issue 6

Μάρτιος 2013 / Τεύχος 6ο / Διανέμεται δωρεάν Περιοδική έκδοση του Εναλλακτικού Σχολείου Ενηλίκων ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ

Ηράκλειο

ακροπατώντας στα τείχη της μνήμης Με συνεντεύξεις των: Δημήτρη Σάββα Γιάννη Τζωρτζάκη Φανή Κουτσουμπού και τις “Αναμνήσεις από το παλιό Ηράκλειο” του Στυλιανού Αλεξίου

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: Μιχάλης Σκουλάς, Υπεύθυνος ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ/ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΥΛΗΣ: Μάνος Ταμιωλάκης, Υπεύθυνος Εκπαίδευσης ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Μάνος Ταμιωλάκης ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΥΛΗΣ: Ρέα Ανδρεαδάκη, Αθηνά Λιοδάκη, Μάνος Ταμιωλάκης

Εξαμηνιαία περιοδική έκδοση του Εναλλακτικού Σχολείου Ενηλίκων του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ Διανέμεται Δωρεάν ΣΠΕΙΡΑ-ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΕΝΗΛΙΚΩΝ ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ: Διονυσίου 1 & Σεφέρη, 71601, Ν. Αλικαρνασσός, Ηράκλειο, τηλ: 2810331002, φαξ: 2810 342562, e-mail: education@kethea-ariadni.gr, speira@kethea-ariadni.gr

ΣΥΝΤΑΞΗ: Κατερίνα Αργυράκη, Γιάννης Δρακόπουλος, Στέφανος Κολιακουδάκης, Κώστας Μακρίδης, Γιώργος Μπαδογιάννης, Νίκος Πάγκαλος, Άγγελος Παπαδάκης, Σταύρος Παπαθεοδώρου, Μανόλης Σαριδάκης, Νικολέτα Σπίνου, Ζαχαρίας Συντιχάκης ΤΜΗΜΑ ΧΟΡΗΓΙΩΝ - ΔΙΑΦΗΜΙΣΕΩΝ: Αθηνά Λιοδάκη LAY OUT: Άννα Αρκουλάκη ΕΚΤΥΠΩΣΗ: ΣΧΗΜΑ ΚΑΙ ΧΡΩΜΑ

ΣΗΜΕΙΑ ΔΙΑΝΟΜΗΣ

ΗΡΑΚΛΕΙΟ: Βιβλιοπωλεία: Αναλόγιο, Ρούσου Χούρδου 8 / Κίχλη, Ευγενίκου & Χάνδακος- Βουρβάχων 1 / Ελευθερουδάκης, Οδός 1821 / Κυριάκης, Έβανς 85 – 87 / Lexis, Έβανς 85– 87 / Φωτόδεντρο, Κοραή 21 / Δοκιμάκης, Καντανολέων 4 Ιδρύματα / Μουσεία: Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, Σοφοκλή Βενιζέλου 27/ Φοιτητικό Κέντρο Πανεπιστημίου Κρήτης, Βούτες Δημόσιου χώροι: ΚΕΠ Αλικαρνασσού, Διονυσίου 13α / ΚΕΠ Δήμου Ηρακλείου, Ανδρόγεω 2 / ΚΕΠ Δήμου Γαζίου, Ε. Βενιζελου 276 Γάζι / ΚΤΕΛ Ηρακλείου – Λασιθίου, Περιοχή Λιμένος / Σταθμός επιβίβασης Λιμένος Ηρακλείου / ΠΑΓΝΗ, Κεντρική είσοδος Δισκοπωλεία: Αεράκης, Πλατεία Κοραή 14 Καταστήματα / Σωματεία: Bodyshop, Ίδης 31 / Πολιτιστικό και Αθλητικό Σωματείο ΚΑΛΛΙΡΡΟΟΝ, Λεβήνου 71, Θέρισσος. Καφέ / πολυχώροι: Πολυχώρος Σινέ Τεχνόπολις, Λεωφόρος Α. Παπανδρέου 116, Αμμουδάρα / Πολύκεντρο Νεολαίας Δήμου Ηρακλείου Σ. Βενιζέλου Φροντιστήρια: Φροντιστήρια Πουκαμισάς, Παρ. Μινωταύρου 14 ΧΑΝΙΑ: Μονάδα Συμβουλευτικής Χανίων ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ , Κ. Σφακιανάκη 13 (1ος Όροφος) ΆΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ: : Συμβουλευτικός Σταθμός Λασιθίου ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ, Φιλελλήνων & Γιαμπουδάκη 7

Το πρώτο γνωστό σχέδιο του Χάνδακα. Απεικονίζονται η πόλη, η οχύρωση, ο λιμένας και τα προάστια, όπως υπήρξαν στα τέλη του Μεσαίωνα. Φλωρεντία, Biblioteca Laurenaziana

Γη του Μίνωα Πύλη των Σαρακηνών κουρσάρων στο Αιγαίο Φρούριο γενναίων Βυζαντινών Μικρή Βενετία της ανατολής Καύχημα των Οθωμανών, αποτέλεσμα πολύχρονου πολέμου Λίκνο αντίστασης σ’όλους τους κατακτητές Γενέτειρα του Γκρέκο και του Καζαντζάκη

Α

λήθεια, τι είναι το Ηράκλειο; Ποια είναι η ιστορική του ταυτότητα; Υπάρχουν ακόμα άραγε τα σημάδια των παλιών πολιτισμών ή το κρητικό πέλαγος δροσίζει ένα μπουλούκι τσιμεντένια κτίρια στη θέση που κάποτε ο Μίνωας υποδέχονταν το στόλο του που αρμένιζε στη Μεσόγειο και κατά πάσα πιθανότητα και πέραν αυτής; Σε τι πέτρες πάνω πατεί ο σύγχρονος Ηρακλειώτης; Είναι αλήθεια ότι στα τείχη κάποιες αλλόκοτες νύχτες βαδίζουν σκιές που κρατούν ευαγγέλια και κοράνια; Όπως στους θρύλους της Χαλιμάς ο χρόνος παγώνει, έτσι και στο σύγχρονο Ηράκλειο ο καιρός έχει αφήσει γρανιτένια χνάρια. Μπορεί όποιος έχει γνώσεις και φαντασία να δει τον Άη – Μηνά καβαλάρη στα στενά της γειτονιάς του, τους Ενετούς άρχοντες να

μπαίνουν στο Δουκικό ανάκτορο, τη Βαλιδέ σουλτάνα να μπαίνει περήφανη στο τζαμί της, τους μαθητές του σχολείου «Κοραής» να γεμίζουν με γέλια και φωνές την πλατεία και τους 62 Μάρτυρες να τους πηγαίνουν για εκτέλεση οι Γερμανοί. Μπορεί ακόμα να ακούσει τη Φιλαρμονική να παίζει τα κυριακάτικα πρωινά στην πλατεία Ελευθερίας, ή να ακούσει συζητήσεις που γίνονταν στη Λέσχη Επιστημόνων. Ας πάμε ένα ταξίδι προς τα πίσω, στην ιστορία. Αυτά τα ταξίδια αξίζουν στις μέρες μας της σύγχυσης, γιατί ξεκαθαρίζουν πράγματα. Είναι γεμάτα γνώση και συναίσθημα. Τα χνάρια άλλων ανθρώπων κι οι πέτρες ζωντανεύουν γύρω σου, όταν μαθαίνεις την ιστορία τους. Σου μαθαίνουν να δίνεις αξία σε ό,τι άντεξε στο χρόνο. Να μην κοιτάς τόσο εφήμερα τα πράγματα. Να στοχάζεσαι.

editorial

Χάλκινο ειδώλιο ανδρικής μορφής, Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, Υπουργείο Παιδείας & Θρησκευμάτων, Πολιτισμού & Αθλητισμού – ΤΑΠ

Να ξέρεις που πατάς.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ηράκλειο, της Κρήτης τ’ ομορφότερο Κάστρο το φημισμένο… Σελ. 3 Σελ. 11 Ο Καπετάν Μιχάλης, απόσπασμα από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη Η Συβαρίτισσα, απόσπασμα από το ομώνυμο μυθιστόρημα της Λιλής Ζωγράφου Σελ. 19 Η Μονή του Άγιου Πέτρου των Δομηνικανών Σελ. 20 Στα χρόνια της αθωότητας και της βίας Σελ. 21 Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Σελ. 27 Αναμνήσεις από το παλιό Ηράκλειο, του Στυλιανού Αλεξίου Σελ. 28 Σελ. 30 Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Σελ. 32 Συνέντευξη με το Δημήτρη Σάββα, προϊστάμενο της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Σελ. 35 Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου Σελ. 33 Η Κνωσός και το Ίστορικόν Μουσείον της Κρήτης, Ηλίας Βενέζης Συνέντευξη με το Γιάννη Τζωρτζάκη, πρώην Αρχιμουσικό της Φιλαρμονικής Ορχήστρας Ηρακλείου Σελ. 38 Άνθρωποι και Υπεράνθρωποι, απόσπασμα από το ομώνυμο μυθιστόρημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη Σελ. 42 Συνέντευξη με τη Φανή Κουτσουμπού, Πρόεδρο του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Ηρακλείου Σελ. 43 Δράσεις του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ και του Εναλλακτικού Σχολείου Ενηλίκων Σελ. 48

Μεγάλος και Μικρός Κούλες, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης© Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών

Ηράκλειο,

Της Κρήτης τ’ ομορφότερο Κάστρο το φημισμένο…

Ηράκλειο, μια πόλη με πλούσια ιστορία η οποία ξεκινάει από τα βάθη των αιώνων, γεμάτη από θησαυρούς που ενώνουν με έναν τρόπο μοναδικό το χθες και το σήμερα. Κάνοντας κανείς έναν απλό περίπατο στην πόλη του Ηρακλείου συναντά σκιές και φως, πέτρα και σίδερο, φωτιά και θάλασσα. Στην ξενάγησή μας αυτή, αφετηρία είναι κάποια αποσπάσματα από το βιβλίο του Εμμανουήλ Δουλγεράκη «Επιστροφή στο Μεγάλο Κάστρο».

«

Πολλά ονόματα πήρε στο πέρασμα των αιώνων αυτή η φημισμένη, περισσότερο για την στρατηγική της θέση και τις πανίσχυρες οχυρώσεις της παρά για τις ομορφιές της, πολιτεία, που απλώνεται στη μέση της βόρειας παραλίας της Κρήτης. Ηράκλειο, λιμάνι της ελληνικής Κνωσού, που ήταν για αιώνες το κέντρο της Μινωικής θαλασσοκρατορίας. Κάστρο, στα χρόνια των Βυζαντινών. Χάντακας, την εποχή των Σαρακηνών Κουρσάρων και των Βυζαντινών ελευθερωτών. Κάντια και Μεγάλο Κάστρο, στη Βενετοκρατία και Τουρκοκρατία. Ηράκλειο ξανά, στα νεώτερα χρόνια και ως τις μέρες μας». Την περίοδο των Μινωιτών το μέρος ανατολικά του σημερινού εμπορικού λιμανιού, εκεί που εξέβαλλε

Χάρτης του Giorgio Corner. Βενετία, Biblioteca Nazionale Marciana

ο ποταμός Καίρατος (η σημερινή λεωφόρος Στέλιου Καζαντζίδη) αποτελούσε το επίνειο των Κνωσίων με την ονομασία Ηράκλειο. Μετά την καταστροφή της Κνωσού από τους Ρωμαίους και τη μεταφορά της πρωτεύουσας του νησιού στη Γόρτυνα, η περιοχή παρέμεινε χωρίς μεγάλη ιστορική σημασία για πολλά χρόνια μέχρι που οι Άραβες, αφού κατέλαβαν μεγάλο μέρος της Κρήτης την έκαναν τον 9ο αι. κέντρο ληστοπειρατείας των παραλίων της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτό τον αραβικό οικισμό -στη μέση της βόρειας παραλίας της Κρήτηςισοπέδωσε ο στρατός του Βυζαντινού στρατηγού Νικηφόρου Φωκά (961), που ανάκτησε τη μεγαλόνησο, εξολοθρεύοντας τους Αγαρηνούς και εξαφανίζοντας κάθε αραβικό ίχνος στον κατερειπωμένο Χάνδακα. Οι Βυζαντινοί ονομάζουν την πόλη Μεγάλο Κάστρο, κατά τη συνήθειά τους να ονομάζουν έτσι κάθε οχυρωμένη πόλη και για να την διακρίνουν από τα άλλα Κάστρα που κτίστηκαν στο μεταξύ στη Κρήτη. Κράτησαν την Κρήτη μέχρι το 1206, οπότε οι Γενοάτες του Πεσκατόρι κατέλαβαν τον Χάνδακα και λίγο μετά την πούλησαν στους Βενετούς κατά το 1210. Η πόλη παρέμεινε πάντα μητρόπολη της Μεγαλονήσου με νέες πολιτικές, στρατιωτικές και θρησκευτικές αρχές κάθε φορά. Ακολουθούν τετρακόσια πενήντα εννιά χρόνια Βενετοκρατίας στο νησί, που μεταβάλει την πρωτεύουσα στο ισχυρότερο φρούριο - κάστρο της Μεσογείου. Η Κρήτη και ιδιαίτερα η πρωτεύουσά της γεμίζει αυτή τη μακρά περίοδο από ευγενείς, ιππότες,

3

καθολικούς ιεράρχες, διανοούμενους, περιηγητές, καλλιτέχνες, ναυτικούς, επιστήμονες και τεχνικούς. Οι κατακτητές οχύρωναν την πολύτιμη αυτή κτήση τους, ενώ στα μέσα του ΙΕ΄ αι. και μπροστά στον οθωμανικό κίνδυνο αποφάσισαν να την κάνουν απόρθητη. Εκατό περίπου χρόνια χρειάστηκαν για να κτισθούν τα νέα τείχη του Μεγάλου Κάστρου (η ανοικοδόμηση άρχισε το 1462 και τελείωσε γύρω στα 1570). Τεράστια οχυρωματικά έργα μετέβαλαν την πόλη σε ένα από τα ισχυρότερα φρούρια της εποχής, ένα φρούριο που χρειάστηκαν εικοσιδύο χρόνια στενής και άγριας πολιορκίας για να κυριεύσουν οι Τούρκοι (1669). Σε όλη τη μακρότατη διάρκεια της Ενετοκρατίας και ιδιαίτερα τον ΙΣΤ΄ και τις αρχές του ΙΖ΄ αι. έγινε από την διοίκηση μια μεγάλη προσπάθεια εξωραϊσμού της πόλης, με επιβλητικά κτήρια, φαρδείς δρόμους, υπέροχα διακοσμημένες κρήνες, δενδροφυτεμένες και πλακοστρωμένες πλατείες, μεγαλοπρεπείς ναούς, αρχοντικά, ανάγλυφους πυλώνες, μέγαρα και πύλες με γλυπτές διακοσμήσεις και επιβλητικές όψεις. Παράλληλα με τον εξωραϊσμό και το κάποιο οικοδομικό νοικοκύρεμά της η πόλη έγινε στην διαδρομή των χρόνων ένα από τα σπουδαιότερα πολιτιστικά κέντρα της Ευρώπης. Τέχνες, γράμματα, ανθρωπιστικές επιστήμες άνθησαν στην Κάντια και στους κόλπους της αναδείχθηκαν σπουδαίες μορφές της Αναγέννησης, όπως ο Γκρέκο και ο Κορνάρος, αλλά και οι τυπογράφοι Λαόνικος ο Κρης (Πρωτόπαππας) και ο Αλέξανδρος Γεωργίου που τύπωσαν το 15ο αι. τη Βατραχομυομαχία, τη Φυλλάδα (παιδαγωγία), το Ψαλτήρι και το Οκταήχι που ήταν από τα πρώτα βιβλία που χρησιμοποίησαν τα Ελληνόπουλα για να μάθουν γράμματα. Το 1669 το Μεγάλο Κάστρο πέφτει για 200 περίπου χρόνια στα χέρια των Οθωμανών και μ’ αυτό ολοκληρώνεται η κατάκτηση της Κρήτης από τον ασιάτη εισβολέα… Οι Οθωμανοί άρχισαν σιγά σιγά να ανοικοδομούν τα κυριότερα βενετσιάνικα κτήρια, να μεταβάλουν τις εκκλησίες σε τζαμιά, να προσθέτουν καινούργια οικοδομήματα για τις ανάγκες στέγασης των αξιωματούχων και των υπηρεσιών τους. Μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι. κατατυραννούσαν και αποδεκάτιζαν τους Χριστιανούς του Μεγάλου Κάστρου. Αυτή η εποχή, η μέχρι το 1821, λέει ο Ξανθουδίδης «υπήρξεν η τρομεροτέρα περίοδος της Τουρκοκρατίας και καθ’ όλην την νήσον και ιδία εις το Κάστρον…». Είκοσι τζαμιά, πρώην Χριστιανικοί ναοί, μόνο δύο εκκλησίες -του Αγίου Ματθαίου και του Αγίου Μηνά, μια Αρμενική εκκλησία και μια εβραϊκή συναγωγή αναφέρονται στο Ηράκλειο του 1818…

4

Τείχη, φρούρια, προμαχώνες έζωναν ακόμα και τότε το μεγάλο Κάστρο, από Ανατολή, Νότο, Δύση. Ο Μεγάλος Κούλες των Βενετών και ο Μικρός, κτισμένος από τους Τούρκους, δέσποζαν στο μικρολίμανο που, πριν καθαριστεί, χωρούσε μόλις 20 πλοία «δύο έως τριών χιλιάδων κανταριών το καθένα». Την περίοδο της αυτονόμησης της Κρήτης και της κατοπινής ένωσής της με την Ελλάδα, στις αρχές του 20ου αι. δηλαδή, το κέντρο του Ηρακλείου ήταν γεμάτο μαγαζιά, μικροεργαστήρια, λουτρά, φαρμακοπωλεία – ιατρεία, κρήνες και καφενεία. «Τι ήταν τότε, τα ολόπρωτα χρόνια του αιώνα μας, το Ηρακλειάκι; Το Μεγάλο Κάστρο!» που λέγανε. Πόσοι ήσαν οι Καστρινοί; Είκοσι χιλιάδες πάνω – κάτω και απ’ αυτούς, οι μισοί Τούρκοι», ρωτά η θυγατέρα του Κάστρου Έλλη Αλεξίου κι απαντά με τον γνωστό του στόμφο ο μεγάλος γιος του Νίκος Καζαντζάκης: «Το Μεγάλο Κάστρο δεν ήταν την εποχή εκείνη ένα μπουλούκι σπίτια, μαγαζιά και στενοσόκακα, στριμωγμένο σε ένα ακρογιάλι της Κρήτης, κυματοδαρμένο από ένα ακατάπαυτα άγριο πέλαγο κι οι ψυχές που το κατοικούσαν δεν ήταν ακέφαλο ή πολυκέφαλο ρέμπελο τσούρμο από άνδρες και γυναικόπαιδα, που σπατάλευαν όλη τους τη δύναμη σε καθημερινές έγνοιες του ψωμιού, του παιδιού, της γυναίκας… Αλάκερη η πολιτεία ήταν ένα φρούριο, η κάθε ψυχή ήταν κι αυτή ένα φρούριο αιώνια πολιορκούμενο κι είχαν καπετάνιο έναν άγιο, τον Άγιο Μηνά, τον προστάτη του Μεγάλου Κάστρου…» Οδός Κοραή στις αρχές του 20ου αι.

Η πολιορκία του Χάνδακα

Ο Λατίνος πατριάρχης προσφέρει στον Μοροζίνι 5000 δουκάτα για την ενίσχυση του αγώνα του Χάνδακα

(1648 - 1669)

Η

πολιορκία του Ηρακλείου από τους Οθωμανούς θεωρήθηκε αντίστοιχη της πολιορκίας της Τροίας, παρ’ όλο που η πρώτη ήταν διπλάσια σε χρόνο. Ξεκίνησε το 1648, αφού οι Οθωμανοί είχαν καταλάβει σχεδόν όλο το νησί και διήρκησε 22 χρόνια. Δύο Τούρκοι Βεζίρηδες έχασαν το κεφάλι τους από το Σουλτάνο επειδή δεν είχαν καταφέρει να κατακτήσουν όλο το νησί. Το 1666 ο Σουλτάνος απέστειλε στην Κρήτη τον Κιοπρουλού Φαζίλ Αχμέτ πασά μαζί με τον πολυμήχανο Έλληνα Παναγιώτη Νικούσιο με εντολή να κατακτήσουν γρήγορα το Μεγάλο Κάστρο. Από την άλλη ο Φραντζέσκο Μοροζίνι, αρχιστράτηγος των πολιορκημένων, που κατέφθασε το 1667 είχε καταφέρει πολλές φορές να προκαλέσει πλήγματα στο στόλο των Οθωμανών και να ανεφοδιάζεται δια θαλάσσης. Συμμαχικές δυνάμεις βοηθούσαν. Οι Τούρκοι από την άνοιξη του 1667 ξεκίνησαν την τελική φάση της πολιορκίας. Η κατάληψή του ίσως όμως να μην συνέβαινε ποτέ, αν εξέλιπαν δύο στοιχεία: 1. Η προδοσία του Βενετού μηχανικού Ανδρέα Μπαρότση, ο οποίος στα τέλη του 1667 παρουσιάστηκε στον Κιοπρουλή, παραδίδοντάς του τα σχέδια των Τειχών και του φρουρίου του Χάνδακα και υποδεικνύοντας ως ευάλωτα για τις επιθέσεις σημεία τους προμαχώνες του Αγίου Ανδρέα και της Σαμπιονέρα.

2. Η εγκατάλειψη του Χάνδακα από τους Γάλλους, κυρίως, στην κρίσιμη περίοδο του Ιουλίου και του Αυγούστου του 1669 και η έλλειψη οποιασδήποτε άλλης εξωτερικής βοήθειας από συμμαχικές προς τους Βενετούς δυνάμεις. Ο Φαζίλ Αχμέτ επιτέθηκε στον προμαχώνα του αγίου Ανδρέα, όμως αρχικά αποκρούστηκε. Στη συνέχεια προσπάθησε να ανατινάξει τον προμαχώνα, μέρος του οποίου καταστράφηκε από την έκρηξη. Με υπόγειες στοές προσπάθησε να ολοκληρώσει την ανατίναξη, αλλά πάλι δεν κατάφερε να πετύχει τον σκοπό του. Ο Κιοπρουλού πρότεινε συνθηκολόγηση, αλλά οι πολιορκημένοι δεν δέχονταν. Ο Μοροζίνι συγκέντρωσε τα γυναικόπαιδα στη νήσο Ντία, ενώ οι πολιορκημένοι επιχείρησαν νέα έξοδο, υπό την

ηγεσία του ιερομόναχου Ευγενικού του Σιναΐτου, η οποία υπήρξε επιτυχημένη και έκανε τον Κιοπρουλού να προτείνει νέα συνθηκολόγηση μέσω του Nικούσιου στο Μοροζίνι και τους κατοίκους. Τόσο οι Κρήτες όσο και ο Μοροζίνι απέρριψαν αρχικά την πρόταση του Κιοπρουλού για παράδοση. Ο Μοροζίνι αντιπρότεινε να μοιραστούν τις περιοχές. Ο Νικούσιος, που εκπροσωπούσε τον Κιοπρουλού, πληροφόρησε τον Μοροζίνι πως θα αφήσει στους Ενετούς τις νησίδες Σπιναλόγκα, το νησάκι μπροστά απ’ τη Σούδα και τη Γραμβούσα. Ο Ευγενικός επιχείρησε νέα έξοδο με ότι άνδρες είχαν απομείνει στην πόλη. Μετά από αυτήν ο Μοροζίνι δεν επέτρεψε να πραγματοποιηθεί άλλη παρόμοια ενέργεια και παρέδωσε στον Κιοπρουλού το σχεδόν ερειπωμένο Χάνδακα. Οι τελευταίοι κάτοικοι εγκατέλειψαν το Μεγάλο Κάστρο -μόνο δέκα άνθρωποι άρρωστοι και ανάπηροι έμειναν- και ο Κιοπρουλού εισέβαλε νικητής στην έρημη πόλη. Οι Τούρκοι, σύμφωνα με τα δικά τους αρχεία, έχασαν 137.000 στρατιώτες στην 22χρονη πολιορκία.

