Issue 8

Ιούνιος 2015 / Τεύχος 8ο / Διανέμεται δωρεάν Περιοδική έκδοση του Εναλλακτικού Σχολείου Ενηλίκων ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ

φιλοσοφια

Η βαθιά τέχνη της ευτυχίας Τα 147 Δελφικά Παραγγέλματα και τα Χρυσά Έπη των Πυθαγορείων

Με συνεντεύξεις των:

Χρήστου Γιανναρά Άγγελου Χανιώτη Γιώργου Παναγή

Eugène Delacroix Ο Λυκούργος συμβουλεύεται την Πυθία University of Michigan Museum of Art

editorial

Στην εποχή της κρίσης, της ματαίωσης και του άγχους για οικονομική επιβίωση εμείς αναρωτηθήκαμε τι είναι στ’ αλήθεια η ευτυχία; Είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ευμάρεια ή μήπως όχι; Πως το αντιλαμβάνονταν σε άλλες εποχές αυτό το διαχρονικό ερώτημα; Τελικά, ο συλλογισμός μας αυτός μας οδήγησε να διερευνούμε τι απαντήσεις έδιναν οι αρχαίοι σ’ αυτό το ερώτημα. Διαπιστώσαμε ότι από ένα σημείο κι έπειτα η φιλοσοφία επικέντρωσε ουσιαστικά στην αναζήτηση αυτής της απάντησης, γι’ αυτό και ανατρέξαμε σ’ αυτήν. Περιπλανηθήκαμε με τους Στωικούς και τους Νεοπλατωνικούς φιλοσόφους, ταξιδέψαμε παρέα με τον Απολλώνιο τον Τυανέα και τον Πλωτίνο συζητώντας για το πώς μπορεί κανείς να δώσει νόημα στη ζωή του, ήρθαμε σ’ επαφή με την έννοια της ευδαιμονίας στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη. Σταθήκαμε με δέος μπροστά στα παραγγέλματα «ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ» και «ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ» του μαντείου των Δελφών αναζητώντας την ουσία τους, αλλά και τη δυνατότητα εφαρμογής των υπολοίπων 145 Δελφικών παραγγελμάτων στο σήμερα. Συζητήσαμε με τον κ. Χρήστο Γιανναρά για την Ελληνικότητα ως τρόπο ζωής. Συνομιλήσαμε με άλλους πανεπιστημιακούς, οι οποίοι έχουν σαν αντικείμενο έρευνάς τους τον τρόπο αντίληψης των συναισθημάτων στους αρχαίους, αλλά και το τι συμβαίνει στον εγκέφαλο στην κατάσταση της χαράς και της ικανοποίησης. Μέσα από την αναζήτησή μας μάθαμε ότι η ευτυχία πηγάζει από την αυτογνωσία. Και όπως αναφέρει ο Ζαν-Κλοντ Καριέρ στον Κύκλο των Σοφών: «Φυσιολογικός άνθρωπος είναι αυτός, που μπορεί να διηγηθεί τη δική του ιστορία, γνωρίζει από πού έρχεται, έχει το παρελθόν και τη μνήμη του σε τάξη, γνωρίζει που βρίσκεται, έχει την ταυτότητά του και πιστεύει πως ξέρει που πηγαίνει, έχει σχέδια για το μέλλον. Αν η σχέση ατόμου-ιστορίας διαρραγεί, η ιστορία παρεκκλίνει, το πρόσωπο εκβάλλεται από τη ροή του χρόνου. Δεν γνωρίζει ποιος είναι, που βαδίζει, τι κάνει. Αγκιστρώνεται σε απατηλές απομιμήσεις ύπαρξης. Τότε το άτομο πλανάται, παρόλο που η φυσική του υπόσταση συνεχίζει να υφίσταται, ο άνθρωπος έχει αποκοπεί από τον εαυτό του, έχει χαθεί …». Επιθυμούμε, μέσα από τις σελίδες αυτές να βρει ο αναγνώστης στοιχεία που θα τον βοηθήσουν στον καθορισμό του δικού του προσωπικού νοήματος στη ζωή…

Η ΟΜΑΔΑ ΣΥΝΤΑΞΗΣ

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: Μιχάλης Σκουλάς, Υπεύθυνος ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΥΛΗΣ/ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΞΙΑ: Μάνος Ταμιωλάκης, Υπεύθυνος Εκπαίδευσης ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Μάνος Ταμιωλάκης ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΥΛΗΣ: Ρέα Ανδρεαδάκη ΣΥΝΤΑΞΗ: Γιάννης Δρακόπουλος, Λευτέρης Κουτρούλης, Γιώργος Περίδης, Μιχάλης Χαλκιαδάκης, Μανόλης Ψαράκης ΤΜΗΜΑ ΧΟΡΗΓΙΩΝ –ΔΙΑΦΗΜΙΣΕΩΝ: Ρέα Ανδρεαδάκη ΕΚΤΥΠΩΣΗ: ΣΧΗΜΑ ΚΑΙ ΧΡΩΜΑ

Περιοδική Έκδοση του Εναλλακτικού Σχολείου Ενηλίκων του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ Εκδίδεται σε 5000 αντίτυπα και διανέμεται δωρεάν www.kethea.gr Λογ. δωρεών: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 204/296007-92

ΣΗΜΕΙΑ ΔΙΑΝΟΜΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟ: Βιβλιοπωλεία: Αναλόγιο, Ρούσου Χούδρου 8 / Κίχλη, Βουρβάχων 1 / Ελευθερουδάκης, Οδός 1821 / Κυριάκης, Έβανς 85 – 87 / Lexis, Έβανς 56 - 58 / Φωτόδεντρο, Κοραή 21 / Δοκιμάκης, Καντανολέων 4 Ιδρύματα / Μουσεία: Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, Σοφοκλή Βενιζέλου 27 / Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, Σοφοκλή Βενιζέλου Δημόσιου χώροι: ΚΕΠ Δήμου Αλικαρνασσού, Διονυσίου 13α / ΚΕΠ Δήμου Ηρακλείου, Ανδρόγεω 2 / ΚΕΠ Δήμου Γαζίου, Ε. Βενιζελου 276 Γάζι / ΚΤΕΛ Ηρακλείου – Λασιθίου, Περιοχή Λιμένος / Σταθμός επιβίβασης Λιμένος Ηρακλείου Καταστήματα / Σωματεία: Bodyshop, Ίδης 31 / Πολιτιστικό και Αθλητικό Σωματείο ΚΑΛΛΙΡΡΟΟΝ, Λεβήνου 71 Θέρισσος Καφέ / πολυχώροι: Πολυχώρος Σινε Τεχνόπολις, Λεωφόρος Α. Παπανδρέου116 / Πολύκεντρο Νεολαίας Δήμου Ηρακλείου, Σ. Βενιζέλου ΧΑΝΙΑ: Μονάδα Συμβουλευτικής Χανίων ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ, Κ. Σφακιανάκη 13 (1ος Όροφος) ΆΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ: Συμβουλευτικός Σταθμός Λασιθίου ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ, Μεταμορφώσεως & Κ. Ταβλά

περιεχόμενα

4 6 10 16

Η Φιλοσοφία ως θεραπεία της ψυχής Δελφικά παραγγέλματα: Οι 147 εντολές των Ελλήνων

Η Φιλοσοφία ως τρόπος ζωής Συνέντευξη με το Χρήστο Γιανναρά Καθηγητή Φιλοσοφίας

Ευδαιμονία και αρχαία ελληνική φιλοσοφία Πλάτων και Αριστοτέλης

18

Πλωτίνος:

22

Οι Στωικοί:

η αναζήτηση του αληθινού εαυτού μας Η φιλοσοφία ως τέχνη του να ζεις σύμφωνα με τη φύση σου

24

Ο Πυθαγόρας και τα Χρυσά Έπη

29

Απολλώνιος ο Τυανέας: ήταν κάποτε ένας Δάσκαλος…

31

Τα συναισθήματα των αρχαίων

37

Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων:

42

Είναι όλα εγκεφαλική υπόθεση;

46

«Στα βήματα του μεγάλου στοχαστή Ν. Καζαντζάκη»

48

Δράσεις του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ

Συνέντευξη με τον Άγγελο Χανιώτη Ο πατέρας της Αναγέννησης Συνέντευξη με τον Γιώργο Παναγή

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΩΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ Ο προβληματισμός του ανθρώπου σχετικά με το θέμα της αυτογνωσίας ξεκινά ιστορικά με το διάσημο απόφθεγμα «ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ» που βρισκόταν στο Μαντείο των Δελφών. Η επιρροή του παραγγέλματος είναι καταλυτική για την πορεία της ανθρώπινης σκέψης, καθώς μετακινεί το φιλοσοφικό ενδιαφέρον από το σύμπαν στον άνθρωπο. Η προέλευση του αποφθέγματος χάνεται στην ιστορία, περνά μέσα από τον μύθο των επτά σοφών και καταλήγει στον Σωκράτη: τον άνθρωπο που το Μαντείο των Δελφών ανακήρυξε ως τον σοφότερο ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο Σωκράτης είναι ο άνθρωπος που κατά τον Κικέρωνα «κατέβασε την φιλοσοφία από τον ουρανό στη Γη» και θεμελίωσε την ηθική σκέψη. Για να δει τον κόσμο πρέπει κανείς να κοιτάξει πρώτα στον εαυτό του, για να γνωρίσει τον κόσμο οφείλει να γνωρίζει τον εαυτό του, διαφορετικά μένει μόνο με τις εντυπώσεις που διαμορφώνουν οι όψεις των πραγμάτων. Όμως, αυτός, ο σοφότερος των ανθρώπων ισχυρίζεται με ταπεινότητα πως διακατέχεται από απόλυτη άγνοια, φέρνοντας τον εαυτό του στο επίπεδο των απλών ανθρώπων, καταδεικνύοντάς τους έτσι ότι, αν η σκέψη τους κατευθυνθεί σε ορθές διαδρομές μπορούν και οι ίδιοι να ανασύρουν τη σοφία από μέσα τους. Η σκέψη του θεμελιώνει το ανθρωποκεντρικό ιδεώδες και αλλάζει την πορεία της φιλοσοφικής θεώρησης. Είναι δυνατόν να έχει υπάρξει ένας τέτοιος άνθρωπος; Και μάλιστα να μοιάζει να είναι ένας από εμάς; Η προβληματική γύρω από την ψυχική φροντίδα είναι διαχρονικά επίκαιρη. Η σχολή του φιλόσοφου είναι το ιατρείο της ψυχής, τα λόγια του Σωκράτη αφυπνίζουν και θεραπεύουν συνειδήσεις. Η διαδικασία της αυτογνωσίας συνδέεται με την επιμέλεια της ψυχής, το κλασικό αίτημα της ανθρωπότητας σε κάθε εποχή. Η φροντίδα του εαυτού υπήρξε κεντρικής σημασίας στην ανθρώπινη σκέψη, η οποία πολλές φορές χρειάστηκε να επαναπροσδιορίσει τον εαυτό της μεταξύ φιλοσοφίας, θρησκείας και επιστήμης. Η φιλοσοφία θέλει να επιμεληθεί την ψυχή όχι μόνο με τον φιλοσοφικό λόγο, αλλά και με την εφαρμογή του στην καθημερινότητα, δηλαδή με την άσκηση. Αυτά τα δύο καλλιεργούν τον ανθρώπινο νου οδηγώντας τον άνθρωπο δια της αυτογνωσίας από την ταραχή στην ευδαιμονία. Η ψυχική ίαση εδράζεται στις φιλοσοφικές θεωρίες. Η αλλαγή οπτικής μιας αδιέξοδης κατάστασης ανοίγει μια νέα προοπτική. Ο περιορισμός και η τιθάσευση των παθών, η αξιοποίηση της ορθολογικής σκέψης, η γνωστική θεώρηση του κόσμου υπόσχονται ως ένα βαθμό την ψυχική επιμέλεια.

4

Σε προσωπικό επίπεδο λοιπόν η φιλοσοφία έρχεται να βάλει μια τάξη στον ανορθολογισμό των ανθρώπινων επιλογών. Ο επαναπροσδιορισμός και η επαναπρόσληψη της πραγματικότητας με γνωστικά εργαλεία δημιουργεί ένα νέο πλαίσιο λειτουργίας και έρχεται να απαντήσει στο γιατί συχνά οι άνθρωποι ξέρουν το σωστό αλλά δεν μπορούν να το υλοποιήσουν, βλέπουν το λάθος αλλά δεν μπορούν να το αποφύγουν. Υπάρχουν φορές που το συναίσθημα είναι τόσο ισχυρό που υπονομεύει τη λογική και φορές που η λογική οριοθετεί το συναίσθημα. Το συναίσθημα πολλές φορές δημιουργεί μια πραγματικότητα μέσα στην πραγματικότητα δίνοντας άλλες ερμηνείες, κατασκευάζοντας νέους κόσμους.

Η δημοσιοποίηση των φιλοσοφικών ιδεών και θέσεων και η εφαρμογή τους στην καθημερινότητα προσφέρει στην παιδεία του ανθρώπου αναβαθμίζοντας την ποιότητα της ζωής του. Η φιλοσοφία στην πραγματικότητα δεν αποτελεί παρηγοριά στα βάσανα των ανθρώπων, αλλά πνευματική άσκηση. Επιδίωξή της είναι η εξέταση της ζωής του ανθρώπου και η προσωπική και πνευματική καλλιέργεια. Όπως έλεγε και ο Σωκράτης: «ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ» (ο βίος που δεν εξετάζεται, δεν είναι άξιος να τον ζει ο άνθρωπος). Η πνευματική συνειδητοποίηση - αφύπνιση που οδηγεί στη γνώση και τη μέριμνα του εαυτού αποτελεί το κλειδί που διαθέτει ο κάθε άνθρωπος για την κατάκτηση της ευδαιμονίας, που αποτελεί

‘‘

Για να δει κανείς τον κόσμο πρέπει πρώτα να κοιτάξει τον εαυτό του, για να γνωρίσει τον κόσμο οφείλει να γνωρίζει τον εαυτό του

προσωπική και παγκόσμια υπόθεση. Δεν υπάρχει ο ένας και μοναδικός τρόπος που να είναι καλός για τον καθένα, αφού βασικές αξίες της φιλοσοφίας ως τέχνης του βίου αποτελούν εκτός των άλλων και η διαφορετικότητα, η αυθεντικότητα, η επέκταση των ορίων του νοητού και του πιθανού. Η υπέροχη και αινιγματική μορφή του Σωκράτη έβαλε για πρώτη φορά την ψυχή του ανθρώπου στην πρώτη θέση της ιεραρχίας των αξιών, παραμένοντας αξεπέραστος ακόμα και σήμερα, αφού βρίσκεται πάντοτε δίπλα, πίσω ή μπροστά από κάθε φιλοσοφική θεώρηση για τον άνθρωπο. Ακόμα και σήμερα, 2500 χρόνια μετά, μας προτρέπει να ζούμε συνεχώς μέσα από την ουσιαστική διερεύνηση της έννοιας του «Εὖ ζῆν».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ι.Γ. Δελλής: Φιλοσοφική Συμβουλευτική, Η Φιλοσοφία ως «Θεραπεία», εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 2005.

2. Ο. Gigon: Σωκράτης, Η εικόνα του στην ποίηση και στην ιστορία, εκδ. Γνώση, Αθήνα,1995.

3. J.S.Beck: Εισαγωγή στη Γνωστική Θεραπεία, εκδ. Πατάκη, Αθήνα,2009.

Ο θάνατος του Σωκράτη, Jacques-Louis David, Metropolitan Museum of Art, New York

5

ΔΕΛΦΙΚΑ ΠΑΡΑΓΓΕΛΜΑΤΑ 147 λιτά παραγγέλματα δύο έως πέντε λέξεων, μεστά σοφίας, ήταν χαραγμένα στον πρόσθιο τοίχο του πρόναου του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς. Τα περισσότερα από αυτά λέγεται ότι ανήκαν στους επτά σοφούς της αρχαιότητας (Θαλής ο Μιλήσιος, Πιττακός ο Μυτιληναίος, Βίας ο Πρηνεύς, Σόλων ο Αθηναίος, Κλεόβουλος ο Ρόδιος, Περίανδρος ο Κορίνθιος, Χίλων ο Λακεδαιμόνιος). Περιέχουν με απλά νοήματα τους κανόνες της ζωής για κάθε άνθρωπο, κάθε εποχής. Με βαθιά γνώση και απλή λογική δείχνουν τον δρόμο για μια ισορροπημένη ζωή με ήθος, απλότητα και ανάλογες αξίες. Στο αέτωμα του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς, δέσποζαν τα δύο σπουδαιότερα Δελφικά Παραγγέλματα, τα οποία εύκολα μπορούσε να διακρίνει ο επισκέπτης: • Κάτω αριστερά το ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ (Γνώριζε τον εαυτό σου).

• Κάτω δεξιά το ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ (σε τίποτα μην υπερβάλεις, να κάνεις τα πάντα με μέτρο).

Ανάμεσά τους, στη κορυφή, το περίφημο «ΕΝ ΔΕΛΦΟΙΣ Ε» (ή ΕΙ), το οποίο σχετιζόταν με τη μύηση του ανθρώπου στο φως, αφού ο Απόλλωνας ήταν Θεός του Ήλιου και συμβόλιζε: • ως σχήμα: την ένωση και την τριαδικότητα (τρεις παράλληλες γραμμές ενωμένες).

• ως αριθμός: τα 5 κοσμογονικά στοιχεία Γη, Αέρα, Νερό, Πυρ και Αιθέρα (πεμπτουσία).

• ως προσφώνηση: σεβασμό στο Θεό, ότι δηλαδή, στους Δελφούς υπάρχεις, βρίσκεσαι αιώνια (ΕΙ-σαι). Ο θαυμασμός των αρχαίων Ελλήνων για τα ανηρτημένα αυτά αποφθέγματα στο Μαντείο των Δελφών ήταν τόσο μεγάλος, ώστε ο λυρικός ποιητής Πίνδαρος (522 π.Χ.) θεωρούσε τους επτά σοφούς γιους του Ήλιου, που με την ακτινοβολία τους φώτιζαν και καθοδηγούσαν τον άνθρωπο στην οδό της αρετής. Είναι προφανές ότι μέρος αυτών των παραγγελμάτων χρησιμοποιήθηκαν στη συνέχεια και από άλλους λαούς, που τα παρουσίασαν σαν «θρησκευτικές εντολές». Τα παραθέτουμε παρακάτω:

«Ἐν δὲ τῷ προνάῳ τὰ ἐν Δελφοῖς γεγραμμένα ἐστὶν ὠφελήματα ἀνθρώποις εἰς βίον» Παυσανίας 6

1. ΕΠΟΥ ΘΕΩ. Να ακολουθείς το Θεό.

2. ΘΕΟΥΣ ΣΕΒΟΥ. Να σέβεσαι τους Θεούς.

3. ΓΟΝΕΙΣ ΑΙΔΟΥ. Να σέβεσαι τους γονείς σου.

4. ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΝ ΑΙΔΟΥ. Να σέβεσαι τους μεγαλύτερους.

5. ΙΚΕΤΑΣ ΑΙΔΟΥ. Να σέβεσαι τους ικέτες.

6. ΣΕΑΥΤΟΝ ΑΙΔΟΥ. Να σέβεσαι τον εαυτό σου.

7. ΦΟΝΟΥ ΑΠΕΧΟΥ. Να μη φονεύεις.

8. ΟΡΚΩ ΜΗ ΧΡΩ. Να μην χρησιμοποιείς τον όρκο 9. ΟΥΣ ΤΡΕΦΕΙΣ, ΑΓΑΠΑ. Να αγαπάς αυτούς που τρέφεις.

10. ΕΣΤΙΑΝ ΤΙΜΑ. Να τιμάς το σπίτι σου.

11. ΓΑΜΟΥΣ ΚΡΑΤΕΙ. Να διαφυλάττεις το γάμο σου.

12. ΓΑΜΕΙΝ ΜΕΛΛΟΝ ΚΑΙΡΟΝ ΓΝΩΘΙ. Να παντρεύεσαι την κατάλληλη στιγμή.

13. ΕΞ ΕΥΓΕΝΩΝ ΓΕΝΝΑ. Να συγγενεύεις με ευγενείς ανθρώπους.

14. Ο ΜΕΛΛΕΙΣ ΔΟΣ. Να δίνεις σε όσους νοιάζεσαι.

15. ΗΤΤΩ ΥΠΕΡ ΔΙΚΑΙΟΥ. Να μάχεσαι για το δίκαιο.

16. ΦΡΟΝΕΙ ΘΝΗΤΑ. Να σκέφτεσαι όπως αρμόζει σε θνητούς (όχι ως θεοί).

17. ΕΥ ΠΑΣΧΕ ΘΝΗΤΟΣ. Να υπομένεις ότι συμβεί ως θνητός.

18. ΑΡΧΕ ΣΕΑΥΤΟΥ. Να κυριαρχείς στον εαυτού σου (αυτοπειθαρχία).

19. ΘΥΜΟΥ ΚΡΑΤΕΙ. Να συγκρατείς το θυμό σου.

20. ΟΜΙΛΕΙ ΠΡΑΩΣ. Να ομιλείς με πραότητα.

21. ΗΔΟΝΗΣ ΚΡΑΤΕΙΝ. Να είσαι εγκρατής.

22. ΓΛΩΤΤΑΝ ΙΣΧΕ. Nα συγκρατείς τη γλώσσα σου.

23. ΓΛΥΤΤΗΣ ΑΡΧΕ. Να κυριαρχείς στη γλώσσα σου.

24. ΜΗ ΘΡΑΣΥΝΟΥ. Να μην αποθρασύνεσαι.

25. ΑΡΡΗΤΑ ΜΗ ΛΕΓΕ. Να μην αποκαλύπτεις τα μυστικά.

26. ΛΕΓΕ ΕΙΔΩΣ. Να μιλάς για αυτά που γνωρίζεις.

27. ΟΦΘΑΛΜΟΥ ΚΡΑΤΕΙ. Να έχεις έλεγχο (να επιλέγεις) σ’ αυτά που βλέπεις.

28. ΠΙΝΩΝ ΑΡΜΟΖΕΣ. Όταν πίνεις να είσαι συγκρατημένος.

29. ΑΚΟΥΣΑΣ ΝΟΕΙ. Ακούγοντας να κατανοείς.

