Dydaktyczna ścieżka przyrodnicza Klubu 4H Brzezinki

Przyrodnicza Ścieżka Dydaktyczna Klubu 4H „Brzezinki” Z Brzezinek do Ciekot przez Pasmo Masłowskie

Przebieg ścieżki – Szkoła Podstawowa w Brzezinkach – Krzyż – Zadrzewienia przydrożne – Łąka wilgotna – Diabelski Kamień – Kapliczka na rozdrożu – Grąd przy zejściu – Przełom Lubrzanki – bród – Gospodarstwo Agroturystyczne – „Szklany Dom” w Ciekotach

1

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 1

2011-05-18 10:35:14

Gmina Masłów Siedziba: Urząd Gminy Masłów, Masłów Pierwszy, ul.

Spokojna 2, 26-001 Masłów, tel. 41 311 00 60, fax 41 informacja o urzędzie gminy Masłów 311 00 61, www.maslow.pl, e-mail: gmina@maslow.pl

Gmina Masłów położona jest w sercu Gór Świętokrzyskich w części południowo-wschodniej województwa.

Należy do grupy miejsc o pięknym krajobrazie górzystym z obrazem sąsiadujących pasm górskich i obniżeń między nimi. Charakterystyczne pozostają tu wąskie poletka – pasiaki świętokrzyskie. Ze względu na swoje unikalne położenie oraz przyjętą strategię rozwoju, Gmina Masłów jest gminą szczególnie otwartą dla turystów. Walory krajobrazowe gminy, dobrze rozwinięta sieć szlaków turystycznych i rowerowych, łagodne góry i malownicze zbiorniki wodne w Cedzynie i Ciekotach (tu ziściła się wizja Stefana Żeromskiego – powstał Szklany Dom) zachęcają do turystyki pieszej i rowerowej. Proponujemy także zwiedzanie znajdującej się na Klonówce wychodni skalnej zwanej Diabelskim Kamieniem. Platforma widokowa i inne punkty widokowe, z których obserwować możemy m.in. najwspanialszy na Kielecczyźnie przełom rzeczny (przełom Lubrzanki) rozdzielający dwie góry w Mąchocicach Kapitulnych, grzbiety górskie, głęboko wcięte wąwozy, dna dolin, a także wzniesienia tworzące na swych grzbietach przepiękne barwne pejzaże. Klonówka znana jest doskonale wszystkim paralotniarzom, którzy przyjeżdżają tu z całej Polski.

Czasem spokój i ciszę zakłóca warkot silników samolotów startujących i lądujących na pobliskim lotnisku (sportowo-biznesowym). Miejsce to zapisze się na zawsze w historii szczególnie pod dniem 3 czerwca 1991 r., kiedy to tysiące ludzi zapełniły jego płytę, uczestnicząc w spotkaniu z Janem Pawłem II. Gmina Masłów to swoista brama w Góry Świętokrzyskie z ikoną regionu – „Szklanym Domem” i Dworkiem Stefana Żeromskiego w Ciekotach.

Przyrodnicza Ścieżka Dydaktyczna Klubu 4H „Brzezinki”

2

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 2

2011-05-18 10:36:09

ul.

41 w.pl

Przyrodnicza Ścieżka Dydaktyczna Klubu 4H „Brzezinki”

Szkoła Podstawowa w Brzezinkach – Krzyż – Zadrzewienia przydrożne – Łąka wilgotna – Diabelski Kamień – Kapliczka na rozdrożu – Grąd przy zejściu – Przełom Lubrzanki – bród – Gospodarstwo Agroturystyczne – „Szklany Dom” w Ciekotach Przyroda w twórczości Stefana Żeromskiego Z Brzezinek do Ciekot przez Pasmo Masłowskie

jewództwa. h i obniżeń du na swoje otwartą dla ch, łagodne o – powstał jącej się na widokowe, Lubrzanki) dna dolin, znana jest

im lotnisku erwca 1991

Brzezinki 2011

Dworkiem

3

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 3

2011-05-18 10:36:14

Autorzy opracowania Sylwia Nalepa, Olga Zawodnik Redakcja naukowa Stefan Gawroński – Uniwersytet Jagielloński Marian Szewczyk – Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sanoku Koordynator merytoryczny programu: „Kształtowanie świadomości ekologicznej i postaw proekologicznych wśród uczniów szkół wiejskich zrzeszonych w Klubach 4H oraz wśród mieszkańców lokalnej społeczności województwa świętokrzyskiego” i „Kluby 4H chronią środowisko naturalne” Prof. dr hab. Kazimierz Wiech Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Koordynatorzy organizacyjni programu Barbara Bubień, Izabela Niedobit Układ graficzny okładki Marcin Jóźwik Opracowanie graficzne Appen Tłumaczenie angielskie Jakub Gawroński Zdjęcia fot. na I stronie okładki Paweł Pauksztełło Inni autorzy fotografii Aleksandra Bocheniec, Paweł Milewicz, Dorota Nalepa, Wojciech Purtak Ryciny Sylwia Nalepa, Olga Zawodnik, Damian Błachut, Kinga Boćkowska, Patrycja Drzewicz, Karolina Haba, Konrad Iwan, Patrycja Januchta, Sebastian Karyś, Anna Kiełbik, Mikołaj Korus, Patrycja Korus, Karina Kowalska, Marta Kuchcińska, Sylwia Miros, Diana Osuch, Dawid Piwko, Adam Sypierz, Agata Supierz, Mateusz Walas, Zofia Zielińska, Filip Zych Publikacja dofinansowana przez: Unię Europejską w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2007–2013 w ramach projektu: Dworek Stefana Żeromskiego – Szklany Dom – Ikona Regionu Świętokrzyskiego realizowanego rzez Gminę Masłów. Publikacja powstała również przy współpracy Starostwa Powiatowego w Kielcach oraz Fundacji Heifer International – Przedstawicielstwo w Polsce.

Wydawca Appen – Multimedialna Agencja Wydawnicza, Komorów e-mail: redakcja@appen.pl, www.appen.pl ISBN 978-83-932270-2-0

4

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 4

2011-05-18 10:36:14

Przyrodnicza Ścieżka Dydaktyczna Klubu 4H „Brzezinki”

Przyroda w twórczości Stefana Żeromskiego Z Brzezinek do Ciekot przez Pasmo Masłowskie

Świętokrzyskie jakie cudne

Urokliwych zakątków o niezwykle bogatych zasobach naturalnych, o unikalnych walorach krajobrazowo-przyrodniczych i historyczno-kulturowych w Polsce nie brakuje, ale Ziemia Świętokrzyska, z malowniczo zachowaną szachownicą pól, ma szczególne w tym zakresie preferencje.

Wartości przyrodnicze, kulturowe, historyczne i krajobrazowe stanowią nierozłączną w sposób naturalny splecioną całość. Są osobliwą wartością „małych ojczyzn”, materialnym bogactwem, które w pełni zasługuje na wyeksponowanie i udostępnienie pod potrzeby agroturystyki i turystyki wiejskiej województwa świętokrzyskiego.

Idea zachowania i przekazania tego dziedzictwa skupiła wokół siebie młodych ludzi spod emblematu czterolistnej koniczynki, liderów wolontariuszy, ekspertów, pracowników nauki, przedstawicieli władz rządowych i samorządowych, różnych jednostek i fundacji, a przede wszystkim ludzi, którym rozwój gminy, powiatu i województwa był i jest szczególnie bliski. Z pasją i z potrzeby serca realizowali przez cztery lata program „Kształtowanie świadomości ekologicznej i postaw proekologicznych wśród uczniów szkół wiejskich zrzeszonych w klubach 4H oraz wśród mieszkańców lokalnej społeczności województwa świętokrzyskiego”. Zaowocowało to zaprojektowaniem, wytyczeniem i oddaniem przyrodniczych ścieżek dydaktycznych, które poprowadzono przez miejsca szczególnie przydatne do edukacji ekologicznej, ale też niezwykle atrakcyjne dla rekreacji i wypoczynku.

5

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 5

2011-05-18 10:36:14

Idea zrównoważonego rozwoju i wynikająca z niej potrzeba zachowania dla potomnych czystego, zdrowego środowiska naturalnego, ochrony zasobów naturalnych przyrody, ochrony krajobrazu, a szczególnie rolniczego krajobrazu kulturowego, wyeksponowanie z terenu gminy miejsc szczególnie malowniczych i interesujących, zaktywizowały mieszkańców z obszarów wiejskich i zainspirowały do działania. Dzięki temu społeczność wiejska swoją uwagę skierowała na wykorzystanie posiadanych bogactw naturalnych, krajobrazowych i walorów historycznych w poszukiwaniu alternatywnych źródeł dochodu. Pokazała, w jaki sposób należy działać, aby osiągnąć sukces znacznie przekraczający zadania codziennego życia.

Na łamach niniejszego wydawnictwa, członkowie klubu 4H, liderzy, wolontariusze i samorząd lokalny zapraszają do gminy Masłów na trasę przyrodniczej ścieżki z Brzezinek do Ciekot przez Pasmo Masłowskie, na której towarzyszyć nam będzie proza Stefana Żeromskiego, piewcy piękna tej ziemi, jej walorów przyrodniczych i kulturowych.

Mimo zmian związanych z działalnością człowieka, przyroda gminy, a szczególnie przyroda Pasma Masłowskiego, zachowała swoje walory. Na trasie przyrodniczej ścieżki dydaktycznej mieszkańcy gminy, jak i odwiedzający ją goście, mogą poznać bogaty świat roślin i zwierząt okolic Brzezinek, rozkoszując się przy tym wspaniałymi panoramami Góry Radostowej i pozostałych szczytów Łysogór.

Koordynator wojewódzki klubów 4H Barbara Bubień

The beautiful land of Swietokrzyskie voivodship

There are quite a lot of picturesque corners with unique natural, historical and cultural features in Poland. But I should say, Swietokrzyskie Voivodship with its chess-board pattern of fields, hills and mountains covered with forests, is especially worth mentioning in this context. The natural, cultural and historical values of this land ought to be treated as a whole and are the wealth which should be presented to and discovered by the visitors to this region. These features must be taken into consideration when we talk about development of agritourism and tourism in the region.

6

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 6

2011-05-18 10:36:14

The problem of preserving this heritage for coming generations has put together the young people-members of 4H movement, their leaders, experts, scientists, local government’s representatives, members of different associations and foundations, – briefly speaking, all those who are concerned about the problems of development of the voivodship, county or community. With passion and deep involvement, we have been implementing the project. „Creating ecological consciousness and pro ecological stand among pupils of rural schools united in 4H clubs as well as local people of Swietokrzyskie Voivodship” for four years. The project has been finished with rendering the educational paths and places for recreation to the local societies.

The need of preserving clean and healthy environment, protection of natural recourses, presenting the values of the native land to its visitors have organized local people from rural areas and inspired them to act. In search of alternative sources of profit in the countryside, local people paid their attention to what has already been created by ancestor and the nature itself.

The members of the 4H Club, the leaders, volunteers and the local government invite to Masłów community on a nature trail from Brzezinki to Ciekoty through Masłowskie Mountain Range accompanied by Stefan Żeromski’s prose, who eulogized both natural and cultural values of this land. Despite of the human interference, local nature, especially of the Masłowski Mountain Range preserved best values. On a Nature Trail’s path you will encounter rich flora and fauna of Brzezinki surroundings as well as marvelous panoramas of Radostowa Peak and other nearby mountains.

Voivodship Coordinator of 4H movement, Barbara Bubień

Charakterystyka Gminy Masłów

Masłów jest jedną z najstarszych osad w województwie świętokrzyskim. Roman Mirowski w swoim „Świętokrzyskim Albumie” pisze, że jego założycielem był człowiek nazywany Masło, wymieniany już w 1103 roku. Następna źródłowa informacja o Masłowie pochodzi dopiero z roku 1573.

Gmina Masłów została utworzona 1 stycznia 1973 roku na podstawie uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach.

7

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 7

2011-05-18 10:36:15

Gmina Masłów położona jest w centralnej części województwa świętokrzyskiego, w powiecie kieleckim. Graniczy z Kielcami i gminami: Górno, Łączna, Miedziana Góra i Zagnańsk oraz miastem i gminą Bodzentyn.