5

...τα τείχη αυτά είναι από τα σπουδαιότερα μνημεία της Βενετοκρατίας. Δεν υπάρχει καμιά πόλη της Ευρώπης ή της Ανατολής που να σώζει τόσο πλήρη και ακέραια τα οχυρωματικά της έργα, όπως το Ηράκλειο. Προμαχώνας Ιησού

ΤΑ ΤΕΙΧΗ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

Ο

ι Βενετοί βρήκαν τον Χάνδακα οχυρωμένο με τα παλιά Βυζαντινά τείχη, πιθανόν επισκευασμένα από τον Πεσκατόρε, αλλά δεν μπορούσαν να θεωρήσουν τους εαυτούς τους ασφαλισμένους από τις αλλεπάλληλες επαναστάσεις των Κρητικών. Γι’ αυτό αναγκάστηκαν να τα επισκευάσουν κι έτσι ό,τι σώζεται απ’ αυτά σήμερα είναι Βενετσιάνικο. Από την καταστολή της τελευταίας επανάστασης των αδελφών Καλλεργών το 1367 και για ένα ολόκληρο αιώνα, η οχύρωση του Χάνδακα δεν απασχολούσε τους Βενετούς. Με την εμφάνιση όμως της Οθωμανικής απειλής η Βενετία αποφάσισε να ασχοληθεί με την οχύρωσή του. Ένας άλλος λόγος ήταν η αύξηση του αριθμού των προαστίων. Έτσι, τα παλιά τείχη εγκαταλείφθηκαν και σχεδιάστηκε νέος μεγαλύτερος περίβολος που περιλάμβανε την παλιά πόλη και όλα τα προάστια. Ο κυριότερος σχεδιαστής της γιγάντιας οχύρωσης του Χάνδακα ήταν ο διασημότερος στρατιωτικός μηχανικός της Βενετίας, ο Michel Sanmicheli. Και πράγματι τα τείχη αυτά είναι από τα σπουδαιότερα μνημεία της Βενετοκρατίας. Δεν υπάρχει καμιά πόλη της Ευρώπης ή της Ανατολής που να σώζει τόσο πλήρη και ακέραια τα οχυρωματικά της έργα, όπως το Ηράκλειο. Η ανοικοδόμησή τους άρχισε το 1462 και βάσταξε περισσότερο από εκατό χρόνια. Η δαπάνη των έργων βάρυνε το ταμείο του Βασιλείου και ολόκληρο τον πληθυσμό της Κρήτης χωρίς να εξαιρεθεί ούτε ο κλήρος. Το μέγιστο όμως βάρος της οικοδόμησης των τειχών έπεσε στους ώμους του κρητικού λαού

6

Η πύλη Παντοκράτορα, Βικελαία

και μάλιστα της περιφέρειας του Χάνδακα και της Ανατολικής Κρήτης. Τρεις γενεές επί έναν ολόκληρο αιώνα πρόσφεραν τον ιδρώτα και το αίμα τους χτίζοντας τα απόρθητα τείχη. Aπό ηλικία 14 μέχρι 60 ετών κάθε χωρικός ήταν υποχρεωμένος να κάνει κάθε χρόνο μια αγγαρεία μαζί με το ζώο του, δηλαδή να εργάζεται στα τείχη για μια ολόκληρη βδομάδα. Τα υλικά τα έπαιρναν από τα λατομεία του Κατσαμπά, αλλά και από τα ερείπια της Κνωσού καθώς και από το Τηγάνι της Χερσονήσου. Ο περίβολος των τειχών έχει μήκος 3 χιλιόμετρα σε σχήμα τριγώνου με βάση τη θάλασσα. Έχουν 7 προμαχώνες: τον προμαχώνα Σαμπιονάρα, όπου σήμερα είναι το 6ο Γυμνάσιο (πρώην εμπορική σχολή), τον προμαχώνα Βιτούρι δίπλα στο πάρκο Γεωργιάδη, τον προμαχώνα Ιησού στην Καινούρια Πόρτα, τον προμαχώνα Μαρτινέγκο όπου βρίσκεται ο τάφος του Καζαντζάκη, τον προμαχώνα Βηθλεέμ

ΕΝΤΟΣ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ Οδός 25ης Αυγούστου ..................................................................................................................

Ενώνει το κέντρο της πόλης με το λιμάνι. Σπουδαιότατος εμπορικός δρόμος ανέκαθεν. Είναι ο ίδιος από την εποχή της Βενετοκρατίας, οπότε λεγόταν Ruga Maistra. Κατά την Τουρκοκρατία πήρε το όνομα Βεζίρ Ταρσί. Τον Αύγουστο του 1898 απόσπασμα αγγλικού στρατού κατοχής θέλησε να εγκαταστήσει χριστιανό υπάλληλο (το Στυλ. Αλεξίου) στο φορολογικό γραφείο του λιμανιού. Οι Τούρκοι θέλησαν να εμποδίσουν με τη βία την εγκατάσταση αυτή, σκότωσαν 17 Άγγλους στρατιώτες, τον άγγλο πρόξενο Λυσίμαχο Καλοκαιρινό και πολλούς ντόπιους, και έβαλαν φωτιά στα καταστήματα και στα σπίτια του Βεζίρ Ταρσί. Στο δρόμο αυτό έσφαξαν πολλούς και σ’ ανάμνηση του γεγονότος εκείνου η οδός ονομάστηκε Μαρτύρων 25ης Αυγούστου.

Προμαχώνας Βηθλεέμ

απέναντι από το Πανάνειο νοσοκομείο, τον προμαχώνα του Παντοκράτορα πάνω από την Πύλη Χανίων και τον προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα στη ΒΔ άκρη του περιβόλου. Πύλες είχε τέσσερις: Την παλιά πόρτα του Μόλου στο λιμάνι που τη γκρέμισαν οι Άγγλοι το 1898, την πόρτα του Αγίου Γεωργίου ή του Λαζαρέτο γιατί απ’ αυτήν πήγαιναν στο λιμοκαθαρτήριο ή λαζαρέτο, την πόρτα του Παντοκράτορα, τη γνωστή σήμερα Χανιώπορτα και στην νότια πλευρά την Πύλη του Ιησού ή Καινούρια Πόρτα γιατί ήταν η τελευταία που φτιάχτηκε. Οι πύλες άνοιγαν το πρωί με την ανατολή του ήλιου κι έκλειναν με τη δύση. Όσοι δεν πρόφταιναν να μπουν έγκαιρα στην πόλη διανυκτέρευαν σε ειδικά θολωτά κτίρια, συνήθως με τρεχούμενο νερό, όπως είναι του Κορώνη ο Μαγαράς στο δρόμο προς Προφήτη Ηλία και οι Κουμπέδες στον παλιό δρόμο προς Ρέθυμνο. Η λαϊκή μούσα έδωσε ένα δίστιχο χαρακτηριστικό για το κλείσιμο των πυλών: “Εκλείδωσε η καρδούλα μου σαν τω(ν) Χανιών την πόρτα και δεν ανοίγει, δε γελά, όπως εγέλα πρώτα.”

Αρχή της οδού 25ης Αυγούστου μετά τα γεγονότα του 1898, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης© Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών

Από την εποχή της Βενετοκρατίας ήταν ο πιο εμπορικός και πιο σπουδαίος δρόμος της πόλης. Την εμπορική του σημασία διατήρησε και στην Τουρκοκρατία και ακόμη και σήμερα σε αυτόν είναι συγκεντρωμένες πολλές τράπεζες, τα πρακτορεία των ακτοπλοϊκών γραμμών, τα μεγάλα καταστήματα εισαγωγής κλπ. Ύστερα από την καταστροφή του 1898 κτίστηκαν μοντέρνα, τότε, πολυώροφα κτίρια, που έδιναν στο Ηράκλειο την όψη νέας μεγαλούπολης. Την ιδέα αυτή σχημάτιζαν, όσοι για πρώτη φορά ερχόταν στο Ηράκλειο από το λιμάνι τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας, μη ξέροντας ότι η πόλη στο εσωτερικό της διατηρούσε τον παλιό χαρακτήρα της με τις πενιχρές τούρκικες οικοδομές. Γι’

Άγιος Τίτος, ομάδα σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ

αυτό την είχαν παρονομάσει οδό Πλάνης. Άγιος Τίτος ..................................................................................................................

Μετά την περίοδο της Αραβοκρατίας και την ανάκτηση της Κρήτης το 961 από τους Βυζαντινούς αποκαταστάθηκε και η εκκλησία της Κρήτης. Την περίοδο αυτή πρέπει να κτίστηκε ο ναός που αφιερώθηκε στον Ισαπόστολο Τίτο. Στο νέο ναό απόθεσαν την κάρα του Αγίου Τίτου, την εικόνα της Παναγίας της Μεσοπαντίτισσας και άλλα λείψανα και κειμήλια που είχαν σώσει χριστιανοί από το ναό της Γόρτυνας, που είχαν καταστρέψει οι Άραβες. Στον περίβολο του ναού έθαβαν τους Αρχιεπισκόπους, τους Κατεπάνω (ανώτατους πολιτικούς και στρατιωτικούς άρχοντες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας) και τους Στρατηγούς της Βυζαντινής περιόδου. Στη διάρκεια της B΄ Βυζαντινής περιόδου έγινε η Μητρόπολη της νέας Επισκοπής της Κρήτης. Αργότερα οι Βενετοί εγκατέστησαν στο ναό Λατίνο αρχιεπίσκοπο. Αυτός ο ναός που ξανακτίστηκε μετά την καταστροφή του από σεισμό εγκαινιάστηκε το 1446 από τον Φαντίνο Ντάντολο και ήταν πλέον μια τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με περίτεχνη διακόσμηση. Στη δυτική του πρόσοψη είχε τρεις πόρτες, όπως φαίνεται σε σχέδιο του ζωγράφου Μανέα Κλώντζα. Κατά την παράδοση της Κάντια στους Οθωμανούς, το 1669, όλα τα κειμήλια μεταφέρθηκαν στη Βενετία. Συγκεκριμένα, στον Άγιο Μάρκο της Βενετίας μεταφέρθηκε η Κάρα

8

του Αγίου Τίτου, ενώ στην εκκλησία της Παναγίας της Σωτηρίας (Santa Maria della Salute),από τις πιο γνωστές εκκλησίες της Βενετίας, φυλάσσεται ακόμα μέχρι σήμερα η εικόνα της Μεσοπαντίτισσας. Στη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου παραχωρήθηκε στον πορθητή του Χάνδακα Φαζίλ Αχμέτ Κιοπρουλή και μετατράπηκε σε τζαμί -το λεγόμενο Βεζίρ τζαμίενώ το κωδωνοστάσιο μετατράπηκε σε μιναρέ. Στο σεισμό του 1856, ο ναός καταστράφηκε ολοσχερώς και ανοικοδομήθηκε το 1869, σε σχέδια του Ηπειρώτη αρχιτέκτονα Αθανάσιου Μούση. Το 1925 ο ναός πέρασε στη δικαιοδοσία της Εκκλησίας της Κρήτης και επισκευάστηκε κατάλληλα για να αποδοθεί εκ νέου στην Ορθόδοξη Χριστιανική λατρεία. Τότε αφαιρέθηκε και ο μιναρές του. Το 1930 έγινε η εικονογράφηση του Ναού από τον αυτοδίδακτο Καστρινό ζωγράφο Ευάγγελο Μαρκογιαννάκη. Στις 15 Μαΐου 1966 πραγματοποιήθηκε με κάθε λαμπρότητα και επισημότητα η ανακομιδή της Κάρας του Αγίου Τίτου από τον Άγιο Μάρκο της Βενετίας. Λότζια και σημερινό Δημαρχείο ..................................................................................................................

Η Λότζια ή Λέσχη των Ευγενών, το σημερινό Δημαρχείο, αποτελεί ίσως το ομορφότερο από τα οικοδομήματα που έχτισαν οι Βενετοί. Χτίστηκε στα 1626 και αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως χώρος συγκέντρωσης

Η Λότζια στο τελευταίο στάδιο της αναστήλωσής της, Σεπτέμβριος 1963

κτίριο το Δημαρχείο, όχι όμως και η Λότζια, η οποία δεν ήταν δυνατό να ανοικοδομηθεί και έτσι κατεδαφίστηκε για να χτιστεί ξανά. Ο πόλεμος όμως σταμάτησε κάθε εργασία, τα γλυπτά καταστράφηκαν και τελικά ο χώρος μεταβλήθηκε σε πάρκο. Με την αναστήλωση όμως τα γλυπτά έγιναν χυτά και τοποθετήθηκαν στις θέσεις τους. Στη βόρεια πλευρά της Αρμερίας, υπάρχει εντοιχισμένο ένα ανάγλυφο άγαλμα από πωρόλιθο (βρέθηκε στο τέλος του περασμένου αιώνα σ΄ ένα μαγαζί κοντά στη Λότζια) που παριστάνει γυναίκα με ασπίδα και ρόπαλο και πιστεύεται πως είναι η Κρήτη. Πάνω από το κεφάλι έχει μια λατινική επιγραφή που γράφει: «Το νερό αυτό τρέχει με τη φροντίδα του Δούκα Σαγκρέντο» (Ιωαν. Σαγκρέντο, Δούκας το 1602). Πλατεία Καλλεργών – Κρήνη Μοροζίνι ..................................................................................................................

Η πλατεία ονομάστηκε έτσι προς τιμή της μεγάλης μεσαιωνικής οικογένειας της Κρήτης και κυρίως των αρχηγών της επαναστάσεως που φέρει το όνομά τους. Την περίοδο της Βενετοκρατίας λεγόταν PIAZZA DEI SIGNORI γιατί τριγύρω από αυτή ήταν τα μέγαρα DEI SIGNORI, των Αρχόντων δηλαδή. Δυτικά ήταν το PALAZZO DUCALE, στη βορεινή πλευρά (σημερινό πάρκο Θεοτοκοπούλου) ήταν το PALAZZO DEL GENERALE, στα Λότζια, ομάδα σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ ανατολικά ήταν το PALAZZO DEL CAPITANO GRANDE και και αναψυχής των ευγενών, όπου έπαιζαν τυχερά δίπλα η Λότζια. παιχνίδια. Από τους εξώστες της Λότζια, γινόταν οι ανακοινώσεις για τα διατάγματα της πολιτείας αλλά Στο κέντρο της πλατείας δεσπόζει το περίφημο και οι ομιλίες του Δούκα προς το λαό. Μέσα σ’ αυτή σιντριβάνι με τα 4 λιοντάρια, εξ΄ αιτίας των οποίων η όμως κυοφορήθηκαν και σπουδαία ιστορικά γεγονότα, πλατεία είναι περισσότερο γνωστή ως πλατεία των όπως ήταν η επανάσταση του 1363 ενάντια στη Βενετία Λιονταριών. Κατασκευάστηκε τα έτη 1626 - 1628 και η οποία ανακήρυξε την Κρήτη σε ανεξάρτητη από το Φραγκίσκο Μοροζίνη, ο οποίος θέλησε να Δημοκρατία. Το αρχιτεκτονικό σχέδιο της Λότζια ήταν αντιγραφή της Βασιλικής της Βικεντίας, την οποία έχτισε ο Γενικός Προβλεπτής Φραντζέσκο Μοροζίνι, ο ίδιος που κατασκεύασε τα Λιοντάρια. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας η Λότζια ήταν η έδρα του Γραμματικού της Πόρτας (αντιπροσώπου των «ραγιάδων»). Έπειτα από την απελευθέρωση της Κρήτης, έγινε μια προσπάθεια να μετατραπεί σε μουσείο, αλλά το οικοδόμημα δε διέθετε την απαιτούμενη σταθερότητα, η προσπάθεια εγκαταλείφθηκε και το κτίριο παρέμεινε στην κατάσταση αυτή για πολλά χρόνια. Το 1904 το δημοτικό συμβούλιο ζήτησε την παραχώρηση της Λότζια και της Αρμερίας (οπλαποθήκη) προκειμένου να στεγαστεί το Δημαρχείο, ενώ το 1914 άρχισε η ανοικοδόμησή της από τον αρχιτέκτονα Χαξ Ογκάρο. Το 1934 η Αρμερία τελείωσε και εγκαταστάθηκε στο νέο Κρήνη Μοροζίνη, ομάδα σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ

9

αντιμετωπίσει το πρόβλημα λειψυδρίας που αντιμετώπιζε η πόλη. Παρά την αντίθετη γνώμη όλων των αρμοδίων αρχόντων τόλμησε το μεγάλο αυτό για την εποχή έργο και κατάφερε μέσα σε ένα μόλις χρόνο να υπάρχει άφθονο τρεχούμενο νερό στο κέντρο της πόλης. Το σιντριβάνι είναι μοναδικά διακοσμημένο με ανάγλυφες μυθολογικές παραστάσεις και θαλάσσιες μορφές. Κυριαρχούν τέσσερα λιοντάρια από τα στόματα των οποίων τρέχει το νερό. Στην κορυφή της κρήνης υπήρχε τεράστιο άγαλμα του Ποσειδώνα, το οποίο κατέρρευσε κατά πάσα πιθανότητα από σεισμό.

Βασιλική Αγίου Μάρκου, ομάδα σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ

Άγιος Μάρκος ..................................................................................................

Ο ναός του Αγίου Μάρκου χτίστηκε το 1239 δίπλα στο PALAZZO DUCALE. Αφιερώθηκε στον προστάτη άγιο της Δημοκρατίας της Γαληνοτάτης - σε ανάμνηση του Αγίου Μάρκου της Βενετίας- και ήταν ο ναός στον οποίο εκκλησιαζόταν ο Δούκας της Κρήτης. Στη ΝΔ γωνία υπήρχε ένα ψηλό κωδωνοστάσιο, στην κορυφή του οποίου κυμάτιζε η σημαία του Αγίου Μάρκου. Στο ναό αυτόν θάβονταν οι Δούκες της Κρήτης και οι καμπάνες του έδιναν το σήμα του συναγερμού κατά τους βομβαρδισμούς στη διάρκεια της πολιορκίας από τους Τούρκους. Καταστράφηκε από σεισμό και ανοικοδομήθηκε το 1303, για να πάθει ξανά ζημιές, πάλι από σεισμό, το 1508. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε τζαμί. Οι τοιχογραφίες του καταστράφηκαν και στη θέση του κωδωνοστασίου υψώθηκε ένας μιναρές. Το 1923 παραχωρήθηκε στο Δήμο για να κτίσει στη θέση του Δημοτικό Θέατρο, κάτι το οποίο δεν έγινε. Αργότερα και για πολλά χρόνια χρησιμοποιήθηκε σαν κινηματογράφος, στην κατοχή σαν αποθήκη σιταριού, ώσπου το 1956 ανέλαβε η Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών και το αποκατέστησε όπως είναι σήμερα. Σήμερα στεγάζει τη Δημοτική Πινακοθήκη της πόλης. Δουκικό ανάκτορο ..................................................................................................

Το δούκικο ανάκτορο, το λεγόμενο PALAZZO DUCALE, ήταν η κατοικία του δούκα της Κρήτης, του ανώτατου άρχοντα και το Διοικητήριο. Το κτίριο δε διασώζεται σήμερα εκτός από μερικά

10

Η Βασιλική του Αγίου Μάρκου μετατράπηκε σε κινηματογράφο με την ονομασία “Μινώα” από το 1930 ως το 1956. Τότε η Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών αποφάσισε την αποκατάσταση του μνημείου.

Η Κρήνη Μοροζίνι. Στο βάθος διακρίνεται μιναρές, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης© Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών

Ὁ καπετάν Μιχάλης […] Ὁ καπετάν Μιχάλης πῆρε τον πιό μακρύ ἀνάγυρο γιά νά πάει σπίτι του∙ ἔνιωθε, δέν μποροῦσε νά χωρέσει ἀπόψε σέ τέσσερεις τοίχους, φούσκωνε μέσα του, ξεχείλιζε ἡ καρδιά. Δέν χωροῦσε στό κορμί του, μήτε στό σπίτι του∙ ξαφνικά καί τό Μεγάλο Κάστρο στένεψε, δεν τον χωροῦσε. Πῆρε δρόμο∙ σπίτια, σοκάκια, ἀνθρῶποι, τόν ἔπνιγαν. Προχωροῦσε μέ δρασκελιές, ἔσφιγγε τά δόντια, θαρρεῖς τόν κυνηγοῦσαν. Μπῆκε στήν Πλατιά Στράτα, ἔρημη∙ λιγοστά φανάρια μέ πετρέλαιο ἔριχναν ἀχνές κοκκινωπές λάμψες χάμω στό καλντερίμι. Πέρασε τό παζάρι, ἕνα τούρκικο μαγέρικο ἦταν ἀκόμα ἀνοιχτό, ἕνας καφενές, δυό τρεῖς ταβέρνες∙ κάποιος τόν φώναξε, τοῦ φάνηκε ἡ φωνή τοῦ καπετάν Πολυξίγκη, γόργωσε το βήμα, ξέφυγε. Ἔφτασε ἀπόξω ἀπό τοῦ Πασᾶ την Πόρτα, στό μαρμαρένιο βενετσάνικο συντριβάνι μέ τά λιοντάρια. Σήκωσε τά μάτια, εἶδε τό Μεγάλο Πλάτανο, τόν καταραμένο, ζύγωσε, κανένας δέν περνοῦσε, ἔκαμε τό σταυρό του.

- Ὁ Θεός ν’ ἁγιάσει τά κόκαλά σας, μουρμούρισε∙ καλήν ἀντάμωση, πατέρες! Γενιές καί γενιές, σέ τοῦτον ἐδῶ το θρασεμένο πλάτανο κρεμοῦσαν οἱ πασάδες τούς χριστιανούς πού σήκωναν κεφάλι∙ καί κρέμουνταν πάντα, χειμώνα καλοκαίρι, περασμένα ἀπό τά πιό χοντρά κλαριά του, τά σκοινιά μέ τίς θελιές ἕτοιμες… ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ (1883-1957) Ἀπό τό μυθιστόρημα Ὁ καπετάν Μιχάλης, ἐκδ. Μαυρίδης, Ἀθήνα 1953

11

θολωτά μαγαζιά απέναντι από την κρήνη Μοροζίνη, τα οποία κατά την βενετοκρατία ενοικιάζονταν από το δούκα και χρησιμοποιούνταν ως καταστήματα. Στρατώνες ..................................................................................................................