30. ΦΡΟΝΗΣΙΝ ΑΣΚΕΙ. Να ασκείς φρόνηση 31. ΜΕΛΕΤΕΙ ΤΟ ΠΑΝ. Να μελετάς τα πάντα.

32. ΒΟΥΛΕΥΟΥ ΧΡΟΝΩ. Να σκέπτεσαι τα χρήσιμα.

33. ΓΝΟΥΣ ΠΡΑΤΤΕ. Να πράττεις με επίγνωση.

34. ΠΑΣΙ ΔΙΑΛΕΓΟΥ. Να συνδιαλέγεσαι με όλους.

35. ΑΚΟΥΕ ΠΑΝΤΑ. Να ακούς τα πάντα.

36. ΑΚΟΥΩΝ ΟΡΑ. Ακούγοντας βλέπε.

37. ΔΟΞΑΝ ΔΙΩΚΕ. Να επιδιώκεις τη δόξα ή να γνωρίζεις και άλλες γνώμες.

38. ΔΟΞΑΝ ΜΗ ΛΕΙΠΕ. Να μην υποτιμάς τη δόξα.

39. ΚΑΛΟΝ ΤΟ ΛΕΓΕ. Αυτό που λες να είναι καλό.

40. ΕΥΛΟΓΕΙ ΠΑΝΤΑΣ. Να λες καλά λόγια για όλους.

41. ΟΣΙΑ ΚΡΙΝΕ. Να κρίνεις με αγνότητα.

42. ΕΥΓΕΝΕΙΑΝ ΑΣΚΕΙ. Να ασκείς την ευγένεια.

43. ΦΙΛΟΦΡΟΝΕΙ ΠΑΣΙΝ. Να έχεις θετική διάθεση απέναντι σε όλους.

44. ΕΥΠΡΟΣΗΓΟΡΟΣ ΓΙΝΟΥ. Να είσαι ευπροσήγορος (παρηγορητικός).

45. ΕΥΦΗΜΟΣ ΙΣΘΙ. Να έχεις καλή φήμη.

46. ΕΥΦΗΜΙΑΝ ΑΣΚΕΙ. Να καλλιεργείς την καλή φήμη.

47. ΦΥΛΑΚΗΝ ΠΡΟΣΕΧΕ. Να είσαι σε εγρήγορση.

48. ΟΜΟΙΟΙΣ ΧΡΩ. Να συναναστρέφεσαι με τους ομοίους σου.

49. ΟΡΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ. Να προνοείς για το μέλλον.

50. ΥΒΡΙΝ ΜΙΣΕΙ. Να μη βρίζεις, να μισείς την ύβρη.

7

51. ΕΥΧΟΥ ΔΥΝΑΤΑ. Να εύχεσαι με όλη σου τη δύναμη.

52. ΧΡΗΣΜΟΥΣ ΘΑΥΜΑΣΕ. Να εκτιμάς τους χρησμούς.

53. ΦΙΛΟΙΣ ΒΟΗΘΕΙ. Να βοηθάς τους φίλους.

54. ΦΙΛΙΑΝ ΑΓΑΠΑ. Να αγαπάς τη φιλία.

55. ΦΙΛΟΙΣ ΕΥΝΟΕΙ. Να ευνοείς (βοηθάς) τους φίλους.

56. ΦΙΛΙΑΝ ΦΥΛΑΤΤΕ. Να διαφυλάττεις τη φιλία.

57. ΦΙΛΩ ΧΑΡΙΖΟΥ. Να είσαι διαθέσιμος στους φίλους.

58. ΝΕΩΤΕΡΟΝ ΔΙΔΑΣΚΕ. Να διδάσκεις τους νεότερους.

59. ΥΙΟΥΣ ΠΑΙΔΕΥΕ. Να εκπαιδεύεις τα παιδιά.

60. ΣΟΦΙΑΝ ΖΗΤΕΙ. Να αναζητάς τη σοφία.

61. ΜΑΝΘΑΝΩΝ ΜΗ ΚΑΜΝΕ. Να μην κουράζεσαι να μαθαίνεις.

62. ΓΝΩΘΙ ΜΑΘΩΝ. Να γνωρίζεις μαθαίνοντας.

63. ΣΟΦΟΙΣ ΧΡΩ. Να αξιοποιείς τους σοφούς.

64. ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΓΙΝΟΥ. Να γίνεις φίλος της σοφίας.

65. ΣΑΥΤΟΝ ΙΣΘΙ. Να είσαι στον εαυτό σου (ο εαυτός σου).

66. ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ. Να γνωρίζεις τον εαυτό σου.

67. ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΑΝΤΕΧΟΥ. Να έχεις αντοχή στην παίδευσή σου.

68. ΗΘΟΣ ΔΟΚΙΜΑΖΕ. Να επιδοκιμάζεις το ήθος.

69. ΤΕΧΝΗ ΧΡΩ. Να αξιοποιείς την τέχνη.

70. ΕΥΕΡΓΕΣΙΑΣ ΤΙΜΑ. Να εκτιμάς τις ευεργεσίες.

71. ΑΓΑΘΟΥΣ ΤΙΜΑ. Να τιμάς τους αγαθούς (τους καλούς).

72. ΕΠΑΙΝΕΙ ΑΡΕΤΗΝ. Να επαινείς την αρετή.

73. ΤΥΧΗΝ ΝΟΜΙΖΕ. Να έχεις κατά νου το τυχαίο που θα συμβεί (πρόληψη).

74. ΤΥΧΗ ΜΗ ΠΙΣΤΕΥΕ. Να μην πιστεύεις στην τύχη ή να μη γίνεσαι τυχοδιώκτης.

75. ΤΥΧΗΝ ΣΤΕΡΓΕ. Να αποδέχεσαι τα μοιραία γεγονότα-ατυχίες της ζωής.

76. ΕΓΓΥΗΝ ΦΕΥΓΕ. Να αποφεύγεις να εγγυάσαι για κάποιον ή για κάτι.

77. ΧΑΡΙΝ ΕΚΤΕΛΕΙ. Να κάνεις χάρες.

78. ΕΥΤΥΧΙΑΝ ΕΥΧΟΥ. Να εύχεσαι ευτυχία.

79. ΟΝΕΙΔΟΣ ΕΧΘΑΙΡΕ. Να εχθρεύεσαι τον χλευασμό.

80. ΥΒΡΙΝ ΑΜΥΝΟΥ. Να αμύνεσαι στην ύβρη.

81. ΛΕΓΕ ΠΡΑΤΤΕ ΔΙΚΑΙΑ. Να πράττεις δίκαια.

82. ΚΡΙΝΕ ΔΙΚΑΙΑ. Να κρίνεις δίκαια, 83. ΑΔΙΚΕΙΝ ΜΙΣΕΙ. Να μισείς την αδικία.

84. ΚΡΙΤΗΝ ΓΝΩΘΙ. Να γνωρίζεις τον κριτή σου.

85. ΑΔΩΡΟΔΟΚΗΤΟΣ ΔΙΚΑΖΕ. Να δικάζεις αδέκαστα.

86. ΑΙΤΙΩ ΠΑΡΟΝΤΑ. Να αιτιολογείς όσα σου συμβαίνουν.

87. ΥΙΟΙΣ ΜΗ ΚΑΤΑΘΑΡΡΕΙ. Να μην αποκαρδιώνεις τα παιδιά σου.

88. ΚΟΙΝΟΣ ΓΙΝΟΥ. Να είσαι κοινωνικός.

89. ΑΠΟΚΡΙΝΟΥ ΕΝ ΚΑΙΡΩ. Να αποκρίνεσαι (απαντάς) στον κατάλληλο καιρό.

90. ΠΡΑΤΤΕ ΑΜΕΤΑΝΟΗΤΩΣ. Να πράττεις με σιγουριά (δίχως αμφιβολίες).

91. ΕΛΠΙΔΑ ΑΙΝΕΙ. Να δοξάζεις την ελπίδα (να μη χάνεις την ελπίδα).

92. ΤΩ ΒΙΩ ΜΑΧΟΥ. Να είσαι μαχητικός στη ζωή.

93. ΑΤΥΧΟΥΝΤΙ ΣΥΝΑΧΘΟΥ. Να συμπάσχεις με αυτόν που ατύχησε.

94. ΧΡΟΝΟΥ ΦΕΙΔΟΥ. Να προσέχεις και να μην σπαταλάς το χρόνο σου.

95. ΠΕΡΑΣ ΕΠΙΤΕΛΕΙ ΜΗ ΑΠΟΔΕΙΛΙΩΝ. Να τελειώνεις ότι αρχίζεις χωρίς να αποκαρδιώνεσαι.

96. ΕΠΙΤΕΛΕΙ ΣΥΝΤΟΜΩΣ. Να πληρώνεις (ολοκληρώνεις) σύντομα.

97. ΚΑΙΡΟΝ ΠΡΟΣΔΕΧΟΥ. Να προσδέχεσαι το χρόνο.

98. ΓΗΡΑΣ ΠΡΟΣΔΕΧΟΥ. Να προσδέχεσαι το γήρας.

99. ΑΜΑΡΤΑΝΩΝ ΜΕΤΑΝΟΕΙ. Όταν κάνεις λάθος να μετανοείς.

8

100.

101.

102.

103.

104.

105.

106.

107.

108.

109.

110.

111.

112.

113.

114.

115.

116.

117.

118.

119.

120.

121.

122.

123.

124.

125.

126.

127.

128.

129.

130.

131.

132.

133.

134.

135.

136.

137.

138.

139.

140.

141.

142.

143.

144.

145.

146.

147.

ΕΡΙΝ ΜΙΣΕΙ. Να μισείς την έριδα (φιλονικία). ΟΜΟΝΟΙΑΝ ΔΙΩΚΕ. Να επιδιώκεις ομόνοια. ΒΙΑΣ ΜΗ ΕΧΟΥ. Να μην έχεις βία. ΒΙΑΝ ΜΗΔΕΝ ΠΡΑΤΤΕΙΝ. Να μην κάνεις τίποτα με βία. ΝΟΜΩ ΠΕΙΘΟΥ. Να πειθαρχείς στον νόμο. ΤΟ ΚΡΑΤΟΥΝ ΦΟΒΟΥ. Να σέβεσαι τις αρχές. ΘΝΗΣΚΕ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ. Να πεθαίνεις για την πατρίδα. ΕΧΘΡΟΥΣ ΑΜΥΝΟΥ. Να αμύνεσαι από τους εχθρούς. ΕΠΙ ΡΩΜΗ ΜΗ ΚΑΥΧΩ. Να μην καυχιέσαι για τη δύναμή σου. ΜΗ ΑΡΧΕ ΥΒΡΙΖΕΙΝ. Να μην κυριαρχείς με αλαζονεία. ΛΑΒΩΝ ΑΠΟΔΟΣ. Όταν λαμβάνεις, να δίνεις. ΕΥΓΝΩΜΩΝ ΓΙΝΟΥ. Να είσαι ευγνώμων. ΠΡΟΝΟΙΑΝ ΤΙΜΑ. Να εκτιμάς τη βοήθεια. ΥΦΟΡΩ ΜΗΔΕΝΑ. Κανέναν να μην βλέπεις με καχυποψία. ΑΛΛΟΤΡΙΩΝ ΑΠΕΧΟΥ. Να απέχεις από ότι σε αλλοτριώνει. ΨΕΓΕ ΜΗΔΕΝΑ. Να μην κατηγορείς κανέναν. ΔΙΑΒΟΛΗΝ ΜΙΣEI. Να μισούμε τη διαβολή (να μη βάζουμε λόγια). ΦΘΟΝΕΙ ΜΗΔΕΝΙ. Κανέναν να μην φθονείς. ΑΠΕΧΘΕΙΑΝ ΦΕΥΓΕ. Να αποφεύγεις την απέχθεια (κακία). ΕΧΘΡΑΣ ΔΙΑΛΥΕ. Να διαλύεις τις έχθρες. ΚΑΚΙΑΝ ΜΙΣΕΙ. Να μισείς την κακία. ΚΑΚΙΑΣ ΑΠΕΧΟΥ. Να απέχεις από την κακία. ΔΟΛΟΝ ΦΟΒΟΥ. Να φοβάσαι το δόλο. ΑΠΟΝΤΙ ΜΗ ΜΑΧΟΥ. Να μην αντιμάχεσαι αυτόν που είναι απών. ΠΛΟΥΤΕΙ ΔΙΚΑΙΩΣ. Να πλουτίζεις δίκαια. ΔΙΚΑΙΩΣ ΚΤΩ. Να αποκτάς δίκαια. ΠΟΝΕΙ ΜΕΤ’ ΕΥΚΛΕΙΑΣ. Να κοπιάζεις δίκαια. ΠΛΟΥΤΩ ΑΠΟΣΤΕΙ. Να αποστασιοποιείσαι από τον πλούτο. ΧΡΩ ΧΡΗΜΑΣΙ. Να χρησιμοποιείς τα χρήματα. ΔΑΠΑΝΩΝ ΑΡΧΟΥ. Να κυριαρχείς στις δαπάνες σου. ΕΧΩΝ ΧΑΡΙΖΟΥ. Όταν έχεις, να χαρίζεις. ΧΑΡΙΖΟΥ ΕΥΛΑΒΩΣ. Να χαρίζεις με προσοχή. ΚΤΩΜΕΝΟΣ ΗΔΟΥ. Να ευχαριστιέσαι με αυτά που αποκτάς. ΕΡΓΑΖΟΥ ΚΤΗΤΑ. Να αποκτάς με την εργασία σου. ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ. Το μέτρο είναι το άριστο. ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ. Τίποτα να μην είναι υπερβολικό. ΕΥΣΕΒΕΙΑΝ ΦΥΛΑΤΤΕ. Να διατηρείς την ευσέβεια. ΑΙΣΧΥΝΗΝ ΣΕΒΟΥ. Να σέβεσαι την εντροπή. ΚΙΝΔΥΝΕΥΕ ΦΡΟΝΥΜΩΣ. Να ρισκάρεις με σύνεση. ΜΗ ΕΠΙ ΠΑΝΤΙ ΛΥΠΟΥ. Να μη λυπάσαι για το κάθε τι. ΑΛΥΠΩΣ ΒΙΟΥ. Να επιδιώκουμε να ζούμε χωρίς λύπη. ΤΕΛΕΥΤΩΝ ΑΛΥΠΟΣ. Να πεθαίνουμε χωρίς λύπη. ΙΔΙΑ ΦΥΛΑΤΤΕ. Να προστατεύουμε τα δικά μας. ΤΟ ΣΥΜΦΕΡΟΝ ΘΗΡΩ. Να κυνηγάμε το καλό μας. ΣΕΑΥΤΟΝ ΕΥ ΠΟΙΕΙ. Να κάνουμε ό,τι καλύτερο για τον εαυτό μας. ΠΡΟΓΟΝΟΥΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ. Να τιμούμε τους προγόνους. ΕΠΙ ΝΕΚΡΩ ΜΗ ΓΕΛΑ. Να μην κοροϊδεύουμε τους νεκρούς. ΕΠΑΓΓΕΛΟΥ ΜΗΔΕΝΙ. Να μη διατάζουμε κανέναν.

9

η ελληνικοτητα ή η κατα λογον, κατα αρμονια, κατα κοσμιοτητα σχεσισ συνέντευξη

με το Χρήστο Γιανναρά Καθηγητή Φιλοσοφίας

Κύριε Γιανναρά, ποια είναι η σχέση της φιλοσοφίας με την ευδαιμονία; Να εξηγήσουμε πρώτα τι σημαίνει η λέξη «φιλοσοφία». Σημαίνει φιλία σοφίας, δηλαδή αγάπη για την σοφία, έρωτα για τη σοφία. Επομένως, είναι μια στάση. δεν είναι ούτε ένα επάγγελμα, ούτε μια εξειδίκευση επιστημονική. είναι μια στάση ζωής, είναι μια στάση επιθυμίας, λαχτάρας, αγάπης για τη σοφία. Η σοφία, για τον Έλληνα τουλάχιστον, ήταν το αιώνιο στοιχείο της πραγματικότητας. Αυτό που δεν αλλάζει, δεν φθείρεται, δεν πεθαίνει. Κι αυτό το αθάνατο στοιχείο του κόσμου της πραγματικότητας είναι ο τρόπος «της του παντός διοικήσεως», όπως έλεγε ο Ηράκλειτος. Ο τρόπος δηλαδή που είναι οργανωμένο το σύμπαν, κατά λόγον, δηλαδή με λογικές σχέσεις, οι οποίες συνιστούν αρμονία, τάξη, κοσμιότητα. Γι΄ αυτό και το σύμπαν οι Έλληνες το έλεγαν «κόσμο», δηλαδή κόσμημα εκ της εν αυτώ τάξεως, από την αρμονία, το κάλλος το οποίο είχαν οι σχέσεις των υπαρκτών μεταξύ τους. Ποιους τρόπους μας δίνει η φιλοσοφία, ώστε να φτάσουμε στην ευδαιμονία; Σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες, η φιλοσοφία μας δίνει την μετοχή, «τον τρόπο της του παντός διοικήσεως» δηλαδή. Οι σχέσεις, οι μεταξύ μας σχέσεις, οι οποίες είναι αρμονία, κοσμιότητα, κάλλος -και γι’ αυτό η σχέση για τον Έλληνα ήταν πάντοτε ένα άθλημα-, δεν ήταν ένας απλός συσχετισμός. Διαφέρει η σχέση από την χρήση: στη χρήση υποτάσσουμε το αντικείμενο, το χρήμα, το υποτάσσουμε στις δικές μας

10

ορέξεις στις επιθυμίες, στις δικές μας σκοπιμότητες. Στη σχέση πρέπει πρώτα από όλα να σεβαστούμε το αντικείμενο, το αντικείμενο αυτό που βρίσκεται απέναντι. Γιατί να το σεβαστούμε; Για να μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε την αλήθεια του, την μοναδικότητά του, την ιδιαιτερότητά του, την πραγματικότητά του. Για παράδειγμα: θέλουμε να ανάψουμε μια φωτιά, πρέπει να σεβαστούμε τα ξύλα· αν τα θεωρήσουμε απλώς ότι ανάψαμε ένα σπίρτο και τέλος, δε θα ανάψουμε ποτέ τζάκι. Πρέπει να τα σεβαστούμε· να βρούμε τα χούγια τους, που λέει ο κόσμος. Αυτό

‘‘

Η σοφία, για τον Έλληνα τουλάχιστον, ήταν το αιώνιο στοιχείο της πραγματικότητας. Αυτό που δεν αλλάζει, δεν φθείρεται, δεν πεθαίνει σημαίνει ότι κάνουμε ένα βήμα εξόδου από το ΕΓΩ μας. Δεν υπάρχουμε μόνο εμείς στον κόσμο, υπάρχει και το ξύλο που πρέπει να το σεβαστούμε. Σήμερα ένα

11

παιδί μεγαλώνει στην κοινωνία που ζούμε χωρίς να μαθαίνει ποτέ -ασυνείδητα βέβαια, γιατί αυτά δεν είναι συνειδητά πράγματα- τον τρόπο του σχετίζεσθαι. Όλα είναι υποταγμένα στο θέλημα του το ατομικό. Θέλει να έχει θερμότητα, πατεί ένα κουμπί κι έχει καλοριφέρ· θέλει να έχει φως, πατεί ένα άλλο κουμπί κι έχει ηλεκτρικό· να ακούσει μουσική, ένα κουμπί, να δει εικόνα, ένα κουμπί. Οπότε του γεννιέται, ασυνείδητα επαναλαμβάνω, μια αίσθηση παντοδυναμίας και ατομοκεντρισμού. Είναι το κέντρο του κόσμου. Αυτό το παιδί δεν ξέρει να σχετιστεί, δεν υπέταξε ποτέ το ΕΓΩ του στην ανάγκη να γνωρίσει το αντικείμενο. Και όταν αυτό το παιδί φτάσει να θέλει να ερωτευτεί, δεν ξέρει, δεν μπορεί, νομίζει και πάλι ότι θα πατήσει ένα κουμπί και θα έχει έρωτα. Νομίζει ότι ο άλλος της ερωτικής σχέσης είναι χρήμα, δηλαδή κάτι που πρέπει να χρησιμοποιηθεί. Και επαναλαμβάνω: αυτό μην το πάρουμε ηθικολογικά, ότι φταίει το παιδί γι’ αυτό. Έτσι μεγαλώνει, δεν φταίει καθόλου, αλλά είναι πρόβλημα γιατί στερείται την χαρά της ζωής που είναι ο έρωτας. Μένει ανέραστο. Αναφέρεστε συχνά στην ελληνικότητα· πως την εννοείτε και ποιο τρόπο ζωής πρεσβεύει; Εδώ σε αυτά τα χώματα που ζούμε, δηλαδή στις δυο ακτές του Αιγαίου (τώρα ζούμε μόνο στη μια και αυτό είναι μεγάλη αναπηρία) και στο ενδιάμεσο

12

αρχιπέλαγος, γεννήθηκε για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου η ανάγκη να ξεχωρίσει το αληθινό από το ψεύτικο, το σωστό από το λάθος και αναζήτησε επομένως αυτό που έλεγα πριν, ένα «κριτήριον αληθείας» και το βρήκε στον τρόπο «της του παντός διοικήσεως». Από εκεί και πέρα του γεννιέται η ανάγκη να πραγματώσει και ο ίδιος αυτό τον τρόπο της αθανασίας. Γιατί, όπως λέει ο Πλάτωνας, «ο άνθρωπος φύσει ορέγεται του αθανατίζειν» (από την φύση του θέλει να είναι αθάνατος), να μιμηθεί τον τρόπο της αθανασίας. Ποιος είναι ο τρόπος; Η «κατά λόγον, κατά αρμονία, κατά κοσμιότητα σχέσις». Αυτό να μιμηθώ· πώς θα το μιμηθώ; Φτιάχνοντας «την πόλιν». Η πόλη είναι το γέννημα της δίψας για αλήθεια. Εμείς σήμερα νομίζουμε ότι η πόλη είναι ένας ευρύτερος οικισμός. Για τον Έλληνα η «πόλις» ήταν κάτι το ριζικά διαφορετικό· ήταν το άθλημα για να περάσει από την κοινωνία της χρείας, στη κοινωνία του αληθούς, δηλαδή να μην ζητάει μόνο το χρήσιμο. Ο Αριστοτέλης λέει ότι: «το ζητείν απανταχού το χρήσιμον, ήκιστα αρμόζειν της μεγαλοψύχης και ελευθερίης» δηλαδή, στον μεγαλόψυχο και ελεύθερο άνθρωπο δεν αρμόζει να ζητάει το χρήσιμο. Λοιπόν, ο πολίτης της πόλεως μετείχε στο άθλημα να πραγματώνεται «κατά αλήθειαν» ο βίος με σχέσεις αρμονίας και κοσμιότητας. Και δεν μπορούσε να γίνει αυτό το άθλημα μόνο από δυο τρεις, έπρεπε

