Lest we Forget

Lest We Forget

Ocalić Od Zapomnienia

edited by Monika Wiench and Elizabeth Drozd

Lest We Forget – Ocalić od Zapomnienia Cover Design by Katarzyna Krupa Typeset by Katarzyna Frankiewicz First published in 2004 by: Australian-Polish Community Services Inc. 77 Droop Street, Footscray, Melbourne, Vic 3011.

(03) 9689 9170 email: info@apcs.org.au

Disclaimer: The views expressed in this work are those of Polish people mentioned in this publication and do not necessarily represent the views of the Australian-Polish Community Services Inc.

National Library of Australia Cataloguing-in Publication data: ISBN: 0 9577974 9 4 COPYRIGHT This work is copyright and may not be reproduced by any process without the written permission from the publisher, except as permitted under the Copyright Act 1968.

Selection and editorial matter copyright © Australian-Polish Community Services Inc., Individual contributors ©.

Polish version Interviewer and editor: Monika Wiench

English version Translators: Monika Suligowski-Toppi Tatiana Walker ÂŁukasz Badocha Ania Sieracka Proofreaders:

Wendy Bennett Agnes Barczyk

List of contents: Introduction ............................................................................... 6 God was with me everywhere ..................................................... 9 Good people helped us .............................................................. 11 We won’t be heading for Warsaw anymore ............................. 15 A Legionary’s daughter ............................................................ 18 Honour was important.............................................................. 22 The sweet taste of potatoes ....................................................... 24 Once in a hundred years ........................................................... 26 Everything will change ............................................................. 28 I was stealing but honestly ........................................................ 30 We were watching Warsaw burn ............................................. 34

Spis treści: Wprowadzenie .......................................................................... 40 Wszędzie ze mną był Pan Bóg .................................................. 43 Pomagali nam dobrzy ludzie .................................................... 45 Już nie pójdziemy na Warszawę............................................... 50 Córka Legionisty....................................................................... 53 Ważny był honor ....................................................................... 58 Słodki smak kartofli ................................................................ 60 Raz na sto lat ............................................................................. 63 Wszystko się odmieni ................................................................ 66 Kradłam uczciwie ..................................................................... 69 Patrzyliśmy na płonącą Warszawę ........................................... 74

Introduction In September 1939, as a result of Hitler’s and Stalin’s partition of Poland 13 million of Polish citizens, including over 5 million ethnic Poles, found themselves under Soviet occupation. From the very beginning of this period they have experienced arrests, deportations and murders.

All Poles inhabiting the occupied terrains were, in a enforced manner, granted with a Soviet citizenship. Already in 1939 the Red Army began the process of recruitment. This process included about 210,000 young people who were sent to the far east of the Soviet Empire (the East). Polish prisoners of war were also sent into the depth of USSR territory. In total, in 1939 about 250,000 Polish soldiers and officers were imprisoned by the Soviets.

Many Polish citizens, classified by the Soviet administration as the “enemies of USSR”, were also deported. These deportations reached their peaks in February, April and June in 1940 and in June in 1941.

The year was 1940. On 10th February the first mass deportation of Polish citizens from our eastern terrains, which had been occupied by the Red Army and annexed by force to the USSR, took place. About 300,000 people (men, women and children) were deported to the East. These were predominantly civil servants of middle and lower levels of government, self-government administration and farm settlers.

On 13th April around 300,000 people found themselves being relocated to Siberia. This group of people predominantly included family members of those who had already been deported and it consisted mainly of women and children. People were being crammed into the cattle wagons and taken away in an unknown direction. The same year, in June, there was another mass deportation of over 240.000 people. They were mainly prisoners of war who came from the Western and Central regions of Poland.

In 1941 another mass deportation of 300,000 Poles to the East took place. In total, 1.7 million Polish citizens were expatriated, with the primary targets being members of intelligentsia, families of soldiers, farm settlers, more affluent farmers (who were called “kułakami” back then), office workers and qualified craftsmen. After 1944 the number of deportees increased by 50,000 soldiers, who were a part of the Country Army (Armia Krajowa), and by around 150,000 civilians.

Siberia became the place that would signify repression. Or Siberia became the symbol of repression. Labour camps, prisons and places of exile that covered almost all the territory of the former USSR marked its place on the map. The exiles and prisoners were mainly sent to Kazakhstan and other republics in Middle Asia. Already, before 1943, as a result of hunger, diseases and executions by firing squad, around half a million Polish citizens perished. This number includes the murders of Polish officers in Katyń, Charków and Miednoje and of Polish prisoners prior to the advancement of the German Front in 1941.

Many of those who had managed to leave USSR with the armies of General Anders, and later on with General Berling, returned to Poland after 1945. The remaining members of these groups did not return until 1957. Many of the exiles, however, remained forever in the place of exile, “in the inhumane land” (“na nieludzkiej ziemi”), many who were afraid of repercussions emigrated.

For many years the truth about those crimes was covered up by Soviet administrations and Polish governments, who were serving the Soviet interests. Only recently in Poland studies began emerging, historical analysis and memoirs covering this subject.* Before then they were only available in the West, or in the so called “underground circulation” (“obiegu podziemnym”).

The second “chosen nation” (“wybranym narodem”) whose main intention was to destroy Poland and Poles was Nazi Germany. After the attack on our country, on 1st September 1939, there began a mass terror action directed against the Polish nation. Executions by firing squad, martyrdom of

the Poles who found themselves in concentration camps and mass deportations to German territories that intended to exploit Poles as slave labour for the German economy, are facts that are extensively known today.

According to statistical data over 2.8 million Poles who, between 1939-44 were subjected to forced slave labour in the German Reich and in the occupied territories, constituted the largest group of such persons during WWII. The number of German “employers” who used this type of labour is estimated to have reached 150,000 and the estimated number of work hours exerted by Poles for the Third Reich is over 19 million**.

The drive to use Poles as a source of slave labour was caused not only by the aggressor’s motivation to save the German economy, but it was also an element of the systematic destruction of the Polish nation. Today, over 90% of former slave labourers to the Third Reich are dead and, in the course of time, the memories about them disappear. Nevertheless, we have a moral obligation to maintain these memories about our fellow countrymen and women.

Fortunately, some people who remember these events are still alive. Some of them, having survived such atrocities, do not wish to talk about their experiences.

The time has come to reveal again this historical truth for the benefit, not only of the present, but also for the future generations, and not only for Poles, but also members of other nations.

The time has come to save it from oblivion.

The authors of the following study have undertaken the attempt to preserve, even if it is in a limited way, the memoirs of people who have survived the period of WWII. This study contains ten very personal life stories. These stories were recorded on a tape recorder during the period of between January and December 2003. The youngest person who expressed her willingness to be recorded and published was 65 years old and the eldest was 89. The majority of the respondents come from the Eastern suburbs of Melbourne.

This study is not of a scientific character. We do not include statistical research and we do not draw conclusions. The main wish of its authors was to register and transfer, in an exact manner, the taped war memoirs of the respondents.

These collected accounts are authentic memoirs of those, who having been at a very young age themselves, have survived all the atrocities, deportations, wanderings, mistreatment, hunger and fear of not being able to survive till the next day. Humiliation was their everyday bread (“chlebem codziennym”). Even though 63 years have passed since those times, these people still remember almost every day, they store photographs and documents. When they talk about this period their voices break and their eyes fill with tears.

This study is dedicated to them, their children and grandchildren, and also to the memory of those whose war memoirs we will not be able to hear.

Monika Wiench

Expression of Appreciation On behalf of the Management Committee of Australian-Polish Community Services, and on our own behalf, we would like to express our sincere gratitude to all of the respondents who have made their memoirs accessible to us, this includes: Genowefa Dziewierz, Krystyna Gruba, Józefa Hołodniak, Halina Juszczyk, Halina Kaczmarska, Władysław Kowalik, “Michał”, Maria Szpak, Dziunia Wasylkowska, Genowefa Zaborska.

We would also like to express our gratitude to all those who have translated these memoirs from Polish into English.

Thanks to their work we were able to make these valuable memoirs accessible to a wider audience of readers.

Monika Wiench and Elizabeth Drozd * One of more interesting examples of such publications is an anthology by Maria Czapska “Poles in USSR (1939-42)” [“Polacy w ZSRR (1939-42)”] published in 1963 by The Literary Institute in Paris, and also “The Taste of Kazakh’s Wormwood” [“Smak Kazachstańskiego Piołunu”] by Ryszard Piotrowski, published in 1991 by Bellona in Warsaw. These publications are the sources for the statistical data included in our text.

** This statistical data originates from the book by Czesław Łuczak “Forced Labour of Poles in the Third Reich” [“Praca przymusowa Polaków w Trzeciej Rzeszy”], published in 1999 in Warsaw.

Additionally, Professor Jerzy Zubrzycki examines the subject of the slave labour of Poles in the period between 1939-45 and the later fate of a chosen group of respondents in an extensive book “Settlers of the Latrobe Valley”, published in 1964 by The Australian National University in Canberra.

Genowefa Dziewierz

God was with me everywhere

I was born on 14th August 1917, in Kielce province. I was the youngest of my siblings and am now 86 years old. My father was a gamekeeper and worked in the forest. He was a very hard working man, he could do anything, and from him I have learnt the same. We had a very large farm and, as a child, I used to help until my father sold it in 1927. After my father sold the farm the family moved to Kresy. I also lived in a place called Inwarowa, which is located about 20km from Baranowicz. It was in Inwarowa that I got married.

For us, the war started at the beginning of 1940. People were saying that whole families were taken away somewhere deep into the Russian country, but nobody knew where. On 10th February 1940, they started taking people from our region. We knew about it, but no one ran because there was nowhere to run to and no one wanted to leave their farms. On that same day, my parents and my sister, who were in a village next to ours, were taken away. We thought that they would take us away too, so I prepared a bag of rusks. My husband took half of them, and in a second bag I put flour, cereal, a loaf of bread, a chunk of bacon and meat. With all of that on our backs, we walked for 6km across meadows, to our people. When we reached the station, Mickiewicz, there was a cargo train there. My husband and I noticed that there were a lot of people and they were being pushed off the tracks like animals and were surrounded by the army. We were not allowed to approach the train carriages so when the village “predsiedatiel” (Russian word for administrator) came over to us, I asked him to pass the goods to my family. Holy Mother! To this day I feel like crying when I think about it, when they came out and saw me, they started screaming, “Gene, Gene, where are they taking us?” but I did not know. I could barely recognise my family, they were cold and hungry and they were not allowed to take anything. They were simply taken away as they stood. I wasn’t allowed to talk to them so I just said good-bye from the distance and went back home with my husband.

I remember in the spring of the following year, it was April 4th 1941, when the war between Russia and Germany began. One day six Russian men and two Russian women came to my mother-inlaw’s place and established a hospital as they had three people wounded. They piled their machineguns up and claimed that they were very hungry so I had to cook for them. I did not have enough food to cook for all of them, but I had some cabbage and bones, so I made cabbage soup. One of them, the older one, said to me “it was the best meal in my life.” They went out at night and stole food from people, slaughtered a cow and a pig, brought it back and told us to cook it. I went to the well for water but had to run back home quickly because the neighbour yelled out, “Burnowa, run and tell the others, the Germans are rounding us up”. I got back and told the Russians about it but they only believed me when the German machine gun bullets started hitting our house. They kept shooting at our house but they were too scared to come in. They killed those three patients at my mother-in-law’s. I was scared that they would come back and notice that we had Russians in the house, so I took their guns and the bullets and threw them in a hole with the potatoes. I also put a big piece of pork under the bed. My husband hid in the basement when the shooting started.

Then, it went quiet.

The next day the Russians came back asking what had happened with their guns. When I showed them where the guns were they praised me because I didn’t give them away. They took the guns and went back into the forest. Our neighbour’s Wrona’s family farm started to burn. Almost the whole family was burnt alive. The mother saved her two children by throwing them out of the window

onto a blanket and escaping into the forest. The fire was set by the Russians because, apparently, one of the family members gave them away to the Germans.

Later the Germans lined us up against the barn to execute us for helping the Russians. The machine guns were ready to shoot but one of the Police officers asked the German officer to spare us, and after a while he agreed. I stayed alive and that’s because God was with me everywhere.

There were no peaceful nights. Either the Germans or the Russians were passing through and robbing us of whatever they could. Aeroplanes were continually flying over us and we were forced to hide in the forest or the basement. This is the sort of a life we had to live. I managed by myself when most of the men left. I made fabric out of flax, could plough and sow, made soap from wood ashes. I also know carpentry, can be a butcher and I know how to thresh. During harvest time, I hammered a scythe to reap the buckwheat, which I loaded on the cart on my own, and I even helped my neighbours.

Women did everything because their husbands were gone. They were taken away or fighting in the war, or with the underground army.

After the war in 1946, with five other families, we left for a village, Augustynowo, in Poznan region of Poland. I was not emigrating as I was waiting for my husband to come back from the war.

But when I got the message that he died in a hospital near Dachau, I cried all night and left for the regained territories where my neighbours and I were given a farm. The locals there were horrible thieves, people like us were not liked over there. We knew this because we were constantly sworn at.

They called us repatriates from the other side of the Bug River. It was not until I got married that my life improved.

I came to Australia in 1974 to be with my daughter. It’s very good for me in Australia. I have two daughters, 11 grandchildren and 8 great-grandchildren. I attend meetings at two Polish Clubs, as I want to be independent and to meet people.

To this day I cannot stand the word “war”.

Krystyna Gruba

Good people helped us

We used to live 13km from the closest train station in Mędrzechów, which was on

the left bank of the Wisła River. The station was situated on the right bank so we were unable to reach it, but we all dreamt of a bridge on the Wis³a at that time. Our town, Nowy Korczyn, was totally cut off from cultural life and industry. We only lived 35 km from Tarnów and if there was a bridge we could go there on our bikes. Tarnów was growing fast, with its chemical factories and schools, youth wanted to learn and work there. In our town there was nothing, maybe only craftsmen but they didn’t own shops; they worked from home and earned little, a shoemaker or a tailor could barely make ends meet. Most families were big and consisted of four to six kids. I was the eldest daughter of a tailor so I knew how difficult it was to get money. My father worked many hours a day. He was always the first to get up and the last to go to bed. He understood what it meant to be poor and miserable, so whenever customers came to get boots and didn’t have the money to pay, he gave them away for nothing. Everyone needed shoes, but not many families could afford them.

In those times it was very difficult to find any work. My father had to quit tailoring because he couldn’t afford to buy leather anymore so good people helped him to find work at the sawmill. The sawmill and the mill were the only two places giving employment throughout the year. During the warm seasons you could get work building embankments or regulating the banks of the rivers. There were people who didn’t have any work and no place to live. Some people were fortunate enough to have a bit of land and by selling their crops, they managed to get by. Work was respected then, more than a worker, so often even the youngest were struggling to cope with the work. The government didn’t care for people, there was no insurance, and no dole. Everyone was left to their own devices.

In 1934 there was a great flood and a lot of houses were destroyed and the crops rotted. We had to leave the house because it flooded and we could not get rid of the water for ten days. We took all of our belongings to the attic and we moved to our uncle’s. We lived there for a few months because the walls in our house were wet, causing the plaster to fall off and the windows and doors were warped.

The stench of the mud and the wet could be smelt everywhere. Although the authorities promised a grant we didn’t get anything. Everyone got sick and each visit at the doctor’s was 3 zloty, which equalled one and a half days worth of work for a labourer. The doctor was a mean man, he didn’t care at all, but there was no other.

About 4000 people lived in Nowy Korczyn, 500 of whom were of Polish origin, the rest were Jews who could barely speak Polish. The Jews stuck to their own traditions. This caused a headache for the teachers and the Polish children at the school. My parents were simple people, they could barley write or read. It wasn’t their fault, but they still encouraged us to learn. To be admitted to school you had to have a birth certificate from the priest, but unfortunately he wouldn’t give it for free. On the day of our First Communion, which was on 29th June 1934, he made an exception and children were given their birth certificates for free. It was a day to remember because the priest had never given anything for free. In September 1935, three of us were going to school, the expenses grew and money was scarce. As if this wasn’t enough, my mother fell ill and we had to do everything possible to save her.

My father took her to the doctor in Busko-Zdrój with a borrowed cart. His fee was 10 zloty, which was exactly how much my father was making a week, so there wasn’t enough money for the medicines. To get better my mother had to eat well, but sometimes she couldn’t swallow any food because she knew that we only ate bread.

I had to help with the rest of the children, washing, cleaning, and cooking. I used to carry water from the river, in which I rinsed the clothes. It was hard work, especially when I had to carry wet woollen jumpers. After cleaning I had to go to the fields and bring fodder for the pigs and cows.

During summer there was much more work because I had to work the fields for my uncles and aunties in order to be able to borrow their horses two times a year.

We heard more and more about the coming war but we didn’t know who was going to attack whom. The bridge on Wisła was the thing everyone was most concerned about at the time. It was our door to the world. A whole generation was dreaming about it.

On 15th August 1939, Nowy Korczyn was seized with joy. It was harvest time as well as the time of the religious Feast of Assumption of St. Mary. Girls and boys dressed in the national costume and carried corn wreaths, flowers and herbs into the Church to be blessed. Each woman and child had a bunch of flowers and after the flowers dried up they were used to freshen up homes. In many instances when someone came down with the flu during spring, the dried bunches were used to perfume the rooms and get rid of bacteria. The house smelled beautiful after such treatment. It was also the day of the opening of the bridge. How happy we were! The bridge opened many possibilities to work, to learn and to move around. It was the only thing that could get you to the railway station, which meant we could access the rest of Poland.

On that day in August, the harvest festival was organized at the manor house of the Królikiewicz family. The land was the most fertile there and, at the time, it was leased out by a Jew who was entertaining judges and solicitors there. After the Jew, a new Polish landlord came. He built new living quarters for the staff and the workers. Unfortunately, our joy didn’t last long, Germany had already seized Austria and Czechoslovakia and it was only a matter of time before they would get Poland in their clutches. For Poland the war was a disaster. We had only just gained our independence and the economy and the armies were not developed yet.

A few days after the bridge was consecrated my father was called up. He was 39 at the time. He was told to take a blanket and go to Przemyśl. All of the children clung to him when he was saying his goodbyes. The family of eight only managed to survive thanks to him. The station was 13 km away so he had to wake up very early. We all were up too, although he didn’t want to wake us up. It was the first time I ever saw my father cry. He didn’t want to go.

When the Germans invaded Poland, the army wasn’t ready. Every day people were called up and thousands of soldiers were leaving their families. The railways were bombed and every squad was fighting against the invaders. In the village of Ostrowce, a Polish soldier went up into the belfry tower with a machine gun and shot a few Germans. In return they burnt all the houses in the village and murdered most of the people. My mother decided not to move anywhere because of the fire and shots.

My father came back because it was impossible to leave the town so he decided to wait with us. We were all besieged.

On 7th September 1939, we were ordered to leave our houses and escape. All of the main roads were to be left empty for the Polish army. The people had nowhere to go and nowhere to hide from the bombs. We didn’t have any medicine so many people were left on the roads, either dead or wounded.

The refugees were hungry and at night we clung to one another for warmth. In the morning we were ordered to leave the town. Whoever stayed behind was going to be executed. People took to their heels, but nobody really knew where to go. The army was moving east while the people were escaping west. Even the bombers above our heads didn’t make much of an impression on us any more. We took whatever we could from our house, even one cow. We wanted to cross Nida River and go to a small village called Łęka, where our cousin lived, but unfortunately his house was already full of people.

Polish soldiers were planting mines on the bridge. In the evening the shooting started and we could hear the canons over and over. Children were crying and mothers were helpless. Everyone was just seized with fear. There were not many men around because some of them were called up, some were sent to dig trenches and a few stayed to look after the houses. We prayed so the bullets wouldn’t reach us and for our bridge to be saved, but when we heard an explosion we knew it was gone.

Everyone started crying.

On 9th September 1939, I decided to check what was going on at the other bank of Nida River, in our house. On the way I saw many wounded and dead. German soldiers had made themselves at home at the local school. The orders were passed through the local authorities - if you failed to obey they sent you to the Reich. A levy was exacted on farmers, who now had to give away part of their crops. Soon the persecutions started, the young were sent to work camps in Germany. In the beginning nobody knew about death camps. I was young so I was scared they were going to take me too.

During the first winter of the war, people were mostly trying to get food for vouchers because poverty was everywhere. My sister and I found work in the Water Company where our father worked.

It was a job for men and was very hard work, however it protected you from the round-ups.

The Germans ordered us to set up a tobacco plantation for their soldiers. Farmers were working hard and often for free. Every harvest time the levy was increased. The farmers whose land was not fertile couldn’t meet the demands and, as a consequence, they were sent to concentration camps and their children and wives were sent to work camps.

In 1942 our neighbour, who lived in Germany, visited us. He told us that he knew a few places where they needed girls to help with the work at homes or bakeries, at least we wouldn’t have been hungry there. Every Sunday during the sermon, the priest was reading out names of those who were sent to camps. And finally the night came. The Gestapo woke us up with banging on the doors and windows. We wanted to run but in the end we didn’t. Two of them came inside, chased us out of the house and made us join a group of 30 people already standing there. Two women, one pregnant and one with an infant, were allowed to go home. The rest of us were taken to Busko-Zdrój. My mother tried to give us bread, but she was pushed away. Ten soldiers watched us. There was mourning and crying everywhere. We were heading to Germany. It was 24th February 1943.

We were given our documents and put in the lock-up. It was the last time I saw my father. He came up with a suitcase with food and clothes and told me and my sister to stick together. We were driven to Kielce in trucks and then to Częstochowa to a temporary camp. They didn’t give us any food; they just led us to the barracks, where there was nothing but bare wooden floors. We didn’t take out our food because the people around us didn’t have anything. Some of them didn’t even have warm clothes because they thought we were going to get some in Germany.

In the morning, after the wake up call, we were rushed out of the barracks. Everyone was shaking from hunger, cold and fear. Suddenly a bunch of Ukrainian SS officers arrived holding machine guns. They divided us into groups, took us to other barracks and told us all to undress. We were to be disinfected. The women were crying from shame, but they only pushed us around and laughed when we were trying to cover ourselves. Hot water with chlorine came down on us. Then they shaved off our long hair so no “plague” would enter the Reich. We were so ashamed and humiliated as we were led from one “board” to another. We were kicked and ridiculed. When they let us find our clothes, they gave us some soup, our first meal in three days. I don’t remember if it had any taste but I remember it was warm.