Από το 1330 μέχρι που χτίστηκαν οι στρατώνες οι μισθοφόροι Βενετοί στρατιώτες διέμεναν στα σπίτια φτωχών οικογενειών. Μετά την κατασκευή του νέου φρουριακού περιβόλου, τη διαφαινόμενη πια τουρκική απειλή και συνεπώς την ανάγκη αύξησης της φρουράς, αποφασίστηκε το 1565 από το γενικό στρατιωτικό διοικητή Τζώρτζη να χτισθούν στρατώνες στην πόλη. Ο πρώτος σχεδιασμός γίνεται από το Savorgnan τo 1566. Το κτίσμα άρχιζε νοτιοανατολικά από την πύλη

Οι στρατώνες του Αγίου Γεωργίου, Βενετία

Voltone και κατέληγε στην Piazza d’Armi ή Campo Marzio. Στην πλατεία αυτή μεταξύ του στρατώνα και του εσωτερικού τείχους υπήρχε το Πεδίον του Άρεως (σημερινή πλατεία Ελευθερίας), όπου γυμνάζονταν οι στρατιώτες. Στην ανατολική πύλη του Αγίου Γεωργίου λοιπόν χτίστηκε γύρω στο 1583 ο σπουδαιότερος και μεγαλύτερος στρατώνας, που ονομάστηκε στρατώνας του Αγίου Γεωργίου από το όνομα της πύλης του φρουρίου. Οι διαστάσεις του σε μήκος και πλάτος ήσαν ίδιες με αυτές του σημερινού συγκροτήματος της

Περιφέρειας Κρήτης, του Δικαστικού Μεγάρου και του Ειρηνοδικείου, αφού το συγκρότημα αυτό χτίστηκε στα θεμέλια του ενετικού στρατώνα. Το κτίριο ήταν επίμηκες και είχε αρχικά μια σειρά 150 δωματίων και δυνατότητα στέγασης 700 στρατιωτών. Το 1586 ο στρατώνας είχε ολοκληρωθεί. Το Σεπτέμβριο του 1669, στην άλωση του Χάνδακα από τους Οθωμανούς, κάηκαν τα δημόσια κτίρια, μεταξύ αυτών και οι στρατώνες, που όμως ανακαινίσθηκαν και λειτούργησαν ως στρατώνες των Τούρκων έως και το 1856. Το ίδιο έτος, επί Μουσταφά Πάσα, οι στρατώνες αυτοί καταστρέφονται από μεγάλο σεισμό. Μετά την καταστροφή των παλαιών, αποφασίσθηκε η κατασκευή νέων, για να στεγαστούν οι γενίτσαροι. Αργότερα επί Μεχμέτ Αλή και Μεχμέτ Εμιν Πασά, το 1883, μπήκαν τα θεμέλια του μεγάλου τουρκικού στρατώνα, τμήμα του οποίου είναι τα σημερινά δικαστήρια. Οι Τούρκοι ανέθεσαν τα σχέδια στον πρακτικό Ηπειρώτη αρχιτέκτονα Αθανάσιο Μούση. Κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, ο στρατώνας φιλοξένησε για μικρό διάστημα τα αγγλικά στρατεύματα και την αγγλική διοίκηση, και στη συνέχεια το “Γυμνάσιον Ηρακλείου”. Το 1921 στέγασε το 2ο Γυμνάσιο της πόλης. Πλατεία Ελευθερίας - Τρεις Καμάρες. ..................................................................................................................

Κατά τη Βενετοκρατία λεγότανε CAMPO MARZIO, Πεδίον του Άρεως, γιατί εκεί γινόταν τα γυμνάσια των στρατιωτών, που στρατωνιζόταν στους στρατώνες του Αγ. Γεωργίου (σημερινή Περιφέρεια Κρήτης, Δικαστήρια κλπ). Αλλά από το 1628 που έγινε το υδραγωγείο Μοροζίνη, ο αγωγός του πέρασε από Άποψη της πόλης του Ηρακλείου περί το1900. Διακρίνονται οι Παλαιοί Στρατώνες (δεξιά), το Βαλιδέ Τζαμί και ο ναός του Σωτήρος (κέντρο), ο ναός του Αγίου Μηνά (αριστερά). Ιστορικό Μουσείο Κρήτης© Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών

12

Ηρακλειώτες ψυχαγωγούνται από την ορχήστρα του Βρετανικού στρατού στην πλατεία Ελευθερίας (1900),Ιστορικό Μουσείο Κρήτης© Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών

την ανατολική πλευρά του σημερινού κήπου, όπου υπήρχε τότε γήλοφος και απέναντι στο σημερινό κινηματογράφο “Αστόρια” έγινε μια υδατογέφυρα με τρία τόξα - καμάρες για να περάσει το νερό πάνω στο παλιό τείχος και να φθάσει στην κρήνη Μοροζίνη. Από τότε η πλατεία ονομάστηκε Τρεις Καμάρες, ονομασία που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται και σήμερα από τους Ηρακλειώτες. Η πλατεία είναι τόπος περιπάτου και αναψυχής των Ηρακλειωτών, τόπος συγκεντρώσεων και γενικά κοινωνικών εκδηλώσεων.

Είναι ο πολιούχος της πόλης. Η ανοικοδόμηση του ναού σταμάτησε στη διάρκεια της επανάστασης του 1866 και συνεχίστηκε το 1883. Η προσπάθεια για την ανέγερσή του σε τόσο δύσκολους καιρούς υποστηρίχτηκε από όλους τους Ηρακλειώτες με ενθουσιασμό. Αρχιτέκτονας ήταν και πάλι ο ηπειρώτης Αθανάσιος Μούσιος. Τα εγκαίνια του ναού έγιναν το 1895 και αν και η Κρήτη βρίσκονταν ακόμα υπό τουρκική κατοχή οι εορταστικές εκδηλώσεις κράτησαν τρεις μέρες. Αγία Αικατερίνη Σιναϊτών

Καθεδρικός Ναός Αγίου Μηνά

..................................................................................................................

Η μονή της Αγίας Αικατερίνης ιδρύθηκε γύρω στον 10ο Ο ναός του Αγίου Μηνά, ένας από τους μεγαλύτερους αι. μ.Χ. Ήταν μετόχι της ομώνυμης Μονής του Σινά. Το στην Ελλάδα, θεμελιώθηκε στις 25 Μαρτίου 1862. κτίριο που σώζεται σήμερα δίπλα στο ναό του Αγίου Μηνά ήταν ο κεντρικός ναός της μονής και χτίστηκε τον 16ο μ.Χ. αι. Είναι βασιλική με εγκάρσιο κλίτος. Η σχολή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών την περίοδο μεταξύ 1550-1640 αναδείχτηκε σε σχολή πανεπιστημιακής μόρφωσης, όπου διδάσκονταν αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς, Φιλοσοφία, Θεολογία, Ρητορική και κυρίως Αγιογραφία και Ζωγραφική. Απόφοιτοι της σχολής διέπρεψαν στα Ελληνικά γράμματα. Μετά το 1669 μετατράπηκε σε τζαμί γνωστό με το όνομα Ζουλφιακάρ Αλί Τζαμί. Ως μουσουλμανικό τέμενος λειτούργησε μέχρι το 1922, όταν οι τελευταίοι μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν το Ηράκλειο με την ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία. Το 1924 παραχωρήθηκε από τη Σιναΐτικη μονή στο Μητροπολιτικό ναό του Αγίου Μηνά. ..................................................................................................................

Ο ναός του Αγίου Μηνά

13

Άποψη ναού Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών

Η Αγία Αικατερίνη από το 1967 μέχρι σήμερα στεγάζει από ένα χρόνο επισκευάστηκε και πάλι. μία σπουδαία έκθεση βυζαντινών εικόνων και λατρευτικών αντικειμένων (χειρογράφων, αμφίων, Λεωφόρος Καλοκαιρινού τοιχογραφιών κ.α.) που αντιπροσωπεύουν έξι αιώνες .................................................................................................................. της ιστορίας της Ορθόδοξης εκκλησίας (14ος – 19ος Η λεωφόρος Καλοκαιρινού ήταν ο δρόμος που οδηγούσε αι.) καθώς και τα έξι περίφημα έργα του Μιχαήλ από το Ξώπορτο προς τη Μεσσαρά και τις δυτικές Δαμασκηνού. επαρχίες. Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους αποτελούσε τον Αυτοκρατορικό δρόμο, το λεγόμενο STRADA IMΟ μικρός Ναός του Αγίου Μηνά και της Παντάνασσας PERIALE, ενώ κατά την ενετοκρατία ήταν γνωστή ως .................................................................................................................. Πλατειά Στράτα, STRADA LARGA. Ονομάστηκε λεωφόρος Βρίσκεται νοτιοδυτικά της μονής της Αγίας Αικατερίνης Ανδρέα και Μαρίας Καλοκαιρινού μετά το 1930 προς των Σιναϊτών. Πολλές από τις εικόνες του που σώζονται τιμήν του μεγάλου ευεργέτου του Ηρακλείου. Αξίζει μέχρι σήμερα αποτελούν έργα Κρητών αγιογράφων να αναφερθεί ότι ανέκαθεν ο συγκεκριμένος δρόμος του 18ου αιώνα με μεγάλη καλλιτεχνική αξία. Από τα αποτελούσε έναν από τους πιο εμπορικούς δρόμους πολυτιμότερα έργα του ναού είναι οι έξι εικόνες του της πόλης. Στην αρχή της σημερινής Οδού Ίδης ήταν Μιχαήλ Δαμασκηνού: Η Βάτος, η Θεία Λειτουργία, Μη μου κατά τη Βενετοκρατία η Pescaria (τα ψαράδικα ) και Άπτου, η Προσκύνησις των Μάγων, ο Μυστικός Δείπνος λίγο πιο κάτω, προς την Ψαρομήλιγγων και Μιχελιδάκη και η Α’ Οικουμενική Σύνοδος, που σήμερα βρίσκονται ήταν η Beccaria (τα σφαγεία και κρεοπωλεία), ενώ στη συλλογή της Αγίας Αικατερίνης. Τον Ιούνιο του στην περίοδο της τουρκοκρατίας εκεί στεγάζονταν τα 1821 οι Τούρκοι έσφαξαν εκεί το μητροπολίτη Γεράσιμο Γιαμαλίδικα, δηλαδή τα υφασματοπωλεία κι αργότερα Παρδάλη, επισκόπους, ηγούμενους, κληρικούς και τα ραφεία κρητικών ενδυμάτων, τα στιβανάδικα κι άλλα τους απλούς πολίτες που βρέθηκαν μέσα στο ναό και επαγγελματικά καταστήματα. τον περίβολό του. Το 1856 καταστράφηκε από μεγάλο σεισμό και μετά Αρμένικη Εκκλησία Ηρακλείου, η αρχαιότερη Αρμένικη

14

Η Πλατειά Στράτα (σημερινή Λεωφόρος Α. και Μ. Καλοκαιρινού) στις αρχές του 20ού αιώνα, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης© Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών

εκκλησία της Ευρώπης

Άγιος Ματθαίος

..................................................................................................................

..................................................................................................................

Σε ένα στενό της Λεωφόρου Καλοκαιρινού βρίσκεται η Αρμένικη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του βαπτιστή που χρονολογείται από το 10ο αι. Έχει χτιστεί πιθανότατα από τους Αρμένιους που εγκατέστησε ο Νικηφόρος Φωκάς στο Χάνδακα μετά την κατάκτηση της Κρήτης πάνω σε θεμέλια παλαιοτέρων ερειπίων. Στο προαύλιο της εκκλησίας βρίσκονται γύρω στις 30 επιτύμβιες πλάκες με Αρμένικες επιγραφές. Το 1669, ένας Τούρκος μεγαλομπακάλης την αγοράζει και την παραχωρεί στην κοινότητα των Αρμενίων μιας και ο ίδιος είχε Αρμένισα μητέρα. Σε όλη τη διάρκεια των 200 χρόνων Τουρκοκρατίας, η Αρμένικη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη και η Ελληνοχριστιανική του Αγ. Ματθαίου (που υπάγεται στο Σινά), ήταν οι μόνοι χριστιανικοί ναοί που λειτουργούσαν. Κάθε χρόνο, στις 24 Απριλίου, τελείται μνημόσυνο στη μνήμη των μαρτύρων του ολοκαυτώματος των Αρμενίων.

Ορθόδοξος Ναός που βρίσκεται στην οδό Ταξιάρχου Μαρκοπούλου. Οι πρώτες αναφορές αποδεικνύουν ότι ανήκε στη Β΄ βυζαντινή περίοδο. Κατά την Τουρκοκρατία παραχωρήθηκε στους Σιναϊτες καλόγερους σε αντάλλαγμα της μονής της Αγίας Αικατερίνης που μετατράπηκε σε τζαμί. Ξαναχτίστηκε με τη σημερινή του μορφή μετά το σεισμό του 1508, στον οποίο έπαθε μεγάλες καταστροφές. Γύρω από τον ναό βλέπουμε ακόμα και σήμερα κιονόκρανα και κίονες που υποδηλώνουν πως στη θέση αυτή υπήρχε παλαιότερος ναός. Σήμερα φιλοξενεί συλλογή έργων της Κρητικής σχολής όπως: «Η Σταύρωση» του Γεωργίου Καστροφύλακα (1752) και «Ο Άγιος Τίτος και οι σκηνές του βίου των 10 μαρτύρων» του Ιωάννη Κορνάρου (1773). Στον περίβολό του έχουν ταφεί επιφανείς Ηρακλειώτες που σκοτώθηκαν στις Κρητικές Επαναστάσεις εναντίον των Οθωμανών και στη σφαγή της 25ης Αυγούστου 1898. Στις μέρες μας ανακαινίζεται από την 13η εφορία Βυζαντινών αρχαιοτήτων. Η Παναγία των Αγγέλων ..................................................................................................................

Η Παναγία των Αγγέλων υπήρξε κατά την Ενετοκρατία η έδρα του Πρωτόπαπα της Κρήτης, του ανώτερου δηλαδή εκπροσώπου του ορθόδοξου δόγματος. Η εκκλησία ήταν βυζαντινή και αναφέρεται σε έγγραφο του 1323. Σήμερα διασώζονται δύο τόξα της εκκλησίας στο πίσω μέρος ενός μαγαζιού με κρεβάτια και στρώματα στην αρχή της λεωφόρου Καλοκαιρινού. Εξωτερική άποψη του ναού του Α. Ματθαίου

15

Άποψη από το λιμάνι Ηρακλείου, ομάδα σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ

ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ Το μικρό βενετσάνικο λιμάνι διατηρεί ακόμη το σχήμα του σχεδόν απαράλλακτο. Κατά την Ενετοκρατία υπήρξε ο σπουδαιότερος σταθμός θαλάσσιας επικοινωνίας Ανατολής και Δύσης. Όλοι οι ταξιδιώτες που ταξίδευαν τότε στη λεγόμενη σήμερα Μέση Ανατολή και δη στους Αγ. Τόπους περνούσαν από το Χάνδακα. Γενικά το λιμανάκι αυτό υπήρξε το σπουδαιότερο ναυτικό κέντρο στην ανατολική Μεσόγειο την εποχή της Ενετοκρατίας.

Η ανέγερσή του κράτησε 17 χρόνια απ’ το 1523 ως το 1540 και απαίτησε τεράστια χρηματικά ποσά, που καλύφθηκαν απ’ το ταμείο του Βασιλείου της Κρήτης, το κεντρικό θησαυροφυλάκιο της Βενετίας και από τη συνεισφορά ιδιωτών. Το ισόγειο περιλάμβανε 26 διαφορετικά διαμερίσματα,

Καστέλο α Μάρε ή Κούλες ..................................................................................................................

Στο λιμάνι του Ηρακλείου δεσπόζει σήμερα το ενετικό Φρούριο Rossa a Mare ή Castello a Mare που σημαίνει φρούριο στη θάλασσα, γνωστό με το όνομα Κούλες (απ’ την τούρκικη ονομασία Su-Kulesi ). Ο όγκος του, στιβαρός και κομψός, ορίζει την είσοδο του παλιού λιμανιού της Κάντια και το ακρότατο βόρειο σημείο του τεράστιου ενετικού οχυρωματικού περιβόλου της πόλης. Κάλυπτε επιφάνεια 3.600 τ.μ. Επειδή όμως η επιφάνεια του βράχου στην οποία χτίστηκε ήταν μικρότερη, για να τη μεγαλώσουν αναγκάστηκαν να μεταφέρουν υλικό από το νησάκι Ντία ή νησί του Δία και από την περιοχή Φρασκιών (κάτω από τη Ρογδιά). Συνήθως γέμιζαν πέτρες παλιά άχρηστα πλοία και τα βύθιζαν μαζί με το φορτίο τους στη βόρεια και δυτική πλευρά του βράχου. Το επιβλητικό φρούριο κατασκευάστηκε σύμφωνα με τις οχυρωματικές επιταγές του Fronte Bastionato.

16

Εσωτερική άποψη του κάστρου “Κούλε”

που χρησιμοποιούνταν για διάφορους σκοπούς (λειτούργησε μύλος, φούρνος, χώροι κατοικίας αξιωματικών, χώροι αποθήκευσης τροφίμων, πολεμοφοδίων, φυλάκισης, δεξαμενής νερού κτλ.). Τα διαμερίσματα αυτά φωτίζονταν και αερίζονταν από

Το λιμάνι του Ηρακλείου την Α’ δεκαετία του 20ού αιώνα, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης© Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών

Το κάστρο “Κούλες”, ομάδα σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ

ειδικά ανοίγματα στην οροφή τους, τα sospirali lucernai, τα οποία κατέληγαν στο δώμα του φρουρίου (το δώμα είχε διαμορφωθεί ως μια ευρεία πλατεία την οποία όριζε ένα φαρδύ parapetto). Στο δώμα του φρουρίου οδηγούσαν δύο διαβάσεις που ξεκινούσαν από τον κεντρικό διάδρομο, ένα κεκλιμένο επίπεδο κι ένα κλιμακοστάσιο. Το φρούριο είχε εξοπλιστεί με κανόνια στις κανονιοθυρίδες του, που βλέπουμε ακόμη και σήμερα να ανοίγονται στους τοίχους εξωτερικά. Στο ισόγειό του υπήρχαν 18 κανόνια στις κανονιοθυρίδες και 25 στις επάλξεις του ορόφου. Συγχρόνως ήταν εφοδιασμένο με 6.144 μπάλες διάφορων μεγεθών. Στον πάνω όροφο βρίσκονταν χώροι στρατωνισμού φρουράς, ενώ στη βόρεια γωνία είχε κατασκευαστεί ο πύργος του φάρου. Στις κύριες εξωτερικές πλευρές του

φρουρίου, νότια, ανατολικά και βόρεια, είχε εντοιχιστεί το έμβλημα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, το λιοντάρι, φιλοτεχνημένο πάνω σε λευκό μάρμαρο, ο γνωστός φτερωτός λέων του Αγίου Μάρκου. Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους το 1669 ο Κούλες χρησιμοποιήθηκε από τους νέους δυνάστες του κρητικού λαού. Αφού πρώτα το επισκεύασαν από τις καταστροφές που είχε υποστεί εξαιτίας των βομβαρδισμών από αυτούς, έκτισαν επάλξεις και σκοπιές στην απόληξη του στηθαίου του δώματος του. Στους σκοτεινούς και υγρούς χώρους του βασανίσθηκαν και φυλακίστηκαν Κρητικοί επαναστάτες. Σ’ αυτές τις φυλακές έκλεισαν οι Τούρκοι τον Δασκαλογιάννη πριν τον γδάρουν ζωντανό.

17

Η Πύλη που οδηγούσε στα Νεώρια και στην περιοχή του λιμανιού, όπως ήταν πριν καταστραφεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα

Τα Νεώρια (Arsenalli) ...........................................................................................................