Η Σχολή των Αθηνών (Ραφαήλ), Βατικανό

να μετέχουν όλοι· και γι’ αυτό η πόλις συγκροτείται από όλους τους πολίτες. Όλοι μετέχουν σε αυτό το άθλημα, το οποίο άθλημα είναι η διαχείριση του κράτους, της εξουσίας. Γι’ αυτό και δημοκρατία ονομάζουμε το να έχει την εξουσία όλος ο δήμος. Αλλά, επαναλαμβάνω, αυτό δεν γίνεται για λόγους χρησιμότητας, για να περνάμε καλύτερα. Γίνεται για λόγους να πραγματώσουμε το αληθές. Γι’ αυτό και, το να είσαι πολίτης, ήταν τιμή, πολύ μεγάλη τιμή. Και γι’ αυτό στα αξιώματα εκλέγονταν με κλήρωση, δεν εκλέγονταν με ψηφοφορίες. Λοιπόν, η ελληνικότητα αντιπροσωπεύει το μετά. Στον εκχριστιανισμένο ελληνισμό συνεχίζεται η ίδια βάση, από την Εκκλησία του Δήμου -που ήταν η συνέλευση των πολιτών και δεν ήταν μια γενική συνέλευση που λέμε σήμερα, να πούμε ο καθένας την γνώμη του και να βγάλουμε αποφάσεις. Η Εκκλησία του Δήμου ήταν η πραγμάτωση και η φανέρωση της πόλεως, δηλαδή ενός άλλου τρόπου συνύπαρξης και γι’ αυτό όταν εκχριστιανίστηκαν οι Έλληνες, δεν είπαν ότι πήγαν σε μια άλλη θρησκεία. Ονόμασαν τον χριστιανισμό «εκκλησία». Διότι η σύναξις των χριστιανών είναι η πραγμάτωση και η φανέρωση του «κατά αληθείαν βίου», του αληθούς. Το οποίο τώρα δεν είναι απλώς η συμμόρφωση με την κοσμική αρμονία και τάξη, αλλά είναι η

‘‘

Στη σχέση πρέπει πρώτα από όλα να σεβαστούμε το αντικείμενο, το αντικείμενο αυτό που βρίσκεται απέναντι. Γιατί να το σεβαστούμε; Για να μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε την αλήθεια του, την μοναδικότητά του, την ιδιαιτερότητά του, την πραγματικότητά του

13

συμμόρφωση με την κοινωνία της αγάπης, διότι «ο θεός αγάπη εστί». Δεν είναι μια ιδιότητα του θεού η αγάπη, είναι ο τρόπος του να υπάρχει. Επομένως, αυτό που κόμιζε πάντα ο ελληνισμός ήταν η αλήθεια ως άθλημα μετοχής στην κοινωνία των σχέσεων. Σήμερα, δηλαδή εδώ και διακόσια χρόνια, ζούμε σε ένα πολιτισμό που είναι στους αντίποδες. Είναι ο πολιτισμός της βαρβαρικής Δύσης, της Δύσης των βαρβάρων φύλων και φυλών, που εισέβαλαν στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία από τον 4ο ώς τον 6ο αιώνα μ.Χ. και καθιέρωσαν ένα βαρβαρικό πολιτισμό, ατομοκεντρικό που οδηγεί πάντα σε ζούγκλα. Δεν ήξεραν το άθλημα της σχέσης, εφεύραν το νομικό εύρημα της σύμβασης, που ο νόμος θα καθορίσει με σύμβαση να συμφωνούμε μεταξύ μας, να τηρούμε κάποιες διατάξεις για να μπορούμε να συνυπάρχουμε. Είναι δυο πολιτισμοί ασύμπτωτοι και ασύμβατοι. Η ελληνική πόλις ή η ενορία, η κοινότητα, δε μπορούν να συνυπάρξουν με τον ατομοκεντρισμό, είναι άλλο είδος ύπαρξης. Εμείς, από τότε που γίναμε αυτό το κρατίδιο που έχουμε, προσπαθήσαμε να μιμηθούμε το δυτικό μοντέλο, να γίνουμε κι εμείς κράτος ευρωπαϊκό και βλέπετε ότι διακόσια χρόνια ούτε Έλληνες είμαστε, ούτε Ευρωπαίοι είμαστε, αλλά ένα μπάσταρδο είδος που δεν μπορεί να καταφέρει να σταθεί στα πόδια του.

Ο Χρήστος Γιανναράς γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε στα Πανεπιστήμια της

‘‘

Αθήνας, της Βόννης και της Σορβόννης (Παρίσι).

Γιατί πιστεύετε ότι σήμερα έχουμε απομακρυνθεί από Και όταν αυτό το παιδί το πραγματικό νόημα και φτάσει να θέλει να την ευτυχία της ζωής; Ευτυχία είναι αυτό που ερωτευτεί, δεν ξέρει, γεμίζει τον άνθρωπο. Του δίνει ένα πλήρωμα δεν μπορεί, νομίζει και ύπαρξης, του δίνει την χαρά· πολύ απλά, είναι πάλι ότι θα πατήσει ένα η σχέση. Δεν υπάρχει κουμπί και θα έχει έρωτα μεγαλύτερη χαρά από την ανθρώπινη σχέση. Και η ανθρώπινη σχέση έχει μια κλίμακα δυναμικής μεγέθυνσης, δηλαδή περνά από το ένα στο άλλο, όπως λέει ο Πλάτωνας, με αναβαθμούς. Δεν μπορείς να πεις ποτέ ότι αυτή η σχέση είναι μέχρι εδώ, ότι ολοκληρώθηκε. Ποτέ. Όταν σχετίζεσαι με έναν άνθρωπο, συνεχώς τον ανακαλύπτεις και συνεχώς χαίρεσαι την χαρά αυτής της γνωριμίας και του φίλου σου και του εαυτού σου. Αυτό είναι το περίεργο. Κι αυτή η χαρά φτάνει στο κορύφωμα της, όταν ερωτευτείς τον άλλο. Τι θα πει η λέξη «έρωτας»; Η λέξη έρωτας στα ελληνικά έχει ένα καταπληκτικό νόημα. «Είναι εκστατικός ο έρωτας» έλεγε ο αρεοπαγίτης Διονύσιος τον 5ο αιώνα. Προϋποθέτει έκσταση από το «έξω ίσταμαι», να βγω από το εγώ μου, να τερματίσω την θωράκιση του εγώ για να μπορέσω να δεχτώ τον άλλο. Να είναι η σχέση μου μια αυθυπέρβαση και μια αυτοπροσφορά. Λοιπόν, η κορυφαία χαρά της σχέσης είναι ο έρωτας. Έρωτας με τα πάντα και με όλους. Και αυτό δεν μπορεί να το κατορθώσει ο άνθρωπος, αν δεν ελευθερωθεί από την ιδιοτέλειά του, από τον εγωκεντρισμό του. Σήμερα ζούμε σε μια πραγματικότητα που βλέπετε, ότι τα πάντα επιδιώκουν την θωράκιση του «εγώ» μας. Κυβερνάνε άνθρωποι ανέραστοι, άνθρωποι που δεν ξέρουν τι θα πει να έχεις την έγνοια του άλλου. Ένα πελώριο «εγώ», που ενδιαφέρεται μόνο για την επανεκλογή του στην εξουσία, τίποτε άλλο. Πρωτογονισμός· το έσχατο

Δίδαξε Φιλοσοφία, Πολιτιστική Διπλωματία και Συγκριτική Οντολογία σε πανεπιστήμια της Γαλλίας, της Ελβετίας, της Ελλάδας. Επιφυλλιδογραφεί σε εφημερίδες παρεμβαίνοντας στην πολιτική και κοινωνική επικαιρότητα.

14

σημείο κατάπτωσης του ανθρώπου. Αλλά, παρ’ όλα αυτά, αν θέλουμε να ζήσουμε τη χαρά της ζωής, πρέπει να το επιδιώξουμε μόνοι μας. Το να ζήσεις την αλήθεια της ζωής, την πραγματικότητα, τη χαρά της ζωής, είναι προσωπικό άθλημα, προσωπικό κατόρθωμα.

‘‘

αν θέλουμε να ζήσουμε τη χαρά της ζωής, πρέπει να το επιδιώξουμε μόνοι μας. Το να ζήσεις την αλήθεια της ζωής, την πραγματικότητα, τη χαρά της ζωής, είναι προσωπικό άθλημα, προσωπικό κατόρθωμα. Κύριε Γιανναρά, σε κάποια συνέντευξη σας είχατε αναφερθεί στην χαμένη πολιτιστική μας αρχοντιά. Θέλετε να μας πείτε περισσότερα πράγματα για αυτό και πόσο σημαντικός είναι ο πολιτισμός για την ζωή μας, για το νόημα της ζωής και την ευτυχία; Το ότι αυτός ο λαός έχασε την αρχοντιά του, το είχε πει ο Ελύτης σε ένα κείμενό του, που θα ήθελα πολύ να το διαβάσετε, και που αν ήταν στο χέρι μου θα έβαζα να διαβάζουν κάθε χρόνο στα σχολεία. Λέγεται «Τα δημόσια και τα ιδιωτικά». Λοιπόν εκεί λέει ο Ελύτης για τα χρόνια της τουρκοκρατίας, «τότε που το παραμικρό και λιτό πουκάμισο, το πιο ταπεινό βαρκάκι, το χράμι, το κιούπι, το τέμπλο, πρόδιδαν μια αρχοντιά κατιτί ανώτερη των Λουδοβίκων». Η αρχοντιά είναι το να έχεις ελευθερωθεί από την ιδιοτέλεια, έτσι ώστε η ζωγραφική σου, το κέντημα σου, ο τρόπος που στολίζεις το σπίτι σου, ο τρόπος που ντύνεσαι να έχουν κίνητρο την κοινωνία των σχέσεων. Να ντύνεσαι έτσι επειδή αγαπάς και αγαπάσαι: Αυτή είναι η πραγματική αρχοντιά. Τότε είσαι άρχοντας, γιατί το κάνεις αυτό όχι από ναρκισσισμό, να λιβανίζεις το εγώ σου, το κάνεις για να κοινωνείς πληρέστερα με τους άλλους.

Πως βρίσκουν εφαρμογή σήμερα ο λόγος και οι αρχές της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας; Απλούστατα δεν βρίσκουν. Είναι άλλος κόσμος, άλλος τρόπος, άλλο παράδειγμα. Δυστυχώς, δεν έχουμε καμία σχέση με αυτό για το οποίο καυχόμαστε, για τους προγόνους μας. Βάλτε μια έκθεση ιδεών στους βουλευτές με θέμα σε τι διαφέρει ο Παρθενώνας από τον πύργο του Άιφελ, να δείτε τι θα σας απαντήσουν. Θα γελάσει και το παρδαλό κατσίκι. Ποτέ δεν μας δίδαξαν στα σχολεία μας τί είναι ο Παρθενώνας. Γιατί στην Ελλάδα δεν γίνεται Δημοκρατία χωρίς Παρθενώνα ή χωρίς Αγια-Σοφιά. Γιατί έχουμε ανάγκη την αναζήτηση της αλήθειας για να μπορέσουμε να έχουμε το άθλημα της Δημοκρατίας σήμερα. Ακόμα και με τους όρους της βαρβαρικής Δύσης, αυτό που έχουμε σήμερα δεν είναι ούτε καν αντιπροσωπευτική Δημοκρατία· είναι ένα στυγνό καθεστώς κομματοκρατίας, μια ολιγαρχία των κoμματανθρώπων, οι οποίοι λειτουργούν ως έμποροι της εξουσίας, μας συμπεριφέρονται με τους κανόνες του μάρκετινγκ, δηλαδή ως πελατεία. Καμία σχέση. Η αρχαία Ελλάδα, ήταν ένα τελείως άλλο πράγμα και το λεγόμενο Βυζάντιο (που δεν ήταν Βυζάντιο, ήταν ο εξελληνισμένος κόσμος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας) καμία σχέση. Ίσως σας απογοητεύω, αλλά κοιτάξτε, θα ήθελα να σας πω ότι σήμερα Έλληνας δεν γεννιέσαι, γίνεσαι. Άρα, πρέπει να σου γίνει ανάγκη να γίνεις Έλληνας. Να το ψάξεις, να το κυνηγήσεις, να το βρεις, να το χαρείς. Όπως δεν μπορείς και ζωγράφος να γίνεις, επειδή απλώς υπάρχει μια σχολή· πρέπει να ασκηθείς, πρέπει να το παλέψεις.

‘‘

ήθελα να σας πω ότι σήμερα Έλληνας δεν γεννιέσαι, γίνεσαι. Άρα, πρέπει να σου γίνει ανάγκη να γίνεις Έλληνας. Να το ψάξεις, να το κυνηγήσεις, να το βρεις, να το χαρείς.

15

Το πρωταρχικό ερώτημα της ηθικής είναι «τι είδους άνθρωπος θα ήταν καλό να είμαι;» Η λέξη ηθική προέρχεται ετυμολογικά από τη λέξη ήθος, που σημαίνει χαρακτήρας. Ο ορισμός του περιεχομένου της ηθικής καθώς και των αξιών και των αρχών που διέπουν τη συμπεριφορά ενός υγιούς, ή αλλιώς ενός ενάρετου, πολίτη, απασχόλησε ιδιαίτερα την αρχαία ελληνική σκέψη. Το ποιόν του κάθε ανθρώπου καθορίζεται από τις πράξεις του, ο χαρακτήρας δεν μπορεί να διαχωριστεί από την πράξη. Ο Πλάτων, ο πιο γνωστός μαθητής του Σωκράτη, αποδίδει μέσω της φιλοσοφίας του, πρωταρχική σημασία στην ηθική. Διακρίθηκε για την σοφία του αλλά και την πνευματική του τόλμη. Το βασικό κέντρο της φιλοσοφίας του είναι η ορθολογιστική ηθική. Ίδρυσε την Ακαδημία, ένα ίδρυμα φιλοσοφικής έρευνας και παιδείας, το οποίο διατηρήθηκε για 900 χρόνια και έμελλε να αποτελέσει μέγιστο γεγονός στην ιστορία της φιλοσοφίας, της επιστήμης και έμμεσα της πολιτικής. Στον Πλάτωνα ανήκει «η θεωρία των ιδεών», ότι δηλαδή υπάρχει ένας αρχετυπικός κόσμος ιδεών από τον οποίο απορρέει αυτό που ονομάζουμε πραγματικότητα. Υποστηρίζει ότι τα πράγματα στον υλικό κόσμο είναι ατελή, προσωρινά και διαρκώς μεταβάλλονται. Για όλα υπάρχει ένα τέλος, τι είναι

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑΣ

ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 16

αυτό που διαρκεί για πάντα; Μόνο οι ιδέες, έλεγε ο Πλάτωνας. Θεωρεί την παιδεία ως ένα πολύ σημαντικό παράγοντα σε μια ιδανική πολιτεία. Η παιδεία έχει σκοπό την αρμονική ανάπτυξη της ψυχής των πολιτών και όχι την εκμάθηση τεχνών η την απόκτηση δεξιοτήτων. Την αναδεικνύει ως «το μεγαλειώδες και μεγάλο ένα», που πρέπει να διαφυλαχτεί στην πολιτεία, ώστε να αποτελέσει εγγύηση για την πρόοδο και την ενότητα της. Οι αρετές που αποδίδει στην εκπαίδευση είναι η ευστροφία, η αυτοσυγκράτηση, η αφοβία, η γενναιότητα, το σωματικό – ψυχικό σθένος. Υποστηρίζει ότι σε μια δίκαιη πολιτεία με την κατάλληλη παιδεία διαπλάθει κανείς όχι μόνο δίκαιους, αλλά και σοφούς ανθρώπους. Το ίδιο μπορεί να λειτουργήσει και αντίστροφα, δηλαδή δίκαιοι άνθρωποι που θα συμβιώνουν με αρμονικό τρόπο δημιουργούν μια δίκαιη πολιτεία. Όμως η ηθική που αναφέρεται στον τρόπο ζωής και στο χαρακτήρα είναι διαφορετική από την ηθική των πράξεων του υποκειμένου που ενεργεί. Όταν η ηθική επικεντρώσει το ενδιαφέρον της στο «Εὖ ζῆν», υποτίθεται, ότι έχει αποφανθεί σχετικά με το ποιές ακριβώς είναι σωστές πράξεις. Όμως ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση παραμένει η ερώτηση, αν το

‘‘

Στον Πλάτωνα ανήκει «η θεωρία των ιδεών», ότι δηλαδή υπάρχει ένας αρχετυπικός κόσμος ιδεών από τον οποίο απορρέει αυτό που ονομάζουμε πραγματικότητα

να κάνω αυτές τις πράξεις είναι τελικά ο καλύτερος τρόπος να ζω, και αν ναι, γιατί; Ο Πλάτων στην Πολιτεία προτείνει τη δίκαιη συμπεριφορά προς τους άλλους, καθώς εκεί βρίσκεται η ανταμοιβή, η ευτυχία γι’ αυτόν που πράττει δίκαια. Η ηθική διδασκαλία του Αριστοτέλη, από την άλλη, στηρίζεται κυρίως στη θεωρία της μεσότητας, σύμφωνα με την οποία κάθε αρετή αποτελεί μια ενδιάμεση κατάσταση ή μεσότητα μεταξύ άλλων δυο. Ωστόσο η θεωρία αυτή έχει ισχύ μόνο για τις ηθικές αρετές, οι οποίες αναφέρονται στη βούληση και στην τέλεση πράξεων, ενώ δεν ισχύει για τις διανοητικές αρετές, όπως π.χ. η φρόνηση ή η σοφία. Η έννοια της ακρισίας, δηλαδή η αδυναμία της βούλησης, η οποία είναι ανασταλτικός παράγοντας για την τέλεση ηθικών πράξεων, αποτελεί μια από της βασικές παραμέτρους αυτής της διδασκαλίας. Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε με την ηθική σε τρία τουλάχιστον έργα του, τα Ηθικά Νικομάχεια, τα Ηθικά Ευδήμια και τα Ηθικά Μεγάλα. Δεν τον ενδιέφερε η θεωρία καθαυτή, η αναποτελεσματική γνώση για την ίδια την γνώση, αλλά πίστευε ότι εμβαθύνει για να βοηθήσει τον εαυτό του και τους άλλους να γίνουν καλύτεροι. Έτσι δημιούργησε ένα σύστημα αξιών με έντονα τα σημάδια αυτής της προσπάθειας. Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη, η αρετή είναι διττή, διανοητική και ηθική. Η διανοητική αρετή οφείλει τη

γένεση και την ανάπτυξή της στη διδασκαλία, η ηθική αρετή καλλιεργείται με τον εθισμό σε αυτή. Η ηθική αρετή δεν υπάρχει «φύσει» μέσα μας. Ο Αριστοτέλης δείχνει, επίσης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις πνευματικές αρετές. Εάν η ηθική αρετή προκύπτει από τη λογική επιλογή, τότε είναι πρωταρχικής σημασίας. Στη διάνοια, διακρίνουμε δυο ικανότητες: μια σχετική με την γνώση και μια με την περίσκεψη και την επιλογή. Και οι δυο άπτονται της αλήθειας η μια είναι θεωρητική, η άλλη πρακτική. Προσδιορίζει και αναφέρεται σε πέντε πνευματικές αρετές που οδηγούν στην αλήθεια: την επιστημονική γνώση, την τεχνική αρτιότητα, την πρακτική κοινή λογική, το λογικό αισθητήριο και τη θεωρητική φρόνηση. Δεν είναι δυνατόν να είσαι αγαθός χωρίς φρόνηση, ούτε να έχεις φρόνηση χωρίς την ηθική αρετή, αυτά τα δυο συνεργάζονται μεταξύ τους. Η ηθική αρετή εξασφαλίζει την ορθότητα του στόχου, ενώ η φρόνηση την ορθότητα των μέσων. Η σοφία όμως είναι πιο θεμελιώδης από την φρόνηση. Στην αριστοτελική προσέγγιση της ηθικής υποστηρίζεται, ότι η καθολική και φυσική επιθυμία του ανθρώπου είναι η ευδαιμονία, το είδος της ζωής με το οποίο είναι κανείς τέλεια ικανοποιημένος. Να είναι κάποιος ευδαίμων σημαίνει να είναι καλός άνθρωπος, φροντίζοντας να ζει μια καλή ζωή.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Πλάτωνα Συμπόσιο (Anselm Feuerbach, 1873)

Ι.Γ. Δελλής: Φιλοσοφική Συμβουλευτική, Η Φιλοσοφία ως «Θεραπεία», εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 2005 Ο. Gigon: Σωκράτης, Η εικόνα του στην ποίηση και στην ιστορία, εκδ. Γνώση, Αθήνα,1995 L. Marinoff: Πλάτωνας, όχι πρόζακ, Η εφαρμογή της Φιλοσοφίας στα καθημερινά προβλήματα, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2002 L. Marinoff: Τα Μεγάλα Ερωτήματα. Πως η φιλοσοφία μπορεί να αλλάξει τη ζωή σας, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2004 Βοήθιος: Παραμυθία της φιλοσοφίας, μτφρ. Α. Σακελαρίου, εκδ. Πατάκη, Αθήνα,1997 J.S.Beck: Εισαγωγή στη Γνωστική Θεραπεία, εκδ. Πατάκη, Αθήνα,2009.