From Częstochowa we were taken to Germany. We were allowed to send a postcard to our families, with the words that we were doing all right. The soldiers were asking about our professions, but we were all very young, barely 20, and it was already the fourth year of the War. All of the workshops were closed and we only had strength to think about food, a place to stay, who was going to be arrested, killed or sent away and when all of this was going to finish, so the Germans thought us to be a very dumb nation.

We were ordered to board the train at night, escorted by Ukrainian thugs with dogs. All of the carriages were packed with people and there was not enough space to sit. It was 27th February 1943 when we said goodbye to our homeland.

There were five of us working on that farm: a Frenchman, a Ukrainian woman and three Poles - two females and one man. All of them had already worked there for two years. I was the last one to join them. Each of us had a designated task e.g. working in the field, looking after the domestic

animals. There was a lot to do on this 120 hectare farm. The Frenchman was responsible for feeding the horses; the Polish man removed manure three times a day. There were seven horses, two oxen plus 40 cows – sixteen of them milking cows, the rest were heifers and calves. Thus two Polish women were busy from dawn to dusk. One of them milked the cows by hand twice a day and fed the calves. The other had to feed all the cows and remove the manure regularly. I worked as a domestic servant, a role normally performed by German girls. The owner of the farm had three brothers fighting in the war.

When they came to visit and heard their mother calling me a “Polish swine”, on many occasions they would reprimand her and asked her to hold her tongue.

The whole farm belonged to Joseph Furfanger and was passed from one generation to the next.

Everybody else was treated as if they were servants, including the relatives. Their children were brought up in a strict and cold atmosphere. They did not even know what it means to love parents and other family members. They were accustomed to a self-centered, sadistic life. Their father had no time for them because he was busy with the farm and their mother was someone whom nobody could please.

She would ill-treat everybody, but especially the workers, the foreigners - whom she would laugh at and not treat like human beings. It’s strange, that in a such beautiful environment, people would mistreat another so much. Bawaria – a region in Germany – was beautiful. I still remember its beauty.

It was hard to believe, that when millions of people experience hunger and poverty, in a country which was the leader of the invasion of almost the whole world, the scenery was so nice and life was good (for the Germans). The village of Kurham (where I was living) is in the postal region of Weindenbach in Muldorf district. The whole village consisted only of five houses.

When I arrived in March 1943 to work as a slave labourer, the mistress of the house showed me a pigsty and told me to feed and take care of the pigs. There was one pig, which was very skinny and frightened and I particularly took good care of her. We become “friends”. Behind the pigsties were poultry houses for chooks, geese and turkeys. There was a lot of work in taking care of it all, especially in spring time, when all of them were small and had to be fed with boiled eggs and chopped nettle.

During that time, every day before midday, I had to go near the forest and collect nettle with my bare hands. The mistress of the house forbade me to even use a piece of cloth to protect my hands from stinging. Upon my return (from the forest), she would delegate me to do the washing or to mash hot potatoes. Both of these tasks made my hands hurt really badly. In summer I would be required to work 16 hours a day, in winter 14 hours and we had to get up at 4 am. All our time had to be spent only on work. One day when I cut my hand, which become red and swollen, the mistress of the house would not allow me to go and work in the barn so that my hand could be dry for at least some of the time.

Instead, she found tasks for me eg. washing the floors, hand washing, which caused unbearable pain due to my condition. I got the impression that she got particular pleasure out of this and threatened me with being reported to the authorities, saying that I don’t perform my duties satisfactorily. She would say that I would be taken to a concentration camp, because I’m not suitable for anything else. It was only after the war that my finger healed properly.

The master of the house did not get on well with his wife and that meant things were being taken out on me. When the mistress of the house would return from the market place, if everything was not to her liking, I had to atone for everything, because as far as she was concerned, everything was done badly. At such times she would call me a “Polish dirty swine”, a parasite who does nothing. The reality was that I was doing hard labour, like boiling potatoes for the domestic animals, steaming fodder, scything barley. One day I was so exhausted that I could not get up and stand on my feet. But somehow God gave me strength and I survived till the end of the war. Behind the farmhouses was a large meadow and there were two ponds. In spring, the meadow was initially covered with snowdrops, then a wide variety of wild flowers. It all looked beautiful, especially in May. I would often come to that place in tears, because I had nobody who could cheer me up and help me with all unpleasantness.

There and then, one was nothing else but a “dirty Polish swine”.

Józefa Hołodniak

We won’t be heading for Warsaw anymore

I was born in Nowy Korczyn and am now almost 83 years of age. I grew up in a poor family and was the eldest of eight children, and we only owned half a hectare of land. My mother sent me to school for only two years because she needed me to work on the fields. In those days girls didn’t need any schooling, unlike boys. I couldn’t find any jobs so I volunteered to join the Army in Siemianowice. Two thousand young recruits practiced shooting in the company of a colonel, a lieutenant, a second lieutenant, a priest and a doctor. I wanted to be a nurse on the ship but it didn’t happen because, when autumn came, the War broke out. I was 18 years old at the time and I had to stay in the Army.

Three kilometres from Siemianowice was the border of Germany. We boarded the train but we only managed to get as far as Piotrków Trybunalski, because the Germans started dropping bombs on us. We jumped out of the train and ran in to the fields where we lay down and waited for the bombs to stop falling. I noticed a shed on the meadow with people inside, so I went there. A woman and her four children were sleeping on the concrete covered only with grass. I asked: “Who are you and what are you doing here?” She said, “My husband was taken and killed, my house was burned down, and I escaped with my children”. Our lieutenant told her to join us in our carriages and take some blankets and food.

We got to Piotrków, which had already been bombed. There were huge holes in the pavements, and dirt and stones were falling on us from the sky. We notified our barracks in Wolborz, they brought food and took us away. We spent four days there digging trenches. One day a man came up to me and started asking questions about my squad. I told the colonel that I suspected him to be a spy. It turned out to be so, he was a Polish spy from Śląsk.

Our commander found out that the Germans would be coming soon, so we had to pack the items that were given to us: two pairs of shoes, towels and clothes. I put in two loaves of bread and a bar of soap because I thought that lice would be rife and I would have to wash my clothes. We then headed for Warsaw.

We passed Nowe Miasto and stepped into the woods. The sergeant said that we would have to stay there for the night, so we put our backpacks under our heads and we slept. Suddenly, German soldiers came. We had heard some terrible things about the German Army, people said that they cut away breasts and tortured people. We tore our passports, left our rifles and took to our heels. We weren’t heading for Warsaw any more.

We decided to look for a manor house to look for work. We found one but they did not need anyone for work. However, they gave us some milk and bread, which made us all sick. They gave us directions to another manor were workers were needed. The manor was an alcohol distillery. We slept like pigs in the old castle without windows and only straw on the floor. We all worked in the fields, except one girl who cooked for us. Some girls were from the city and delicate so it took them a long time to pick these potatoes.

When the bombardments finished the sergeant told us to part. The owner of the distillery wanted me to stay longer but I wanted to see my family. I told him I would come back although I knew I would not, not for the world. He was a very rude man. He used to walk around the field and humiliate and swear at the women.

We went to Nowe Miasto, half of one bridge was already down and on the pontoon I saw a German soldier, so I decided to swim across Pilica. I jumped in with another woman, but she didn’t make it. Later I heard that 80 women drowned that day. I was lucky because I managed to reach the bank. I started to walk through villages and on the way I met many women from Kielce, Busko, Opoczno. They all came to look for seasonal work.

I didn’t know how to get to Kielce because I never used to travel. I only remembered the stories my father told me about different cities and I was sure that if I found Kielce, I would also find my home, so I went. On the way I met a villager on a cart full of dung. He stopped the cart and said, “What are you doing here in this uniform, kid?” He took me with him and I told him that I found the uniform in the woods and that I was just coming back home because the seasonal work in the fields had finished. The villager told me that it was very dangerous there, full of partisans, so he invited me to spend the night at his home. There was no floor in their hut, which was very common at that time in Poland, but I slept on the straw. In the morning they offered me some bread and milk and showed me the way to Opoczno.

I reached the forest in Kielce. There were a lot of white crosses in that forest but I don’t know who was buried there. Suddenly I came across a German with an Alsatian who took me to a German office. A man from Śląsk was there, who said that I was a spy because I wore a uniform and had syringes in my backpack. I got the syringes from a lady doctor in our regiment, she told me to drink the liquid whenever I felt hungry and it would save me. I didn’t tell the Śląsk guy the truth. Instead, I told him that I found everything in the woods. I don’t know if they believed me. They closed me in a separate room and then they took me somewhere in a jeep. Two soldiers with rifles guarded me. I cried.

We reached some place near Warsaw where I was beaten up by Polish volksdeutsch 1 soldiers.

They kicked and punched me in the face. I told them that I am no spy and that I just wanted to see my parents. I explained that the money I had was money that I made working in the fields and that I was going home to give it to my family so they could buy food. “You can do whatever you want, kill me, but now please let me go”, I said. They decided to take me to Kielce, on the way I thought of escaping but the opportunity never come up. When we got there my mother was by the well and my father came out to greet me. The neighbours all came out to see me, too. My father and the neighbours had to sign some papers saying that I was his daughter and that I left home to work in the fields, but the truth was that they didn’t know anything. Before the Germans departed one of them told me, in good Polish, that I would be sent to work in Germany. After they drove away my father and I went to the presbytery to repair the roof that fell in.

They took me away in my nightie that very night. It was April 1940, and I was only 19. My mother knew that they were taking all the young so she hid my brothers in the barn. Four vans took us to Busko where we slept on boards in warehouses with steel bars on the windows. On the second day I saw my father, who came to bring me a pair of shoes, a dress, tights and a jumper (I didn’t have any underwear so I had to wrap a shirt around my crotch). I saw him through the bars and screamed, but he couldn’t hear me. He left the clothes without seeing me.

From Busko I was taken to Minsterst in Germany. We went through disinfection there. My plait was cut off, our clothes were burnt and we had to walk past the German soldiers naked. After that we were taken to the farms where German farmers chose the best ones to work. We were treated like slaves. I was chosen along with a 15-year-old boy, a girl and a man.

The “bauer” 2 took us to his huge estate where we were supposed to work. The farm had lakes and 250 hectares of forest but we were not allowed to cross the border of his fields. So I worked there all day, every day, from seven in the morning in the one pair of shoes and one dress I had. Once I had to carry a 75kg sack of grain to the granary. While I was climbing the ladder I slipped and fell down.

The “bauer” started kicking me until my body turned blue. During winter I worked in the woods and when the frost came I stole a potato sack and wrapped it around my legs to keep them warm. In –40 degrees, shoes quickly got wet and feet blue.

1

Polish volksdeutsch soldiers were Polish citizens who identified closely with Germany and tended to take on military and quasi-military roles for the German government with the outbreak of World War II. 2 Bauer / bauera were German farmers who selected Polish citizens to perform enforced labour on their land.

As for the food, pigs ate better than we did. We got one loaf of bread per week, some coffee and beetroot soup with sand. You had a choice, you could either eat or not! During the season I stole a few white beetroots and asked the Dutch who cooked for the pigs to cook them for me. People used to say that workers were treated better on small farms, on the big ones we were treated like animals. The girl I worked with escaped home after three months so I lived alone. I only had one bucket, which I used for everything.

When the three sons of the Germans were killed in the war, they threw a party. I was very happy because it was a day off and we were treated to some cake. To this day I still remember the taste.

Halina Juszczyk (Kojder)

A Legionary’s daughter

When the war broke out I was 8 years old. Until that day my childhood was wonderful. My father had a farm at the borderland [the eastern borders of Poland] as did other legionaries 3.

He was a very hard-working man so our family was doing all right. I had five siblings, three sisters and a brother named Staś. One of my sisters died in 1935.

At home we lived surrounded by the atmosphere of the Legions, fellow legionaries used to come to Niechniewicze for a get-together and to attend Sunday mass. My father was a much-liked head of the commune at that time, and he was always happy to help the locals and any newcomers.

I remember the day the war started, the radio was broadcasting the news all the time. It seemed as though the Germans had a long way to go before they reached us; nevertheless we wanted to be prepared for the unknown ahead. I was a child so I was more curious than scared and I believed that as long as my father was around nothing bad could ever happen to us. He was an extremely tall man, he took care of everything and everyone and made all the decisions. That is why the first two weeks after the outbreak, until September 17th 1939, life was quite peaceful.

Unfortunately on September 17th, at 3 o’clock in the morning, the Russians crossed the Polish border and soon we saw Russian tanks moving through Niechniewicze to Nowogródek. I saw Jews greeting them cheerfully with red flags. At six o’clock my father was arrested and was to be taken to jail in Nowogródek. We went to the lock-up to say our good-byes. It was a real miracle that we got permission to see him. Although I was little, I remember everything, my father hugging, kissing and petting us. When we left the lock-up I saw his figure in the window, tears rolling down his face. I couldn’t understand how it was possible that my father, who was such a strong man, was crying. I thought he wasn’t scared of anything. I never saw him again.

Soon the night searches started, carried out by the Soviets and the Belorussians. They were looking for weapons, which legionaries may have had. My father had one that we knew of, but we didn’t know where it was. Having found no weapons, the Soviets took all our horses and 25 of our cows, but they left one cow.

On 10th February 1940, at 2 am, the Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD) 4 officers knocked on our door. They and four assisting Belorussians carried rifles. There was also a man in a hat who was doing the translation work. My mother was allowed two hours to pack our belongings. While she was trying not to lose her head and gather what she thought would be of most use, my siblings and I were crying loud. One of the soldiers was watching her all the time. She managed to take a bit of sugar, flour and buckwheat. I knew only one woman who always stayed calm and that woman was my father’s mother.

That night we all witnessed a miracle. The Belorussians took pity on us and started to pack our pillows, blankets, and my father’s shoes. Had it not been for that, we would have gone barefoot and naked. As it turned out not all Belorussians were indisposed towards legionaries and their families.

One night, about two weeks before deportation, one of the farm workers named Bazyl, came to warn us that we should start packing. He didn’t give any details though.

The sleigh took us, with our belongings, to Baranowicze station, where my auntie joined us. I remember the journey well; we were in the cattle carriages. I was very interested in what was 3

Legionaries formed a Polish army in the late 1700s when Poland was not recognised as a country in it’s own right due to partitioning. Legionaries also fought in both the First and Second World Wars.

4 NKWD is a Russian Abbreviation for the People’s Commissary of Internal Affairs. Poles tend to use the Russion abbreviation for this organisation and sometimes referred to the NKWD as the State Secret Police.

happening outside the train so I used to sit on the bunk bed and look out through a small window.

Unfortunately there was not much to look at, just emptiness and uninhabited land. I didn’t understand much, of course, I thought everything was going to finish soon and that the bad people would realize their mistake and take us home.

We went to Wielsk, and then to Czurga, situated 100 km from Archangielsk. The barracks were surrounded by forest and separated from other settlements. Each accommodated 50 - 60 people and was equipped with bunk beds and a furnace, where you could dry your clothes. We slept close to each other. Staś slept next to mum, because he cried a lot, my 11-year-old sister Krysia slept next to Staś (she used to be scared), then grandma, my sister, Jadzia, and me at the end. Obviously nobody thought that I was scared.

The barracks were built from wooden boards, between which grew moss. It was infested with bed bugs. The bugs used to drop down from the ceiling. People tried to keep them away by soaking the legs of their beds in paraffin oil, but it didn’t help much. We had lice but we became accustomed to them somehow. The situation with the bed bugs was much worse.

My mother used to get up at six in the morning and go to work in the forest, only to come back at six in the evening dripping wet from the snow. Her job was to chop away branches from the trees cut down by male workers. The branches then had to be dragged and arranged in a pile and burned. I don’t know how she managed, but this grueling work supplied her with a voucher, with which she could buy a piece of bread and some soup for the family.

I remember how scared we used to be when the commander threatened my mother that he would put us in the day nursery, because in Russia children had to be taken care of all the time. My mother prayed secretly to have us around and another miracle happened: when she got too tired to work in the forest she was moved to the kitchen. Our lives were saved.

In the camp we suffered from hunger and poverty. My mother had to sell some of our things in order to survive. For my father’s shoes she bought a goat, which provided milk for Staś and Jadzia.

The goat became Staś’s best friend, he named her Marta and used to kiss, hug and follow her around all the time.

I don’t know how my mother managed to survive the hardships, especially because she didn’t eat much. Every time one of us cried of hunger she gave her piece of bread to us. When she worked, my sister and I were at school, whereas the youngest, Staś and Jadzia, were kept together with the other children in the nursery. They must have cried all the time because they didn’t understand what their Russian carers were saying. Immediately after the classes I would run there to make sure that they were not taken away to some place where we couldn’t find them.

At school we were often asked if we believed in God and those of us who raised our hands received blows. Those who claimed they didn’t pray at home got sweets, which was a blessing for constantly hungry children. Naturally the sweets came from Stalin, or so the teachers used to say. All of them were young, in their twenties but very strict. I tried to be a good student and not to make any mistakes because a mistake meant a beating. I picked up Russian very quickly so I was able to deal with issues my mother couldn’t. Each day after school we picked up Jadzia and Staś from the nursery and we all went down to the river to get water and branches for the furnace. On Sundays my mother and I used to go to the other camp for food. We walked in the snow, scared of bears that were said to be extremely dangerous when woken up.

Apart from the bed bugs, our barracks were also infested with rats. Because of the lack of hygiene and vitamins I developed an ulcer on my back. One night a rat bit through it. I woke up in pain and wet with sweat. It’s strange the ulcer didn’t get more infected. In the camp there was no doctor, so babies and toddlers died frequently. My grandma was taken to hospital in Wielsko because she was all swollen, probably because of hunger and frost. She might have died there because we never saw her again.

After the amnesty on 30th July 1941, we were told that we were allowed to go wherever we wanted to go. At that time, a falling tree crushed my aunt and her leg broke in two places. My mother had to make a decision about whether to stay with her sick sister or take the opportunity and run. She proved to be a woman with a big heart and decided not to leave. Soon, another miracle happened. After six weeks the commander informed us that transport would be organized again. Suddenly Marta, the goat, was a problem. We wanted to sell it secretly, but we didn’t find anyone interested. So my mother found someone willing to kill it. Staś didn’t know about it but he still refused to eat the meat even though he was hungry. The goat saved us from hunger for many days.

We left for Wileńsk on the sleigh at 4pm. Unfortunately the driver got upset with us and treated us with the whip a few times then told us to finish the journey on foot. We reached Wileńsk at midnight. We spent a few days at the railway station waiting for the train. Each one of us had a bundle tied up to our hands and we screamed aloud whenever the Russians tried stealing it. Finally, we embarked on the journey to Uzbekistan.

There were 60 people in our carriage. We were all hungry and ragged. During the journey, Jadzia and Staś came down with the measles, they were both feverish but there was nothing we could do to help them. On Wednesday 21st January, Jadzia died. We left her body at the Czelabińsk station.

Stas passed away two days later. His body was left 200 km further, in Kazłaty. It was an extremely traumatic experience. My mother wrapped Staś up in a sheet and someone put him on a pile with the other dead. We found out later that Russian women threw themselves on his clothes like vultures and undressed him, leaving him naked.

Some of the people threw their dead out of the train straight into the open land, and there were many of them because of hunger, exhaustion, and pneumonia. My mother always told me that we should be careful when leaving the train to bring “kipiatok” (Russian term for hot water) because sometimes it would start moving without giving any sign and staying behind would mean death. And so it happened that once the train departed sooner. I ran after it and managed to climb up onto the last carriage. Somebody was already there; soon I found out that he was already dead. I took his coat to keep me warm because I had to wait four hours for the next stop to be able to move to my carriage. I wasn’t scared of the dead. By that time I saw many of them. I was afraid of those who lived.

At the start of March 1942 we arrived in the town of Kamasha in Uzbekistan. After two weeks we were sent to the Voroshilov collective farm where we lived in an Uzbek tea - house. Our food ration was one flat bread for four of us. Conditions were very primitive but at least the weather was warmer here. After about a month we were moved to the “Uzbekistan” collective farm, ten km from Yakobak, where the Polish Army was stationed.

On 28 April my mother was so desperately ill with typhoid fever that she was admitted to hospital. Both Krysia and I visited her every other day walking between the hospital and military camp where we at least qualified to get something to eat. Some of the food we ate ourselves and the remainder we took to our mum and auntie in the hospital where they were given nothing but water.

Barefoot and in rags we traipsed across the steppe, which contained many snakes and scorpions. By some miracle mother recovered. During this time we were accepted into the military orphanage in Yakobak where our mother and auntie joined us some time later. The aim of the Polish authorities was to assemble as many children as possible in such groups as orphanages, cadets or girl cadets and steer them out of the Soviet Union as soon as possible and before the Soviets reclosed their border.

On 17 August 1942, along with our orphanage, the military and a group of civilians among whom were mother and auntie, we left for Krasnovodsk. By that time I alredy started with trachoma.

Despite the appaling conditions on board ship everybody was crying with happiness. Even after we landed in Pahlevi, it took a great deal for us to believe that our spell of slavery was at an end.

On 1 September 1942, we left Pahlevi as part of the orphanage and after three days of an arduous journey in lorries we arrived at Camp No.3 in Teheran.

On 22 December after a three-month stay in Teheran, were I started Polish school and with difficulty tried to resurrect the art of reading and writing, we left the camp in Ahvaz. There we stayed for a month before leaving via the Persian Gulf and Indian Ocean for Karachi in India and landed there on 1 February 1943. Four days later we were again sailing across the Indian Ocean on another American ship towards the Black Continent. The journey lasted two weeks.

We sailed into Beria in Mozambique on 22 February 1943. After twenty hours in a passenger train we arrived in Rusape Camp in Southen Rhodesia, deep in the African jungle, not far from the small town of the same name. There I finished the 5th class of my primary school.

It was 27 April 1944 when my sister and I, after passing the entrance exaination, left for the general grammar school in Digglefold. It was here that life became normal. Here, where I completed three years of study. I consider this as the happiest part of my life as a child in exile.