Τρία συγκροτήματα 19 συνολικά νεωρίων βρίσκονταν άλλοτε γύρω από το λιμάνι του Ηρακλείου για να επισκευάζονται οι ενετικές γαλέρες που περιπολούσαν τα παράλια της Κρήτης, μεριμνώντας για την προστασία της από τους πειρατές αλλά και από κάθε άλλη εχθρική επιδρομή. Η σημασία τους για την ασφάλεια του Βασιλείου ήταν τεράστια, γι’ αυτό και δαπανήθηκαν για τη συντήρηση και την προστασία τους τεράστια ποσά από τη Βενετία. Σήμερα σώζονται οι 4 θόλοι του πρώτου συγκροτήματος που χτίστηκε το 1584, στη νότια πλευρά του λιμανιού. Σώζεται ένας ακόμα θόλος στην ανατολική πλευρά, διαμορφωμένος σε στοά. Τα νεώρια ή ταρσανάδες, εξυπηρετούσαν άλλοτε το σημαντικότερο ναυτικό κόμβο της Μεσογείου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Στέργιου Σπανάκη “Η ΚΡΗΤΗ”, 3η έκδοση, Εκδόσεις Σφακιανός

2. Στέργιου Σπανάκη - Gerola Giuseppe, “Βενετικά Μνημεία της Κρήτης”, εκδ. Βικελαίας Δημ. Βιβλ. 1993

3. Σ. Σπανάκης : «Η Ύδρευση του Ηρακλείου», εκδ.Τ.Ε.Ε., Ηράκλειο 1981 4. Σ. Σπανάκης: «Το Ηράκλειο στο πέρασμα των αιώνων», εκδ. Δήμου Ηρακλείου, 1990 5. TAB. SPRATT: «Ταξίδια και Έρευνες στην Κρήτη του 1850», μετάφραση Μ. Ψιλάκη, Εκδ. Καρμάνωρ, 2007

6. Χρυσούλα Τζομπανάκη: «Χάνδακας: Η πόλη και τα τείχη», (Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών), 1996

7. Εφημερίδα “ΠΑΤΡΙΣ” 8. www.heraklion.gr 9. www.explorecrete.com 10. http://candia.wordpress.com

18

Άποψη του λιμανιού του Ηρακλείου γύρω στα 1830

Ἡ Συβαρίτισσα ΤΟΠΙΟ ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ εἶχαν φύγει ἀπό τό νησί μετά τήν ἀνταλλαγή τοῦ ’22. Ἄφησαν τήν πόλη φυλακισμένη στά τείχη της ὅπως τήν εἶχαν παραλάβει ἀπό τους Ἐνετούς. Τά κονάκια τῶν στερνῶν κατακτητῶν, ἀπομονωμένα σέ μικρογραφίες τῶν ἐνετικῶν τειχῶν ἦταν σκόπιμα χτισμένα ἀνάμεσα στα σπίτια τῶν χριστιανῶν για ασφάλεια. Πλούσιοι ἤ φτωχοί ντόπιοι τ’αγόρασαν, ἀνάλογα μέ τήν τάξη του ὁ καθένας. Τά σπίτια τῶν χριστιανῶν ξεχῶριζαν ἀπό τά τούρκικα, γιατί ’χαν παράθυρα στο δρόμο πού στά πεζούλια τους ἄνθιζαν γλάστρες μέ γεράνια και βασιλικά. Ἄλλη διαφορά δεν εἶχε ἡ ζωή τῶν ἔγκλειστων. Στά μικρά τετράγωνα τζάμια κρέμονταν κουρτινάκια ὁλόασπρα, κεντημένα στό χέρι μέ ἀπερίγραπτη πιτηδειοσύνη και ψιλή νταντέλα ὁλόγυρα για τελείωμα. Ἡ θέα τοῦ ἔξω κόσμου κομματιζόταν άσύμμετρα μέσα ἀπό τά κοφτά κεντήματα γιά τίς ἀθέατες φυλακισμένες. Ὁ νοτιάς φυσοῦσε χλιαρός κουβαλῶντας μέ τή σκόνη του μαλακά κουρέλια ἤχων, ἀπόηχους κουδουνιῶν ἅμαξας ἤ λιγοστῶν κλάξον, φωνές πουλητάδων καί τήν πεποίθηση πώς ἔξω ἀπό τά σκυθρωπά οἰκογενειακά τείχη κυκλοφοροῦσαν οἱ ἄλλοι, οἱ χαρούμενοι ἄνθωποι. Οἱ δρόμοι ἦταν στενοί, τά περισσότερα σπίτια χαμηλά, οἱ κάτοικοί τους ἀθέατοι, οἱ κοπέλες συνταξιοῦχες παρθένες, ἡ Παναγιά μοναδική ἐλεοῦσα. Κάποιοι ἄρχοντες στήσανε γρήγορα μεγάλα διώροφα μέ φαρδιές μεγαλόπρεπες μαρμάρινες σκάλες προκαλώντας τό δέος τῶν περαστικῶν γιά τό τεράστιο ὕψος τους. Ἡ πρόκληση τοῦ φθόνου ἦταν ἀπαραίτητη γιά νά μάθει ὁ λαός ποιοί εἶναι οἱ καινούριοι ἀφεντάδες του […] ΛΙΛΗ ΖΩΓΡΑΦΟΥ (1922-1998) Ἀπό τό μυθιστόρημα Ἡ Συβαρίτισσα, ἐκδ. Ὠκεανίδα, Ἀθήνα 1987

19

Η μονή όπως ήταν πριν τις αναστηλωτικές επεμβάσεις

Μονή του Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών

Ο

Ναός του Αγίου Πέτρου βρίσκεται δίπλα στο θαλάσσιο τείχος μεταξύ του ενετικού λιμανιού και της Πύλης Δερματά. Χτίστηκε κατά τους πρώτους χρόνους της βενετσιάνικης κυριαρχίας ως Καθολικό της Μονής του Τάγματος των Δομηνικανών (Domenicani Predicatori) και αποτελεί ένα από τα παλαιότερα μνημεία αρχιτεκτονικής των Κιστερκιανών Μοναχών του 12ου αιώνα, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα. Στην αρχική του μορφή ήταν ναός μονόκλιτος, ξυλόστεγος και με ελαφρά προεξέχον εγκάρσιο κλίτος μπροστά από το ιερό. Ο ναός ήταν ωραία εξοπλισμένος και διέθετε επίσης βωμό, το λεγόμενο αλτάριο, αφιερωμένο στον Saint Francesco di Paola. Μέχρι το 15ο αι. σταδιακά προστέθηκαν άλλα πέντε παρεκκλήσια. Όπως συνέβαινε συχνά σε όλες τις μεγάλες εκκλησίες εκείνη την περίοδο τάφηκαν και εδώ πολλοί ευγενείς Βενετοί. Μέχρι τα μέσα του 17ου αι. η μονή είχε πάρα πολλά εισοδήματα που προέρχονταν κυρίως από αγροτικές περιουσίες και από δωρεές. Στο ναό αυτό κατέφευγαν όσοι ήθελαν να θεραπεύσουν τα μωρά τους και όσοι υπέφεραν από πυρετό. Από τον 14ο μέχρι τον 18ο αιώνα το κτίριο υπέστη εκτεταμένες καταστροφές από σεισμούς. Με την έλευση της Οθωμανικής κυριαρχίας ο Άγιος

20

Πέτρος μετατράπηκε αμέσως σε μουσουλμανικό τέμενος στη μνήμη του Σουλτάνου Ιμπραχήμ και του προστέθηκε εξωτερικά στη ΝΔ γωνία μιναρές. Γύρω από τη Μονή, στον περιβάλλοντα χώρο, έχουν αποκαλυφθεί σημαντικά λείψανα αρχαιότερων ιστορικών περιόδων της πόλης που ανήκουν στις περιόδους της Αραβικής κατάκτησης, της Β΄ Βυζαντινής και της πρώιμης Ενετικής κυριαρχίας. Ο ναός που υπάρχει σήμερα ανήκει στο δεύτερο ναό που χτίστηκε στη θέση του αρχικού, μετά την κατάρρευσή του από σεισμό το 1508. Πριν την αποκάλυψη των αρχαιοτήτων, στο χώρο γύρω από το ναό υπήρχε σταφιδεργοστάσιο και στη συνέχεια κέντρο διασκέδασης με την επωνυμία «Καστέλλο». Ως ανταλλάξιμη περιουσία αγοράσθηκε από την Ενορία του Αγίου Δημητρίου Λιμένος για να λειτουργήσει ως ναός. Τελικά αποφασίστηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού να επιτραπεί μόνο η περιστασιακή επετειακή λειτουργία του και να παραμείνει ως επισκέψιμο μνημείο, συνδεμένο με τις άλλες αρχαιότητες των διαφορετικών ιστορικών περιόδων γύρω του.

Στην ιστορική μας αναδρομή για το Ηράκλειο είχαμε τη χαρά να συναντηθούμε με δύο ξεχωριστούς ανθρώπους αυτής της πόλης. Την κα. Παρί Κάββου και τον κ. Ξενοφώντα Λήμνιο (Μηχανολόγο, συνταξιούχο επιχειρηματία), οι οποίοι μας μετέφεραν με τις αναμνήσεις τους πίσω στο χρόνο σ’ ένα άλλο Ηράκλειο των δεκαετιών από το ΄30 μέχρι και το ’60.

ιες του Οι εθελόντρ ου β Αρχείο Κάβ

τη αυρού κατά Ερυθρού Στ

υ πολέμου,

διάρκεια το

Στα χρόνια της αθωότητας και της βίας Πριν τον πόλεμο

Η

κα. Κάββου μας μίλησε για την κοινωνική ζωή του Ηρακλείου την εποχή πριν τον πόλεμο, για τη ζωντάνια που είχε η πλατεία Ελευθερίας, γεμάτη καφενεία και κέντρα διασκέδασης με ορχήστρες, στα οποία έρχονταν σπουδαίοι καλλιτέχνες όπως η Βέμπο ή τα «Καλουτάκια». Γίνονταν πολλά γλέντια από τους νέους της εποχής. Το Καρναβάλι του Ηρακλείου ήταν ανάλογο με αυτό της Πάτρας και, πριν τον πόλεμο, οργανωνόταν κάθε χρόνο στην πόλη μας. Μετά τον πόλεμο έγινε μόνο δύο χρονιές μεταξύ του’49 και του’54, έπειτα δεν μπόρεσε να συνεχιστεί, παρά μόνο τα τελευταία χρόνια, που φαίνεται να οργανώνεται πάλι. Οι αποκριάτικοι χοροί έχουν μείνει στην ιστορία. Οργανώνονταν από διάφορους συλλόγους, ενώ στους διασημότερους ήταν ο χορός που οργάνωνε ο Ερυθρός Σταυρός, ο οποίος ήταν και ο επισημότερος όλων. Στις προσκλήσεις μάλιστα αναγραφόταν «Ένδυμα επίσημο, μελανί επίσημο», γι’ αυτό και οι κυρίες που πήγαιναν σε αυτό το χορό έραβαν τουαλέτες πολύ πιο πριν, προκειμένου να είναι έτοιμες. Επίσης φημισμένος χορος ήταν αυτός που οργάνωνε ο Αντιφυματικός Σύνδεσμος καθώς και ο χορός του Ομίλου Αντισφαίρισης. Όλοι αυτοί γίνονταν είτε στη Λέσχη Ηρακλείου -δηλαδή στη μεγάλη αίθουσα του σημερινού Αχτάρικα, είτε στις αίθουσες του Ομίλου Αντισφαίρισης και κάποιοι άλλοι σε μία αίθουσα στο Αθηναϊκό. Πάντως η τελική κατάληξη των συμμετεχόντων σ’ αυτούς τους χορούς ήταν στην πλατεία Ελευθερίας τις πρωινές ώρες. Ο κ. Λήμνιος μας μίλησε και για ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού της εποχής εκείνης που έφερε νέα δεδομένα και εμπλούτισε την κοινωνία του Ηρακλείου,

Από την συνέντευξη της ομάδας σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ στην κα Κάββου

τους Μικρασιάτες πρόσφυγες, τους οποίους αρχικά τους θεωρούσαν «ξενομπάτες», όμως σιγά σιγά έγιναν αναπόσπαστο κομμάτι της πόλης. Αναφέρθηκε δε και στα ελαιοτριβεία και στα εργοστάσια σταφίδας, που υπήρχαν μέσα στην πόλη. Από τις ιδιαίτερα αγαπημένες αναμνήσεις της κας. Κάββου ήταν το σχολείο της, το ιδιωτικό εκπαιδευτήριο «Κοραής», με πάρα πολλούς καλούς καθηγητές, ακόμα και από το εξωτερικό. Με έκπληξη ακούσαμε ότι τα χρόνια πριν τον πόλεμο γινόταν σε όλα τα σχολεία μαθήματα αεράμυνας, λες και προετοιμάζονταν, προκειμένου να έχουν μια στοιχειώδη εκπαίδευση σε περίπτωση πολέμου. Μάλιστα ο γυμναστής του σχολείου, ο Κωστής Πετράκης, ο οποίος δίδασκε στους μαθητές του σχολείου και σκοποβολή, συμμετείχε κατά τη διάρκεια της αντίστασης στην ομάδα των σαμποτέρ που έκαψαν τα Γερμανικά αεροπλάνα στο Ηράκλειο. Διαπιστώσαμε επίσης πόση ιστορία έχει η αντισφαίριση (τένις) στην Κρήτη, αφού ήδη πριν τον πόλεμο υπήρχε ο Όμιλος Αντισφαίρισης και μάλιστα γινόταν αγώνες μεταξύ του Ηρακλειώτικου ομίλου και του ομίλου των Η κα. Παρί Κάββου υπήρξε μέλος του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, Στέλεχος στο Σώμα Ελλήνων Οδηγών και σύζυγος του Στρατηγού Γεωργίου Κάββου. Επιμελήθηκε την έκδοση του βιβλίου “Κάββος Γεώργιος. Γερμανό-Ιταλική κατοχή και Αντίσταση Κρήτης, 1941-1945”, Ηράκλειο 1991

21

Ο χάρτης είναι δημιουργία του Γιάννη Σαββάκη

Φωτογραφία από το λύκειο Κοραής, πριν τον πόλεμο

Χανίων. Οι τελευταίοι αγώνες πριν τον πόλεμο έγιναν στο Ηράκλειο, ακριβώς τις παραμονές της κήρυξής του.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου Η πιο έντονη περίοδος της ζωής της κας. Κάββου είναι η εποχή του πολέμου και της κατοχής. Θυμήθηκε με πολύ ένταση και λεπτομέρεια την πτώση των Γερμανών αλεξιπτωτιστών στο Ηράκλειο που παρακολούθησε από ένα ύψωμα από το Κανλί Καστέλι (Προφήτη Ηλία), όπου είχε προλάβει να μετακομίσει με την οικογένεια της μετά από την παρότρυνση των τοπικών αρχών να εγκαταλείψουν το Ηράκλειο. Συμμετείχε στο Σώμα Ελληνικού Οδηγισμού από το 1937, έτος ίδρυσής του στην πόλη μας, και μέσα από αυτή τη δράση έμαθε την προσφορά στους συνανθρώπους της. Τα χρόνια μάλιστα του Αλβανικού πολέμου Ξενοφώντας Λήμνιος οι κοπέλες Οδηγοί και μαζί τους και η ίδια, μάζευαν τα δέματα που προορίζονταν για τους φαντάρους και τα έστελναν στην Αθήνα ώστε να φύγουν για το Μέτωπο. Συνέχεια της δράσης της στο Σώμα Ελλήνων Οδηγών αποτέλεσε η συμμετοχή της στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό. Συμμετείχε σε συσσίτια και μάλιστα με ιδιαίτερη συγκίνηση μας μίλησε για το συσσίτιο της Πρωτοχρονιάς του 1942, που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του τότε

24

Αρχιμανδρίτη και αργότερα Αρχιεπισκόπου Ευγένιου Ψαλιδάκη για τους αιχμάλωτους στρατιώτες, που κρατούσαν οι Γερμανοί στο Καπετανάκειο. Εκτός των άλλων μοιράσανε στους αιχμαλώτους και βασιλόπιτα και οι φαντάροι, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης, τους έδωσαν από ένα δακτυλίδι που είχαν φτιάξει μόνοι τους από τζάμια αεροπλάνων, όπως μας είπε. Θυμήθηκε τους Εβραίους που είχαν μεταφερθεί με τα πόδια στο Ηράκλειο από τα Χάνια, από το Ρέθυμνο και από άλλες περιοχές της Κρήτης, τους οποίους η ομάδα των κυριών του Ερυθρού Σταυρού φρόντισαν πριν οι Γερμανοί τους βάλουν μαζί με άλλους Κρητικούς αιχμαλώτους στο πλοίο Δαναΐς, το οποίο, αφού εγκαταλείφθηκε από το πλήρωμά του, το βούλιαξαν στα ανοιχτά του πελάγου πνίγοντας τόσες ψυχές. Το τραγικό ήταν ότι, πριν απ’

Αγώνες τένις Ηράκλειο - Χανιά, μια εβδομάδα πριν την κήρυξη του πολέμου

αυτό, οι Εβραίοι παρακαλούσαν τις κυρίες του Ερυθρού Σταυρού να πάρουν τα παιδιά τους, γιατί φαίνεται ότι καταλάβαιναν τι θα συνέβαινε… Μας συγκλόνισε η μαρτυρία της ότι σε μία εξόρμηση της με τον Ερυθρό Σταυρό προκειμένου να προσφέρουν βοήθεια σε όσους είχαν εγκαταλείψει τα σπίτια τους στα Ανώγεια, όταν τα έκαψαν οι Γερμανοί, συνάντησαν το

Γερμανοί αλεξιπτωτιστές σε κεντρικό δρόμο του Ηρακλείου (από γερμανικό προπαγανδιστικό λεύκωμα του 1942), Ιστορικό Μουσείο Κρήτης© Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών

γερμανικό απόσπασμα που οδηγούσε προς εκτέλεση τους τριάντα της Δαμάστας, μεταξύ των οποίων αναγνώρισε και έναν κουμπάρο του πατέρα της. Η ίδια ήταν ο τελευταίος άνθρωπος με τον οποίο εκείνος μίλησε, πριν τον εκτελέσουν. Μια άλλη φορά, και ενώ βρισκόταν στο μπαλκόνι του σπιτιού της, υπήρξε μάρτυρας μιας άλλης τραγικής στιγμής της νεώτερης ιστορίας μας, αφού είδε να περνάνε από μπροστά της στοιβαγμένοι σε δύο καμιόνια οι 50 από τους 62 μάρτυρες που εκτέλεσαν οι Γερμανοί στην Αμμουδάρα, στις 14 Αυγούστου του 1942. Μέσα σε αυτούς ήταν και ο αδελφός της καλύτερής της φίλης, ο δημοσιογράφος Νίκος Κατεχάκης. Τους υπόλοιπους 12 τους είχαν εκτελέσει ήδη και μάλιστα μέσα σ’ αυτούς ήταν και ο Μηνάς Γεωργιάδης, ο Δήμαρχος Ηρακλείου, μαζί με τα δύο του αδέλφια. Το σπίτι της, αυτό που βρισκόμασταν ενώ παίρναμε την συνέντευξη, ήταν από τα σπίτια που είχαν επιταχτεί από τους Γερμανούς, και πιο συγκεκριμένα ο επάνω όροφος του σπιτιού, στον οποίο διέμεναν αξιωματικοί, ενώ κάποια φορά έμεινε και ο γιος του υπουργού οικονομικών της Γερμανίας. Στα σπίτια που είχαν επιτάξει οι Γερμανοί, είχαν τοποθετήσει ταμπέλες με γοτθικά γράμματα, που μερικές φορές είχαν πάνω τους δίστιχα ή γνωμικά, οι περισσότερες από τις οποίες καταστράφηκαν μετά την απελευθέρωση όπως και το Γερμανικό νεκροταφείο. Έχουν όμως διασωθεί λίγες από αυτές, όπως μια που διακοσμούσε το καφέ Παγοποιείο. Ο κ. Λήμνιος μας είπε πως το Ηράκλειο μετά τους βομβαρδισμούς ήταν μία πόλη κυριολεκτικά ρημαγμένη. Πολύ μεγάλες καταστροφές είχαν γίνει και στην οδό Δαιδάλου - εκεί που ήταν το σπίτι του, το οποίο έπαθε φοβερές ζημιές. Για να κατοικηθεί έπρεπε να ξανακτιστεί σχεδόν απ’ την αρχή. Μεγάλες

καταστροφές προκλήθηκαν επίσης σε ότι είχε απομείνει στη ρημαγμένη πόλη από την έκρηξη που έγινε γύρω στο ΄43 από ένα πλοίο της γερμανικής νηοπομπής, που κατάφερε να διαφύγει από την επίθεση των Εγγλέζων και να φτάσει στο λιμάνι του Ηρακλείου. Οι Γερμανοί αποφάσισαν να το ξεφορτώσουν, μάζεψαν άτομα για αγγαρεία, αλλά κάποια στιγμή διέκοψαν την εκφόρτωση γιατί κατάλαβαν ότι θα εκραγεί. Μέσα σε μισή ώρα έγινε μία τρομακτική έκρηξη που ρήμαξε το «μπαλωμένο» Ηράκλειο και διέλυσε πόρτες και παράθυρα σπιτιών. Σίδερα που εκτινάχτηκαν από το βαπόρι έφτασαν μέχρι την Οδό Αβέρωφ.

Μετά τον πόλεμο Μετά τον πόλεμο η πόλη χρειάστηκε να ξαναχτιστεί από τα συντρίμμια της. Το Ηράκλειο εκείνης της εποχής διατηρούσε ακόμα μια γραφικότητα, που σήμερα έχει πια εκλείψει, με τις νοικοκυρές στις πόρτες τους και τις αυλές των σπιτιών με τις γλάστρες τους γεμάτες λουλούδια, που τα πότιζαν κυρίως από το νερό των πηγαδιών που είχε σχεδόν κάθε σπίτι. Η αγορά του Ηρακλείου αποτελούσε σημείο συνάντησης, ενώ η προέκτασή της από το Καμαράκι και κάτω ήταν η Λαχαναγορά. Υπήρχαν άλλες σχέσεις τότε των εμπόρων με τους πελάτες, αφού τα «βερεσέδια» στα «μπακαλοτέφτερα» ήταν κάτι πολύ συνηθισμένο. Ο γεωργικός κλάδος αναπτύχθηκε περισσότερο απ’ το ’50 κι έπειτα, γιατί σταδιακά διαδόθηκε η μηχανική καλλιέργεια. Αναπτύχθηκε η αμπελουργία και δημιουργήθηκαν περισσότερα εργοστάσια επεξεργασίας σταφίδας.

25

Η πόλη είχε πάντα πολλά μνημεία και σύμφωνα με τον κ. Λήμνιο, τα περισσότερα τα κατέστρεψαν οι ίδιοι οι Έλληνες. Οι τότε τουρίστες ήταν κυρίως περιηγητές, δηλαδή ενδιαφέρονταν να μάθουν και για την κουλτούρα των ανθρώπων. Μετά τον πόλεμο, και σ’ αυτό συμφωνούν και η κα. Κάβου και ο κ. Λήμνιος, υπήρξε ένα ξέσπασμα διασκέδασης των ανθρώπων και ιδιαίτερα της νεολαίας που την είχε στερηθεί. Ο κ. Λήμνιος θυμήθηκε τους «λαϊκούς χορούς», τους οποίους μεταξύ του ’49 και του’55 οργάνωνε η «Καστρινή Επιτροπή Τουριστικών Εορτών». Οι νέοι της εποχής της δεκαετίας του ‘50 επιδίδονταν σε πολλά γλέντια και πάρτι με τα γραμμόφωνα και τα πικάπ. Εκείνη την περίοδο άρχισαν να φτιάχνονται επίσης αρκετοί κινηματογράφοι, που είχαν γίνει πλέον ένα μέσο λαϊκής διασκέδασης, όπως το Μινώα, το Ντορέ, η

Αναπολούν τις εποχές που οι άνθρωποι είχαν περισσότερο την αίσθηση της συνοχής, της παρέας, της οικογένειας. Μας παροτρύνουν να τα ξαναβρούμε αυτά αν θέλουμε να αισθανόμαστε ότι η ζωή μας έχει ένα νόημα και μια προοπτική. Ηλέκτρα, ο Απόλλων και άλλοι. Ο χώρος περιπάτου και ψυχαγωγίας ήταν όλη η οδός Δικαιοσύνης και η Πλατεία Ελευθερίας που τότε είχε κήπο και μέχρι πάνω την οδό Δημοκρατίας, στο σημείο περίπου που συναντά τη Χαριλάου Τρικούπη. Γινόταν αξέχαστες βόλτες από τους νεαρούς και τις νεαρές. Ιδίως τις Κυριακές επικρατούσε το αδιαχώρητο, γιατί όλη η πόλη κατέβαινε εκεί να κάνει τον περίπατο της, να καθίσει στα γύρω καφενεία, όπως στο Νέο Κέντρο, το σημερινό Ντορέ. Υπήρχαν και τότε κίνδυνοι για ένα νέο, όπως η χαρτοπαιξία, το ποτό και λιγότερο τα ναρκωτικά αλλά όχι τόσοι, όπως σήμερα. Τόσο η κα. Κάββου όσο και ο κ. Λήμνιος συμφωνούν ότι το σημερινό Ηράκλειο δεν μοιάζει καθόλου με το Λουόμενοι σε παραλία

26

Αποκριάτικη παρέα - Τέλη δεκαετίας ‘60

παλιό. Αναπολούν τις εποχές που οι άνθρωποι είχαν περισσότερο την αίσθηση της συνοχής, της παρέας, της οικογένειας. Μας παροτρύνουν να τα ξαναβρούμε αυτά αν θέλουμε να αισθανόμαστε ότι η ζωή μας έχει ένα νόημα και μια προοπτική.