Obecnie gmina zajmuje powierzchnię 86,27 km2, z czego: 43 % stanowią użytki rolne. Znaczną część gminy zajmują lasy – stanowią ok.

39 % jej powierzchni. Zamieszkuje ją ok. 10 000 osób.

Atrakcyjne położenie gminy powoduje, że jest ona sypialnią Kielc. Stanowi także zaplecze rekreacyjne dla stolicy województwa, a także dla mieszkańców Warszawy, Łodzi i Śląska. Piękne krajobrazy Gór Świętokrzyskich oraz walory turystyczne regionu to niezaprzeczalne atuty gminy Masłów. Okolica jest przyjazna dla miłośników wędrówek pieszych i rowerowych. Trasy Gór Świętokrzyskich zachęcają do turystyki rodzinnej – są łatwe, dostępne dla dzieci.

W gminie istnieją również warunki do uprawiania narciar stwa biegowego i zjazdowego, kolarstwa górskiego i sportów lotniczych. Łącznie gmina posiada około 600 miejsc noclegowych. Funkcjonują tu schroniska, pensjonaty, domy wczasowe oraz gospodarstwa agroturystyczne.

Korzystne położenie Masłowa pozwala w ciągu około 2 godzin dojechać do Warszawy, Łodzi, Lublina czy Krakowa. Można także skorzystać z położonego w Masłowie lotniska sportowo-pasażerskiego.

Atrakcje turystyczne gminy

Ciekoty – Żeromszczyzna, Diabelski Kamień, Przełom Lubrzanki

Szczegółowe opisy znajdują się w dalszej części publikacji, ponieważ obiekty te stanowią przystanki na trasie wytyczonej ścieżki dydaktycznej.

Kościół w Masłowie

Budowę tej neogotyckiej świątyni pw. Przemienienia Pańskiego ukończono w 1938 roku. Wybudowano ją na miejscu drewnianego kościoła z 1835 roku. Świątynię zdobi monumentalny ołtarz oraz stacje drogi krzyżowej wykonane przez Józefa Gosławskiego.

Autorem projektu kościoła był znany architekt i teoretyk architektury Jan Karol Sas-Zubrzycki. Oprócz masłowskiej świątyni w jego dorobku twórczym znalazło się ok. 40 kościołów, 20 planów przebudowy kościołów i plany obiektów świeckich, np. ratuszy.

8

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 8

2011-05-18 10:36:15

Obok kościoła leży kamienna płyta z napisem: „Tu Katarzyna Jurkowiczówna ze światem się żegna… piętnastoletnia w panieńskim wieku podczas powietrza pańskiego w roku 1657 dnia 22 grudnia…”

Na dole napis: „Smutni rodzice na znak miłości, zimnym marmurem nakryli kości.”

Lotnisko w Masłowie

Znaczącym dla Masłowa przedsięwzięciem było wybudowanie lotniska. W dniu 5 października 1932 roku Okręgowy Urząd Ziemski w Kielcach w imieniu Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych przekazał komisyjnie grunt o powierzchni 54 hektarów wraz z budynkami Ministerstwu Spraw Wojskowych pod budowę lotniska sportowego. Inicjatorem budowy i następnie właścicielem terenu stał się Kielecki Okręg Ligi Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej. Najbardziej zaangażowany w budowę był instruktor lotnictwa Czesław Rozciszewski, który dbał o finanse przedsięwzięcia i cały czas sprawował patronat nad pracami. Budowa trwała 5 lat, a uroczyste otwarcie lotniska nastąpiło 27 czerwca 1937 roku.

W otwarciu uczestniczył prezydent miasta Kielce Stanisław Artwiński oraz biskup pomocniczy Sonik (ponieważ biskup kielecki Augustyn Łosiński zmarł 30 kwietnia 1937 roku).

W okresie międzywojennym było to jedno z dwóch lotnisk w województwie kieleckim (drugie znajdowało się w Sandomierzu).

1 września 1939 roku lotnisko było dwukrotnie zbombardowane przez Niemców.

Najważniejszym momentem w dziejach Masłowa, a zarazem lotniska, był 3 czerwca 1991 roku. Papież Jan Paweł II odprawił tu mszę i ukoronował obraz Matki Boskiej Łaskawej. Ołtarz miał 400 m2 powierzchni i górował nad płytą lotniska na tle pięknego krajobrazu Gór Świętokrzyskich.

Pamiątka pobytu Jana Pawła II w Masłowie

W dniu 3 czerwca 1991 roku na płycie lotniska w Masłowie setki tysięcy wiernych uczestniczyło w spotkaniu z Papieżem Janem Pawłem II.

Pierwsza rocznica tej uroczystości została upamiętniona obeliskiem powstałym z inicjatywy Księdza Dziekana Ryszarda Rylskiego, który jednocześnie pokrył koszty jego powstania.

Autorem projektu pomnika był ksiądz Nocoń. Postument przedstawia kształt krzyża, który był postawiony przy ołtarzu na lot-

9

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 9

2011-05-18 10:36:15

nisku, a napis brzmi: „Pamiątka pobytu Jana Pawła II w Masłowie 3 czerwca 1991 roku”. Pomnik został wykonany z kamienia – piaskowca w zakładzie kamieniarskim w Daleszycach.

Zalew w Cedzynie

Zbiornik o powierzchni 64 ha, powstał w 1973 roku poprzez wybudowanie tamy spiętrzającej wody rzeki Lubrzanki. Położony jest 10 km na zachód od Kielc przy trasie wylotowej na Lublin. Obecnie jest administrowany przez Świętokrzyski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Kielcach.

Kaplica pw. św. Józefa Robotnika w Woli Kopcowej

Występuje kilka teorii lokalizacji omawianej kaplicy. Pierwsza z nich głosi, iż kaplica ta stała w XIX wieku na tzw. Kopcówkach koło Cedzyny, skąd przeniesiono ją w obecne miejsce w połowie stulecia. Druga teoria wiąże powstanie kaplicy z działalnością kanonika katedry kieleckiej – księdza Józefa Ćwiklińskiego, którego inicjatywie przypisuje się powstanie ok. 13 kaplic w okolicach miasta Kielce, m. in. tej, w Woli Kopcowej. Z dniem 17 kwietnia 1918 roku Wola Kopcowa przestała należeć do parafii katedry kieleckiej i przeszła w zasięg tworzonej wówczas parafii w Masłowie.

Jest to kaplica drewniana, bezstylowa o konstrukcji zrębowej, z zewnątrz szalowana deskami, wewnątrz otynkowana. Posiada krokwiowo-jętkową konstrukcję dachu. Na dachu pokrytym gontem wznosi się sześcioboczna sygnaturka i cebulasty hełm blaszany z krzyżem. Omawiana kaplica jest jednonawowa. Do prostokątnej nawy przylega zamknięte trójbocznie prezbiterium. Przy kaplicy znajdują się dwie małe przybudówki – od pn. – zakrystia, a od zach. – kruchta frontowa. Wnętrze zdobi obraz Matki Boskiej Częstochowskiej w klasycystycznej oprawie.

Obecne ogrodzenie kaplicy wzniesiono ok. 1992 roku. Jest ono półpełne, obłożone piaskowcem z niską podmurówką, na której znajdują się czworoboczne słupy, a między nimi przęsła ze sztachet. Od południowej strony kaplicy rosną dwie stare lipy.

Kaplica należy do parafii Przemienienia Pańskiego w Masłowie. W każdą niedzielę o godzinie 15 odbywają się w niej msze święte.

Cmentarz choleryczny – Zielona Dolina w Masłowie

W XIX wieku przez całą Europę przetoczyło się pięć potężnych fal epidemii cholery, zakaźnej choroby przewodu pokarmowego.

10

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 10

2011-05-18 10:36:15

Wywołuje ją bakteria – przecinkowiec cholery. Zakażenie przenosi się głównie drogą pokarmową poprzez wodę zakażoną odchodami osób chorych. Te epidemie dziesiątkowały ludność Europy, doprowadzając do ucieczek i wyludniania się obszarów objętych zarazą.

Na terenie Rodzinnego Ogrodu Działkowego „Zielona Dolina” w Masłowie znajduje się cmentarz choleryczny z końca dziewiętnastego wieku. Spoczywa tam około pięciuset osób. Przez dziesięciolecia leżał ugorem, zarastały go chaszcze, drzewa i wysoka trawa. Dopiero po roku 2000 z inicjatywy działkowców z Zielonej Doliny miejsce to uprzątnięto i na pamiątkę postawiono też krzyż.

Geologia

Trasa naszej ścieżki w całości przebiega przez Pasmo Masłowskie.

Przez teren gminy Masłów przebiegają dwa pasma Gór Świętokrzyskich. Pasmo Masłowskie jest jednym z trzech członów (obok Pasma Łysogórskiego i Jeleniowskiego) Pasma Świętokrzyskiego należącego do Gór Świętokrzyskich. Pasmo położone jest na północ od Kielc i rozciąga się od doliny Sufrańca na północnym zachodzie po przełom Lubrzanki na południowym wschodzie. Pasmo Masłowskie jest geologicznym przedłużeniem Łysogór w kierunku zachodnim z najwyższym wzniesieniem Klonówką (473 m n.p.m.). Pasmo Masłowskie w dużej części jest bezleśne.

Na terenie gminy położona jest też część Pasma Klonowskiego z Bukową Górą (482 m n.p.m.), które przebiega równolegle do pasma głównego – Łysogór.

Góry Świętokrzyskie przecięte są w poprzek przez liczne dopływy Kamiennej i Czarnej Nidy, które tworzą antecedentne przełomy (przełom rzeki antecedentny zwany również przetrwałym powstaje, gdy na drodze rzeki zaczyna tworzyć się wypiętrzenie tektoniczne, a jego ruch wznoszący jest na tyle wolny, że erozja wgłębna wód rzeki nadąża z wcinaniem się jej koryta w podłoże), jak na przykład malowniczy przełom Lubrzanki w Mąchocicach.

Region dostarcza cennych materiałów skalnych. Wydobywany w Wisniówce kwarcyt ma szerokie zastosowanie w budownictwie.

Charakterystyczną cechą Pasma Masłowskiego jest kwarcytowa grań skalna, której najokazalszy fragment zwany Diabelskim (lub Wielkim) Kamieniem znajduje się na szczycie Klonówki.

11

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 11

2011-05-18 10:36:15

Przez pasmo z Gołoszyc do Kuźniaków przebiega czerwony szlak turystyczny im. Edmunda Massalskiego oraz niebieski szlak turystyczny im. E.Wołoszyna z Cedzyny do Wąchocka.

Główne szczyty Pasma Masłowskiego

Klonówka – 473 m n.p.m.

Wiśniówka – 470 m n.p.m.

Diabelski Kamień – 460 m n.p.m.

Dąbrówka – 441 m n.p.m Domaniówka – 418 m n.p.m.

Biała Góra – 386 m n.p.m.

Krzemionka – 385 m n.p.m.

Wierzejska – 375 m n.p.m.

Góra Trójeczna – 361 m n.p.m.

Wstęp

Wędrując po terenach lasów, łąk i innych zakątkach naszej gminy pamiętajmy, że: – w lasach oraz na trenach śródleśnych, jak również w odległości do 100 m od granicy lasu, zabrania się rozniecania ognia, możliwe jest to tylko w miejscu specjalnie wyznaczonym do tego celu, – zabrania się korzystania z otwartego płomienia oraz wypalania wierzchniej warstwy gleby i pozostałej roślinności.

Na terenach leśnych zabrania się również: – zanieczyszczania gleby i wód, – rozkopywania gruntu, – niszczenia grzybów oraz grzybni, – niszczenia lub uszkadzania drzew, krzewów lub innych roślin, – niszczenia urządzeń i obiektów gospodarczych, turystycznych i technicznych oraz znaków i tablic, – biwakowania, – wybierania jaj i piskląt, niszczenia lęgowisk i gniazd ptasich, nor i mrowisk, – płoszenia, ścigania, chwytania i zabijania dziko żyjących zwierząt, – spuszczania psów ze smyczy,

12

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 12

2011-05-18 10:36:15

– hałasowania oraz używania sygnałów dźwiękowych, z wyjątkiem przypadków wymagających wszczęcia alarmu.

