tutaj formy krasowe pochodzące z miocenu a także z plejstocenu z kilkunastoma jaskiniami. Trzy z nich - Prochownia, Szczelina i Odkrywców - połączone zostały w podziemną trasę turystyczną, o długości 130 metrów.

Najbardziej charakterystyczne elementy tego popularnego w Kielcach parku to porastające wodną roślinnością jeziorko Szmaragdowe, Skałka Geologów oraz całkiem nowy, nakryty namiotowym dachem amfiteatr w otoczeniu skalnych ścian, jedyny taki w Polsce.

25

POTĘGA WNĘTRZA ZIEMI

Biesak-Białogon park leśny Rezerwat znajduje się na południowo zachodnim skraju miasta, na wzniesieniu Kamienna Góra, należącym do Pasma Dymińskiego. Zagubione w rozległym komplesie leśnym jeziorko w skalnym wyrobisku, otoczone jest skrywanymi przez roślinność wychodniami zlepieńców i piaskowców kambryjskich i ordowickich. Skały te to najstarsze ze wszystkich opisanych w kieleckich rezerwatach przyrody.

Chronione są one jako rezerwat przyrody ze względu na szereg znalezionych interesującyh zjawisk tektonicznych; nasunięcie utworów starszych, kambryjskich na utwory młodsze, ordowickie z towarzyszącym systemem uskoków i luster tektonicznych.

Rzadką znalezioną tu skałą jest bentonit, skała osadowa powstająca w wyniku podmorskiego wietrzenia cząstek pyłu wulkanicznego.

To mniej znane miejsce posiada wiele uroku i tajemniczości o różnych porach roku. Rezerwat jest punktem początkowym zielonego szlaku spacerowego prowadzącego do Słowika.

P



Miejsca do parkowania znajdują się przy Alei Na Stadion przed restauracją „Siedem Pokus” przy wyciągu narciarskim, skąd leśnymi drogami dotrzeć można do rezerwatu BiesakBiałogon kierując się na zachód – odległość około 3 kilometrów.

Współrzędne GPS parkingu: 50.842103, 20.604786 Wzdłuż północnej granicy rezerwatu biegnie niebieski szlak rowerowy.

 Do rezerwatu prowadzi ścieżka dydaktyczna ze znakami żółtymi.

Jeziorko zaznaczone jest na mapie Google, natomiast na OpenStreetMap zaznaczone są granice rezerwatu.

Współrzędne GPS kamieniołomu: 50.844538, 20.572966

26

27

SKARBY PRADZIEJÓW

Skarby Pradziejów Wycieczka 2 – Hematyt i krzemień

Wąchock [1] – Krzemionki koło Ostrowca Świętokrzyskiego [2] [44 km – ok. 50 min sam przejazd]

Ta krótka wycieczka prowadzi szlakiem pradziejowego górnictwa nad Kamienną. Na piaszczystych wydmach na brzegach Kamiennej pomiędzy Skarżyskiem-Kamienną a Wąchockiem odkryto ślady eksploatacji i przerobu hematytu – kultowego czerwonego skarbu sprzed 20 000 lat. Dla zapoznania się z krajobrazem doliny proponujemy spacer nad rzeką w rejonie Góry św. Rocha w pobliżu Wąchocka.

Przysucha Drugim odwiedzanym pradziejowym ośrodkiem górniczym są słynne MA Skaryszewprowadzi Krzemionki z neolityczną kopalnią. Z Wąchocka nadZOWIECKIE Kamienną droga nr 42, z której w Nietulisku należy skręcić na południe i drogą nr 9 dojechać do Ostrowca Świętokrzyskiego, by naSzydłowiec 9 stępnie skierować się drogą nr 754 na a ank10 km za Ostrowcem północ.

PoIłżok.

7 Iłża tablice wskazują lokalną drogę, kłań Lipsko prowadzącą do rezerwatu.

Mroczków

ków

Skarżysko-Kamienna

rowążBliżyn Ka

mie nn

a

Rejów

42

11 Wąchock

Starachowice

Mostki Suchedniów

9

Zagnańsk Bodzentyn

a Góra

Bałtów

Masłów

Święty Krzyż

Kielce Górno

Bieliny 74

Nowiny

Kunów

Pawłów

Tarczek

a

Brody

Wykus

Kałków-Godów Waśniów

Bodzechów

Grzegorzowice

Gliniany

Ćmielów

Ptkanów Wojciechowice Opatów

9 74

Wilczyce

Daleszyce Łagów Morawica Pierzchnica

Ożarów

Sadowie

Nowa Słupia Boćkowice Baćkowice

79

2 Krzemionki Ostrowiec Świętokrzyski

Szewna

Tarłów

a ienn Kam

Iwaniska

Ko pr

Lipnik Goźlice

77

Obrazów

Zaw

Dwik

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

28

Rydno

rezerwat archeologiczny nad Kamienną P



Miejsce postojowe przy drodze gruntowej odchodzącej na łąki z ulicy św. Rocha.

Współrzędne GPS: 51.081851, 21.000547 Dojazd ulicą z centrum Wąchocka ulicą Kolejową i ulicą św. Rocha.

Na zalesionym wzgórzu ponad doliną Kamiennej stoi Kaplica św.

Rocha z 1838 roku. Obok niej prowadzi ścieżka w stronę rzeki do miejsca gdzie tworzy ona zalew w Wąchocku.

Powyżej mostka i wiat turystycznych rozciąga się, po obu stronach Kamiennej, obszar rezerwatu „Rydno” sięgający po przedmieścia Skarżyska-Kamiennej.

Tu, w malowniczej scenerii zielonej doliny Kamiennej, odbywa się każdego roku Piknik Archeologiczny „Rydno”.

Na piaszczystych wydmach przy brzegach rzeki pojawia się obóz łowców z epoki kamienia www.rydno.pl

Niezwykła koncentracja – nie tylko w skali Europy ale i świata – ponad 400 obozowisk z epoki kamienia świadczy o zupełnie wyjątkowej roli tego miejsca dla rozproszonych na ogół, niewielkich społeczności zbierackołowieckich, które tu, nad Kamienną miały wokół kopalni hematytu coś w rodzaju stolicy ówczesnego obszaru Europy Środkowej.

Hematyt pochodził z rozcinanych przez rzekę ziarnistych utworów dolnego triasu, najpierw pozyskiwane były odkryte złoża powierzchniowe zaś po ich wyczerpaniu ludzie nauczyli się się wydobywać go kopiąc płytkie szybiki.

Ochra czerwona, pigment uzyskiwany ze zmielonych ziaren hematytu, stosowana była przede wszystkim do celów kultowych, choć zapewne również do garbowania skór czy w celach leczniczych.

W latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku utworzono rezerwat archeologiczny „Rydno” dla ochrony tych prehistorycznych śladów i pozostałości. Każdego roku odbywają się tutaj pikniki archeologiczne, prezentujące w poglądowej formie wiedzę o życiu ludzi nad Kamienną w czasach zarania cywilizacji i historii.

29

SKARBY PRADZIEJÓW

Krzemionki neolityczne kopalnie krzemienia pasiastego Na terenie rezerwatu przyrodniczo-archeologicznego „Krzemionki” podziwiać można przede wszystkim niezwykłe, dobrze zachowane pozostałości po szybach i chodnikach prehistorycznych kopalni, udostępnionych do zwiedzania w formie najdłuższej tego typu na świecie podziemnej trasy. Podróż pod ziemię jest w istocie podróżą w czasie. Prawie pół kilometra podziemnych chodników pozwala na dokładne poznanie neolitycznych technik górniczych – w tym unikalne wyrobiska komorowe.

Pokłady konkrecji krzemionkowych ciągną się tu w regularnie uławiconych i leżących niemal poziomo warstwach marglistych wapieni jurajskich, możliwych do drążenia nawet prymitywnymi narzędziami.

W pawilonie ekspozycyjnym odtworzono także warsztat kamieniarski ulokowany wokół szybu kopalni.

Pokazane są przykłady narzędzi i objaśnienia procesu górniczego i wytwórczego. Warto uświadomić sobie, że cała ta ogromna otchłań czasu, którą nazywamy epoką kamienną – 2,5 miliona lat – to powolne i mozolne doskonalenie takich właśnie procesów wytwarzania narzędzi kamiennych.

Muzeum Archeologiczne i Rezerwat „Krzemionki” Sudół 135a 27-400 Ostrowiec Świętokrzyski Godziny otwarcia: IV–XI: pon. – pt. 9.00 – 19.00/ sob. 11.00 –19.00/ niedz. 11.00 – 19.00.

XI– III: pon. – pt. 8.00 – 16.00/ sob. 8.00 – 16.00/ niedz. 8.00 –16.00 Ceny biletów: sezon normalny – 18 zł, ulgowy – 12 zł. po sezonie (XI – III) normalny – 12 zł, ulgowy – 8 zł. rezerwacje@krzemionki.info, tel 41 33 04 551 www.krzemionki.info

P



Kompleks turystyczny w Bałtowie z Parkiem Jurajskim, Zwierzyńcem, kinem 5D i wieloma innymi atrakcjami dla całej rodziny. Zaledwie 8 kilometrów od Krzemionek w dół Kamiennej.

30

Sulejów

Pi lic a

ŁÓD ZKIE

Malenie Fałków

Kurzelów Włoszczowa

Czarnca

Koniecpol

Bebelno Secemin

Radków

Oksa

Kossó Nagłowice Moskorzew

31

W KRAINIE GWARKÓW

W krainie gwarków na

San Wycieczka 3 – ołów, srebro, miedź Niedzica

Karczówka [1] – Miedziana Góra [2] – Miedzianka [3] – Chęciny [4] 765 Czarna Nida – Tokarnia [5] [61 km – ok. 1h 15 min sam przejazd] rzywianka Pok

74

ec

ów

73 Trasa tej niezbyt długiej wycieczki zaczyna się od położonego w południowo-zachodniej części Kielc wzgórza Karczówka, mocno związanego z tradycjami górnictwa kruszcowego w regionie. Stamtąd, ulicą Jagiellońską i drogą nr 74 prowadzi na Przysucha zachód do Miedzianej Góry, gdzie przez wiele stuleci prowadzono pod zwierzchnictwem biskupów krakowskich poszukiwania i eksploatację kruszców. Następnie kieruje się na południe do Chęcin drogą ekspresową nr 7 przecinającą kolejne zalesione pasma Gór Chęcińskich.

Z Chęcin trasa wycieczki biegnie na zachód Szydłowiec drogą lokalną przez Polichno i Gowarczów Podpolichno do Miedzianki, gdzie w Muzealnej Izbie Górnictwa Kruszcowego można się zapoznać z warunkami pracy górników drążących skalne korytarze 7 Końskie Końskie Niekłań w kompleksie Miedzianki, a pod szczytem, przy odrobinie szczęścia znaleźć 42 okruch wapienia z krystalizacją malachitową.

Mroczków Stąporków Czarna Warto na koniec odwiedzić Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni a po drodze Skarżysko-Kamienna Bliżyn zobaczyć dawną siedzibę starostów chęcińskich – zwierzchników gwarectw w Odrowąż K am Lipa Czarna ienn z XVIII wieku. Wąchock okolicznych dobrach królewskich – z bramą parkową a

Radoszyce

Suchedniów

Mniów Miedziana Góra

Pawłów

Tarczek Masłów

Piekoszów

Górno

1

3 Małogoszcz

5

Grzegorzowic Nowa Słupia Boćkowice Baćkowice Łagów

Nida

Morawica Pierzchnica

Sobków Mnichów

Waśniów

Daleszyce

4 Czarn a

Bieliny 74

Sitkówka-Nowiny Chęciny Tokarnia

Kałków-Godów

Święty Krzyż

Kielce

Miedzianka

78

42

Bodzentyn

2

Strawczyn

Nida Biała

Iłża

Brod Wykus

Zagnańsk

74

Łopuszno

9

Starachowice

Smyków Słupia

Sk

Piotrkowice

Raków

Bogoria

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

32

Karczówka

Święta Barbara, patronka górników

P



Samochód zaparkować można na ulicy Karczówkowskiej przy skrzyżowaniu z Podklasztorną.

Współrzędne miejsca postoju: 50.868211, 20.59395 Do klasztoru na wzgórzu prowadzi dalej ulica Karczówkowska, do przejścia pozostaje około 300 metrów.

V–X – pn-nd: 8.00 – 20.00 XI–IV – pn-nd: 8.00 – 18.00

To zalesione wzgórze w południowej części Kielc, ozdobione dachami i sygnaturkami dawnego klasztoru bernardynów i kościoła św. Boromeusza, znane jest dobrze jako doskonałe miejsce widokowe, z którego rozciąga się panorama centrum miasta. Słynne jest też z niezwykłej rzeźby Świętej Barbary, wykonanej z samorodka galeny, rudy ołowiu. Trzy takie samorodki znalezione zostały w szybach miejscowych kopalni ołowiu w dniu 7 grudnia 1646 roku.

Klasztor i kościół św. Boromeusza powstał dwie dekady wcześniej na miejscu drewnianej kapliczki górniczej.

Wzgórze z pozostałościami 200 letniego drzewostanu sosnowego oraz licznymi śladami kopalnictwa kruszców od wieku XIII objęte zostało ochroną jako rezerwat przyrody Karczówka.

Tradycje górnicze Karczówki potwierdza tablica z przedsionka kościoła: „Wiecznej Pamięci pokoleń gwarków, górników, rudników, hutników, geologów, skalników, kamieniarzy z Karczówki, Białogonu, Czarnowa, Niewachlowa, Kostomłotów, Zagórza, Kielc i sąsiednich miejscowości oraz specjalistów przybyłych z Włoch, Węgier, Saksonii, Szkocji, Czech, Słowacji i Holandii.”

33

W KRAINIE GWARKÓW

Miedziana Góra

kopalnie biskupów krakowskich Wydobywanie rud miedzi i jej przetapianie w rejonie Miedzianej Góry miało miejsce co najmniej od XV wieku. Tutejsze złoża, eksploatowane z większym i mniejszym szczęściem przez ponad dwieście lat stanowiły największe źródło tego metalu w dawnej Polsce. Poza Górami Świętokrzyskimi znane były jeszcze w Tatrach.

Ziemie wokół Miedzianej Góry należały od średniowiecza do biskupów krakowskich i to oni zachęcali kuźników i rudników trudniących się od dawna eksploatacją rud żelaza, do poszukiwań i kopania kruszców, nadając odpowiednie przywileje. Na początku siedemnastego wieku sprowadzono natomiast górników z kopalń olkuskich.