Πλατεία Ελευθερίας, 09.05.1954

Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, διάτρητο από βλήματα, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης© Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών

Τ

ο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, βρίσκεται στην οδό Ξανθουδίδου 1, στο κέντρο του Ηρακλείου και η μοναδικότητά του είναι ότι περιλαμβάνει συγκεντρωμένα σχεδόν όλα τα ευρήματα του μινωικού πολιτισμού. Ιδρυτής του ήταν ο “Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος”, που ξεκίνησε από μερικούς προοδευτικούς Ηρακλειώτες το 1878. Το 1883 ο πρόεδρος του Συλλόγου Ιωσήφ Χατζηδάκης, γιατρός, περιέλαβε στον κύκλο των σκοπών του Συλλόγου την προστασία των ιστορικών και αρχαιολογικών αντικειμένων, στην οποία προστέθηκαν οι δωρεές αρχαιόφιλων, όπως του Φωτιάδη πασά, του Θεοδ. Τριφύλλη κ.ά. Οι αρχαιότητες αυτές συγκεντρώθηκαν αρχικά σε δυο δωμάτια κοντά στον Αγ. Μηνά. Αργότερα, το 1900, όταν οι συλλογές αυξήθηκαν, γιατί είχαν αρχίσει και οι συστηματικές ανασκαφές, στεγάστηκαν σ’ ένα τμήμα των τούρκικων στρατώνων (σημερινά Δικαστήρια). Καθώς τα αντικείμενα πολλαπλασιάζονταν αδιάκοπα, έπρεπε να βρεθεί κατάλληλο κτίριο για τη στέγασή τους. Και σαν τέτοιο θεωρήθηκε το λαμπρό βενετσιάνικο οικοδόμημα, η περίφημη Λότζια. Αφού δαπανήθηκαν αρκετά χρήματα, κατάλαβαν ότι το οικοδόμημα δεν είχε την απαιτούμενη στερεότητα, το εγκατέλειψαν και αναγκάστηκαν να ζητήσουν αλλού οικόπεδο, για να κτιστεί νέο κτίριο. Σαν τέτοιο διάλεξαν τη θέση του Χουνκιάρ Τζαμί, της παλιάς δηλαδή μονής του Αγ. Φραγκίσκου. Με σχέδια του αρχιτέκτονα Dorpfeld και του Παναγιώτη Καββαδία, γραμματέα της

Από την επίσκεψη της ομάδας σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ στο Αρχαιολογικό Μουσείο

Αρχαιολογικής Εταιρίας Αθηνών, τελείωσε το 1912 η δυτική πτέρυγα του πρώτου Κρητικού Μουσείου. Αποδείχτηκε όμως με το σεισμό του 1926 ακατάλληλο ως κτίριο και επικίνδυνο για τις αρχαιότητες που στέγαζε. Κατεδαφίστηκε και ξαναχτίστηκε με όλους τους κανόνες της τότε αρχιτεκτονικής και οικοδομικής τέχνης. Τα σχέδια έγιναν από τον αρχιτέκτονα Πάτροκλο Καραντινό. Το 1937 άρχισε η οικοδόμησή του και το 1940 ήταν κιόλας τελειωμένο μεγάλο μέρος του οικοδομήματος, σώζοντας έτσι από τις βόμβες του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου τα μοναδικά αρχαιολογικά ευρήματα που ασφαλίστηκαν στα καταφύγια του κτιρίου, χάρη στην προνοητικότητα που επέδειξαν ο καθηγητής Νίκος Πλάτωνας και οι φύλακες του μουσείου. Σήμερα το μουσείο ανακαινίζεται και επεκτείνεται. Το νέο μουσείο αναμένεται να λειτουργήσει πλήρως μέσα στο 2013.

Από την επίσκεψη της ομάδας σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ στο Αρχαιολογικό Μουσείο

27

Από την συνάντηση της ομάδας σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ με τον κ. Αλεξίου

Αναμνήσεις από το παλιό Ηράκλειο Του ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΑΛΕΞΙΟΥ «παραδείσου» που δήθεν δίνουν τα «χάπια», ενώ οδηγούν στη δυστυχία, στην εξάρτηση και στον θάνατο.

Ε

υχαρίστως δέχθηκα έπειτα από σχετική συζήτηση με την κ. Ρέα Ανδρεαδάκη και τον κ. Μάνο Ταμιωλάκη του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ, να δώσω την παρούσα σύντομη συμβολή στο λαμπρό περιοδικό «Σπείρα». Το παλιό Ηράκλειο χαρακτηριζόταν από την έλλειψη πολυκατοικιών και αυτοκινήτων. Οι σημερινοί τσιμεντένιοι όγκοι, που χτίστηκαν μέσα στα στενά, ήταν τότε ανύπαρκτοι. Μπορούσε κανείς να βλέπει σχεδόν από όλη την πόλη, από τη δυτική πλευρά τον Ψηλορείτη και από την ανατολική τα Λασιθιώτικα βουνά. Βλέπαμε και τη θάλασσα, και ακούγαμε μέρα-νύχτα τα κύματά της στις τρικυμίες του χειμώνα και στο δυνατό μελτέμι του καλοκαιριού.

Το αποκριάτικο άρμα του Καρνάβαλου περνάει μπροστά από τη Χανιώπορτα με πλήθος κόσμου να το συνοδεύει σε μια εορταστική ατμόσφαιρα στο Ηράκλειο του 1952

Τα αυτοκίνητα ήταν λίγα, δεν ενοχλούσαν με τον θόρυβό τους, δεν ρύπαιναν την ατμόσφαιρα, και δεν εμπόδιζαν τα παιδιά να παίζουν στους δρόμους. Τα παιδιά δεν ήταν φυλακισμένα στις πολυκατοικίες όπως σήμερα. Όλα αυτά έκαναν ευχάριστη τη ζωή του νέου ανθρώπου. Οι νέοι δεν ζούσαν όπως ζουν σήμερα σ’ έναν τεχνητό και εκνευριστικό κόσμο. Οι σημερινοί «μπαρόβιοι», «καφενόβιοι», «μηχανόβιοι», ήταν ανύπαρκτοι. Έτσι οι νέοι δεν αισθάνονταν τον πειρασμό του τεχνητού

28

Πριν από λίγες δεκαετίες ευνοϊκά επιδρούσε και η οικογενειακή ζωή, η συντροφιά και συζήτηση στο σπίτι στην ώρα του γεύματος. Σήμερα οι άνθρωποι είναι πολυάσχολοι, οι γυναίκες εργάζονται, το παιδί παραμελείται, ο νέος απομονώνεται, υπερφορτώνεται με άχρηστες γνώσεις, κουράζεται από σχολεία και φροντιστήρια. Είναι ανάγκη να ξαναγίνει απλούστερη η ζωή, όπως ήταν λίγο παλαιότερα. Ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα του παλιού Ηρακλείου ήταν ο περίπατος, ως βασική λειτουργία της πόλης. Γινόταν στη σημερινή Λεωφόρο Δημοκρατίας και αποτελούσε καθημερινή αναψυχή το καλοκαίρι, στις απογευματινές ώρες και το βράδυ. Υπήρχαν ευχάριστα κέντρα στην Πλατεία των Τριών Καμαρών, όπως λεγόταν τότε, με μουσική το καλοκαίρι. Ο περιφραγμένος δημοτικός Κήπος, τώρα πλατεία για διάφορες εκθέσεις, ήταν ένας ασφαλής χώρος για μικρά παιδιά. Το «Μπεντενάκι» με μικρά καφενεία εξασφάλιζε την επαφή με τη θάλασσα, κι αυτή ανύπαρκτη σήμερα. Υπερέχουν από αυτή την άποψη τα Χανιά και το Ρέθυμνο. Διαθέτουν κατάλληλους χώρους και δρόμους μεγάλου μήκους και κέντρα κοντά στη θάλασσα. Στο Ηράκλειο, η πεζοδρόμηση της 25ης Αυγούστου βελτίωσε την κατάσταση, μείωσε την κυκλοφοριακή συμφόρηση, αλλά μένουν ακόμη να γίνουν πολλά. Αν υπήρχε εγκαίρως σχετική πρόνοια θα μπορούσε να προβλέπει το σχέδιο πόλης χώρους περιπάτου, αναψυχής και επαφής με τη θάλασσα. Ελάχιστοι σήμερα ξέρουν ότι ανατολικά του Ηρακλείου απλωνόταν μια θαυμάσια, μεγάλης έκστασης αμμουδιά. Δεν υπήρξε πρόβλεψη για τον τουρισμό, για τον οποίον θα ήταν πολύτιμη. Θυσιάστηκε για να γίνει στη θέση αυτή το λιμάνι, για το οποίο οι ειδικοί είχαν προτείνει διαφορετικό χώρο, δυτικά της πόλης. Σ’ αυτή την αμμουδιά κολυμπούσαμε παλιά, όπως και στον μικρό κόλπο του Πόρου, που επίσης καταστράφηκε και χτίστηκε ασχεδίαστα. Στον χώρο που λέγεται «Λιοντάρια», με τη μνημειώδη

βενετική κρήνη Μοροζίνι, υπήρχε το ζαχαροπλαστείο Ρεγκινάκη, όπου αργότερα λειτούργησε το εστιατόριο «Κρήτη», στον χώρο των «Αχτάρικων»-Βικελαίας. Αν κάποτε η Βικελαία αποκατασταθεί, πράγμα απαραίτητο για το Ηράκλειο, μπορεί και να λειτουργήσει σ’ αυτή και ένας χώρος συνάντησης, ένα σοβαρό κέντρο χωρίς εκκωφαντική μουσική «νεολαίας», όπως ήταν για ένα διάστημα. Υπήρχε επίσης στο προπολεμικό Ηράκλειο η Λέσχη Ηρακλείου, αρχικά στο μέγαρο Φυτάκη και αργότερα

Σερβίτσιο καφέ-τσαγιού από το ζαχαροπλαστείο “Ρεγκινάκη”

στον ανώτερο όροφο και στην ταράτσα της Βικελαίας, και η Λέσχη Επιστημόνων, η οποία στεγαζόταν στο ξενοδοχείο «Πάλας» στην οδό 25ης Αυγούστου. Το κτίριο αυτό βομβαρδίστηκε και καταστράφηκε από τους Γερμανούς στη Μάχη της Κρήτης στα 1941. Οι δύο Λέσχες οργάνωναν συχνά σημαντικές επιστημονικές διαλέξεις και επίσης εκδηλώσεις μουσικής. Κέντρα επιστημονικής ζωής ήταν το Αρχαιολογικό Μουσείο με Εφόρους τον Μαρινάτο και έπειτα τους Πλάτωνα και Αλεξίου, και το Studio του Λευτέρη

Διαφήμιση θεάτρου “Πουλακάκη”, Βικελαία

Αλεξίου, ο οποίος εξέδιδε ένα περιοδικό με τίτλο «Κάστρο» (από την παλιά ονομασία του Ηρακλείου) με μεταφραστική και πρωτότυπη εργασία λογοτεχνική δική του. Στο Studio υπήρχε και μια πλούσια συλλογή δίσκων κλασικής μουσικής. Στα 1955 που ο Ελύτης είχε περάσει ένα μήνα στο Ηράκλειο, επισκεπτόταν το Studio κάθε μέρα. Υπήρχε προπολεμικά το θέατρο Πουλακάκη, άρτια διαμορφωμένο, με σκηνή, πλατεία, θεωρεία, και με αξιόλογες παραστάσεις, όπως της Κοτοπούλη και άλλες, επίσης με συναυλίες των Μητρόπουλου, αργότερα του Κρητικού Κουαρτέτου (Αλεξίου, Αντωνακάκη, Μιστίλογλου, Νουφράκη). Το θέατρο Πουλακάκη λειτούργησε και ως κινηματογράφος, αργότερα με την ονομασία «Ηλέκτρα». Άλλος κινηματογράφος ήταν ο «Απόλλων» του Λιναρδάκη, και άλλοι εξαιρετικά ευχάριστοι, υπαίθριοι, καλοκαιρινοί καλαίσθητοι με λουλούδια, όπως η «Σταυρωτή», δυστυχώς όλοι ανύπαρκτοι σήμερα, ενώ ήταν και είναι απαραίτητοι στο κλίμα της Κρήτης. Αν όσα είπαμε στη συζήτησή μας με τους εκλεκτούς φίλους που ανέφερα στην αρχή, γίνουν ευρύτερα αποδεκτά, θα υπάρξει, όπως ελπίζω, μια καλή προοπτική για τη λήψη μέτρων που θα βελτιώσουν τη ζωή μας και τη ζωή των παιδιών και των νέων στο Ηράκλειο. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΚΑΙ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΑΛΕΞΙΟΥ Ο Στυλιανός Αλεξίου γεννήθηκε στο Ηράκλειο το 1921 και σπούδασε στην Αθήνα, Γαλλία και Γερμανία. Ήταν Έφορος Αρχαιοτήτων Κρήτης και αργότερα καθηγητής Δημώδους Βυζαντινής και Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Κύριες εργασίες του: οι ανασκαφές και εκδόσεις των ανακτορικών Μινωικών τάφων Κατσαμπά και των Πρωτομινωικών θολωτών τάφων Λέντα, και τα ακόλουθα γενικότερου ενδιαφέροντος βιβλία: Μινωικός Πολιτισμός, Ηράκλειο 1969, με πολλές επανεκδόσεις στα ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά. Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, «Ερμής» 1985, μικρή έκδοση «Εστία» 2006. Ερωτόκριτος, «Ερμής» 1980, μικρή έκδοση «Εστία» 2007. Σολωμού, Ποιήματα και Πεζά, «Στιγμή» 2007. Ερωφίλη, σε συνεργασία με τη Μάρθα Αποσκίτου, «Στιγμή» 2007. Κρητικός Πόλεμος (1645-1669), σε συνεργασία με τη Μάρθα Αποσκίτου, «Στιγμή» 1995. Ελληνική Λογοτεχνία, από τον Όμηρο στον 20ο αιώνα, «Στιγμή» 2010.

29

Από την επίσκεψη της ομάδας σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ στη Βικελαία

Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη

Η

Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη αδιαμφισβήτητα αποτελεί μέρος της ιστορίας της πόλης του Ηρακλείου. Εδώ και πολλές δεκαετίες έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην προαγωγή και διάδοση της γνώσης στην πόλη μας, συμβάλλοντας έτσι στην πολιτιστική αναβάθμιση της ζωής του Ηρακλείου. Αφορμή για τη ίδρυση της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης ήταν η δωρεά της πολύτιμης συλλογής του Δημήτρη Βικέλα, την οποία δώρισε στο Δήμο Ηρακλείου το 1908. 4500 βιβλία ανεκτίμητης αξίας, ποικίλου περιεχομένου, η βιβλιοδεσία των οποίων είναι με εκλεκτά δεσίματα καλλιτεχνών βιβλιοδετών του περασμένου αιώνα με κοσμήματα και ανθέμια στο κάλυμμα από καθαρό χρυσό, που μέχρι σήμερα διατηρούνται σε άριστη κατάσταση. Ο Δημήτρης Βικέλας καταγόταν από τη Βέροια, αλλά γεννήθηκε στη Σύρο. Πριν πεθάνει, ήρθε στο Ηράκλειο, όπου είδε τη μεγάλη πολιτιστική δραστηριότητα που γινόταν -ήταν η περίοδος των ανασκαφών της Κνωσού, μαγεύτηκε από αυτή τη διαδικασία και θεώρησε ότι αν έδινε τα βιβλία του εδώ θα τύγχαναν καλύτερης αξιοποίησης. Όταν πέθανε το 1908, άφησε μέσω της διαθήκης του τη βιβλιοθήκη του στο Δήμο Ηρακλείου, κι έτσι με ένα ατμόπλοιο της εποχής ήρθαν τα βιβλία μέσα σε μπαούλα στο Ηράκλειο. Αμέσως ιδρύθηκε η βιβλιοθήκη, η οποία πήρε το 1910 το όνομά του. Η πρώτη εγκατάστασή της έγινε στα ισόγεια δωμάτια του κτιρίου του Νομαρχιακού Καταστήματος, που βρισκόταν τότε στη μέση του σημερινού Πάρκου Θεοτοκόπουλου, στη θέση όπου ήταν κατά τη Βενετοκρατία το Palazzo del Generale. Στα 1912 ήρθαν στη Βιβλιοθήκη άλλοι 1.130 καταγεγραμμένοι τόμοι βιβλίων του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ηρακλείου.

30

Τα βιβλία αυτά είναι ποικίλου περιεχομένου και ως επί το πλείστον σπάνια. Το πιο παλιό βιβλίο που υπάρχει σήμερα στη Βιβλιοθήκη ανήκει στη Συλλογή του Βικέλα. Χρονολογείται από το 1498 και τιτλοφορείται “Αριστοφάνου κωμωδία”. Το1932 που τελείωσε η ανέγερση του Δημοτικού Μεγάρου των Ακτάρικων αποφασίστηκε να μεταφερθεί και να εγκατασταθεί σε ορισμένους από τους χώρους του. Η ίδρυση της Βικελαίας Βιβλιοθήκης προκάλεσε το ενδιαφέρον πολλών ανθρώπων των Γραμμάτων, οι οποίοι αποφάσισαν να δωρίσουν τις ατομικές βιβλιοθήκες τους. Πρώτος δωρητής είναι ο Ιωάννης Λυμπρίτης από παλιά και ιστορική οικογένεια της Κρήτης, που δώρισε 1670 τόμους βιβλίων. Σ’ αυτά προστέθηκαν τα βιβλία της Βιβλιοθήκης του Γυμνασίου Ηρακλείου, του πρώτου Γυμνάσιου της Κρήτης που ιδρύθηκε το 1872. Ακολούθησαν πολλά από τα βιβλία του Στέφανου Ξανθουδίδου, του Ανδρέα Ανδρεάδη, καθηγητή της Δημόσιας Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, του Ζαχαρία Οικονόμου, η βιβλιοθήκη του Αρχιμανδρίτη Φώτιου Θεοδοσάκη, του Ανδρέα Λυσιμάχου Καλοκαιρινού, όπως και του Μάρκου Αυγέρη και της Έλλης Αλεξίου, του γνωστού γλωσσολόγου Γεωργίου Παγκάλου, του Γεωργίου Ανεμογιάννη, του Απολλόδωρου Μελισσείδη, του Νίκανδρου Φρουδαράκη, του Άρη Χατζηδάκη και πολλών άλλων. Μία άλλη πολύ σπουδαία δωρεά ήταν και των βιβλίων του Γιώργου και της Μαρώς Σεφέρη. Πρόκειται για 5.500 τίτλους βιβλίων και 300 τίτλους περιοδικών ποικίλου περιεχομένου. Μετά την δεκαετία του 1980, η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη άνοιξε μια νέα σελίδα στην ιστορία της υπό την καθοδήγηση του τότε έφορού της, του κ. Νίκου Γιανναδάκη. Οργανώθηκε σε διάφορα αυτόνομα

τμήματα με καθορισμένο περιεχόμενο και δραστηριότητες, παράγωντας πολύμορφο πολιτιστικό έργο: • Το Τμήμα μη Δανειζομένων Βιβλίων: Περιλαμβάνει τα παλαιά βιβλία, αυτά που δεν κυκλοφορούν πια στο εμπόριο, όλες τις μεγάλες δωρεές αλλά και σύγχρονες εκδόσεις. Το σύνολο των διαθέσιμων τίτλων ανέρχονται περίπου σε 180.000 τόμους.

• Το Τμήμα Δανειζομένων βιβλίων: Στο τμήμα αυτό λειτουργεί και Παιδικό - Δανειστικό. Το σύνολο των διαθέσιμων τίτλων του ανέρχεται στους 25.000 περίπου.

• Το Τμήμα Εφημερίδων και Περιοδικών: Περιλαμβάνει εφημερίδες και περιοδικά από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.

• Το Τμήμα Μικροφωτογράφησης: Για λόγους προφύλαξης, από το 1988 το σπάνιο υλικό των πρωτοτύπων της Βικελαίας Βιβλιοθήκης μικροφωτογραφήθηκε.

• Το Τμήμα Οπτικοακουστικών Μέσων: Αρχειοσυλλεκτικός ο χαρακτήρας του σε οπτικό και ακουστικό υλικό.

• Το Τμήμα Αρχείων: Σε αυτό στεγάζονται όλα τα αρχεία και αρχειακές συλλογές, που υπήρχαν, αλλά και αποκτήθηκαν τα τελευταία χρόνια. Το Αρχειακό υλικό καλύπτει μία περίοδο από το 1217 έως το 1975. Οι κυριότερες συλλογές είναι: - Το Βενετσιάνικο Αρχείο: Περιλαμβάνει αρχεία που αποκτήθηκαν σε μικροφίλμ και είναι σχετικά με την περίοδο της Βενετοκρατίας.

- Το Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου. Αποτελείται, κατά βάση, από χειρόγραφους Κώδικες του Ιεροδικείου Ηρακλείου, που εκτείνονται σε χρονικό διάστημα 230 ετών και είναι γραμμένοι στην τούρκικη γλώσσα με την παλιά αραβική γραφή.

- Το Αρχείο της Δημογεροντίας Ηρακλείου: Το αρχείο απεικονίζει το σύνολο διαφόρων δραστηριοτήτων, για την επίλυση προβλημάτων οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου, καθώς και την επιστασία κοινωφελών καταστημάτων, σχολείων, νοσοκομείων κ.α και την εξέλιξή τους από το 1858 έως το 1900 περίπου.

- Το Αρχείο Γερμανικής Κατοχής: Τη δεκαετία 1993-2003 η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη προχώρησε στις ενέργειες για την απόκτηση των γερμανικών αρχείων κατοχής 19411945.

Η Βικελαία έχει εκδώσει συνολικά περίπου 160 βιβλία. Έχει διοργανώσει διάφορες εκθέσεις και συνέδρια μεταξύ των οποίων διακρίνεται η “Έκθεση για τα 450 χρόνια από τη γέννηση του Δ. Θεοτοκόπουλου”, η “Έκθεση των Εικόνων της Κρητικής Σχολής Αγιογραφίας”, η έκθεση “Από τα πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων”, η διοργάνωση του «1ου Παγκόσμιου Φιλοσοφικού Συνέδριου», με θέμα: «Ο Δημήτριος Βικέλας και η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου (1908-2008)» και πολλά άλλα. Όλες οι παραπάνω δράσεις την καθιστούν μια βιβλιοθήκη που προσφέρει υπηρεσίες πέραν των συνηθισμένων στους κατοίκους του Ηρακλείου, γεγονός που ενισχύθηκε την τελευταία δεκαετία με την οργάνωση και λειτουργία Εργαστηρίου Ελευθέρων Σπουδών, προσφέροντας το μέγιστο δυνατόν στην παροχή γνώσεων στους Ηρακλειώτες.