The end of the war and the disappointment connected with it, we all felt very deeply. Following the closure of Diggleford we were moved to Catooma Camp, also in Southern Rhodesia, where I moved into the first clas of lyceum. As the families came together so the camps slowly wound down and the families emigrated to other countries. With everyone else in Gatooma we moved to Tengeru, Tanganyika, on 17 January 1949 and it was there that I all but completed the second lyceum year.

On 14 February 1950 we reached Port Fremantle in Western Australia. After a two-year probationary contract, this being the condition of our settling, we went to live in Melbourne.

Soon after that I met Marian, my future husband, and we married on 15.02.1953. Our three children: Jurek, Ewa and Krysia went through university, which was the crowning fulfilment of our dreams for them. At the moment with their own families, which include six granchildren, they happily shape their own lives.

A few years ago, aged 91, my mother passed away surrounded by a loving family.

The one to whom I wish to dedicade my reminiscences and especially those relating to our sojourn in Soviet Russia is my Mother, whom I always admired. At the outbreak of war, just 38, rather shy, a loving wife and mother, one who always left life’s important decisions to her husband, she found herself in a situation where even a tough man with a very determined character would have difficulty surviving. Despite that, with incredible self denial she fought and struggled to save her children. Very rarely did I see her smile. She never volunteered any recall of her experiences in that brutal land and especially concerning the deaths of Stasio and Jadzia‌ Only when I became a wife and mother did I fully comprehend what she went through to save us. I pay homage to her honourable memory.

Władysław Kowalik

Honour was important

I was born in Kraków on 10th October 1910, and am now 93 years of age. During those times, Kraków was in an Austrian sector of a partitioned Poland. I was the eldest child in the family and my father was a carpenter and he served in the Legions. When the Bolshevik war started I was already able to read and, after leaving the army, I found a job as a locksmith. I wanted to start a good life, but the War wiped out my dreams. I remember the very day the war started, because I still managed to have a swim in Wisła.

I was enlisted to serve as a reserve soldier in the 5th armoured regiment. I was equipped with a lorry, clothes and a damaged gun. We were given an order to head for Zakopane under Lieutenant Czerwiński’s command. I was driving my truck with a small squad and was an experienced rifleman. I was given a pair of new boots which were three sizes too big. Nevertheless, I was very satisfied.

On the way to Zakopane I saw many soldier camps, some of the people who did not belong to any regiment were dropping weapons and coming back home, but not the likes of me. A lot of horse carts and wagons were heading in the same direction, in complete disarray. Suddenly the Germans started dropping bombs. We buried our dead and continued the march. We also met the Russians who had very old weapons.

We passed Przemyśl and dragged along as far as Hungary. On the border we were made to give up our weapons and surrender. We became internees and were sent to Monor, where we were divided into groups of those who claimed to be of German origin (later they were drawn into the German troops) and the rest. They took away our uniforms and guns and gave us accommodation in the stables, which was fine because we had a roof over our heads. While in Hungary I was promoted to corporal to this day I do not know why.

Soon things started to get better. We tried learning some Hungarian, doing exercises and organising football matches. A few months later soldiers started to desert the internment camp. I joined a small group of escapees and went to Budapest, which was about 70km away. We managed to find guides there. From Budapest we got to Yugoslavia, then to Greece, and finally to Turkey. There, in a small harbour, I went on board a ship called “Warsaw” and came to Haifa. I met many Polish people there.

Soon France surrendered and the reorganization of troops followed, new divisions and brigades started to be organized. We were to go to Syria. The French gave us their uniforms and ammunition.

We wanted to fight and we did not intend to give up. Again I got a lorry to drive.

We went to Palestine, to a small town called Latrum. In Latrum we went through military training again because there were many among us who had not served in the army previously. We were called the First Regiment of the Karpacka Brigade and we were trained as infantry. Finally they introduced a single uniform for everyone and we were being paid as soldiers by the English. We were all very happy to become real soldiers.

It was August 1942, I was moved and given a variety of duties. They taught us to fire machine guns, and then pretend to be dead while being transported on a mule’s back because we were to fight on Crete Island. When Crete surrendered we went on board the ship and headed for Tobruk. There were a few English sailors, some Greeks and a few Poles. We couldn’t get the ship cannons going, which made us furious because we had weapons but we did not know how to use them. There were no instructions and finally the Polish knack took over. My companion and I relied on the so-called “intelligence of the liquid” and, after a sip of vodka, we managed to resolve the problem. We were on stand-by all the time.

When the fight started the German bombers started to come. We put up a good fight and we even got sad when we missed the target. I wasn’t scared, I didn’t have the time to be. I was only interested in “laying hold” of the enemy. One of my companions was frightened so I explained that when you are shooting you tend to forget that you can be shot yourself. In Tobruk we fought for four months. The air raids continued. The Germans didn’t miss one day.

But as I said I did not have time to be scared.

“Michał”

The sweet taste of potatoes

I was born on 19th November 1939.

In 1940 my father was taken away by the NKWD and since that day nobody has heard from him. Because I was young when my father passed away I don’t remember him at all. My mother, who was 25 at the time, told me that in the summer of 1941 we stayed with her sister, cousin and my grandpa in Wilejka, which was 50km from Wilno. In those times it was already known that people were being chased away from these areas into Russia. Scared of that, my mother buried some valuable belongings next to our house, but unfortunately she never managed to find them.

She was right to be scared because, at 4am on 22nd June 1941, deportations started. We used to live next to the railway station, so the NKWD told us to get ready and board the train. They also told us that we were being rescued from the Germans. I remember the turmoil, chaos and buzz. Everyone was pushing through to the carriages with bundles of their belongings, trying to stay close to their families and friends. I was so scared when I found myself being held by a stranger after my mother had already boarded the train. The stranger passed me through the train window. It was a cargo train with just a small window up high, so only a small child like myself was able to get through. My mother told me that the first carriages were full of NKWD officers. On the roof there were also a few machine guns as an anti–aircraft precaution.

About 80km from Mińsk our train was fired on by the Germans. We could hear the shots everywhere. The train stopped and everyone tried to hide in the railway ditches. I remember my grandfather covered me with his own body when the bullets started to fly.

Together with the rest of the people, we followed the railway track. About 30km from Mińsk we stopped at some house and paid our host to put us up for the night and to take us to the closest town the next morning. The man refused to approach the station so we had to go on foot. We didn’t know what to do with ourselves and where to go. The NKWD were interested in us straight away. They asked for documents and wanted to know where we were going. I don’t remember how long we waited for the train; I only remember flocks of people gathering. Guarded by the NKWD, we were loaded in the train going to Woroneż. The autumn was close. In Woroneż we waited in the carriages, supposedly for the locomotive. Among us there were also Russians. The Germans started to attack over and over. I don’t know how long we stayed in these carriages, but I know my brother was born in one of them.

Once in a while they gave us a mug of “kipiatoku” [hot water] and a little bit of sugar. After we had been travelling for many weeks we finally stopped in Kiemirowa Obłaść [in Russia], which was an industrial area. People were put in the barracks, those who were able to work were sent to the factories straight away. My family started working in the car and tank parts factory, my mother was allowed to take care of my newly born brother and me, her sister, who was very pretty, was assigned to the kitchen. Everybody, mainly women and the disabled, worked 16 hours a day and slept on the factory’s premises. The whole area was fenced, so you couldn’t go anywhere, not that there was anywhere to go to, only snow and emptiness around. When we dared to complain that we were hungry the guards used to say “Glodnyje?” (Are you hungry?) and told us to dig out some potatoes. I remember us looking for these potatoes in the snow and I remember how sugar sweet they were. The taste of them still lingers in my mouth. I also recall huge chimneys around and the noise they made night and day.

My mother had to melt snow for washing. Her sister and cousin, both working, helped us to survive. When the weather was better we used to go to the tajga 5 to pick some berries and grass, which tasted like garlic but were quite edible.

One day a group of male Poles were brought to the camp. It was then that my mother met her future husband, a driver by profession. In Kiemirowa he worked in the chemical factory, so he had access to spirits that he sold for other things. Since my mother had met him, our plight improved a little.

In the camp we had an outbreak of typhoid and a lot of people died. My brother and I got sick as well. In those times I was constantly sick. I must have come down with just about any childhood illness you can name, typhoid, malaria, and scarlet fever. I remember the taste of quinine, which my mother used to give me when I was feverish. One bottle of spirit could get you anything, even gold, that is why we survived.

During winter in 1942 my grandfather, who had covered me with his own body in that rail ditch, died. We were really close, at camp we slept on the same bed of boards. I remember the winter was severe that year, -50 degrees Celsius, you couldn’t even go outside. A friend of my mother’s dug a hole in the ground and dropped my grandpa in, wrapped up in something. I can’t speak about it now (crying).

That winter my future father was assigned to the group, which was to organise ambushes for the locals called “ruskie Sybiraki” (Russian Siberians). These people used to live 100-200km from one another and hunt for sables. Dressed in white from head to toe, they were practically invisible in the snow. They carried rifles and boasted about being superb shooters. For the fur of sable to be of any worth, one had to shoot the animal only in the eye. The NKWD was organising ambushes to find them and have them sent somewhere near Moscow, where they were all probably killed.

In 1942, the Germans lost the battle of Stalingrad and many of the German soldiers were brought to our camp. They started to work in the factories. I saw many of our women trying to give them some bread while the others were calling, “Idiot, these are Germans, throw stones not food!”

We stayed in Kiemirowa until 1945. I don’t remember the exact date the war finished but I remember we were told that if we wanted to stay in Siberia we could, or we could go back home.

However, only the Polish were allowed to go, Russians had to stay. I know that many Poles left for Iran, but we left for Siberia in 1946. My mother remarried because she wanted our family to be taken care of. After many adventures we came back home to Wilejka. Our house still stood untouched, but was inhabited by some strangers, an ex-partisan who fought against the Russians and the Germans and a Russian without a leg, with his wife and kids. I remember this one night, the Russian shot the German, they couldn’t live together under one roof. My mother’s brother came back soon and helped us to survive by repairing and selling shoes. In the end we moved to my mother’s sister to Pińsk.

5

Siberian forests mainly consisting of evergreens.

Genowefa Zaborska

Once in a hundred years

I was born in 1903 in Jełża on Wisła River. It was a beautiful place. I remember when Polish people dressed in their Sunday best and were very happy, but I also remember the First World War. In 1916 my father died of typhoid at the age of 45, at the time of my father’s death, my mother was pregnant with her sixth child. She cried and cried and didn’t want to do any work, so I had to grab a scythe to rescue the rest of the children. During this period I only went to school for one winter.

I remember the day of my wedding, the candidate for a husband was a 36 year old widower. I didn’t want to put on my wedding dress, I sat by the stove and cried. The priest didn’t want to marry us because my fiancé went to confession in a different parish, which was 10km away. It was not until 12th October 1924, in a little place called Kępa, next to Radom, that we were married. He turned out to be a good husband, he hit me once and I tried to fight back with the wooden ladle but he escaped. If I had caught him I would have got my own back, no doubt. I thought to myself, “Doesn’t matter if he beats me up, but I won’t let go, he won’t hit me again”. I prepared everything for my escape to my mother’s.

I took the money I had hidden in the wardrobe, but he came back with chocolates and sweets and said he was so sorry, so I forgave him. He was a good man, hard working and he never lost his temper.

My husband died 28 years ago, we had eight children together, but only four of them were brought up [to adulthood]. Two of these four died and now I only have two daughters, Paulina and Jadzia. My husband and I owned 11 hectares of good land, two houses, and three horses, but we lost all of this when the Russians came one night at three and told us to get away and that was the end of that.

We couldn’t even cry because they said to get our things quickly and go. I remember the night they came, they banged on the door and screamed, “Open the door, open the door!” I opened it and they stormed into the house looking for my man. They told him to give up the gun but we didn’t have one so they let him dress. They told my kids that they were going to Ural.

On 10th February 1940, we traveled on the cargo trains for two weeks. There was no toilet, no food and no water, so we had to catch snow to survive. Those who had food with them ate, the rest starved. I remember once when the train stopped I got out and tried to get something to eat. Without any warning the train nearly left without me. Quite often people got off at the train at the train stops to get some snow or food and the train left them behind.

We got to Pachlew where we spent three years in Russia in Kazakhstan. We got a little room from a younger couple who went to visit their parents somewhere. The children slept on the floor for three years because we had no mattresses. We only had two stools, one little table, one bed and one pot for cooking and for washing the clothes. All six of us were cooped up in the one little room. Once we wanted to steal some straw from the camp, but there was nothing to steal, there was such poverty amongst all the people. I cried a lot. My husband and I worked in the hospital. My daughter Jadzia, who was two, was sent to the orphanage. At least there the children slept on straw. But Jadzia didn’t like it at the orphanage; she used to cry for home and escape. Our eldest daughter had to keep an eye on her.

We went to Krasnoworsko on foot - it took us all night to get there. I had to take off my shoes because my feet were bleeding. So many people we left on the way, such a terrible thing. When we were freed my husband went 5km to get some flour and bread. I baked some dry biscuits and even shared them with the others. Everyone was hungry. Stalin took everything away.

My husband started work in the coalmine. I didn’t have to work because the children were still little but I wanted to because we needed bread. People used to steal from each other. You could sell anything for food.

Then we went to Teheran, only families and children were allowed to go there, the old were left in Kazakhstan. We were fed there but people got diarrhea and children got eye infections. My husband was taken away to the army and fought for four and a half years at Monte Cassino and in Palestine. I went to Africa where I worked in a hospital, I washed floors and cooked and earned £2 a month. I saw such poverty there. To survive, my husband used to sell everything for food, and sometimes I could get some flour or oil from the kitchen.

Once I got typhoid and I told my husband to get a hen so I could have some soup and get better.

He brought such an old hen that the wood he used for cooking cost more than the hen. I couldn’t eat it so he ate it all.

I spent three years in Russia and eight years as an exile before we came to Australia. Here we bought a farm near Belgrave where we had to clear the land of trees. I worked for the nuns in Kew a few days a week and the rest of my time was spent on the farm. We had three cows on the farm, I remember that I used to make cheese and pick berries and sell them. After my husband died I stayed there for five years. I used to take strolls in the mountains and cry.

The youngest of my brothers still lives in Poland, near Szczecin. The Germans murdered the rest of my family. I have been back to Poland twice since our arrival in Australia. The last time I was in Poland was in 1979 where I took $1000 and gave it away to my people.

I have now got 10 grandchildren and 10 great-grandchildren. My daughter, Jadzia, takes care of me and my son-in-law drives me around. Whenever we go I ask them whether there is going to be a party! Everyday I make colorful woolen cushions or blankets. I go shopping sometimes to buy some sausage where I take my trolley and walk. I go to three senior clubs; we all really like it there. I have got a full wardrobe of clothes, I used to send clothes and money to Poland.

I haven’t been sick for thirty years. I fall sometimes but I always get better. I listen to Polish radio; I even tune it myself and I feed the birds with bread. I have got a neighbour who comes from a similar background to myself; we meet and walk together. I like to look at the old photographs and reminisce how my husband and I used to live. I think its time for me to die, although the doctor said I would live another 15 years. But I don’t think so.

Maria Szpak

Everything will change

I was born on May 3, 1924 in ‘Little Poland’ the eastern part of the country, which is located about 20km from the Russian border. Later that border was re-defined.

My village, near Beresteczko, had a population of about 200 people.

There were six of us in our family, including our father, who went to Canada in 1936. He was helping us until the war started. During the war we had no information about him, although he found the family afterwards. I had three siblings and we all lived on the farm. I completed all four grades at our village school, as there was no other school. I had a quiet life as a child. During winter the village women would gather together, they weaved, plucked feathers and chatted in front of their houses. During summer people would help each other with work on the fields. Whenever there was a wedding it would last for two or three days!

I was 15 when the war started. Nobody ever expected it would happen. We had only one radio set in our village, which was located at the school, so when it all started someone put it up to the window so people could listen to the news. I remember that day an airplane flew over which was very strange.

When the Germans came to our village, they only took our food, but didn’t kill anyone. When the Germans backed out, the Russians came, and then things got really bad. The Russians took whatever they could, such as food rations, even the milk’s cream. Children were getting whatever was left. When the war between Germany and Russia started, the young people began to leave for Germany. I was 16, hungry, and had nothing to wear so I decided to take a risk and go with a group of 30 people who went to the nearest train station in Brody. There were already lots of people willing to leave. We were taken into a cattle-carriage train. There, we got covered by lice instantly, which was very unpleasant. Carriages were divided to stalls and had some straw in them and we ate supplies taken from home. Others shared their food with those who didn’t have any, there was nothing to wash our faces with. That’s how we got to Lvov (a Polish town that is now a part of the Ukraine). For two days, we waited for the German train. We were taken into a building where we could sleep and were fed, however we could not leave from there as it wasn’t safe. People were stealing, and for money would even kill. On the German train we arrived near Lipsk. We were undressed on the spot and washed, our clothes were steamed clean. The “bauers” – local farmers, with others who wanted us in factories, awaited us. Marta, a friend of mine from the village, and I got a farmer.

On the wagon he took us to his home, a village called Kreisbitterfeld, I remember the day as though it were yesterday. The landlady made us sandwiches and a nice coffee, which was so good that I will never forget the taste of it. Then they took us to our place, it was a separate little cottage close to their home. We had a single mattress bed, a doona, a wardrobe and even a stove. We were very pleased.

Our farmer had the biggest property in the village. He lived with his wife, three little children, his parents and a cousin. He did not go to war because there was something wrong with his leg. Quite a lot of people worked for him, a few Russian slaves, German men (who looked after the horses), four German women, five Italians and two Swiss workers who looked after the poultry, and then there was us, two Polish girls. We worked hard.

We dug up sugar beets with hoes, we collected potatoes, passed bales of hay, and spread manure. We worked until five o’clock, and in the summer we worked an hour longer. Sometimes the landlady needed me to work in the kitchen, I think she liked me because I worked fast. In the beginning we had problems communicating. I remember the Polish boys from the neighbourhood told me that “shit” meant roll with butter, I picked up the word fast and proudly started using it. This is the way the Polish boys made fun of me.

The landlady gave us plates on which she used to put food for us. On Sundays we ate the same food as the family and during the week the leftovers from the day before, or she she’d cook us something else. Usually it was potatoes in the jackets, often fried up. My friend and I ate in our cottage.

On Wednesdays and Fridays the landlady was giving us bread, which we shared so it would last for a few days, even though we wanted to eat it straight away.

We were young and we worked hard so we needed the food. However, when we caught up with Russians, who also worked for the Germans, and started singing, we even forgot about the hunger.

Our cottage was nice. Only the floor was damaged but we did not mind. Rats came to us from the neighbour next door. The rats were all over a pear tree and they came to us through the holes in walls. They walked on our beds and ran away when we hit the doona.

Our landlords treated us well. Only once the “bauer” slapped me in the face. It happened when I got a letter from my mother. She wrote that she was sick and she wanted me to come home. I was so distraught and sad that I did not pay attention to what the “bauer” was telling me, where I should go and what I should do. I did not look at him and that is why he slapped me. He said, “When I am talking to you, look at me”. It was a very unpleasant experience because nobody had slapped me before.

During bombing raids we were allowed to hide in the basement with our landlords. On Sundays my friend and I could go to the nearest village. We met with boys from Russia, Poland and other countries and we were all equal then. We had to be back by 9pm.

I lived and worked for the “bauer” for 3 years.

After the German surrender, which was probably in June 1945, Americans arrived in our village. My “bauer” wanted me to stay and work for him longer but I wanted to do something else with my life.

When the UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) arrived they put us in lorries and took us to an American camp near Stuttgart. We lived in barracks with 10, 6 or even only 4 people in each. They took care of us, we received food 3 times per day, including bread and toppings for the bread. Finally, we were free, we could do whatever we wanted, whenever we wanted.

Nobody was allowed to tell us what to do.

They moved us to another camp in Weinsberg, which was even closer to Stuttgart. They did it because the Lithuanians were about to arrive at our camp. The conditions were not as good as in the old camp. The only things which divided the families, were hanging blankets and we had to wash in our barracks, using bowls.

I met my husband in the first camp. At the beginning, I did not want to get involved in any relationship. He went to Belgium to work in the mine but after he had an accident he came back and we got married. Our daughter, Terenia, was born in 1947. She was 2 when we went to see the committee to be able to go to Austria. They offered to let us go to Canada but they needed strong workers and my husband did not weigh enough. He even put an iron bar into his pocket for the committee. He was also told that his hands are too small and in the end they rejected us.

We arrived in Australia, in Bonegilla, in 1949. We moved into barracks. Women with children lived in one barrack and men in another one. Men checked on their wives every morning. I did not go to Poland because I did not have anyone over there. My family found me later through the Red Cross.

My parents, brother, his wife and their child were still in Canada.

I am satisfied with my life now, although my husband’s health has deteriorated. He has had 2 strokes and a heart attack and I am the only one who takes care of him. We have been together for 55 years, for good and for bad times. We built our house together and I will take care of my husband as long as I can.

I was never afraid that I could die because I was young and I hoped that the war would finish and everything will change for better.

And I was right, it has changed.

Dziunia Wasylkowska

I was stealing but honestly

I was born in 1926 in a small area in Polesia called Łachwa. My father came from Bukowina and has never been to Poland. He served in the Austrian Army and, after Austria was defeated, he left for France and joined the ranks of General Heller. He participated in Warsaw’s defence. After the war had ended, polonizing 6 of the eastern part of the country began. My father received a block of land in Wołyń, but the land wasn’t of interest to him, so he gave it back. I don’t know how my father ended up in Łachwa, probably because his brother and his wife were there who were both teachers. My mother came to Łachwa after attending a seminar for teachers in Częstochowa, and on 18th January 1926 I was born. We lived in Łachwa for about 5 years where my mother worked as a teacher. Because my mother worked I was essentially raised by a nanny.

After finishing Wyższy Kurs Nauczania (WKN), a graduate education course in teaching, my father got a job as a school master in Stolin. So we moved to Stolin when I was 4, along with my sister who was a few weeks old. We began living in the school building and my mother stopped working at that time. That’s where I began my education.