Na teren prywatny przylegający do ścieżki można wchodzić tylko za zgodą właściciela.

Autorzy niniejszego opracowania i wydawca zwracają uwagę, że wycieczki piesze po trasie ścieżki przyrodniczej odbywają się na własną odpowiedzialność uczestników tych wycieczek.

Przypominają również, że zaprojektowana ścieżka jest przystosowana wyłącznie dla ruchu pieszego. Zwracają też uwagę, by zachować szczególną ostrożność zwiedzając obszary skalne przy przystanku nr 4, schodząc stromym fragmentem ścieżki przy przystanku nr 6, wędrując poboczami dróg publicznych na całej trasie ścieżki oraz w otoczeniu przystanku nr 7 na brzegach rzeki Lubrzanki. W takich miejscach należy ściśle trzymać się wyznaczonej w przewodniku trasy.

Cel dydaktyczny

Nauczyć młodzież jak kontemplować przyrodę Ziemi Świętokrzyskiej wędrując śladami Stefana Żeromskiego, czytając cytaty z jego prozy.

„Doprawdy – natura musi posiadać serce czy duszę.

Drzewa i ptaki, kwiaty i trawy muszą posiadać uczucie.

Z nim to porozumiewa się uczucie nasze, z nim rozmawia. Byliżbyśmy tak okropnie samotni, aby poza nami nie było nic? Byliżbyśmy tak naiwni, aby mówić do przedmiotów martwych, do reakcyj chemicznych?

Byliżbyśmy tak nieszczęśliwi, aby serce nasze cierpiało i bolało, a nigdy nie odpowiedziało mu znikąd serce inne?

Lecz czemuż zanika i ucisza się nasz smutek, gdy ku drzewom i kwiatom, ku powietrzu temu, ku olbrzymowi piękności wyciągamy ręce?

S. Żeromski, Dzienniki, t. 2, s. 224

Stefan Żeromski nazywał okolice Ciekot swoją „najściślejszą Ojczyzną”. Jej piękno opisywał wielokrotnie – zarówno w „Dziennikach”, jak i w powieściach czy nowelach. Te opisy przyrody badacze literatury uznają za najpiękniejsze w całym polskim piśmiennictwie.

Szczególnie wnikliwie Żeromski przedstawił roślinność Gór Święto-

13

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 13

2011-05-18 10:36:15

krzyskich. Pisał nawet w „Dziennikach”, że „(…) Nie ma pojęcia co to jest las, kto Łysicy nie widział (…)”

Tworząc przyrodniczą ścieżkę dydaktyczną, postanowiliśmy skupić się na próbie odnalezienia we współczesnych krajobrazach świętokrzyskich ducha przyrody opisywanej przez Stefana Żeromskiego.

Proponujemy, aby idąc ścieżkami, którymi być może spacerował wielki pisarz, turysta próbował patrzeć na świat w sposób, w jaki opisywał go Żeromski. Pomocne w tym mogą być towarzyszące opisowi trasy i poszczególnych przystanków – cytaty z dzieł pisarza.

Wędrując proponowaną ścieżką przyrodniczą, turysta ma zatem szansę poznać występujące tu gatunki roślin i zwierząt, typowe dla tego subregionu zbiorowiska roślin łąkowych i leśnych oraz zapoznać się z jego kulturą i historią.

Publikacja ta jest kierowana zarówno do tych, którzy odnajdują przyjemność w wędrówkach po Górach Świętokrzyskich i poszukują nowych tras i ścieżek oraz do tych, którzy chcą bliżej poznać „najściślejszą Ojczyznę” Stefana Żeromskiego poprzez obcowanie z opisaną przez niego przyrodą.

Wszystkie cytaty znajdujące się w opracowaniu zostały przywołane za książką Jana Chmielewskiego „Przyroda w twórczości Stefana Żeromskiego”, wydaną w Kielcach w 1999 roku.

Optymalny termin wędrówki: to okres wiosenno-letnio-jesienny (od kwietnia do października). Trasa prowadzi fragmentami przez tereny wilgotne, okresowo podmokłe, dlatego warto pamiętać o odpowiednim obuwiu.

Długość trasy: to około 7,5 km. Niespieszny marsz z przystankami powinien zająć turyście nie więcej niż 3,5 h.

Opis trasy

Przyrodnicza ścieżka dydaktyczna Klubu 4H ma swój początek na terenie Szkoły Podstawowej w Brzezinkach. Znajduje się tu tablica informacyjna z załączoną mapą trasy i zaznaczonymi poszczególnymi jej przystankami. Po wyjściu z terenu szkoły dochodzimy do głównej drogi prowadzącej z Masłowa do Ciekot i kierujemy się w lewo. Droga

14

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 14

2011-05-18 10:36:15

ta nie ma chodnika ani pobocza, dlatego wędrując w grupie musimy pamiętać o zachowaniu szczególnej ostrożności i stosowaniu się do przepisów ruchu drogowego dotyczących pieszych.

Idziemy wzdłuż zabudowań wsi Brzezinki, po przejściu ok.

500 m dochodzimy do skrzyżowania przy cmentarzu, gdzie skręcamy w prawo. Następnie kierujemy się pod górę drogą prowadzącą między polami uprawnymi i łąkami w kierunku miejscowości Mąchocice -Scholasteria. Po przejściu ok. 500 m warto zatrzymać się na moment i spojrzeć na rozpościerający się stąd widok na Brzezinki, Barczę i Pasmo Klonowskie.

Po przejściu kolejnych 200 m dochodzimy do skrzyżowania dróg we wsi Mąchocice-Scholasteria, na którym kierujemy się w prawo.

Idziemy teraz około 300 m wzdłuż zabudowań wiejskich, aż dochodzimy do znajdującego się po lewej stronie krzyża. Tu znajduje się Przystanek 1 ścieżki – „Krzyż”. W tym miejscu skręcamy w lewo, w polną drogę. Tu razem ze zmianą nawierzchni rozpoczyna się „górski” etap trasy. Wędrujemy teraz polną drogą, mijając po drodze zadrzewienia i liczne krzewy borówek, które stanowią Przystanek 2 ścieżki – „Zadrzewienia” – w odległości ok. 150 m od krzyża. Dochodzimy do rozwidlenia polnych dróg, na którym skręcamy w lewo zgodnie z oznaczeniami.

Nasza trasa prowadzi teraz wśród łąk, na których można zaobserwować typową roślinność – dlatego to tu znajduje się Przystanek 3 „Łąka wilgotna”. Od wspomnianego rozwidlenia dróg wędrujemy około 900 m leśną dróżką prowadzącą na Pasmo Masłowskie. Na tym fragmencie trasy możemy spotkać lasy porolne. Kilkadziesiąt metrów dalej napotykamy miejsce, z którego rozciąga się piękna panorama na Pasmo Klonowskie, Brzezinki i Barczę. Tą drogą dochodzimy aż do czerwonego szlaku. Na szlak wychodzimy w miejscu, gdzie na drzewie umieszczona została nietypowa kapliczka. Skręcamy tu w prawo. Znajdujemy się obecnie na wysokości 440 m n.p.m. Od tego miejsca, przez jakiś czas, obok oznaczeń ścieżki będzie prowadził nas szlak czerwony.

Wędrujemy zatem wypatrując charakterystycznych znaków prawie 600 m. Przechodząc przez łąkę po około 100 m docieramy do Wielkiego Kamienia, zwanego także Diabelskim Kamieniem. Znajduje się tu kolejny przystanek ścieżki – Przystanek 4 „Diabelski Kamień”. Tu warto zatrzymać się na dłużej na specjalnie przygotowanym miejscu odpoczynku – możemy usiąść wygodnie na ławeczce i zjeść drugie śniadanie.

15

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 15

2011-05-18 10:36:15

Następnie wracamy tą samą trasą od Diabelskiego Kamienia do nadrzewnej kapliczki na skrzyżowaniu leśnych dróg – Przystanek 5 „Kapliczka na rozdrożu”. Idziemy dalej prosto, cały czas prowadzeni oznaczeniami ścieżki i czerwonym szlakiem turystycznym. W czasie wędrówki, po naszej lewej stronie, miejscami będzie doskonale widoczny wspaniały krajobraz. Po przejściu około 1000 m czeka nas strome zejście z góry Dąbrówki. Schodząc (i pamiętając o ostrożności!) warto jednak rozejrzeć się wokoło, przechodzimy bowiem przez sprawiający niezwykłe wrażenie las bukowy – Przystanek 6 „Grąd przy zejściu”. Po zejściu z góry i dojściu do asfaltowej drogi prowadzącej z Cedzyny do Świętej Katarzyny, skręcamy w lewo i zachowując szczególną ostrożność, wędrujemy dalej drogą asfaltową około 350 m. Kierując się oznaczeniami szlaku czerwonego, opuszczamy asfalt i skręcamy w prawo w kierunku mostu na Lubrzance. W tym miejscu znajduje się kolejny Przystanek 7 – „Przełom Lubrzanki – bród”. Po przejściu mostu na Lubrzance idziemy polną dróżką około 600 m aż dochodzimy do asfaltowej drogi we wsi Radostowa. Skręcamy w prawo i idziemy dalej prosto wśród zabudowań wiejskich. Po przejściu ok. 400 m, po lewej stronie zauważymy gospodarstwo agroturystyczne pana Leszka Trębacza – Przystanek 8. Po dojściu do końca drogi skręcamy w lewo i schodzimy niecałe 300 m w kierunku Lubrzanki.

Trasa przyrodniczej ścieżki dydaktycznej Klubu 4H „Brzezinki” ma swój koniec na Żeromszczyźnie. Od niedawna znajduje się tu kompleks budynków, na który składa się drewniany dwór, wiernie wzorowany na opisach domu rodzinnego Stefana Żeromskiego oraz tzw. „Szklany Dom” – spełnienie idei pisarza – Przystanek 9.

Route description

4H Club’s Nature Trail starts at Brzezinki Elementary School.

Here you can find a bulletin board with a map depicting both the route and Stops locations. Leaving the grounds of Brzezinki Elementary School we reach Masłów-Ciekoty road where we turn left. Following the road we pass village buildings and after 500m where the main road banks left, we turn right leaving cemetery on the left. We go up the hill towards Mąchocice-Scholasteria village where we can admire so-called „Pasiaki Świętokrzyskie” (Świętokrzyskie stripe fields). From the top of the hill you can also take a glance at Brzezinki village and Świetokrzyskie’s mountain peaks such as „Barcza”, „Ostra” „Radostowa” and

16

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 16

2011-05-18 10:36:15

„Łysica”. We continue our walk until we reach intersection in Mąchocice-Scholasteria village where we turn right. Road brings us to our first stop – Stop 1 „The cross”. Here we turn left into a dirt road where the route gets steep. 150 meters walk between blueberry bushes takes us to Stop 2 „Afforestation”. We go forward and at a fork of dirt road we turn left. Now we walk among meadows with typical vegetation. It is Stop 3 „Wet Meadow”. Walking the path which leads to Masłowskie Mountain Range gives as a chance to admire post-rural forest and approximately 1km from aforementioned dirt road fork there is a breathtaking place with a scenic view of Klonowskie Mountain Range and already seen Barcza and Brzezinki villages. Wandering further we reach red trail, in a place where there is an unusual shrine on a tree. We turn right and from now on we follow the red trail. Currently we’re at 440 m above the sea level. We march for about 600 m then pass the meadow and after about another 100 m we reach „Wielki Kamień” (Great Stone) also called „Diabelski Kamień” (Devils Stone). It is also a name of our next stop – Stop 4 „Devils Stone”. We recommend to take a break here on an especially prepared resting place, where you can comfortably catch a breath and eat your lunch. Now head back towards the place where we joined red trail. You have probably already noticed an unusual shrine on a tree – Stop 5 „Shrine at the crossroads”. We continue to follow red trail in opposite direction to which we had entered it. On our 1 km long walk towards Stop 6 we will encounter some steep descents, where path leads through beautiful beech forest. Further descent leads us to an asphalt road where we turn left. After 350 m we turn right towards the bridge over the Lubrzanka river. Here is a location of Stop 7 „Lubrzanka river gorge”. The path that we are on leads to an asphalt road in Radostowa village, and once we reach it we turn right. After 400 m we reach Stop 8 – Mr Trebacz’s Agritourism Farm. When we reach the end of the road we turn left towards Lubrzanka river.