Από την επίσκεψη της ομάδας σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ στη Βικελαία

31

Συνέντευξη με τον

Δημήτρη Σάββα, προϊστάμενο της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης και συγγραφέα

Από τη συνέντευξη της ομάδας Σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ με τον Δημήτρη Σάββα

Κ. Σάββα, είστε συγγραφέας του βιβλίου «Λες και ήταν χθες. Μνήμες από το παλιό Ηράκλειο». Τι σας ώθησε να ασχοληθείτε μ’ αυτό το θέμα; Μου είχαν κάνει παρά πολύ μεγάλη εντύπωση τα παλιά άρθρα που έχουν γραφτεί για το Ηράκλειο από γνωστούς συμπολίτες μας όπως του Μηνά Βαρδαβά, της Μαρίκας Φλέρη, της Χρυσούλας Τζομπανάκη, του Σταυριανίδη, και του Μανόλη Δερμιτζάκη, ο οποίος με είχε μαγέψει. Έτσι, ασχολήθηκα με το παλιό Ηράκλειο σαν συνέχεια κυρίως των άρθρων του Δερμιτζάκη. Στο βιβλίο αναφέρομαι σε μνημεία, συνοικίες και γειτονιές του Ηρακλείου, στις ασχολίες των κατοίκων του, σε επαγγελματικές στέγες, σε βιομηχανίες, τις συντεχνίες και τα σωματεία. Γίνεται αναφορά σε διάφορα επαγγέλματα που διαδραμάτισαν το δικό τους ρόλο στο κοινωνικό γίγνεσθαι της πόλης όπως ήταν οι λούστροι, οι ξυλουργοί, οι παγοποιοί, οι τσαγκάρηδες, οι αγωγιάτες. οι φουρνάρηδες. Ποια δεκαετία θεωρείτε ως τη χρυσή εποχή του μεταπολεμικού Ηρακλείου; Το Ηράκλειο είχε μεγάλη ομορφιά τη δεκαετία του ‘50 με ‘60, όταν πέρασε ο πόλεμος, η κατοχή, ο εμφύλιος και αφήνοντας πίσω τη σκληρότητα και τα πέτρινα χρόνια του πολέμου, άρχισε ο κόσμος να πατάει στα πόδια του. Αυτό το βλέπομε από τα γλέντια, από τις δραστηριότητες και από τη ζωή των ανθρώπων. Παράλληλα η επαγγελματική και εμπορική δραστηριότητα είχε αρχίσει να βρίσκει το δρόμο της. Τι θεωρείτε ότι διατηρεί ακόμα και σήμερα το Ηράκλειο στην κουλτούρα του σε σχέση με το μακρύ του παρελθόν; Το Ηράκλειο έχει μια σπουδαία κουλτούρα, υπάρχουν σημεία αναφοράς όπως είναι η Βικελαία Δημοτική

32

Βιβλιοθήκη, το Αρχαιολογικό μουσείο, το Ιστορικό Μουσείο και πολλές άλλες εκδηλώσεις που γίνονται συνεχώς. Υπάρχουν επίσης φορείς όπως είναι το Πανεπιστήμιο, οι οποίοι προάγουν τον πολιτισμό και τη γνώση, κάτι το οποίο το έχουμε ανάγκη και είναι αντίδοτο σ’ αυτή την κρίση που περνάμε. Πρέπει να θωρακίσουμε αυτά τα κέντρα του πολιτισμού και της παιδείας, και να στραφούν οι νέοι προς αυτά με μεγάλο ενδιαφέρον. Ποιες ήταν οι συνοικίες που ήταν στο επίκεντρο των Η πρόσοψη του ναού του Αγίου Μάρκου (εδώ ως τζαμί)

Πλατεία Καλλεργών - Ρεγκινάκη, Ακτάρικα, Βικελαία

πολιτικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων; Το επίκεντρο πάντα ήταν το κέντρο του Ηρακλείου, η Λότζια, η 25ης Αυγούστου. Έπειτα, έχουμε την πλατεία των 11 Ευκαλύπτων, είναι η πλατεία που είναι η εφημερίδα Πατρίδα με μία μεγάλη γειτονιά εκεί, γύρω από τον Άγιο Μηνά. Μια μεγάλη πάλι γειτονιά ήταν ο Αραστάς, εκεί που είναι το σημερινό ξενοδοχείο Ελ Γκρέκο στην οδό 1821. Αυτό ήταν ένα κέντρο όπου υπήρχε μια στοά με καφενεία.. Μια άλλη μεγάλη γειτονιά ήταν και η σημερινή γειτονιά του Αγίου Ματθαίου. Υπήρχε άλλη μια γειτονιά στον Άγιο Δημήτρη, που ήταν τα βαρελάδικα. Την περίοδο της συγκομιδής της σταφίδας περιοχές όπως η Χανιώπορτα αλλά και άλλες μετατρεπόταν σε ένα ολόκληρο κέντρο συλλογής σταφίδας, ενώ υπήρχαν διάσπαρτα στην πόλη πολλά σταφιδεργοστάσια, στα οποία δούλευαν πάρα πολλοί. Το Ατσαλένιο, ο Μασταμπάς, η Φορτέτσα αυτές οι συνοικίες θεωρούνταν τότε έξω από την πόλη. Πολλές γειτονιές είχαν πάρει τα ονόματα τους από τους επαγγελματίες που υπήρχαν σε αυτές. Π.χ. το Αχτάρικα, όπως λέγεται τώρα το μέγαρο της Βικελαίας βιβλιοθήκης, ήταν τόπος πωλήσεως μπαχαρικών, στα Λεμπλετζίδικα ή στα Δερμιτζίδικα γινόταν επεξεργασία δερμάτων. Αν σήμερα από τη Χανιώπορτα πάμε στο λιμάνι, στη συνέχεια φτάσουμε στην Παναγία των Σταυροφόρων, από εκεί στην πλατεία Ελευθερίας και προς την περιοχή του Αγίου Ματθαίου μπορούμε νοερά να αποκτήσουμε την εικόνα του κέντρου του Ηρακλείου.

Ποιος ήταν ο χώρος και ο ρόλος των δραστηριοτήτων των λαϊκών τάξεων και της αστικής τάξης του Ηρακλείου; Η αστική τάξη του Ηρακλείου ήταν κυρίως οι ντόπιοι Ηρακλειώτες, πριν ακόμα αρχίσουν να έρχονται μέτοικοι από τα χωριά. Ήταν προφανώς οι γιατροί, οι εργοστασιάρχες, οι μεγαλοκτηματίες. Υπήρχαν συγκεκριμένα ονόματα οικογενειών τα οποία ανήκαν σ’ αυτήν την τάξη. Η αστική τάξη είχε κάποια άλλα στέκια όπου σύχναζε, όπως για παράδειγμα, η Λέσχη των Ευγενών, που ήταν στο Αχτάρικα. Ήταν χώρος συνάντησης και χαρτοπαιξίας. Υπήρχαν π.χ. οι αποκριάτικοι χοροί για την πιο πλούσια τάξη, όπου έπρεπε να πάνε με επίσημες ενδυμασίες, με κάποιο σμόκιν, αφού η ενδυμασία έπρεπε να δηλώνει ότι είναι κάτι ξεχωριστό. Και η τάξη των εργαζομένων έπρεπε βέβαια σε ανάλογες εκδηλώσεις να πάει ευπρεπώς ενδεδυμένη. Στη συνέχεια όλο αυτό το χάσμα μειώθηκε. Οι περισσότεροι της λαϊκής τάξης εργάζονταν τότε στα σταφιδεργοστάσια. Οι πρόσφυγες, οι οποίοι ήρθαν εδώ, είχαν και αυτοί επανδρώσει τα εργοστάσια και ενσωματώθηκαν με τη ζωή αυτής της πόλης. Η κύρια διασκέδαση της εργαζόμενης τάξης ήταν οι παρέες που έκαναν μεταξύ τους και τα Σαββατοκύριακα στα καφενεία, που ήταν και μικροκαπηλειά ταυτόχρονα. Η περιοχή που συχνάζανε ήταν η περιοχή της Χανιώπορτας κυρίως! Υπήρχαν πάρα πολλά καφενεία στα στενά αυτά. Υπήρχαν όμως και οι έμποροι, οι βιοτέχνες, αυτοί σε

33

Αποκριάτικο πάρτι στο Ηράκλειο - Τέλη δεκαετίας ‘60

ποιο χώρο κινούνταν; Αυτοί θα έλεγα ήταν προς τη μεριά της αγοράς, προς το κέντρο. Στο εμπορικό κέντρο, υπήρχαν καφενεία, εστιατόρια, ζαχαροπλαστεία, όπως το περίφημο ζαχαροπλαστείο του Ρεγκινάκη, κάτω από το σημείο που είναι η σημερινή Βικελαία, που ήταν ένα σημείο συγκέντρωσης. Εκεί δεν πήγαιναν μόνο εργάτες, πήγαινε κυρίως κόσμος του κέντρου, εκπαιδευτικοί, καταστηματάρχες κλπ. Έχετε γράψει το βιβλίο «Οι σπουργίτες του πεζοδρομίου», όπου αναφέρεστε στους γραφικούς τύπους του Ηρακλείου. Μπορείτε να μας πείτε κάποια χαρακτηριστικά αυτών των ανθρώπων; Σίγουρα θυμούνται οι παλιοί Ηρακλειώτες τον Μάρκο, ο οποίος κυκλοφορούσε με στολή στρατιωτικού ή το Μανώλα με το καρότσι του, που πέθανε πρόσφατα. Ένα άλλο χαρακτηριστικό πρόσωπο ήταν η Σαββάτω. την έλεγαν έτσι γιατί έβγαινε κάθε Σάββατο και ζητούσε να την πειράξουν ή η Γεσθημανή ή ο Ανδρέας Σκουλικάρης, τον οποίο τον έβαζαν να κάνει κάποιες ομιλίες στην πλατεία εκεί στα λιοντάρια. Ήταν και ο Πάντος, για τον οποίο μου έχει πει συγκεκριμένα ο παλιός δήμαρχος ο Μανώλης Καρέλλης ότι πήγαινε κάθε Σάββατο και ζητούσε να του δώσει ο δήμαρχος το βδομαδιάτικο. Βέβαια αυτός είχε και μια ιδιομορφία, ήθελε να του δίνουν μόνο κέρματα, χαρτονομίσματα δεν έπαιρνε. Χαρακτηριστική ήταν η δήλωση του τότε δημάρχου κ. Καρέλλη για το θάνατο του Πάντου: «Θεώρησα χρέος μου σαν δήμαρχος αυτής της πόλης να παραστώ στην κηδεία του Πάντου μαζί με τον οδηγό μου το Γιώργο Διλβόη, τον αντιδήμαρχο Φαίδωνα Βαρδαβά και με το Νίκο Καμαρίτη. Έπρεπε να πάω, επειδή ο Πάντος παρευρισκόταν σε οποιαδήποτε κηδεία κάθε Ηρακλειώτη». Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της πνευματικής και

34

πολιτιστικής ζωής του παλιού Ηρακλείου; Καταρχήν έχουμε το Ιστορικό Μουσείο, την ΕΚΙΜ, έχουμε το Αρχαιολογικό Μουσείο από όπου έχουν περάσει φωτισμένοι άνθρωποι, έφοροι του Μουσείου, και βέβαια τη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη με τους Νικόλαο Σταυρινίδη, Στέργιο Σπανάκη, Οικονομίδη, Νίκο Γιανναδάκη αργότερα. Αυτά ήταν κέντρα μάθησης, γνώσης, πολιτισμού και πνευματικής ανάπτυξης αυτού του τόπου. Είχαμε βέβαια και εκπαιδευτικούς αξιόλογους όπως του Λυκείου «Κοραής», του οποίου η προσφορά στη ζωή αυτής της πόλης ήταν μεγάλη, η Ακαδημία Ηρακλείου, το Λύκειο Ελληνίδων με επίσης μεγάλη προσφορά, όπως και των Σχολών Μπουρλώτου. Ποια ήταν η πολιτιστική ζωή, υπήρχε διασκέδαση, γινόταν χοροί και τι μουσική άκουγαν παλιότερα οι Ηρακλειώτες; Τη δεκαετία του ‘50 έχουμε το Ηρακλειώτικο Καρναβάλι, το οποίο είχε αφήσει εποχή. Όλη η περίοδος του Τριωδίου ήταν ένα γλέντι για το Ηράκλειο. Δεν υπήρχε χώρος να μείνεις στην πόλη από τους πολλούς επισκέπτες. Γινόταν χοροί με πολλούς επώνυμους από την Αθήνα, όπως ο Γούναρης ή ο Αττίκ, σε κέντρα όπως τα «Βαλκάνια» ή το Ντορέ, κάποια από τα οποία ήταν κινηματογράφοι που μετατρέπονταν και σε αίθουσες χορού. Η δραστηριότητα των χοροδιδασκαλείων του Ηρακλείου ήταν επίσης πάρα πολύ έντονη. Στο παλιό Ηράκλειο δεν άκουγαν τόσο την κρητική μουσική, όπως την άκουγαν στα χωριά. Άκουγαν «ευρωπαϊκά» ή στο ύφος του Γούναρη ή του Αττίκ. Η είσοδος της κρητικής μουσικής αρχίζει μετά τη δεκαετία του ‘50. Ποια ήταν η ιστορική περίοδος, κατά τη γνώμη σας, που σφράγισε τη φυσιογνωμία της σημερινής πόλης του Ηρακλείου; Είναι η περίοδος που ήρθαν οι πρόσφυγες. Και εννοώ τη συμβολή των ανθρώπων αυτών, οι οποίοι έφεραν πάρα πολλά στοιχεία από τον τόπο τους κι ενσωματώθηκαν με τους ντόπιους. Αυτοί οι άνθρωποι είχαν έναν πολιτισμό, μία κουλτούρα, ήταν εργατικοί και έχουν προσφέρει πάρα πολλά σ’ αυτόν τον τόπο. Πιστεύετε ότι το Ηράκλειο σήμερα θα μπορούσε να έχει έναν πιο πνευματικό χαρακτήρα, να μην αποτελεί δηλαδή μόνο ένα οικονομικό κέντρο; Δεν είμαι βέβαια κατά της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά χρειάζεται και πρέπει ταυτόχρονα να πατήσουμε γερά πάνω στον πολιτισμό μας, στην παιδεία, στη γνώση, στη μόρφωση. Αυτές είναι οι πραγματικές μας ανάγκες.

Το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης

Από την επίσκεψη της ομάδας σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ στο Ιστορικό Μουσείο

Τ

ο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης παρουσιάζει μια συνολική εικόνα της ιστορίας της Κρήτης από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες έως την σύγχρονη εποχή. Ιδρύθηκε το 1953 και στεγάζεται σε νεοκλασικό κτίριο του 1903 που άνηκε στον Ανδρέα Καλοκαιρινό, ο οποίος το 1952 το παραχώρησε με δωρεά στην Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών (Ε.Κ.Ι.Μ) για να γίνει Μουσείο. Η Ε. Κ. Ι. Μ ιδρύθηκε την 7η Οκτωβρίου 1951, έχει μη κερδοσκοπικό χαρακτήρα και ο σκοπός της είναι η στήριξη και προαγωγή των κρητολογικών (αρχαιολογικών, ιστορικών, εθνογραφικών, φιλολογικών) σπουδών από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους και εντεύθεν. Η Ε. Κ. Ι. Μ οργάνωσε την έκθεση, την εφαρμογή προγραμμάτων και τη χρήση οπτικοακουστικών μέσων.

Το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης (Ι. Μ. Κ.) έχει 22 αίθουσες, που καλύπτουν 1500 τ.μ. Σ΄ αυτό εκτίθενται με εξαιρετικό διαφωτιστικό τρόπο πολύτιμα ιστορικά κειμήλια της Κρήτης από τα πρώτα βυζαντινά χρόνια (330 μ.Χ.) μέχρι και το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1940). Ο επισκέπτης μπορεί να αρχίσει την περιήγησή του από την αίθουσα Ανδρέα Γ. Καλοκαιρινού. Εκεί μπορεί να δει μια επισκόπηση της κρητικής ιστορίας με αντιπροσωπευτικά εκθέματα απ’ όλες τις συλλογές και τις χρονολογικές περιόδους. Βασικό μέρος της έκθεσης αποτελεί το ομοίωμα της πόλης του Χάνδακα (Ηράκλειο) των μέσων του 17ου αιώνα. Οι σαράντα φωτεινές δέσμες που ακτινοβολούν τα σημαντικότερα μνημεία ενεργοποιούνται από τους επισκέπτες. Σε άλλες αίθουσες του μουσείου παρουσιάζονται:

35

Από την επίσκεψη της θεραπευτικής κοινότητας ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ στο Ιστορικό Μουσείο

• οι Συλλογές Κεραμικών και Γλυπτών • η πλούσια Νομισματική Συλλογή, από την πρώιμη χριστιανική περίοδο ως και τον 20ο αιώνα • η Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Συλλογή, κορυφαία εκθέματα αυτής της ενότητας, είναι οι πίνακες του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου (πιο γνωστός στους περισσότερους ως El Greco) 1. η Βάπτιση του Χριστού (1567) 2. η Άποψη του Όρους και της Μονής Σινά (1570). Αποτελούν τα μοναδικά έργα του ζωγράφου που εκτίθενται στην Κρήτη.

• οι Αίθουσα του Νίκου Καζαντζάκη με το γραφείο του, προσωπικά ενθύμια, χειρόγραφα και πρώτες εκδόσεις των βιβλίων του σε πολλές γλώσσες.

• Βιβλιοθήκη του Ι. Μ. Κ με σπάνιες εκδόσεις, περιοδικά, αρχείο τοπικών εφημερίδων, ένα πλούσιο σύνολο ιστορικών αρχείων και φωτογραφικού υλικού. Πέραν από την έκθεση μόνιμων συλλογών οι δραστηριότητες της Ε.Κ.Ι.Μ και του Μουσείου -που προσφέρουν σημαντικό πολιτιστικό έργο στον τόπο, εκτείνονται και σε διοργάνωση περιοδικών εκθέσεων, συνεδρίων, εκπαιδευτικών προγραμμάτων για μαθητές καθώς και σε εκδόσεις βιβλίων και λευκωμάτων.

36

Το γραφείο του Νίκου Καζαντζάκη από την Αντίπ

Κνωσός (αρχές 20ού αιώνα) Behaedin, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης© Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών

Ἡ Κνωσός καί τό Ἱστορικόν Μουσεῖον τῆς Κρήτης […] Τό ἄλλο πρωί τό περάσαμε ὁλόκληρο μέσα στό Ἱστορικό Μουσεῖο τῆς Κρήτης. Ἦταν έκεῖ, καί μᾶς βοηθοῦσαν νά δοῡμε καλά αύτό τό Μουσεῖο-πρότυπο, οἱ δημιουργοί του: ὁ κ. Ἀνδρέας Καλοκαιρινός, ἡ κυρία Πλάτωνος, ὁ κ. Παρλαμᾶς, ὁ κ. Πρόεδρος τῆς Ἑταιρείας τῶν Κρητικῶν Ἱστορικῶν Μελετῶν. Ἄς τό ποῦμε εὐθύς ἀμέσως: ἡ Κρήτη δίνει τό παράδειγμα σ’ ὅλες τίς ἑλληνικές ἐπαρχιακές πόλεις. Χρόνια τώρα λέμε πῶς θά’ πρεπε νά ‘ναι περηφάνια γιά κάθε μεγάλη πόλη νά ‘χη συγκεντρωμένο σ‘ ἕνα Μουσεῖο ὅ,τι συνθέτει τήν ἱστορία καί τή λαϊκή τέχνη τοῦ κάθε τόπου, τῶν χρόνων τῆς Τουρκοκρατίας καί τῆς Ἐνετοκρατίας – εἰκόνες, ἔπιπλα, γλυπτά, ἔργα χειροτεχνίας, χειρόγραφα, ἐνθυμήματα σπουδαίων ἀνθρώπων, οἰκόσημα, ἐργαλεῖα. Εἶναι κρίμα ὅτι ὅλα αὐτά χάνονται μέ τόν καιρό, ἀντί νά εἶναι ἱστορία ζῶσα γιά τούς νεώτερους καί πηγή ἐμπνεύσεως…. Ὁ ἔφορος Ἀρχαιοτήτων κ. Στυλιανός Ἀλεξίου – διάδοχος τοῦ κ. Πλάτωνος στή Διεύθυνση τοῦ Ἀρχαιολογικοῦ Μουσείου Ἡρακλείου – στόν ὁποῖο ὀφείλεται ὁ «Ὁδηγός τοῦ Ἱστορικοῦ Μουσείου Κρήτης» παρατηρεῖ: «Τό Ἱστορικόν Μουσεῖον ἀποτελεῖ τήν προέκτασιν τοῦ Ἀρχαιολογικοῦ Μουσείου Ηρακλείου. Μετά τόν μινωϊκόν, τόν ἀρχαϊκόν καί τόν ἑλληνορωμαϊκόν πολιτισμόν ἀπομνημειοῦται τώρα καί ὁ χριστιανικός πολιτισμός τῆς Κρήτης. Τά ἐκθέματα τοῦ ἀπωτέρου Μεσαίωνος, συντιθέμενα μέ ὅ,τι γνωρίζομε περί τῶν κατεσπαρμένων εἰς τήν νῆσον μνημείων του, ἀποτελοῦν τήν εἰκόνα ἑνός τελείως διαμορφωμένου καί λίαν ἀξιολόγου πολιτισμοῦ, ὁ ὁποῖος, ἐπιβιῶν ἰσχυρότατα εἰς ὡρισμένους τομεῖς, ὡς ἡ εἰκονογραφία, ἐξελίσσεται μέ δυτικάς ἐπιδράσεις εἰς πολιτισμόν τῆς Ἀναγεννήσεως κατά τόν 16ον και 17ον αἰῶνα. Ἡ Κρήτη γνωρίζει τότε ἕν νέον ἀπόγειον τοῦ πολιτισμοῦ της, κατά τό ὁποῖον δίδει εἰς τήν ἀνθρωπότητα σειράν μεγάλων ἑλληνιστῶν (μεταξύ τῶν ὁποίων διαπρέπει ὁ Μάρκος Μουσούρος) καί ἀργότερα τόν Θεοτοκόπουλον, εἰς δέ τήν Ἑλλάδα τόν ποιητήν Βιτσέντζον Κορνάρον». ΗΛΙΑΣ ΒΕΝΕΖΗΣ (1904-1973) Ἐφ. Τό Βῆμα, 27 Μαΐου 1962

36

37

Από την συνέντευξη της ομάδας σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ με τον κ. Τζωρτζάκη

Συνέντευξη με τον

Γιάννη Τζωρτζάκη, πρώην Αρχιμουσικό της Δημοτικής Φιλαρμονικής Ηρακλείου Κύριε Τζωρτζάκη, υπήρξατε αρχιμουσικός της Φιλαρμονικής Ηρακλείου για πολλά χρόνια, μιλήστε μας λίγο για την ιστορία της Φιλαρμονικής. Η πρώτη προσπάθεια δημιουργίας Φιλαρμονικής στην πόλη έγινε την εποχή της Τουρκοκρατίας γύρω στα 1850 υπό τη αιγίδα του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου, όταν πρόεδρος ήταν ο γιατρός και κατόπιν αρχαιολόγος Ιωσήφ Χατζηδάκης. Για την υλοποίηση αυτού του σκοπού ο Σύλλογος αγόρασε μουσικά όργανα, στρατολογήθηκαν μικροί μαθητές του Ελληνικού Σχολείου και ανέθεσαν την μουσική τους εκπαίδευση στον Ιταλό μουσικό Φορμίγκαν. Επειδή όμως δεν ήταν αρχιμουσικός, αλλά απλός οργανοπαίκτης και δεν γνώριζε καλά την Ελληνική γλώσσα δεν υπήρξε πρόοδος στο εγχείρημα αυτό. Έτσι ο Σύλλογος παρακάλεσε τον αρχιμουσικό του τούρκικου στρατού να αναλάβει τη διδασκαλία των μαθητών, ο οποίος ανέλαβε με ευχαρίστηση. Κάποια στιγμή μάλιστα, επειδή ήθελε να ευχαριστήσει το χριστιανικό στοιχείο ζήτησε από το Διοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου να του δώσει ελληνικό ρεπερτόριο για να το παίξει στην Πλατεία Ελευθερίας, όπου οι Τούρκοι έκαναν καλλιτεχνικό πρόγραμμα. Δεν γνωρίζουμε αν το έκαναν εσκεμμένα ή δεν είχαν ρεπερτόριο με