17

ΠΛΩΤΙΝΟΣ Μια επαφή με το έργο του Πλωτίνου μπορεί να γίνει μια πολύτιμη εμπειρία

Η Σχολή των Αθηνών, λεπτομέρεια (Ραφαήλ), Βατικανό

«Προσπάθησα να ανυψώσω ό,τι υπάρχει από το Θεό μέσα μου προς ό,τι υπάρχει Θείο στο Σύμπαν»

Σ

τις κρίσιμες περιόδους, οι Έλληνες, πάντα ανέτρεχαν στις ρίζες τους, πάντα αναζητούσαν τροφή από αυτές προκειμένου να μπορέσουν να αναθάλλουν, να πάρουν δυνάμεις και να ανανεωθούν. Διανύουμε μια αρκετά δύσκολη περίοδο σε πολλούς τομείς και για άλλη μια φορά η μνήμη της πολιτισμικής μας προέλευσης είναι άκρως αναγκαία. Στο παρελθόν είχαν δοθεί πάρα πολλές απαντήσεις, αλλά κυρίως είχαν τεθεί πάρα πολύ σημαντικά ερωτήματα. Το ερώτημα για μας σήμερα είναι αν μπορούμε να ανασύρουμε στοιχεία από αυτόν τον απίστευτα πλούσιο τρόπο σκέψης, που θα μας βοηθήσουν να στηριχτούμε και να υποστηρίξουμε την ταυτότητά μας σ’ αυτή τη ρευστή

18

περίοδο. Στο κείμενο που ακολουθεί θα δούμε κάποιες από τις γνωστικές ικανότητες που απέδιδε ο Πλωτίνος στην ατομική ψυχή και φιλοδοξούμε να βρει ο αναγνώστης τρόπους, με τους οποίους μπορεί η φιλοσοφική σκέψη του να συνδεθεί με τις σημερινές μας ανάγκες. Η αναζήτηση του αληθινού εαυτού μας μετατρέπεται στον Πλωτίνο από θεωρητικό σε πρακτικό ζήτημα. Γεννήθηκε στη Λυκόπολη της Αιγύπτου το 205 μ.Χ..Φιλομαθής από μικρός, έγινε μαθητής του νεοπλατωνικού Αμμώνιου για 11 χρόνια. Σε ηλικία 38 ετών έλαβε μέρος στην αποτυχημένη εκστρατεία του Γορδιανού στην Περσία, η οποία του έδωσε τη δυνατότητα να γνωρίσει ανατολικά φιλοσοφικά ρεύματα και όπως

αναφέρει ο Πορφύριος, ο μαθητής του, επηρεάστηκε από τους Ινδούς σ’ εκείνη την εκστρατεία. Σε ηλικία 40 ετών τον συναντάμε στη Ρώμη να παραδίδει μαθήματα φιλοσοφίας, κάτι που συνέχισε για τα επόμενα 25 χρόνια. Ευφυής ομιλητής, ενθουσιώδης και μεταδοτικός, γνώριζε σε βάθος τους χαρακτήρες των ανθρώπων, ευγενικός, γαλήνιος και πάντα στη διάθεση των μαθητών του, που τους δίδασκε πώς να ξεχωρίζουν την φιλοσοφία από τη σοφιστική. Ο τρόπος διδασκαλίας του χαρακτηριζόταν από ειλικρίνεια και αμεσότητα, χωρίς δογματισμούς, γι’ αυτό οι μαθητές του ονομάστηκαν «Φιλαλήθεις». Κάθε καινούργιος μαθητής που κρίνονταν άξιος αποδοχής από το δάσκαλο, μυούνταν στις φιλοσοφικές ιδέες της σχολής του

από τους παλαιότερους. Γνωστοί μαθητές του ήταν ο συγκλητικός Ρογατιανός, που εγκατέλειψε τα αξιώματα και την περιουσία του για να ζήσει σύμφωνα με τη φιλοσοφία και ο Πορφύριος που ασχολήθηκε με τη συλλογή και τη συγγραφή των έργων του. Ένας απ’ τους μαθητές του, ο Αμέλλυος, όταν κάλεσε κάποτε τον Πλωτίνο σε μία από τις τελετές που έκανε στους Θεούς, εκείνος του απάντησε ότι: «Οι Θεοί πρέπει να έρχονται σε εμένα και όχι εγώ να πηγαίνω σ’ αυτούς», εννοώντας ότι ο δρόμος της ένωσης με το θείο μπορεί να συμβαίνει εκεί όπου βρίσκεσαι.

Η ζωή του ήταν λιτή και ασκητική, κοιμόταν και έτρωγε λίγο, ενώ έμεινε άγαμος. Δεν άφησε να ζωγραφίσουν το πορτραίτο του, δεν ανακοίνωσε ποτέ την ημερομηνία γέννησης του και δεν γιόρταζε τα γενέθλια του. Αντίθετα έκανε θυσίες στην επέτειο των γενεθλίων του Πλάτωνα και του Σωκράτη. Ο Πλωτίνος πέθανε το 270 μ.Χ. σε ηλικία 66 ετών, λόγω μίας μεταδοτικής ασθένειας. Ο Ευστόχιος, ένας γιατρός μαθητής του που ήταν κοντά του, αναφέρει ότι τη στιγμή που παρέδωσε το πνεύμα βγήκε ένα φίδι από την κλίνη του που χάθηκε αμέσως στη χαραμάδα ενός τοίχου. Μετά το θάνατο του οι μαθητές του έλαβαν

χρησμό από το Μαντείο των Δελφών που έλεγε ότι ο Πλωτίνος απολάμβανε την ουράνια ευδαιμονία μαζί με τους θεούς και τους παλαιούς φιλοσόφους. Οι μαθητές του αναφέρουν ότι είχε καταφέρει να ενωθεί με το Πρωταρχικό Ον, κάτι που αποτελεί τον ύψιστο στόχο της φιλοσοφίας του, η οποία αποτελεί μία ένωση της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, των Στωικών φιλοσόφων, αλλά και της ινδικής φιλοσοφίας. Όπως λέει ο Πορφύριος, ο λόγος του ήταν σύντομος, περισσότερο πλούσιος σε νοήματα παρά σε λόγια. Τα έργα του τα ονόμασε

Αλεξάνδρεια

19

Ἐννεάδες, καθώς είναι 6 βιβλία

χωρισμένα σε 9 ενότητες το καθένα (σύνολο 54 πραγματείες). Είναι γραμμένα με αινιγματική διατύπωση, έτσι ώστε δεν μπορούν να κατανοηθούν από τον απλό, μη μυημένο αναγνώστη. Τα βασικά θέματα των Εννεάδων είναι: για τον Άνθρωπο, για την Ηθική, για τον Κόσμο και τους Νόμους, τη Μοίρα και το Πεπρωμένο, για την Ψυχή, το Ον και το Ένα. Το σύμπαν του Πλωτίνου αποτελεί μια αιώνια δομή διατεταγμένη σε στρώματα που τη διασχίζουν

γραμμές ενέργειας. Στην αρχή της βρίσκεται το Εν, πηγή κάθε όντος χωρίς το ίδιο να είναι ον. Το Εν είναι μια απεριόριστη δημιουργική δύναμη, υπεραφθονία «είναι» και «αγαθού». Όλη η πραγματικότητα διαχέεται απ’ αυτό. Είναι ένα και αδιαίρετο και όλα τα όντα έχουν μέσα τους την ενότητα λόγω της συμμετοχής τους σ’ αυτό. Το δεύτερο επίπεδο αποτελείται από το Νου, που λαμβάνει τη λάμψη και τη σοφία του Ενός και από τις ιδέες, που είναι δημιουργικές δυνάμεις που γεννούν τα όντα. Σ’ αυτό το επίπεδο δημιουργείται

ένας πρώτος χωρισμός από την πρωταρχική ενότητα της αρχής. Από τη σφαίρα του Νου απορρέει το τρίτο επίπεδο, αυτό της Ψυχής. Το επίπεδο της Ψυχής είναι το επίπεδο της ζωής. Η Ψυχή δηλαδή θέλει να διαφοροποιηθεί, να υπάρξει ξεχωριστά και ατομικά, να κινηθεί, να μεταβληθεί, να δράσει. Έτσι η κίνηση της Ψυχής αποτελεί το χρόνο. Κάτω απ’ αυτό το επίπεδο είναι ο υλικός κόσμος. Η Ψυχή διαμορφώνεται ως φύση και δημιουργεί τις μορφές των σωμάτων. Όμως είναι ένα επίπεδο που απέχει πολύ από την

Πλωτίνος

20

‘‘

Ο άνθρωπος λοιπόν μπορεί να αποφασίσει σε ποιο επίπεδο θα ζήσει, με ποιο «Εγώ» θα ταυτιστεί, μ’ εκείνο που είναι βυθισμένο στη σωματικότητα ή με εκείνο που ζει αιώνια στην Ψυχή, ευρισκόμενο σε επαφή με το Νου αρχική δημιουργική δύναμη του Ενός, έτσι οι μορφές των σωμάτων αποτελούν στην πραγματικότητα ένα φασματικό κόσμο. Ουσιαστικά είναι σκιές πραγματικότητας.

Π

αρόμοια και ο άνθρωπος του Πλωτίνου έχει τρία επίπεδα. Στο υψηλότερο βρίσκεται η αιώνια ψυχή, φωτιζόμενη από το Νου, χωρίς να ην αγγίζουν η οδύνη και τα πάθη του σώματος. Η ψυχή αυτή διαχέεται σε μια υποδεέστερη ψυχή, που ζει στο εσωτερικό του σώματος σε μια αμυδρή αντανάκλαση της πραγματικής ψυχής και η οποία ταυτόχρονα είναι

συνδεδεμένη με το σώμα, λόγω της απατηλότητας των αισθήσεων και της κακής έλξης της ύλης. Η υποδεέστερη αυτή ψυχή μπορεί να στραφεί προς την αληθινή πραγματικότητα, τη φωτεινή και αμετάβλητη δομή του «Είναι» και του «Αγαθού», στην ομορφιά της μορφής και της καθαρής γνώσης. Ο άνθρωπος λοιπόν μπορεί να αποφασίσει σε ποιο επίπεδο θα ζήσει, με ποιο «Εγώ» θα ταυτιστεί, μ’ εκείνο που είναι βυθισμένο στη σωματικότητα ή με εκείνο που ζει αιώνια στην Ψυχή, ευρισκόμενο σε επαφή με το Νου. Η απόφαση να κάνει το δεύτερο είναι να διάγει έναν πιο αληθινό βίο σε επαφή με το ανώτερο του εγώ, μέσα στη σοφία και την αξιοπρέπεια της φιλοσοφικής γνώσης.

21

ΟΙ ΣΤΩΙΚΟΙ Ο ελληνικός τρόπος διαλογισμού είναι η ενδοσκόπηση στις σκέψεις μας, που επιτρέπει στον άνθρωπο να καταλαβαίνει τις αδυναμίες του, να τις ελέγχει και να προετοιμάζεται για τις δυσχέρειες που θα μπορούσαν να του συμβούν στο μέλλον. Η Στωική Σχολή ξεκίνησε στην Αθήνα τον 3ο αι. π.Χ. από τον Ζήνωνα, ο οποίος υποστήριζε πως στόχος μας ήταν ένας συγκρατημένος, λογικός άνθρωπος που μπορούσε να ελέγξει τα συναισθήματα και τις πράξεις του, προκειμένου να ζήσει μια καλή ζωή, απαλλαγμένη από τον πόνο των υπερβολών. Οι Στωικοί άσκησαν τη φιλοσοφία ως εγκόσμια τέχνη αφιερωμένη ενάντια στην ανθρώπινη δυστυχία και όχι ως απομονωμένη και αδιάφορη τεχνική επίδειξης ευφυΐας. Οι στοχαστές της ελληνιστικής εποχής, οι οποίοι ζούσαν σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, όπου δεν υπήρχε πια η μικρή πόλη –κράτος με την οποία ταύτιζαν παλιότερα την ασφάλεια και την επιβίωσή τους, στράφηκαν προς την ορθή ζωή μιας ατομικής ευδαιμονίας επικεντρώνοντας την έρευνά τους σε θέματα της καθημερινότητας, όπως ο φόβος του

θανάτου, η αγάπη, η σεξουαλικότητα, το άγχος, η επιθετικότητα. Οι σχολές της ελληνιστικής περιόδου είχαν αντικείμενο τους την πρακτική φιλοσοφία, η οποία έγινε «ἡ περὶ τὸν βίον τέχνη». Η Στωική φιλοσοφία σήμερα αξιοποιείται στην συμβουλευτική πρακτική και στην ανάλυση ψυχικών καταστάσεων. Θεραπευτική προσέγγιση των πνευματικών νόσων από την ηθική φιλοσοφία υπάρχει και στις τρείς περιόδους του στωικισμού. Η αρχαία στοά θεωρούσε τα πάθη νοσήματα, που κατεύθυναν την ψυχή αντίθετα από το λογικό. Είχαν διαιρέσει τα πάθη που ενοχλούσαν και τάραζαν την ψυχή σε τέσσερις κατηγορίες: επιθυμία, φόβο, λύπη, ηδονή. Τα μέσα της θεραπείας ήταν η άσκηση και το έθος και ιδιαίτερα η «οίκείωσις έαυτώ », δηλαδή η αυτοεξέταση. Η ιδέα της εξοικείωσης του ατόμου με τον εαυτό του, αποτελεί βασική ψυχοθεραπευτική τεχνική και μέσω της άσκησης αυτής ο άνθρωπος κατανοεί την ψυχή του και κυβερνά την ζωή του. Ο Επίκτητος, εκπρόσωπος της νεότερης στοάς, αξιοποίησε τη φιλοσοφία

Η φιλοσοφία ως τέχνη του να ζεις σύμφωνα με τη φύση σου ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Α. Α. Long: H Ελληνιστική Φιλοσοφία, Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί, Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα, 1997 2. R. W. Sharples: Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί. Ελληνιστική Φιλοσοφία, εκδ. Θύραθεν, Αθήνα, 2002

22

θεραπευτικά, διδάσκοντας πως «ἰατρεῖόν ἐστιν͵ ἄνδρες͵ τὸ τοῦ φιλοσόφου σχολεῖον». Εξέτασε, αν η φιλοσοφία αποτελεί δρόμο προς την ευτυχία, πως επιτυγχάνεται ο έλεγχος των συναισθημάτων μας, ποιες οι ευθύνες μας στους γύρω μας, ποια η σημασία της ηθικής ακεραιότητας και η γνώση του εαυτού. Ο ακροατής συναντά τον φιλόσοφο για ακρόαση με σκοπό να θεραπευτεί από τον φόβο και την ταραχή μέσω του διαλόγου. Ο διάλογος αυτός είναι προτρεπτικός και ελεγκτικός – διδακτικός. Με το πέρας της συνάντησης ο ακροατής, κατά τον Επίκτητο, πρέπει να αποχωρήσει λυπημένος και προβληματισμένος, γιατί μέσω της συζήτησης ήρθε σε επαφή με τη λύπη και την ταραχή του, αγγίζοντας και συνειδητοποιώντας το πρόβλημά του. Οδηγείται στην αυτογνωσία κατανοώντας τα λάθη του. Όπως συμβαίνει με τις σύγχρονες ψυχοθεραπευτικές μεθόδους, ως αποτέλεσμα της συνάντησης πρέπει να είναι ο άνθρωπος να επικεντρώνεται στον εαυτό του («ἐπεστράφη εἰς αὐτόν»). Ο άνθρωπος μπορεί να ανταπεξέλθει σε δύσκολες καταστάσεις όταν αυτές εξαρτώνται από αυτόν, με την αλλαγή της νοηματοδότησης των δυσχερειών. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να μεταβάλλει την πραγματικότητα, γιατί είναι κάτι πέρα από τη βούλησή του και ανεξάρτητη από τη θέληση του, είναι όμως απαραίτητο να προσαρμόζεται σε αυτήν. Η εξοικείωση του ατόμου με την πραγματικότητα είναι παράγοντας που συνδέεται άμεσα με τη διαδικασία της αυτογνωσίας, καθώς το να τα έχει ο άνθρωπος καλά με τον εαυτό του είναι προϋπόθεση για να τα έχει καλά και με τους άλλους. Στους Στωικούς ανήκουν και δύο Ρωμαίοι, ο Σενέκας και ο Μάρκος Αυρήλιος. Ο Σενέκας αναλύει την προβληματική του από τη σύλληψη της ευτυχισμένης ζωής με τις στωικές αρχές, απευθυνόμενος με τόνο προσωπικό και άμεσο στον καθένα. Στην πραγματεία του «Περί ευτυχισμένης ζωής (De beata vitae)» υποστηρίζει ότι «η ευτυχισμένη ζωή είναι καθολική φυσική επιθυμία των ανθρώπων» . Ο δρόμος προς την ευτυχία είναι δύσκολος γιατί πολλά στοιχεία εναντιώνονται στο λογικό,

‘‘

το οποίο αποτελεί το μοναδικό οδηγό για τη διάκριση του σωστού και του λάθους και την επαφή του ανθρώπου με το πραγματικό αγαθό. Και συνεχίζει αναφέροντας ότι η φύση είναι ο οδηγός του ανθρώπου όντας η αληθινή σοφία, θεωρώντας ότι «ευτυχισμένη είναι η ζωή που βρίσκεται σε αρμονία με την ανθρώπινη φύση» και ο ευτυχής βίος κατακτάται μέσω του υγιούς νου. Όταν ο άνθρωπος κατορθώσει να αποστασιοποιηθεί από τις ταραχές είναι ήρεμος και ελεύθερος. Το ύψιστο αγαθό είναι ο νους που περιφρονεί το ευμετάβλητο της τύχης και χαίρεται την αρετή. Ευτυχισμένη ζωή είναι αυτή που θεμελιώνεται στην ορθή και αξιόπιστη κρίση και οι πνευματικές ηδονές είναι προτιμητέες. Η αρετή συνδέεται με την ευχαρίστηση και όχι αντίθετα, γιατί στην ευχαρίστηση υπάρχει η διάσταση του εφήμερου, ενώ στην αρετή η διάσταση της διαχρονικότητας. Το να ζούμε ευτυχισμένοι είναι το ίδιο με το να ζούμε σύμφωνα με τη φύση μας. Η καλλιέργεια της αρετής είναι πράγμα ευχάριστο. Στοιχεία του ύψιστου αγαθού είναι η σοφία, η ελευθερία, η αρμονία, η ομορφιά. Ο Μάρκος Αυρήλιος στο βιβλίο του «Τὰ εἰς ἑαυτὸν» πραγματεύεται την αντίληψη ότι η ηθική έχει συμβουλευτικό χαρακτήρα, καθοδηγώντας τον άνθρωπο σε ευτυχή βίο. Ο Ρωμαίος φιλόσοφος συμβουλεύει κάθε άνθρωπο πώς να ζήσει μια ευδαίμονα ζωή: ο αυτοέλεγχος, η αυτοσυγκέντρωση, η αποφυγή της ταραχής, η νηφαλιότητα, η απαλλαγή των εξαρτήσεων, η λογική συμπεριφορά οδηγούν τον άνθρωπο σε εσωτερική ηρεμία που είναι προϋπόθεση της ευτυχίας. Η αυτοεξέταση οδηγεί στην εξοικείωση του ανθρώπου με τον εαυτό του και στην ευτυχία. Ευτυχισμένος είναι «ο απλός, αγαθός, ακέραιος, σεμνός, φυσικός φίλος του δικαίου, ευσεβής, φιλόστοργος που αγαπάει τα πρέποντα έργα». Τέτοιον άνθρωπο καθιστά το άτομο η φιλοσοφία. Θεωρούσε πως η φιλοσοφία προσφέρει στήριξη στους ανθρώπους μέσα στις δίνες μεταβλητότητας και της παροδικότητας του κόσμου, καταλήγοντας ότι η εξορθολογισμένη συμπεριφορά συμβάλλει στην ισορροπημένη, ανεξάρτητη και ελεύθερη ζωή.

Το να ζούμε ευτυχισμένοι είναι το ίδιο με το να ζούμε σύμφωνα με τη φύση

23

Ο ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΧΡΥΣΑ ΕΠΗ

Ο

Πυθαγόρας γεννήθηκε στη Σάμο το 570 π.Χ. περίπου και πέθανε στο Μεταπόντιο της Κάτω Ιταλίας το 490 π.Χ. Τις πληροφορίες για τη ζωή του τις έχουμε κυρίως από το Διογένη Λαέρτιο, τον Πορφύριο και τον Ιάμβλιχο και από πραγματείες του Αριστόξενου και του Δικαίαρχου που ήταν μαθητές του Αριστοτέλη, οι οποίοι έζησαν 200 χρόνια μετά από τον Πυθαγόρα. Λέγεται ότι η Πυθία είχε προφητεύσει στον Μνήσαρχο, τον πατέρα του, ότι η σύζυγός του Παρθενίς θα γεννήσει έναν γιο που θα διαφέρει από τους άλλους ανθρώπους στη σοφία και στο κάλλος και θα κάνει μεγάλο καλό στην ανθρωπότητα. Γι’ αυτό ο Μνήσαρχος, προς τιμήν της Πυθίας, ονόμασε το γιό του Πυθαγόρα και μετονόμασε τη σύζυγό του σε Πυθαΐς. Ο Πυθαγόρας μαθήτευσε στον Φερεκύδη, στον Αναξίμανδρο και στο Θαλή, στους Αιγύπτιους ιερείς για 22 χρόνια, στους Χαλδαίους και Πέρσες ιερείς του Ζωροάστρη για 12 χρόνια και στην ιέρεια του Μαντείου των Δελφών Θεμιστόκλεια για ένα έτος. Υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς Έλληνες φιλοσόφους, μαθηματικός, γεωμέτρης, θεωρητικός της μουσικής και ιδρυτής της πυθαγόρειας σχολής. Είναι ο κατεξοχήν θεμελιωτής των ελληνικών μαθηματικών, ο οποίος δημιούργησε ένα άρτιο σύστημα για την επιστήμη των ουρανίων σωμάτων, το οποίο κατοχύρωσε με όλες τις σχετικές αριθμητικές και γεωμετρικές αποδείξεις. Είναι ο πρώτος που ανακάλυψε τα μουσικά διαστήματα από μία χορδή. Αναφέρονται για τον Πυθαγόρα πολλές θαυμαστές ικανότητες και πράξεις, όπως ότι παρευρέθηκε την ίδια ώρα και μέρα

24

‘‘

Για τους Πυθαγόριους το Σύμπαν προήλθε από το υπάρχον χάος δια της μορφής, δηλαδή του μέτρου και της αρμονίας σε δύο διαφορετικά μέρη, στον Κρότωνα και στο Μεταπόντιο, ότι είχε την ικανότητα της διόρασης, ότι μπορούσε να επικοινωνεί με ζώα κ.α. Είναι ο πρώτος που εισήγαγε τον όρο «φιλόσοφος” καθιστώντας τη φιλοσοφία δρόμο για αυτοανάπτυξη. Η διδασκαλία του ήταν μυστική, ο ίδιος δεν έγραψε κανένα έργο, ενώ οι μαθητές του ορκίζονταν να μην αποκαλύψουν τις διδασκαλίες στους αδαείς. Εντούτοις κάποιοι από αυτούς κατέγραψαν πολλά μέρη της διδασκαλίας και παρόλο που δεν είναι αυτούσια, τουλάχιστον ξέρουμε το περιεχόμενό της. Για του Πυθαγόρειους το Σύμπαν προήλθε από το υπάρχον χάος μέσω της μορφής, δηλαδή του μέτρου και της αρμονίας. Ο Πυθαγόρας πρώτος το ονόμασε Κόσμο, δηλαδή τάξη, εξαιτίας της αρμονίας που θεωρούσε ότι επικρατεί σ’ αυτό. Σύμφωνα με τους Πυθαγόρειους η ψυχή είναι αθάνατη με θεία προέλευση. Ωστόσο είναι αναγκασμένη να ενσαρκώνεται διαρκώς σε διαφορετικά σώματα, περνώντας από το ένα στο άλλο. Στο αν η επόμενη ενσάρκωση θα είναι σε κατώτερο ή ανώτερο ον, εξαρτάται από το πόσο θα παρασυρθεί η ψυχή και θα μολυνθεί από τις επιθυμίες, τα ένστικτα και τις υλικές ανάγκες του σώματος. Έτσι λοιπόν υπήρχαν πολύ συγκεκριμένα όρια και πλαίσιο ζωής των Πυθαγορείων προσπαθώντας να καλλιεργήσουν τις ανώτερες δυνάμεις της ψυχής, της μνήμης, του λόγου και της γνώσης. Η φιλοσοφία κατ’ αυτόν τον τρόπο γίνεται άσκηση με σκοπό την υπέρβαση των σωματικών περιορισμών και την κάθαρση της ψυχής, δηλαδή την προετοιμασία για τη λύτρωση.