Po pierwszym rozbiorze Polski Stanisław August powołał Komisję Kruszcową w celu zarządzania polskim górnictwem, pozbawionym kopalń wielickich i bocheńskich. Siedzibą Komisji stała się Miedziana Góra, sam król interesował się postępami tutejszych prac górniczych, wizytując Miedziną Górę w roku 1787.

Współcześnie ślady wielowiekowej eksploatacji kruszców w Miedzianej Górze są słabo dostrzegalne, główną po niej pamiątką jest kapliczka pw. Świętej Barbary z 1836 na Górze Kaplicznej, poniżej której usytuowane były szyby wydobywcze kopalni miedzi - „Zygmunt” – „Stanisław” i „Austriacki II”.

„Geologiczny odręczny rysunek kopani Zygmunt” z roku 1845.

Kaplica św. Barbary w Miedzianej Górze stoi na wzniesieniu po północnej stronie drogi nr 74.

P



Poniżej drogi, po jej południowej stronie, znajduje się niewielka łąka na której można zaparkować samochód.

Współrzędne GPS miejsca postojowego: 50.885012, 20.588695

!

Jest to miejsce gdzie zlokalizowane były szyby wydobywcze kopalni miedzi.

Wyposażenie górnika kopalni miedzi w Miedziance – ekspozycja Muzealnej Izby Górnictwa Kruszcowego w Miedziance – opis na następnej stronie.

Kiel ce 

Bławatków

Rez.Góra Miedzianka iedzianka M354.

Miedzianka

wianka Oło

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

34

Miedzianka, Chęciny kopalnie królewskie Ch

ęc

iny



Muzealna Izba Górnictwa Kruszcowego w Miedziance, Miedzianka 1 26-060 Chęciny 41 313 60 76 www.miedzianka.pl Godziny otwarcia: wt. – pt. 11.00 – 19.00 sob. 10.00 – 17.00 niedz. – pon. – nieczynne Ostatnie wejście na pół godziny przed zamknięciem Muzeum.

Cena biletów: normalny – 4 zł, ulgowy – 3 zł Grupy zorganizowane proszone są o wcześniejszą rezerwację terminu pod numerem telefonu: 784 377 444

P  Parking przy Muzeum, współrzędne GPS: 50.844633, 20.365776

W dobrach królewskich starostwa chęcińskiego na Rzepce i na Miedziance conajmniej od średniowiecza prowadzono poszukiwanie i wydobywanie rud miedzi, które przetapiane były w miejscowych hutach w rejonie Polichna nad rzeką Hutką.

Miedzianka to wzniesienie o wysokości 354,5 metra, położone około 9 kilometrów na zachód od Chęcin. Za wyjątkiem dwu skalistych wierzchołków na których bielą się dewońskie (nie jurajskie!) wapienie, góra porośnięta jest bujną roślinnością głównie krzewów dzikiej róży i jałowca oraz młodym lasem.

W znajdującej się u wschodniego podnóża wzniesienia, na skraju wsi Miedzianka, Muzealnej Izbie Górnictwa Kruszcowego poznać można krętą wielowiekową historię górnictwa miedzi. Tutejsze złoże, choć ubogie i tak nie miało sobie robie równych na dawnych ziemiach polskich oprócz niedalekiej Miedzianej Góry. W każdym stuleciu Miedzianka budziła więc nadzieje kolejnych polskich królów a potem inwestorów prywatnych. Byli wśród nich Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt II Waza, Stanisław August, Stanisław Staszic, a na koniec bracia Łaszczyńscy.

Ci ostatni planowali wykorzystanie nowatorskiej metody elektrolitycznej do wyodrębniania miedzi z niskoprocento-

35

W KRAINIE GWARKÓW

wych rud, jednak na przeszkodzie stanęła I Wojna Światowa, podczas której Austriacy całkowicie wyeksploatowali złoże.

Obecnie góra Miedzianka stanowi rezerwat przyrody i prowadzi jej zboczami szereg ścieżek spacerowo-dydaktycznych. Obydwa wierzchołki stanowią doskonałe miejsca widokowe, zapewniając co najmniej tak samo piękne panoramy jak te ze szczytu wieży chęcińskiego zamku. Miedziankę i Górę Zamkową w Chęcinach łączy ponadto budowa geologiczna - tworzą je te same skały w tym samym układzie tektonicznym.

Położony na północno-zachodnim krańcu Antykliny Chęcińskiej Masyw Miedzianki tworzą głównie wapienie górnego dewonu, intensywnie sfałdowane i poprzecinane uskokami. Zjawiska krasowe następujące w skruszonych strefach uskokowych ułatwiły krążenie silnie zmineralizowanych wód i tworzenie się związków miedzi i innych metali.

Błękitne i zielonkawe ślady mineralizacji na białych powierzchniach wapieni znaleźć można na hałdach poeksploatacyjnych pod szczytem Miedzianki.

W niedalekiej Tokarni, na terenie Świętokrzyskiego Parku Etnograficznego na corocznym festynie pod nazwą „Wytopki ołowiu” organizowanym w maju, poznać można tajniki technik metalurgicznych związanych z miedzią, ołowiem i srebrem. Jadąc do Tokarni warto zatrzymać się w Starochęcinach gdzie zobaczyć można odrestaurowany dwór starostów chęcińskich.

Na wierzchołki Góry Miedzianka prowadzi znakowana ścieżka spacerowa ze znakami zielonymi. Ścieżka zaczyna się powyżej terenu Muzeum w Miedziance.

 Start ścieżki spacerowej, współrzędne GPS: 50.843786, 20.363673

Malownicze Chęciny z pozostałością średniowiecznego zamku, i wieloma cennymi zabytkami: klasztor franciszkanów, kościół św. Bartłomieja Apostoła, dom mieszczański Niemczówka oraz synagoga.

36

Sulejów

Pi lic a

ŁÓDZKIE

Kurzelów

Włoszczow

37

ŻELAZNE KORZENIE EUROPY

Żelazne korzenie Europy Wycieczka 4 – dymarki, kuźnice, fryszernie Nowa Słupia [1] – Stara Kuźnica [2] – Maleniec [3] – Machory [4] – Sielpia [5] [128 km, 2 h 40 min sam przejazd]

74

Ta wycieczka prowadzi po miejscach związanych z najstarszym okresem podstawowego dla otoczenia Gór Świętokrzyskich przemysłu – wydobycia i przerobu rud żelaza –San odna starożytności do schyłku I Rzeczpospolitej. Zaczyna się w Nowej Słupi u stóp Łyśca, a następnie drogami nr 751, 7 i 42 prowadzi na zachód w rejon Końskich. Niedzica 765 drogą nr 749 z której po Do Starej Kuźnicy prowadzi Nida z Końskich na północ Czarna przekroczeniuPok rzeki Czarnej, nka w Młynku Nieświńskim, należy skręcić w prawo rzywia na wschód w wąską drogę lokalną.

73 należy wrócić do Końskich i kontyAby ze Starej Kuźnicy dostać się do Maleńca nuować jazdę na zachód drogą nr 42 i w Wyszynie Rudzkiej skręcić w drogę lokalną w prawo na północ. Zaraz za Maleńcem znajdują się Machory. Ostatnim odwiedzanym miejscem nad Czarną jest Sielpia, do której z Rudy Malenieckiej prowadzi Przysucha na południowy wschód droga nr 74, a potem na północny wschód droga nr 728.

Gowarczów

4 Machory Fałków

wa

42

Iłż

5

Stąporków Mroczków

Czarna

Sielpia

Skarżysko-Kamienna

OdrowążBliżyn Ka

Czarna

mie nn

Radoszyce Smyków Słupia

7

2

3

Lipa Lipa

Stara Kuźnica Niekłań

Końskie Końskie

Maleniec

Szydłowiec

Suchedniów

Mniów

Wąchock

a

Starachowic Wykus

Zagnańsk

74

Pawłów Kałków-G Bodzentyn

Miedziana Góra

Łopuszno

42

Tarczek

Strawczyn Piekoszów Miedzianka

W

Masłów Kielce Górno

Gr

Święty Krzyż

1 Bieliny

Nowa Słupia

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

38

Nowa Słupia

dymarki u stóp Łysogór

Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego im. Mieczysława Radwana W Nowej Słupi ul. Świętokrzyska 59 26-006 Nowa Słupia tel. 41 317 70 18 Ceny biletów: normalny: 6 zł ulgowy: 3 zł Godziny otwarcia: 9.00 - 17.00 (oprócz poniedziałków i świąt urzędowych)

P  Parking w sąsiedztwie Muzeum Współrzędne GPS: 50.860401, 21.078267

Zaledwie 35 kilometrów dzieli Nową Słupię od Krzemionek k. Ostrowca Świętokrzyskiego.

Dzień marszu bezdrożami z epoki kamienia do epoki żelaza – bez zawracania sobie głowy zbytkowymi i mało praktycznymi przedmiotami z brązu, którymi entuzjazmowały się na południu dalekie kultury antyczne. Żelazo stworzyło świat jaki znamy – ze wsiami, miastami, armiami. Stworzyły je kosa i miecz. A tak jak wcześniej tutejsze góry stały się na dziesiątki tysięcy lat źródłem cennego kamienia, tak przed schyłkiem starożytności ujawniły to co miały najcenniejszego - wyjątkową obfitość łatwo dostępnych rud żelaza. Podstawy nowej cywilizacji.

Pomiędzy Pasmem Łysogórskim i Klonowskim a Kamienną w prostych polowych piecach przetapiano na żelazo rudy żelaza wydobywane na miejscu w niewielkich na ogół złożach lokalnych w naturalnych wychodniach warstw paleozoiku rozciętych dolinkami małych rzek i cieków, w ścianach wąwozów, pod cienką u szczytu wzgórz pokrywą lessową – czasami także kopiąc szybiki i sztolnie, których ślady zachowały się w Rudkach.

Na obszarze północnego przedpola Gór Świętokrzyskich oraz Wyżyny Sandomierskiej udokumentowano istnienie ponad 5000 stanowisk wytopu, w których mogło być przetopione ponad 80 000 rudy w całym okresie istnienia tego ośrodka, czyli od okresu przedrzymskiego do pierwszych wieków naszej ery. Część uzyskanego żelaza eksportowana była zapewne w granice Cesarstwa Rzymskiego, a z innej części wykuto miecze, którymi potęga Cesarstwa została ostatecznie złamana.

39

ŻELAZNE KORZENIE EUROPY

Nowa Słupia

Centrum Kulturowo-Archeologiczne Wielki festyn archeologiczny to impreza przyciągająca z roku na rok coraz większe rzesze turystów. Pod hasłem „Dymarki Świętokrzyskie” organizowane są nie tylko widowiskowe próby odtworzenia starożytnych procesów wytwarzania żelaza w piecach kotlinkowych ale również malownicze rekonstrukcje codzienności pogranicza, na którym barbarzyńska Europa Północna stykała się na południe od Karpat z wojskową i handlową obecnością imperium rzymskiego.

Mieszkańcami tej części „barbaricum” była ludność kultury przeworskiej. W chatach odtworzonych wiernie na podstawie danych archeologicznych z różnych lokalizacji, spotkać można rzemieślnków prezentujących swoje wyroby tkackie, garncarskie czy jubilerskie – lub przypatrzeć się pracy kowala lub grze w kości dawnego hazardzisty. Świat rzymski wyobraża fragment fortyfikacji charakterystyczny dla „Wału Hadriana” z wieżą strażniczą – burgą, jedyną rekonstrukcją w Polsce tego typu budowli. U stóp fortyfikacji rozbijają namioty legioniści rzymscy, prezentując swoją broń ręczną oraz kuszę i bombardę z kamiennymi kulami.

Ogromne zainteresowanie festynem potwierdza trafność jego przyjętej koncepcji, w której solidne przygotowanie merytoryczne daje poczucie autentyczności doznań w tej rozrywkowej z założenia imprezie.

Centrum Kulturowo-Archeologiczne w Nowej Słupi ul. Świętokrzyska (przy Muzeum Starożytnego Hutnictwa) 26-006 Nowa Słupia tel./fax 41 317 76 04 507 803 986 www.dymarki.pl godziny otwarcia: V–X w godz. 9.00 – 17.00 Ceny biletów: normalny – 6 zł ulgowy – 4 zł Godziny otwarcia: 9.00 – 17.00 (oprócz poniedziałków i świąt urzędowych)

P  Parking przy Centrum Współrzędne GPS: 50.860405, 21.084678

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

40

Stara Kuźnica

kuźnica z kołem wodnym i młotem

Zabytkowa Kuźnia Wodna w Starej Kuźnicy, filia Muzeum Techniki w Warszawie, Stara Kuźnica 46, tel. 41 371 91 87 (termin zwiedzania telefonicznie ustala się z opiekunem obiektu).

P  Miejsca parkingowe nad brzegiem zalewu przy samej kuźni.

Współrzędne GPS: 51.214519, 20.505592 Dojazd z Końskich drogą 749.

W Młynku Nieświńskim należy skręcić w prawo, w kierunku Drutarni. Droga przez las prowadzi do Starej Kuźnicy.

W średniowieczu technika wytopu i przekuwania stali zmieniała się bardzo powoli, a pierwszym przełomem była mechanizacja procesu kucia i nadmuchu przy wykorzystaniu koła wodnego. Huty lokalizowano więc nad rzekami zdolnymi obracać koła młyńskie, w otoczeniu lasów, z których pochodziło drewno przerabiane na węgiel drzewny do nagrzewania pieca hutniczego.

Drewniane koło wodne posiadało na swej osi inne koło z wielkimi zębami poruszającymi ramię młota, który własnym ciężarem rozbijał ciastowaty „bochen” żelaza z domieszką żużla piecowego, podczas gdy żar pieca podtrzymywany był nadmuchem miechów również napędzanych kołem wodnym. Taką właśnie archaiczną technikę zobaczyć można w Starej Kuźnicy, gdzie kuźnica wodna powstała w XIX wieku. Spiętrzona woda rzeki Młynkowskiej tworzy w tym miejscu malowniczy staw, otoczony lasem.

Wyposażenie kuźni jest w pełni sprawne, uruchamiane przy specjalnych okazjach koła wodne napędzają wielki młot i miechy, a mistrzowie kowalstwa prezentując obróbkę żelaza stosują oryginalne XIX-wieczne narzędzia kowalskie.