When the war started, my father was drafted to the army. It was peaceful in Stolin for a while, but in the year of 1939, NKWD started arresting people in our area. At the end of December 1939, they finally came for my father. My mother gave him only an old fur coat, later she tried to help him however in prison her help was very limited. They brought some Jewish family to our apartment at school, but after a few days we got an eviction notice so we had to move to our neighbour’s, Kulińskich, place.

The relative peace did not last for long, on 10th February 1940, at dawn, they also came for us.

Neighbours said they were taking us to some camp near Pińsk. Their advice was not to take anything, as it would be taken away from us, but my mother dressed us in warm clothes and that saved us. My mother also placed some pillows, a doona and some food into the doona cover, but that is all we could take because they wouldn’t allow us to take anything else. The NKWD came for us in an elegant sledge of Prince Radziwiłł and we were taken to Station Horyń that was about 6km from Stolin. At the station a cattle-carriage train was waiting for us. I remember there were no toilets, which for all of us crowded together was a very big problem. I remember the Mikulskich familie was in the same train as us. It was a settler’s transport but there were mainly foresters and gamekeepers. We were locked up in carriages without water and we could only get small amounts of snow for liquid. I remember when, one day, someone brought us a bucket of soup from an ambulance-train.

We waited for a few days before we were moved towards an unknown direction. At one of the train stops, through the carriage gaps, I saw a column of people being led. Among those being led was my father. They were led from Stolin. All of a sudden Mrs. Kułakowski, our acquaintance who lived in Horyń, passed my father a bag with food.

Our train then left towards the direction of Łuniniec. When the door of our carriage was opened I met Wisia Dobrowolska, an old friend from college, whose family originated from Polish nobility.

After the doors were closed the train moved on. I remember reaching the Russian border and the trains were adjusted to a different track. Things improved for us there as we got a space for the toilet. I can’t remember anyone giving us anything to eat, all I recall is a bucket of soup. Someone pulled cards out and we started to play patience, we were making bets as to whether we were going North or South. One day when the train stopped, I heard some strange sounds. It turned out that we were near Plasieck.

6

The reintroduction of Polish language and culture to the eastern parts of Poland (as per the geographic boundaries at the time)

That’s were one of the biggest camps was, where prisoners worked from dawn in the freezing weather.

After being detrained we were moved onto trucks. Because it was February it was very cold and my sister and I were both sick. We arrived in Kościna, which was a bigger village, where we had to wait in order to travel many, many kilometres. When we got to Karm Oziero we were quartered in dormitory rooms where we stayed overnight. The next day we arrived in Zalozierie. It was February 1940 and barracks were put up for us. We settled in a petite room in the same barack with Mrs. Podubiak, and her five-person family. I cannot remember how many barracks there were but I know that nearby was a canteen, and also a hall-room in which we all gathered to receive information. There was also a little shop that sold bread. The camp consisted of the NKWD headquarters, a school, a river Uundosza and a hospital. A few men, including my father, were shifted to work in the forests nearby where he sharpened wood saws.

After being there for sometime they gave us each a little block of land so we could sow potatoes or anything. Of course, there were no guards as there was nowhere to run. I was too old to go to school because it had only four classes and two teachers. However, my sister went. The day the war between Russia and Germany started was one of the best days in the camp. I was sent to work along with other young people and we were sent to Szepieczna. At first we travelled via boat, later we walked and after a few hours, reached the village. We worked there for free, for a whole month to fund the Red Army, as we were told.

I remember in July, on my mother’s name-day, I bought a piece of soap in the shop. It was a real luxury because we all used ash to wash our hands. I walked all night to be present at my mum’s name-day.

One of the most drastic experiences from my early youth was my father’s arrest. It was back in August or September 1940. NKWD took my father from working in the forests, along with other men. I don’t know why they arrested him but he was locked up in a shed, which we could not approach. After some time, the prisoners were taken to the train station. I remember that I ran after them, screaming, but my father didn’t even turn around. And that was it. When he was in the Plesieck - gulag, we received a smuggled letter from my father. It was then that we learnt, that in Archangielsk, he was interrogated. From that letter, we also found out who the informant for the NKWD was. Among a few of them, unfortunately, was one of my girlfriend’s father. In order to obtain the second letter from my father. He sold his personal belongings and paid the purveyor for it.

In August 1941, whilst in the camp, we were gathered and informed that Sikorski [a Polish General] and Majski [Soviet Union ambassador in Great Britain] had made a treaty arrangement under which we were free to go. To us it was quite unreal, but we made a decision quickly to take whatever we had left from the barracks and to hasten away. We knew we had to obtain an “Udostawierenie”, a certificate discharging us from the camp, from the NKWD’s headquarters.

People were waiting for 24 hours because the NKWD wasn’t eager to issue the right papers. I remember that we wanted to get some food supplies for on the way, so we went out in the fields to do a potato-lifting. We walked in rows throwing the potatoes back, where others walked behind and picked them up. I wore my father’s trousers with the legs tight in the bottom, I tried to stuff as many potatoes in my trousers as I could. There was severe hunger, even cats and dogs in Zaozierie were eaten.

Anyone who could ran, but some couldn’t. I know that one of the families committed suicide by asphyxiation, it was a women with two children.

Somehow we managed to get a boat to escape the area. Together with another family, we arrived in Karm Oziero and reached a village, where we were told about one vacant house in which a ferryman used to stay. So, of course, we went there, and after we cleaned it up, we decided to stay. I hired myself out for potato lifting. My mum grated the potatoes and made cakes for all of us. Those potatoes that I collected were the best potatoes that I have ever eaten.

One day we met one of the coachmen who agreed to take us to Kościno. Mum cooked a pot of potatoes and sprinkled them with flour. That was our only meal for a few days and that kept us alive.

After our arrival in Kościno we didn’t know what to do. My friend and I went to work 10km in the tajga, which turned out to be a big mistake because, during those difficult times, we should have stuck together with the family. I remember that so-called ‘good friend’ of mine, and her brother, stole all of my bread. That sort of ‘friendship’ meant nothing when someone is hungry. Another job that I had was painting barracks with lime.

By chance we got news of my father, who came back a completely different man. His legs were ragged and he was without his own clothes. We then went to Kościno and where settled in the village Babkino. There we got a job in a kolkhoz 7 and, with our acquaintances, the Rzewuski family, we took over a house as many houses back then were empty. My father wanted to go further south where the Polish Army supposedly was.

I remember on Christmas Day I went to one of the gardens and from under the snow I picked a frozen lettuce. I had to eat something, as back in those days there was severe hunger. One day a transport vehicle with prisoners drove up to us, one of them came over with a bit of meat and asked my mum to cook it for him. We had very good soup then, but the meat was returned to the owner. After sometime we decided to continue travelling to Plesieck. We got to the Plesieck train station by cart and on foot. Some of the disabled soldiers from the Russian Army where there. We got on a cattle-train in a carriage with bunk beds. We wanted to go as far as we could south, where the Polish Army was. We arrived in Wołogda, at a big station with lots of people and refugees. There, the Russians had food stands for those with ‘udostawierienie’ papers who got tomato soup. I recall an elderly woman, sitting at the station, with lice walking around her as if they were ants. Inside the station it was very tight, it was so over-crowded that only women and elderly people stayed there at night, whereas the men slept outside. I met an acquaintance of mine, whose father was an informant for NKWD against my father. I also met my friend Halina. That night I slept sitting up-right, leaning against a pole. The next day my mum found a room for us, where again, it was so tight that we had to sleep on the floor literally next to each other with no possibility of walking. Next to us was a Russian woman, singing for hours. The next day we moved to a train carriage. We were together with the Rzewuscy familie and one of the men, who was an informant against my father for the NKWD. That man said that he will take our papers and go to get some food, meanwhile when he was gone the train departed and we were left without our papers. From then on we could not get food as we had lost the proper documents. That’s when I really learned what hunger meant. We travelled south for almost a month, with the train often sitting in snow - drifts or at little stations, where we sold the rest of our stuff. People would steal everything and anything, even coal. I can say that I was stealing honestly.

When we arrived in Kazań my mum already had typhoid. There, in the train, we saw the Polish Army. A priest came to our carriage and gave my mum her last rites, he also gave us some money collected by Polish soldiers who asked him to give it to us. I recall that on the way they disposed of a lot of dead bodies, before the bodies used to be stacked between train carriages. People during the trip were dying mainly of starvation and all sorts of illness, despite their age. I remember that corpses were lying next to the road. Uncovered, they were put on wagons and hauled somewhere. Once, I saw a dead body wrapped in a blanket, behind it, a woman walked. As it turned out later on, it was the body of her mother and she put the blanket around her. I met her afterwards. She was my teacher.

We arrived in Guzar, in Uzbekistan. My mum and sister were taken to the Russian hospital and we were driven to a big hall and lay down next to each other on the floor, it was very tight. After a while they started to allocate people in kolkhoz’s to prevent from their accumulation in town. My mum, even though she was sick, was registered for working on a kolkhoz. After sometime she met our dad’s acquaintance who promised that, if there will be a consignment abroad, we would be the first ones to go.

7

Large community farms developed under communism

In March 1942, my mum and my sister had left for Persia, whereas my father and I stayed as we were still sick. My father did not recover and in April, at the age of 44, he passed away.

I found out that the Junaczki – School ( school witch military discipline) residing a few kilometres away, was recruiting and, of course, I signed up. At least I had some food, even though it was mainly rice. After a while they moved us to Guraz, then to Mołotow, to the 6th Division, with General Karaś-Tokarzewski in command. We were lodged in tents, given clothes, and taught how to march and study. During the summer, General Anders and Karaś-Tokarzewski arrived, I remember that day very clearly. Later on we found out that we had to go to Persia.

In August 1942 we left on foot for the train station in Kitalo. From there, on the train via Samarkanda we arrived in Krasnowock. There we were quartered at the waterside and awaited the ferry ‘Żdarow’. I remember that the ferry was so overcrowded that it was not possible to move from one spot to another. After two days we arrived in Pahlevi, in Persia. The first thing I saw was food stands. That, for me, starving for two years, was hard to believe in. We were taken to camps at the seaside where they gave us male uniforms, as there were no female ones. We marched along the coast singing ‘Hurricane Rippled at the Sea’ or ‘ Morning, Morning, Dawn’. When the army left, Persian drivers drove us in Teheran.

There I met my mum who worked in Teheran’s sewing workroom. Then I left the Junaczki to be with my mum and my sister. We lived in the buildings of the former Persian Air Force camp, Teheran seemed to us like a wealthy city. Because mum worked I was dressed better and started going out to town, life began to look completely different. I went to secondary college. When we moved to the second camp the living conditions improved even more, we had our own rooms. Even though the living conditions were better, we decided to go to Africa. At the Persian Gulf we were placed aboard a little ship called the ‘City of London’. In Bombay we were transferred onto a big Dutch ship. In Mombasa our ship was directed to Dar-es-Salaam. It was the time of the Monte Cassino battle, which was very emotional for us.

At the end of May in 1944, we arrived on African soil. I recall the first night because the black people played their instruments all night. They played all night because there was a full moon. We were lodged, and after a few days I was enrolled in fourth grade of college in Tanganyika 8 in Tengeru We waited for two weeks for transport, but I recall that it was a really pleasant time for me, Dar-esSalaam was a fairy tale town to me.

Two weeks later we were taken to Dodoma by train and then by lorry to Tengeru. When we were brought to Tengeru, which was almost on the equator, we got a cottage and I began my college education. In December 1946 I received my Certificate of Matriculation. I remember the day when the end of war was announced, we felt very dejected because we did not know what to do with ourselves and we did not know what the future would bring for us as there was nothing for us to go back to. It was intended that we would be sent to Europe.

After a few months, in 1947, first came the English Commission, enrolling for work in textile factories in England. Then came a Canadian Commission and, in the end, an Australian Commission.

Finally, along with 1,118 people from Tengeru and Uganda, we registered for the ship going to Australia. In Mombasa, where we were again lodged in camps. Turns out, I was literally stuck in camps.

We arrived in Australia in 1950.

8

Tanganyika was later renamed Tanzania.

Halina Kaczmarska

We were watching Warsaw burn

I was born on the 24th of October 1916 in Warsaw. When the war started I lived

on Cegłowska Street on the opposite side from the Akademia Wychowania Fizycznego (Academy of Physical Education) in Warsaw. I was the fourth child among five of us in the family. I had a sister and three brothers. My mother was descended from the good Koszyński family and she never worked because we were well off.

I remember clearly when the war started. At that time I lived on Rakowiecka Street with my husband where we had a Bottle Shop “Wine, Vodka and Colonial 9 Goods”. I remember the uncertainty about whether the war would start or not. People said that Germany wanted to take the whole of Poland. I remember as clearly as if it was today that, a few days before the war started, Minister Beck finished his speech on the radio with these words: “We will not let them push us away from the sea”.

Those words have historic value.

The following day they broadcast on the radio that the Germans had crossed the Polish border and a huge mess started. Mr Starzyński, the President of Warsaw, announced on the radio that the capital city will be fighting and appealed to all young people to leave Warsaw. It was repeated on the radio many times and, as a result, many young women and men left Warsaw. People were going in different directions, wherever they wanted. In the meantime terrible things were happening. Germans started flying above Warsaw on the second day. At first people thought they were maneuvers but when they saw the swastikas they knew who it was. The bombardments of Warsaw began. They again started broadcasting information, but this time restraining young people from leaving due to overcrowded roads that caused problems for the soldiers. We were stuck.

The Germans managed to tune into the Polish radio and they were calling people to leave Warsaw. It was a big mess.

Warsaw was bombarded every morning and artillery fire started at Mokotów from Służewiec in the evenings. At this stage we had no alarms and nobody knew when and where to hide.

In September we were ordered to defend Warsaw and people started digging ditches. The Red Cross opened a point of support near my house. I contributed a lot to this place from my shop. I thought that it was better to feed the hungry people, otherwise bombs would destroy everything. I saw how shops and houses got destroyed. Anyway, problems with food started. Once I saw a missile kill horses and people grabbed at the meat and tore it apart. The first time that I ate horse meat was soon after the war started.

Russia attacked Poland on 17th September 1939. Poland was surrounded from both sides and we were not able to fight on both fronts. We had to withdraw from fighting. Before we capitulated we had heard that the regiment from Poznan, under the command of General Bartnowski, was coming to help Warsaw. It was then the battle of Bzura took place. German forces were so strong that the Polish soldiers did not have any chance of winning. At that time I lived on Rakowiecka Street and I heard that the army of General Bartnowski was withdrawing. I saw wagons with straw full of wounded people and those walking held onto the wagons from exhaustion. I remember one of the wounded whose head was wrapped with blood soaked bandages. Soldiers were so tired that the commander (I do not know who he was) ordered a break. They stopped on Rakowiecka Street, near Puławska, next to my house.

Those young people went to the nearest gates and laid down on the street just to have at least a little rest. They were so exhausted that they slept almost till the next morning. Two soldiers slept on my 9

Items that were exotic in Poland at the time were referred to as Colonial Goods eg. cocoa, spices.

kitchen floor. They did not stay long, they had to go. It was despair. When I think about it, I cry. Those soldiers were so tired, so exhausted and wounded. They had to get to the place where they were ordered to hand over their weapons. It was our surrender.

One day, two air force officers came to my house and they were very upset that they were not given planes for fighting, but instead they received shovels to dig anti–tank ditches. You can imagine their despair and humiliation.

I saw when a delegation of the Polish Army was going to sign the agreement with the Germans for our capitulation. Oh my God, it was such a difficult experience. When they broadcast the information about our capitulation, a few soldiers were visiting me. One of them got so upset that he broke a wooden table that I had in the middle of the room. Then he wanted to shoot himself because he did not want to be held in captivity. His friends restrained him. The capitulation caused enormous despair amongst the soldiers and commanders.

After they signed the capitulation, they broadcast that the Germans will come to Warsaw and they will arrest anybody who has a gun.

After capitulation, the Germans wanted the roads cleared and ordered us to fill the ditches and destroy all barricades.

What was happening with me? My husband was gone, my oldest brother was gone, as was the youngest. My oldest brother was an officer, a lieutenant of infantry for the 71st regiment in Zambrów.

After the Germans occupied, they started giving orders. They put speakers, we called them “szczekaczki”, on the poles. They broadcast that we had to hand over all radio sets and that if we listened to different broadcasting stations they could arrest us. Even before that, the Polish government made us give them all of our cars. My family gave up three cars and we received vouchers. Vouchers were distributed in order to buy food and other goods. It was not enough, but at least it was something.

The Germans started arresting people. They enforced a curfew, which was 10pm at first, and then they changed it to 7pm. If they saw anybody on the street after this hour they could tell them to stop and if people did not obey, they were allowed to shoot them.

One day, out of the blue, my younger brother came home. He never used to smoke but that day he asked my father for a cigarette. He told us that after he heard the radio announcement to leave Warsaw, he and his two friends left and they managed to get to Kowl. But when they found out that Russia had attacked Poland they headed back to Warsaw.

Another day my oldest brother showed up. I did not recognize him, he was so dirty and untidy.

He was with his regiment in the army but when Russia attacked Poland, the commanders told them to give their uniforms back and decide if they wanted to go back to Poland or to go to Romania. He decided to come back. At that time, all of the commanders, including Rydz Śmigły, General Beck and Kasprzycki went to Romania.

My husband came back last. I think it was in October. He told me that after leaving Warsaw, he and another soldier, who was also looking for his regiment, managed to get to Włodzimierz Wołyński.

However, they did not find the Polish Army. In addition, they ran out of petrol so they hid the motorcar in bushes and changed from their army uniforms to civilian clothes.

I told my husband that a few days after the Germans occupied Warsaw I opened our shop and gave away everything we had in there. He told me that I did the right thing. We started thinking about what we should do next, how we could survive. We decided to sell our shop.

My husband had to work somewhere and we had to register with the Germans. Everybody had to register in the German offices. Some turned up for work in Germany voluntarily. They were traitors to us. However, maybe we should not have judged them. My husband got a job in the town hall in the Registration of Population Department on Theatre Square. It was a difficult experience for him because a few Germans checked all of the documents everyday. They took notes about people and, as a result of this, arrests increased. In addition, the underground Polish Home Army (Armia Krajowa) started operating.

People often said: “Do not go outside because it is very busy” or “It is very hot”. Everybody knew that meant that the Germans were arresting people.

I also remember an attempt on Kuczera in Warsaw. As a result, the Germans pulled fifty young people out on Jerozolimskie Alley and imprisoned them in Pawiak. Among them was Jurek Kasprowicz, my sister-in-law, Lucyna’s brother. I don’t how they managed to do it, but they probably bribed the German’s lawyer and they set him free.

What was I afraid of the most? To be arrested because I knew what the Germans did to make people talk. I somehow avoided starvation. Hunger did not effect everybody because people sold some food. People from Warsaw smuggled food. It was usually meat and pork fat. However, it was very risky because the Germans dragged people out of the trains and searched them. They confiscated whatever they found and arrested many people. Some were lucky and avoided it [arrest] so they managed to bring some food from other cities and towns into Warsaw.

Did I come across peoples’ anger? Personally I did not, but I know about a few people who were hiding from the Germans. In most cases people helped each other. Those who had access to “kenkarta” (identification card) gave away many of them to soldiers from the underground. Not everybody was unselfish, sometimes they took money for it and it usually cost 500 zł (góral).

Many Poles hid Jews. I remember when the Germans started catching them and put them into the ghetto. It was terrible. At that time I lived on Cegłowska Street but I could see Muranów and Nalewki when I changed trams on the way to the city. As soon as the tram reached Nalewki, Germans jumped inside and nobody was allowed to get off or get on or throw anything. When the tram went through the ghetto I saw those skeletal, old people sitting on newspapers on the street. In Muranów I saw people working at destroyed houses. They wore white and blue striped uniforms and round hats.

They always looked at the tram with unbelievable sadness. One day, in autumn of 1943 I saw a van covered with a tarpaulin. There were people sitting on wooden benches. They wore those striped uniforms and they had their mouths gagged. Germans gagged them because many screamed “Long Live Poland” during executions.

I survived in Warsaw until 1944 when the insurrection started. In my area, the Germans told everybody to leave their homes and gather on Federation Square. They gave us fifteen minutes to leave our homes. In the meantime, the Własowcy 10, who cooperated with the Germans, came to our homes.

The Germans told them to go around to people’s houses and make them leave quickly. One popped into my house. I thought he was from Ukraine because he could speak a little Polish. He told us to pack everything because we were going to Germany and assured us that they would not kill us. I was so scared and devastated that I did not want to take anything but he pulled down the bedspread, opened the wardrobe and made us take different things. After that we went with him to the Square. We sat there and waited for who knows what and we were watching Warsaw burn. After a while the Germans arrived and told us to go to the country, far away from Warsaw. People started gathering into groups.

Another order came and they hurried us in columns along Chłodna Street to Wola towards the St Wojciech Church.

At that time I did not know that my youngest brother, Jerzy, who was 23 was in that church. His lungs were wounded and he was laid down in front of the main altar. He had gone with other insurgents to the gasworks building where they organised attacks on the Germans in the evenings. He got shot when he was crossing Płocka Street to rescue his wife and daughter.

The Germans hurried everybody to the West train station. However, because they could not cope with the crowd, they relocated some people into that church. They ordered all women, children The Własowcy is a group that originated in Russia. During World War II, the Własowcy in Poland were often Russians forced to follow German directives. They were known throughout Poland for being vicious and cruel. They would kill, force people from their homes and destroy houses and entire villages and towns.

10

and elderly people to leave the church and to go wherever they wished to. All the men, youngsters and wounded died in that church by grenades thrown by the Germans. I found out later that approximately 300 people got murdered and their bodies were buried in holes prepared earlier in front of the church.

My brother was among them. We were rushed again to the West Station, then put into carriages and taken to Pruszków. There was a temporary camp there for people from Warsaw. There were a few thousand of us. It was on 30th August 1944.

They quartered us in the halls of an old steam-engine plant and put us on the floor. I got separated from my husband. They directed young men to the right and women to the left. They put the men behind bars and left the women in the halls. The Red Cross organised immediate help for us, including food for cooking.