Η

διδασκαλία των Πυθαγορείων αναφορικά με το ήθος και την καθημερινή πρακτική των μαθητών περιέχεται μέσα σε 71 στίχους που είναι γνωστοί ως Χρυσά Έπη του Πυθαγόρα, τα οποία παραθέτουμε παρακάτω και αξίζει να διαβαστούν γιατί δίνουν κατευθυντήριες γραμμές, που μπορούν να μας φανούν χρήσιμες ακόμα και σήμερα. Το κείμενο καταγράφηκε

από τον Ιάμβλιχο. Είναι ένα απόσταγμα της φιλοσοφίας των Πυθαγορείων που προτρέπει τον άνθρωπο να έχει ως απώτερο σκοπό στη ζωή του το μέτρο, την αρετή και τη γνώση. Το βασικό θέμα των Χρυσών Επών, είναι η βαθιά γνώση. Στην πρώτη ενότητα τη συναντάμε σε επίπεδο ηθικό, ενώ στη δεύτερη σε επίπεδο μεταφυσικό. Όταν κάποιος κατορθώσει να αποκτήσει τη βαθιά γνώση, η ηθική και η μεταφυσική ενώνονται και γίνονται ένα.

25

Ἀθανάτους μὲν πρῶτα θεούς, νόμωι ὡς διάκειται, τίμα καὶ σέβου ὅρκον. ἔπειθ’ ἥρωας ἀγαυούς τούς τε καταχθονίους σέβε δαίμονας ἔννομα ῥέζων σούς τε γονεῖς τίμα τούς τ’ ἄγχιστ’ ἐγγεγαῶτας. τῶν δ’ ἄλλων ἀρετῆι ποιεῦ φίλον ὅστις ἄριστος. Πραέσι δ’ εἶκε λόγοισ’ ἔργοισί τ’ ἐπωφελίμοισι. μηδ’ ἔχθαιρε φίλον σὸν ἁμαρτάδος εἵνεκα μικρῆς, ὄφρα δύνῆι· δύναμις γὰρ ἀνάγκης ἐγγύθι ναίει.

Πρώτα να τιμάς τους αθάνατους Θεούς, όπως νόμος ορίζει, και να σέβεσαι τον όρκο. Έπειτα τους ένδοξους ήρωες να σέβεσαι και τις χθόνιες θεότητες, πράττοντας τα νόμιμα. Να τιμάς τους γονείς σου και τους κοντινούς συγγενείς σου. Ανάμεσα στους άλλους, να κάνεις φίλο, όποιον είναι άριστος στην αρετή. Να υπακούς στα λόγια της πραότητας και στα έργα τα επωφελή. Να μην εχθρεύεσαι τον φίλο σου εξ αιτίας μικρού σφάλματος, όσο μπορείς, διότι η δύναμη κοντά στην ανάγκη κατοικεί.

Ταῦτα μὲν οὕτως ἴσθι, κρατεῖν δ’ εἰθίζεο τῶνδε· γαστρὸς μὲν πρώτιστα καὶ ὕπνου λαγνείης τε καὶ θυμοῦ. πρήξηις δ’ αἰσχρόν ποτε μήτε μετ’ ἄλλου μήτ’ ἰδίηι· πάντων δὲ μάλιστ’ αἰσχύνεο σαυτόν.

Αυτά μεν έτσι να γνωρίζεις, να συνηθίζεις δε να κυριαρχείς στα παρακάτω: Πρώτα στην κοιλιά και στον ύπνο, στην λαγνεία και στον θυμό. Ποτέ να μην πράξης κάτι αισχρό, ούτε με άλλον ούτε μόνος σου, προπαντός δε, να ντρέπεσαι τον εαυτό σου.

Εἶτα δικαιοσύνην ἀσκεῖν ἔργω τε λόγω τε, μηδ’ ἀλογίστως σαυτὸν ἔχειν περὶ μηδὲν ἔθιζε, ἀλλὰ γνῶθι μέν, ὡς θανέειν πέπρωται ἅπασιν, χρήματα δ’ ἄλλοτε μὲν κτᾶσθαι φιλεῖ, ἄλλοτ’ ὀλέσθαι.

Έπειτα να ασκείς την δικαιοσύνη με έργα και με λόγια, ούτε να συνηθίζεις να είσαι ασυλλόγιστος για τίποτε, αλλά να γνωρίζεις, ότι είναι πεπρωμένο όλοι να πεθάνουν και τα χρήματα άλλοτε αποκτούνται κι άλλοτε χάνονται.

Όσσα δὲ δαιμονίαισι τύχαις βροτοὶ ἄλγε’ ἔχουσιν, ἣν ἂν μοῖραν ἔχηις, ταύτην φέρε μὴδ’ ἀγανάκτει. ἰᾶσθαι δὲ πρέπει καθ’ ὅσον δύνηι, ὧδε δὲ φράζευ· οὐ πάνυ τοῖς ἀγαθοῖς τούτων πολὺ μοῖρα δίδωσιν.

Πολλοὶ δ’ ἀνθρώποισι λόγοι δειλοί τε καὶ ἐσθλοί προσπίπτουσ’, ὧν μήτ’ ἐκπλήσσεο μήτ’ ἄρ’ ἐάσης εἴργεσθαι σαυτόν. ψεῦδος δ’ ἤν πέρ τι λέγηται, πράως εἶχ’. ὃ δέ τοι ἐρέω, ἐπὶ παντὶ τελείσθω· μηδεὶς μήτε λόγωι σε παρείπηι μήτε τι ἔργω πρῆξαι μηδ’ εἰπεῖν, ὅ τί τοι μὴ βέλτερόν ἐστι.

26

Όσα δε βάσανα έχουν οι θνητοί από θεϊκή τύχη όποια κι αν είναι η μοίρα σου να την υποφέρεις χωρίς να αγανακτείς, αλλά πρέπει όσα μπορείς να θεραπεύεις. Τούτο δε σκέψου: δεν δίνει η μοίρα στους αγαθούς μεγάλο μέρος απ’ αυτά (τα δεινά). Πολλά θ’ ακούσεις να λέγονται λόγια, ευγενικά και ανάξια, για τα οποία να μην εκπλήττεσαι, ούτε να τα απορρίπτεις απερίσκεπτα. Αν ψέματα για κάτι λέγεται, να είσαι πράος. Ό,τι θα σου πω, να το εκτελείς απαρέγκλιτα: κανείς να μην σε πείσει, ούτε με λόγια ούτε με έργα, να πράξης ή να πεις κάτι που δεν σου είναι ωφέλιμο.

Βουλεύου δὲ πρὸ ἔργου, ὅπως μὴ μωρὰ πέληται· δειλοῦ τοι πράσσειν τε λέγειν τ’ ἀνόητα πρὸς ἀνδρός. ἀλλὰ τάδ’ ἐκτελέειν, ἅ σε μὴ μετέπειτ’ ἀνιήσει. Πρᾶσσε δὲ μηδὲ ἓν ὧν μὴ ἐπίστασαι, ἀλλὰ διδάσκευ ὅσσα χρεών, καὶ τερπνότατον βίον ὧδε διάξεις.

Οὐδ’ ὑγιείης τῆς περὶ σῶμ’ ἀμέλειαν ἔχειν χρή, ἀλλὰ ποτοῦ τε μέτρον καὶ σίτου γυμνασίων τε ποιεῖσθαι. μέτρον δὲ λέγω τόδ’, ὃ μή σ’ ἀνιήσει. Εἰθίζου δὲ δίαιταν ἔχειν καθάρειον, ἄθρυπτον καὶ πεφύλαξο τοιαῦτα ποιεῖν, ὁπόσα φθόνον ἴσχει. μὴ δαπανᾶν παρὰ καιρὸν ὁποῖα καλῶν ἀδαήμων μηδ’ ἀνελεύθερος ἴσθι. μέτρον δ’ ἐπὶ πᾶσιν ἄριστον. πρᾶσσε δὲ ταῦθ’, ἅ σε μὴ βλάψει, λόγισαι δὲ πρὸ ἔργου.

Μὴ δ’ ὕπνον μαλακοῖσιν ἐπ’ ὄμμασι προσδέξασθαι, πρὶν τῶν ἡμερινῶν ἔργων τρὶς ἕκαστον ἐπελθεῖν, «πῆ παρέβην; τί δ’ ἔρεξα; τί μοι δέον οὐκ ἐτελέσθη;» ἀρξάμενος δ’ ἀπὸ πρώτου ἐπέξιθι καὶ μετέπειτα δειλὰ μὲν ἐκπρήξας ἐπιπλήσσεο, χρηστὰ δὲ τέρπευ. Ταῦτα πόνει, ταῦτ’ ἐκμελέτα, τούτων χρὴ ἐρᾶν σε·

Να σκέπτεσαι πριν από κάθε σου έργο ώστε να μην φανείς ανόητος. Ο άνθρωπος που κάνει και λέει ανόητα, άφρονας χαρακτηρίζεται. Εκείνα να εκτελείς για τα οποία δεν θα μετανιώσεις μετέπειτα. Να μην κάνης τίποτε από κείνα που δεν γνωρίζεις, αλλά να διδάσκεσαι όσα υπολείπεσαι και έτσι θα ζήσεις τον πιο ευχάριστο βίο.

∆εν πρέπει να αμελείς την υγεία του σώματος, αλλά με μέτρο να πίνεις, να τρως και να γυμνάζεσαι. Ως μέτρο ονομάζω εκείνο το οποίο δεν σε καταπονεί. Να συνηθίζεις να έχεις καθαρό κι άφθαρτο βίο και να φυλάγεσαι από το να κάνεις όσα προκαλούν το φθόνο. Ούτε να σπαταλάς άκαιρα τα καλά όπως οι αδαείς, μήτε να στερείσαι, γιατί το μέτρο είναι το άριστο σε όλα. Πράξε όμως εκείνα που δεν θα σε βλάψουν και να σκέπτεσαι πριν τα έργα.

Μήτε να επιτρέπεις να δέχεσαι τον απαλό ύπνο στα μάτια σου, πριν εξετάσεις τρεις φορές τις πράξεις εκείνης της ημέρας: «τι παρέβην; τι έπραξα; τι απ’ αυτά που έπρεπε δεν έκανα;» αρχίζοντας δε από το πρώτο να επεκτείνεσαι στα μετέπειτα, για τα ανάξια μεν που έπραξες να επιπλήττεις τον εαυτό σου και για τα χρηστά ευχαριστήσου. Αυτά να προσπαθείς, αυτά να μελετάς, αυτά πρέπει ν’ αγαπάς,

27

ταῦτά σε τῆς θείης Ἀρετῆς εἰς ἴχνια θήσει ναὶ μὰ τὸν ἁμετέραι ψυχᾶι παραδόντα τετρακτύν, παγὰν ἀενάου φύσεως. ἀλλ’ ἔρχευ ἐπ’ ἔργον θεοῖσιν ἐπευξάμενος τελέσαι. τούτων δὲ κρατήσας γνώσεαι ἀθανάτων τε θεῶν θνητῶν τ’ ἀνθρώπων σύστασιν, ἧ τε ἕκαστα διέρχεται, ἧ τε κρατεῖται,

Αυτά θα σε οδηγήσουν στον δρόμο της θείας Αρετής. Ναι, μα εκείνον που παρέδωσε στην ψυχή μας την τετρακτύ, την πηγή της αέναης φύσης! Ξεκίνα, λοιπόν το έργο προσευχόμενος στους θεούς για να το ολοκληρώσεις. Και εφόσον τα τηρήσεις αυτά, θα μπορέσεις να γνωρίσεις τη σύσταση των αθανάτων θεών και των θνητών ανθρώπων, τι παρέρχεται και τι αιώνια διατηρείται.

γνώσηι δ’, ἣ θέμις ἐστί, φύσιν περὶ παντὸς ὁμοίην, ὥστε σε μήτε ἄελπτ’ ἐλπίζειν μήτε τι λήθειν. γνώσηι δ’ ἀνθρώπους αὐθαίρετα πήματ’ ἔχοντας τλήμονας, οἵτ’ ἀγαθῶν πέλας ὄντων οὔτ’ ἐσορῶσιν οὔτε κλύουσι, λύσιν δὲ κακῶν παῦροι συνιᾶσιν. τοίη μοῖρ’ αὐτῶν βλάπτει φρένας· ὡς δὲ κύλινδροι ἄλλοτ’ ἐπ’ ἄλλα φέρονται ἀπείρονα πήματ’ ἔχοντες. λυγρὰ γὰρ συνοπαδὸς Ἔρις βλάπτουσα λέληθεν σύμφυτος, ἣν οὐ δεῖ προάγειν, εἴκοντα δὲ φεύγειν. Ζεῦ πάτερ, ἦ πολλῶν κε κακῶν λύσειας ἅπαντας, εἰ πᾶσιν δείξαις, οἵωι τῶι δαίμονι χρῶνται.

Θα γνωρίσεις δε, αν η Θέμις το θέλει, ότι η φύση είναι παντού η ίδια, ώστε μήτε τ’ ανέλπιστα να ελπίζεις, μήτε κάτι να σου ξεφύγει. Θα γνωρίσεις ακόμη ταλαίπωρους ανθρώπους από συμφορές που οι ίδιοι προκάλεσαν, οι οποίοι, ενώ τα αγαθά βρίσκονται κοντά τους ούτε τα βλέπουν, ούτε τ’ ακούν. Λίγοι δε, γνωρίζουν πώς να λύσουν τα κακά. Η μοίρα αυτή τους βλάπτει το μυαλό, σαν κύλινδροι περιφέρονται εδώ κι εκεί, υποφέροντας ατελείωτες συμφορές, γιατί τους διαφεύγει ότι η Έριδα που τους είναι σύμφυτη, είναι μια ολέθρια συνοδός που τους βλάπτει, και δεν πρέπει να την προάγουν, αλλά να την αποφεύγουν. Δία πατέρα, αναμφίβολα μπορείς ν’ απαλλάξεις όλους από πολλά κακά, εάν τους δείξεις ποιον δαίμονα (ψυχή) έχουν μέσα τους.

Αλλὰ σὺ θάρσει, ἐπεὶ θεῖον γένος ἐστὶ βροτοῖσιν, οἷς ἱερὰ προφέρουσα φύσις δείκνυσιν ἕκαστα. Ὧν εἴ σοί τι μέτεστι, κρατήσεις ὧν σε κελεύω ἐξακέσας, ψυχὴν δὲ πόνων ἀπὸ τῶνδε σαώσεις. ἀλλ’ εἴργου βρωτῶν ὧν εἴπομεν ἔν τε καθαρμοῖς ἔν τε Λύσει ψυχῆς, κρίνων καὶ φράζευ ἕκαστα, ἡνίοχον γνώμην στήσας καθύπερθεν ἀρίστην. ἢν δ’ ἀπολείψας σῶμα ἐς αἰθέρ’ ἐλεύθερον ἔλθηις, ἔσσεαι ἀθάνατος, θεός ἄμβροτος, οὐκέτι θνητός.

Αλλά να είσαι θαρραλέος, επειδή οι θνητοί είναι από θείο γένος, στους οποίους η φύση δείχνει τα ιερά, αποκαλύπτοντας αυτά. Αν εσύ συμμετέχοντας σε αυτά, κρατήσεις ό,τι σε διατάσσω, απαλλάσσοντας την ψυχή σου από τους κόπους αυτούς θα την σώσεις. Αλλά, να απέχεις από τις τροφές που είπαμε στους καθαρμούς και στην Λύτρωση της ψυχής, κρίνοντας και σκεπτόμενος το κάθε τι, θέτοντας ως ηνίοχο πάνω απ’ όλα την άριστη γνώμη. Όταν λοιπόν εγκαταλείψεις το σώμα και έλθεις στον ελεύθερον αιθέρα, θα γίνεις αθάνατος, θεός άφθαρτος, όχι πλέον θνητός.

28

...ήταν κάποτε ένας Δάσκαλος...

Στο Αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου υπάρχει ολόσωμο άγαλμα του Απολλώνιου του Τυανέα.

Απολλώνιος O ΤΥΑΝΕΑΣ

Ο

Απολλώνιος ο Τυανέας πήρε το όνομα του από τα Τύανα της Καππαδοκίας, όπου γεννήθηκε το 15 μ.Χ. Υπήρξε ιερέας του Ασκληπιού, οπαδός της φιλοσοφίας του Πυθαγόρα και είχε μεγάλη απήχηση στις λαϊκές μάζες. Αν και καταγόταν από πλούσια οικογένεια, έζησε λιτή και ενάρετη ζωή, χωρίς υλικά αγαθά και καταχρήσεις αντιπροτείνοντας την καρτερία και την απλότητα σαν τρόπο ζωής. Ήταν ένας πραγματικός άνθρωπος της σοφίας. Αυτό φαίνεται όχι μόνο από τις διδασκαλίες του, άλλα κυρίως από τον τρόπο που τις εφάρμοζε.

Ήταν γιος πλούσιου Καππαδόκη με βαθιά Ελληνική παιδεία. Σε ηλικία 14 χρονών πήγε στον Ευθύδημο για να διαπαιδαγωγηθεί. Στα 16 του έγινε δεκτός στην Πυθαγόρεια σχολή, στην οποία δώρισε το σπίτι του και διδάχθηκε από το νεοπυθαγόριο Εύξενο. Αργότερα έκανε και την άσκηση της 5ετούς σιωπής. Δεν έτρωγε κρέας και απέφευγε ο,τιδήποτε προερχόταν από τα ζώα. Η φήμη του ήταν τέτοια ακόμα και σε μικρή ηλικία που στην Ταρσό, όπου διέμενε, αν κανείς προχωρούσε βιαστικός στο δρόμο μπορεί να τον σταματούσαν και να τον ρώταγαν: «Μα που τρέχεις έτσι, πας να δεις τον Έφηβο;».