Kuźnią opiekuje się, mieszkający obok zabytku mistrz kowalstwa Henryk Niewęgłowski. Do niego należy zgłaszać się w sprawie zwiedzania obiektu.

41

ŻELAZNE KORZENIE EUROPY

Maleniec

fryszernia i drutarnia Zakłady w Maleńcu zbudował w 1794 roku Jacek Jezierski, przedsiębiorczy kasztelan łukowski. Składały się z młyna, tartaku, drutarni i fryszerni – pieca w którym surówkę wielkopiecową wytapianą w Kołońcu przerabiano na stal. Wytwarzano też druty, siekiery, topory oraz inne narzędzia.

Fryszernia stanowiła kolejny objaw postępu procesu wyrobu żelaza i wzrostu jego wydajności, produkcja jednej fryszerki wynosiła ok. 500 kg kg żelaza użytkowego na dobę.

Największy rozkwit zakładów w Maleńcu nastąpił w połowie XIX wieku, kiedy ich właścicielem był Tadeusz Bocheński, bogaty ziemianin, były kapitan wojsk napoleońskich. Rozległym inwestycjom przemysłowym w oparciu o kredyty Banku Polskiego towarzyszyła dbałość o pracowników – Bocheński uwolnił w swoich dobrach chłopów od pańszczyzny już w 1844 roku i zapewnił 150 pracownikom zakładów opiekę lekarską.

W Maleńcu zachowało się imponujących rozmiarów koło wodne, które poprzez ciężkie koło zamachowe napędzało miechy, młoty oraz szereg zainstalowanych tu w XIX wieku gwoździarek do produkcji gwoździ ciętych z blachy.

Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu, Maleniec 54 tel. 41 373 11 42 www.maleniec.powiat.konskie.pl email: maleniec@gmail.com Godziny otwarcia: codziennie 8.00 – 18.00.

Ceny biletów: Normalne – 5 zł, ulgowe – 3 zł

P  Niewielka ilość miejsc parkingowych znajduje się przy bramie muzeum.

Współrzędne GPS: 51.182881, 20.182611 Dojazd z Rudy Malenieckiej drogą 42 w kierunku na Przedbórz.

W Wyszynie Rudzkiej należy skręcić w prawo na Maleniec.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

42

Machory

pierwsza pudlingarnia

Rzeka Czarna pod Machorami

To miejsce znajduje się zaledwie 1 kilometr na zachód od Maleńca, zatem odwiedzając Muzeum warto tu przyjechać mimo, że po dawnych zakładach pozostała jedynie zabytkowa ruina.

Warto zobaczyć imponującą skalę XIX-wiecznego przedsięwzięcia, a także upór nowego właściciela obiektu, który z pasją zabiera się do jego rekonstrukcji.

P  Miejsce postojowe Współrzędne GPS: 51.182067, 20.16358

W położonych nieco wyżej od Maleńca nad Czarną Machorach, należących do podpułkownika wojsk koronnych Marcina Dołęgi już w roku 1775 prowadzono wytop surówki w wielkim piecu. Pracowało tu również kilka „ognisk fryszerskich”, jak zauważa Hieronim Łabęcki w swoim opisie kopalnictwa i górnictwa polskiego z roku 1841 – zatem tutejszy zakład był starszy i większy od malenieckiego.

Jednak Machory zapisały się w historii polskiego hutnictwa tym, że tu właśnie powstała w roku 1833 pierwsza na ziemiach polskich pudlingarnia dając początek nowej – ale ostatniej już fazie rozwojowej staropolskiego hutnictwa. Kiedy bowiem w końcu XIX wieku zaczęto opalać wielkie piece koksem i sprowadzać wysokoprocentową rudę krzyworoską, produkcja żelaza w regionie świętokrzyskim przestała być opłacalna.

Dlatego na przełomie XIX i XX wieku kolejny właściciel uruchomił w Machorach produkcję kafli, z których budowano między innymi piece na stacjach budowanej właśnie kolei transyberyjskiej.

43

ŻELAZNE KORZENIE EUROPY

Sielpia

Muzeum Zagłębia Staropolskiego Tradycje górnicze w tej okolicy sięgają XVI wieku, ale duże i nowoczesne zakłady metalurgiczne zbudowano w Sielpi w latach 1839-41 w ramach inwestycji przemysłowych Banku Polskiego. Oprócz pudlingarni działała tu walcownia przerabiając surówkę z pobliskich wielkich pieców.

Dwa potężne koła wodne i turbina projektu Filipa Girarda wykorzystywały siłę przepływu wody w Czarnej, dając łącznie 100 KM mocy dla poruszania urządzeń hutniczych i zainstalowanych tu maszyn. Średnia roczna produkcja zakładów w XIX wieku wynosiła 4500 ton żelaza pudlowanego, kutego i walcowanego, przeznaczonego głównie na potrzeby rolnictwa. Zatrudnienie miało tu w tych czasach ok. 100 robotników.

W roku 1934 zakłady przekształcono w muzeum, jednak jego wyposażenie zrabowane zostało podczas wojny przez Niemców. W latach sześćdziesiątych XX wieku muzeum zostało odtworzone z wykorzystaniem eksponatów zebranych z całego Okręgu Staropolskiego. Jest tu między innymi najstarsza z zachowanych w Polsce maszyna parowa z roku 1858.

Otoczony sosnowymi lasami zalew rekreacyjny w Sielpi z piaszczystymi plażami, więcej: www.konskie.travel

Muzeum Zagłębia Staropolskiego Sielpia, ul. Słoneczna 19 26-200 Końskie tel. 41 372 02 93

Godziny otwarcia: 9.00 –12.00; 13.00 –17.00 (oprócz poniedziałków i świąt) ceny biletów: normalny – 6 zł, ulgowy – 3 zł

P  Niewielka ilość miejsc parkingowych znajduje się przed bramą muzeum.

Współrzędne GPS: 51.113727, 20.347204 Dojazd z Rudy Malenieckiej drogą 42, 74 i 728

44

Sulejów

Pi lic a

ŁÓD ZKIE

Mach Fałkó

Kurzelów Włoszczowa

45

STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY

Staropolski Okręg Przemysłowy

Wycieczka 5 – Wielkie Piece nad Bobrzą i Kamienną Kuźniaki [1] – Bobrza [2] – Samsonów [3] – Furmanów [4] – Bliżyn [5] – Rejów [6] – Parszów [7] – Mostki [8] [86 km 2 h sam przejazd]

74

Wycieczka prowadzi przez rejon historycznie związany z dobrami biskupów krakowskich i cystresów wąchockich, gdzie w czasach pierwszej na w oparciu o huty Samsonowa i Bobrzy największy Rzeczpospolitej San powstał ośrodek produkcji zbrojeniowej dostarczający wojskom koronnym działa, kule Niedzica armatnie i granaty oraz stal na produkcję pancerzy i broni białej. a w Kuźniakach, (z 765 Czarna Nidsię Trasa rozpoczyna Kielc droga nr 74/748/786 i z Pokrzywianka 3 kilometry na północ). Do Bobrzy prowadzi najRudy Strawczyńskiej pierw z powrotem droga 786, a następnie 74. Kolejnym odwiedzanym miej73 scem jest Samsonów, do którego dociera droga 750. Następnie trasa przecina duży kompleks lasów pomiędzy Samsonowem i Odrowążkiem i przez Niekłań Mały kieruje się do Furmanowa nad Czarną i na koniec odwiedza dawne Przysucha ośrodki metalurgiczne nad górną Kamienną: Bliżyn, Rejów oraz Kamionką: Parszów i Mostki usytuowane wzdłuż drogi nr 42 w rejonie Skarżyska-Kamiennej.

Gowarczów

Szydłowiec

Stara Kuźnica Maleniec

hory ów

Końskie Końskie

7

4

Czarna Stąporków

Sielpia Lipa Lipa Radoszyce

Furmanów

42

74

Odrowąż

Czarna

Iłża

Niekłań Mroczków Skarżysko-Kamienna 5 Bliżyn Kam Parszów Wąchock ienn 6 a Rejów 7

Starachowice

Smyków

Mniów

Słupia

1 Bobrza 2

Łopuszno

8

Suchedniów

Samsonów Kuźniaki

9

3

Zagnańsk

Miedziana Góra

Miedzianka

42

Wykus Bodzentyn

Strawczyn Piekoszów

Mostki

Pawłów

Tarczek Masłów

Kielce Górno

Święty Krzyż Bieliny

Br

Kałków-Godów

Waśnió

Grzegor Nowa Słupia

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

46

Kuźniaki Obiekt wielkiego pieca znajduje się na terenie posesji prywatnej, urządzenia hydrotechniczne na terenie otwartym.

P



Miejsce postojowe – ulica Wiejska. Współrzędne GPS: 50.973652,20.358848

Najmniejszy wielki piec Ta charakterystyczna kamienna budowla to najłatwiej dostrzegalna w tutejszym krajobrazie pamiątka po XVIIIwiecznym zakładzie przemysłowym, rozebranym na początku XX wieku. Inne ślady to układ wodny i zabytkowe urządzenia hydrotechniczne – fragmenty tamy na Łosośnej, kamienne i drewniane upusty, podziemny kanał roboczy.

Bobrza – zasadnicza część zabytkowych obiektów znajduje się na otwartym terenie stanowiącym rodzaj parku, przy wejściu znajduje się tablica informacyjna.

P



Miejsca postojowe u stóp muru oporowego przy wejściu na teren parku. Współrzędne GPS: 50.977821, 20.528205 Dojazd z Kielc drogą 74 kierunek Piotrków Trybunalski. W Bobrzy należy skręcić w lewo w dół.

Bobrza

Staszicowska Arkadia Pozostałości XIX-wiecznego zakładu hutniczego, oglądane z perspektywy brzegu malowniczego stawu kojarzyć się mogą odwiedzającym to miejsce z nieborowskim parkiem Księżnej Radziwiłł, która większość swojego życia spędziła na stawianiu kolejnych, pochłanianych przez żarłoczną zieleń, „antycznych” ruin.

To jednak mylące wrażenie. Tutejszy, miejscami skruszony przez autentyczny upływ czasu, a miejscami wciąż niezwykle monumentalny mur oporowy to świadectwo śmiałej wizji

47

STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY

cywilizacyjnej – rozpoczętej z inicjatywy Staszica budowy, największej na ziemiach polskich huty żelaza, zaprojektowanej z rozmachem, lecz nigdy nie ukończonej. Pracować tu miał zakład wielkopiecowy, kluczowy dla całego staszicowskiego planu uprzemysłowienia Królestwa Polskiego.

Na przeszkodzie stanęła najpierw powódź, a potem spiskowcy-romantycy, wywołując powstanie listopadowe.

Wojna z Rosją wstrzymała inwestycję, a Rosjanie przypilnowali później aby jej nie kończono. W ciągu XIX wieku technologia hutnicza zmieniała się zaś tak szybko, że projekt stracił szybko podstawy ekonomiczne.

Około kilometra w dół biegu Bobrzy, tablica pamiątkowa wskazuje miejsce, gdzie stał pierwszy zakład hutniczy z wielkim piecem zbudowanym przez Hieronima Caccię.

Oto co pisze o Caccich Hieronim Łabęcki w roku 1841: Za Zygmunta III, Piotr Tylicki, biskup krakowski, sprowadził familje włoskie, które zaprowadziły w dobrach biskupów krakowskich nowe sposoby wytapiania żelaza, zapewnie w dymarkach na sposób bergamskich lub też w piecach niskich (Stiickofen lub Flussofen).

Najpierwszy między tymi był Jan Hieron.Caccia (Kaczja), rodem zBergamu, który w kluczu samsonowskim zaprowadził nietylko obszerniejsze fabryki żelaza ale i stali.

Gdy Zygmunt III Smoleńsk oblegał (1612) Jan Hier. Caccia przystawiał mu szyszaki, pancerze, pałasze, piki, broń palną (bombardee), oraz inne wojenne rynsztunki; nagradzając potem te przysługi, wydał Zygmunt III w r. 1613

(*) przywilej, w którym Wawrzeńcowi i Andrzejowi Cacciom, którzy po

swym bracie Janie Hieronimie, objęli te fabryki żelaza i Stali ( ferri et chalybis), nadaje wyłączne prawo do wystawiania fabryk stali w całym kraju przez lat 15 pod karą 10,000 złot. na przekraczającego, w połowie na skarb, w połowie dla Cacciów, a stal z ich fabryk pod Kielcami pochodzącą od cła lądowego i wodnego, przy spuszczaniu jej do Gdańska, na lat 20 uwolnił.

 Wspórzędne GPS lokalizacji pierwszego wielkiego pieca w Bobrzy: 50.967833, 20.5285

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

48

Samsonów Huta „Józef”

Zabytkowy obiekt znajduje się na terenie otwartym, przy wejściu stoi tablica informacyjna.

P



Miejsce postojowe na ulicy przy obiekcie. Współrzędne GPS: 50.99082, 20.614727

 Przy drodze prowadzącej od Samsonowa do Zagnańska rośnie legendarny dąb „Bartek”.

Drzewo, którego wiek szacowany jest na ponad 650 lat, posiada blisko 10 metrów obwodu pnia.

Związane są z nim liczne legendy i historie.

Odległość ok. 2 kilometry.

Współrzędne GPS: 50.987267, 20.650128

W roku 1818 Józef Zajączek, Namiestnik Królewski, objeżdżając fabryki górnicze, położył kamień węgielny do nowego wielkiego pieca w Samsonowie nad Bobrzą. Nazwany Hutą „Józef ” zakład ruszył w roku 1823, produkując stal z przeznaczeniem głównie na potrzeby wojska.

W kolejnych dziesięcioleciach hutę rozbudowywano, między innymi instalując miech cylindryczny poruszany kołem wodnym i machiną parową. Nękały ją jednak pożary. Po ostatnim z nich, w roku 1866 huta popadła w ruinę i zakonserwowana w takim stanie przetrwała do dziś dając wyjątkowo czytelne wyobrażenie formy i skali dziewiętnastowiecznej huty.

Tradycje hutnicze Samsonowa są jednak znacznie starsze niż pozostałości po Hucie „Józef ”. W 1594 roku istniała tu kuźnica zwana Michałowską, której właścicielem stał się w roku 1594 Łukasz Samson. Na początku XVII zmodernizowana została przez Hieronima Caccię i włączona do wielkopiecowego zakładu hutniczego w Bobrzy.