38

ελληνικά καλλιτεχνικά κομμάτια, γιατί του έδωσαν δύο Ελληνικά Θούρια το «Μαύρη είν’ η νύχτα στα βουνά» και το «Ω, λυγερό και κοφτερό σπαθί μου». Ο ίδιος, μη γνωρίζοντας τον εθνικό τους χαρακτήρα, τα έπαιξε στην Πλατεία Ελευθερίας με την Τούρκικη Στρατιωτική μπάντα. Την εκδήλωση όμως παρακολούθησαν και Τουρκοκρητικοί, οι οποίοι ανέφεραν στον Τούρκο διοικητή του στρατού το χαρακτήρα των τραγουδιών. Έτσι, ο αρχιμουσικός τιμωρήθηκε με φυλάκιση ενός μήνα και στη συνέχεια μετατέθηκε σε άλλη περιοχή. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η προσπάθεια δημιουργίας μιας φιλαρμονικής από Ελληνόπουλα να ναυαγήσει σχεδόν, όμως μετά από πολλές προσπάθειες έφεραν έναν αρχιμουσικό από την Πελοπόννησο κι έτσι

Η πρώτη προσπάθεια δημιουργίας Φιλαρμονικής στην πόλη έγινε την εποχή της Τουρκοκρατίας γύρω στα 1850 υπό τη αιγίδα του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου, όταν πρόεδρος ήταν ο γιατρός και κατόπιν αρχαιολόγος Ιωσήφ Χατζηδάκης. δημιουργήθηκε η πρώτη παιδική φιλαρμονική, γύρω στο 1875. Το 1903, ο Σύλλογος «Φιλόπτωχος Αδελφότης Ηρακλείου» ανέλαβε την επανίδρυση της Φιλαρμονικής με τα όργανα της παλιάς. Το 1913 η Φιλαρμονική πέρασε στα χέρια του Μουσικού Συλλόγου «Απόλλων» με κύριο χρηματοδότη το Δήμο Ηρακλείου. Ο Μουσικός

Συμμετοχή της Δημοτικής Φιλαρμονικής το 1996 στις εορταστικές εκδηλώσεις για τα 100 χρόνια της αναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων

Σύλλογος «Απόλλων» ήταν το πρώτο Ωδείο στο Ηράκλειο. Το 1934 το Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε τη δημιουργία Δημοτικής Φιλαρμονικής και αγόρασε τα όργανα του Συλλόγου «Απόλλων». Το ΄40 με τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο είχε σχεδόν διαλυθεί η Ορχήστρα. Το ‘43 ανέλαβε την Φιλαρμονική και την Σχολή Φιλαρμονικής, που ανήκε πια στο Δήμο Ηρακλείου, ο πατέρας μου Μηνάς Τζωρτζάκης, κάνοντας μια νέα αρχή. Η έδρα της είναι στο κτήριο της Πλατείας Δασκαλογιάννη από το 1911 και πάντα θα στεγάζεται εκεί, γιατί το τότε υπουργείο Εθνικής Αμύνης δώρισε το οικόπεδο στο Δήμο Ηρακλείου με την προϋπόθεση να στεγάζει την Φιλαρμονική και τη Σχολή της εκεί. Από τότε μέχρι το ‘49 παίζανε 8 - 9 μουσικοί

μόνο στις εθνικές εορτές. Σιγά σιγά όμως βγήκαν κάπου 27 με 30 μουσικοί και από τότε άρχισε μια σταδιακή πρόοδος. Το ‘66, που επέστρεψα από τη θητεία μου στην Φιλαρμονική της πολεμικής αεροπορίας, ο τότε δήμαρχος Καλοκαιρινός, αφού είχα πάρει το πτυχίο μου, με διόρισε βοηθό του πατρός μου και από τότε και μέχρι τη συνταξιοδότησή μου υπηρέτησα εκεί. Για να το διευκρινίσουμε, ποιος είναι ο λόγος ύπαρξης μιας Δημοτικής Φιλαρμονικής Ορχήστρας; Πρώτα απ’ όλα είναι η ψυχαγωγία των πολιτών, γι’ αυτό σχεδόν όλοι οι δήμοι στην χώρα μας διαθέτουν φιλαρμονικές ορχήστρες που χρησιμοποιούνται για εθνικούς λόγους, όπως στις παρελάσεις, για

39

Η ανασυγκροτημένη Δημοτική Φιλαρμονική το 1950 στην πρώτη της εμφάνιση. Οι μουσική φορούν στρατιωτική ενδυμασία λόγω της οικονομικής δυσχέρειας του Δήμου να αγοράσει στολές. Διακρίνεται με πολιτική ενδυμασία ο αρχιμουσικός Μηνάς Τζωρτζάκης

θρησκευτικούς ή και για καθαρά ψυχαγωγικούς Οι μόνιμοι είναι περίπου 38 τώρα πια. σκοπούς, παίζοντας καλλιτεχνικά προγράμματα. Σημαντικό όμως είναι και το παιδαγωγικό έργο της Σε τι είδους εκδηλώσεις παίρνει μέρος η Φιλαρμονική; Σχολής της Φιλαρμονικής. Από το ‘49 και έπειτα παράγει Την δεκαετία του ‘50 και του ’60 κάθε Κυριακή παίζαμε μουσικούς. Πολλά παιδιά δικά μας μετεπηδήσανε σε στην Πλατεία Ελευθερίας καλλιτεχνικό πρόγραμμα και ωδεία και σε πανεπιστήμια της μουσικολογίας κι από την Τετάρτη στην πλατεία λιονταριών. Το πρόγραμμα εδώ βγήκε και ο αρχιμουσικός της Φιλαρμονικής της άρχιζε με εμβατήριο, μετά ένα βαλς, μια εισαγωγή από Αεροπορίας. Υπάρχει και η παιδική όπερα, ένα ελαφρό πάλι κομμάτι, Φιλαρμονική που βγήκε το ‘91 με 40 κρητική μουσική και τελειώναμε Σημαντικό όμως είναι και όργανα και έκανε παρέλαση, έδωσε με ένα εμβατήριο. Τώρα παίζουμε χριστουγεννιάτικη συναυλία και το παιδαγωγικό έργο της και σε διάφορα διαμερίσματα του εκεί πρωτοδιηύθυνε ο σημερινός με πολύ πιο πλούσιο Σχολής της Φιλαρμονικής. Ηρακλείου διευθυντής της Ορχήστρας. Όλα αυτά πρόγραμμα βέβαια. Πολλοί Από το ‘49 και έπειτα σύλλογοι μας καλούν και ανάλογα τα χρόνια, τα παιδιά που έρχονται στη σχολή της Φιλαρμονικής διδάσκονται με την περίσταση δημιουργούμε παράγει μουσικούς. και εκπαιδεύονται εντελώς δωρεάν. το ρεπερτόριό μας. Την παραμονή Πολλά παιδιά δικά μας των Χριστουγέννων, για Τι όργανα έχει η Φιλαρμονική και τι μετεπηδήσανε σε ωδεία παράδειγμα, δώσαμε συναυλία ρεπερτόριο; Τι μπορεί να παίξει; στον Άγιο Μάρκο και παίξαμε και σε πανεπιστήμια της Έχουμε 13 οικογένειες οργάνων, χριστουγεννιάτικα κομμάτια, ενώ είναι μια πλήρης ορχήστρα, μουσικολογίας κι από εδώ την παραμονή της πρωτοχρονιάς οπότε μπορούμε να παίξουμε βγήκε και ο αρχιμουσικός παίξαμε κομμάτια που παίζει η οτιδήποτε. Μετά το ΄60 αρχίσαμε συμφωνική ορχήστρα της Βιέννης. της Φιλαρμονικής της να ενορχηστρώνουμε και ελαφρά Κάποτε, πλαισιώνοντας μουσική Ελλήνων συνθετών όπως τις εκδηλώσεις του Δήμου Αεροπορίας. του Ξαρχάκου, του Χατζιδάκι, του Κεφαλονιάς, παίξαμε πρώτοι Θεοδωράκη, του Ντέμη Ρούσου, και ο δήμαρχος της Κεφαλονιάς του Δήμου Μούτση και άλλων. Πλέον το ρεπερτόριό μας είπε ότι δεν μπορούσε να φανταστεί καλύτερη μας εμπεριέχει μουσικά κομμάτια από όλα τα είδη: ορχήστρα από αυτή για να αρχίσει τις πολιτιστικές Εισαγωγές από όπερες, διάφορα κλασικά έργα, ποπ τους εκδηλώσεις. Το 2001 συμμετείχαμε στο 10ήμερο και μοντέρνα μουσική, κινηματογραφικές επιτυχίες των πολιτιστικών εκδηλώσεων στη Μόσχα για τους και ότι μπορείτε να φανταστείτε. Οι 45 μουσικοί που εορτασμούς της πτώσης του Φασισμού. Εκεί εκτός του αποτελούν την ορχήστρα συνιστούν μια ικανοποιητική ότι παρελάσαμε, δώσαμε και τρεις συναυλίες. Παίξαμε φιλαρμονική. Βέβαια, τώρα με τα γεγονότα της τριετίας στο αμφιθέατρο του πανεπιστημίου Πατρίς Λουμούμπα της κρίσης έχουν συνταξιοδοτηθεί κάπου 27 μουσικοί. μαζί με μια αμερικανική φιλαρμονική και δυο ρώσικες,

40

Στην επιβλητική πομπή της κηδείας του Νίκου Καζαντζάκη στις 5 Νοεμβρίου 1957. Προηγείται η Φιλαρμονική του Δήμου Ηρακλείου παιανίζουσα πένθιμα εμβατήρια

από μισή ώρα η κάθε μια. Παίξαμε Θεοδωράκη και Χατζηδάκι και διάφορα άλλα, καθώς και τέσσερα πολύ δημοφιλή ρώσικα κομμάτια. Στο τέλος ερχόταν μια κοπέλα και εθιμοτυπικά έδινε μια ανθοδέσμη στον αρχιμουσικό, ένας πτέραρχος όμως με μια αυθόρμητη κίνηση άρπαξε την ανθοδέσμη από την κοπέλα, ανέβηκε στο πάλκο και έδωσε ο ίδιος στον αρχιμουσικό της Φιλαρμονικής Ηρακλείου την ανθοδέσμη. Μικρές αλλά σημαντικές στιγμές αναγνώρισης και ικανοποίησης. Όπως εξίσου σημαντική επιβεβαίωση της δουλειάς και του ονόματος της Φιλαρμονικής Ηρακλείου είναι το γεγονός ότι καλλιτέχνες του επιπέδου της λυρικής σκηνής, που έχουν υψηλές απαιτήσεις, έρχονται πάντα για να συνεργαστούν μαζί μας. Η Φιλαρμονική Ηρακλείου έχει αυτή τη στιγμή ανάγκη από μουσικούς ή είναι πλήρης; Η Φιλαρμονική πάντοτε θα έχει ανάγκη. Κάποτε είχε φτάσει να έχει 75 Έλληνες μουσικούς και με αυτούς παρελάσαμε στη Μόσχα. Σε τέτοιες προσκλήσεις δεν πηγαίνεις με 40 όργανα στην παρέλαση γιατί είσαι ο φτωχός συγγενής. Ο δήμος Αθηναίων έχει 125. Η αεροπορία έχει 95 και για να πάει να παίξει σε μία εκδήλωση χρειάζεται άλλα 20 όργανα. Με μικρό αριθμό μπορείς να παίξεις μόνο για την υποστολή της σημαίας και τον Εθνικό Ύμνο, τίποτε άλλο. Ανάλογα με την περίσταση πρέπει να έχεις τον απαιτούμενο αριθμό οργάνων. Γι αυτό σας είπα, τα 45 όργανα ικανοποιούν τις περισσότερες ανάγκες, όμως όχι όλες.

δυνατότητές μας, η καλύτερη πολιτιστική περίοδος ήταν τα έτη 1980, ’81, ‘82 επί Μάνου Χατζιδάκι. Όσον αφορά στην πόλη του Ηρακλείου γενικότερα θα αναφέρω τη δεκαετία του ’50, γιατί τότε συμμετείχαν πολλοί πολιτιστικοί σύλλογοι στο πολιτιστικό γίγνεσθαι της πόλης. Μπορείτε να φανταστείτε τα βράδια 7 έως 12 στην πλατεία Ελευθερίας να υπάρχει μία ορχήστρα να παίζει ζωντανά και απέναντι στο Νέο Κέντρο, εκεί

Όσον αφορά στην πόλη του Ηρακλείου γενικότερα θα αναφέρω τη δεκαετία του ’50, γιατί τότε συμμετείχαν πολλοί πολιτιστικοί σύλλογοι στο πολιτιστικό γίγνεσθαι της πόλης.

που τώρα είναι η Τράπεζα Κύπρου, ακόμα μία, ενώ μία ακόμα ορχήστρα λίγο πιο κάτω δίπλα στο Καπετανάκειο σ’ ένα άλλο κέντρο διασκεδάσεως και στον θερινό κινηματογράφο της Όασης άλλη μια. Τι πολιτιστική δύναμη έδωσαν τότε στο Ηράκλειο οι σύλλογοι εκείνη την εποχή! Βέβαια από το ’80 κι έπειτα που είχαμε περισσότερες δυνατότητες και χρήματα μπορούσαμε και φέρναμε και ξένους καλλιτέχνες, κι αυτό άλλαξε τα πράγματα κατά πολύ σε μια θετική κατεύθυνση βέβαια. Ενδεικτικό Έχετε ζήσει κύριε Τζωρτζάκη και υπήρξατε και μέρος είναι ότι μέχρι το ’80 το Ηράκλειο είχε μόνο ένα Ωδείο, της πολιτιστικής κίνησης του Ηρακλείου για πολλά ενώ τώρα έχει κάπου 16 με πάρα πολλούς μαθητές. χρόνια. Ποια περίοδο ξεχωρίζετε; Είναι σίγουρο ότι αυτό θα λειτουργήσει συσωρευτικά Όσον αφορά στο Δήμο Ηρακλείου και σε σχέση με τις και θα φέρει μουσικό πλούτο στην πόλη μας.

41

Η πύλη Παντοκράτορα, Behaeddin, Βικελαία

Ἄνθρωποι και ὑπεράνθρωποι ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΤΟΝ ΕΖΩΝΑΝ ὁλοτρόγυρα ἀψηλά κάστρα, μέ μεγάλες σιδεροδεμένες Πόρτες στίς τέσσερις μεριές τῆς πολιτείας. Οἱ τρεῖς ἔβγαζαν στήν ἐξοχή. Ἡ τέταρτη ἤτανε ἡ Πόρτα τοῦ λιμανιοῦ ἀπ’ ὅπου ἔφευγες μέ τά καράβια. Τίς ἄνοιγαν μέ τήν ἀνατολή τοῦ ἥλιου καί τίς κλειοῦσαν μέ τή δύση του. Οἱ ἀργοπορημένοι ξωμάχοι, ὅσοι δεν προφτάνανε την Πόρτα ἀνοιχτή τό βράδυ, ξενυχτοῦσαν σέ χάνια. Γιά νά βγεῖς ἤ νά μπεῖς στήν πολιτεία, περνοῦσες ἀπό βουερές θολωτές στοές. Μόλις ἔμπαινες, ἄν ἔξω ἔκανε ζέστη κ’ ἔκαιγε ὁ ἥλιος, σ’ ἔπιαναν σύγκρυα, κι ἄν ἤτανε χειμώνας, ἔνοιωθες ζεστασιά. Μιλήσαμε γιά τέσσερις Πόρτες, ἀλλά ἤτανε ὀχτώ, ἄν λογαριάσεις πώς ἡ κάθε στοά εἶχε ἀπό δυό Πόρτες. Μιά στό ἔμπα καί μιά στό ἔβγα. Ἄν ἡ στοά ἤτανε χτισμένη σέ ευθεῖα γραμμή, οἱ δυό ἀντικρυστές Πόρτες τήν φωτίζανε κάπως, ἄν ὅμως ἔκανε στροφή, λ.χ. σάν την Πόρτα τοῦ Λαζαρέτου, ὅσο να βγεῖς παρπατοῦσες σε βαθύ σκοτάδι. Ὅλες τοῦτες οἱ στοές μύριζαν καβαλίνα, ἕνεκα τά ἀμέτρητα ζῶα πού περνοδιάβαιναν ὁλημερίς, καί τά πόδια βούλιαζαν στίς κοπριές, σάν σέ ζυμάρι, ὥς τόν αστράγαλο…. Οἱ ἀχτές, στά θεμέλια τοῦ κάστρου, ἤτανε ἀγριόγατες. Πελώρια βράχια, ὅλο σπηλιές, μέ λιγοστές ἀμμοῦδες ποῦ καί ποῦ. Ὅταν ξεσποῦσε ἡ τρικυμία τά κύματα στο ξέφρενο πηγαινέλα τους κουβαλοῦσαν τό κάστρο. Κύματα βουνά, πού τό δέρναν με λύσσα, λές καί βάλθηκαν νά τό γκρεμίσουν. Εὐτύς μέ τό φθινόπωρο, οἱ ἐξοχές γιόμιζαν κάθε λογῆς λουλούδια. Κίτρινους κρόκους, ἄγριες τουλίπες, τριανταφυλλιά σαλέπια, μέλισσες, παγωνιές, νεραγκοῦλες καί πολύχρωμες ἀνεμώνες. Αὐτές πιά πλημμυροῦσαν τούς ὄχτους τῶν μονοπατιῶν ἕνα γόνατο ψηλές. Δάση ἀπό ἐλιές ὥς ἐκεῖ πού φτάνει τό μάτι, καί πέρα ἡ θάλασσα. Ἥ πάντα ἀνήσυχη θάλασσα τοῦ νησιοῦ, καί μπορεῖ ἡ πιό ὡραία στόν κόσμο.

ΓΑΛΑΤΕΙΑ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ (1886-1963) Ἀπό τό μυθιστόρημα Ἄνθρωποι καί Ὑπεράνθρωποι, Ἀθήνα 1957

42

Από την συνέντευξη της ομάδας σύνταξης του περιοδικού ΣΠΕΙΡΑ με την κα Κουτσουμπού

Συνέντευξη με τη

Φανή Κουτσουμπού, Πρόεδρο του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Ηρακλείου Κα. Κουτσουμπού, θα θέλαμε να μας πείτε όταν περιδιαβαίνετε την πόλη του Ηρακλείου τι αίσθηση σας προκαλεί ως πολίτη αλλά και ως επαγγελματία; Και ως άνθρωπο αλλά και ως επιστήμονα με στεναχωρεί, με πληγώνει. Το Ηράκλειο ως τόπος, αλλά και ως σύναξη ανθρώπων, είχε όλες τις προϋποθέσεις να γίνει μια πολύ όμορφη πόλη και οι πολίτες της να είναι χαρούμενοι μέσα σ΄ αυτή. Έχει τους λόφους του, την θάλασσα, την επαφή του με το νερό, που το θεωρώ πάρα πολύ σημαντικό. Επιπλέον, έχει την ιστορία του, είναι μια πόλη που λειτουργεί χιλιάδες χρόνια. Νομίζω όμως, ότι έτσι όπως διαμορφώθηκε τελικά - από την μια το ιστορικό του κέντρο δεν διατηρήθηκε επαρκώς και από την άλλη η ανάπτυξη που είχε το νέο Ηράκλειο έξω από τα τείχη πραγματικά σε πληγώνει, με την έννοια ότι η ιδιωτική πρωτοβουλία έχει καταλάβει τα πάντα. Η αυθαίρετη δόμηση και οι επεκτάσεις της επηρεάζουν και το κέντρο της πόλης αλλά και τη συμπεριφορά μας. Η αυθαιρεσία στον Ηρακλειώτη έχει γίνει συνείδηση, αφού παρκάρει ο άλλος πάνω στο πεζοδρόμιο και το αισθάνεται ως ιδιοκτησία του. Οι δημόσιοι χώροι είναι μηδαμινοί, η αισθητική των κτιρίων, η αισθητική

της διαχείρισης των δημόσιων χώρων ακόμα και των δρόμων είναι επίσης δραματική. Οι ήχοι που ακούς ή που αντιλαμβάνεσαι ή ο τρόπος που περπατάει ή παρκάρει ο άλλος, ο καθημερινός πολιτισμός δηλαδή, νομίζω πως είναι αποτέλεσμα τελικά του πως χτίσαμε αυτή την πόλη. Δεν την προσέξαμε, όπως της άξιζε. Δηλαδή το ιστορικό βάρος της πόλης θεωρείτε ότι είναι ανύπαρκτο, ότι έχει χαθεί; Θεωρώ ότι κάποια πράγματα ακόμα υπάρχουν, όμως ασύνδετα. Τα οχυρωματικά έργα π.χ. που κάνανε κάποτε οι Ενετοί και οι Βυζαντινοί υπάρχουν, όμως είναι σχετικά ασύνδετα με την πόλη. Το ιστορικό κέντρο έχει σχεδόν χαθεί. Μπορεί να βρεις κάποια ιστορικά σύνολα στην Αγία Τριάδα, μπορεί να βρεις μεμονωμένα σπίτια των τελευταίων εκατό χρόνων και προγενέστερα, μπορεί να βρεις τη Λότζια που λειτουργεί ο δήμος, αλλά το συνεκτικό κομμάτι, όπως το βρίσκεις ολόκληρο σε άλλες πόλεις, έχει σχεδόν χαθεί. Η προσπάθειά μας να διατηρήσουμε κάποια από αυτά μέσα και από την μελέτη του Ηρακλείου που διαρκεί είκοσι χρόνια, πολλές φορές σκόνταψε και στα μεγάλα συμφέροντα και στα μικρότερα. Υπάρχουν βέβαια κάποιες ομάδες ανθρώπων που προσπαθούν να σώσουν πράγματα, όμως πολλές φορές έχουν καταλήξει να θεωρούνται γραφικοί. Αυτά πρέπει να γίνουν πρωτίστως πολιτικές αποφάσεις από την τοπική εξουσία, αλλιώς δεν μπορεί να αλλάξει κάτι. Εξετάζοντας αρχιτεκτονικά τις περιόδους της Ενετοκρατίας, της Τουρκοκρατίας και τη σημερινή,

43

Μέγαρο Λιοπυράκη, 25ης Αυγούστου και Επιμενίδου

κατοικία που συναντάμε στην Αγία Τριάδα και άλλο ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές παρατηρούμε; Η αρχιτεκτονική και η διαμόρφωση των κτιρίων καθώς είναι η Λότζια. και όλων των οικοδομημάτων του δημόσιου χώρου της πόλης καλύπτει ανάγκες. Οι βασικές ανάγκες από Μνημεία που υπάρχουν μέσα στο Ηράκλειο πώς αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα έχουν πάρα πολλά επηρέαζαν την καθημερινή ζωή των ανθρώπων κοινά χαρακτηριστικά. Στη διατροφή των Κρητών εκείνης της εποχής; Πως επηρέασαν, για παράδειγμα, π.χ. συναντάμε την ελιά και το λάδι από αρχαιοτάτων κτίρια όπως η Λότζια, πολύ εντυπωσιακή για τα δεδομένα της εποχής, τον απλό χρόνων, συνεπώς συναντάμε και Τα σύνολα των κτιρίων πολίτη; τα ελαιοτριβεία. Άρα, με αυτή την έννοια υπάρχει στο Ηράκλειο σαφώς και επηρεάζουν τον Τα σύνολα των κτιρίων σαφώς και επηρεάζουν τον κόσμο που ένας πολιτισμός αρκετά κόσμο που κυκλοφορεί μέσα κυκλοφορεί μέσα σ’ αυτά, στην ανθεκτικός και διαχρονικός, ανεξάρτητα του ποιοι ήταν σ’ αυτά, στην ψυχολογία ψυχολογία του, στην ανάπτυξη του, στη πνευματικότητα του, οι κατακτητές, κι αυτό έχει του, στην ανάπτυξη του, στη στην αισθητική του, ακόμα επηρεάσει σίγουρα πάρα πολύ και τη μορφολογία των κτιρίων. πνευματικότητα του, στην και στο πως περπατάς και Αν παρατηρήσουμε τα ανοίγματα αισθητική του, ακόμα και πως συμπεριφέρεσαι. Η βία αναπτύχθηκε σε πόλεις που σε ένα ενετικό κτίριο, σε ένα της τούρκικης περιόδου και σ’ ένα πιο στο πως περπατάς και πως ουσιαστικά ήταν απάνθρωπες. Τώρα, ένα μεμονωμένο κτίριο, σύγχρονο θα βρούμε π.χ. ότι το συμπεριφέρεσαι. μέγεθος του παραθύρου είναι το όπως η Λότζια, μπορεί να 1,20 μ. Με αυτή την έννοια έχουν κοινά χαρακτηριστικά, αποτελέσει σημείο αναφοράς σχετικά με το πως αυτοί αφού στεγάζουν λειτουργίες. Βέβαια όταν έρχεται ένας οι άνθρωποι δομούσαν, πως κτίζανε, τι είχαν ανάγκη. άλλος πολιτισμός από έξω σαφώς και επηρεάζει στο Η Λότζια μας δείχνει ότι είχαν ανάγκη το αίθριο για ύφος. Έναν άλλο παράγοντα διαφοροποίησης αποτελεί να φωτίσουν χώρους, ίσως και για να υπάρχει κοινός και η λειτουργία του κτηρίου. Άλλο κτίριο είναι η λαϊκή χώρος, να συναντιούνται οι άνθρωποι. Σήμερα, με την

44

Ο σεβασμιότατος Αρχιεπίσκοπος Κρήτης κ. Ειρηναίος χαιρετίζει την εκδήλωση.