29

Ο

Α

Τυανέας υπήρξε ένας αναθεωρητής ν χρειαζόταν δε φοβόταν να της θρησκείας προσπαθώντας, και συγκρουστεί με το κατεστημένο της μερικές φορές επιβάλλοντας, στους εποχής στηρίζοντας τις αξίες που ιερείς της εποχής να μη θυσιάζουν είχε ο απλός τρόπος ζωής και η ζώα. Υπεραμύνθηκε του Ελληνισμού αναζήτηση της αλήθειας. Η έντονη ως στάση ζωής και αντιτάχθηκε ακόμα και στην «τάση» προσωπικότητά του και το πάθος με το οποίο κήρυττε της πολυπολιτισμικής εποχής να αλλάζουνε οι Έλληνες τις ιδέες του είχε ως αποτέλεσμα να έχει φανατικούς τα ελληνικά τους ονόματα σε αλλόγλωσσα. Παράλληλα οπαδούς, αλλά και κάποιους ζηλόφθονους εχθρούς όμως δίδασκε την ανεκτικότητα στο διαφορετικό και που συκοφαντούσαν το έργο του. Επίσης, η επιμονή την αποφυγή από τον φανατισμό και τον δογματισμό του για την αυστηρή εφαρμογή των διδασκαλιών τον που βλάπτει. Ντυμένος απλά με μια χλαμύδα και έφερε κάποιες φορές σε σύγκρουση με κάποιους κρατώντας τη ράβδο του αναζήτησε τη γνώση παντού, αυτοκράτορες, γι’ αυτό και φυλακίστηκε κάποτε από τον ακόμα και εκτός Ελλάδας, σε όλα τα κέντρα γνώσης Δομιτιανό. Γρήγορα όμως κατάλαβε ο αυτοκράτορας ότι της εποχής, στην Αίγυπτο, στους Γυμνοσοφιστές, στην δεν μπορεί να φυλακίσει ή να καταδικάσει έναν τέτοιον Περσία, στην Ινδία. Παντού προπορευόταν η φήμη άνδρα και γι’ αυτό τον άφησε ελεύθερο. του και παντού γινόταν δεκτός με σεβασμό. Αρνήθηκε να υποκλιθεί στον Πέρση βασιλιά κι αυτός Ο Φιλόστρατος που έγραψε τη βιογραφία του αντί να τον τιμωρήσει τον κράτησε αναφέρει ότι εκδήλωνε δυνάμεις πολλές κοντά του ως επίτιμο φιλοξενούμενο φορές υπερφυσικές. Αναφέρει ότι είχε και σύμβουλο. Παρ’ όλες τις το χάρισμα της διόρασης, γνώριζε την ικανότητες του και τις βαθιές του γλώσσα των πουλιών, εξαφανιζόταν γνώσεις έζησε ως ένα απόλυτο και εμφανιζόταν κατά βούληση, υπόδειγμα απλότητας και μπορούσε να είναι σε δυο σημεία ηθικής με βασικό του σκοπό την ταυτόχρονα, θεράπευε ψυχές αποκατάσταση της επικοινωνίας και σώματα μ’ ένα απλό άγγιγμα. των ανθρώπων με το θείο και την Καταγράφει ότι ανέστησε ένα κορίτσι υπενθύμιση σ’ αυτούς να ζουν ζωή και για αυτό κατηγορήθηκε για μαγεία. ενάρετη, όπως έζησε κι ο ίδιος. Έζησε Υπάρχουν πολλές ιστορίες που μιλούν ως φιλόσοφος, όχι με την σημερινή έννοια για τον τρόπο που έφυγε ο Απολλώνιος από το του όρου, δηλαδή μιας νοητικής δεξιοτεχνίας, αλλά φυσικό κόσμο το 100 μ.Χ. Στις περισσότερες αναφέρεται ως την ανώτερη κατάσταση ύπαρξης του ανθρώπου η ανάληψη του στον ουρανό (σε μια απ’ αυτές μάλιστα στο φυσικό κόσμο. Η φιλοσοφία ως τρόπος ζωής θεωρείται ότι αυτό έγινε στο Ιδαίον Άντρο, στην Κρήτη), δηλαδή, ως καθημερινή πρακτική, ως δρόμος για την κάτι που, μαζί με τα θαύματα, εύκολα μας παραπέμπει προσωπική ανάπτυξη. Γι’ αυτό τον αποκάλεσαν «θείον στη ζωή του Ιησού. άνδρα». Η ζωή και το έργο του μπορεί να αποτελέσει πρότυπο και πηγή πρακτικών διδασκαλιών για όποιον θέλει να ακολουθήσει ένα δρόμο ανέλιξης, ένα δρόμο μαθητείας με ανοιχτό μυαλό και χωρίς προκαταλήψεις, Διδάσκει τον σφαιρικό τρόπο με στόχο έναν καλύτερο άνθρωπο και μια καλύτερη αντίληψης των πραγμάτων, την κοινωνία. ανεκτικότητα στο διαφορετικό, την

‘‘

αναζήτηση της αλήθειας και την αποφυγή από τον φανατισμό και τον δογματισμό που βλάπτει τους ανθρώπους ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3. Maria Dzielska, Apollonius of Tyana in Legend and History, Rome 1986.

1. Φιλόστρατος: Τὰ ἐς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον

4. Apollonius article at Livius.org

2. Χ. Κ. Νικολάκης: ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ Ο ΤΥΑΝΕΥΣ,

5. http://apolloniustyaneus.blogspot.gr/2013/09/blog-

Αθήνα, Εκδόσεις ΕΚΑΤΗ

post.html

30

Αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι τα συναισθήματα με τον ίδιο τρόπο όπως εμείς σήμερα; συνέντευξη

με τον

Άγγελο Χανιώτη Καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Ινστιτούτο Ανωτάτων Σπουδών στο Πρίνστον Έχετε επικεντρωθεί στη μελέτη των συναισθημάτων των αρχαίων Ελλήνων, κυρίως της Ελληνιστικής εποχής. Θα θέλαμε να μάθουμε, τι σας οδήγησε σε αυτήν την πρωτότυπη μελέτη; Νομίζω ότι πάντοτε ήταν αυτό το οποίο με ενδιέφερε. Είναι ένα ερώτημα το οποίο έχω θέσει και εγώ ο ίδιος στον εαυτό μου. Δηλαδή πότε ξεκίνησα να ασχολούμαι σαν ιστορικός με τα συναισθήματα και νομίζω ότι αυτό γινόταν ήδη από τότε που έγραφα το πρώτο μου βιβλίο, την διδακτορική μου διατριβή, που έχει έναν πολύ διαφορετικό τίτλο. Ο τίτλος είναι «Οι ιστορικοί στις αρχαίες επιγραφές», αλλά αυτό το οποίο με ενδιέφερε, δεν είναι η επιγραφή, δεν είναι η πέτρα δηλαδή, αλλά είναι τι σημαίνει να ασχολείσαι με την μνήμη σε μία συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Τα συναισθήματα που έχετε μελετήσει είναι κυρίως από το 400 π.Χ. και μετά, δηλαδή της Ελληνιστικής εποχής. Ποια συναισθήματα κυριαρχούσαν περισσότερο και ποιες περίοδοι χρονολογικά μπορούμε να πούμε ότι ήταν οι ποιο συναισθηματικές;

31

‘‘

Για το θέμα αυτό, έχω γράψει σειρά συναισθήματος, αλλά μερικές μελετών. Αυτό το οποίο μπορούμε δε μπορούμε να φορές και σε σχέση με έπαινο, να εξετάσουμε σαν ιστορικοί, δηλαδή όταν κάποιος δεν πούμε ποιες ήταν οι δεν είναι το τι αισθάνεται ένας φοβήθηκε, ενώ όλοι οι άλλοι άνθρωπος. Τώρα που μιλάμε, πηγές χαράς στην φοβόντουσαν. Στη θρησκεία, κανένας από εσάς δεν ξέρει τι για παράδειγμα, το ισχυρότερο αισθάνομαι εγώ, αν και έχετε τη Αρχαία Ελλάδα, συναίσθημα, είναι ο φόβος του δυνατότητα να με ρωτήσετε, να Θεού. Θεοφοβούμενος λέμε, αλλά μπορούμε να δείτε πως συμπεριφέρομαι, πως δε λέμε Θεοφιλών, δηλαδή κινώ τα χέρια μου, πως κινώ τα μελετήσουμε ποιες προβάλλουμε το ότι κάποιος βλέφαρά μου. Πόσο λιγότερο φοβάται τον Θεό, όχι ότι έχει αγάπη μπορώ εγώ, ως ιστορικός, να μορφές παιδείας προς τον Θεό. Κατά περιόδους καταλάβω τι γινόταν στη ψυχή υπάρχουν και άλλα συναισθήματα. προσδιόριζαν τι θα κάποιου που δεν τον έχω δει ποτέ, δεν του έχω μιλήσει, δεν έχω δει το αυτοκρατορική εποχή, σήμαινε χαρά για Στην πρόσωπό του και το μόνο που έχω, ένα συναίσθημα το οποίο έχει είναι κάτι που μου έχουν γράψει μεγάλη σημασία είναι η ελπίδα. έναν άνθρωπο άλλοι γι’ αυτόν ή κάτι που μου έχει Βρισκόμαστε σε μια περίοδο γράψει ο ίδιος. Επομένως, αυτό που που έχουν τελειώσει οι πόλεμοι, μπορούμε να εξετάσουμε δεν είναι αν υπάρχουν πιο που έχει επικρατήσει η αυτοκρατορική εξουσία και συναισθηματικές εποχές, αλλά αν υπάρχουν εποχές, οι εξαρτημένοι πληθυσμοί προσπαθούν να πείσουν που οι άνθρωποι εκδηλώνουν τα συναισθήματα τους τον αυτοκράτορα να κάνει αυτό που επιθυμούν, πολύ περισσότερο, πιο εύκολα, η πιο έντονα από άλλες χρησιμοποιώντας το μοτίβο της ελπίδας. Γράφουν εποχές. Και για να το εξετάσω αυτό πήρα ένα σύνολο χαρακτηριστικά: «από τη στιγμή που έγινες εσύ κειμένων, τα ψηφίσματα, και είδα για παράδειγμα, ότι αυτοκράτορας επικράτησε η ελπίδα σε όλη την ποτέ δεν εμφανίζεται μια λέξη που να περιγράφει ένα ανθρωπότητα. Ό,τι ελπίζαμε έγινε πραγματικότητα». συναίσθημα πριν από το 308 π. Χ., όμως από εκεί και Με αυτό τον τρόπο εξαναγκάζουν τον αυτοκράτορα ύστερα αυτό γίνεται συχνότερα. Η πρώτη περίπτωση να προσέξει τι κάνει και να μην απογοητεύσει τις είναι ένα ψήφισμα για κάποιον ρήτορα στην Αθήνα, τον ελπίδες τους. Υπάρχει, επίσης, μια τιμητική επιγραφή Λυκούργο, και αναφέρει ότι όταν όλοι οι άλλοι Έλληνες για μια γυναίκα, η οποία λέει: «Είσαι η εκπλήρωση φοβόντουσαν, εκείνος έδειξε θάρρος. Είναι η πρώτη των ελπίδων μας». Όταν στήνεις το άγαλμα της και φορά που αναφέρεται ένα συναίσθημα, γίνεται χρήση αυτή περνάει από τον δρόμο και βλέπει μπροστά της συναισθημάτων ή συναισθηματικών λέξεων, οι οποίες τη φράση «είσαι η εκπλήρωση των ελπίδων μας» αυτό μπορούν να διεγείρουν το συναίσθημα. επηρεάζει τη συμπεριφορά της. Επομένως εκεί, έχουμε σύνδεση ανάμεσα στην ελπίδα και την πειθώ. Αυτά είναι φαινόμενα που τα συναντάμε από μια συγκεκριμένη εποχή και μετά, από τον ύστερο 4ο Ένα άλλο πολύ ισχυρό συναίσθημα είναι ο φθόνος, π. Χ. αιώνα, δηλαδή μετά τον Μέγα Αλέξανδρο, και το οποίο είναι, νομίζω, πολύ σημαντικό. Γιατί, κυρίως συνεχίζονται χωρίς καμία διακοπή μέχρι και τους όταν εξετάζουμε συναισθήματα, λέμε αγάπη, λύπη, αυτοκρατορικούς χρόνους, μέχρι την επικράτηση επιτύμβιο μνημείο, θρήνος και οδυρμός. Αλλά πιο του χριστιανισμού. Αυτό νομίζω σχετίζεται όχι τόσο ισχυρό πράγμα από το φθόνο, δεν υπάρχει. Και με το συναίσθημα, όσο με τη ρητορική. Δηλαδή, επηρεάζει τον τρόπο συμπεριφοράς. Είναι κάτι που οι ίδιοι άνθρωποι που γράφουν ιστορικά κείμενα, παρουσιάζεται πολύ εύκολα στην αρχαία εικονογραφία, που εκφωνούν λόγους στο δικαστήριο και γράφουν εικονίζεται σαν ένα τέρας το οποίο τρώει τον εαυτό του, ψηφίσματα, έχουν περάσει από τις ίδιες ρητορικές δαγκώνεται το ίδιο. Ο φθόνος, δηλαδή, είναι κάτι που σχολές. Και αποτελεί στοιχείο της ρητορικής παιδείας σε κάνει να λιώνεις. Άλλες φορές εικονίζεται με το μάτι, το να εκφράζεις ή να διεγείρεις το συναίσθημα. το οποίο βλέπει, βλέπει και φθονεί, κι όπως φθονεί «τήκεται», δηλαδή λιώνει το ίδιο. Και ο φθόνος φυσικά Νομίζω ότι το πιο σημαντικό και κυρίαρχο συναίσθημα αποτελεί ένα σημαντικό κοινωνικό δεδομένο, σε σχέση είναι ο φόβος. Ο φόβος αναφέρεται και ως έκφραση με την αντιμετώπιση των ευεργετών. Διότι από την μια

32

Επιτύμβια στήλη ενός μικρού κοριτσιού, 450440 Π.Χ.

33

πλευρά αισθάνεσαι την ανάγκη να είσαι ευγνώμων απέναντι στους ευεργέτες, αλλά από την άλλη πλευρά τους φθονείς, επειδή έχουν αυτό που δεν έχεις εσύ. Η γνωστότερη αρχαία θεωρία για τα συναισθήματα είναι αυτή του Αριστοτέλη, ο οποίος είναι ο μόνος που έχει γράψει ολόκληρη πραγματεία. Όμως εκείνος ταύτιζε τα συναισθήματα κυρίως με κάτι αρνητικό. Τα θεωρούσε πάθη και πάθος, κάτι το οποίο παθαίνεις. Ενώ για μένα συναίσθημα είναι και η ελπίδα, η χαρά και η περηφάνια. Ο Αριστοτέλης δεν έχει καν λέξη για την περηφάνια, που είναι πολύ σημαντικό συναίσθημα.

ιστορικές συγκυρίες: πηγή χαράς μιας Σπαρτιάτισσας, για παράδειγμα, ήταν να σκοτωθεί ο γιος της σε μια μάχη. Αυτό δείχνει τη σημασία που έχει η εκπαίδευση ως παράγοντας εξωτερίκευσης του συναισθήματος, γιατί πάλι δεν ξέρουμε το πραγματικό συναίσθημα που νιώθει καθένας. Επομένως, η απάντησή μου θα ήταν ότι, δε μπορούμε να πούμε ποιες ήταν οι πηγές χαράς στην Αρχαία Ελλάδα, αλλά μπορούμε να μελετήσουμε, ποιες μορφές παιδείας προσδιόριζαν τι θα σήμαινε χαρά για έναν άνθρωπο, για το αν θα χαιρόταν από τη γέννηση του παιδιού του ή όχι.

Αν θέλαμε να παραλληλίσουμε τη σημερινή εποχή με Ποιες ήταν οι πηγές χαράς και ευτυχίας των Αρχαίων κάποια από την Αρχαιότητα, ποια θα ήταν αυτή και ποια Ελλήνων; συναισθήματα κυριαρχούσαν τότε; Αυτή η ερώτηση δεν μπορεί να απαντηθεί γενικά και Σίγουρα Σίγουρα αυτή η εποχή είναι αυτό που ονομάζω δεν μπορεί να απαντηθεί χωρίς να εξετάσουμε το γένος. η Μακρά Ελληνιστική εποχή. Συνήθως λέμε ότι η Δηλαδή, η πηγή χαράς μιας γυναίκας με συγκεκριμένες Ελληνιστική εποχή είναι από τον Μ. Αλέξανδρο και εμπειρίες, συγκεκριμένα δικαιώματα, είναι διαφορετική μετά και ακολουθούν οι Αυτοκρατορικοί χρόνοι. Εγώ από την πηγή χαράς ενός άντρα. Και δε μπορεί να αυτές τις δύο εποχές τις συνδέω και τις αποκαλώ απαντηθεί χωρίς να εξετάσουμε τις κοινωνικές και Μακρά Ελληνιστική εποχή, γιατί θεωρώ ότι είναι μια

Επιτύμβια στήλη μιας νέας γυναίκας, που παρίσταται βυθισμένη στον πόνο του πρόσφατου θανάτου. Απέναντι της η θεραπαινίδα με ένα τεράστιο κάλαθο, αναφορά στη χαμένη καθημερινότητα. Έργο ενός καλού εργαστηρίου. Περί το 380 π.Χ. Βρέθηκε στο βόρειο νεκροταφείο του Πειραιά στην οδό Θηβών. Βρίσκεται στο αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά.

34

‘‘

συνέχεια, από το 300 π.Χ. γονείς παραλληλίζουν το Νομίζω ότι πάλι το μέχρι περίπου το 200 μ.Χ. θάνατο του κοριτσιού με το Και ο λόγος που βρίσκουμε κυρίαρχο συναίσθημα θάνατο της ζωής. Γιατί αυτοί μεγάλο παραλληλισμό είναι η δεν περιμένουν τίποτα σε αυτές τις περιόδους παγκοσμιοποίηση, ότι δηλαδή από τη ζωή τους. Πέθανε όλη η οικουμένη, αυτό που το μοναδικό τους παιδί, είναι ο φόβος. Αφενός νόμιζαν εκείνη την εποχή ότι πέθανε το εγγόνι τους. είναι η οικουμένη, αποτελεί ο μεταφυσικός φόβος, Δηλαδή δεν έχουν τίποτα να μια ενότητα, στην οποία προσδοκούν και τελειώνει δηλαδή τι θα γίνει μετά μπορείς να ταξιδέψεις, μπορείς το επίγραμμα με τη φράση να μετακινηθείς, μπορείς να «καρτέρεον βίοτον», που το θάνατο, ο οποίος πάρεις πληροφορίες και για σημαίνει ότι καρτερούσαν ορισμένες στιγμές βρίσκεται υπάρχει ακόμα και σήμερα, μονάχα τη ζωή τους, δεν και κάτω από κοινή πολιτική τη ζούσαν. Νομίζω ότι αλλά και ο φόβος για εξουσία. Υπάρχουν και αυτό είναι κάτι διαχρονικό. άλλες ομοιότητες με εκείνη Έτσι δημιουργεί ο ποιητής τα καθημερινά, ο φόβος την περίοδο, η τεράστια με αυτά ένα ποίημα που τεχνολογική ανάπτυξη που που αιτιολογεί πολιτικές ξεκινά με το «πέθανε η συναντούμε σήμερα είναι ένα ζωή» και καταλήγει με τη αποφάσεις και κοινωνικές φαινόμενο που συναντάται φράση «καρτερούμε τον κι εκείνη την εποχή: οι βίον». Στο τέλος δε λέει συμπεριφορές μεγαλουπόλεις, όπως η ’’ζωή’’, αλλά “βίοτον”. Άλλο Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια κ.τ.λ. είναι φαινόμενα είναι η ζωή. Είναι κάτι που ζεις ζωντανός, ενώ για τους ανάλογα και στις δύο περιόδους, όπως και το γεγονός γονείς βίος είναι απλώς το να διεκπεραιώνουν τη ζωή ότι ο άνθρωπος νιώθει χαμένος μέσα στις μεγάλες τους. πόλεις καθώς και η εισαγωγή νέων θρησκειών. Νομίζω ότι πάλι το κυρίαρχο συναίσθημα σε αυτές τις περιόδους Οι Αρχαίοι Έλληνες ήταν περισσότερο συναισθηματικοί είναι ο φόβος. Αφενός ο μεταφυσικός φόβος, δηλαδή ή περισσότερο ορθολογιστές; τι θα γίνει μετά το θάνατο, ο οποίος υπάρχει ακόμα Νομίζω ότι, όπως δεν επιτρέπονται γενικεύσεις για και σήμερα, αλλά και ο φόβος για τα καθημερινά, τον σημερινό κόσμο, έτσι δεν επιτρέπονται και για τον ο φόβος που αιτιολογεί πολιτικές αποφάσεις και αρχαίο. Η εντύπωση την οποία έχω από την μελέτη κοινωνικές συμπεριφορές. Ο φόβος από υπερφυσικούς των κειμένων, ήταν ότι κυριαρχούσε πάρα πολύ το παράγοντες, ο φόβος για τη μαγεία, ο φόβος για την συναισθηματικό στοιχείο εξ αιτίας της επιρροής της αρρώστια, ο φόβος για την επίθεση του εχθρού. θρησκείας και των υπερφυσικών παραγόντων. Όταν νομίζεις ότι περιτριγυρίζεσαι από δαίμονες ή ότι θα Υπάρχει κάποια επιγραφή ή τοιχογραφία Αρχαίων, που σου κάνουνε μάγια, αυτό επιδρά πολύ περισσότερο όταν την είδατε είπατε ότι ταιριάζει και σήμερα; στο συναισθηματικό στοιχείο, απ΄ ό,τι επιδρά στον Κάτι που ποτέ δεν αλλάζει, δηλαδή ποτέ δεν πεθαίνει, ορθολογισμό. είναι η έκφραση του πόνου από κάποιον που χάνει ένα αγαπημένο πρόσωπο. Αυτό νομίζω είναι το μόνο στο οποίο Τι διδάγματα μπορούμε να αντλήσουμε εμείς σήμερα δεν μπορεί κανένας να δει ιστορικές παραμέτρους και από τη μελέτη της έρευνάς σας; κάποια διαφορά. Και είναι κάτι το οποίο έχω μελετήσει. Θα το τοποθετούσα πρώτα γενικά, σχετικά με όλη Δηλαδή, πώς μια επιγραφή ή ένα κείμενο προσπαθεί να τη σημασία των ανθρωπιστικών επιστήμων, δεν θα σου δημιουργήσει και σένα που ζεις 3000 χρόνια μετά ΄λεγα μονάχα της δικής μου έρευνας ή της ιστορίας. τα ίδια συναισθήματα που δημιουργούσε και τότε. Ένα Όλη η σημασία των ανθρωπιστικών επιστημών, ποια από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα που θυμάμαι είναι; Η ιατρική θεραπεύει, παρατείνει τη ζωή μας. Η είναι η επιτύμβια στήλη στη Θεσσαλία ενός κοριτσιού τεχνολογία κάνει τη ζωή μας πιο άνετη και πιο εύκολη. που πέθανε την ημέρα που γεννούσε το παιδί της. Και Αυτό που πετυχαίνουνε οι ιστορικές επιστήμες είναι, η στήλη ξεκινάει με τη φράση: «πέθανε η ζωή». Γιατί όσο ζούμε, να ζούμε κριτικά. Η έρευνα μου ή οι μελέτες το όνομα της νεκρής ήταν συμπτωματικά “Ζωή”. Και οι δεν προσφέρουν απαντήσεις, αλλά επειδή μας