Bliżyn i Furmanów kres stalowej hossy

Jedynym świadkiem intensywnego choć nie trwającego długo okresu przemysłowego Bliżyna jest zrujnowana ale dająca dość dobre pojęcie o swej pierwotnej architekturze budowla, która najprawdopodobniej stanowiła wieżę ciśnień w XIX-wiecznej stalowni.

49

STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY

Wybudował ją Ludwik Broel-Plater, który stał się w połowie XIX wieku właścicielem rozległych terenów leśnych w okolicy Niekłania z małymi, nierentownymi hutami oraz zakładem wielkopiecowym w Furmanowie. Po jego pożarze w roku 1876 Plater wyjechał do Francji, gdzie przez rok zdobywał doświadczenie w zakresie przetwórstwa żelaza, pracując jako prosty robotnik i pilnie podpatrując istotne szczegóły nowszych technologii.

Po powrocie zmodernizował przy pomocy kredytów zakład w Furmanowie osiągając szybko zwiększenie wydajności przy niższym koszcie własnym. II połowa wieku XIX to okres niezwykłej hossy w branży stalowej, dzięki rozwojowi kolei, infrastruktury miejskiej i rosnącej roli odlewów żelaznych jako galanterii budowlanej i domowej – wszystko to sprzyjało interesom Platera.

Pod koniec stulecia zdecydował się więc na stworzenie dużego zakładu odlewniczego w Bliżynie w oparciu o powołaną spółkę akcyjną. Ufano wiedzy oraz instynktowi Platera i udziały cieszyły się ogromnym powodzeniem zaś zatrudnienie w Bliżyńskich zakładach znalazło ponad 1000 pracowników. Wszystko szło doskonale.

Przyszłości jednak nie da się przewidzieć, zaledwie w 10 lat po otwarciu zakładów, na progu XX wieku wybuchł światowy kryzys przemysłowy, a na domiar złego w Ostrowcu Świętokrzyskim powstała duża konkurencyjna huta. Sprzedaż produktów spółki Platera spadła katastrofalnie. Wielkie piece w Bliżynie wygaszono, a spółka ogłosiła upadłość.

Po dobrych czasach pozostał jeszcze w Bliżynie zgrabny pałacyk myśliwski Platerów, obecnie siedziba Gminnego Ośrodka Kultury, zaś wyroby tutejszej odlewni przypominają fragmenty metalowego ogrodzenia przy kościółku św. Zofii widocznym z drogi nr 42 w Bliżynie.

P



Bliżyn – miejsce postojowe na ulicy Rudowskiego.

Współrzędne GPS: 51.110501, 20.747141 Furmanów – imponująca wieża gichtociągowa dawnego wielkiego pieca znajduje się na terenie zakładu przemysłowego. Współrzędne GPS: 51.187938, 20.61597

Pałacyk myśliwski Platerów, siedziba Gminnego Ośrodka Kultury.

Od zabytkowej wieży prowadzi do niego ścieżka nad malowniczym zalewem rekreacyjnym – 500 metrów.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

50

Rejów – Skarżysko-Kamienna Huta cystersów

Obiekt położony jest u podnóża tamy zalewu w Rejowie w bezpośrednim sąsiedztwie Muzeum im. Orła Białego i znajduje się pod jego opieką.

P



Parking przed Muzeum im. Orła Białego na ulicy Wioślarskiej.

Współrzędne GPS: 51.0879, 20.851661 Dojazd – z drogi krajowej nr 7 należy skręcić w Skarżysku-Kamiennej w drogę nr 42, kierunek Starachowice i na rondzie Solidarności skręcić w prawo w ulicę Leopolda Staffa i dalej ulicą Sportową dojechać do zalewu w Rejowie.

!

Jan Kochanowski – hutnik!

Z wieku XVI pochodzi relacja o zatargu z zakonnikami dzierżawcy miejscowej kuźnicy, Jana Kochanowskiego, krewnego poety z Czarnolasu.

Najbardziej okazałą pamiątką po istniejącej tu hucie, której wielki piec wygaszony został w roku 1901 jest zalew rejowski utworzony poprzez spiętrzenie wód rzeki Kamionki, dopływu Kamiennej. Zachowała się również podstawa XIX-wiecznego wielkiego pieca, mur oporowy i fragmenty kanałów wodnych - usytuowanych poniżej tamy zbiornika.

Miejsce to co najmniej od wieku XIII należało do cystersów wąchockich. W 1770 cystersi zbudowali tu pierwszy wielki piec oraz fryszerkę. Po przejęciu zakładu przez Bank Polski cały zakład hutniczy został zmodernizowany w roku 1838. Powstał nowy wielki piec oraz odlewnia i osiedle fabryczne. Z tego okresu pochodzi również budynek o charakterze dworku podmiejskiego, dawna siedziba zawiadowcy huty. Obecnie budynek należy do Muzeum im.

Orła Białego.

Ostatnia modernizacja huty w roku 1876 polegała na wybudowaniu wielkiego pieca przystosowanego do opalania koksem. W Rejowie produkowano między innymi elementy mostu na Wiśle budowanego w Warszawie przez inżyniera Stanisława Kierbedzia. Duża część produkcji kierowana była na potrzeby armii rosyjskiej.

W obliczu kryzysu i dużej konkurencji na początku wieku XX zakład zaprzestał nieopłacalnej produkcji.

51

STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY

Rejów – Skarżysko-Kamienna Muzeum im. Orła Białego

Znaczącym momentem rozwoju Skarżyska-Kamiennej była rządowa decyzja wybudowania tu dużego zakładu zbrojeniowego w ramach projektu Centralnego Okręgu Przemysłowego.

Powstała w 1923 Państwowa Fabryka Amunicji do roku 1939 dostarczała Wojsku Polskiemu uzbrojenie na światowym poziomie technicznym. Już w pierwszych miesiącach okupacji niemieckiej fabryka stała się źródłem zaopatrzenia w broń i amunicję dla oddziałów sabotażowych krakowskiej Organizacji Orła Białego. W 1940 nastąpiła dekonspiracja i rostrzelanie przez Niemców 360 osób ze Skarżyska związanych z Organizacją Orła Białego.

Ich pamięci poświęcone jest Muzeum dokumentujące przede wszystkim historię czynu zbrojnego kielecczyzny – ale także historię regionu skarżyskiego z jej wątkiem przemysłowym.

Wyjątkową kolekcję Muzeum stanowią umieszczone w plenerze eksponaty broni głównie z okresu II Wojny Światowej i kresu Zimnej Wojny. Są tu budowane w polskich zakładach sowieckie samoloty bojowe, transportery i czołgi a nawet zdumiewający tak daleko od morza kuter torpedowy ORP „Odważny”. Jest bogata kolekcja armat i haubic, również samobieżnych.

Do celów wystawienniczych przystosowany został dawny budynek zawiadowcy huty „Rejów”, której historia także przedstawiona jest na ekspozycji, zaś teren dawnej huty opisany tablicami dydaktycznymi, przystosowany został do zwiedzania.

Muzeum im. Orła Białego Rejów, ul. Słoneczna 90 tel. 41 262 15 87 orzelbialy@skarzysko.org www.muzeum.skarzysko.pl Godziny otwarcia: I – III: 8.00 – 16.00, IV: 8.00 – 19.00, V – VIII: 8.00 – 20.00, IX: 8.00 – 19.00 X: 8.00 – 18.00, XI – XII: 8.00 – 16.00

P



Dane dojazdu i parkowania – jak na sąsiedniej stronie.

Zalew rekreacyjny w Rejowie o powierzchni 30 ha, z piaszczystymi brzegami, otoczony sosnowym lasem jest popularnym miejscem letniego wypoczynku. W sąsiedztwie Muzeum im. Orła Białego znajduje się ośrodek letniskowy z przystanią,

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

52

Rejów – Kolonia

przyfabryczne osiedla

P



Kolonia Robotnicza – Rejów Miejsce postojowe na ulicy Staffa.

Współrzędne GPS: 51.101993, 20.856781 Dojazd – z drogi krajowej nr 7 należy skręcić w Skarżysku-Kamiennej w drogę nr 42, kierunek Starachowice, i na rondzie Solidarności skręcić w prawo w ulicę Leopolda Staffa.

Proponujemy 20 minutowy spacer ulicą Staffa, od ronda Solidarności do skrzyżowania z ulicą Sportową, gdzie zobaczyć można modernistyczny budynek szkoły i pomnik poświęcony żołnierzom Podziemia.

Budowany w Skarżysku-Kamiennej w ramach projektu Centralnego Okręgu Przemysłowego kompleks fabryk zbrojeniowych oprócz Państwowej Fabryki Amunicji obejmował Wytwórnię Węgla Aktywowanego i Zakład Chemiczny, w którym napełniane naboje i pociski materiałem wybuchowym.

Równocześnie z budową zakładów powstawały domy dla ich pracowników zgrupowane w dwa osiedla o nazwach Kolonia Robotnicza i Kolonia Górna.

Pierwsze zajęło tereny przylegające do PFA od wschodu, poniżej zbiornika rejowskiego. Charakterystyczne piętrowe budynki o ścianach z łamanego wapienia i cegły, rozstawione na regularnym planie wśród rzadkich sosen, otoczone ogródkami warzywnymi i kwiatowymi mieściły niewielkie ale wygodne mieszkania dla rodzin robotników i majstrów.

Na północ od PFA, przy drodze prowadzącej w kierunku Starachowic powstały domy bardziej zróżnicowane i większe, przeznaczone dla kadry kierowniczej i administracji fabryki.

Te dwa zespoły stanowią do dziś najbardziej charakterystyczny rys architektury Skarżyska-Kamiennej.

53

STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY

Parszów i Mostki

Kuźnice nad Żarnówką W dolinie niewielkiej rzeki Żarnówki, dopływu Kamiennej, w dobrach cystersów wąchockich kuźnice działały co najmniej od XVI wieku.

Kuźnica wodna w Parszowie istniała w roku 1532, zaś w połowie XVIII wieku wybudowany został wielki piec produkujący 150 ton surówki rocznie. Na początku XIX wieku zakłady w Parszowie, posiadające również własną odlewnię, zmodernizowano w ramach projektu staszicowskiego. Z tego właśnie czasu pochodzi odrestaurowany ostatnio zabytkowy jaz z kamiennymi murami oporowymi i mostkiem na Żarnówce, najwyraźniejszy współcześnie ślad po tutejszym przemyśle.

Wielki piec działał do roku 1860 zaś odlewnia znacznie dłużej jednak dzisiaj ruiny budowli fabrycznych skrywa gęsta nadrzeczna roślinność.

W Mostkach, około jednego kilometra wyżej wzdłuż biegu Żarnówki, w malowniczej scenerii współczesnego zbiornika otoczonego sosnowymi lasami odnaleźć można piękną pamiątkę po innym jeszcze zakładzie hutniczym. Dworek z lat trzydziestych XIX wieku, w którym obecnie mieści się Wiejski Dom Kultury stanowił siedzibę administracji tutejszej huty usytuowanej poniżej grobli stawu piętrzącej wody Żarnówki. Po budynkach przemysłowych pozostały jedynie niedostępne fundamenty.

P



Miejsce postojowe – fragment starej drogi przy moście na Żarnówce i przepuście – zjazd z ruchliwej drogi nr 42. Współrzędne GPS: 51.075881, 20.918577 Należy zachować ostrożność przy powrotnym wjeździe na drogę główną.

P



Obszerny parking u stóp wzgórza na którym usytuowany jest dworek.

Współrzędne GPS: 51.065292, 20.915726

Na tamie zalewu w Mostkach umieszczona jest tablica przedstawiająca historię tutejszego zakładu hutniczego.

54

Sanna Niedzica Czarna Nida Pokrzywianka

Sulejów 74

Gowarczów

4 Machory Fałków

ŁÓ D Z KI E

Maleniec 3

Lipa Lipa

Stara

Końskie Końskie

2

42

Sielpia 5

St

Czarna

Czarna

Radoszyce Smyków Słupia

Mniów 74

Mied

Łopuszno

Pi lic

a

Strawczyn Kurzelów Włoszczowa

Piekoszów Miedzianka

55

STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY

Staropolski Okręg Przemysłowy Wycieczka 6 – Z biegiem Kamiennej Wąchock [1] – Starachowice [2] – Michałów [3] – Brody [4] – Nietulisko [5] – Ostrowiec Świętokrzyski [6] – Bodzechów [7] [46 km 1 h sam przejazd]

Trasa tej wycieczki wiedzie wzdłuż rzeki Kamiennej od Wąchocka do Brodów drogą nr 42, przez Nietulisko do Ostrowca drogą nr 9 i na koniec drogą nr 755 do Bodzechowa. Odwiedzamy kolejno miejsca związane ze staszicowskim planem utworzenia ciągu fabryk żelaza 765nad Kamienną najdłużej zatrzymując się w Starachowicach, gdzie w Ekomuzeum im. Jana Pazdura zwiedzić można nie tylko unikalny zabytkowy zakład hutniczy z XIX wieku ale także wybrać się z przewodnikiem na wycieczkę 73 w świat jurajskich lagun. W Michałowie i Brodach odnaleźć można pamiątki związane z wielkimi XIX-wiecznymi planami uregulowania Kamiennej dla celów przemysłu hutniczego. Niezwykłe wrażenie sprawiają ruiny dawnej walcowni w Przysucha Nietulisku. Z daleka przypominają pozostałości budowli pałacowych, jednak z bliska są bardziej podobne do odkrywanych w dżungli ruin azteckich.

MADawna ZOWIECK Skaryszew Huta Klimkiewiczów w Ostrowcu Świętokrzyskim została niemal całkowicie przekształcona w XX wieku, pozostał po niej stylowy budynek dawnego laboratorium.Szydłowiec Przetrwało natomiast więcej zabytkowych budynków XIX wiecznej huty 9 a w Bodzechowie, starannie odtworzone pełnią nową rolę. ank

a Kuźnica Niekłań

7

Iłż

Iłża

Lipsko

Mroczków

tąporków

Skarżysko-Kamienna

OdrowążBliżyn Ka

mie nn

a

Suchedniów

42

1 Wąchock 2 Starachowice

Wykus

Zagnańsk

3

Pawłów Bodzentyn

dziana Góra

Tarczek

Nietulisko

Górno

Święty Krzyż Bieliny

5

Kałków-Godów Waśniów

Masłów Kielce

4 Brody

Michałów

a ienn Kam

Kunów Ostrowiec Krzemionki Świętokrzyski Gliniany

79

6

Szewna

Grzegorzowice Nowa Słupia

Bałtów

7

Bodzechów Sadowie

Ćmielów

Ptkanów Wojciechowice Opatów

9

Oża

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

56

Wąchock

wielkie dzieła cystersów P



Miejsce postojowe przy skrzyżowaniu ulic Kolejowej i św. Rocha umożliwia krótki spacer w‌ kierunku tamy i zalewu a po drodze pozdrowienie znanego z wielu przypowieści sołtysa Wąchocka.