4H Club’s Nature Trail “Brzezinki” ends on Żeromszczyzna (land that used to belong to Żeromski family – Family of polish famous writer Stefan Żeromski). Recently, accordingly to writers notes, the wooden manor and so-called „Glass house” was built here as a fulfillment of the novelists idea. Stop 9.

17

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 17

2011-05-18 10:36:15

Rozpoczynamy wędrówkę

Naszą wędrówkę przyrodniczą ścieżką dydaktyczną Klubu 4H rozpoczynamy na terenie Szkoły Podstawowej w Brzezinkach. Znajduje się tu tablica informacyjna z załączoną mapą trasy i zaznaczonymi poszczególnymi jej przystankami. Przed wyruszeniem w drogę warto rozejrzeć się po otoczeniu szkoły, ze schodów której rozciąga się widok na Łysicę – najwyższy szczyt Gór Świętokrzyskich. Szkoła sąsiaduje z siedzibą Ochotniczej Straży Pożarnej w Brzezinkach, a także z Klubem Piłkarskim GOKiS Masłów. Naprzeciwko szkoły znajduje się kościół pod wezwaniem NMP Królowej Świata. Parafia powstała w 1957 roku, a została wówczas wydzielona z parafii Masłów, Leszczyny i Wzdół.

Nazwa Brzezinki, jak uważają okoliczni mieszkańcy, pochodzi najprawdopodobniej od brzózek, które w tej okolicy występują dość często. Podobno w XIX wieku wieś słynęła z wyrobów plecionkarskich oraz brzozowych mioteł dostarczanych na rynek kielecki: „Także niektórzy chłopi z Brzezinek, z korzeni pewnego gatunku brzozy obficie tu rosnącej wyrabiają corocznie, w miesiącach maju i czerwcu, laski odznaczające się piękną powierzchownością koloru słomkowego lub pomarańczowego i naturalnym niby rzeźbionym deseniem. Również w tym czasie sprzedają także gule brzozowe słynne swym fladrem i poszukiwane dla różnych wyrobów tokarskich i stolarskich”.

Na trasie naszej ścieżki będziemy spotykać te drzewa w bardzo wielu miejscach. Ich piękno doceniał też Stefan Żeromski, który opisywał je na przykład w taki poetycki sposób:

„Zbliżył się do wysmukłych brzózek o białej, gładkiej, tu i ówdzie spękanej korze, której delikatne warstewki, porysowane czarnymi prążkami, zwijały się niby płatki welinowego papieru…”

S. Żeromski, O żołnierzu tułaczu, s. 273 – 274

Po wyjściu z terenu szkoły dochodzimy do głównej drogi prowadzącej z Masłowa do Ciekot i kierujemy się w lewo. Droga ta nie ma chodnika ani pobocza, dlatego wędrując w grupie musimy pamiętać o zachowaniu szczególnej ostrożności i stosowaniu się do przepisów ruchu drogowego dotyczącego pieszych.

Idziemy wzdłuż zabudowań wsi Brzezinki, za którymi – w dole – wije się rzeka Lubrzanka. Jej brzegi porośnięte są typową nadrzeczną

18

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 18

2011-05-18 10:36:15

Jarząb pospolity



ąb y

roślinnością, którą stanowią skupiska i pojedyncze drzewa: olszy czarnej, wierzby kruchej i białej, rzadziej topoli osiki, topoli białej, wiązu szypułkowego, dębu szypułkowego, krzewów: czeremchy zwyczajnej, dzikiego bzu czarnego, trzmieliny zwyczajnej, wierzby iwy i purpurowej, oraz towarzyszącej im roślinności zielnej, jak: pokrzywa zwyczajna, jeżyna popielica, podagrycznik pospolity, kostrzewa olbrzymia, przytulia czepna.

Krzewy i niższe drzewa porastają dwa rodzime pnącza – kielisznik zaroślowy i chmiel zwyczajny. Ten ostatni gatunek jest też ważną rośliną uprawną. Polska jest w świecie piątym, a w Europie trzecim producentem „szyszek chmielowych” , które są żeńskimi kwiatostanami tej rośliny. Szyszki chmielowe zużywane są głównie jako dodatek smakowy przy warzeniu piwa. Chmiel wykorzystywany jest również do produkcji niektórych leków, kosmetyków i likierów.

Skupiska tej roślinności wraz z zajmowanym terenem to zadrzewienia nadrzeczne, które są pozostałością naturalnych lasów związanych z dolinami rzek i nazywanych łęgami. Dawniej lasy łęgowe zajmowały całe dno doliny Lubrzanki. Drzewa rosnące w tym zbiorowisku leśnym w większości już bardzo dawno temu zostały wycięte, a zajmowane przez nie grunty obecnie użytkowane są jako łąki lub pola orne.

Po przejściu ok. 500 m dochodzimy do skrzyżowania przy cmentarzu, gdzie skręcamy w prawo. Polecamy jednak poświęcić chwilę na zwiedzenie starego cmentarza. Znajduje się tu kilka ważnych miejsc pamięci narodowej: mogiła 13 nieznanych żołnierzy WP poległych we wrześniu 1939 roku, mogiła Franciszka Głowackiego, ps. Ryś – żołnierza AK z oddziału „Wybranieccy” z 1944 roku i oficerów WP poległych we wrześniu 1939 roku, mogiła nieznanych żołnierzy WP poległych w latach 1914 – 1939, mogiła Barbary Osuch, uczestniczki Powstania Warszawskiego w batalionie Parasol, z 1985 roku.

Po wyjściu z cmentarza kierujemy się pod górę drogą prowadzącą między polami uprawnymi i łąkami w kierunku miejscowości Mąchocice-Scholasteria.

Wędrując poboczem drogi zwracamy uwagę na roślinność typową dla ekosystemu pól uprawnych. Część z nich nie jest uprawiana i są odłogowane, ale na części użytkowanych pól możemy zobaczyć powszechnie uprawiane jeszcze w Polsce zboża: owies. jęczmień, pszenica, pszenżyto, żyto.

19

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 19

2011-05-18 10:36:15

Pszenica zwyczajna

Żyto zwyczajne Jęczmień pospolity  Owies zwyczajny 

Pszenżyto Zboża uprawne

Uprawianym przez człowieka roślinom od zawsze towarzyszyły chwasty, które w zależności od żyzności gleby i rodzaju uprawy są dla niej charakterystyczne.

Wśród uprawianych zbóż zobaczymy tu: chaber bławatek, powój polny, ostrożeń polny, wykę drobnokwiatową i wąskolistną, przytulię czepną, mak polny, mietlicę zbożową, perz polny, rumian polny.

Uprawą roślin okopowych (tu głównie ziemniaków) towarzyszą inne gatunki chwastów: komosa biała i wielonasienna, mlecz zwyczajny i polny, rdest plamisty i szczawiolistny, rdestówka powojowata, chwastnica jednostronna, włośnica zielona, przetacznik rolny oraz dwa chwasty pochodzenia amerykańskiego: przymiotno kanadyjskie (pochodzi z Ameryki Północnej) i żółtlica drobnokwiatowa (pochodzi z Ameryki Środkowej i Południowej).

Dzisiaj rolnicy mogą skutecznie zwalczać konkurujące z uprawami inne gatunki roślin stosując substancje chemiczne zwane herbicydami, które wybiórczo zwalczają chwasty, a dla roślin uprawnych powinny być obojętne. Dawniej chwasty usuwano ręcznie, a ich pozostałości na polach wypalano. Powszechne stosowanie herbicydów w uprawach rolniczych spowodowało, że niektóre ze zwalczanych chwastów stały się już rzadkie (np. kąkol polny).

20

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 20

2011-05-18 10:36:19

Jarząb pospolity 

Ostrożeń polny Wyka ptasia

Chaber bławatek

Powój polny

Żółtlica drobnokwiatowa

Przymiotno kanadyjskie

Chwasty pól uprawnych

Na odłogowanych polach, które nie są koszone, masowo wyrastają duże byliny, takie jak rodzima wrotycz pospolita i obecnie w Polsce bardzo inwazyjny gatunek pochodzenia północnoeuropejskiego, nawłoć późna.

Nawłoć późna Inwazyjny gatunek odłogowanych pól

21

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 21

2011-05-18 10:36:25

Wędrując pośród pól usłyszymy wykonującego swoją podniebną pieśń skowronka, a na samotnie rosnących krzewach, lub drzewach zwróci naszą uwagę śpiew żółto ubarwionego trznadla.

Tak chwasty pól widział i opisywał Stefan Żeromski:

„Dołem wahają się za wiatrem tam i sam seledynowe źdźbła, a wśród nich tulą i chyłkiem pędzą żywot podjadki, pasożyty i wysysacze soków – ognicha, mak, kąkol, zbiedniała koniczynka – istna babina wiejska, małojadek i mężowski poszturchaniec – niedbały rumian, lekkomyślny chaber, jasieniec, mietlica i stokłosa, udająca zboże”.

S. Żeromski, Pomyłki, s. 155 – 156

Po przejściu ok. 500 m warto zatrzymać się na moment i spojrzeć na rozpościerający się stąd widok na Brzezinki i kilka wzniesień, które z tego miejsca prezentują się niezwykle malowniczo. Najbardziej na lewo znajdują się góry: Barcza (465 m n.p.m.), Ostra (408 m n.p.m.), Czostkowa (428 m n.p.m.). Nieco dalej na wschód dostrzeżemy góry: Psarską (412 m n.p.m.) i Miejską (428 m n.p.m.), u stóp których leży Bodzentyn. Kierując wzrok dalej na wschód dojrzymy najwyższy szczyt Gór Świętokrzyskich – Łysicę (612 m n.p.m.).

Po przejściu kolejnych 200 m dochodzimy do skrzyżowania dróg we wsi Mąchocice-Scholasteria, na którym kierujemy się w prawo. Na zakręcie znajduje się kapliczka przydrożna. Idziemy teraz około 300 m wzdłuż zabudowań wiejskich, aż dochodzimy do znajdującego się po lewej stronie krzyża.

Przystanek 1

Krzyż

Krzyże przydrożne i kapliczki są ważnymi świadkami, a zarazem pamiątkami dziejów. Różne były i są powody stawiania tego typu pomników kultury sakralnej – jednak żaden z nich nie powstał przypadkowo, każdy do czegoś nawołuje, przypomina o jakimś zdarzeniu.

Krzyże stawiano w miejscach ważnych, znaczących dla ludzi – przy ko-

22

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 22

2011-05-18 10:36:25

ściele, w centrum osady lub wsi, wyznaczając w ten sposób ich punkt centralny, na początku lub na końcu zabudowań wytyczając granice miejscowości, na rozstajnych drogach, gdzie żegnano odchodzących.

Stawiano je także przy ścieżkach prowadzących do lasu czy na skraju pól. Krzyże stawiano też dla upamiętnienia nagłej śmierci. W takich przypadkach wierzono, że dusza nie zazna spokoju, dopóki nie zostanie postawiony przydrożny krzyż lub kapliczka. One miały zapewnić wieczny spokój. Krzyże wznoszono z myślą o potomnych, o przyszłych pokoleniach, by te kontynuowały dzieło praojców i pamiętały o przeszłości. Stanowiły one również znak rozpoznawczy i wyraz pobożności mieszkańców, były świadectwem życia religijnego danej parafii, chlubą wioski, osady i miasta. Ich liczba świadczyła o religijności mieszkańców. Kiedy mijano krzyż stojący na początku lub końcu wsi czy miasta, zatrzymywano się, zdejmowano czapkę i odmawiano modlitwy. Formą oddawania czci krzyżowi było zdobienie go kwiatami i palenie przy nim świec. Do zwyczaju należy też sadzenie w tych miejscach drzew.

Pomimo wielu prób, rozmów z mieszkańcami, trudno ustalić jedną wersję pochodzenia krzyża na końcu wsi Mąchocice-Scholasteria. Może wyznacza koniec wsi? Może sygnalizuje początek drogi prowadzącej do lasu? Może jest pamiątką jakiegoś ważnego wydarzenia?

Może jest po prostu wyrazem pobożności mieszkańców?