I spent only two days in Pruszków. My friends, Greta and Zosia Lorentz, and I went to the German city, Zendan, by train. There was a displacement camp. We lived in barracks on cots. We often got bitten by bed-bugs at night. One German woman watched us. One day we cleaned her floor and she gave us cigarettes for it and promised an earlier trip inside Germany. We managed to leave the camp on 8th September, 1944. They transported us to Hagen, Westfalia in cattle cars. When we got there we had to stand in groups of three while old German workers chose those they wanted.

I ended up in the battery factory, which was situated in the stable. It was a huge hall. My job was to cut cardboard, which was used for insulation, using the guillotine. Next to me there was a swimming pool filled with sulphuric acid where the batteries were dipped.

This sector was one of those where workers were provided with some milk for health reasons.

We had workers from all over the world. We had people from France, Ukraine, Holland and Hungary.

Except for the French, who were treated as prisoners of war, the rest lived in the barracks. There were so many people in each barracks, we slept on bunk beds and we had one table where we ate soup that came from a big pot and we used metal bowls. It was usually red cabbage or turnips cooked in water. In the evenings we ate buckwheat which was usually musty and had worms on top. Once a week, at breakfast, we received a small rye bread, a piece of molasses and some sugar. Hungry or not, we all wanted to have at least some rest. They gave us a piece of soap to wash. The Germans made it from the fat of killed Jewish people. It was very light and without any smell but foamy.

They woke us up at 5am every morning using a whistle. In a column we marched to the different factories. They gave us wooden boots and factory overalls with the letter “P”.

I remember that over Hagen in December we noticed American, English and Polish airplanes more often. Bombardments started to happen closer and closer to our industrial district.

Probably on 4th December we got bombarded and our camp was in flames. I ran from the barracks and it was as bright as if it had been daytime. The Germans kicked us out from their shelters.

They only allowed us to run into the tunnel where we used to hide during alarms, which was about 1.5 kilometers away. The air raids increased to 3 or 4 during the night. Bombs destroyed the whole factory and the whole town. It was a terrible scene. We managed to get to the tunnel but we were dirty, hungry and cold. We got out of there on the second day but we did not have anywhere to go. We wandered around Hagen for about two weeks without food or anywhere to wash. Everybody got whatever they could find. If we did not get anything, we had to steal. After a while they told us to gather near the ruins of our factory. They announced that everybody who used to work in the factory had to work to remove the ruins. This time they located us in a big room in an old school. There were 120 Polish people in that room. We did not have beds so we slept on the floor. On Christmas Eve we received bunk beds but without mattresses. It was where we started 1945.

While we were removing the ruins we were still experiencing air raids. However, we knew that the war was nearly over. Hagen was still defending. In April 1945, the Americans were coming so the Germans wanted to evacuate all camps and kill all of the people. But they did not manage to do it because Americans came, at first on motorcycles and then in tanks. They gave us some ship biscuits and told us to go and take whatever we needed from the Germans. A big mess started because, although

the Polish had their limits, the Ukrainians and Russians behaved rudely. All they wanted was to get drunk. There was a big distillery where they got alcohol. Drunk, they attacked the Germans, killed them and stole everything.

When the proper American Army arrived they took good care of us. They took whatever we needed from the Germans so we were not hungry any more. The Germans did not run away from their homes but they were very scared because those who worked for “bauera� sometimes tried to take revenge on the Germans for those years of living in terror and humiliation. Sometimes terrible things happened.

The Poles stayed together and they still lived in camps because they did not have anywhere to go. They even established a shop and ran an exchange business with the Germans. A few other women and I rented a room in a German woman’s house. They were good to us, they even indulged us.

When an opportunity came I went to Belgium. It was on 5th May 1945.

After few years I decided to migrate to Australia. I arrived in Melbourne on 7th November 1949.

Ocalić Od Zapomnienia

Lest We Forget (in Polish)

Wprowadzenie Po podzieleniu Polski we wrześniu 1939 roku przez Hitlera i Stalina na strefy wpływów Niemiec і ZSRR, 13 milionów obywateli polskich, w tym ponad 5 milionów narodowości polskiej, dostało się pod okupację sowiecką. Od początku trwały aresztowania, deportacje, mordy.

Jeszcze w 1939 roku, po przymusowym objęciu wszystkich Polaków z terenów wschodnich obywatelstwem sowieckim, zaczął się pobór do Armii Czerwonej. Objął on około 210 tysięcy młodzieży, którą najczęściej wysyłano na drugi kraniec imperium sowieckiego. W głąb ZSRR zsyłano w tym czasie również polskich jeńców wojennych. W sumie Sowieci tylko w 1939 roku wzięli do niewoli około 250 tysięcy polskich żołnierzy i oficerów.

Wielu obywateli polskich uznanych przez władze sowieckie za „wrogów ZSRR” deportowano.

Największe deportacje przeprowadzono w lutym, kwietniu i czerwcu 1940 roku oraz w czerwcu 1941 roku.

O świcie dnia 10 lutego 1940 roku odbyła się pierwsza masowa deportacja ludności polskiej z naszych terenów wschodnich zajętych przez Armię Czerwoną i siłą włączonych do ZSRR. Na Wschód trafiło wówczas około 300 tysięcy osób (mężczyzn, kobiet i dzieci) głównie średnich i niższych funkcjonariuszy państwowych i samorządowych oraz osadników rolnych.

13 kwietnia tego samego roku, kolejnych około 300 tysięcy trafiło na Sybir. Były to przeważnie rodziny poprzednio deportowanych, w większości kobiety i dzieci. Ludzie byli pakowani do wagonów służących do przewozu bydła i wywożeni w niewiadomym kierunku.

Następnie w czerwcu tegoż roku doszło do kolejnej masowej deportacji ponad 240 tysięcy osób, w większości jeńców wojennych z zachodnich i centralnych rejonów Polski.

W 1941 roku miała miejsce kolejna duża wywózka 300 tysięcy Polaków na Wschód. W pierwszym rzędzie wywożono inteligencję, rodziny żołnierzy, osadników, bogatszych rolników, zwanych wówczas ”kułakami”, a także urzędników państwowych і wykwalifikowanych rzemieślników. Po 1944 roku liczbę deportowanych powiększyło dodatkowo 50 tysięcy żołnierzy Armii Krajowej i około 150 tysięcy cywilów.

W efekcie zsyłek, przymusowo wywieziono w głąb ZSRR łącznie 1,7 miliona obywateli polskich.

Symbolicznym miejscem tych represji stał się Sybir, miejsce wyznaczone na mapach przez obozy pracy, więzienia i miejsca zsyłki rozłożone niemal na całym terytorium byłego ZSRR. W większości zesłańcy i więźniowie trafiali do Kazachstanu i innych republik Azji Środkowej. Na skutek głodu, chorób i rozstrzeliwań (m.in. mordy polskich oficerów w Katyniu, Charkowie i Miednoje) oraz mordowania więźniów przed nadejściem frontu niemieckiego w 1941 roku, tylko do roku 1943 zginęło około pół miliona obywateli polskich.

Wielu z tych, którym udało się opuścić ZSRR z armią Andersa, a potem Berlinga, wróciło do Polski po zakończeniu wojny, ostatni doczekali tego dopiero w roku 1957. Wielu pozostało na zawsze w miejscu zesłania „na nieludzkiej ziemi”, wielu słusznie obawiając się represji po powrocie do Polski, emigrowało.

Przez lata prawda o tych zbrodniach była zacierana, zarówno przez władze sowieckie jak i polskie, służące radzieckim interesom. Nieliczne opracowania na ten temat ukazywały się jedynie na Zachodzie. W Polsce dopiero od niedawna zaczęły pojawiać się obszerne informacje, analizy historyków, wspomnienia. * Drugim „wybranym narodem”, którego głównym celem było unicestwienie Polski і Polaków byli naziści. Po ataku na nasz Kraj dnia 1 września 1939 roku rozpoczęli oni zmasowaną akcję terroru na narodzie polskim. Rozstrzeliwania, męczeństwo Polaków w obozach koncentracyjnych, a także masowe deportacje na tereny niemieckie do przymusowej pracy na rzecz niemieckiej gospodarki, to fakty dziś już obszernie znane.

Jak podają statystyki Polacy stanowili największą, bo liczącą w latach 1939-44 ponad 2.800 mln osób, grupę robotników przymusowych poddanych niewolniczej pracy na terytorium Rzeszy і na terenach okupowanych. Liczbę niemieckich „pracodawców” korzystających z pracy przymusowej Polaków określa się na 150 tysięcy osób. Liczba roboczogodzin przepracowanych przymusowo przez Polaków na rzecz III Rzeszy przekracza 19 miliardów.** Dziś nie żyje już ponad 90 procent byłych niewolników III Rzeszy, a z biegiem czasu pamięć o nich zanika. Na szczęście nadal żyją ludzie, którzy przeszli przez niewolniczą pracę w Niemczech, choć niektórzy po przeżytych tragicznych doświadczeniach nie chcą o tym mówić.

Nadszedł jednak czas, aby wciąż na nowo odsłaniać prawdę historyczną nie tylko dla obecnego, ale i dla przyszłych pokoleń, zarówno Polaków jak i nie Polaków. Nadszedł czas, aby tę pamięć ocalić od zapomnienia.

Autorki niniejszej pracy podjęły próbę utrwalenia, choć w skromnym wymiarze, wspomnień osób, które przeżyły na wygnaniu okres II wojny światowej, czyli lata 1939-45. Wspomnienia te, to dziesięć bardzo osobistych historii życia. Rejestrowano je na taśmie magnetofonowej, w okresie od stycznia do grudnia 2003 roku. Najmłodsza z osób, które zgodziły się na opublikowanie wspomnień miała 65 lat, najstarsza 89. Większość z nich zamieszkuje obecnie wschodnie dzielnice Melbourne.

Niniejsze opracowanie nie ma charakteru naukowego. Nie prowadzimy w nim statystyk, nie wyciągamy wniosków. Głównym pragnieniem autorów było jedynie zarejestrowanie і dokładne przekazanie zapisu magnetofonowego wojennych relacji.

Wartość opisanych zdarzeń jest niewątpliwa і niewymierna, jest to wartość historyczna.

Zebrane opowiadania są przecież autentycznymi wspomnieniami tych, którzy będąc najczęściej jeszcze w bardzo młodym wieku przeżyli wszystkie okrucieństwa zesłania, tułaczki, poniewierki, głodu, strachu o najbliższych, o przeżycie do jutra. Upokorzenie było ich chlebem codziennym. Nadal, choć od tamtych chwil minęły już 63 lata pamiętają niemal każdy dzień, przetrzymują fotografie, dokumenty z tamtego okresu, nadal opowiadają o nim załamującym się z rozpaczy głosem i ze łzami w oczach.

Wszystkim tym osobom, ich dzieciom i wnukom, a także pamięci tych, których wojennych wspomnień nigdy już nie będzie dane nam usłyszeć, opracowanie to poświęcamy.

Monika Wiench

Podziękowanie W imieniu Komitetu Australijsko-Polskiego Biura Usług Społecznych i własnym składamy wyrazy prawdziwej wdzięczności wszystkim osobom, które udostępniły nam swoje wojenne wspomnienia w tym pp. Genowefie Dziewierz, Krystynie Gruba, Józefie Hołodniak, Halinie Juszczyk, Halinie Kaczmarskiej, Władysławowi Kowalikowi, Michałowi, Marii Szpak, Dziuni Wasylkowskiej, Genowefie Zaborskiej.

Dziękujemy również osobom, które tłumaczyły podane teksty z języka polskiego na angielski.

Dzięki ich pracy mogliśmy udostępnić te wyjątkowe relacje znacznie szerszemu gronu Czytelników.

Monika Wiench i Elizabeth Drozd ---------------------------------------------------------------------------* Jednym z ciekawszych jest antologia autorstwa Marii Czapskiej „Polacy w ZSRR (1939-42 )” wydana przez Instytut Literacki w Paryżu w 1963 r., a także „Smak Kazachstańskiego Piołunu” Ryszarda Piotrowskiego wyd. Bellona, Warszawa 1991r., skąd pochodzą dane liczbowe podane w naszym tekście. ** Dane statystyczne pochodzą z książki Czesława Łuczaka „Praca przymusowa Polaków w Trzeciej Rzeszy” wyd. Warszawa 1999.

Ponadto temat niewolniczej pracy Polaków w okresie 1939-45 oraz późniejszych losów wybranej grupy respondentów, porusza w obszernej książce „Settles of the Latrobe Vally”prof. Jerzy Zubrzycki wyd.

The Australian National University Canberra 1964.

Genowefa Dziewierz

Wszędzie ze mną był Pan Bóg

Mam 86 lat. Urodziłam się 14 lipca 1917 roku w

województwie kieleckim. Mój ojciec był gajowym, pracował w lesie. Byłam najmłodsza z rodzeństwa.

Mieliśmy dość dużą gospodarkę, bo mój ojciec był bardzo pracowity і sam wszystko umiał zrobić. Przy nim nauczyłam się też prawie wszystkiego.

Pomagałam w gospodarce od małego dziecka. W 1927 roku mój ojciec sprzedał gospodarkę і wyjechaliśmy na Kresy. Mieszkałam w miejscowości Inwarowa około 20 kilometrów od Baranowicz. Tam wyszłam za mąż.

Dla nas wojna zaczęła się na początku 1940 roku. Ludzie mówili, że wywożą całe rodziny z wiosek, gdzieś w głąb Rosji. Nie wiedziałam gdzie.

Już 10 lutego 1940 roku NKWD zaczęło wywozić ludzi z moich stron. Wiedzieliśmy o tym, że wywożą, ale nikt nie uciekał, bo i dokąd? Nikt nie chciał opuszczać swojej gospodarki. Do moich rodziców і do mojej siostry, która mieszkała w wiosce obok nas, przyjechali 12 lutego.

Myśleliśmy, że i nas będą gdzieś wywozić. Na drogę przygotowałam wówczas sucharów. Mąż mój wziął połowę tych sucharów, zapakował w worek, a ja w drugi zapakowałam kaszy, mąki, bochenek chleba, kawałek słoniny, kawałek mięsa. To wszystko wzięliśmy na plecy i poszliśmy sześć kilometrów przez pola do pociągu, aby dać to, co mamy naszym bliskim. Jak doszliśmy do stacji Mickiewicze, gdzie stał pociąg towarowy, zobaczyliśmy, że jest tam pełno ludzi. NKWD zganiało ich z samochodów jak zwierzęta. Wszyscy zatrzymani byli obstawieni wojskiem i nam nie wolno było nawet zbliżyć się do wagonów. Później przyszedł tam sołtys białoruski “predsiedatiel”. Poprosiłam go, żeby podał nasze zapasy jedzenia dla mojej rodziny, mojej siostry і moich rodziców.

Matko Najświętsza, jeszcze dzisiaj mi się płakać chce, jak o tym myślę. Bo jak zobaczyli mnie moi rodzice i znajomi, to zaczęli krzyczeć: “Gienia, Gienia, gdzie nas wiozą?”. Ale ja przecież nie wiedziałam gdzie ich wieźli. Mojej rodziny prawie poznać nie mogłam, wszyscy byli tak zmarznięci, głodni. Nic im przecież nie dali ze sobą z domu wziąć, tylko zabrali ich tak, jak stali. Tak ich wywieźli. Na tej stacji nie pozwolono mi już z nikim porozmawiać, więc tylko z daleka ich pożegnałam і wróciliśmy z mężem do domu.

Pamiętam, jak nastała wiosna następnego roku. Był 4 kwiecień 1941 roku і zaczęła się już wojna Ruskich z Niemcami. Któregoś dnia nagle przyszli do nas Ruscy. Było tam sześciu mężczyzn і dwie kobiety. U mojej teściowej założyli szpital, bo mieli swoich trzech rannych. Na kupę złożyli karabiny, a mnie kazali ugotować coś do zjedzenia. Byli bardzo głodni. Nie miałam co im na tyle ludzi ugotować, ale miałam kapustę, trochę kości, nagotowałam kapuśniaku. Jeden z nich, taki starszy mówi do mnie: “Ja jak za cara jadł taką zupę, to jeszcze nie jadł potem”.

W nocy poszli gdzieś, narabowali jedzenia u ludzi, gdzieś zabili krowę, świniaka, wszystko to przynieśli і kazali gotować. Jak poszłam po wodę do studni, to nasz sąsiad krzyczy do mnie: “Burnowa, uciekaj і innym powiedz, bo idą Niemcy і będzie obława”. Wróciłam і powiedziałam tym Ruskim, żeby też uciekali, ale oni mi nie uwierzyli. Dopiero wtedy pouciekali w las jak niemieckie karabiny zaczęły walić w nasze chałupy.

Niemcy natychmiast jak weszli do wsi zabili tych czterech chorych Ruskich, co byli u mojej teściowej. Strzelali po wszystkich naszych chałupach, ale do środka nie wchodzili. Bałam się, że przyjdą jednak i do nas, і zobaczą, że byli u nas przed chwilą Ruscy. Wtedy wszystkie karabiny Ruskich і naboje wrzuciłam do dołu na kartofle, a kawał świniaka wcisnęłam pod łóżko. Jak zaczęła się strzelanina mój mąż schował się do piwnicy. Potem wszystko ucichło.

Następnego dnia wrócili Ruscy. Pytali mnie co się stało z ich karabinami. Pokazałam im gdzie są і wtedy oni bardzo mnie pochwalili za to, że ich nie wydałam Niemcom. Zabrali te swoje karabiny i odeszli gdzieś do lasu. Okazało się, następnego dnia, że sąsiednia gospodarka u Wrony zaczęła się

palić. Spaliła się tam żywcem cała rodzina. Podpalili ich Ruscy, bo podobno ktoś z tej rodziny wydał ich Niemcom. Tylko dwoje dzieci stamtąd matka uratowała. Wyrzuciła je z okna na pierzynę і uciekła z nimi do lasu.

Po kilku dniach wrócili do naszej wsi Niemcy. Zebrali ludzi і ustawili nas pod stodołą, aby nas rozstrzelać za to, że pomagaliśmy Ruskim. Niemcy stali z karabinami maszynowymi, już gotowi do strzału. W pewnej chwili jeden z policjantów znanych w naszej wiosce zaczął prosić jakiegoś Niemca, żeby nas zostawił przy życiu. Trwało to dla mnie bardzo długo, ale ten Niemiec po jakimś czasie zgodził się nie strzelać do nas. I tak zostałam przy życiu. Wiem, że stało się to dosłownie cudem, tylko dlatego, że wszędzie ze mną był Pan Bóg.

W naszych stronach, dosłownie nie było jednej spokojnej nocy. Stale albo Niemcy, albo Ruscy przechodzili przez wieś, rabowali co się da, albo samoloty nad głową latały. Chowałam się wtedy z moim dzieckiem do lasu, albo do piwnicy. Takie mieliśmy życie.

Radziłam sobie sama, bo prawie wszyscy mężczyźni ze wsi poszli do partyzantki. Sama robiłam nawet materiały z lnu, szybko nauczyłam się orać і siać. Robić mydło z popiołu drzewa też umiem, na stolarce się znam, świnię sama zabiję, umiem młócić cepami. Jak nadeszły żniwa, to nawet naklepałam sobie kosę і sama takarkę na gryczaną kaszę kosiłam, na wóz układałam, jeszcze sąsiadkom pomagałam. Kobiety same wszystko robiły, bo mężów nie było. Albo zostali gdzieś wywiezieni, albo byli na wojnie, albo w partyzantce.

Po wojnie, już w 1946 roku wyjechałam razem z pięcioma innymi rodzinami do Polski, w poznańskie, do wioski Augustynowo. Nie wyjeżdżałam wcześniej, bo czekałam na męża, aż wróci z wojny. Jak dostałam wiadomość, że umarł gdzieś w szpitalu pod Dachau, całą noc przepłakałam і wreszcie postanowiłam wyjechać, bo na tych ziemiach odzyskanych dawali ludziom ziemię pod gospodarstwa.

Dostałam gospodarkę wspólną z sąsiadami, którzy jednak strasznie wszystko kradli. Nie lubili w tamtych stronach takich jak my, co to byli repatriantami ”z za Buga”. “Zabugory” nas nazywali, wyzywali od najgorszych. Dopiero jak wyszłam drugi raz za mąż zaczęło się dla mnie lepsze życie.

Do Australii przyjechałam do mojej córki w 1974 roku. Tutaj jest mi bardzo dobrze. Mam dwie córki, syna, 11 wnuków, 8 prawnuków. Chodzę na spotkania dwóch polskich klubów, bo jak najdłużej chcę być samodzielna і spotykać się z ludźmi.

Ale do tej pory dość mam słowa “wojna”.

Krystyna Gruba

Pomagali nam dobrzy ludzie

Mieszkaliśmy 13 kilometrów od najbliższej stacji kolejowej Mędrzechów, na lewym

brzegu Wisły. Stacja ta była na prawym brzegu, więc nie mogliśmy się do niej dostać, bo nie było drogi. Bardzo potrzebny był most na Wiśle i wszyscy o nim marzyli. Nasze miasto - Nowy Korczyn, było całkiem odcięte od życia przemysłowego i kulturalnego. Mieszkaliśmy tylko 35 km od Tarnowa i gdyby był most, można by się tam dostać nawet na rowerze. Tarnów się rozbudowywał, były w nim fabryki chemiczne, a co najważniejsze były szkoły, gdzie młodzież chciała się uczyć, a potem pracować. U nas nie było nic.

Można było jedynie uczyć się rzemiosła, bo rzemieślników było dużo. Nie mieli oni swoich zakładów, pracowali tylko w domu, gdzie było mało miejsca, a zarobki były niskie. Taki szewc czy krawiec z trudem mógł się utrzymać ze swoją rodziną. A były one liczne, bo w prawie każdej było po czworo lub sześcioro dzieci.

Byłam najstarszą córką szewca i wiem jak trudno było u nas zdobyć pieniądze. Ojciec pracował wiele godzin, wstawał najwcześniej i najpóźniej chodził spać. Dobrze rozumiał ludzką nędzę i niedostatek. Gdy ktoś przyszedł po buty, a nie miał pieniędzy, ojciec litował się nad nim, bo przecież buty były bardzo potrzebne. Często się zdarzało, że gdy w rodzinie było dużo dzieci, to nie każde z nich miało buty.