Współrzędne GPS: 51.076243, 21.01375

W ufundowanym w XI wieku klasztorze cysterskim w Wąchocku podziwiać można piękne romańskie wnętrza, a także zobaczyć ekspozycję przedstawiającą tradycje ruchu niepodległościowego w tym regionie.

Wielka powódź w roku 2010 omal nie zniszczyła zabytkowego XIX-wiecznego przepustu w tamie sztucznego zbiornika na Kamiennej w Wąchocku, woda dochodziła do stóp słynnego pomnika sołtysa. Choć Wąchock słynie dzisiaj przede wszystkim z niezliczonej ilości żartów, jakie tworzą zapewne, nie pozbawieni autoironii sami mieszkańcy tego niewielkiego miasteczka nad Kamienną – to jego wielką chlubą są piękne romańskie wnętrza dawnego klasztoru cystersów.

Cystersi sprowadzeni zostali do Wąchocka w końcu XII wieku przez krakowksiego biskupa Gedeona. Europejski uniwersalizm konwentu, przypominający nieco globalny uniwerslaizm dzisiejszych korporacji sprawił, że bracia zajęli się nad Kamienną nie tylko, jak wszędzie rolnictwem, hodowlą, tkactwem, młynarstwem – ale odegrali też istotną rolę w zorganizowanej działalności górniczej i przemysłowej czerpiąc z wiedzy konwentu nabytej na zachodzie Europy. Z cystersami wiązana jest historia średniowiecznych dymarek i kuźnic a następnie wielkich pieców w Rejowie, Mostkach, Parszowie, Wąchocku, Starachowicach i wielu pomniejszych miejscowościach w dorzeczu Kamiennej.

Po upaństwowieniu w czasach Królestwa Polskiego majątków klasztornych, powstały tu w ramach inwestycji banku Polskiego zakłady metalowe. W końcu XIX wieku, już w rękach prywatnych zakłady produkowały maszyny młyńskie pod firmą Mikołaja Schoenberga. Zbudowana wówczas obszerna rezydencja nazwana została w okolicy pałacem Schoenberga, pozostałości tej budowli widoczne są obok zapory. Czekają na lepsze czasy.

57

STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY

Starachowice „Ekomuzeum” Jurajskie laguny

Powstałe w 2001 roku Muzeum Przyrody i Techniki to przede wszystkim unikalna na skalę europejską, naturalna ekspozycja zachowanego ciągu technologicznego XIX-wiecznego zakładu wielkopiecowego. Ekspozycja z przywróconymi do stanu pierwotnego obiektami technicznymi i budynkami o charakterystycznej klasycystycznej architekturze. Zabytkowe obiekty zlokalizowane są na 80 hektarach terenu pomiędzy północnym zboczem doliny Kamiennej a jej dnem, z kanałami których woda napędzała kiedyś wielkie, osiemnastometrowej średnicy koło wodne.

W budynku dawnej wieży ciśnień umieszczono ekspozycję przypominającą bogate tradycje górnictwa żelaza w rejonie Starachowic.

Nawiązaniem do XX-wiecznej tradycji zakładów starachowickich jest ekspozycja produkowanych tu samochodów „Star”, współczesnej ikony Starachowic, zaś 2000 lat tradycji hutnictwa żelaza w dorzeczu Kamiennej przedstawia osada dymarska czyli „Archeopark”, w którym odbywają się okresowo pokazy wytopu żelaza w piecach kotlinkowych.

Znalezione podczas budowy pobliskiego zbiornika wodnego „Wióry” tropy licznych zwierząt kręgowych z wczesnego triasu, tworzą bogatą i unikalną kolekcję stanowiącą główną oś sugestywnie zaprezentowanej wystawy paleontologicznej, na której odbyć można realistyczną podróż po mezozoicznym świecie lagun i pustyń.

Muzeum Przyrody i Techniki „Ekomuzeum” im. Jana Pazdura w Starachowicach ul. Wielkopiecowa 1 tel./fax 41 275 40 83, 783 730 094 www.ekomuzeum.pl Godziny otwarcia: 1 IV – 31 XI 8.00 – 17.00 (wt. śr. pt.)

8.00 – 18.00 (czw.)

11.00 – 18.00 (sob. niedz.)

1 XI – 31 III 8.00 – 16.00 (od wt. – pt.)

11.00 – 14.00 (sob. niedz.) ceny biletów: normalny – 12 zł (w sezonie letnim) oraz 8 zł (w sezonie zimowym)

Zwiedzanie muzeum odbywa się z przewodnikiem, kolejne tury rozpoczynają się o pełnej godzinie.

P



Parking przed budynkiem kasy muzeum, wjazd od ulicy Marszałka Piłsudskiego. Współrzędne GPS: 51.049409, 21.068813

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

58

Starachowice

2000 lat tradycji hutnictwa żelaza Obszar środkowej Kamiennej, pomiędzy Skarżyskiem, Starachowicami a Ostrowcem w czasach funkcjonowania pradziejowego centrum metalurgicznego na północnych stokach Łysogór, pełnił rolę zaplecza osadniczo-handlowego tego centrum. Docierała tu odnoga szlaku łączącego wybrzeże Morza Czarnego z dorzeczem Wisły i Warty, o czym świadczą znaleziska monet rzymskich i przedmiotów rzemiosła rzymskiego.

Przez wieki działalności wielkiej liczby dymarek i kuźnic kończyły się zasoby powierzchniowych i płytkich złóż związanym z paleozoikiem ale w pasie utworów jurajskich na północ od Starachowic złoża jeszcze w XIX wieku były na tyle obfite, że właśnie Starachowice uczynił Staszic centralnym punktem planowanego kombinatu „fabryk żelaza” – powiązanym wodnym ciągiem Kamiennej z kolejnymi zakładami: pudlingarniami w pobliskim Michałowie i w Brodach oraz walcownią w Nietulisku.

Rozpoczęty w roku 1818 od prac pomiarowych i regulacyjnych w dolinie Kamiennej, projekt sfinalizowany został w latach czterdziestych XIX wieku przez jego następcę ministra skarbu ks. Ksaweregeo Druckiego-Lubeckiego.

Na tarasach ziemnych dawnej kopalni rudy żelaza „Herkules” zbudowany został zakład wielkopiecowy o wysokiej

59

STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY

wydajności. Z tego okresu pochodzą między innymi budynki hali lejniczej i maszynowni o pięknej klasycystycznej architekturze przywróconej do pierwotnego kształtu.

W latach 1872–1879 kombinat, już pod prywatnym zarządem, stał się największym producentem surówki i wyrobów walcowanych w Królestwie Polskim. W końcu XIX wieku zakład w Starachowicach został zmodernizowany: powstał istniejący wielki piec opalany koksem, zbudowano stalownię z piecami martenowskimi, walcownię, odlewnię i warsztat mechaniczny. Jednocześnie likwidowano zakłady zewętrzne dawnego kombinatu staszicowskiego – w Michałowie, Brodach i Nietulisku.

W latach trzydziestych XX wieku nastąpiła kolejna rozbudowa zakładu starachowickiego - w ramach projektu COP. Ostateczne zatrzymanie wielkiego pieca w Starachowicach nastąpiło w roku 1968.

Starachowice – Michałów

!

Na poziom górny starachowickiego Wielkiego Pieca dostać się można windą. Z pomostów widokowych obejrzeć można nie tylko cały rozległy teren Ekomuzeum ale również panoramę Starachowic w dolinie Kamiennej.

Pudlingarnia

Kolejnym po Starachowicach zakładem kombinatu była pudlingarnia i walcowania zbudowana w Michałowie w roku 1841. Powstał tu największy ówcześnie w zlewni Kamiennej zalew o długości 3 kilometrów. Widoczny z drogi nr 42 długi biały budyneczek z gankami otoczonymi przez zieleń krzewów i kwiatów, dawny budynek administracyjny – to najbardziej rzucająca się w oczy pamiątka po zakładzie. Inne ślady są trudniejsze ale możliwe do znalezienia w gąszczu dzikich krzewów – ruiny hali produkcyjnej, ruiny suszarni drewna, układ kamiennych kanałów wodnych. Zakłady zakończyły działalność po katastrofalnej powodzi w 1903 roku.

P



Miejsce postojowe przy skwerze po przeciwnej stronie drogi nr 42.

Skrzyżowanie ulic Ostrowieckiej i Lenartowskiej. Współrzędne GPS: 51.009462, 21.100262 Dojazd od Starachowic około 1 kilometra w kierunku Ostrowca Świętokrzyskiego drogą nr 42.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

60

Brody

Energia wodna dla walcowni

P



Parking po południowej stronie tamy ziemnej zalewu w Brodach.

Współrzędne GPS: 51.01694, 21.195349

P



Miejsce postojowe na wprost dawnego kanału przemysłowego.

Współrzędne GPS: 50.978811, 21.255657 Dojazd drogą nr 9, kierunek Ostrowiec Świętokrzyski.

Pokryte w dużej części lasami sosnowymi malownicze przewężenie doliny Kamiennej pomiędzy Krynkami a Brodami to sceneria rekreacyjnego zalewu odbudowanego w połowie XX wieku na założeniach tamy staszicowskiej. Tama piętrzyła wodę Kamiennej dla uzyskania energii wodnej dla wybudowanych tu pudlingarni i walcowni w których wykorzystywano surówkę z zakładu w Starachowicach. Odwęglano ją najpierw w piecach pudlowych, następnie przekuwano półtonowym młotem by na koniec walcować na półprodukty stalowe.

Zakład zniszczony został podczas powodzi w roku 1903, jedną z pamiątek po nim pozostał monumentalny kamienny siedmioprzęsłowy jaz przelewowy dawnego zbiornika, wbudowany w północną część nowej tamy. Inną jest zabytkowy budynek administracyjny, obecnie siedziba Urzędu Gminy Brody.

Nietulisko

klasycystyczne arkady nad Świlczą Walcownia w Nietulisku stanowiła ostatni zakład starachowickiego kombinatu hutniczego. Obiekt pozostający obecnie w formie trwałej ruiny porastającej bujną zielenią nadal sprawia imponujące wrażenie i dość czytelnie przedstawia pierwotny układ urbanistyczny rozplanowanego na dużym obszarze zakładu z halami produkcyjnymi, kanałami wodnymi zasilanymi wodami zarówno Kamiennej jak i Świlczy, budynkiem zarządu, w którym mieści się obecnie szkoła oraz dobrze zachowane odcinki kanału spławnego prowadzącego w dół biegu Kamiennej.

Walcowania blach grubych i profili drobnych funkcjonowała tu od roku 1846 do roku 1903 kiedy po zniszczeniu tamy w Brodach odcięte zostało zasilanie turbin energetycznych wodami Kamiennej.

61

STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY

Ostrowiec Świętokrzyski Huta Klimkiewiczów

Właściciele stylowego ostrowieckiego hotelu „Pod Parowozem” przy ulicy Kolejowej odrestaurowali starannie zabytkowy budynek dawnego laboratorium hutniczego. Goście hotelu zapoznać się mogą ze zbiorem interesujących rycin i rysunków technicznych dokumentujących historię ostrowieckich zakładów. W latach czterdziestych XIX wieku Antoni Klimkiewicz nakładem hrabiego Henryka Łubieńskiego wybudował na prawym brzegu Kamiennej duży zakład wielkopiecowy przetapiający na surówkę rudy z własnych kopalń.

Zakład nazwany od nazwiska budowniczego hutą Klimkiewiczów, pomimo okresowych trudności z surowcem i siłą roboczą stał się w końcu XIX wieku drugim, po starachowickim ośrodkiem hutniczym w Królestwie Polskim. Na terenie zniszczonej podczas I Wojny Światowej huty powstała wytwórnia wagonów, produkowano tu również elementy uzbrojenia. W drugiej połowie XX wieku wybudowano na wschodnim skraju Ostrowca Świętokrzyskiego nowoczesny zakład metalurgiczny, który obecnie w składzie hiszpańskiej grupy CELSA kontynuuje dawne tradycje.

P



Hotel „Pod Parowozem” zaprasza na kawę do swojej restauracji znajdującej się w podziemiach zabytkowego budynku. Parking – Współrzędne GPS: 50.931159, 21.382369 Dojazd ulicami: Sandomierską, Klimkiewiczowską, Poniatowskiego, Kolejową.

Bodzechów

Złoty medal na nic w kryzysie W roku 1899 zakłady metalurgiczne „Bodzechów” otrzymały za swoje wyroby złoty medal na wystawie przemysłowej w Radomiu. Ich zwieńczona takim sukcesem historia zaczęła się w roku 1830 kiedy powstały pierwsze plany utworzenia ciągu zakładów żelaznych nad Kamienną w dobrach Gustawa Małachowskiego, ówczesnego ich właściciela. Powstanie Listopadowe skomplikowało realizację planów jednak od 1841 roku uruchomiano sukcesywnie wielki piec i kuźnie z systemem kanałów wodnych, następnie odlewnię i walcownię. Jednak zakłady nie przetrwały nadchodzących z wiekiem XX-tym kryzysów, strajków i konkurencji Zakładów Ostrowieckich. Obecnie w odrestaurowanych budynkach mieści się tartak i suszarnia tarcicy.

P



Miejsce postojowe przed bramą zakładu. Współrzędne GPS: 50.91034, 21.443829 Dojazd drogą 755 z Ostrowca Św. w kierunku Ćmielowa. W Bodzechowie skręt w lewo przez przejazd kolejowy.

Drewniany kościół św. Zofii i św.

Stanisława Kostki w Bodzechowie.