Przy krzyżu skręcamy w lewo, w polną drogę – tu razem ze zmianą nawierzchni rozpoczyna się „górski” etap trasy. Wędrujemy teraz polną drogą, mijając po drodze – w odległości ok. 150 m od krzyża – zadrzewienia i liczne krzewy borówek, które stanowią Przystanek 2 ścieżki.

Przystanek 2

Zadrzewienia przydrożne

Dalej przy drodze widzimy wąski pas zadrzewień śródpolnych. Tworzą je pojedynczo rosnące drzewa: dąb szypułkowy, klon pospolity, topola osika, brzoza brodawkowata, jarzębina pospolita, lipa drobnolistna i sosna pospolita. Warstwę krzewów tworzą: śliwy tarniny, głogi, dzika róża, kalina koralowa, maliny właściwe, leszczyny.

23

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 23

2011-05-18 10:36:25

Jarząb pospolity 

Brzoza brodawkowata 

Malina właściwa 

Grusza pospolita 

Dąb szypułkowy  Wierzba iwa  Drzewa i krzewy zadrzewień przydrożnych

Zadrzewienia śródpolne i przydrożne kształtują krajobraz kulturowy obszarów wiejskich Polski. Łagodzą lokalny mikroklimat.

Chronią uprawiane gleby przed erozją wietrzną i wodną. Pełnią też niezwykle ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu agroekosystemów (ekosystemów terenów użytkowanych rolniczo), zwiększając różnorodność gatunków grzybów, roślin i zwierząt na tych terenach.

Intensywne uprawy rolne wymagają stosowania wysokiego poziomu nawożenia i chemicznej ochrony uprawianych roślin, co powoduje, że agrobiocenozy takich upraw cechuje bardzo niska różnorodność występujących w nich organizmów. To niekorzystne zjawisko łagodzą zadrzewienia śródpolne i przydrożne. Różnorodność roślin wabi różne grupy zwierząt, od owadów do ptaków, jako źródło pokarmu lub miejsce schronienia. Występują tu pożyteczne biedronki, złotooki, trzmiele i pszczoły, wyłączni zapylacze niektórych roślin uprawnych (koniczyna, rzepak). Śródpolne zadrzewienia są siedliskiem gnieżdżenia się poży-

24

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 24

2011-05-18 10:36:30

tecznych ptaków (cierniówka, dzierzba gąsiorek). Takie gatunki są dla rolników najcenniejsze. W okresie karmienia młodych zbierają olbrzymie ilości owadów, wśród których bardzo duży udział mają szkodniki upraw rolnych.

„Boża krówka wdrapując się na liść czarnej jagody. Po co i na co? Sześć razy spadnie i sześć razy włazi – mały Syzyf.

Widocznie zaciekawiła ją czarna jagoda wisząca na jednym z prątków tej roślinki. Ale czyż krówka nie widzi tych wielkich much o żółtych złoconych skrzydłach, co pozasiadały wkoło listków, czy się nie boi wygiętego w pałąk pająka, co swoje krótkie nogi formalnie wbił w jagodę. Ciekawym, co on myśli robić?”

S. Żeromski, Dzienniki, t. 2, s. 293 – 294

Gruszyczka jednostronna



Kruszczyk szerokolistny  Pszeniec gajowy 

Wrzos zwyczajny 

Nawłoć pospolita 

Rośliny zielne i krzewinki zadrzewienia przydrożnego

25

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 25

2011-05-18 10:36:33

W runie tych zadrzewień zwraca uwagę masowo rosnąca borówka czarna, której towarzyszą konwalijka dwulistna, pszeniec gajowy, wiechlina gajowa, poziomka pospolita, kosmatka owłosiona, jastrzębiec kosmaczek, zawilec gajowy, trędownik bulwiasty, przetacznik ożankowy, przytulia wiosenna, nawłoć pospolita, jeżyna popielica i chroniony storczyk kruszczyk szerokolistny.

„Biedna konwalia! – tyle zapachu posyła „czarnej jagodzie”, taka blada od namiętnych uniesień, taka zrozpaczona w tym opuszczeniu białych dzwoneczków – a „czarna jagoda” ani myśli do niej się zbliżyć, ukoić jej tęsknotę, chwali się tylko czarnym swym owocem. Za zimna i za wyrachowana jak na kobietę…”

S. Żeromski, Dzienniki, t. 2, s. 293 – 294

Idąc dalej, dochodzimy do rozwidlenia polnych dróg, na którym skręcamy w lewo zgodnie ze znakami ścieżki. Wędrujemy pośród łąk wilgotnych.

Przystanek 3

Łąka wilgotna

„Łąka (…) rodziła mu trawy przebujne i kwiaty nieznane, nie widziane w tych stronach. Soczyste, wielkie kule koniczyny nasycały wszystek przestwór jasnej zieleni swoim radosnym kolorem, wyniosłe miodowniki przywabiały do koron swych tysiące pszczół, a smugi błękitnych i białych kwiatów nadawały temu zagajnikowi traw czarujące odcienie.”

S. Żeromski, Złe spojrzenie, s.170 – 171

Łąki to roślinne zbiorowiska półnaturalne. Powstają głównie w dolinach rzek i obszarach źródliskowych cieków, po wycięciu pierwotnie występujących tu zbiorowisk leśnych.

Oglądana przez nas łąka wilgotna powstała po wycięciu drzew i krzewów w obszarze źródliskowym niewielkiego cieku. Zbiorowisko to porasta bardziej żyzną glebę zasobniejszą w minerały spłukiwane z okolicznych wzgórz. Wczesną wiosną łąka ta jest zwykle bardziej wilgotna, czasem nawet podtopiona, ale w okresie lata bywa miejscami lekko prze-

26

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 26

2011-05-18 10:36:34

suszona. Dawniej łąki takie, były późnym latem regularnie raz do roku koszone. Pozyskane z nich siano nie było skarmiane, wykorzystywano je tylko w oborach jako podściółkę pod zwierzęta. Obecnie łąki wilgotne, a szczególnie w obszarach górskich, są w Polsce zagrożonymi zbiorowiskami. Ich siedliska są osuszane, a brak ich użytkowania (regularnego koszenia) powoduje, że zarastają przez drzewa i krzewy i bardziej ekspansywne gatunki bylin.

Na obserwowanej łące rośnie jeszcze wiele gatunków roślin charakterystycznych dla tej fitocenozy. W runi tej łąki dominują byliny: żółto kwitnąca wczesną wiosną knieć błotna, kwitnące latem: groszek łąkowy, jaskier ostry i komonica błotna, biało kwitnąca wczesną wiosną rzeżucha łąkowa, liliowo kwitnąca krwawnica pospolita i ostrożeń łąkowy, niebiesko kwitnąca niezapominajka błotna, z innych gatunków rosną tu sitowie leśne, dzięgiel leśny, szczaw zwyczajny i liczne trawy jak: wyczyniec łąkowy, śmiałek darniowy, drżączka średnia, tomka wonna, wiechlina łąkowa i zwyczajna, tymotka łąkowa i kupkówka pospolita, oraz sity: sit siny i rozpierzchły.

Tymotka łąkowa



Bodziszek łąkowy



Kupkówka pospolita 

Raigras wyniosły  Komonica zwyczajna 

Jaskier rozłogowy  Rośliny łąki wilgotnej

Bogactwo występujących tu gatunków roślin żywi szereg gatunków owadów, w tym chronionego pająka tygrzyka paskowanego

27

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 27

2011-05-18 10:36:37

liczne trzmiele: kamiennik i leśny, pszczołę miodną, bzyga brzęka i motyle: latolistka cytrynka, bielinka kapustnika, czerwończyka dukacika, powszelatka brunatka, perłowca malinowca, polowca szachownicę.

Od wspomnianego rozwidlenia dróg wędrujemy około 900 m leśną dróżką prowadzącą na grzbiet Pasma Masłowskiego. Jak wspomniano wyżej, Pasmo Masłowskie jest w większości bezleśne, chociaż obecnie w dużo mniejszym stopniu niż dawniej. Dookoła otaczają nas różnowiekowe lasy porolne, powstałe z samosiewu lub sztucznych nasadzeń.

Miejsce to bardzo dobrze ilustruje proces sukcesji. Sukcesja jest procesem ekologicznym polegającym na następowaniu po sobie kolejnych biocenoz (zbiorowisk roślinnych i towarzyszących im zwierząt).

Sukcesja ekologiczna jest procesem kierunkowym i w odróżnieniu od cyklicznych fluktuacji sezonowych przebiega etapami od stadium początkowego – uprawnych pól, poprzez stadia pośrednie – odłogi polne, zadrzewienia i zakrzaczenia, do stadium końcowego – w tych warunkach klimatyczno-siedliskowych – zbiorowiska leśnego. W warunkach klimatycznych Polski na ogromnej większości siedlisk, stabilnym stadium końcowym sukcesji (klimaksem) są biocenozy leśne (różne typy zbiorowisk leśnych i towarzyszące im zwierzęta). Należy pamiętać, że klimaks też podlega pewnym bardzo powolnym zmianom, związanym przede wszystkim ze zmianami klimatu.

W tym przypadku mówimy o sukcesji wtórnej, gdyż zaczyna się ona od pól uprawnych do lasu, w odróżnieniu od sukcesji pierwotnej, gdzie cały proces zaczyna się kolonizacją przez organizmy żywe siedliska, wcześniej pozbawionego przez nie, np. sukcesja na gołoborzach pobliskich Łysogór.

Dąb bezszypułkowy  Leszczyna pospolita



F. Zych

A. Supierz

Świerk pospolity 

D. Osuch

28

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 28

2011-05-18 10:36:39

Jodła zwyczajna 

Sosna zwyczajna  A. Kuchcińska

Topola osika 

M. Walas

S. Miros

Drzewa i krzewy porastające starsze odłogi

Na tym odcinku ścieżki obserwujemy lasy, w których dominują drzewostany złożone z lekkonasiennych drzew (rozsiewanych przez wiatr), jak brzoza brodawkowata, wierzba iwa, sosna zwyczajna, drzewa rozsiewane również przez wiatr, ale o nieco cięższych nasionach jak: klon zwyczajny i jawor, grab pospolity. Natomiast ptaki rozsiały tu dąb szypułkowy i leszczynę – sójka, a jarzębinę, krzewy derenia świdwy i kruszyny pospolitej – ptaki drozdowate. Liczne rosnące tu drzewa pochodzą również z nasadzeń dokonanych przez człowieka, szczególnie świerk pospolity, jodła pospolita i modrzew europejski. W runie spotykamy już pierwsze rośliny leśne jak: szczawik zajęczy, konwalijkę dwulistną, oraz paprocie: orlicę pospolitą i nerecznicę samczą. Lasy te są ostoją zajęcy, saren i dzików, a z ptaków licznie występują tu zięby, kosy, drozdy śpiewaki, piecuszki, pierwiosnki, bogatki, sikory ubogie i modre.

Kilkadziesiąt metrów dalej napotykamy miejsce, z którego rozciąga się piękna panorama na Pasmo Klonowskie, Brzezinki i Barczę.

Tą drogą dochodzimy aż do czerwonego szlaku. Na szlak wychodzimy w miejscu, gdzie na drzewie umieszczona została nietypowa kapliczka. Skręcamy tu w prawo. Znajdujemy się obecnie na wysokości 440 m n.p.m. Od tego miejsca będzie prowadził nas szlak czerwony.

Wędrujemy zatem wypatrując charakterystycznych znaków prawie 600 m. Przechodząc przez łąkę po około 100 m zbliżamy się do Wielkiego Kamienia, zwanego także Diabelskim Kamieniem. Znajduje się tu kolejny przystanek ścieżki – Przystanek 4.

29

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 29

2011-05-18 10:36:41

Przystanek 4

Diabelski Kamień

Góra Klonówka o wysokości 473 m n.p.m. jest najwyższym szczytem pasma Masłowskiego, które liczy ok. 400 mln lat i zbudowane jest z kwarcytów oraz łupków dewońskich. Grzbiet Klonówki rozciąga się na długość ok. 2 km. Znajdują się na nim wychodnie kambryjskich piaskowców kwarcytowych, które miejscami tworzą skalną grań.