Άποψη από το λιμάνι του Ηρακλείου

Ο κ. Βιτώρος στην παρουσίαση του βιβλίου

έλλειψη των δημόσιων ή των κοινών χώρων τόσο σε μια πολυκατοικία, όσο και στην πόλη στερούμε από ένα ιδιωτικό κτίριο χαρακτηριστεί διατηρητέο, θα τον εαυτό μας τις εκπλήξεις που χρειάζεται η ζωή, πρέπει να αναπαλαιωθεί. Αν οι ιδιοκτήτες αρνηθούν όπως π.χ. την απρόσμενη συνάντηση με έναν φίλο ή να συνεισφέρουν να το αναπαλαιώσουν, το κτίριο με έναν συμπολίτη για να συζητήσουμε για τα κοινά καταρρέει. Νομίζω ότι το Ηράκλειο έχασε την ευκαιρία πράγματα. Αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες έκαναν στην αυτή, γιατί ενώ υπήρχαν ευρωπαϊκά προγράμματα γι’ αγορά, που ουσιαστικά ήταν τόπος συνάντησης. Αυτό αυτά τα κτίρια, δεν πήρε ποτέ κανείς την πρωτοβουλία να τα εντάξει, ώστε να διασωθούν. Το Ηράκλειο έχει δεν ξέρω πως καταφέραμε και το κηρυχτεί αρχαιολογικός τόπος καταργήσαμε σήμερα εμείς. Όμως, Σήμερα, με την έλλειψη από το 1965, μαζί με τα Χανιά για να μην είμαστε απαισιόδοξοι, και το Ρέθυμνο. Τα Χανιά και των δημόσιων ή των υπάρχουν ακόμα περιθώρια για να Ρέθυμνο δεν έχασαν την φτιαχτεί η πόλη, αρκεί να υπάρξει κοινών χώρων τόσο σε το ευκαιρία και πήραν πάρα πολλά πολιτική βούληση και αν στηριχτεί μια πολυκατοικία, όσο και προγράμματα, το Ηράκλειο δεν από όλους εμάς, όχι μόνο τους αρχιτέκτονες, αλλά και τους πολίτες. στην πόλη στερούμε από πήρε, τουλάχιστον γι’ αυτά τα Αν μια δημοτική αρχή μπει μπροστά, τον εαυτό μας τις εκπλήξεις κτίρια. Ένα διατηρητέο κτίριο, ένα μνημείο, αφενός είναι καλό αποφασισμένη, θα μπορέσει να για τους ιδιοκτήτες γιατί παίρνει που χρειάζεται η ζωή, κάνει πολλά πράγματα. αφετέρου όμως είναι όπως π.χ. την απρόσμενη υπεραξία, καλό και για το κοινό σύνολο. Τι γίνεται σήμερα με τα διατηρητέα συνάντηση με έναν φίλο ή Άρα, ο Δήμος ή η Πολιτεία και τα εγκαταλελειμμένα κτίρια που υπάρχουν στο ιστορικό κέντρο της με έναν συμπολίτη για να καλό θα είναι να συνεισφέρει για να αποκατασταθεί αυτό πόλης μας; συζητήσουμε για τα κοινά το κτίριο. Αυτό γίνεται σε όλα Τα εγκαταλελειμμένα είναι σχεδόν τα ευρωπαϊκά κράτη και έτσι πράγματα. όλα διατηρητέα και τα περισσότερα έχουν διατηρηθεί πολλά κτίρια, από αυτά είναι ιδιωτικά. Όταν διαφορετικά είναι κατάρα να το έχει ένας ιδιοκτήτης,

45

Κτίριο με στοιχεία Αραβικής αρχιτεκτονικής, 25ης Αυγούστου

αφού πρέπει συνέχεια να το συντηρεί. Αν υπήρχε η δυνατότητα χρηματοδότησης τι θα προτείνατε ως σύλλογος αρχιτεκτόνων για το ιστορικό κέντρο του Ηρακλείου; Νομίζω ότι σήμερα οι αναπλάσεις που έγιναν στο παραλιακό μέτωπο δεν κατέβασαν επαρκώς τον Ηρακλειώτη στην θάλασσα. Εμείς, λοιπόν, λέμε να περιοριστεί το εμπορικό λιμάνι και να μην είναι στην διαχείρισή του ο άξονας της 25ης Αυγούστου. Τα στοιχεία που έχει το παραλιακό μέτωπο του τείχους, τα Νεώρια, πρέπει να αναδειχτούν δημιουργώντας μια ζώνη ενιαίου πολυπάρκου. Να υποβαθμιστεί η λωρίδα κυκλοφορίας για να μπορέσει ο Ηρακλειώτης να απολαύσει την πόλη του, το νερό, τη θάλασσα. Αυτό άλλωστε προβλέπει και η κυκλοφοριακή μελέτη, η οποία θα πρέπει να ξέρετε ότι προβλέπει τον αποκλεισμό της πόλης από τα αυτοκίνητα. Να διατηρηθούν οι δημόσιοι χώροι και να γίνουν όλες οι απαλλοτριώσεις, να αναπλαστούν όλα τα ιστορικά σύνολα που έχουν απομείνει και να συνδεθούν μεταξύ τους, όπως η Αγία Τριάδα στο σύνολο της και κάτι κομμάτια στην Πεδιάδος. Όλο το

46

κέντρο να αποδοθεί στους πεζούς με ένα περιφερειακό mini bus. Να υπάρξει σύνδεση των τειχών με την πόλη. Προϋπόθεση για όλα αυτά είναι να μπουν πρώτα στρατηγικοί στόχοι σχετικά με το ποια φυσιογνωμία θέλουμε να έχει η πόλη μας. Σε λίγο διάστημα θα έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες στο Πολιτιστικό κέντρο, το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο και στη Βικελαία. Υπήρχε μια σύνδεση αυτών των οικοδομημάτων όταν σχεδιαζόταν και ποια είναι αυτή; Θεωρώ πολύ θετικό ότι υπάρχουν μέσα στην πόλη και εντός των τειχών τέτοιες λειτουργίες, όπως αυτή της Βικελαίας και του Αρχαιολογικού Μουσείου. Τόσο αυτά τα δύο όσο και το πολιτιστικό κέντρο οφείλουν να υπάρχουν στο κέντρο. Αυτά τα κτίρια είναι ευτυχία γιατί δίνουν και κάποια ένταση στο κέντρο. Όμως, κάποια στιγμή πρέπει να δούμε και τις επεκτάσεις τους εκτός του κέντρου, γιατί μια πόλη δεν πρέπει να είναι μονογραφία π.χ. μόνο με καταστήματα. Μια πόλη πρέπει να έχει πολλές λειτουργίες παράλληλες, γιατί έτσι η συνολική της απόδοση γίνεται καλύτερη απέναντι στον πολίτη.

ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ Τμήμα Εκπαίδευσης Εναλλακτικό Σχολείο Ενηλίκων Το Τμήμα Εκπαίδευσης και το Εναλλακτικό Σχολείο Ενηλίκων είναι ένας από τους βασικούς άξονες του Θεραπευτικού Προγράμματος ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ. Ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2000 με σκοπό να προσφέρει εκπαιδευτικές υπηρεσίες στα μέλη του Προγράμματος που βρίσκονται στην κύρια θεραπευτική φάση (κοινότητα) και στην Επανένταξη, αλλά και σε όποια άλλη μονάδα του προγράμματος χρειάζεται. Στελεχώνεται μόνο από πέντε άτομα προσωπικού, εκπαιδευτών και διοίκησης, και καλύπτει τις υπόλοιπές του ανάγκες με λίγους εθελοντές. Το εκπαιδευτικό του πρόγραμμα είναι δομημένο στους ακόλουθους άξονες: • Εναλλακτικό Σχολείο Ενηλίκων: δίνει τη δυνατότητα στα μέλη του θεραπευτικού προγράμματος να αποκτήσουν απολυτήριο Γυμνασίου ή Λυκείου σύμφωνα με το νόμο για την κατ’ οίκον διδασκαλία. Από το 2002 μέχρι σήμερα έχουν πάρει απολυτήριο Γυμνασίου 41 άτομα, Λυκείου 19 άτομα, ενώ 29 άτομα έχουν ολοκληρώσει διάφορες τάξεις.

• Τάξεις Αγγλικών και Ηλεκτρονικών Υπολογιστών. Μέσα από τις τάξεις αυτές τα μέλη μπορούν να αποκτήσουν τυπικά προσόντα όπως πτυχία αγγλικών ICT. Μέχρι σήμερα έχουν λάβει 24 άτομα Lower, 10 το Basic, 3 το Advanced και 1 το Proficiency, ενώ 18 άτομα έχουν πετύχει το Word, 10 το Excel και 10 το Internet.

• Δημιουργικές ομάδες όπως είναι το καλλιτεχνικό εργαστήρι χειροτεχνίας ART & SMART, το οποίο αναλαμβάνει (και κατά παραγγελία) την κατασκευή χειροποίητων έργων, όπως μπομπονιέρες, κοσμήματα κ.α και η ομάδα περιοδικού, η οποία εκδίδει το περιοδικό «Σπείρα».

• Αθλητικές δραστηριότητες: γυμναστήριο, ποδόσφαιρο, μπάσκετ, παραδοσιακοί χοροί και δράσεις όπως ορειβασία, φυσιολατρικές εκδρομές, πεζοπορίες, κ.α.

• Υπηρεσίες επαγγελματικού προσανατολισμού. Το Τμήμα Εκπαίδευσης του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ στοχεύει στην επανασύνδεση των μελών του Θεραπευτικού προγράμματος με την εκπαίδευση και τις εκπαιδευτικές δομές, ώστε να μπορέσουν να εξελιχθούν σαν άτομα και σαν προσωπικότητες, αποκτώντας καινούρια εφόδια και δεξιότητες, ώστε να επανενταχτούν ομαλά στην κοινωνία και στην αγορά εργασίας. Το μοντέλο εκπαίδευσης που ακολουθείται είναι κυρίως η βιωματική μάθηση μέσα από ομάδες, η μέθοδος project και γενικά οι μέθοδοι που ακολουθούνται στην εκπαίδευση ενηλίκων.

1

2

3

4

Ένα από τα αποτελέσματα της συμμετοχικής εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι και οι μέχρι τώρα εκδόσεις του Τμήματος Εκπαίδευσης: 6 τεύχη του περιοδικού «Σπείρα» Το βιβλίο «Μαντινάδες της δύναμης και της ζωής», 2011, εκδ. ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ Το λεύκωμα «Το βλέμμα της Αριάδνης», 2008, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Το βιβλίο «Αβέβαια μονοπάτια», 2003, εκδ. ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ

1.Σεμινάρια Καρδιοαναπνευστικής αναζωογόννησης 2. Από την παράσταση στο Προεδρικό Μέγαρο της Κύπρου 3. Χριστουγεννιάτικη εκδήλωση με το ΧΟΡΩΔΕΙΟΝ 4. Αγώνας ποδοσφαίρου 5. Κοσμήματα, δημιουργίες του εργαστηρίου χειροτεχνίας Art & Smart

5

47

Μερικές από τις δράσεις του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ

2

1

3

4 1. Ποδηλατοδρομία στο κέντρο του Ηρακλείου 2. Η κα. Χριστόφια, σύζυγος του πρώην Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας στην παράσταση της Θεατρικής Ομάδας του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ 3. Αναλύσεις νερού από τα μέλη της Θερ. Κοινότητας σε συνεργασία με τη WWF στον υγρότοπο του Αποσελέμη 4. Από τη βράβευση των εθελοντών που μέχρι τώρα έχουν στηρίξει το έργο μας 5. Tango και άλλα δρώμενα από τη Μονάδα Εφήβων και Έγκαιρης Παρέμβασης 6. Καθαρισμός της παραλίας Καράβολα και γκράφιτι 7. Χριστουγενιάτικο Παζάρι-Συλλόγου Οικογένειας ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ 8. Ενημέρωση για το Έιτζ

5

7

48

6

8

θεραπευτικά προγράμματα του ΚΕΘΕΑ δεν χορηγούνται υποκατάστατα.

Το ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ, με έδρα το Ηράκλειο, ανήκει στο πανελλαδικό δίκτυο του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων και είναι το πρώτο πρόγραμμα απεξάρτησης για χρήση ουσιών και τις οικογένειές τους που λειτούργησε στην Κρήτη. Το δίκτυο υπηρεσιών του ολοκληρώθηκε το 2000 με την ίδρυση της Θεραπευτικής Κοινότητας (40 θέσεων), του τμήματος Εκπαίδευσης και του τμήματος Έρευνας. Το Συμβουλευτικό Κέντρο λειτουργούσε ήδη από το 1993 ενώ τα Κέντρα Οικογενειακής Υποστήριξης και Κοινωνικής Επανένταξης από το 1997. Ως πρόγραμμα εξωτερικής παρακολούθησης διαθέτει ξενώνα φιλοξενίας για τα μέλη του που προέρχονται από άλλες περιοχές της Κρήτης αλλά και της υπόλοιπης Ελλάδας. Από το 2003 λειτουργεί Συμβουλευτική Μονάδα Εφήβων προκειμένου να ανταποκριθεί στα αυξανόμενα αιτήματα εφήβων και των οικογενειών τους για τη συμβουλευτική στήριξη και θεραπεία. Το ίδιο έτος ξεκίνησε και η λειτουργία προγραμμάτων Αυτοβοήθειας στις Δικαστικές Φυλακές Νεάπολης, στην Κλειστή Φυλακή Ν. Αλικαρνασσού, στις Δικαστικές Φυλακές Χανίων και στις Φυλακές της Αγιάς με στόχο την ενημέρωση των κρατουμένων χρηστών γύρω από την εξάρτηση και τη θεραπευτική αντιμετώπιση της, καθώς και την κινητοποίηση και προετοιμασία τους για ένταξη στη θεραπευτική κοινότητα. Η Ανοιχτή Δομή Υποστήριξης Εργαζομένων υποστηρίζει άτομα εξαρτημένα από αλκοόλ, τζόγο και νόμιμες ουσίες. Οι αυξημένες ανάγκες οδήγησαν το ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ να δημιουργήσει δομές υποστήριξης και στους Νομούς Λασιθίου και Χανίων με τη δημιουργία Συμβουλευτικών Σταθμών στον Άγιο Νικόλαο (2005) και στα Χανιά (2010). Η συμμετοχή των ενδιαφερομένων σε όλες τις φάσεις του Προγράμματος είναι εθελοντική και όλες οι υπηρεσίες παρέχονται δωρεάν. Όπως σε όλα τα

Σημαντικό συστατικό στοιχείο του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ είναι οι εκπαιδευτικές δυνατότητες που παρέχει στα μέλη του, μέσα από δραστηριότητες επαγγελματικής κατάρτισης, προσωπικής ανάπτυξης, καλλιτεχνικής έκφρασης και αθλητισμού, καθώς και εκπαιδευτικά προγράμματα για την απόκτηση των τυπικών προσόντων, όπως τα απολυτήρια γυμνασίου και λυκείου (σύμφωνα με Νόμο για την “κατ’ οίκον διδασκαλία”) και πιστοποιητικά γνώσης της αγγλικής και των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Την ευθύνη για το σχεδιασμό, την υλοποίηση και την αξιολόγηση αυτών των προγραμμάτων έχει το Τμήμα Εκπαίδευσης και το Εναλλακτικό Σχολείο Ενηλίκων. Βασικός στόχος του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ είναι να παρέχει στα εξαρτημένα άτομα τη δυνατότητα να ενταχθούν εθελοντικά σε μια μακροχρόνια και σταδιακή θεραπευτική διαδικασία η οποία δεν περιορίζεται στη σωματική αποτοξίνωση, αλλά στοχεύει στην αντιμετώπιση των αιτιών της εξάρτησης και στην πλήρη κοινωνική επανένταξη των εξαρτημένων ατόμων. Η θεραπευτική προσέγγιση βασίζεται στις έννοιες: της κοινότητας και της αυτοβοήθειας Κοινότητα είναι το περιβάλλον όπου οι άνθρωποι συμβιώνουν έχοντας κοινά προβλήματα να αντιμετωπίσουν, αλλά και στόχους να οραματιστούν. Η Αυτοβοήθεια αναφέρεται στη διαδικασία που επιτρέπει σε κάθε μέλος της Κοινότητας να βοηθήσει τον εαυτό του με τη στήριξη των άλλων.

Συμβουλευτικό Κέντρο Ηρακλείου Σμπώκου 6, 713 06 Ηράκλειο Κρήτης τηλ. 2810 261026, 261126 φαξ 2810 260566 e-mail: cciraklio@ kethea-ariadni.gr

Ανοιχτή Δομή Υποστήριξης (για εργαζόμενους χρήστες) Μίνωος & Μιχαήλ Αρχαγγέλου 67 713 04 Ηράκλειο Κρήτης τηλ. 2810 319505 φαξ 2810 315469

Συμβουλευτικός Σταθμός Λασιθίου Φιλελλήνων & Γιαμπουδάκη 7, 721 00 Άγιος Νικόλαος, Κρήτης τηλ. 28410 22981 φαξ 28410 22982 e-mail: cclasithi@ kethea-ariadni.gr

Θεραπευτική Κοινότητα-Ξενώνας Διονυσίου 1 & Σεφέρη 716 01 Ν.Αλικαρνασσός Ηράκλειο Κρήτης τηλ. 2810 334240, 331001 φαξ 2810 342562 e-mail: tc@ kethea-ariadni.gr

Μονάδα Συμβουλευτικής Χανίων Κ.Σφακιανάκη 13 (1ος Όροφος), 73135 Χανιά Τηλ. 28210 87040 φαξ 87741 e-mail: chania@kethea-ariadni.gr

Κέντρο Κοινωνικής Επανένταξης Σμπώκου 6, 713 06 Ηράκλειο Κρήτης τηλ – φαξ 2810 322708 e-mail: rehab@ kethea-ariadni.gr

Συμβουλευτική Μονάδα Εφήβων Δαμασκηνού 31 & Ικτίνου, 71305 Ηράκλειο Κρήτης τηλ. 2810 331034 φαξ 2810 343220 e-mail: teens@ kethea-ariadni.gr

Κέντρο Οικογενειακής Υποστήριξης Σμπώκου 6, 713 06 Ηράκλειο Κρήτης τηλ.- φαξ 2810 256935 e-mail: family@ kethea-ariadni.gr

Δουλειά μας, η άρτια εκτύπωση των εντύπων σας.

Τμήμα Εκπαίδευσης – Εναλλακτικό Σχολείο Ενηλίκων Διονυσίου 1 & Σεφέρη 716 01 Ν.Αλικαρνασσός Ηράκλειο Κρήτης τηλ. 2810 334240, 331001 φαξ 2810 342562 e-mail: education@ kethea-ariadni.gr Τμήμα Έρευνας & Τεκμηρίωσης Διονυσίου 1 & Σεφέρη 716 01 Ν.Αλικαρνασσός Ηράκλειο Κρήτης τηλ. 2810 334240, 331001 φαξ 2810 342562 e-mail: research@kethea-ariadni.gr Διοικητικές Υπηρεσίες Διονυσίου 1 & Σεφέρη 716 01 Ν.Αλικαρνασσός Ηράκλειο Κρήτης τηλ. 2810 334240, 331001 φαξ 2810 342562 e-mail Γραμματείας: info@kethea-ariadni.gr e-mail Δ/Ο: accounting@kethea-ariadni.gr

Το 1990, όταν ιδρύθηκε η μονάδα γραφικών τεχνών ΚΕΘΕΑ “ΣΧΗΜΑ+ΧΡΩΜΑ”, δεν φανταζόμασταν ότι θα εξελισσόταν σε ένα από τα καλύτερα τυπογραφεία της χώρας, με τα υψηλότερα επαγγελματικά πρότυπα σχεδιασμού και παραγωγής εντύπων κάθε είδους. Δουλειά με ποιότητα, συνέπεια και ανταγωνιστικές τιμές έγινε η καθημερινότητά μας.

Στόχος μας, η υποστήριξη της απεξάρτησης και της κοινωνικής ένταξης. ΣΙΝΔΟΣ, 57400 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Τ. 2310 797476, F 2310 798954 info@kethea-print.gr www.kethea-print.gr | www.kethea.gr

Είχαμε όμως, από την αρχή, βαθιά πίστη στο ρόλο του τυπογραφείου στην απεξάρτηση και την κοινωνική επανένταξη. Έχουμε προσφέρει εκπαίδευση και εργασία σε εκατοντάδες απόφοιτους θεραπευτικών προγραμμάτων του ΚΕΘΕΑ και έχουμε συμβάλλει σημαντικά στην οικονομική ενίσχυση του οργανισμού. Η προσπάθεια, ειδικά σήμερα, συνεχίζεται αμείωτη. Τη στηρίζετε εσείς, αναθέτοντας τις έντυπες παραγωγές σας στο ΚΕΘΕΑ “ΣΧΗΜΑ+ΧΡΩΜΑ”.