62 Sanna Niedzica Czarna Nida Pokrzywianka

765

73

Przysucha

Sulejów 74

Gowarczów Końskie Końskie

Maleniec

ŁÓ D ZKIE

Szydłowiec Stara Kuźnica Niekłań

Sołtyków

42

Machory Fałków

Stąporków Sielpia Lipa Lipa

Czarna

1

Smyków Słupia

a Pi lic

Włoszczowa

Doły Biskupie 8 Pawłów

Bodzentyn Masłów

Kałków-Godów

Waśnió

Święty Krzyż Nowa Słupia Grzegorz

Kielce Górno

Miedzianka Małogoszcz

Bro

Michałów

Tarczek Piekoszów

Kurzelów

Starachowice

Wykus

Zagnańsk

Strawczyn

Chęciny

Bieliny

74

Boćkowice Baćkowice

Sitkówka-Nowiny Daleszyce

Czarnca

Tokarnia

Bebelno Radków

Oksa

Nida Biała

Kossów Nagłowice Moskorzew

78

Czarn a

Łagów

Nida

Morawica

2

Sobków

Chałupki Pierzchnica

Krzcięcice Słupia Sędziszów

Chmielnik

Kije 7

Nida 4

Młodzawy Małe

3

Gacki

5

Busko-Zdrój

Złota

Działoszyce

Wiślica

Kazimierza Wielka 6 Bejsce

73

Stopnica

r

Poł Łubnice

Solec Zdrój

Ni Nowy Korczyn da 7 Opatowiec

Cz a Oleśnica Pacanów

Chotel Czerwony

Skalbmierz

Szreniawa

Staszów

Tuczępy

Pińczów

Stara Zagość

Słomniki

Kurozwęki

Szydłów

MAŁOP OLSKI E

7

Bogori

73

Michałów

Miechów

Gnojno

Imielno

Wodzisław

Wolbrom

Raków

Piotrkowice

Mnichów Jędrzejów Jędrzejów

Szczekociny

Skała

42

Miedziana Góra

Łopuszno

Secemin

Wąchock

a

Suchedniów

Mniów 74

niecpol

Skarżysko-Kamienna

Kam ienn

Radoszyce

Iłża

Mroczków

Odrowąż Bliżyn

Czarna

9 7

Zborówek

isła W

63

KAMIEŃ, SIARKA, GLINA

Kamień, siarka, glina

Wycieczka 7 – inne bogactwa ziemi świętokrzyskiej Skaryszew

Sołtyków [1] – Chałupki [2] – Gacki [3] – Pińczów [4] – Busko-Zdrój [5] – MA ZOWI ECKIE Kazimierza Wielka [6] – Czarkowy [7] – Ćmielów [8] – Doły Biskupie [9]

Właściwie to nie tyle wycieczka co propozycje odwiedzenia miejsc położonych w różnych częściach regionu, miejsc powiązanych wspólną tradycją i pamiątkami Lipsko nawiązującymi do niej.

To przede wszystkim tradycja wydobywania i obróbki surowców skalnych dla celów budowlanych i przemysłowych. Jej renesansowego ducha odnaleźć można w białym Pińczowie nad Nidą, ody Bałtów a Tarłów bliższe współczesności są wielkie cegielnie, ienn m a K jak ta której imponującą ruinę podziwiać 79 Kunów Krzemionki Ostrowiec Gliniany Świętokrzyski można w Sołtykowie. XX wieczna eksSzewna ploatacja dobrze znanych gipsów „Doliny ów Ożarów Bodzechów Ćmielów Nidy” w Gackach pozostawiła solankowe 9 zowice Sadowie Ptkanów jeziorka wkomponowane w krajobraz Po9 Wojciechowice Opatów nidzia. Wielkim bogactwem regionu stały Zawichost e 74 się solanki lecznicze Buska-Zdroju i SolcaWilczyce Kamienna Dwikozy Zdroju. W Chałupkach niedaleko MorawiIwaniska Lipnik cy zachowała się ludowa tradycja garncarska, Obrazów 77 Goźlice Ko pr zaś w Ćmielowie trwa do dziś wytwarzanie Sandomierz Sandomierz zy wi Klimontów an porcelany stołowej i ozdobnej. ia Samborzec ka Kazimierza Wielka, Czarkowy i Doły BiKoprzywnica skupie - to przykłady XIX-wiecznego przeSulisławice Tarnobrzeg mysłu w oparciu o rozmaite lokalne zasoby Łoniów 9 bogatych ziem lessowych, ograniczonych Rytwiany Osiek złóż siarki, energii wodnej niewielkiej rzeki rn o dużym spadku.

Baranów Sandomierski 79 a Warto te miejsca odwiedzić, jeśli nie w forłaniec mie dość długiej wycieczki, to podczas odwieNowa Dęba dzania innych miejsc związanych z świętokrzya skimi zabytkami techniki. nka

a Iłż

PODK AR PACKI E

9

Mielec

łoka Wis

Kolbuszowa

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

64

Sołtyków

wielka cegielnia

Rezerwat przyrody nieożywionej „Gagaty Sołtykowskie” z tropami allozauroida.

P



Parking leśny. Współrzędne GPS: 51.139052, 20.668152 Dojazd do parkingu, drogą nr 42 z Płaczkowa w kierunku Końskich około jednego kilometra, skręt w drogę leśną w prawo na północ.

P

Zbudowana w roku 1916 potężna cegielnia przez blisko wiek produkowała głównie cegły nie tylko dla miejscowego budownictwa, ale dzięki bocznicy kolejowej wspomagała między innymi odbudowę Warszawy, gdzie znaleźć można w czerwonych murach cegły z napisem SOLTYKOW. O skali działania cegielni świadczą dobitnie okoliczne potężne wyrobiska po eksploatacji glin ceramicznych, gdzie znaleziono wyjątkowo interesujące tropy allozauroida, największego znanego drapieżnika, jaki kiedykolwiek żył na ziemiach polskich.



Miejsce postojowe na terenie opuszczonych zakładów.

Współrzędne GPS: 51.137692, 20.687489 Dojazd drogą nr 42 ze SkarżyskaKamiennej w kierunku Końskich, w Płaczkowie należy skręcić w prawo na północ i drogą gruntową dojechać do zakładów.

Chałupki

Garncarskie tradycje Unikatowym i sugestywnym elementem ekspozycji muzealnej Ośrodka Tradycji Garncarstwa w Chałupkach jest autentyczny dwukomorowy piec garncarski wraz z wyposażeniem warsztatu jednego z ostatnich tutejszych garncarzy, pana Józefa Głuszka. Równie autentyczny jest kustosz tego muzeum – jego syn, również Józef. O historii garncarstwa, o warsztacie i eksponatach opowiada tak ujmująco jakby przedstawiał historię własnej rodziny i własnego domu.

65

KAMIEŃ, SIARKA, GLINA,

Garncarstwo, oparte na miejscowych złożach gliny rozwinęło się szczególnie intensywnie w końcu XIX wieku, przetrwało obie wojny i dzięki Spółdzielni „Chałupnik” z Iłży dotrwało do lat sześciedziesiątych wieku XX kiedy z jednej strony kończyć zaczęły się zasoby surowca a z drugiej coraz szerzej stosowano w przedmiotach codziennego użytku tworzywa sztuczne.

O kunszcie dawnych rzemieślników przekonać się można na ekspozycji wyrobów garnarskich, przede wszystkim naczyń użytkowych – dzbanów, garnków, patelni i donic – czasem pięknie zdobionych, jak ten o klasycznej formie dzban z jednym uchem wykonany przez pana Józefa Głuszka, seniora.

Są tu też wyroby innych mistrzów, jak Armańscy, Głuszkowie, Sowińscy, Możdżyńscy, Kuchnowie, Wojowie. Jeszcze inni zajmowali się również produkcją ceramiki figuralnej.

Można podziwiać tu gliniane figurki wykonane przez Stefana Sowińskiego, Elżbietę Klimczak, Feliksę Armańską i Monikę Klimczak.

Typową pamiątką z Chałupek jest popularna kiedyś zabawka odpustowo jarmarczna, gliniany ptaszek – gwizdawka.

Ośrodek Tradycji Garncarstwa w Chałupkach Godziny otwarcia: wt. – niedz. w godz. 10.00 – 16.00 Ceny biletów:normalny –3 zł ulgowy – 1,50 zł Rezerwacja wycieczek tel. 41 311 87 02 kom. 606 109 980

!

W Chałupkach dorocznie odbywa się ludowy festyn połączony z warsztatami garncarskimi „Chałupkowe Garncynki”. Ośrodek otwarty jest wówczas dla wszystkich bezpłatnie i każdy może spróbować swoich sił na kole garncarskim pod kierunkiem doświadczonego artysty ludowego.

P



Niewielki parking przy Ośrodku Tradycji. Współrzędne GPS: 50.705682,20.608302 Skrzyżowanie ulic Garncarskiej i Ceramicznej.

Dojazd drogą nr 766 z Morawicy około 4 kilometrów w kierunku Pińczowa, skręt w lewo do Chałupek.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

66

Gacki gipsy doliny Nidy

P



Miejsce postojowe nad jednym z jeziorek, uznane miejscowe kąpielisko. Współrzędne GPS: 50.456664, 20.58775 Dojazd drogą nr 767 z Pińczowa w kierunku Buska-Zdroju, w Bogucicach skręt w prawo na południe, przed Gackami zjazd na drogę gruntową w prawo na zachód.

Wyboista droga mijając skalne skarpy z wielkimi formacjami kryształów gipsu prowadzi do kilku zbiorników wodnych z czystą, bo zasilaną źródłami wodą.

!

Ta woda ma dodatkowo walory lecznicze, bo źródła oczywiście zawierają związki siarki oraz wapnia.

Bywalcy twierdzą, że tutejsze kąpiele pomagają szczególnie na reumatyzm, może nie w takim stopniu jak te w Busku, ale za to bez sanatoryjnego drylu.

Od roku 1952 eksploatowane są w okolicy Pińczowa na Ponidziu najbogatsze w Polsce złoża gipsu. Gips służy do produkcji materiałów budowlanych znanych obecnie dobrze pod marką „Dolina Nidy”.

Najstarsze miejsca wydobycia gipsu w Gackach wypełniła po zaprzestaniu odwadniania kopalni woda, tworząc rozległe i malownicze jeziora, których brzegi tworzą często wysokie skarpy pokryte słonolubną roślinnością, a częściowo zaskakujące skalne klify.

Cały teren włączony został do Zespołu Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych a dawne wyrobisko stało się atrakcyjnym terenem wypoczynkowym, turystycznym i badawczym.

Czysta woda, której walory podnosi podwyższona zawartość siarczanów przyciąga w lecie amatorów kąpieli.

Część zbiorników objęli opieką wędkarze, którzy przez cały rok spędzają tu każdą wolną chwilę.

Dojeżdżając od strony Bogucic do miejscowości Gacki ma się po prawej zachodniej stronie wzgórza otwarty widok na częściowo zalane wodą tereny dawnego wyrobiska po eksploatacji gipsów. Jeziorka w dole wyglądają naprawdę atrakcyjnie.

67

KAMIEŃ, SIARKA, GLINA

Pińczów tradycje pińczowskich muratorów Był Pińczów w XVI wieku prawdziwą mozaiką narodowościową, w mieście Oleśnickich mieszkali Włosi, Żydzi, Szkoci, Francuzi. Włosi stworzyli tu niewielką kolonię z własnym kościółkiem i kaznodzieją.

Około roku 1568 przeprowadził się tu z Krakowa architekt i rzeźbiarz z Florencji Santi Gucci, pracujący dla króla i magnatów polskich. Obfitość łatwego w obróbce kamienia wapiennego skłoniła go do założeniu w Pińczowie warsztatu, w którym na znaczną skalę produkowano rozmaite detale architektoniczne – portale drzwiowe i okienne, kartusze, chrzcielnice i elementy dekoracyjne.

Przedsiębiorstwo zatrudniało górników skalnych, muratorów, rzeźbiarzy i sztukatorów – w tym również wielu innych Włochów.

Dziełem Santi Gucciego jest między innymi kaplica świętej Anny zbudowana na wzgórzu ponad miastem, wieńcząca układ przestrzenny dawnego zamku pińczowskiego – obecnie Pałacu Wielopolskich. Wpływ sztuki Santi Gucciego – obok innych mistrzów włoskich odnaleźć można w jednym z najbardziej oryginalnych dzieł małej architektury późnego renesansu – manierystycznym nagrobku w kaplicy Firlejów w Bejscach.

P



Parking na pińczowskim rynku –Placu Wolności.

Współrzędne GPS: 50.520661, 20.526063 Spacer ulicą Marszałka Piłsudskiego obok klasztoru paulinów i Muzeum Regionalnego, Pałacu Wielopolskich do kaplicy św. Anny na wzgórzu nad miastem - 700 m.

Muzeum Regionalne i Informacja Turystyczna, 28-400 Pińczów, ul. Marszałka Piłsudskiego 2a tel. 41 357 24 72 www.muzeumitpinczow.eu

Bejsce koło Kazimierzy Wielkiej – renesansowa kaplica nawiązująca formą do architektury kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu – przy gotyckim kościele św. Mikołaja z XIV wieku.

Tam również klasycystyczny pałac Bagińskich w starym parku, obok kościoła, zbudowany według tego samego planu architektonicznego co warszawski Belweder.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

68

Busko-Zdrój królewskie solanki P



Obszerny parking przy Samorządowym Centrum Kultury w Busku-Zdroju. Wjazd od ulicy 1 Maja. Współrzędne GPS: 50.461319,20.718932 Dojazd z drogi nr 73 drogą nr 766 w kierunku Wiślicy, skręt w ulicę Ludwika Waryńskiego w kierunku uzdrowiska.

Zwiedzanie: Park Zdrojowy i Łazienki, aleja Adama Mickiewicza, Galeria Zielona, kościółek św.

Leonarda – spacer około 2 h.

P



Rezerwat przyrody „Owczary” na wschód od Buska-Zdroju położony jest w sąsiedztwie zalewu rekreacyjnego „Radzanów” z parkingiem i plażą. Współrzędne GPS: 50.432839, 20.757163 Dojazd z Buska-Zdroju drogą nr 973 w kierunku Nowego Korczyna. W Radzanowie skręcić należy w lewo i za ostatnimi zabudowaniami jeszcze raz w lewo w drogę gruntową prowadzącą nad zalew.

Pod datą 6 grudnia 1393 roku w klasztornej kronice sióstr norbertanek z Buska jest wzmianka o leczniczej kąpieli jaką zakonnice przygotowały goszczącej u nich królowej Jadwidze, zatem uzdrawiająca moc tutejszych wód mineralnych znana była od dawna.