35

‘‘

ίδιο αποτέλεσμα. Είναι τόσο διαφορετικοί ερεθίζουν το νου, μας επιτρέπουν οι παράγοντες που επηρεάζουν: αν βάλεις να κάνουμε εμείς ερωτήσεις. Και αυτό είναι νομίζω το σημαντικότερο λίγη ανεργία, λίγη οικονομική κρίση και λίγη πολιτική κρίση, μπορεί να προκύψει συμπέρασμα, ότι βλέποντας κάποια διαβάζω τα μία πολιτική επανάσταση ή μπορεί να φαινόμενα σου δημιουργείται ένα κείμενα και προκύψει ένα συντηρητικό καθεστώς ερέθισμα να κοιτάξεις κάτι που ή μπορεί ακόμα και μία μεταρρύθμιση. θεωρούσες αυτονόητο και κατανοητό κοιτάζω τα με μια διαφορετική ματιά και να Το μέλλον είναι άδηλο. Αλλά εκείνο το οποίο μπορείς να κάνεις είναι να εξετάζεις αρχίσεις να ρωτάς, είναι έτσι ή είναι πράγματα αυτούς τους παράγοντες με κριτική ματιά. διαφορετικά; Και τις απαντήσεις τις διαφορετικά δίνει ο καθένας μόνος του. Νομίζω ότι θα ήταν αποτυχία της ιστορίας να και νομίζω ότι Εσείς μέσα από αυτή τη μελέτη έχετε υπαγόρευε τις απαντήσεις. Τότε θα επηρεαστεί στον τρόπο που βλέπετε τα πράγματα σήμερα; γινόταν όχι μια επιστήμη, αλλά θα αυτό με κάνει γινόταν κάτι αυταρχικό. Θα γινόταν Απολύτως… Πρώτα από όλα έχει ένα διαφορετικό επηρεαστεί η δική μου δουλειά. Δηλαδή μια νομοθεσία. Και θεωρώ η διαφορά διαβάζω τα κείμενα και κοιτάζω τα ανάμεσα στις θεωρητικές και στις άνθρωπο πράγματα διαφορετικά, και νομίζω ότι θετικές επιστήμες, είναι ότι στις αυτό με κάνει ένα διαφορετικό άνθρωπο. θετικές επιστήμες, αν βάλεις την ίδια ποσότητα υδρογόνου και οξυγόνου θα έχεις πάντοτε Δηλαδή να προσπαθώ να επικοινωνήσω με άλλους νερό. Στις ιστορικές επιστήμες δε θα βγάλεις πάντα το ανθρώπους με διαφορετικό τρόπο.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Ο Άγγελος Χανιώτης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1959. Σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στα Πανεπιστήμια Αθηνών (1978-82) και Χαϊδελβέργης (1982-84), όπου αναγορεύθηκε διδάκτωρ Αρχαίας Ιστορίας το 1984 και υφηγητής το 1992. Διετέλεσε Καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στα Πανεπιστήμια της Νέας Υόρκης (1994-98) και Χαϊδελβέργης (1998-2006), Αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Χαϊδελβέργης (2001-06) και Εταίρος του All Souls College της Οξφόρδης (2006-10). Από το 2010 κατέχει την έδρα Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Ινστιτούτο Ανωτάτων Σπουδών στο Πρίνστον. Με έργο που αριθμεί 5 μονογραφίες, 19 συλλογικούς τόμους και πάνω από 200 άρθρα, ο Άγγελος Χανιώτης έχει συμβάλει κυρίως στην έρευνα της κοινωνίας και του πολιτισμού στον ελληνιστικό κόσμο και στις ελληνόφωνες επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, μελετώντας ζητήματα που αφορούν την ιστορική μνήμη, τη δημιουργία

36

ταυτοτήτων, τις κοινωνικές διαστάσεις της θρησκείας, τη θεατρικότητα στο δημόσιο βίο, το συναίσθημα, τον πόλεμο και τη σημασία των αρχαιογνωστικών επιστημών στο σημερινό κόσμο. Από το 1998 είναι εκδότης του Supplementum Epigraphicum Graecum. Έχει συμμετάσχει σε ανασκαφές στο Καλαπόδι, την Κρήτη (Αρχάνες, Ιδαίο Άντρο, Ζώμινθος) και την Αφροδισιάδα και από το 1995 είναι υπεύθυνος για τη δημοσίευση των νέων επιγραφών της Αφροδισιάδας. Τα σημαντικότερα βιβλία του (στα αγγλικά, ελληνικά και γερμανικά) είναι Ιστοριογραφία και ιστορικοί στις ελληνικές επιγραφές (1988), Οι συμβάσεις μεταξύ κρητικών πόλεων στην ελληνιστική εποχή (1996), Ο πόλεμος στην ελληνιστική εποχή: κοινωνική και πολιτιστική ιστορία (2005) και Θεατρικότητα και δημόσιος βίος στην ελληνιστική εποχή (2009). Για τις έρευνές του στο συναίσθημα, τις στρατηγικές πειθούς, τη θρησκεία, τις τελετουργίες και την επιγραφική έχει λάβει χορηγίες άνω των

3 εκατομυρίων ευρώ από το Γερμανικό Συμβούλιο Έρευνας, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας, το Υπουργείο Έρευνας της ΒάδηςΒυρτεμβέργης και το Ίδρυμα Πάκαρντ για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Είναι Αντεπιστέλλων Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, της Ακαδημίας της Χαϊδελβέργης και της Ακαδημίας της Φινλανδίας και μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Έρευνας της Ιταλίας. Έχει τιμηθεί μεταξύ άλλων με το Βραβείο Νίκου Σβορώνου (1991), το Βραβείο Διδασκαλίας του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης (1997), το Κρατικό Βραβείο Έρευνας της ΒάδηςΒυρτεμβέργης (2000), τὸ βραβείο έρευνας του Ιδρύματος Χούμπολτ (2014), και στην Ελλάδα με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας στην κατηγορία του Δοκιμίου (2010). Το 2012 του απενεμήθη ο τίτλος του Επίτιμου Διδάκτορα από το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος και το 2013 ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας του απένειμε το παράσημο του Ταξιάρχη του Φοίνικα.

Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων Ο πατέρας της Αναγέννησης

Πλήθωνας, Benozzo Gozzoli, Cappella dei Magi

37

Γεννήθηκε στη Κωνσταντινούπολη το 1355 μ. Χ.. Το μεγαλύτερο μέρος της πρώιμης ζωής του το πέρασε στην Κωνσταντινούπολη, ενώ για κάποιο διάστημα διέμεινε στην Αδριανούπολη ή την Προύσα, όπου μαθήτευσε κοντά στον Ελισσαίο, κατά τα άλλα άγνωστο Εβραίο οπαδό του Αβερρόη και του Αβικένα, Είναι πολύ πιθανό ότι πίσω από το όνομα Ελισσαίος κρύβεται το όνομα κάποιου Πέρση δερβίση ενδεχομένως Μευλεβίτη, ο οποίος του έκανε γνωστά, εκτός από τους περσοάραβες σχολιαστές του Αριστοτέλη, τα δόγματα του Σοχραβαρδή και του Ρουμή καθώς και άλλων Περσών. Ιδιαιτέρως ασχολήθηκε όμως με το έργο του Πλάτωνα. Από την Κωνσταντινούπωλη έφυγε το 1400, όταν οι ιδέες του άρχισαν να γίνονται στόχος κάποιων σκληροπυρηνικών του Πατριαρχείου και εγκαταστάθηκε στο Δεσποτάτο του Μυστρά, όπου ίδρυσε φιλοσοφική σχολή. Μεταξύ των μαθητών του συγκαταλέγονται οι Βησσαρίων, Γεννάδιος Σχολάριος, Ιωάννης Αργυρόπουλος, Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, Γεώργιος Ερμητιανός και πολλοί άλλοι. Οι ηγέτες

38

του Δεσποτάτου συχνά ζητούσαν την γνώμη του για διάφορα θέματα. Βλέποντας την παρακμή της βυζαντινής αυτοκρατορίας και αντιλαμβανόμενος οτι σχετιζόταν με την αδιαφορία των απλών ανθρώπων αναφορικά με το ποιος τους κυβερνούσε, αφού αυτό δεν άλλαζε τίποτα στην άθλια καθημερινότητά τους, θεωρούσε ότι η αναγέννηση της ιδέας του Ελληνισμού και η επιστροφή στις ρίζες θα μπορούσε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για μια συμπαγή ενεργοποίηση του απλού λαού απέναντι στον οθωμανικό κίνδυνο και στις

επιβουλές των δυτικών. Απ’ ότι φάνηκε, οι σκέψεις του ήταν πολύ πιο μπροστά από την εποχή του, γι’ αυτό και δεν πρόλαβε. Τα έργα του είναι φιλοσοφικά, ιστορικά, αστρονομικά, γεωγραφικά, γραμματικά, ρητορικά και μουσικά και αποτυπώνουν τις φιλοσοφικές και θεολογικές πεποιθήσεις του. Τo θεμελιώδες έργο του όμως που περιείχε πλήρως το στοχασμό του ήταν η «Νόμων Συγγραφή». Δυστυχώς σήμερα σώζονται μόνο 16 από τα 101 κεφάλαια της Συγγραφής, διότι ευτυχώς ήταν γραμμένα και ξεχωριστά από το χειρόγραφο του συνολικού έργου, το οποίο μετά το θάνατο του Πλήθωνος στο Μυστρά, στις 26 Ιουνίου 1452, έφτασε

στα χέρια της Θεοδώρας Ασενίνας, της γυναίκας του Δημητρίου Παλαιολόγου. Αυτή έστειλε αυτό το μοναδικό χειρόγραφο του συνολικού έργου στον Γεννάδιο Σχολάριο, τον μετέπειτα πρώτο οικουμενικό πατριάρχη της Τουρκοκρατίας. Ο Σχολάριος, που υπήρξε και μαθητής του Πλήθωνα, θεωρούσε ότι ο Πλήθων με τη φιλοσοφική του σκέψη είχε απομακρυνθεί από τα δόγματα του χριστιανισμού, και τώρα

Η Σχολή των Αθηνών, λεπτομέρεια (Ραφαήλ), Βατικανό

Βιβλιογραφία Βιβλιογραφία 1. Σ. Θεοδωσίου, Μ. Δανέζης: Στα χρόνια του Βυζαντίου: Οι θετικοί επιστήμονες, ιατροί, χρονολόγοι και αστρονόμοι, (εκδ. ΔΙΑΥΛΟΣ) 2. S. Runciman: Η τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση (εκδ: ΔΟΜΟΣ) 3. http://www.istorikathemata.com/2010/08/ blog-post_12.html 4. http://www.ianos.gr/eshop/biblia/theoritikesepistimes/klasiki-filologia/vizantini-grammateia-erga- meletes/nomon-sigrafi-ena-orama-giamia-idaniki-politeia/0156119pp/

κρατούσε την επιβεβαίωση στα χέρια του. Για να «προφυλάξει» τους χριστιανούς από τις «επικίνδυνες» σκέψεις που περιείχε, προέβη στη βάναυση πράξη να κάψει το μοναδικό στον κόσμο χειρόγραφο της «Νόμων Συγγραφής». Τελικά, η «Νόμων Συγγραφή» εκδόθηκε με συμπληρώσεις και από άλλα χειρόγραφα σε γαλλική μετάφραση στο Παρίσι. Αυτό έγινε χάρη στον Δημήτριο Ράλλη, ο οποίος διέσωσε πολλά αποσπάσματα του έργου. Ένα άλλο σημαντικό έργο του είναι το «Περὶ ὧν Ἀριστοτέλης πρὸς Πλάτωνα διαφέρεται», το οποίο έγραψε το 1439 στην Φλωρεντία. Το έργο αυτό έδωσε πραγματική ώθηση στις πλατωνικές σπουδές στην Δύση, εν μέσω μιας αριστοτελικής κυριαρχίας στα μέτρα του χριστιανικού δόγματος. Αποτέλεσε όμως το έναυσμα έντονων αντιπαραθέσεων μεταξύ των οπαδών των δυο αρχαίων φιλοσόφων. Ο ίδιος ο Πλήθων υποστήριζε την πρωτοκαθεδρία του Πλάτωνος ως προς τον Αριστοτέλη. Βεβαίως αναγνώριζε ως σπουδαία τα «Φυσικά» του Αριστοτέλη, απέρριπτε όμως την μεταφυσική, την ηθική και την ψυχολογία του.

Οι επονομαζόμενοι Stratioti ήταν έφιπποι μαχητές, οι τελευταίοι που πολέμησαν τους Οθωμανούς στο Μοριά, ακόμα κι όταν το Δεσποτάτο είχε υπογράψει υποταγή. Οι περισσότεροι αξιωματικοί τους

‘‘

Ο Γεμιστός πίστευε στη σφαιρικότητα της ευρωπαϊκούς πολέμους, αποκτώντας Οι αντιλήψεις και η φιλοσοφία σημαντική φήμη για τα επιτεύγματά τους. γης, μια άποψη για την του Γεωργίου Γεμιστού είχαν επηρεαστεί καθαρά από τις ιδέες Μάλιστα το βαρύ ιππικό των Ευρωπαίων οποία δέχτηκε κριτικές αναμορφώθηκε σύμφωνα με τις τακτικές του Πλάτωνα (άλλωστε αυτό μαρτυρά και το όνομα “Πλήθων” των Stratioti. Πολλοί απ’ αυτούς φορούσαν λόγω του πρωτοποριακού ημίψηλα καπέλα, κάτι που σιγά σιγά που είχε επιλέξει για τον εαυτό χαρακτήρα της. Σχετικά με του). Περικυκλωμένος από υιοθετήθηκε ακόμα και από τους πολίτες την άποψη αυτή συνέταξε μια την κοινωνική, ηθική, πολιτική στην Ευρώπη. και οικονομική παρακμή του πραγματεία με τίτλο Βυζαντινού κόσμου που ψυχορραγούσε, ο Γεμιστός πρότεινε μια «Περί σχήματος της Γης». φυγή προς τα εμπρός με ριζική αναδιάρθρωση της κοινωνίας της ήταν μαθητές του Πλήθωνα. Αργότερα

πολέμησαν ως μισθοφόροι σε διάφορους

εποχής του στο πλαίσιο μιας ιδεατής πλατωνικής “Πολιτείας”.

40

Στην κοινωνία που οραματιζόταν θα γινόταν εκ νέου Ο Πλήθων πέθανε υπέργηρος από φυσικά αίτια αναδιανομή της γης σε ίσα μερίδια, ενώ πρότεινε στη Λακεδαίμονα το 1452 και λόγω της καθόδου να διαιρεθεί ο πληθυσμός σε πολεμιστές και σε των Οθωμανών που ακολούθησε μετά από λίγα αγρότες και οι δεύτεροι να συντηρούν και τους χρόνια, οι περισσότεροι μαθητές του, ανάμεσα στους πρώτους. Ουσιαστικά ο Πλήθων επιζητούσε την οποίους και ο μετέπειτα καρδινάλιος Βησσαρίων, εξίσωση όλων των πολιτών και την οργάνωση τους έφυγαν στην Ιταλία όπου συνέβαλαν σημαντικά στην σε ένα σχήμα που αρχικώς Αναγέννηση. Θεωρείται από θα εξασφάλιζε την επιβίωση πολλούς ως ο πατέρας της του έναντι της Οθωμανικής αναγέννησης καθώς δίδαξε επιβουλής και αργότερα θα τα φιλοσοφικά κείμενα επιδίωκε να πραγματώσει το των αρχαίων φιλοσόφων ανώτερο πλατωνικό “Αγαθό” εμφύσησε σε μεγάλο Θεωρείται από πολλούς ως ο και σύμφωνα με τις επιταγές της βαθμό στους Ευρωπαίους πατέρας της αναγέννησης καθώς την αγάπη για το ελληνικό Πλατωνικής φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία του Πλήθωνα πνεύμα. Το ενδιαφέρον δίδαξε τα φιλοσοφικά κείμενα αποσκοπούσε στη λύση όχι των Ευρωπαίων άλλωστε, των αρχαίων φιλοσόφων και μόνο του κοσμολογικού, αλλά αντανακλάται απ ́ την και του ανθρωπολογικού πληθώρα των χειρογράφων, εμφύσησε σε μεγάλο βαθμό προβλήματος. Έγραψε επίσης τα οποία βρίσκονται στις στους Ευρωπαίους την αγάπη μεγάλες αναγεννησιακές τα έργα: «Ζωροαστρείας τε και Πλατωνικών δογμάτων βιβλιοθήκες, όπως η για αυτά συγκεφαλαίωσις» αλλά και Μαρκιανή στη Βενετία το «Διασάφησις των εν τοις αλλά και η Λαυρεντιανή Ζωροάστρου λόγοις ασαφέστερον ειρημένων». στη Φλωρεντία. Το 1466 Ιταλοί θαυμαστές του με επικεφαλής τον Σιγισμούνδο Μαλατέστα εισέβαλαν Η άποψη του Πλήθωνα για το χριστιανισμό και τον στη Λακεδαίμονα, πήραν τα οστά του και τα μετέφεραν ισλαμισμό ήταν πως αυτές οι δύο θρησκείες είχαν στο Ναό των Μαλατέστα (Tempio Malatestiano) ολοκληρώσει τον ιστορικό τους κύκλο και στα στο Ρίμινι, όπου βρίσκονται μέχρι σήμερα «για να συντρίμμια τους έπρεπε να δημιουργηθεί μια νέα βρίσκεται ο μεγάλος διδάσκαλος μεταξύ ελευθέρων θρησκεία, όμοια με την παλαιά, αλλά με σύγχρονα ανθρώπων». στοιχεία. Άλλωστε, το κλίμα ήταν ευνοϊκό, καθώς ο Πλήθων είχε βρει εύφορο έδαφος στο Μυστρά, όπου Ο ποιητής Κωστής Παλαμάς στο ποίημά του υπήρχε ένα κλίμα ανεξιθρησκείας. “Οἱ πολυθεοί “ πλέκει το εγκώμιο του Πλήθωνος, αναφέροντας μεταξύ των άλλων και τα ακόλουθα: Ο Γεμιστός πίστευε στη σφαιρικότητα της γης, μια Μακαρισμένος ἐσὺ ποὺ μελέτησες άποψη για την οποία δέχτηκε κριτικές λόγω του νὰ τὸν ὀρθώσης ἀπάνω στοὺς ὤμους σου πρωτοποριακού χαρακτήρα της. Σχετικά με την τὸ συντριμμένο ναὸ τῶν Ἑλλήνων! άποψη αυτή συνέταξε μια πραγματεία με τίτλο Τοῦ Νόμου τ᾿ ἄγαλμα σταίνεις κορῶνα του, «Περί σχήματος της Γης». Σ’ αυτόν οφείλεται και στὶς μαρμαρένιες κολῶνες του σκάλισες η πρόταση για την εισαγωγή ενός σεληνοηλιακού τοὺς λογισμοὺς τῶν Πλωτίνων. ημερολογίου, το οποίο θα αντικαθιστούσε το παλιό Εἶδες τὸν κόσμο κι ἀτέλειωτο κι ἄναρχο Βυζαντινό ημερολόγιο. Το σεληνοηλιακό ημερολόγιο ψυχῶν καὶ θεῶν, μαζὶ κύριων καὶ ὑπάκουων, σφιχτοδετὰ κρατημένη ἁρμονία έγινε γνωστό στη Δύση, όταν ο Πλήθων επισκέφθηκε καὶ τῶν καπνῶν καὶ τῶν ἴσκιων τὰ εἴδωλα την Ιταλία για τις Συνόδους της Φεράρας και της παραμερίζοντας ὅλα, ἴσα τράβηξες Φλωρεντίας. Έχει διατυπωθεί μάλιστα η άποψη πως το πρὸς τὴν Αἰτία σεληνοηλιακό ημερολόγιό του, αν εφαρμοζόταν θα καὶ σὲ κρυψώνα ἱερό, καὶ σωπαίνοντας αναιρούσε την ανάγκη μεταρρύθμισης του Ιουλιανού ἔσπειρες, ἔξω ἀπ᾿ τὸ μάτι τοῦ βέβηλου, ημερολογίου. κ᾿ ἔπλασες λιόκαλη ἐσὺ σπαρτιάτισσα

‘‘

τὴ θυγατέρα σου τὴν Πολιτεία……….

41

Είναι όλα

συνέντευξη

με τον

Γιώργο Παναγή Αναπληρωτή Καθηγητή Βιοψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης

Κύριε Παναγή, τι μελετάτε στο Εργαστήριο Νευροεπιστημών και Συμπεριφοράς; Στο Εργαστήριο Νευροεπιστημών και Συμπεριφοράς του Τμήματος Ψυχολογίας, πραγματοποιούμε βασική έρευνα πάνω σε πειραματόζωα (τρωκτικά) και μελετάμε τα εγκεφαλικά συστήματα ανταμοιβής. Πρόκειται για συστήματα, τα οποία υπάρχουν και στα ζώα και στον άνθρωπο. Τα συστήματα αυτά ουσιαστικά έχουν εξελιχθεί και εξυπηρετούν την ευχαρίστησηηδονή, την οποία μπορεί να αντλήσει ένας οργανισμός από διάφορους ενισχυτές. Αυτοί είναι οι φυσικοί ενισχυτές (τροφή, νερό και sex), που παίζουν καθοριστικό ρόλο τόσο στα ζώα, όσο και στον άνθρωπο. Στον άνθρωπο, όμως, έχουμε και ενισχυτές που δεν είναι φυσικοί, όπως είναι το χρήμα, οι κοινωνικές σχέσεις, η μουσική, η ενασχόληση με αθλητικές δραστηριότητες, κάποια επιτυχία που μπορεί να έχει ο άνθρωπος σε κάποια στιγμή στη ζωή του. Όλες αυτές οι κοινωνικές ενισχύσεις φαίνεται ότι δρουν πάνω σε αυτά τα συστήματα. Τα συστήματα αυτά στον εγκέφαλο, είναι τα ίδια ακριβώς τα οποία επηρεάζουν και οι εθιστικές ουσίες. Ακόμα και το αλκοόλ και η νικοτίνη δρουν πάνω σε αυτά τα συστήματα. Εμείς μελετάμε τη λειτουργία αυτών των συστημάτων με κάποιες τεχνικές, κυρίως συμπεριφορικές και νευροχημικές, καθώς και την αλληλεπίδρασή τους με εθιστικές ουσίες.