Na szczycie Klonówki spotkamy dwa pomniki przyrody nieożywionej.

Jednym z nich jest właśnie leżący na wysokości 460 m n.p.m. „Diabelski Kamień,” zwany także „Wielkim Kamieniem”. Ma on formę monolitu skalnego o długości 10 m i wysokości 5 m. Drugą atrakcją Klonówki są skałki zwane „Kamieńczykiem”, które tworzą próg skalny o szerokości 7 m i odległe o 20 m od progu urwisko skalne o szerokości 40 m i wysokości do 3 m.

Góry Świętokrzyskie uchodzą często za miejsce „magiczne”.

Według legend wiele zabytków przyrody związanych jest z działalnością czarownic i ich diabelskich pomocników. Tak również jest z wychodnią skalną na górze Klonówka, która nazywana jest „Diabelskim Kamieniem” lub, z racji wielkości, „Wielkim Kamieniem”. Jedna z wersji mówi, że na zlecenie czarownic diabli mieli zniszczyć klasztor na Świętym Krzyżu. Próbowali trzy razy i nie udało im się to. Jeden z głazów, które chcieli zrzucić na miejsce święte spadł właśnie na górę Klonówkę, na której został do dziś. Inna legenda natomiast głosi, że jeden z diabłów zabrał z piekła gorący głaz, aby ogrzewać nim swą ukochaną – czarownicę, którą poznał podczas jednego z sabatów. Gdy leciał z tym prezentem nad Klonówką, usłyszał bicie dzwonów ze znajdującego się na szczycie kościoła i uciekając porzucił kamień, który wbił w ziemię świątynię. Podobno gdzieś znajduje się jeszcze wejście do przywalonego kamieniem kościoła.

Zbocza Klonówki od południa porasta las mieszany z grabem pospolitym, bukiem pospolitym i sosną pospolitą. W poszyciu rośnie jałowiec pospolity, dziki bez koralowy (o czerwonym rdzeniu i koralowych owocach), głóg jednoszyjkowy i leszczyna, a w runie gajowiec żółty, przytulia wiosenna i częściowo chroniony bluszcz pospolity, glistnik jaskółcze ziele i paproć wietlica samicza. Od północy do Wielkiego Kamienia przylega niewielka polanka, gdzie zwraca naszą uwagę wrzos pospolity, poziomka pospolita, orlica pospolita, trzcinnik

30

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 30

2011-05-18 10:36:41

pospolity – duża trawa, której blaszki liściowe posiadają bardzo ostre brzegi. Rośnie tu też bliźniczka psia trawka, inny gatunek trawy o krótkich, sztywnych liściach i źdźbłach łodygach, charakterystyczny dla gleb ubogich. Zwróćmy też uwagę, że i tu też rośnie inwazyjna roślina pochodzenia amerykańskiego, jaką jest nawłoć późna, która za czasów Stefana Żeromskiego była nazywana od żółtych drobnych kwiatostanów mimozą. W tamtych czasach była często sadzona w ogrodach jako roślina ozdobna.

Po odpoczynku w specjalnie przygotowanym miejscu wracamy tą samą trasą od „Diabelskiego Kamienia” do nadrzewnej kapliczki na skrzyżowaniu leśnych dróg – Przystanek 5.

Przystanek 5

Kapliczka na drzewie

Z informacji, które udało się zebrać, wynika, że kapliczka na drzewie powstała w celu upamiętnienia wypadku lotniczego. Wszystkich informacji na ten temat udzielił Czesław Batóg, który w chwili tragedii był młodym instruktorem Aeroklubu Kieleckiego.

We wrześniu 1957 roku kielecki Aeroklub przygotowywał wspólnie z jednostką z Lublina pokazy lotnicze, które miały się odbyć pod koniec miesiąca. Organizatorom zależało na udziale w nich nowoczesnego śmigłowca, który był w posiadaniu wyłącznie wojska. Na rozmowę z generałem Frejem Bieleckim udali się do Warszawy samolotem ZLIN 26 dwaj przedstawiciele strony kieleckiej. Pilotem był 27-letni porucznik Adam Jankowski, szef wyszkolenia, który nadzorował na lotnisku wszystkie sekcje – samolotową, szybowcową i spadochronową, pasażerem natomiast Zygmunt Abramowski, przewodniczący społecznego zarządu kieleckiego Aeroklubu. Dzięki znajomości Abramowskiego z gen. Bieleckim udało się uzyskać zgodę na udział w pokazach śmigłowca z jednostki w Radomiu. W drodze powrotnej z Warszawy Jankowski i Abramowski postanowili zatrzymać się jeszcze w Radomiu, aby ustalić szczegóły.

Wieczorem 19 września 1957 roku, jak co dzień, pracownicy lotniska udali się do domów. Rano przy bramie czekał na nich w furmance mieszkaniec jednej z okolicznych miejscowości z informacją, że na górze Klonówce leży rozbity i spalony samolot z ludźmi w środku.

31

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 31

2011-05-18 10:36:42

Pracownicy lotniska samochodem terenowym pojechali na miejsce katastrofy. Zastali tam rozbity i niemal w całości spalony samolot. Pilot i pasażer zginęli na miejscu.

Do dziś nie udało się ustalić okoliczności katastrofy. Pracownicy lotniska nie otrzymali żadnych informacji na temat godziny przylotu samolotu por. Jankowskiego na lotnisko w Radomiu i jego wylotu do Kielc. W tych czasach w samolotach nie było radiostacji, więc wszelka komunikacja odbywała się tylko między jednostkami naziemnymi. Według obowiązujących zasad pracownik lotniska w Radomiu powinien skontaktować się z tzw. Strefą w Sandomierzu, która powinna uzyskać informacje z lotniska kieleckiego, czy tamtejsze warunki pogodowe zezwalają na przyjęcie samolotu. Wiadomo, że tej wymiany informacji nie było. A pogoda tego dnia wyjątkowo nie sprzyjała lotom. Siąpił deszcz, górę Klonówkę spowiła mgła, nisko wisiały chmury.

Nikt jednak nie umie udzielić odpowiedzi, dlaczego do katastrofy doszło w tym właśnie miejscu. Czy por. Jankowski podchodził do lądowania z tej strony? Mało to prawdopodobne, zważywszy że pilot świetnie znał lotnisko i wiedział, że takie podejście jest niewykonalne.

Wiadomo, że samolot zahaczył prawym skrzydłem o brzozy, jednocześnie z powodu małej wysokości uderzył podwoziem i silnikiem w kamienie i ziemię. Od razu się zapalił.

Pamiątkowe zdjęcie ze szkolenia w Karpaczu.

Na dole pierwszy z lewej – por. Adam Jankowski, piąty z lewej – Czesław Batóg.

32

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 32

2011-05-18 10:36:42

Tyle pozostało z samolotu ZLIN 26 po wypadku

Por. Adam Jankowski i Zygmunt Abramowski są pochowani na Cmentarzu Starym w Kielcach. Obaj pozostawili po sobie żony i dzieci.

Nadrzewna kapliczka jest wyrazem pamięci okolicznych mieszkańców o ofiarach tragicznej katastrofy. Czasem ktoś przyniesie kwiat, zawiesi kolejny święty obrazek, poprawi drewniany krzyż.

Od kapliczki idziemy dalej prosto, cały czas prowadzeni oznaczeniami ścieżki i czerwonym szlakiem turystycznym. W czasie wędrówki, po naszej lewej stronie, miejscami otwierają się szerokie panoramy na Pasmo Klonowskie. Po przejściu około 1000 m czeka nas strome zejście z góry Dąbrówki. Schodząc zachowujemy szczególną ostrożność ! Warto jednak rozejrzeć się wokoło, przechodzimy bowiem przez sprawiający niezwykłe wrażenie las bukowy – Przystanek 6.

33

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 33

2011-05-18 10:36:42

Przystanek 6

Grąd przy zejściu

„Patrząc na nieprzejrzany szereg tych żelaznych drzew – wydaje się, że są stalowymi mięśniami, powyciąganymi z ziemi rękoma tytana.

Twarde to tak, że nie wypuści z siebie żadnej gałązki. Wysmukły, śmiga aż pod obłoki i tam dopiero w obliczu chmur rozpadnie się w bukiet liści jak palma. Gdzieś daleko, w końcu państwa tego leśnego high-life’u, tuli się w cieniu chłopka lasu – sosna.”

S. Żeromski, Dzienniki, t. 2, s. 334 – 335

Strome zbocze porasta las liściasty, który rośnie tu na stosunkowo żyznym siedlisku. Mimo że w drzewostanie dominuje buk pospolity, to obecność licznych gatunków runa związanych z nizinnymi lasami liściastymi sprawia, że możemy zaliczyć go do grądu (grądy to lasy liściaste na żyznych siedliskach, z licznymi gatunkami drzew jak: graby pospolite, lipy drobnolistne, dęby szypułkowe z bogatym w gatunki runem roślin kwitnących wczesną wiosną). W drzewostanie tego lasu obok dominujących buków rosną jeszcze klony jawory, graby pospolite, wiązy górskie, czereśnie ptasie oraz pojedynczo sosny pospolite, świerki pospolite, jodły pospolite i modrzewie europejskie.

Klon zwyczajny

Buk pospolity

A. Kiełbik

Klon jawor

S. Karyś

P. Korus

34

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 34

2011-05-18 10:36:44

Grab pospolity Wiąz górski

Czereśnia ptasia P. Januchta

K. Iwan

K. Haba

Drzewa lasu grądowego

„Suche, na pół liściaste bory ciche były i nieme.

Podszewka leśna – grabina, dębczaki, kuszcze leszczynowe – ledwie – ledwie dawała znak życia.”

S. Żeromski, Popioły, t. 3, s.138

W podszycie rośnie dereń świdwa, trzmielina pospolita, leszczyna i wiciokrzew pospolity, a w warstwie runa występują liczne gatunki związane z lasami grądowymi: gajowiec żółty, marzanka wonna, miodunka ćma, dąbrówka rozłogowa, szczawik zajęczy, bodziszek cuchnący, fiołek leśny, żankiel zwyczajny, zawilec gajowy, kopytnik pospolity i ściśle chroniona przylaszczka pospolita. Z innych gatunków roślin zielnych wymienić warto żywiec cebulkowy, gatunek górski, charakterystyczny dla karpackiej buczyny reglowej, oraz łuskiewnika różowego, bezzieleniową roślinę pasożytniczą, który pasożytuje między innymi na korzeniach leszczyny.

Warto zwrócić szczególną uwagę na ciekawy okaz buka rosnący prawie na dole, po lewej stronie. Drzewo to charakteryzuje się pięcioma pniami wyrastającymi jakby z jednego korzenia.

Po zejściu z góry i dojściu do asfaltowej drogi, prowadzącej z Cedzyny do Świętej Katarzyny, skręcamy w lewo i wędrujemy dalej drogą asfaltową około 350 m.

Droga ta jest bardzo ruchliwa, nie ma pobocza, dlatego wędrując w grupie musimy pamiętać o zachowaniu szczególnej ostrożności i stosowaniu się do przepisów ruchu drogowego dotyczących pieszych.

35

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 35

2011-05-18 10:36:47

Przypominamy, że grupy powyżej 15 osób poruszają się prawą stroną drogi jak najbliżej krawędzi jezdni.

Kierując się oznaczeniami szlaku czerwonego, opuszczamy asfalt i skręcamy w prawo w kierunku mostu na Lubrzance. W tym miejscu znajduje się kolejny Przystanek 7.

Przystanek 7

Przełom Lubrzanki – bród

„Widzę jeszcze dziecięcymi oczyma wielkie raki żywe, stwory czarne o formie dziwacznej, straszącej wyobraźnie dziecięcą, jak suną po jasnym, gliniastym dnie potoku, co z mej góry rodzinnej spada w rozpędach, zakrętach, półkolistych obiegach i nagłych w dół popławach. Soczyste nad nim trawy, kaliny, tarki, wilczełyko i bujne łodygi, wewnątrz puste, wielkimi liśćmi nakryte, których pień łyczkiem cienkim obciągnięty, tak się świetnie nadaje do wciągania w usta lodowatej wody ze źródła, wody, co łupie w zębach. Zarośla z brzegu na brzeg przerzucone, splatają się między sobą. Chmiel je obwija, a przetykają leśne maliny.”