Po pierwszym rozbiorze Polski i utracie kopalń soli w Wieliczce i Bochni zainteresowano się możliwościami uzyskiwania soli kamiennej z miejscowych solanek. Założona w końcu XVIII wieku Kompania Solna była spółką akcyjną do której należał również król Stanisław August, Wydzierżawiła ona od klasztoru norbertanek na 40 lat tereny wokół Buska i sprowadziła zagranicznych specjalistów by w roku 1784 rozpocząć prace górnicze uzyskując w ciągu kolejnych 5 lat 260 ton warzonej w tężniach soli. Obecnie dawne miejsce eksploatacji we wsi Owczary na wschód od Buska-Zdroju stanowi rezerwat przyrody, chroniący solankowe źródła i specyficzną roślinność słonolubną.

Ostatecznie największym skarbem okazały się same solanki i ich moce lecznicze. Gwałtowny rozwój Buska-Zdroju jest równoczasowy ze skokiem przemysłu staropolskiego na północy regionu – w roku 1836 otwarte zostały łazienki Marconiego, a w końcu XIX wieku Busko stało się jednym z najchętniej odwiedzanych uzdrowisk na ziemiach polskich.

69

KAMIEŃ, SIARKA, GLINA

Kazimierza Wielka dobrobyt na lessowych ziemiach Tak jak Pińczów jest biały, jaśniejąc kamiennymi wapiennymi ścianami budowli zabytkowych i współczesnych, tak Kazimierza jest czerwona kolorem cegły wyrabianej z bogatych złóż iłów krakowieckich w wielu lokalnych cegielniach.

Iły i lessy znaczą całą historię tej okolicy. Gruba, rozległa pokrywa lessowa z urodzajnymi ziemiami zapewniała dostatek jej mieszkańcom od najdawniejszych czasów. Są dowody na obecność tu osadnictwa na 6000 lat przed naszą erą.

Współczesna historia Kaziemierzy Wielkiej rozpoczęła się w roku 1845 kiedy jej właściciel, hrabia Łubieński wybudował tu cukrownię – swoją kolejną inwestycję w tej branży, po Częstocicach i Guzowie. Do wojen napoleońskich większość spożywanego w Europie cukru pochodziła z trzcinowych plantacji zamorskich ale blokada kontynentalna pobudziła miejscową produkcję cukru z buraków. Połowa XIX wieku to okres niezwykłego boomu w cukrownictwie na ziemiach polskich – cukrowni powstało co najmniej 130, lecz większość szybko upadła.

W Kazimierzy produkcja cukru rozwijała się pomyślnie a wraz z nią miejscowość i cały region uprawy buraków zapewniając wieloletnie kontrakty ich dostawcom zaś pracownikom godziwe warunki życia.

Ustylizowana przez Tomasza Stryjeńskiego na średniowieczną wieżę obronną dawna budowla techniczna cukrowni mieści obecnie Izbę Regionalno-Turystyczną oraz punkt Informacji Turystycznej.

Barokowy kościół Podwyższenia Krzyża Świętego to najstarszy zabytek Kazimierzy Wielkiej.

P



Parking przy ulicy Okrężnej w centrum Kazimierzy Wielkiej w sąsiedztwie imponującej zabytkowej budowli cukrowni Łubna.

Współrzędne GPS: 50.264241, 20.492843 Dojazd z Buska-Zdroju drogą nr 776 przez Wiślicę.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

70

Czarkowy, Nowy Korczyn

W Nowym Korczynie: gotycki kościół św. Stanisława przy dawnym klasztorze franciszkanów, gotyckorenesansowy kościół św. Trójcy, W Czarkowach urzekające krajobrazy meandrującej dolnej Nidy.

P



Nowy Korczyn, parking w Rynku.

Współrzędne GPS: 50.299846,20.808979 Dojazd z Kazimierzy Wielkiej drogą 776 do Wiślicy i 771 do Nowego Korczyna.

Czarkowy Współrzędne GPS: 50.302012,20.715375 Dojazd z Nowego Korczyna drogą 79 w kierunku Krakowa, za mostem na Nidzie, skręt na Stary Korczyn w prawo i dalej na Czarkowy – 9 kilometrów.

Historię polskich złóż siarki kojarzy się zazwyczaj z Tarnobrzegiem czy Staszowem gdzie w drugiej połowie XX wieku znaleziono i eksploatowano złoża stawiające Polskę w szeregu jej głównych światowych dostawców.

Mniej znany jest XIX wieczny epizod wydobycia siarki na Ponidziu w rejonie Nowego Korczyna nad Wisłą.

W miejscowości Czarkowy działała kopalnia siarki, w której zatrudnione było ponad 100 osób.

Kopalnia o nazwie „Opatrzności Boskiej” zbudowana na początku XIX wieku w dobrach księcia Michała Radziwiłła pozwalała uzyskiwać 250 ton siarki destylowanej rocznie.

Nie pozostał po niej niestety żaden ślad, podobnie jak po reprezentacyjnym pałacu w stylu rokoko zbudowanym przez Joachima Morsztyna w końcu XVIII wieku. Gościli w nim Julian Ursyn Niemcewicz i Stanisław August Poniatowski a także Tadeusz Kościuszko. Pałac z olbrzymią kolekcją dzieł sztuki spalili w roku 1914 Rosjanie w odwecie za udaną akcję Legionów Piłsudskiego.

Ćmielów

sekrety porcelany Żywe Muzeum Porcelany przy Fabryce Porcelany AS Ćmielów odkrywa przed odwiedzającymi sekrety procesu produkcji porcelany i zaprasza na warsztaty na których samemu można spróbować formowania czy malowania figurek.

Dzięki temu opowieść o produkcji pięknych wyrobów ceramicznych dawniej i dziś lepiej zapada w pamięć.

A tradycja Ćmielowa jest długa i bogata. Fabryka założona została w roku 1804 przez hrabiego Hiacynta Małachowskiego, który wykorzystał doświadczenie grupy miejscowych garncarzy, współpracujących w formie prostej manufaktury już w końcu XVIII wieku.

71

KAMIEŃ, SIARKA, GLINA

Pod zarządem kolejnych właścicieli i dzierżawców fabryka rozwijała się, a jej wyroby osiągnęły europejski poziom jakości i wzornictwa. Od drugiej połowy XIX wieku naczynia coraz powszechniej zdobione były z wykorzystaniem techniki druku w różnych kolorach.

W 1849 fabryka stała się własnością synów dawnego ministra skarbu Królestwa Polskiego, księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego – Józefa i Aleksandra.

W latach późniejszych przeszła w ręce innych właścicieli by ostatecznie wrócić do rodziny Lubeckich pod koniec XIX wieku. Po Pierwszej Wojnie Światowej przekształcona została w spółkę akcyjną „Fabryka Porcelany i Wyrobów Ceramicznych w Ćmielowie S.A.”.

W roku 1936 powstała w Ćmielowie nowa wytwórnia porcelany, Świt sp. z o.o. zlokalizowana w odległości około jednego kilometra od Fabryki Porcelany. Oba zakłady połączone zostały zarządem państwowym w okresie PRL. Od lat pięćdziesiątych Ćmielów stał się słynny dzięki współpracy z wysokiej klasy projektantami porcelany figuratywnej skupionymi wokół Instytutu Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie.

Współcześnie, oba zakłady, od lat dziewięćdziesiątych znowu prywatne, łączą wielopokoleniowe tradycje z nowoczesnymi trendami wzornictwa przemysłowego.

Żywe Muzeum Porcelany Ćmielów Fabryka Porcelany AS Ćmielów 27 - 440 Ćmielów ul. Sandomierska 243 tel. 15 861 53 12 www.turystyka.cmielow.com.pl Zwiedzanie odbywa się w grupach od 2 do 25 osób, wejście co 30 min. od pon. – niedz. 9.00 – 18.00.

Zwiedzanie odbywa się z przewodnikiem – instruktorem. ceny biletów: normalny – 18 zł, ulgowy – 14 zł.

P



Parking na terenie Muzeum.

Współrzędne GPS: 50.88625, 21.531397 Dojazd z Ostrowca Świętokrzyskiego drogą nr 755 w kierunku Zawichostu, w Ćmielowie tablice informacyjne kierują do Fabryki Porcelany i Muzeum

XIV wieczny kościół Wniebowzięcia NMP w Ćmielowie.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

72

Doły Biskupie

fabryka Gombrowiczów

P



Miejsce postojowe przy bramie dawnego zakładu.

Współrzędne GPS: 50.96809, 21.22213 Dojazd drogą nr 9 z Ostrowca Świętokrzyskiego, w Nietulisku skręt w drogę lokalną w kierunku Dołów Biskupich doliną Świlczy.

Pięknie położony wśród wzgórz zalew Wióry, obok miejsca widokowego. Nad jego brzegiem usytuowany jest obszerny parking.

Współrzędne parkingu: 50.959549, 21.185586

Choć miejsce to znane jest głównie jako Witulin, czyli założona przez rodziców Witolda Gombrowicza fabryka tektury, to tutejsza działalność przemysłowa rozpoczęła się od zakładów wydobycia i obróbki kamienia budowlanego zorganizowanych przez dziadka Witolda – Ignacego Leona Kotkowskiego.

Kopalnia Piaskowca Fabryka Wyrobów Kamieniarskich wykonywała rzeźbione elementy architektoniczne i małą architekturę ogrodową zatrudniając na początku XX wieku 100 robotników Natomiast fabryka tektury powstała w roku 1911 jako spółka akcyjna i na sprowadzonych z Anglii, Francji i Niemiec maszynach rozpoczęła produkcję szarej tektury na bilety kolejowe już dwa lata później.

Te same maszyny pracowały do roku 1968, kiedy zakład ostatecznie zamknięto. Przez wiele kolejnych dekad rozważane były pomysły stworzenia tu muzeum Witolda Gombrowicza, jednak planom ostatecznie położyła kres wielka powódź w roku 2001, która zmyła dużą część zakładu.

Obecnie pozostaje podziwiać urok samego miejsca nad Świlczą i z tego co pozostało odgadywać jego dawny ruch.

73

KOLEJE TURYSTYCZNE

Koleje turystyczne Starachowicka Kolej Wąskotorowa Tworzona od początku XX wieku sieć kolei wąskotorowej w obszarach leśnych na północ od Starachowic służyła przede wszystkim do zaopatrywania Wielkiego Pieca w rudę żelaza i drewno łącząc starachowickie zakłady metalurgiczne z licznymi kopalniami, tartakiem oraz składnicami leśnymi. Powstała sieć liczyła 60 kilometrów, zaś następne 20 kilometrów stanowiła kolej leśna lasów państwowych prowadząca w rejon Wykusu na południe od Starachowic.

Obecnie, biegnąca przez rozległy kompleks leśny Puszczy Iłżeckiej, trasa wykorzystywana jest jedynie dla celów ruchu turystycznego. Stacje końcowe to doskonałe miejsca wypadowe do eksplorowania Puszczy Iłżeckiej, z dziesiątkami kilometrów szlaków pieszych i rowerowych. W letnie niedziele kolejka cieszy się wielkim powodzeniem turystów. Stacje początkowe znajdują się w Starachowicach – Wierzbniku oraz w Iłży.

Istnieje również możliwość wynajmu pociągów i organizowania przejazdów wycieczkowych na życzenie.

Operatorem kolejki jest: Stowarzyszenie Sympatyków Zabytkowej Jędrzejowskiej Kolei Dojazdowej ul. Dojazd 1, 28-300 Jędrzejów faks: 41 386 22 55 e-mail: sszjkd@poczta.fm Odcinek Starachowice – Lipie: Pociągi kursują w niedziele od 6 maja do 14 października oraz: 1 V. Odcinek Iłża – Marcule Nadleśnictwo: Pociągi kursują w niedziele od 6 maja do 14 października oraz: 1– 3V, 7VI, 15VIII Ceny biletów: tam i z powrotem na wybrany odcinek: 10 zł – normalny 6 zł – ulgowy 25 zł – rodzinny (2 osoby dorosłe z dziećmi).

Dzieci do lat 4 – bezpłatnie.

Rowery i wózki – bezpłatnie.

Informacja o rozkładzie jazdy oraz rezerwacja dla grup zorganizowanych i wynajem pociągów : tel. 505 981 227 www.skw.org.pl

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

74

Koleje turystyczne „Ciuchcia Expres Ponidzie” Świętokrzyska Kolejka Dojazdowa „Ciuchcia Expres Ponidzie” Sp. z o.o.

28-300 Jędrzejów ul. Dojazd 1 Pociągi kursują w każdą niedzielę od 6 maja do 30 września, Trasa Jędrzejów – Pińczów – Jędrzejów; ceny biletów: 30 zł – normalny 15 zł – ulgowy.

Trasa Pińczów – Umianowice – Pińczów; ceny biletów: 20 zł – normalny 10 zł – ulgowy.

Informacja o rozkładzie jazdy oraz organizacja przejazdów turystycznych na zamówienie: tel. 41 3862255 tel. kom. 605 785 635 www.ciuchcia.eu

Pierwsze odcinki Kolei Jędrzejowskiej wybudowane zostały w roku 1915 przez Austriaków i służyły c.k. armii. Do roku 1917 wybudowano szereg odcinków, między innymi odcinek łączący Pińczów z Opatowcem, który następnie w roku 1924 uzyskał połączenie z Jędrzejowem. Kolej przez lata woziła buraki, cukier, drewno oraz pasażerów w dolinie Nidy, gdzie nie było prawie dróg bitych. Rozwój przewozów trwał do końca lat sześćdziątych XX wieku, jednak dwadzieścia lat później zakończone zostały całkowicie przewozy pasażerskie.

Już w latach dziewięćdziesiątych na części trasy wznowiony został ruch o charakterze turystycznym. Do czasu katastrofalnej powodzi kolejka „Ciuchcia Expres Ponidzie” kursowała z Jędrzejowa do Wiślicy. Choć obecnie trasa skrócona została do odcinka pomiędzy Jędrzejowem a Pińczowem, kolejka cieszy się niesłabnącą popularnością wśród turystów pragnących w ten nostalgiczny sposób podziwiać wyjątkowe otwarte krajobrazy śródlądowej delty Nidy.