42

εγκεφαλική υπόθεση;

‘‘

Ο εγκέφαλος, δηλαδή, παίζει καθοριστικό ρόλο. Αν, για παράδειγμα, υπάρχουν κάποιες βλάβες σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου μπορεί να μη μπορείς ουσιαστικά να εκφράσεις τα συναισθήματα σου

Υπάρχει περιοχή στον ανθρώπινο εγκέφαλο που να σχετίζεται με το συναίσθημα; Το συναίσθημα δεν σχετίζεται μόνο με μια περιοχή στον εγκέφαλο. Υπάρχουν πολύ βασικές περιοχές κάτω από το φλοιό, στο κέντρο του εγκεφάλου. Για παράδειγμα, η αμυγδαλή είναι μια περιοχή, η οποία υπάρχει σε όλους τους οργανισμούς και στα κατώτερα θηλαστικά και φυσικά και στον άνθρωπο. Παίζει καθοριστικό ρόλο στο φόβο, στο άγχος και γενικά στη διάθεση. Υπάρχουν κι άλλες περιοχές, όπως είναι κάποιοι πυρήνες του υποθαλάμου. Επίσης υπάρχει ο ιππόκαμπος, ο οποίος παίζει σημαντικό ρόλο στο συναίσθημα, αν και στους περισσότερους είναι γνωστός για την εμπλοκή του στη μάθηση και τη μνήμη. Αυτές οι περιοχές σχετίζονται με το συναίσθημα αλλά δεν είναι οι μόνες. Αυτές είναι οι πιο καλά μελετημένες, οι πιο σημαντικές. Συνδέονται ανατομικά και με φλοιϊκές περιοχές, δηλαδή περιοχές στο φλοιό, (π.χ. το πρόσθιο τμήμα του φλοιού, τον κογχομετωπιαίο φλοιό, την έλικα του προσαγωγείου). Επομένως, υπάρχει μια αλληλεπίδραση των υποφλοιϊκών και φλοιϊκών συστημάτων που λειτουργούν από κοινού και παίζουν σημαντικό ρόλο στην έκφραση του συναισθήματος και στις αλλαγές στο συναίσθημα και στη διάθεση.

43

Το συναίσθημα είναι εγκεφαλική υπόθεση; Όλα είναι εγκεφαλική υπόθεση. Ο εγκέφαλος είναι ο κοινός παρανομαστής. Το συναίσθημά μας, βέβαια, μπορεί να επηρεαστεί από περιβαλλοντικές καταστάσεις, π.χ. από κάτι που μπορεί να σου πει κάποιος και να σε στενοχωρήσει και να αλλάξει η διάθεσή σου. Στην περίπτωση διαταραχών, όπως η κατάθλιψη, δεν υπάρχουν πραγματικά ερεθίσματα, λόγοι που να προκαλούν αλλαγές στο συναίσθημα. Με δυο λόγια, μπορεί να έχεις διάφορα συναισθήματα που να σε επηρεάζουν, αλλά ουσιαστικά ο εγκέφαλος είναι αυτός που παρεμβάλλεται μετά και εκδηλώνονται οι αλλαγές στο συναίσθημα. Ο εγκέφαλος, δηλαδή, παίζει καθοριστικό ρόλο. Αν, για παράδειγμα, υπάρχουν κάποιες βλάβες σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου μπορεί να μη μπορείς ουσιαστικά να εκφράσεις τα συναισθήματα σου. Τι συμβαίνει στον εγκέφαλό μας όταν έχουμε το συναίσθημα της χαράς και τι συμβαίνει στο σώμα μας; Ο άνθρωπος είναι ένα ον το οποίο έχει μία ροπή προς την ηδονή, αναζητά ουσιαστικά την ευτυχία, την ευχαρίστηση, όπως είχε πει ο Επίκουρος. Ουσιαστικά υπάρχουν δύο συνιστώσες. Η μία συνιστώσα είναι η ευχαρίστηση, η ηδονή και η άλλη είναι η ευδαιμονία που σχετίζεται με μια επεξεργασία που κάνει ο ίδιος ο άνθρωπος νοητικά για να καταλήξει στο ότι ο τρόπος ζωής του είναι αυτός που τον ικανοποιεί και στο ότι είναι ευχαριστημένος από την ζωή του ή έχει βρει νόημα στη ζωή του. Η ευχαρίστηση και η ηδονή σχετίζονται με τα συστήματα ανταμοιβής που προαναφέρθηκαν. Όπως είπαμε, τα συστήματα αυτά έχουν δημιουργηθεί εξελικτικά γιατί είναι απαραίτητα για την επιβίωση του οργανισμού. Αυτό μπορούμε να το αντιληφθούμε καλύτερα παρατηρώντας το ζωικό βασίλειο. Ας σκεφτούμε για παράδειγμα ένα ζώο, το οποίο θα πρέπει να επιβιώσει. Για να επιβιώσει χρειάζεται τροφή, νερό και χρειάζεται να έρθει σε σεξουαλική επαφή με ένα άλλο ζώο για να μπορεί να δημιουργήσει απογόνους. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και στον άνθρωπο, αφού οι φυσικοί ενισχυτές επηρεάζουν και αυτόν. Επομένως και ο άνθρωπος αντλεί ευχαρίστηση από τους φυσικούς ενισχυτές, δηλαδή την τροφή, το νερό και το σεξ. Η ανταμοιβή όμως, δεν είναι μια έννοια ομοιογενής, έχει κατά κάποιο τρόπο τρεις συνιστώσες. Η πρώτη συνιστώσα αφορά την επιθυμία για την ανταμοιβή. Η δεύτερη συνιστώσα σχετίζεται με την αρέσκεια, δηλαδή με την ευχαρίστηση που αντλεί κανείς από την ανταμοιβή. Η

44

τρίτη συνιστώσα είναι η μάθηση. Αν αυτά τα πράγματα τα κάνεις συχνά μαθαίνεις τη διεργασία αυτή: παίρνω ανταμοιβή με αυτόν τον τρόπο, άρα το επαναλαμβάνω ξανά. Για καθεμιά από αυτές τις συνιστώσες υπάρχουν συγκεκριμένες περιοχές στον εγκέφαλο που τις επηρεάζουν. Στην περίπτωση π.χ. της επιθυμίας υπάρχουν περιοχές στο φλοιό που παίζουν ρόλο σε αυτή. Αυτές είναι ο κογχομετωπιαίος φλοιός, η έλικα του προσαγωγείου (που βρίσκεται στο πρόσθιο τμήμα του εγκεφάλου) και ο φλοιός της νήσου. Αυτές οι περιοχές παίζουν σημαντικό ρόλο ουσιαστικά στην

‘‘

Ουσιαστικά υπάρχουν δύο συνιστώσες. Η μία συνιστώσα είναι η ευχαρίστηση, η ηδονή και η άλλη είναι η ευδαιμονία που σχετίζεται με μια επεξεργασία που κάνει ο ίδιος ο άνθρωπος νοητικά για να καταλήξει στο ότι ο τρόπος ζωής του είναι αυτός που τον ικανοποιεί επιθυμία. Η επιθυμία σχετίζεται με την κινητοποίηση που έχεις, δηλαδή το κίνητρο για να πάρεις την ανταμοιβή, χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι σου αρέσει. Αυτή η διεργασία σχετίζεται και με μία χημική ουσία του εγκεφάλου που είναι γνωστή ως ντοπαμίνη, η οποία παίζει πολύ σημαντικό ρόλο σε αυτή την κινητοποίηση για την επιθυμία για να πάρει ο οργανισμός την ανταμοιβή. Υπάρχουν περιοχές κάτω από το φλοιό που παίζουν σημαντικό ρόλο στο να βιώνει κάποιος την ευχαρίστηση, την ηδονή ουσιαστικά, από την ανταμοιβή. Αυτές οι περιοχές είναι ο επικλινής πυρήνας (μια περιοχή στα βασικά γάγγλια) και η αμυγδαλή. Υπάρχουν περιοχές που παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο και στη συνιστώσα της ευχαρίστησης, της αρέσκειας από μια ανταμοιβή.

O φλοιός παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη συνείδηση και στην αντίληψη που έχουμε για τα πράγματα. Επομένως έχουμε πάλι τις φλοιϊκές περιοχές, όπως είναι ο κογχικός μετωπιαίος φλοιός, η έλικα του προσαγωγείου (φλοιός του προσαγωγείου), που παίζουν ρόλο στη συνειδητή αντίληψη. Ο φλοιός που στον άνθρωπο είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένος παίζει σημαντικό ρόλο στην προσμονή της ανταμοιβής. Παίζει σημαντικό ρόλο όχι μόνο στην επεξεργασία αυτής καθαυτής της αξιολόγησης, αλλά και στη μνήμης της ανταμοιβής που θα έχει κάποιος, γιατί αν ανταμειφθεί μια φορά για κάτι, αυτό θα αποτυπωθεί στη μνήμη του. Τα ίδια συστήματα είναι αυτά τα οποία εξυπηρετούν ουσιαστικά την ανώτερου επιπέδου ευχαρίστηση, δηλαδή την ευχαρίστηση που μπορεί να αντλήσει κάποιος από τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής, όπως από μια επιτυχία στη ζωή, από την μουσική που μπορεί να ακούσει και του αρέσει, από τις κοινωνικές σχέσεις, ακόμα και από την αλτρουιστική συμπεριφορά.

‘‘

Η ανταμοιβή όμως δεν είναι μια έννοια ομοιογενής, έχει κατά κάποιο τρόπο τρεις συνιστώσες. Η πρώτη συνιστώσα αφορά την επιθυμία για την ανταμοιβή. Η δεύτερη συνιστώσα σχετίζεται με την αρέσκεια, δηλαδή με την ευχαρίστηση που αντλεί κανείς από την ανταμοιβή. Η τρίτη συνιστώσα είναι η μάθηση

Ο Γιώργος Παναγής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Βιοψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Επικεντρώνεται στη μελέτη των νευρωνικών συστημάτων ενίσχυσηςανταμοιβής και στο ρόλο που αυτά παίζουν στην ανάπτυξη του εθισμού από ψυχοτρόπους ουσίες (π.χ. νικοτίνη, κανναβινοειδή), καθώς και στο πως επηρεάζονται από ψυχοτρόπα φάρμακα και συμπεριφορικούς χειρισμούς.

45

«ΣΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΣΤΟΧΑΣΤΗ Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ»

Φυτεύσεις στα τείχη

Συντήρηση της της εισόδου του τάφου του Ν. Καζαντζάκη

46

Καθαρισμός και αποψίλωση των τειχών

Μια συνεργασία του ΚΕΘΕΑ Αριάδνη με το Δήμο Ηρακλείου Ο δρόμος για την ικανοποίηση και την ευδαιμονία περνά μέσα από τις μικρές και μεγάλες επιτυχίες στη ζωή, αλλά και από τον τρόπο που διαχειριζόμαστε τις αποτυχίες και τις δύσκολες καταστάσεις. Σημαντικό στοιχείο φαίνεται να είναι οι σχέσεις, η προσφορά και η εν γένει αλτρουιστική στάση. Τα μέλη της θεραπευτικής κοινότητας ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ θέλοντας να επαναπροσδιορίσουν μέσα τους την έννοια της ικανοποίησης και να νοηματοδοτήσουν ακόμα περισσότερο την προσπάθεια τους για απεξάρτηση, αποφάσισαν να εμπλακούν σε μια συνεργασία με το Δήμο Ηρακλείου για την υλοποίηση ενός έργου που αφορά όλη την πόλη του Ηρακλείου. Η διάρκειά του είναι ένα έτος και ουσιαστικά περιλαμβάνει τη φροντίδα και την καθαριότητα του χώρου από το αλσύλλιο της Πύλης Ιησού, τον τάφο του Καζαντζάκη έως και την Πλατεία Φανερωμένης με αποψιλώσεις, συντηρήσεις, φυτεύσεις κ.α. Στις δράσεις αυτές συμμετείχαν μέλη, εθελοντές και προσωπικό του ΚΕΘΕΑ Αριάδνη, δίνοντάς του τη συμβολική ονομασία «Στα βήματα του Μεγάλου Στοχαστή Ν. Καζαντζάκη». Ο στόχος θα συνεχιστεί

με εξωραϊσμό και διαμόρφωση χώρων για πικ–νικ, παγκάκια, ξύλινους κάδους σκουπιδιών κ.α. ώστε το αλσύλλιο της Πύλης Ιησού να μετατραπεί σε χώρο αναψυχής και ψυχαγωγίας για τους Ηρακλειώτες. Τα μέλη της Θεραπευτικής Κοινότητας δήλωσαν γι’ αυτή τους τη συνεργασία: «Η επιλογή των τειχών είναι συμβολική για εμάς. Τα τείχη κάποτε περιφρουρούσαν την ελευθερία και την ανεξαρτησία των κατοίκων εντός των τειχών. Συμβολικά για εμάς η ελευθερία, η ανεξαρτησία και η απεξάρτηση χρειάζονται τα δικά τους όρια. Ακόμη, τα τείχη μας προστατεύουν από τον εχθρό, όπου για εμάς μπορεί να είναι οι εξαρτήσεις, οι αρνητικές συμπεριφορές ή οτιδήποτε άλλο. Το μήνυμα που μεταφέρουμε στον κόσμο είναι πως εμείς κάνουμε αυτό που μας αναλογεί σαν πολίτες, και ότι όλοι μας μπορούμε να γίνουμε εθελοντές, αρκεί να αγαπήσουμε τον τόπο μας».

47

Δράσεις του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ το 2015

1) Ημερίδα για τη συνοσυρότητα από το Ψυχοδιαγνωστικό Κέντρο ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ 2) Ολοκληρώσεις Μελών της Ανοιχτής Δομής Υποστήριξης ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ

3) Παράδοση ρουχισμού στα Χωριά SOS από την Ομάδα Εθελοντών Πολιτών του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ 4) Πορεία στην Κάλυμνο του Συλλόγου Γονέων ενάντια στα ναρκωτικά

1

2

3

4

48

θεραπευτικά προγράμματα του ΚΕΘΕΑ δεν χορηγούνται υποκατάστατα.

Το ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ, με έδρα το Ηράκλειο, ανήκει στο πανελλαδικό δίκτυο του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων και είναι το πρώτο πρόγραμμα απεξάρτησης για χρήση ουσιών και τις οικογένειές τους που λειτούργησε στην Κρήτη. Το δίκτυο υπηρεσιών του ολοκληρώθηκε το 2000 με την ίδρυση της Θεραπευτικής Κοινότητας (40 θέσεων), του τμήματος Εκπαίδευσης και του τμήματος Έρευνας. Το Συμβουλευτικό Κέντρο λειτουργούσε ήδη από το 1993 ενώ τα Κέντρα Οικογενειακής Υποστήριξης και Κοινωνικής Επανένταξης από το 1997. Ως πρόγραμμα εξωτερικής παρακολούθησης διαθέτει ξενώνα φιλοξενίας για τα μέλη του που προέρχονται από άλλες περιοχές της Κρήτης αλλά και της υπόλοιπης Ελλάδας. Από το 2003 λειτουργεί Συμβουλευτική Μονάδα Εφήβων προκειμένου να ανταποκριθεί στα αυξανόμενα αιτήματα εφήβων και των οικογενειών τους για τη συμβουλευτική στήριξη και θεραπεία. Το ίδιο έτος ξεκίνησε και η λειτουργία προγραμμάτων Αυτοβοήθειας στις Δικαστικές Φυλακές Νεάπολης, στην Κλειστή Φυλακή Ν. Αλικαρνασσού, στις Δικαστικές Φυλακές Χανίων και στις Φυλακές της Αγιάς με στόχο την ενημέρωση των κρατουμένων χρηστών γύρω από την εξάρτηση και τη θεραπευτική αντιμετώπιση της, καθώς και την κινητοποίηση και προετοιμασία τους για ένταξη στη θεραπευτική κοινότητα. Η Ανοιχτή Δομή Υποστήριξης Εργαζομένων υποστηρίζει άτομα εξαρτημένα από αλκοόλ, τζόγο και νόμιμες ουσίες. Οι αυξημένες ανάγκες οδήγησαν το ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ να δημιουργήσει δομές υποστήριξης και στους Νομούς Λασιθίου και Χανίων με τη δημιουργία Συμβουλευτικών Σταθμών στον Άγιο Νικόλαο (2005) και στα Χανιά (2010). Η συμμετοχή των ενδιαφερομένων σε όλες τις φάσεις του Προγράμματος είναι εθελοντική και όλες οι υπηρεσίες παρέχονται δωρεάν. Όπως σε όλα τα

Σημαντικό συστατικό στοιχείο του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ είναι οι εκπαιδευτικές δυνατότητες που παρέχει στα μέλη του, μέσα από δραστηριότητες επαγγελματικής κατάρτισης, προσωπικής ανάπτυξης, καλλιτεχνικής έκφρασης και αθλητισμού, καθώς και εκπαιδευτικά προγράμματα για την απόκτηση των τυπικών προσόντων, όπως τα απολυτήρια γυμνασίου και λυκείου (σύμφωνα με Νόμο για την “κατ’ οίκον διδασκαλία”) και πιστοποιητικά γνώσης της αγγλικής και των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Την ευθύνη για το σχεδιασμό, την υλοποίηση και την αξιολόγηση αυτών των προγραμμάτων έχει το Τμήμα Εκπαίδευσης και το Εναλλακτικό Σχολείο Ενηλίκων. Βασικός στόχος του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ είναι να παρέχει στα εξαρτημένα άτομα τη δυνατότητα να ενταχθούν εθελοντικά σε μια μακροχρόνια και σταδιακή θεραπευτική διαδικασία η οποία δεν περιορίζεται στη σωματική αποτοξίνωση, αλλά στοχεύει στην αντιμετώπιση των αιτιών της εξάρτησης και στην πλήρη κοινωνική επανένταξη των εξαρτημένων ατόμων. Η θεραπευτική προσέγγιση βασίζεται στις έννοιες: της κοινότητας και της αυτοβοήθειας Κοινότητα είναι το περιβάλλον όπου οι άνθρωποι συμβιώνουν έχοντας κοινά προβλήματα να αντιμετωπίσουν, αλλά και στόχους να οραματιστούν. Η Αυτοβοήθεια αναφέρεται στη διαδικασία που επιτρέπει σε κάθε μέλος της Κοινότητας να βοηθήσει τον εαυτό του με τη στήριξη των άλλων.

Συμβουλευτικό Κέντρο Ηρακλείου Σμπώκου 6, 713 06, Ηράκλειο τηλ. 2810 261026, 261126 φαξ 2810 260566 e-mail: cciraklio@ kethea-ariadni.gr Συμβουλευτικός Σταθμός Λασιθίου Μεταμορφώσεως & Κ. Ταβλά 72100, Άγιος Νικόλαος, Κρήτη τηλ. 28410 22981 φαξ 28410 22982 e-mail: cclasithi@ kethea-ariadni.gr Μονάδα Συμβουλευτικής Χανίων Κ.Σφακιανάκη 13 (1ος Όροφος) 73135 Χανιά Τηλ. 28210 87040 φαξ 87741 e-mail: chania@kethea-ariadni.gr Συμβουλευτικός Σταθμός Ρόδου Ερυθρού Σταυρού 14, Ρόδος τηλ. και φαξ 2241033240

Ανοιχτή Δομή Υποστήριξης (για εργαζόμενους χρήστες) Σμπώκου 6, 71306, Ηράκλειο Τηλ. 2810319505, φαξ: 2810315469

Κέντρο Οικογενειακής Υποστήριξης Σμπώκου 6, 713 06, Ηράκλειο τηλ.- φαξ 2810 256935 e-mail: family@ kethea-ariadni.gr

Θεραπευτική Κοινότητα-Ξενώνας Διονυσίου 1 & Σεφέρη 716 01, Ν.Αλικαρνασσός, Ηράκλειο τηλ. 2810 334240, 331001 φαξ 2810 342562 e-mail: tc@ kethea-ariadni.gr

Τμήμα Εκπαίδευσης Εναλλακτικό Σχολείο Ενηλίκων Διονυσίου 1 & Σεφέρη 716 01, Ν.Αλικαρνασσός, Ηράκλειο τηλ. 2810 334240, 331001 φαξ 2810 342562 e-mail: education@ kethea-ariadni.gr

Κέντρο Κοινωνικής Επανένταξης Διονυσίου 1 & Σεφέρη 71601, Ν. Αλικαρνασσός τηλ.: 2810 331001 Πολυδύναμο Ψυχοδιαγνωστικό Κέντρο Σμπώκου 6, 71306, Ηράκλειο τηλ.: 2810 322708

Συμβουλευτική Μονάδα Εφήβων Μίνωος & Μ. Αρχαγγέλου 67 71304, Ηράκλειο Τηλ. 2810331034, φαξ. 2810343220 e-mailQ: teens@kethea-ariadni.gr

Δουλειά μας, η άρτια εκτύπωση των εντύπων σας.

Τμήμα Έρευνας & Τεκμηρίωσης Διονυσίου 1 & Σεφέρη 716 01, Ν.Αλικαρνασσός. Ηράκλειο τηλ. 2810 334240, 331001 φαξ 2810 342562 e-mail: research@kethea-ariadni.gr Διοικητικές Υπηρεσίες Διονυσίου 1 & Σεφέρη 716 01, Ν.Αλικαρνασσός, Ηράκλειο τηλ. 2810 334240, 331002 φαξ 2810 342562 e-mail Γραμματείας: info@kethea-ariadni.gr e-mail Δ/Ο: accounting@kethea-ariadni.gr

Το 1990, όταν ιδρύθηκε η μονάδα γραφικών τεχνών ΚΕΘΕΑ “ΣΧΗΜΑ+ΧΡΩΜΑ”, δεν φανταζόμασταν ότι θα εξελισσόταν σε ένα από τα καλύτερα τυπογραφεία της χώρας, με τα υψηλότερα επαγγελματικά πρότυπα σχεδιασμού και παραγωγής εντύπων κάθε είδους. Δουλειά με ποιότητα, συνέπεια και ανταγωνιστικές τιμές έγινε η καθημερινότητά μας.

Στόχος μας, η υποστήριξη της απεξάρτησης και της κοινωνικής ένταξης.

Είχαμε όμως, από την αρχή, βαθιά πίστη στο ρόλο του τυπογραφείου στην απεξάρτηση και την κοινωνική επανένταξη. Έχουμε προσφέρει εκπαίδευση και εργασία σε εκατοντάδες απόφοιτους θεραπευτικών προγραμμάτων του ΚΕΘΕΑ και έχουμε συμβάλλει σημαντικά στην οικονομική ενίσχυση του οργανισμού. Η προσπάθεια, ειδικά σήμερα, συνεχίζεται αμείωτη. Τη στηρίζετε εσείς, αναθέτοντας τις έντυπες παραγωγές σας στο ΚΕΘΕΑ “ΣΧΗΜΑ+ΧΡΩΜΑ”.

Kαι με πιστοποίηση

ΣΙΝΔΟΣ, 57400 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Τ. 2310 797476, F 2310 798954 info@kethea-print.gr www.kethea-print.gr | www.kethea.gr