W tym czasie o pracę było bardzo trudno, nie tylko w Polsce, ale i w całej Europie. I gdy mój ojciec musiał porzucić szewstwo, bo nie miał pieniędzy na kupowanie skóry na buty, wtedy zaczął szukać pracy. Dobrzy ludzie pomogli mu znaleźć zajęcie w tartaku, gdzie podjął pracę jako gatrowy.

Tartak i młyn to były u nas jedyne zakłady, które zatrudniały ludzi przez cały rok. Później doszło budowanie wałów i regulowanie rzek, ale były to tylko roboty sezonowe. Dużo ludzi miało jakiś kawałek ziemi i jak im nie starczyło pieniędzy z zarobku, to utrzymywali się z plonów jakie dawała ziemia. Ale byli też tacy, co nie posiadali ani pracy, ani nawet własnego dachu nad głową; szczególnie młode rodziny z małymi dziećmi. W tym czasie praca, której było ciągle mało, była bardziej szanowana niż robotnik і wykańczała ludzi nawet młodych. Gdy w rodzinie zabrakło ojca, cała rodzina była zdana na łaskę losu. Nie było żadnej opieki społecznej czy rządowej, ubezpieczenia czy zapomogi. Każdy musiał starać się żyć na własną rękę. Pamiętam, że wszędzie była bieda i niedostatek.

W 1934 roku była u nas ogromna powódź. Wiele domów zostało zalanych i zniszczonych, a plony pogniły. Musieliśmy wyjść z domu, bo woda podeszła do nas i stała przez dziesięć dni na wysokości prawie dwóch metrów. Cały nasz dobytek ulokowaliśmy na strychu, a sami schroniliśmy się u wujka. Mieszkaliśmy tam parę miesięcy, bo wszystko było mokre, tynki poodpadały, okna i drzwi wypaczyły się, wszędzie śmierdziało wilgocią i błotem. Nie mogliśmy uzyskać żadnej pomocy, chociaż władze obiecywały zapomogę. Zaczęliśmy chorować. Każda wizyta u lekarza kosztowała trzy złote, tzn. jeden i pół dnia pracy robotnika. Ten nasz doktór o ludzi w ogóle nie dbał, był podłym człowiekiem i niedobrym lekarzem, ale innego nie było. Trudno było na niego znaleźć sprawiedliwość, bo uważał, że to on zawsze ma rację, a prosty człowiek nie.

W naszym miasteczku mieszkało około cztery tysiące ludzi, w tym około pięciuset Polaków, reszta to byli Żydzi wyznania mojżeszowego i słabo mówili po polsku. Zachowywali swoje tradycje, co sprawiało duże trudności w szkole, dla nauczycieli i dla polskich dzieci, których była mniejszość w klasie.

Moi rodzice byli ludźmi prostymi, sami nie umieli dobrze czytać ani pisać, choć to nie była ich wina, ale bardzo zachęcali swoje dzieci do nauki. Aby jednak iść do szkoły musiałam mieć metrykę.

Na plebanię nie było co iść bez pieniędzy, bo ksiądz bez pieniędzy niczego nie załatwił. Ale kiedy przyszedł czas, że musieliśmy przystąpić do Pierwszej Komunii Świętej, a było to 29 czerwca 1934

roku, ksiądz zrobił dla nas wielkie wyróżnienie i każdemu dziecku dał po bułce. Jeszcze nikt nie pamiętał w naszej parafii, aby ten ksiądz coś komuś dał.

We wrześniu 1935 już troje z naszej rodziny szło do szkoły. Było coraz więcej wydatków, a pieniędzy nie przybywało. Na dodatek nasza mama zaczęła chorować. Trzeba było robić wszystko, aby ratować matkę sześciorga małych dzieci. Wynajętą furmanką rodzice pojechali do Buska-Zdroju do doktora, gdzie wizyta kosztowała 10 złotych, czyli tyle ile mój ojciec zarabiał pracując przez cały tydzień. Nie mieliśmy pieniędzy na lekarstwa, więc wszystko co mogłam zrobić to pomagać w domu, przy praniu, opiece nad dziećmi, sprzątaniu, gotowaniu. Wodę przynosiłam z rzeki, tam też chodziłam płukać bieliznę, choć najgorzej było z grubymi swetrami; była to ciężka praca. Mama musiała się lepiej odżywiać, ale często nie chciało jej to jedzenie przejść przez gardło, gdy widziała, że my jemy sam chleb. Próbowała się z nami dzielić, ale myśmy nie chcieli tego jedzenia od niej przyjąć. Po skończonych porządkach trzeba było iść w pole i przynieść paszy dla świń i krowy. Latem pracy było znacznie więcej, bo pracować trzeba było też na polach u wujków i ciotek, aby za to można było dwa razy w roku wypożyczyć od nich konie.

Każdego dnia coraz więcej słyszało się o wojnie, nikt tylko nie wiedział kto i na kogo napadnie pierwszy. W naszym życiu teraz najważniejsze było to, że zaczęto budować most na Wiśle. Miał być on dla nas oknem na świat, o którym śniło i marzyło wiele ludzi z naszego pokolenia.

Dnia 15 sierpnia 1939 roku wielka uciecha ogarnęła wszystkich mieszkańców Nowego Korczyna i całej okolicy. Był to Dzień Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. W tym dniu było prawie już po żniwach. Wtedy to właśnie robiono wieńce ze zboża i przynoszono je do kościoła poświęcić. Dziewczęta przeważnie ubierały się po krakowsku i wraz z chłopcami uroczyście wnosili te wieńce do kościoła. Oprócz poświęcenia zbóż w tym dniu było także poświęcenie kwiatów i ziół.

Prawie każda kobieta i dziecko przychodziły do kościoła z bukietem. Każdy starał się, aby jego bukiet był najładniejszy. Po przyniesieniu bukietu z kościoła stawiało się go gdzieś na słonecznym miejscu, aby dobrze wysechł, a potem używało się go do kadzenia i odświeżania różnych miejsc. Nieraz gdy wiosną trafiła się grypa czy katar, to właśnie tym zielem kadzono mieszkania i zabijano wszystkie bakterie. Po takim kadzeniu pachniało w domu przez kilka dni.

Właśnie na ten dzień planowano w Nowym Korczynie otwarcie i poświęcenie mostu na Wiśle.

Jakaż to była radość dla nas wszystkich. Ten most miał dać wielu ludziom możność zdobycia pracy, nauki, swobodnego wyjazdu z naszego powiatu. Bo właśnie przez ten most trzeba było przejechać, aby dostać się do stacji kolejowej, a koleją można już było jeździć po całej Polsce.

Tego dnia urządzano też dożynki we dworze. Dwór należał do szlacheckiej rodziny Królikiewiczów, ich ziemia była najdorodniejsza. W tym czasie był on wydzierżawiony przez państwo Żydowi, do którego przyjeżdżali sędziowie i adwokaci na polowania. Potem przyjechał nowy dziedzic, Polak, który odbudował czworaki dla służby i fornali. Tam też odbyły się pierwsze dożynki. Ale nasza radość nie trwała długo, bo głosy o nadchodzącej wojnie były coraz liczniejsze. Już było wiadomo, że Niemcy zajęli Austrię, niedawno weszli do Czech i teraz wyciągają łapę w stronę Polski. Wojna była ostatnią rzeczą jaka była Polsce potrzebna. Przecież takie młode państwo jak Polska, która miała zaledwie 18 lat niepodległości, nie mogło jeszcze dobrze rozwinąć gospodarki, nie mówiąc już o uzbrojeniu.

W parę dni po poświęceniu mostu w Nowym Korczynie zaczęła się mobilizacja do polskiego wojska. Pierwszymi powołanymi mieli być rezerwiści wojskowi, którzy posiadali białe karty mobilizacyjne. Należał do nich również mój tatuś. Wielka trwoga ogarnęła nas wszystkich, kiedy zaraz na drugi dzień tatuś musiał zabrać koc i jechać do Przemyśla, aby tam stawić się do koszar. Miał wtedy 39 lat, rodzinę składającą się z 8 osób, która utrzymywała się tylko z pracy jego rąk. Ponieważ do pociągu trzeba było iść 13 kilometrów tatuś musiał wstać bardzo wcześnie, aby nas nie budzić.

Lecz, niestety nikt z nas nie spał tej nocy. Po raz pierwszy widziałam wtedy jak tatuś płakał, nie mogąc oderwać się od nas, którzy uczepiliśmy się jego ubrania.

7 września 1939 roku przyszedł rozkaz, aby wszyscy opuścili swoje domy i poszli wraz z innymi uciekinierami. Ogłoszono też, że najważniejsze drogi mają być opuszczone, bo będzie nimi szło wojsko polskie. Ale gdzie ci ludzie mieli się podziać, nie mówiąc już o tym, gdzie uciec przed latającymi nad szosą samolotami, które strzelały z karabinów maszynowych. Nieraz leciały tak nisko, że po przelocie pozostawało na drodze wielu zabitych i rannych, których i tak trzeba było zostawić, bo nie było ich czym i jak leczyć. Uciekinierów stale przybywało, jedni szli na Wschód, a inni już stamtąd wracali. Ludzi wszędzie było pełno; w domach, na polach, ogrodach i na drodze. Wszyscy głodni. Bo, gdy było się w domu, zawsze coś zostało do zjedzenia, ale podczas ucieczki bardzo szybko traciło się żywność. W nocy ludzie leżeli na ziemi przytuleni jedni do drugich, bo nie mieli się czym okryć. Rano przyszedł rozkaz, by miasto opuścić. Kto go nie wykonał miał być rozstrzelany. Ludzie rzucili się do ucieczki, chociaż nikt nie wiedział gdzie iść. Wtedy dopiero zaczął się problem, bo podczas, gdy wojsko szło na wschód, ludzie wracali na zachód, tą samą drogą. Nawet samoloty latające nad głowami uciekinierów nie robiły już na nich wrażenia.

Następnego dnia również і my musieliśmy opuścić nasz dom. Chcieliśmy przeprawić się przez Nidę i tam poszukać jakiegoś schronienia. Pozbieraliśmy to co dało się unieść, zabraliśmy krowę i z mamusią przeszliśmy do małej wioski za Nidą. Była to Łęka, gdzie mieszkał nasz kuzyn, ale jego dom już był pełen ludzi, gdyż wszyscy z miasteczka szukali tam schronienia. W tym samym czasie nieliczni polscy żołnierze zakładali już miny na naszym moście.

Wieczorem zaczęło się strzelanie na dobre; raz po raz słychać było rozrywanie się kul armatnich, dzieci płakały, matki stały bezradne, wszystkich ogarnął wielki strach. Nie było z nami żadnego mężczyzny, bo jedni byli na froncie, inni kopali okopy, a paru zostało żeby pilnować domów.

Wreszcie kule zaczęły sięgać i do nas. Modliliśmy się, aby nie wysadzano naszego mostu na Wiśle, ale gdy wielki huk przerwał ciszę wiedzieliśmy, że już go nie będzie. Zaczął się wtedy jeden wielki płacz.

9 września 1939 o świcie postanowiłam zobaczyć co dzieje się po drugiej stronie Nidy, w naszym domu. Na drodze widać było poległych i rannych. W szkole zadomowili się niemieccy żołnierze. Rozkazy dla ludności wydawane były przez lokalne władze i policję, lecz jeżeli ktoś się im sprzeciwił był aresztowany, a następnie wysyłany w głąb Rzeszy. Na rolników nałożono “kontyngent” i każdy musiał oddać ze swego gospodarstwa tyle, ile od niego żądano. Kto nie wykonał rozkazu władz był uważany za przestępcę. Po pewnym czasie, gdy Niemcy musieli zrezygnować z pomocy polskich władz i sami objęli zarządzanie, zaczęło się wielkie prześladowanie polskiej ludności. Młodych zaczęto masowo wywozić na roboty do Niemiec, początkowo dobrowolnie a później poprzez “łapanki”.

Z początku nikt nie słyszał o strasznych obozach zagłady, choć z dnia na dzień prześladowania robiły się coraz trudniejsze do zniesienia. Ludzie głównie starali się o zdobycie żywności. Ponieważ Niemcy postanowili wywozić młodych i silniejszych do pracy na swoich terenach, bałam się, że pewnej nocy przyjdą też po mnie.

Pierwsza zima wojny miała się ku końcowi. Niedostatek odczuwało się coraz bardziej. Moi rodzice starali się jak mogli o jedzenie, ale wokół nas wszędzie było pełno ludzi głodnych, którzy żyli tylko z tego co dostali “na kartki”. Razem z siostrą znalazłyśmy jakoś pracę w Zarządzie Wodnym, gdzie pracował już nasz ojciec. Była to praca właściwie dla mężczyzn, ciężka, ale zaświadczenie o niej chroniło nas tymczasowo od łapanek. Niemcy zarządzili u nas uprawę tytoniu dla swoich żołnierzy na froncie. Wielu rolników pracowało przy tej uprawie ponad siły, często bez żadnego wynagrodzenia. Po każdych żniwach Niemcy nakładali coraz to większe kontyngenty, coraz więcej żądali od rolników. Ci, którzy nie mieli urodzajnego pola, nie mogli tych żądań zaspokoić. Wówczas byli zabierani do obozów zagłady, a ich żony i dzieci były wywożone na roboty do Niemiec.

U nas w domu z początku jakoś szło. W lecie pomagałam z siostrą rodzinie i znajomym przy zbieraniu tytoniu i tak dotrwaliśmy aż do końca 1942 roku. Na święta przyjechał do nas nasz sąsiad z Niemiec. Powiedział, że zna parę miejsc gdzie potrzebują dziewczyn do pomocy domowej czy do piekarni, więc przynajmniej nie będę głodna, gdybym zdecydowała się na wyjazd. Na kazaniu w kościele ksiądz co tydzień żegnał tych, których właśnie wywieziono. I wreszcie stało się.

Nad ranem Gestapo obudziło nas waleniem w drzwi i okna. Chociaż wcześniej ustalone było, że obie z siostrą będziemy uciekać, jednak nie uczyniłyśmy tego. Dwóch gestapowców wpadło do środka, wypchnęli nas z domu i dopędzili do grupy, w której było już około 30 osób. Kilka z nich to były matki zabrane zamiast dzieci, które się ukryły. Zagoniono nas do większej grupy złapanych.

Zwolniono z tej grupy tylko jedną kobietę z niemowlęciem i jedną w ciąży. Po załadowaniu nas na furmanki zawieziono wszystkich do Buska-Zdroju. Nikomu nie wolno było się do nas zbliżyć.

Widziałam jak moja mama płacząc starała się nam podać chleb, ale żandarm odepchnął ją brutalnie.

Pilnowało nas dziesięciu ludzi; wokół słychać było tylko lament i płacz. I tak wyruszyliśmy w naszą podróż do Niemiec.

Był dzień 24 luty 1943 rok. W Busku byliśmy już przed dziesiątą. W Urzędzie Powiatowym wydano nam dokumenty i zaprowadzono do aresztu. Na drodze spotkałam tatusia, któremu udało się podać nam walizkę, w której było trochę odzieży i żywności. Prosił nas abyśmy się trzymały razem z siostrą i to było nasze ostatnie widzenie z rodziną. Następnie załadowano nas na ciężarówki i wywieziono do Kielc, a wieczorem załadowano do pociągu i przewieziono do Częstochowy, do wielkiego obozu przejściowego. Cały ten dzień wożono nas z miejsca na miejsce. Nic nam nie dano do jedzenia. Wreszcie zaprowadzono nas do baraków, w których nie było nic oprócz pustych desek.

Ludzie lokowali się gdzie mogli. Ale nawet wtedy nie wyjęłyśmy naszego jedzenia. Przecież tyle ludzi wokół nas nic nie miało. Niektórzy nawet nie mieli cieplejszej odzieży, bo zabierając nas krzyczano, że w Niemczech wszystko dostaniemy.

Rano pobudka i wypędzanie nas z baraków. Każdy trząsł się z zimna, głodu i strachu. Nagle pojawiła się zgraja ukraińskich esesmanów z karabinami, w mundurach, która zaczęła nas dzielić na grupy. Wprowadzono nas znów do baraków z poleceniem rozebrania się do naga, bo będzie dezynfekcja. Ze wstydu i przerażenia potrafiłyśmy tylko płakać, gdy oni poszturchiwali nas i wyśmiewali się z dziewczyn, które chciały się jakoś zasłonić przed tymi młodymi zbirami. Nagle zaczęto puszczać na nas gorącą parę, a potem wodę z chlorkiem. Następnie golono te, które miały długie i piękne włosy, aby do Rzeszy Niemieckiej nie przedostała się żadna „zaraza”. Wszystkie czułyśmy ogromny wstyd i upokorzenie. Prowadzono nas od jednej komisji do drugiej, wyśmiewając się z nas, a nawet kopiąc po gołych nogach. Gdy już pozwolono nam odszukać nasze ubrania, zaprowadzono nas do sali, gdzie dostałyśmy trochę zupy, pierwszy posiłek od trzech dni. Nie wiem jaki miała smak, ale pamiętam, że była ciepła.

Z Częstochowy byliśmy wiezieni przez Wrocław do Niemiec. Wtedy pozwolono nam wysłać kartkę do rodziny, ale bez adresu, jedynie z wiadomością, że jesteśmy zdrowe i powodzi nam się bardzo dobrze. Gdy przygotowywano nas do wyjazdu, pytano o nasze zawody, ale żadna z nas nie umiała odpowiedzieć. Przecież nie miałyśmy wtedy jeszcze 20 lat, wojna trwała już czwarty rok.

Wszystkie warsztaty były pozamykane, myślałyśmy tylko o tym co będziemy jadły, gdzie spały, kogo zaaresztują, wywiozą lub zabiją, i kiedy się to wszystko skończy. Tymi pytaniami żył każdy z nas.

Niemcy uważali nas za naród bardzo zacofany, który nic nie widział i nic nie umie.

Kiedy doprowadzono nas do pociągu było już ciemno. Podczas przemarszu pilnowały nas ukraińskie zbiry z psami. Wszystkie wagony były zapakowane ludźmi tak, że nie można było usiąść.

Było nas podobno 1800 osób oprócz strażników. Pociąg ruszył do stacji Wrocław ze stacji Częstochowa. Była 10 wieczorem 27 lutego 1943 roku. Tak pożegnałyśmy naszą ojczystą ziemię.

U bauera pracowało nas pięcioro: jeden Francuz, jedna Ukrainka i troje Polaków, dwie dziewczyny i jeden chłopak. Wszyscy oni byli tam już zatrudnieni od 2 lat, ja byłam jedną z ostatnich.

Każdy z nas miał swoją pracę w polu, przy bydle, trzodzie chlewnej. Było tego dość dużo na 120 hektarowym polu. Francuz karmił konie, Polak wyrzucał gnój trzy razy dziennie. Koni było tylko siedem i dwa woły, ale za to bydła 40 sztuk. Było 16 krów dojnych, reszta to jałówki i cielęta tak, że dwie dziewczyny miały tam co robić od świtu do nocy. Jedna doiła ręcznie krowy dwa razy na dzień i

poiła małe cielęta, druga musiała wszystkim dać jeść i usunąć cały obornik. Ja pracowałam jako pomoc domowa, którą po większej części u Niemców były dziewczyny niemieckie. Gospodarz miał na wojnie trzech braci, którzy jak przyjeżdżali i słyszeli jak mnie gospodyni wyzywa od „polskich świń”, to nieraz upominali ją, aby wstrzymała swój język.

Cały majątek należał do Józefa Furfanger i przechodził z pokolenia na pokolenie. Wszyscy inni byli tam traktowani jak służący, nawet krewni. Dzieci chowane były w zimnej atmosferze i nie wiedziały nawet czym jest miłość do rodziców czy rodziny. Były przyzwyczajone do samolubnego życia. Ojciec nie miał czasu zajmować się nimi, gdyż prowadził gospodarkę, matka była kobietą, której nikt nie mógł dogodzić. Dlatego poniewierała kim mogła, a szczególnie pracownikami, cudzoziemcami, z których można było wyśmiewać się i w ogóle nie traktować jak ludzi.

Aż dziwne, że w tak pięknej przyrodzie ludzie mogli siebie nawzajem tak źle traktować.

Bawaria – bo ta część Niemiec tak się nazywała – była tak piękna, że dotychczas nie mogę jej zapomnieć. Trudno uwierzyć, że podczas kiedy miliony ludzi na świecie cierpiały nędzę i głód, tu w tym kraju, który prowadził wojnę z całym światem było tak dobrze i pięknie. Wieś Kurham, poczta Weindenbach powiat Muldorf. Cała wioska, w której pracowałam składała się z pięciu domów.

Gdy przyszłam do pracy, a było to w marcu 1943r, gospodyni pokazała mi chlew i kazała obsługiwać i karmić świnie. Od razu zaopiekowałam się jedną z nich, bo była bardzo chuda i zalękniona, ale potem bardzo się ze sobą zaprzyjaźniłyśmy. Za chlewami znajdowały się kurniki dla kur, gęsi i indorów. Było z nimi mnóstwo pacy, szczególnie wiosną, kiedy to wszystko było małe i trzeba je było karmić pokrzywami i gotowanymi jajkami. Codziennie wiosną przed południem musiałam chodzić pod las i zrywać pokrzywy gołymi rękami, bo gospodyni zabroniła mi brać nawet kawałek szmaty, aby ochronić dłonie. Jak wracałam gospodyni przygotowywała dla mnie pranie, albo tłuczenie gorących kartofli tak, że moje ręce w tej temperaturze bolały nie do zniesienia.

Pracowało się około 16 godzin latem, a 14 zimą. Wstawało się o 4 rano. Czas musiał być wyłącznie poświęcony na pracę. Kiedyś, gdy poważnie skaleczyłam się nożem, a cała ręka była opuchnięta i czerwona, gospodyni nie zgodziła się posłać mnie do pracy w stajni, abym mogła choć trzymać ręce sucho, tylko wyszukiwała mi specjalnie dużo takich robót, jak mycie podłóg czy pranie tak, że wiłam się z bólu. Jej to wyraźnie sprawiało przyjemność i wciąż mi groziła, że zamelduje, że nie wykonuję pracy jak należy. Wtedy wezmą mnie do obozu koncentracyjnego, bo przecież do niczego innego się nie nadaję. Dopiero po wojnie ten palec mi się wyleczył.