75

INFORMACJA TURYSTYCZNA

Informacja Turystyczna KIELCE

CHMIELNIK

BAŁTÓW

JĘDRZEJÓW

Regionalne Centrum Informacji Turystycznej ul. Sienkiewicza 29, 25-007 Kielce tel. 41 348 00 60 www.swietokrzyskie.travel

Punkt Informacji Turystycznej Stowarzyszenie ,,BAŁT” Bałtów 55, 27-423 Bałtów tel. 41 264 12 93 www.baltow.info

BIELINY

Punkt Informacji Turystycznej ul. Partyzantów 3, 26-004 Bieliny tel. 41 260 81 52 www.bieliny.pl, www.wokollysejgory.pl

BUSKO-ZDRÓJ

Centrum Informacji Turystycznej w Busku-Zdroju Buskie Samorządowe Centrum Kultury al. Mickiewicza 22, 28-100 Busko-Zdrój tel. 41 370 10 22 www.busko.travel

CHĘCINY

Centrum Informacji Turystycznej i Historycznej Gminy Chęciny (kamienica „Niemczówka”), ul. Małogoska 7 26-060 Chęciny tel. 41 315 18 29 www.checiny.pl

Punkt Informacji Turystycznej Gminne Centrum Informacji ul. 13 Stycznia 17, 26-020 Chmielnik tel. 41 354 47 26 www.chmielnik.com

Centrum Informacji Turystycznej Muzeum im. Przypkowskich Pl. T. Kościuszki 7/8, 28-300 Jędrzejów tel. 41 386 54 89 www.jedrzejow.travel

KOŃSKIE

Punkt Informacji Turystycznej Oddział PTTK w Końskich ul. Partyzantów 1, 26–200 Końskie tel./ fax 41 372 31 70 www.pttkkonskie.pl

ŚWIĘTY KRZYŻ

Punkt Informacji Turystycznej Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej Święty Krzyż 1, 26-004 Bieliny tel. 41 317 70 21, 41 317 82 78 fax 41 317 82 79 wew. 119 www.swietykrzyz.pl

OPATÓW

Centrum Informacji Turystycznej w Opatowie Plac Obrońców Pokoju 34, 27-500 Opatów tel. 15 868 13 01 www.opatow.travel

76

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI

Punkt Informacji Turystycznej Miejskie Centrum Kultury ul. Siennieńska 54, 27-400 Ostrowiec Świętokrzyski tel. 41 247 65 80, 609 222 800 www.ostrowiec.travel

PIŃCZÓW

Centrum Informacji Turystycznej Ponidzia ul. Piłsudskiego 2a, 28-400 Pińczów tel. 41 357 24 72 www.muzeumitpinczow.eu, www.pinczow. travel

SANDOMIERZ

Centrum Informacji Turystycznej Rynek 20, 27-600 Sandomierz tel. 15 644 61 05 www.sandomierz.travel Punkt Informacji Turystycznej w Sandomierzu Oddział PTTK ul. Rynek 12, 27-600 Sandomierz tel. 15 832 23 05, tel./fax 15 832 26 82 www.pttk-sandomierz.pl

SKARŻYSKO -KAMIENNA

Centrum Informacji Turystycznej SkarżyskoKamienna ul. Wileńska 34a 26-110 Skarżysko-Kamienna tel. 41 252 83 96 www.ostrobramska.pl

STARACHOWICE

Centrum Informacji Turystycznej ul. Wielkopiecowa 1 (wejście od ul. Marszałka Piłsudskiego) 27-200 Starachowice tel. 693 779 899 www.starachowice.travel

STASZÓW

Punkt Informacji Turystycznej LOT „Czym chata bogata” ul. Parkowa 6, 28-200 Staszów tel. 508 497 133 www.czymchatabogata.eu

SZYDŁÓW

Punkt Informacji Turystycznej Gminne Centrum Kultury ul. Targowa 3, 28-225 Szydłów tel. 41 354 53 13 www.szydlow.pl

UJAZD

Punkt Informacji Turystycznej Instytucja Kultury Zamek Krzyżtopór w Ujeździe Ujazd 73, 27-570 Iwaniska tel. 15 860 11 33 www.krzyztopor.org.pl

77

SŁOWNIK

Słownik GEOLOGIA Góry fałdowe – najbardziej powszechny rodzaj gór. Tworzą je fałdy i płaszczowiny będące efektem wielkoskalowych procesów zgniatania i wypiętrzania fragmentów skorupy ziemskiej. Należą do nich między innymi Karpaty, Alpy, Andy, Himalaje, Atlas oraz Kordyliery. Przejrzysta struktura fałdów (tektoniki) widoczna w licznych odsłonięciach Gór Świętokrzyskich sprawia, że obszar ten stanowi rodzaj otwartego podręcznika geologii.

Skały osadowe – tworzą się na powierzchni ziemi w przeważającej części w środowisku wodnym jako efekt mechanicznego osadzania rozkruszonych skał pochodzących z wietrzenia lądów lub wytrącania soli z roztworów Charakterystyczne dla Gór Świętokrzyskich skały osadowe to m. in. kambryjskie piaskowce kwarcytyczne, wapienie dewońskie, zlepieńce cechsztynu, warstwowane diagonalnie piaskowce tumlińskie z dolnego Triasu.

Paleozoik – Era w dziejach ziemi trwająca od 540 do 250 milionów lat temu. W Paleozoiku powstały osady tworzące zasadniczą część Gór Świętokrzyskich. Podczas dwukrotnych okresów górotwórczych utworzona została w Paleozoiku i wypiętrzona

struktura fałdowa Gór, następnie intensywnie niszczonych procesami erozji.

Mezozoik – podczas jego trwania pomiędzy 250 a 65 milionów lat temu, na obszar młodych gór fałdowych stopniowo wkraczało coraz głębsze morze tworząc pokłady wapieni jurajskich i kredowych zachowanych obecnie w szerokiej strefie wokół Gór Świętokrzyskich.

Ruda darniowa – skała osadowa tworząca się na podmokłych łąkach i torfowiskach zawierająca limonit.

Występuje powszechnie na terenie całej Polski, wykorzystywana od III wieku p.n.e. jako niskoprocentowa ruda żelaza przetapiana w dymarkach.

Limonit – ruda żelaza, pospolicie występująca mieszanina tlenków i wodorotlenków żelaza o brunatnym zabarwieniu i budowie skrytokrystalicznej.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

Syderyt – ruda żelaza, węglan żelaza, jest częstym składnikiem żył kruszcowych, zawiera 48% żelaza.

Hematyt – ruda żelaza, tlenek żelaza o czerwonym zabarwieniu, główna ruda żelaza. Substancja znana już w Paleolicie jako barwnik którego ślady odkryte zostały w stanowisku archeologicznym Rydno na brzegach Kamiennej.

Piryt – minerał żelaza z gromady siarczków, tworzy wysokoprocentowe rudy żelaza, występując w postaci krystalicznej bądź w skupieniach zbitych, ziarnistych i skorupowych. W Górach Świętokrzyskich eksploatowany jeszcze w XX wieku w kopalni w Rudkach.

Kruszce – historyczny termin odnoszący się do rud metali innych niż żelazo.

Galena – najczęściej występująca ruda ołowiu (siarczek ołowiu). Metal stosowany powszechnie od starożytności po średniowiecze do wykonywania rur wodociągowych i naczyń na wodę, jako spoiwo szyb w witrażach a na koniec do odlewania czcionek drukarskich ze szkodą dla zdrowia mających z nim styczność ludzi.

Azuryt, malachit – minerały węglanowe zawierające miedź, występujące często wspólnie w postaci skupień zbitych, ziemistych. Znana od zarania cywilizacji miedź w średniowieczu i wiekach późniejszych służyła przede wszyst-

78

kim do wykonywania trwałych pokryć dachowych i systemów rynnowych.

Marmury chęcińskie – zlepieńce permskie zawierające obtoczone fragmenty wapieni dewońskich spojone czerwonawym lepiszczem. Po oszlifowaniu uzyskują dekoracyjny wygląd upodabniając się do marmurów.

ARCHEOLOGIA Paleolit – najstarszy i najdłuższy etap w dziejach rozwoju społeczności ludzkiej. Jego początek kojarzony jest z pojawieniem się form przedludzkich zdolnych do wytwarzania prymitywnych narzędzi (otoczaki, pięściaki i rozłupce).

Neolit – młodsza epoka kamienia, (poprzedzająca epokę brązu). Jego charakterystyczne cechy to zapoczątkowanie działalności rolniczej i stałego osadnictwa W neolicie rozwijały się też nowe techniki obróbki kamienia, takie jak gładzenie powierzchni i wiercenie otworów.

Kultura przeworska – kultura archeologiczna epoki żelaza rozwijająca się między III w. p.n.e. a V w. n.e. na terenach obecnej Polski oraz Zakarpacia.

Istnieje pogląd, że kultura przeworska była polietniczną, a w jej skład mogły wchodzić elementy celtyckie, germańskie a być może również słowiańskie.

79

GÓRNICTWO Gwarectwo – spółka eksploatująca złoża rud metali nieżelaznych, (od XVIII również węgla kamiennego).

Gwarkami byli posiadacze królewskich koncesji na poszukiwania i wydobycie rud – reprezentanci szlachty, mieszczaństwa czasem chłopstwa.

Olbora – czynsz płacony w naturze od wydobytych kruszców na rzecz króla (np. Chęciny) lub biskupów (Miedziana Góra). Z olbory zwolniona była eksploatacja rud żelaza.

Regalia – wywodzące się z wczesnego średniowiecza wyłączne prawa monarchy do różnych dziedzin działalno-

SŁOWNIK

ści państwa. Jednym z nich było regale górnicze – wyłączność na wydobycie kopalin, także na gruntach nienależących do monarchy. Żupnik – urzędnik królewski odpowiedzialny za tworzenie i nadzór gwarectw oraz pobieranie olbory. Przy starostwie chęcińskim od połowy XVI wieku na mocy przywileju Zygmunta Augusta. Wcześniej kopalnie chęcińskie podległe były żupnikowi olkuskiemu.

Złoże – naturalne nagromadzenie kopalin w ilościach i warunkach nadających się do eksploatacji odkrywkowej lub podziemnej.

Sztolnia – wyrobisko korytarzowe, drążone w górotworze do złoża wprost ze zbocza góry, na ogół z niewielkim wzniosem.

HUTNICTWO Piec kotlinkowy – ziemny piec dymarski jednarazowego użytku, którego częścią była zagłębiona w podłoże kotlinka oraz wykorzystujący na ogół nadmuch naturalny szyb o wysokości ok. 1 metra, zbudowany z glinianych cegieł. Piece takie stosowane były od początku ery żelaza do późnych czasów rzymskich – również na obszarze świetokrzyskim.

Dymarka – średniowieczny piec do wytopu żelaza, murowany z kamienia

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI

lub cegieł, wyposażony w otwór do usuwania żużla i szlaki. Sam proces wytopu przebiegał podobnie jak w starożytności z udziałem węgla drzewnego, jednak piec umożliwiał przeprowadzenie kilkunastu i więcej ciągłych wytopów.

Wielki piec – doświadczenia zebrane przy stosowaniu dymarek murowanych zaowocowały coraz większymi konstrukcjami, umożliwijającymi przetopienie rudy na surówkę - żelazo w postaci płynnej. Pierwsze wielkie piece miały wysokość około 4 metrów i pracowały w systemie ciągłym.

80

Kuźnica lub hamernia albo młotownia – dawna manufaktura w której wytopione z rudy metale uzdatniano lub przerabiano za pomocą młota poruszanego kołem wodnym.

Fryszernia – zakład przerobu (świeżenia) surowizny z dymarki poprzez przetapianie w ogniskach, oraz prymitywnych piecach zwanych fryszerkami, kucie wielkimi młotami na żelazo sztabowe.

Pudlingarnia – zakład udoskonalonego „świeżenia” surowizmy żelaza w wydajnych piecach płomiennych, z których każdy zastępował 20 fryszerek.

Odlewnia, gisernia – zakład hutniczy produkujący odlewy, pierwotnie z surówki wielkopiecowej, a w czasach późniejszych z żeliwa.

Walcownia – zakład hutniczny produkujący na walcarkach blachę i rury oraz drut i pręty.

Rurarnia – zakład produkujący lufy muszkietów i strzelb, wraz z ich wierceniem i szlifowaniem.

Płatnerz – średniowieczny rzemieślnik wykuwający elementy zbroi żelaznej dla jeźdzców i koni.

Ilustracje obok pochodzą z opublikowanego w roku 1556 fundamentalnego dla górnictwa i hutnictwa dzieła De Re Metallica - Georgiusa Agricoli.

3 Wydawca: Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego al. IX Wieków Kielc 3, 25-516 Kielce Realizacja: Appen — Multimedialna Agencja Wydawnicza ul. Długa 4, 05-806 Komorów tel./fax 22 758- 08-12 email: redakcja@appen.pl Tekst: Sławomir Kubisa Współpraca redakcyjna i korekta: Sylwia Skuta i Małgorzata Władyszewska Zdjęcia na okładkach: przód — Budynek Centrum Geoedukacji, Wietrznia - Kielce (Geopark Kielce), Ciuchcia Expres Ponidzie (archiwum UM WŚ), ruiny walcowni w Nietulisku (Krzysztof Pęczalski), Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpi (Krzysztof Pęczalski), tył — Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu (A. Łukasik), ruiny huty „Józef” w Samsonowie (GOS Szczecin), Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu (GOS Szczecin), Dymarki Świętokrzyskie (Dariusz Zaród) Zdjęcia w tekście: Sławomir Kubisa, Szymon Kubisa, Krzysztof Pęczalski, Sylwia Skuta, Małgorzata Władyszewska, A. Benicewicz-Miazga, A. Góra, P. Pierściński, J. Oczkowski, A. Drzewiecka, L. Durlik, archiwum UMWŚ, G. Szczęsny, archiwum ZZH, Geopark Kielce, Daunpol, GOS Szczecin, Alicja Mazurek, archiwum ROT Opracowanie graficzne i skład: Szymon Kubisa Druk: Grafmar, sp. z o.o., 36-100 Kolbuszowa Dolna, ul. Wiejska 43, www.grafmar.com.pl Październik 2012 Numer ISBN - 978-83-61192-09-1

Doskonale zachowane budynki stuletniego młyna w Bałtowie w sąsiedztwie Parku Jurajskiego.

Urządzenia techniczne młyna funkcjonują do dziś, napędzane turbiną wodną.

Zwiedzanie po rezerwacji telefonicznej: tel. 41 264 14 20/21

4

Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego 25-516 Kielce, al. IX Wieków Kielc 3 tel. 41 342 15 49, fax. 41 344 52 65 www.sejmik.kielce.pl www.wrota-swietokrzyskie.pl www.swietokrzyskie.travel