S. Żeromski, Puszcza jodłowa, s. 280

Stojąc na moście możemy bliżej przyjrzeć się fragmentom zadrzewień łęgowych porastających brzegi Lubrzanki. Drzewostan tych zadrzewień buduje głównie olsza czarna i wierzba krucha z domieszką wiązu szypułkowego, czereśni ptasiej i jesionu wyniosłego. Nieco niżej w dole biegu rzeki możemy zobaczyć jeszcze dwa gatunki roślin ściśle chronionych – charakterystycznych dla takich siedlisk: tojad dziubaty i pióropusznik strusi.

Skierujmy teraz wzrok w kierunku rzeki Lubrzanki. Na południowych zboczach góry Klonówki i Dąbrówki ulokowane są Mąchocice Kapitulne ułożone dwoma pasmami równoległymi do łańcucha górskiego: Dolne i Górne. Na południowych stokach Dąbrówki ulokowany jest widoczny z daleka ośrodek wypoczynkowy ,,Ameliówka”. Na tej górze w 1903 roku państwo Wieszeniewscy – Hipolit i Amelia, wybudowali pensjonat, który cieszył się ogromną renomą i gościł znakomitych ludzi, między innymi kardynała Augusta Hlonda i prezydenta Mościckiego. Widać z tego miejsca obniżenie pomiędzy górami. Szko-

36

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 36

2011-05-18 10:36:47

da, że w ramach tej ścieżki nie możemy tam pójść. Zachęcamy jednak do zwiedzania tego urokliwego zakątka.

Dolina Lubrzanki powstała najprawdopodobniej wskutek kaptażu, tj. przeciągnięcia górnego odcinka płynącej po północnej stronie pasma głównego rzeki Pokrzywianki przez mającą większą siłę erozyjną, wypływającą z południowych stoków, Lubrzankę. Długa, wąska dolina rzeki Lubrzanki oddziela Pasmo Masłowskie od Łysogórskiego.

Na wschód od Lubrzanki rozpościera się Góra Radostowa.

Wierzba krucha

Jesion wyniosły A. Supierz

Wiąz szypułkowy

P. Drzewicz

Czeremcha zwyczajna

D. Błachut

Z. Zielińska

Olsza czarna  K. Boćkowska

Topola biała 

D. Piwko

Drzewa lasu łęgowego

Po przejściu mostu na Lubrzance idziemy polną dróżką około 600 m aż dochodzimy do asfaltowej drogi we wsi Radostowa. Skręcamy w prawo i idziemy dalej prosto wśród zabudowań wiejskich. Po przejściu ok. 400 m, po lewej stronie zauważymy gospodarstwo agroturystyczne Leszka Trębacza – Przystanek 8.

37

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 37

2011-05-18 10:36:51

Przystanek 8

Gospodarstwo agroturystyczne Leszka Trębacza

Gmina Masłów oferuje turystom prawie 500 miejsc noclegowych. Zarówno w gospodarstwach agroturystycznych, jak i w schroniskach, pensjonatach i domach wczasowych.

Idąc naszą ścieżką przyrodniczą, trafiamy do jednego z najstar szych gospodarstw agroturystycznych nie tylko w regionie, ale i w całej Polsce. Gospodarstwo „Radostowa” zostało utworzone przez Leszka Trębacza w 1990 roku. Oferuje gościom 12 pokoi 2-osobowych z węzłami sanitarnymi oraz samodzielne mieszkanie wakacyjne dla 4 osób. Po wcześniejszym uzgodnieniu turysta ma możliwość skorzystania z obiadów. Potrawy regionalne są serwowane po bardzo przystępnych cenach.

Do dyspozycji wczasowiczów jest również miejsce ogniskowe i grill. To jednak nie wszystko. Wśród propozycji aktywnego spędzania czasu są: gra w bilard, ping ponga, kometkę w specjalnie do tego przeznaczonych miejscach. Dla spragnionych wrażeń właściciel proponuje zabawę w przeciąganie liny nad stawem. Szczególną atrakcją gospodarstwa są jednak konie. Wielu gości decyduje się nie tylko grzecznie je głaskać, ale również wybrać się na oferowane przez gospodarstwo przejażdżki konne.

Leszek Trębacz ściśle współpracuje z innymi ośrodkami agroturystyki w okolicy, m. in. z gospodarstwem Doroty Michty „Nad wodą”, które specjalizuje się w folklorze Gór Świętokrzyskich. Właścicielka prowadzi także Zespół Pieśni i Tańca „Ciekoty”. Po wcześniejszym uzgodnieniu można także wybrać się do Gospodarstwa Pasiecznego „Ryś” Ryszarda Szymczycha z Mąchocic Kapitulnych. Można tam obejrzeć specjalną godzinną prezentację z życia pszczół, zapoznać się z budową ula oraz posłuchać opowieści o sposobach podbierania miodu i jego rodzajach.

Gospodarstwo agroturystyczne RADOSTOWA Leszek Trębacz ul. Radostowa 16 –18 26-001 Masłów Tel. 41 311 22 64

38

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 38

2011-05-18 10:36:51

Po dojściu do końca drogi skręcamy w lewo i schodzimy niecałe 300 m w kierunku Lubrzanki.

Trasa przyrodniczej ścieżki dydaktycznej Klubu 4H „Brzezinki” ma swój koniec na Żeromszczyźnie.

Przystanek 9

„Szklany Dom”

„Kontury dworku naszego tak się cudownie, otulone w lip ramiona, od zachodniego słońca odbijały, żem go nie poznał. (…) Modrzew, mój ukochany modrzew, przedmiot mych zachwytów, kołysał się tak poważnie, staw, w którym łagodnie siwo zarysowana odbija się Łysica, ujęty w ramiona tatarakowych zarośli, nad którym stare wierzby i olbrzymie olchy w niebo strzelają, był tak cichy, kiedy niekiedy tylko płetwą ryby trącony, że zdał mi się jedną srebrną bryłą, zwierciadłem odbijającym cuda natury.

Dworek nasz biały odbił się w tym zwierciadle całkowicie z swym gankiem, tak prześlicznie dzikim obrośnięty winem, z swymi błyszczącymi oknami, z lipami, modrzewiem, wierzbami, gruszą…”

S. Żeromski, Dzienniki, t. 1, s. 185

Po prawej stronie, zaraz za mostkiem na Lubrzance, ukazują się naszym oczom dwa budynki. To Centrum Edukacyjne „Szklany Dom” – Dworek Stefana Żeromskiego w Ciekotach. Obiekty oficjalnie zostały otwarte w październiku 2010 roku. Są hołdem dla twórczości Stefana Żeromskiego, który lata dziecięce spędził w tym właśnie miejscu.

W 1871 roku rodzina pisarza zamieszkała w folwarku Ciekoty, gdzie Wincenty Żeromski, ojciec Stefana był zarządcą. Folwark obejmował ponad 100 ha ziemi, ale tylko 15 ha to były grunty orne niskiej klasy, resztę stanowiły pastwiska, łąki, nieużytki porosłe jałowcami, wymagające karczowania i kultywacji. Dom Żeromskich w Ciekotach był typowym w kształcie, najskromniejszym modrzewiowym dworkiem, mocno podstarzałym, złożonym (jak mówią dokumenty ubezpieczeniowe) z trzech izb mieszkalnych, sieni i kuchni o łącznej powierzchni 50 m² oraz czternastometrowej bokówki dla służby. Zbudowano go w 1753 roku, co mistrz ciesielski wyrył na siestrzanie (środkowej belce sufitu). Do zabudowań folwarku należały: drewniany młyn kryty

39

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 39

2011-05-18 10:36:51

gontem, drewniana stodoła pod słomą, obora, chlew, kurniki, dom dla arendatora, kuchnia – parownia, 2 szopy i stajnia z bryczką.

Dworek Żeromskich spłonął. Miejsce jednak było odwiedzane przez turystów, których o dzieciństwie spędzonym tu przez pisarza informował jedynie kamienny obelisk.

Po latach starań udało się zrealizować wizję pisarza. W Ciekotach stanął nie tylko drewniany dworek, ale również „Szklany Dom”, będący próbą odzwierciedlenia myśli zawartej w „Przedwiośniu”.

W dworku znajdują się pamiątki po pisarzu i jego rodzicach. Pierwszą otwartą wystawą była „Reduta Żeromskiego” pisarki Barbary Wachowicz, z kronikarską precyzją oddająca jego życie i twórczość. W „Szklanym Domu” mieści się m.in. wielofunkcyjna sala konferencyjna, sale wystawowe i warsztatowe. W zamierzeniu ma być bazą dla lokalnych artystów, literatów, aktorów, zespołów ludowych. Miejsce znajdą tu również organizacje pożytku publicznego oraz stowarzyszenia.

Nazywany Ikoną Regionu Świętokrzyskiego ma szansę stać się szybko jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych województwa.

Tym bardziej, że Ciekoty – z ich najbliższą okolicą, górami Radostową, Dąbrówką, Klonówką, przełomem Lubrzanki (którą zwał Czarną Nidą) – Żeromski opisywał wielokrotnie pod wymyślonymi nazwami. To Gawronki w „Syzyfowych pracach”, Głogi w „Ludziach bezdomnych”, Niemrawe w „Promieniu”, Wyrwy w „Popiołach”, Ciernie w „Urodzie życia” i Chłodek w „Przedwiośniu”. W każdej z tych literackich miejscowości jest mały biały dworek pod gontowym dachem, staw, rzeka, drzewa ozdobne i owocowe, a pod oknami ogródek, w którym kwitną astry, balsaminy, lewkonie, bratki, rezeda, lilie, georginie, róże i klematisy.

Opracowano na podstawie materiałów Urzędu Gminy Masłów

40

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 40

2011-05-18 10:36:52

Literatura Chmielewski J., Przyroda w twórczości Stefana Żeromskiego, Kielce 1999 Cygan S., Słownictwo pism Stefana Żeromskiego. Tom 9. Świat roślin, Kraków 2007 Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1978 Kotański Z., Przewodnik geologiczny po Górach Świętokrzyskich, cz.

I i II, 1959 Massalski E., Góry Świętokrzyskie, WP Warszawa 1979 Siatkowska E., Kaszak A., Świat roślin, skał i minerałów, PWRiL Warszawa 1990 Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B., Rośliny polskie, PWN Warszawa 1976 Witkowska-Żuk L., Atlas roślinności lasów. Flora Polski, Multiko Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2008 Materiały własne Urzędu Gminy Masłów www.maslow.pl

Informacja o Klubie 4H „Brzezinki”

Klub 4H „Brzezinki” powstał przy Szkole Podstawowej w Brzezinkach w listopadzie 2008 roku. Od początku jego działalności liderkami są nauczycielki: Sylwia Nalepa i Olga Zawodnik. Głównym zadaniem Klubu jest kształtowanie u uczniów postaw proekologicznych i krzewienie wśród nich zainteresowania kulturą i tradycją regionu. Młodzież realizuje liczne projekty ekologiczne, regionalne i plastyczne, wykonując ozdoby, rysunki, zdjęcia i prezentacje multimedialne. Jednym z takich projektów był udział w Ogólnopolskim Konkursie Klubów 4H pod hasłem „Wsi bezpieczna, wsi wesoła”. W ramach przygotowań klubowicze samodzielnie stworzyli prezentację multimedialną, zawierającą najważniejsze zasady bezpieczeństwa obowiązujące przy poruszaniu się po drogach pieszo i na rowerze. Rezultat ich pracy został umieszczony na stronie internetowej Gminy Masłów, a także dostarczony do innych szkół w gminie. Dużym zainteresowaniem klubowiczów cieszył się również konkurs „Przyroda w obiektywie”. Zachęcił on dzieci do poznawania przyrody i rozwinął zainteresowanie fotografią.

Uczniowie należący do Klubu 4H mieli również szansę uczestniczenia w Ogólnopolskich Dniach Owada, organizowanych co rok przez Uniwersytet Rolniczy w Krakowie.