Nasz gospodarz bardzo źle żył z gospodynią, więc zawsze odbijało się to na mnie. Gdy wracała z miasta wszystko jej się nie podobało, więc musiałam za wszystko odpokutować, bo wszystko było jej zdaniem źle. Wyzywała mnie wtedy od „polskich świń”, „darmozjadów”, którzy nic nie robią. A przecież robiłam wszystkie ciężkie roboty, jak gotowanie kartofli, parzenie paszy dla drobiu, a nawet koszenie jęczmienia. Kiedyś byłam tak wyczerpana, że nie mogłam wstać i stanąć o własnych nogach.

Ale jakoś Pan Bóg dał mi siły, że przetrwałam do końca wojny.

Za gospodarstwem znajdowała się duża łąka, a na niej dwa stawy. Wiosną była pokryta najpierw śnieżyczkami, a potem kwiatami polnymi różnego rodzaju. Wyglądało to bardzo pięknie, zwłaszcza w maju. Często przychodziłam w to miejsce zalana łzami, bo nie miałam tu nikogo, kto by przynajmniej jednego dnia mnie pocieszył czy zaoszczędził przykrości. Tutaj człowiek był przecież niczym innym, jak „polską świnią”.

Józefa Hołodniak

Już nie pójdziemy na Warszawę

Mam prawie 83 lata. Urodziłam się w Nowym Korczynie. W domu była bieda,

było nas ośmioro rodzeństwa, morga ziemi. Ja byłam najstarsza. Matka wysłała mnie do szkoły, ale tylko na dwa lata. Później już nie, bo trzeba było iść w pole.

Chłopaków posyłano do szkoły, ale uważano, że dziewczynom to nie jest potrzebne.

Ponieważ nigdzie nie mogłam dostać roboty, zgłosiłam się do wojska, do junaczek w Siemianowicach. Nazywało to się JHP. W takim dużym zamku, w którym znajdowała się szkoła, uczono nas strzelać. Było nas tam około dwa tysiące. Był pułkownik, porucznik, podporucznik, przychodził ksiądz і doktór. Chciałam iść za siostrę, a potem na okręt, ale się to nie udało, bo na jesieni, jak miałam jechać do domu na urlop, na trzy tygodnie, wybuchła wojna, więc nie pojechałam.

Musiałam zostać z junaczkami. Miałam wtedy 18 lat.

Z Siemianowic do granicy niemieckiej było 3 kilometry. Wsiedliśmy wszyscy na pociąg, ale tylko dojechaliśmy koło Piotrkowa Trybunalskiego, bo tam już Niemcy zaczęli z samolotów nas bombardować. Powyskakiwaliśmy z pociągu w pola, gdzie przeleżeliśmy bombardowanie.

Zauważyłam na łące taką szopkę, gdzie byli ludzie. Poszłam tam. Widzę - kobieta, czworo dzieci, śpią na gołym betonie, tylko trawy było trochę nakładzione. Pytam: “Kto wy jesteście, co się stało”. Ona mi mówi: “ Męża zabrali i zabili, dom się spalił, a ja uciekłam z dziećmi tutaj do tej szopy”. Weszła wtedy nasza porucznik і jak to zobaczyła kazała tej kobiecie iść do naszych wagonów, wziąć dla siebie koce, płaszcze wojskowe, jedzenie.

Potem dojechaliśmy do Piotrkowa Trybunalskiego. Miasto już było bardzo bombardowane, spadały bomby, które robiły w ziemi ogromne dziury. Z góry leciała ziemia і kamienie. Daliśmy stamtąd znać do Wolborza, gdzie były koszary wojskowe, z których przyjechano samochodami і pozabierano nas, nasze jedzenie і inne rzeczy. Pamiętam, że byliśmy tam cztery dni. Kopaliśmy okopy.

Podczas tej roboty, jakiś obcy człowiek zaczął wypytywać mnie o nasz oddział. Powiedziałam o tym naszemu pułkownikowi, bo pomyślałam, że to chyba jakiś szpieg, jak się mnie tak po kryjomu o wszystko wypytuje. I rzeczywiście był to szpieg, Polak, ale ze Śląska.

Z radia і z innych źródeł nasi dowódcy dowiedzieli się, że Niemcy już niedługo będą tu, gdzie my jesteśmy. Trzeba było pakować plecaki. Dali nam po dwie pary butów, ręczniki, ubrania. Ja włożyłam sobie do plecaka dwa chleby, ale nie zapomniałam też o mydle. Myślałam, że jak będą wszy, to trzeba będzie prać ubranie, choćby w zimniej wodzie.

Tak poszliśmy na Warszawę. Za Nowym Miastem weszliśmy w duży las, gdzie zastała nas noc.

Nasz sierżant powiedział, że trzeba będzie tu nocować. Plecak pod głowę, śpimy, ale jak ptaki. Jak tylko coś się usłyszało, koniec snu. Nagle nadjechało jakieś wojsko. Sierżant wyszedł, aby zobaczyć czy polskie to wojsko, czy niemieckie. Nam mówili, że Niemcy są straszni, piersi obrzynają, męczą ludzi. Okazało się, że to wojsko, to byli Niemcy. W pośpiechu podarliśmy nasze paszporty, porzuciliśmy karabiny, bo trzeba było uciekać. Ale gdzie? Teraz już było wiadomo, że nie pójdziemy na Warszawę.

Zaczęliśmy szukać jakiegoś dworu, aby przyjęli nas tam do roboty, choćby tymczasowo. Było nas wtedy 150, bo druga połowa poszła gdzie indziej. W jednym dworze nie przyjęli nikogo z nas, ale dano nam chleba, mleka. Pochorowaliśmy się od tego, bo chcieliśmy się najeść do syta, na zapas.

Skierowali nas stamtąd do drugiego dworu, gdzie była gorzelnia, w której potrzebowano robotników.

Pozwolono nam nocować w takim dużym zamku і chociaż nie było w nim okien mieliśmy dach nad głową. Gospodarze pościelili nam na ziemi trochę słomy, więc spaliśmy sobie jak świnki. W ciągu dnia jedna z nas gotowała, a reszta szła pracować na pole. Ja zarobiłam najwięcej pieniędzy, bo robiłam

swoją robotę bardzo szybko. Te inne, z miasta, były bardzo delikatne. Jak weźmie tego kartofla z pola, za czym włoży go do koszyka, to i czasu dużo mija. Robota wcale im nie szła.

Po jakimś czasie uciszyło się, Niemcy przestali nas bombardować. Wtedy pułkownik mówi: ”Rozchodzimy się, każdy ma iść w swoją stronę”. Właściciel naszej gorzelni chciał abym została u niego, bo dobrze pracuję, ale powiedziałam mu, że nie mogę, bo idę ojców zobaczyć і że później mogę przyjechać. Ja wiedziałam, że nigdy już tam nie wrócę. Za skarby świata bym tam nie chciała być, bo on tylko chodził wśród tych kobiet na polu, poniżał je, tak strasznie bluźnił na nie.

Poszliśmy do Nowego Miasta. Widzę, połowa mostu zawalona, a na drugim, pontonowym, stoi Niemiec. Ja mam na sobie wojskowe ubranie, a w plecaku też wojskowe rzeczy. Pomyślałam, przepłynę przez rzekę. To była Pilica. Zaczęłyśmy płynąć razem z jedną kobietą, ale ona nie dopłynęła.

Podobno osiemdziesiąt kobiet tam się wtedy utopiło. Mnie udało się dopłynąć do brzegu, wyjęłam trochę suchsze ubranie z plecaka. Wyszłam przez pole do drogi. Na polach było bardzo dużo kobiet ze strony Kielc, Buska, Opoczna, które przyjeżdżały na sezon do pracy.

Nie wiedziałam jak znaleźć drogę do Kielc, bo wcześniej nigdzie z mojej miejscowości nie wyjeżdżałam, ale ojciec opowiadał mi o różnych miastach і wiedziałam, że jak dojdę do Kielc, to і do domu trafię. No więc tak idę, patrzę, a z gnojem, furmanką jedzie jakiś chłop. Mówi do mnie: “Dziecko, siadaj, co ty robisz tutaj w tym wojskowym ubraniu?” Wsiadłam і opowiadam mu, że jadę z roboty w polu do domu, a ubranie wojskowe znalazłam w lesie і wzięłam, bo moje się spaliło jak nas niedawno bombardowali. On powiedział, że chodzi tu po lasach dużo partyzantów, w nocy jest niebezpiecznie, і że mogę iść do jego chałupy przenocować. Nie było u nich podłogi, jak to wtedy w Polsce, ale słomy na ziemię mi pościelili, rano dali chleba, mleka, wytłumaczyli drogę do Opoczna.

Zaszłam aż w pobliże Kielc, do jakiegoś dużego lasu. Było tam mnóstwo białych krzyży, nie wiem czyje. Nagle na moją drogę wychodzi jakiś Niemiec z psem wilczurem. Zatrzymał mnie, kazał za sobą iść. Podeszliśmy wreszcie pod dom, w którym znajdował się jakiś niemiecki urząd. Dali mi tam jeść. Potem przyszedł Ślązak і mówi, że ja jestem szpieg, bo mam wojskowe ubranie, a przy sobie jakieś zastrzyki. Te zastrzyki wcześniej dała mi doktorka, jeszcze w naszym oddziale. Powiedziała, że jak będzie bieda, to sobie jeden wypiję і starczy mi siły na dwa dni. Ale temu Ślązakowi powiedziałam, że w lesie to wszystko znalazłam. Nie wiem, czy mi uwierzyli, bo zamknęli mnie w jakimś pokoju na całą noc. Rano znów dali mi jeść, a potem zawieźli gdzieś wojskowym jeppem. Koło mnie siedziało dwóch ludzi z karabinami. Płakałam ze strachu, bo nie wiedziałam co dalej ze mną będzie. Jak dojechaliśmy, ale nie wiem gdzie, w każdym razie w jakimś budynku koło Warszawy zaczęli mnie bić.

Polacy-volksdeutche. Bili mnie po twarzy, kopali. Chcieli żebym się przyznała skąd jestem, dla kogo szpieguję.

Potem jak znów przyszedł jakiś Niemiec, powiedziałam im, że nic innego nie chcę, tylko ojca і matkę zobaczyć. Mówiłam, że pieniądze mam z pracy, jak byłam w polu na zarobku і teraz wiozę je do domu, bo tam są małe dzieci, a ja chcę żeby miały co jeść. “Potem możecie mnie wziąć і zabić, spalić, co tylko chcecie, ale pozwólcie teraz iść do domu” – tak do nich powiedziałam. Na drugi dzień zabrali mnie do jeepa і zawieźli do Kielc. Tam gdzieś się zatrzymali na obiad і mnie z boku też dali jeść.

Potem powieźli mnie dalej.

Jak już byliśmy w Busku myślałam jak by tu im uciec. Do domu już bym doszła pieszo, tak sobie myślałam, ale nie było okazji do ucieczki. Gdy dojechaliśmy do domu rodziców matka moja akurat brała wodę ze studni. Na jej krzyk ojciec wyszedł z domu, przyszli sąsiedzi, bo “Józia przyjechała”. Potem ojciec musiał podpisać oświadczenie, że jestem jego córką і kilku sąsiadów jako świadków też musiało to zrobić. Wszyscy zeznali, że niedawno pojechałam z domu na roboty sezonowe w polu, chociaż oni wcale nie wiedzieli co і jak. Na koniec jeden z tych co mnie wieźli powiedział czysto po polsku, że za dwa tygodnie pojadę na roboty do Niemiec. Odpowiedziałam mu, że nawet teraz może mnie zabrać, bo już swój cel osiągnęłam і ojców moich zobaczyłam.

Gdy odjechali, razem z ojcem poszliśmy do naszego księdza naprawiać dach, co go już wcześniej śnieg częściowo zawalił. Tam pracowaliśmy kilka dni. Pewnego dnia powiedziałam księdzu, że jak jutro nie przyjdę, to żeby się za mnie pomodlił.

Tej samej nocy zabrali mnie, w koszuli. Był kwiecień 1940 rok. Matka wiedziała już, że mają nas młodych brać w nocy і ukryła chłopaków, moich braci, w stodole, aby chociaż ich nie zabrali.

Przecież byli potrzebni do pomocy w gospodarce.

Mnie zabrali tej nocy razem z innymi do Buska, 21 kilometrów od domu. Wszystkich młodych zabierali, chyba ze sześć ciężarówek załadowali ludźmi. Spaliśmy na deskach, w takich magazynach, gdzie były kraty w oknach. Na drugi dzień zjawił się mój ojciec. Widziałam go przez te kraty, wołałam, ale był straszny hałas, bo było tam bardzo dużo ludzi і on mnie nie słyszał. Przyniósł ze sobą dla mnie buty, sukienkę, pończochy, sweter bez rękawów. Majtek nie miałam, musiałam sobie zapinać w kroku tą koszulę jak majtki. Ojciec zostawił gdzieś te rzeczy na moje nazwisko і jakimś cudem dotarły do mnie. Widziałam jak mój ojciec odchodził, on jednak mnie nie widział.

Wzięli nas do Niemiec, do Minsterst. Tam mieliśmy kontrolę sanitarną. Pooblewali nas takim śmierdzącym płynem dla dezynfekcji, obcieli mi warkocze, nago musieliśmy przechodzić obok Niemców. Ubranie dali do pieca, tak, że potem było prawie spalone і rozlatywało się. Załadowali nas w dużą ciężarówkę і zaczęli obwozić po polach. Ze swoich dworków powychodzili niemieccy gospodarze (bauery), przebierali w nas jak w niewolnikach. Jeden z Niemców wybrał mnie, chłopaka co z 15 lat miał, jeszcze jedną dziewczynę і jednego dorosłego robotnika. Ten bauer zawiózł nas na swoje gospodarstwo, pokazał gdzie jest jego granica, za którą nie wolno nam było wychodzić. Tam pracowałam. W jednych butach, w jednej sukience. Jedzenie było takie, że chyba świnie tam lepiej jadły jak my. Dawali nam zupę z buraków z piachem. Chcesz jeść to jedz, a nie to nie. Cały dzień pracowałam na polu, kosą, końmi. Zimą pracowałam w lesie. Dawali trochę pieniędzy, ale gdzie і co kupić?

Ta dziewczyna, która ze mną była, uciekła po trzech miesiącach, więc od tego czasu mieszkałam sama w izbie, gdzie był piec, ale nie było garnka. Miałam tylko wiaderko dosłownie do wszystkiego. Praca zaczynała się o siódmej rano. Nasz gospodarz miał bardzo duże gospodarstwo, jeziora, 500 mórg lasu.

Kiedyś jak posyłał mnie do lasu, to w drodze ukradłam worek po kartoflach, przerżnęłam go na pół і owijałam sobie nim nogi, bo nie miałam żadnych pończoch. Pracowaliśmy w lesie, w śniegu, na mrozie 40 stopni, tylko w jednych, mokrych butach. Nogi szybko robiły się całkiem sine. Do jedzenia przynosili nam jeden chleb na cały tydzień, trochę kawy zbożowej. Kiedyś jak był sezon na kopanie buraków cukrowych to ukradłam kilka і takiego Holendra, który gotował dla świń poprosiłam: ”Ugotuj to dla mnie і schowaj, to będę miała jutro co jeść w obiad”.

W tych dużych gospodarstwach traktowali nas jak zwierzęta. Podobno w małych ludzie mieli lepiej. Miałam wtedy 19 lat, jak dostałam się do Niemiec. Do spichlerza w stodole nosiłam 75-cio kilogramowy worek żyta, czy pszenicy. Jak się idzie z tym workiem po drabinie w drewniakach, to one się ślizgają. Spadłam raz z tym workiem. Wtedy bauer zaczął mnie tak kopać, że cała sina byłam.

Kiedyś do tych Niemców przyszła wiadomość, że ich trzech synów zginęło na froncie. Zrobili przyjęcie, a ja się bardzo cieszyłam, bo dostałam wtedy kawałeczek ciasta і dzień wolny. Pamiętam jak to drożdżowe ciasto bardzo mi smakowało.

Halina Juszczyk (Kojder)

Córka Legionisty

Gdy

wybuchła wojna miałam 8 lat, ale wcześniej moje dzieciństwo było cudowne. Tatuś mój otrzymał na kresach wschodnich ziemię, podobnie jak inni legioniści, a ponieważ był człowiekiem bardzo pracowitym, powodziło nam się nie najgorzej. Miałam pięcioro rodzeństwa, trzy siostry і brata, Stasia. Jedna z moich sióstr zmarła w 1935 roku. W naszym domu panowała legionowa, patriotyczna atmosfera. Koledzy mojego taty z Legionów, którzy mieszkali obok nas, bardzo lubili się z nami spotykać w naszym małym miasteczku Niechniewicze, niedaleko Nowogródka, nie tylko na niedzielnej mszy, ale także przy innych okazjach. Ojciec mój przez kilka lat był wójtem w miasteczku, bardzo lubianym zarówno przez miejscową ludność, której pomagał jak mógł, jak і osadników legionistów Piłsudskiego.

Pamiętam dzień, kiedy zaczęła się wojna. Przez radio podawano komunikaty na ten temat.

Wydawało nam się, że Niemcy mają do nas jeszcze daleką drogę, ale wiedzieliśmy, że musimy się jakoś zorganizować і przygotować do niewiadomego losu jaki nas czekał.

Ja, jako dziecko, raczej mało się bałam. Wiadomość o wybuchu wojny przyjęłam bardziej z zaciekawieniem, niż z obawą. Było tak, ponieważ wiedziałam, że jak jest z nami tatuś, to nic złego stać się nam nie może. Ojciec mój był bardzo wysoki, miał prawie dwa metry wzrostu, zawsze o wszystkim decydował і o wszystko dbał. Dlatego te pierwsze dwa tygodnie wojny, aż do wkroczenia do Polski wojsk radzieckich 17 września 1939 roku, przebiegły dla mnie jakoś niespodziewanie.

Niestety, tego dnia tatuś powiedział nam, że Rosjanie o 3-ciej rano przekroczyli granicę. Już pierwszego dnia widzieliśmy jak pierwsze sowieckie czołgi jechały szosą przez Niechniewicze do Nowogródka. Wiedziałam też jak wielu Żydów witało ich z ogromną radością, wymachując czerwonymi flagami.

Tego dnia o 6-tej wieczorem aresztowano mojego tatę. Podobno kilku innych legionistów również. Razem z moim ojcem trzymano ich w gminie, w areszcie. Następnego dnia, gdy dowiedzieliśmy się, że mają mego tatę odtransportować do więzienia w Nowogródku, mama wzięła nas і poszliśmy pożegnać się z ojcem. Cudem pozwolono nam na widzenie się z nim. Pamiętam to zdarzenie choć byłam wówczas bardzo małym dzieckiem. Tatuś pogłaskał po głowie mnie, a potem Stasia, objął nas, pocałował. Gdy po kilku minutach wyszliśmy, zobaczyłam jeszcze mojego tatę stojącego w oknie. Po twarzy płynęły mu łzy. Było to dla mnie bardzo dużym przeżyciem, bo nie mogłam zrozumieć jak to się dzieje, że mój tatuś, który jest taki ważny, który się niczego nie boi, teraz płacze. Nigdy go już więcej nie widziałam.

W tamtym okresie, przez kilka miesięcy coraz częściej odbywały się po nocach rewizje, w których brali udział zarówno Sowieci jak і miejscowi Białorusini. Szukano przede wszystkim broni, którą legioniści mogli wcześniej gdzieś schować. Mój tatuś też miał jakiś karabin, ale nikt z nas nie wiedział, co się z nim stało. Rosyjscy żołnierze po skrzętnych rewizjach w poszukiwaniu broni zabrali nam wiele rzeczy, wszystkie konie, zostawili tylko jedną z 26 krów, jakie mieliśmy w naszym gospodarstwie.

Było to 10 lutego 1940 roku, jak się później dowiedziałam od mamy, kiedy o 2-giej w nocy zaczęto walić w drzwi naszego domu. Weszło dwóch żołnierzy NKWD-zistów z karabinami, czterech Białorusinów і jeszcze jakiś mężczyzna w kapeluszu, który tłumaczył nam to co oni do nas mówili.

Mamie dano dwie godziny na spakowanie najpotrzebniejszych rzeczy. Razem z moim rodzeństwem, obudzeni w środku nocy siedzieliśmy płacząc, podczas gdy mama w wielkim pośpiechu і zdenerwowaniu starała się zabrać z domu jakiekolwiek przedmioty. Stale była przy tym pilnowana przez żołnierza z karabinem. Tylko babcia, matka mojego ojca, nie straciła głowy. Poszła do spichrza і wzięła tyle ile mogła mąki, kaszy, cukru.

Zdarzył się wtedy cud, bo ci Białorusini, którzy przyszli po nas, poszli do sypialni, pościągali kapy z łóżek, kołdry, poduszki і zawinęli je w tobołki. Wrzucili tam też buty mojego taty, które potem okazały się bardzo potrzebne. Gdyby nie to, wyjechalibyśmy z domu goli і bosi. Widocznie żal im się zrobiło płaczących dzieci, bo choć niektórzy Białorusini byli niechętni osadnikom, to jednak nie wszyscy. Na dowód tego powiem, że jeden z naszych parobków o imieniu Bazyl, jakieś dwa tygodnie przed naszym wywiezieniem przyszedł cicho w nocy і ze strachem powiedział mamie, żeby się przygotowała do wyjazdu. Oczywiście nie mówił o żadnych szczegółach.

Wszystko to razem z nami załadowali na sanie і wywieźli do Baranowicz na stację, gdzie dołączyła do nas moja ciocia, która później bardzo nam pomagała. Jako dziecko pamiętam tę bardzo długą podróż bydlęcymi wagonami. Interesowało mnie co się dzieje na zewnątrz, więc często siedząc na pryczy wyglądałam sobie przez małe okienko umieszczone w górnej części ściany wagonu.

Niestety, nie działo się nic ciekawego na bezkresnych, bezludnych terenach, przez które nas wieziono.

Pociąg bardzo często zatrzymywał się na długie godziny w szczerym polu, tylko przez Moskwę przejechał bardzo szybko.