41

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 41

2011-05-18 10:36:52

Reprezentacja Klubu brała udział w ogólnopolskim spotkaniu opłatkowym Klubów 4H, które odbyło się 16 grudnia 2008 roku w Warszawie. Na zaproszenie Ministra Rolnictwa i przewodniczącej Fundacji Klubów 4H w Polsce do Warszawy udały się liderki Klubu wraz z dwiema uczennicami. Na spotkaniu pod hasłem „Kultura chrześcijańska w tradycji i historii wsi polskiej”, którego gościem honorowym był ówczesny Prymas Józef Glemp, zaprezentowano ozdoby choinkowe i drobne upominki, wykonane wcześniej samodzielnie przez klubowiczów.

Największym przedsięwzięciem klubowym jest realizowany od 2008 roku trzyletni projekt „Kształtowanie świadomości ekologicznej i postaw proekologicznych wśród uczniów szkół wiejskich zrzeszonych w klubach 4H oraz wśród mieszkańców lokalnej społeczności województwa świętokrzyskiego – przyrodnicze ścieżki dydaktyczne”.

W realizacji projektu uczniowie wyznaczyli trasę przyrodniczej ścieżki dydaktycznej, poznawali faunę i florę regionu, a także zbierali informacje na temat jego historii i tradycji. Uczniowie, realizując kolejne zadania, zbierali i oznaczali rośliny, wykonali rysunki roślin chronionych oraz malowniczych krajobrazów. Wyjazd do Sitkówki-Nowin umożliwił młodzieży poznanie wzorcowo wykonanej ścieżki przyrodniczej, a udział w wykładach prowadzonych przez pracowników Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie poszerzył wiadomości z zakresu botaniki i entomologii. Realizacja projektu doprowadziła do przygotowania przyrodniczej ścieżki dydaktycznej i oddania jej do użytku lokalnej społeczności oraz turystów.

W prace nad projektem bezpośrednio zaangażował się Zbigniew Długosz, dyrektor Szkoły Podstawowej w Brzezinkach, a także Bogusław Krukowski, sekretarz gminy Masłów oraz Monika Banasik, pracownik Urzędu Gminy Masłów.

Informacje o Szkole Podstawowej w Brzezinkach Nazwa: Szkoła Podstawowa w Brzezinkach Adres: Brzezinki 43 26 – 001 Masłów telefon: 41 311 07 46 e-mail: spbrzez@poczta.onet.pl Strona internetowa: www.republika.pl/sp_brzezinki

42

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 42

2011-05-18 10:36:52

Szkoła Podstawowa zlokalizowana jest w samym środku wsi Brzezinki, przy trasie z Masłowa do Ciekot. Tradycje szkolnictwa na tych terenach sięgają roku 1864, kiedy to po uwłaszczeniu wieś Brzezinki otrzymała dwumorgową osadę szkolną. Początkowo lekcje odbywały się w dużej chałupie, pełniącej funkcję budynku szkolnego.

Budowę szkoły rozpoczęto w 1913 roku, jednakże wybuch I wojny światowej w 1914 roku przeszkodził w należytym jej wykończeniu.

Szkoła została zajęta przez szpital wojskowy, zniszczeniu uległy akta i urządzenia szkolne. Po zakończeniu wojny opiekę nad szkołą przejęła gmina. Szkoła została wtedy ogrodzona, założono ogródek i sad szkolny. W roku 1923 obwód szkolny obejmował wsie: Brzezinki, Barczę i Masłów Nademłynie, jednak w 1934 roku wieś Masłów Nademłynie została przydzielona do obwodu Masłów i takie granice obwodu szkolnego obowiązują do dziś. W 1937 roku przeprowadzono remont szkoły, a w 1954 uporządkowano szkolne archiwum. Kolejny kapitalny remont szkoły przeprowadzono w 1971 roku. Wymieniono wtedy podłogi, piece, wybudowano boisko i zadbano o nowe wyposażenie sal lekcyjnych. W latach 80-tych wymieniono dach, a w budynku gospodarczym utworzono salkę gimnastyczną. Obecny budynek szkoły został oddany w 1994 roku. W 2010 roku w dobudowanym do szkoły skrzydle uruchomiono przedszkole.

W szkole odbywa się wiele zajęć dodatkowych. Uczniowie mogą uczestniczyć w zajęciach koła informatycznego, europejskiego, polonistycznego, recytatorskiego, plastycznego, historycznego, turystyczno-krajoznawczego, fotograficznego. Działa tu również 50 Drużyna Harcerska „Leśne ludki”. Cyklicznie w placówce odbywają się imprezy: Ślubowanie uczniów 1 klasy, Dzień Chłopaka, Dzień Edukacji Narodowej, Święto Niepodległości, Andrzejki, Dzień Praw Człowieka, Jasełka, Zabawa karnawałowa, Dzień Babci i Dziadka, 1 Dzień Wiosny, Dzień Ziemi, Tydzień Kultury Języka, Dzień Europejski, Dzień Dziecka.

Szkoła w Brzezinkach liczy 7 oddziałów (klasy 0 – VI), w których w roku szkolnym 2010/2011 pobierało naukę 97 uczniów. Od 2004 roku dyrektorem szkoły jest mgr Zbigniew Długosz. Kadra nauczycielska liczy 12 osób.

43

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 43

2011-05-18 10:36:52

Działalność Fundacji Haifer Projekt International Misją organizacji Heifer International jest przeciwdziałanie problemom głodu i ubóstwa oraz ochrona środowiska naturalnego Heifer International jest międzynarodową, pozarządową organizacją charytatywną założoną w 1944 roku przez amerykańskiego farmera – Dan’a West.

Pod wpływem swoich doświadczeń w czasie hiszpańskiej wojny domowej uznał on, że zasada „krowa zamiast kubka mleka” jest lepszym sposobem niesienia pomocy ludziom głodującym niż rozdawanie żywności. W ten sposób Dan West zainicjował powstanie organizacji, która obecnie realizuje projekty w 125 krajach świata, finansując szkolenia oraz zakup zwierząt gospodarskich.

W roku 2004 Heifer International otrzymało Nagrodę im. Conrada N. Hiltona dla najlepszej organizacji pozarządowej niosącej pomoc humanitarną.

W Polsce, Heifer International rozpoczęło działalność już w 1947 roku, kiedy to po II Wojnie Światowej,

44

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 44

2011-05-18 10:36:53

cielne jałówki oraz konie zostały przekazane polskim rolnikom (transporty UNRRA). Po ponad 40 latach nieobecności, w 1992 roku, organizacja wróciła do Polski otwierając biuro do koordynowania projektów w Europie Środkowej i Wschodniej.

Biurem tym do 1998 roku kierował prof. Henryk Jasiorowski, były Rektor Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Od 1998 roku istnieje odrębne biuro dla Polski.

W projektach realizowanych w Polsce organizacja kładzie szcze gólny nacisk na zrównoważony rozwój małych gospodarstw rodzinnych, a także na zachęcanie mieszkańców wsi do podejmowania wspólnych inicjatyw i budowania podstaw społeczeństwa obywatelskiego. Zasięg pomocy powiększany jest poprzez Przekazanie Daru, kiedy to obdarowana rodzina dzieli się z inną, przekazując potomstwo od otrzymanych zwierząt.

W ciągu 18 lat działania w Polsce, Heifer International sfinansowało realizację 80 projektów o wartości 4,7 milionów dolarów, z których skorzystało ponad 21 000 rodzin.

Aktualnie realizowanych jest 38 projektów, w wyniku których rodziny otrzymały bydło, owce, trzodę, drób, pszczoły, konie oraz ryby.

Oprócz projektów ze zwierzętami realizowane są również projekty o innej tematyce:

– edukacja (ekologia, wzmacnianie organizacji lokalnych),

– kasy mikropożyczkowe,

– produkcja roślinna (zioła, sady ze starymi odmianami drzew owocowych),

– ścieżki edukacyjne z klubami 4H w województwie świętokrzyskim.

Współpraca Heifer International z klubami 4H w Polsce rozpoczęła się w maju 1995 roku w województwie świętokrzyskim. Dzieci i młodzież z klubów, w akcji Przekazania Daru, otrzymały kozy i króliki od rolników uczestniczących w projekcie finansowanym przez organizację.

W 2003 roku rozpoczął się projekt edukacyjny przygotowany już specjalnie dla klubów 4H, w którym dzieci i młodzież, po uzyskaniu szerokiej wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych, wyznaczyły edukacyjne ścieżki ekologiczne w interesujących przyrodniczo terenach.

Powstało sześć ścieżek i każda z nich została uroczyście otwarta i przekazana mieszkańcom gmin i turystom.

Obecnie realizowany jest projekt kontynuujący ten pomysł. Od 2008 roku 9 klubów pracuje nad wyznaczeniem przebiegu swoich ścieżek edukacyjnych.

45

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 45

2011-05-18 10:36:53

Notatki

46

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 46

2011-05-18 10:36:53

Notatki

47

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 47

2011-05-18 10:36:53

Notatki

48

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 48

2011-05-18 10:36:53

Notatki

49

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 49

2011-05-18 10:36:53

Notatki

50

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 50

2011-05-18 10:36:53

Szkoła Podstawowa w K. Boćkowska

Panorama Brzezinek

M. Korus

Dzięcioł duży

K.Kowalska

Zawilec gajowy

M. Korus

K.Kowalska

Mniszek lekarski

Fiołek bagienny

51

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 51

2011-05-18 10:37:02

A. Bocheniec

Szkoła w Brzezinkach

D. Nalepa

Knieć błotna

D. Nalepa

Ostrożeń łąkowy

52

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 52

2011-05-18 10:37:20

P. Pauksztełło

Widok na Brzezinki z drogi do Barczy

D. Nalepa

Miodunka czerwona

53

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 53

2011-05-18 10:37:53

D. Nalepa

Trzmiel ziemny na chabrze łąkowym

Przystanek 1-Krzyż

P. Milewicz

54

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 54

2011-05-18 10:37:58

W. Purtak

Krwawnik pospolity

Diabelski Kamień na Górze Klonówce

PTTK

55

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 55

2011-05-18 10:38:29

P. Milewicz

Kapliczka na drzewie

D. Nalepa

Narecznica kr贸tkoostra

56

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 56

2011-05-18 10:38:43

D. Nalepa

Pierwiosnek lekarski

Widok na Pasmo Klonowskie

P. Milewicz

57

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 57

2011-05-18 10:38:56

S. Nalepa

Pomrów błękitny

Zalew w Ciekotach

PTTK

58

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 58

2011-05-18 10:39:23

Centrum Edukacyjne „Szklany Dom” Dworek Stefana Żeromskiego w Ciekotach

Ciekoty to miejsce, które znajduje się na szlaku prawie wszystkich wycieczek szkolnych

odwiedzających Góry Świętokrzyskie. Nowo powstałe Centrum Edukacyjne „Szklany Dom” – Dworek Stefana Żeromskiego wybudowano na „Żeromszczyźnie”, w miejscu, gdzie przyszły pisarz spędził swoje dzieciństwo i młodość. Nic więc dziwnego, że szczególnie mile widziane są tu dzieci i młodzież. Mogą oni liczyć w tym przepięknym zakątku nie tylko na wspaniały wypoczynek, ale również cykl zajęć edukacyjnych. Zorganizowanym grupom szkolnym Centrum proponuje m.in. program zajęć terenowych „Azymut na Żeromskiego”. W jego skład wchodzą warsztaty literackie, plastyczne, a także zajęcia typowo turystyczne – zabawy z kompasem, czytanie mapy i odnajdywanie „skarbów” ukrytych w terenie. Po wyczerpujących grach i zabawach można zrelaksować się w cieniu drzew na brzegu ciekockiego stawu i posilić kiełbaską upieczoną własnoręcznie w ognisku.

Centrum Edukacyjne dysponuje następującymi pomieszczeniami do wynajęcia:

1

2

3

4

1. Sala widowiskowa o układzie teatralnym na 150 osób 2. Sala warsztatowa na 20 osób 3. Hostel na 30 miejsc noclegowych i pole biwakowe w Ameliówce 4. Amfiteatr

59

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 59

2011-05-18 10:40:19

UNIA EUROPEJSKA

60

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE

EUROPEJSKI FUNDUSZ ROZWOJU REGIONALNEGO

...dla rozwoju Województwa Świętokrzyskiego...

FolderSciezkaKsiazka ewy11CMYK.indd 60

2011-05-18 10:41:11