Zatrzymaliśmy się wreszcie na węzłowej stacji Wołogda, skąd pojechaliśmy dalej do Wielska.

Stamtąd już sańmi jechaliśmy cały dzień і całą noc.

Muszę przyznać, że jako dziecko nie bardzo rozumiałam co się dzieje. Myślałam, że wszystko niedługo się jakoś skończy і później będzie znów normalnie. Tylko nas gdzieś dowiozą, ale jak się zorientują, że zrobili źle, to odwiozą nas z powrotem do domu. Tak się oczywiście nie stało.

Z Wielska umieszczono nas w “posiołku” Czurga, od nazwy rzeki, nad którą był położony, 100 kilometrów na południe od Archangielska, otoczony lasami, z daleka od ludzkich osad.

Zakwaterowano nas w barakach, po 50 - 60 osób. Ten barak, w którym mieszkaliśmy, był jedną wielką salą z pryczami, pośrodku której stał piec, na którym można było suszyć ubranie. Spaliśmy jedno przy drugim. Staś spał koło mamusi, bo zawsze płakał, moja starsza ode mnie o trzy lata siostra, jedenastoletnia wówczas Krysia spała koło Stasia, bo też się bała, potem leżała babcia, siostra Jadzia, a ja na końcu. Chyba dlatego, że uważano, że ja się nie boję.

Baraki zbudowane były z pni drzewa, między którymi znajdował się mech. W tym mchu znajdowały się dosłownie roje pluskiew. Aby uchronić się przed nimi ludzie moczyli w nafcie nogi swoich pryczy. Nic to jednak nie pomagało, bo pluskwy wchodziły na sufit і kapały na nas z góry.

Było to znacznie gorsze niż wszy, do których już jakoś się przyzwyczailiśmy. Najbardziej bał się ich Staś, który ciągle płacząc pytał stale gdzie jest tatuś.

Moja mama o godzinie 6-tej rano wychodziła do przymusowej pracy w lesie. Wracała o 6-tej wieczorem, mokra od śniegu. Razem z innymi kobietami toporami odcinała gałęzie ze ścinanych przez mężczyzn drzew. Potem ciągnęła te gałęzie na dużą kupę, którą później palono. Pnie drzewa były zrzucane do rzeki і tą drogą transportowane dalej. Nie wiem, skąd moja mama brała na to siły. Za tę morderczą pracę dostawała po tygodniu kupon, za który mogła kupić kawałek chleba dla naszej rodziny, dostawała też trochę zupy z jakiejś stołówki.

Pamiętam, że jako dzieci najbardziej baliśmy się oddzielenia od mamy. Komendant często straszył mamę, że odda nas do ochronki dla dzieci, bo ona przez cały dzień pracuje, a władze mówiły z cynizmem, że “w Rosji dzieci nie mogą być bez opieki”. Mamusia robiła wszystko, aby to się nie stało, modliła się, (oczywiście po kryjomu), prosiła, tak, że udało się jakimś sposobem nas nie zabrać.

I tu znów zdarzył się cud, bo gdy mama nasza była już cakowicie wyczerpana pracą ponad jej siły w lesie, przeniesino ją nagle do pracy w kuchni. To uratowało jej życie, nam również. Ponieważ w posiołku największym problemem był głód, mama musiała wyprzedawać nasze rzeczy. Bardzo przydały się wówczas buty tatusia, za które mama kupiła kozę. Pamiętam jak po tę kozę szłam razem z mamą prawie cały dzień, gdzieś do kołchozu. Od tego czasu najmłodsze dzieci, czyli Staś і Jadzia dostawały choć trochę mleka. Staś traktował tę kozę jak najbliższego przyjaciela, nazwał ją Marta і starał się jej nie odstępować na krok, całował ją, przytulał.

Nie wiem jak to wszystko przeżyła nasza mamusia, bo jak któreś z dzieci mówiło, że jest głodne, ona tę swoją małą kromkę chleba oddawała nam. Gdy ona szła do pracy, ja wraz ze starszą siostrą szłam do szkoły, która mieściła się w jednym z baraków, a nasze młodsze rodzeństwo, czyli Stasia і Jadzię prowadziłyśmy do czegoś podobnego do przedszkola, takiej sali, gdzie gromadzono najmłodszych. Nie wiem, co one tam robiły, chyba tylko płakały cały dzień, bo przecież niczego nie rozumiały z tego co mówiła do nich po rosyjsku ich opiekunka. Natychmiast po lekcjach biegłam po nich z siostrą, bo bałyśmy się, że nam ich zabiorą gdzieś w niewiadome miejsce і później nigdy już ich nie odnajdziemy.

W szkole, gdy zapytano nas “czy wierzycie w Boga?”, a dzieci podniosły rękę do góry, nauczycielki biły nas po rękach. Po dwa cukierki dawały tym dzieciom, które mówiły, że w domu się nie modlą. Jak się było głodnym to taki cukierek znaczył bardzo wiele. Nauczycielki mówiły, że te cukierki daje im towarzysz Stalin. Były to bardzo młode nauczycielki, po 20 lat, Rosjanki. Biły nas często, gdy robiliśmy jakiś błąd, więc bardzo starałam się dobrze uczyć. Szybko chwyciłam nowy język, tak, że później jak była potrzeba, sama załatwiałam sprawy, o które prosiła mnie mama.

Po szkole razem z siostrą і młodszym rodzeństwem szłyśmy do rzeki po wodę. Stasia і Jadzię zostawiałyśmy na wysokim brzegu, bo bałyśmy się, aby nie wpadli do rzeki, a same schodziłyśmy w dół. Często też po lekcjach, razem z moją starszą siostrą, ścinałyśmy piłą mniejsze gałęzie drzew, aby zebrać opał do pieca w baraku.

W niedzielę, w dniu wolnym od pracy mama zabierała mnie ze sobą w drogę do pobliskiej wsi, aby zdobyć coś do jedzenia dla rodziny. Szłyśmy wtedy w śniegu kilkanaście kilometrów, pomimo strachu. Bałyśmy się, bo mówiono, że niedźwiedzie obudzone zimą mogą być bardzo groźne.

Wielką plagą oprócz pluskiew, bo wszy to się już nawet nie liczyły, były w barakach szczury, które latały dosłownie wszędzie. Były bardzo natrętne. Chyba z powodu wycieńczenia, braku witamin і dostatecznej higieny, zrobił mi się na plecach ogromny, bardzo bolesny wrzód, którego mama nie mogła w żaden sposób wyleczyć. Pewnej nocy, gdy leżałam, jak zwykle ostatnia na pryczy, szczur przegryzł mi ten wrzód. Obudziłam się z ogromnym bólem, cała mokra. Dziwne, że nie dostałam po tym jeszcze większego zakażenia.

Ponieważ żadnej opieki lekarskiej nie było, niemowlęta і dzieci do 2 lat umierały. Moja babcia została zawieziona do szpitala, do Wielska, 30 kilometrów od naszego posiołka, bo była cała opuchnięta, prawdopodobnie z głodu і z mrozu. Chyba tam umarła, bo więcej jej nie widziałam.

Po tak zwanej “amnestii” 30 lipca 1941 roku powiedziano nam, że dostarczone zostaną sanie, które nas zawiozą do Wielska і, że stamtąd możemy jechać sobie w dowolnym kierunku. Wydano nam odpowiednie zaświadczenia. Do ostatniej chwili w “posiołku” wszyscy musieli pracować. Właśnie wtedy, w tych ostatnich dniach niewoli nasza ciocia została przygnieciona podczas pracy w lesie spadającym drzewem, które złamało jej nogę w dwóch miejscach. Moja mama okazała wówczas wielkie serce і wspaniały charakter. Musiała w jednej chwili zdecydować, czy wyjechać z posiołka z innymi, którzy już są gotowi do drogi, zabrać dzieci і szybko korzystać z okazji, a ciocię zostawić na pastwę losu, czy zostać. Zdecydowała nie zostawiać chorej.

I znów zdarzył się cud, bo pomimo, że po “amnestii” і wyjeździe od nas pierwszego transportu powiedziano, że reszta musi zostać w nim na zawsze, po 6-ciu tygodniach komendant zawiadomił mamę, że jeszcze dla dwudziestu osób będzie zorganizowany ostatni transport, ostatnia możliwość wyjazdu.

Zaczęliśmy szykować się do drogi na południe, gdzie formowało się polskie wojsko. Nagle problemem stała się dla nas ukochana koza Marta. Mamusia przez dwa dni szukała kupca, ale miejscowi mówili, że wyjeżdżając i tak musimy ją zostawić, więc nie muszą jej kupować. Mama znalazła wówczas kogoś kto zabił tę naszą kozę, w wielkiej tajemnicy przed Stasiem. Chociaż powiedzieliśmy mu, że koza została sprzedana, Staś nawet nie tknął mięsa, jakie nagle pojawiło się w baraku. Pomimo wielkiego głodu.

Mięso naszej kozy, które mama zamroziła na dworzu w beczułce, ratowało nas potem przez pewien czas.

Do Wielska pojechaliśmy saniami. Wyjechaliśmy, gdy już robiło się ciemno, około 4-tej po południu. Na saniach siedział tylko woźnica, nasza chora ciocia, najmłodsi Jadzia і Staś, a mamusia і ja ze starszą siostrą musiałyśmy iść obok. Ponieważ droga była daleka, około 30 kilometrów, jak byłam zmęczona wskakiwałam na płozy sań. Wówczas jednak za każdym razem gdy zauważył to woźnica Rosjanin, odwracał się і bił nas batem, tak, że dalszą drogę znów przebywałyśmy pieszo. Do Wielska dotarliśmy około 12-tej w nocy.

Zostawiono nas na przedmieściu, więc musieliśmy jakoś dotrzeć do peronu, niosąc ze sobą cały nasz bagaż. Na stacji czekaliśmy kilka dni nocując na peronie. Gdy nadszedł wreszcie upragniony czas odjazdu mamusia zaczęła szukać kogoś do pomocy, aby umieścił chorą ciocię w pociągu. Ja wraz z rodzeństwem usiadłam na naszych tobołkach і pilnowałam resztek naszego “dobytku”. Mamusia przywiązała każdemu dziecku tobołek do ręki і jak ktoś go ciągnął, bo chciał go ukraść, to ja krzyczałam. Rosjanie kradli wówczas od uciekinierów co się dało, dosłownie wszystko.

Wreszcie wyruszyliśmy w dwumiesięczną podróż na południe, do Uzbekistanu. Pociąg oczywiście zatrzymywał się bardzo często, w Czelabińsku, Swierdłowsku і na innych stacjach. W naszym wagonie było około 60 osób. Pośrodku stał żelazny piecyk, na którym się gotowało, suszyło.

W drugiej części pociągu jechali Rosjanie, więźniowie uwolnieni z łagrów, Polacy - wszyscy głodni, obszarpani.

Dwoje z mojego rodzeństwa zachorowało na odrę. Staś, który miał już wówczas 6 lat і czteroletnia Jadzia, dostali gorączki. Było bardzo zimno, nie było żadnego lekarstwa, a jeden znajomy lekarz z naszego wagonu, nie mógł udzielić żadnej pomocy.

W środę 21 stycznia umarła moja czteroletnia siostrzyczka Jadzia, której ciałko pozostawione zostało na stacji w Czelabińsku. Sześcioletni Staś umarł po dwóch dniach, pozostawiony na stacji w Kazłatach, 200 kilometrów dalej.

Dla nas wszystkich, ale szczególnie dla naszej mamy było to strasznym przeżyciem. Mama zawinęła Stasia w jakieś prześcieradło і oddała komuś kto zostawił go na stacji na stosie innych zmarłych. Potem dowiedzieliśmy się, że Rosjanki, jak to zobaczyły, to rzuciły się na to prześcieradło, pozdejmowały całe ubranko ze Stasia і zostawiły go tak, nagiego. Zmarłą Jadzię mamusia musiała oddać na następnej stacji, choć niektórzy swoich zmarłych wyrzucali z jadącego pociągu prosto w step.

Ludzie umierali w podróży z wycieńczenia, z głodu, na zapalenie płuc, tak, że przy każdej stacji leżały trupy.

Podczas tej podróży wielkim przeżyciem było też dla mnie pozostanie za odjeżdżającym pociągiem. Mama zawsze mówiła, że jeśli pociąg odjedzie kiedy ja pójdę zdobyć gorącej wody (“kipiatok”), to najważniejsze jest abym starała się wskoczyć choćby do ostatniego wagonu. Pozostanie oznaczało pewną śmierć. Oczywiście і wtedy czuwał nade mną Anioł Stróż, bo gdy wyszłam z wagonu po wodę, a pociąg nasz niespodziewanie ruszył, nie dając żadnego sygnału, nagle odwróciłam się і pobiegłam za pociągiem. Cudem udało mi się uczepić połączenia ostatniego wagonu. Gdy zobaczyłam, że ktoś już tam siedzi і ma na sobie płaszcz, ściągnęłam na siebie kawałek tego płaszcza і tak przesiedziałam przez cztery godziny. Dość szybko zorientowałam się, że człowiek ten jest nieżywy, ale mimo to siedziałam blisko przy nim, aby uchronić się od panującego mrozu і wiatru. Nie bałam się trupów, bałam się raczej żywych ludzi. Wokół nas stale ktoś umierał, więc byłam obeznana ze śmiercią. Gdy pociąg stanął, znaleźli mnie łagiernicy і zaprowadzili do wagonu mamy.

Na początku marca 1942 roku przyjechaliśmy do miasta Kamasza w Uzbekistanie. Po dwóch tygodniach wysłano nas do kołchozu “Woroszyłow”. Mieszkałyśmy w starej uzbeckiej herbaciarni. Na nas cztery dostawałyśmy jedną “lepioszkę”. Warunki były bardzo prymitywne, ale przynajmniej było tu dużo cieplej. Po miesiącu zostałyśmy skierowane do kołchozu “Uzbekistan”, oddalonego 10 km od od Jakubiaku gdzie stacjonowało wojsko polskie. Warunki były tam podobne jak w poprzednim kołchozie.

28 kwietnia 1942 roku mama zapadła na tyfus plamisty. Zabrano ją do szpitala beznadziejnie chorą. Obie z Krysią chodziłyśmy co drugi dzień między obozem wojskowym a szpitalem, aby dostać coś do jedzenia. Część zjadałyśmy same, a część zanosiłyśmy cioci i mamie do szpitala, gdzie dawano im tylko wodę. Bose, w łachmanach, przebywałyśmy step pełen wężów i skorpionów. Mama cudem wróciła do zdrowia. Nas tymczasem zabrano do wojskowego sierocińca w Jakubiaku. Celem władz polskich było skupienie jak największej liczby dzieci w sierocińcach lub innych zgrupowaniach (junacy, junaczki) aby jak najszybciej wywieźć je z Rosji, zanim Sowieci zamkną granicę.

17 sierpnia 1942 roku z naszą ochronką, wojskiem i grupą cywilów, gdzie były mama i ciocia, wyjechałyśmy do Krasnowodska. Miałam już początki jaglicy. Mimo okropnych warunków na okręcie, wszyscy płakali ze szczęścia. Nawet po wylądowaniu w Pahlevi nie mogliśmy uwierzyć, że okres niewoli się skończył.

1 września 1942 roku wraz z ochronką opuściliśmy Pahlevi, a po trzech dniach bardzo męczącej podróży w ciężarówkach przyjechaliśmy do Teheranu, do obozu nr.3.

22 grudnia 1942 roku, po trzymiesięcznym pobycie w Teheranie, gdzie zaczęłam polską szkołę, z trudem przypominając sobie sztukę pisania i czytania po polsku, wyjechałyśmy do obozu w Ahvazie.

Po miesięcznym pobycie opuściłyśmy Ahvaz i przez Zatokę Perską i Ocean Indyjski 1 lutego 1943 roku dobiłyśmy do portu Karaczi w Indiach. Następnie przez cztery dni innym amerykańskim okrętem płynęliśmy przez Ocean Indyjski w kierunku Czarnego Lądu. Podróż trwała dwa tygodnie.

22 lutego przypłynęłyśmy do portu Beira w Mozambiku. Po 20 godzinach jazdy pociągiem osobowym przyjechaliśmy do obozu Rusape w Południowej Rodezji, w głębi afrykańskiej dżungli, niedaleko małego miasteczka o tej samej nazwie. Tam ukończyłam 5 klasę szkoły powszechnej.

27 kwiernia 1944 roku, obie z siostrą, po zdaniu egzaminów wstępnych wyjechałyśmy do Żeńskiego Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego w Digglefold. Tu już zaczęło się normalne życie.

Ukończyłam tam trzy klasy gimnazjalne. Był to okres w moim dziecięcym tułaczym życiu, który zawsze mile wspominam.

Jednakże koniec wojny i rozczarowania z nim związane wszyscy przeżywaliśmy bardzo głęboko. Po zlikwidowaniu Digglefold zostaliśmy przeniesieni do obozu Gatooma, też w Południowej Rodezji, gdzie skończyłam małą maturę i zaczęłam pierwszą klasę Liceum. Obozy powoli opróżniały się, w związku z łączeniem rodzin i emigracją do innych krajów.

17 stycznia 1949 roku, wraz z resztą mieszkańców obozu Gatooma, przyjechaliśmy do obozu Tengeru w Tanganice, gdzie prawie skończyłam II klasę Liceum.

14 lutego 1950 roku dobiłyśmy do portu Fremantle w Zachodniej Australii. Po dwuletnim kontrakcie, bo taki był warunek naszego tutaj osiedlenia, zamieszkaliśmy w Melbourne.

Wkrótce potem poznałam mojego przyszłego męża Mariana, z którym 15 lutego 1953 roku wzięliśmy ślub. Trójka naszych dzieci: Jurek, Ewa i Krysia, ukończyła wyższe studia, co było ukoronowaniem naszych marzeń. Obecnie w gronie własnych rodzin, a naszych sześciorga wnucząt, układają sobie szczęśliwe życie. Kilka lat temu, w wieku 91 lat zmarła moja mama, otoczona kochającą rodziną.

Osobą, której pragnę poświęcić moje wspomnienia, a zwłaszcza te z okresu pobytu w Rosji Sowieckiej, jest moja Mama, którą zawsze podziwiałam. Gdy wybuchła wojna miała tylko 38 lat.

Raczej nieśmiała, kochająca żona i matka, osoba, za którą ważne decyzje podejmował mąż, znalazła się w sytuacji, w której nawet odporny mężczyzna z silnym charakterem by nie wytrwał. Mimo to, z ogromnym samozaparciem walczyła, aby ratować dzieci. Rzadko widziałam uśmiech na Jej twarzy.

Prawie nigdy nie chciała mówić o swoich przeżyciach na nieludzkiej ziemi, o śmierci Stasia i Jadzi…

Kiedy sama zostałam żoną i matką, w pełni zrozumiałam co przeszła, aby nas uratować.

Składam cześć Jej pamięci!

Władysław Kowalik

Ważny był honor

Urodziłem się 10 października 1910 roku w Krakowie, który należał wówczas do

zaboru austriackiego. Dziś mam 93 lata. Byłem najstarszy z pięciorga rodzeństwa. Ojciec mój służył w Legionach, z zawodu był stolarzem. W czasie wojny z bolszewikami umiałem już czytać. Do wojska wzięli mnie w 1931 roku, do pułku pancernego. Po wojsku dostałem pracę jako ślusarz maszynowy.

Myślałem, że zacznę teraz dobre życie, ale nagle zaczęła się wojna. Pamiętam ten dzień, bo nawet pływałem sobie wtedy jeszcze w Wiśle.

Dostałem powołanie do V-go pułku pancernego jako rezerwista. Nie spodziewałem się, że wezmą mnie do wojska, bo wcześniej byłem już dwa razy w rezerwie. Dali mi w wojsku ciężarówkę, ubranie, karabin tak stary, że nawet sprężyna nie podawała. Zaangażowali nas jako komórkę naprawczą. Kazali jechać w kierunku na Zakopane. Naszym dowódcą był wtedy porucznik Czerwiński.

Kiedy tak jechałem z moim małym oddziałem ciężarówką, którą mi przydzielono, dziwiło nas, że nie jedzie za nami żadna kuchnia, ale my, rezerwiści myśleliśmy, że jak już niedługo dołączą do nas inne oddziały, to i kuchnia się znajdzie. Jako starszy strzelec dostałem nowe buty i choć były chyba o trzy numery za duże, byłem zadowolony, że będziemy walczyć. Po drodze widziałem wiele różnych taborów, ale nie wiedziałem dokładnie dokąd jedziemy. Niektórzy, ci co nie mieli przydziału do oddziałów, rzucali broń і szli do domu, ale tacy jak ja trzymali się razem. Przynajmniej było od czasu do czasu co jeść. Na Zakopane szła grupa furmanek, różnych wozów, jednym słowem był wielki bałagan. W pewnej chwili złapali nas Niemcy samolotami і zaczęli “szatkować”. Po nalocie pochowaliśmy rannych і pojechaliśmy dalej. Po pewnym czasie zobaczyliśmy na drodze Ruskich.

Mieli bardzo starą broń, zniszczone mundury.

Doszliśmy do wsi Żurawica, potem przejechaliśmy Przemyśl. Tak się wlekliśmy aż do samych Węgier. Na granicy powiedzieli nam, że tu będziemy internowani, mamy oddać broń і tutaj musimy się już poddać. Nikt z nas nie znał języka węgierskiego. Dojechaliśmy do Monoru. Tam wszyscy zaczęli się dzielić. Niektórzy Polacy mówili, że są Niemcami. Ich później pozabierali і wcielili do armii niemieckiej. Nas zakwaterowali w pomieszczeniach stajennych. Mieliśmy dach nad głową, pasy wojskowe, tylko broni ani mundurów już nie mogliśmy zostawić przy sobie.

Nie wiem nawet z jakiego powodu, ale tam przyznali mi stopień kaprala. Dzięki temu mogłem wychodzić aż do godziny 9-tej. Powoli zaczynało się wszystko ustatkowywać. Zaczęliśmy się uczyć mówić po węgiersku, odbywaliśmy różne ćwiczenia, robiliśmy nawet rozgrywki piłki nożnej. Staliśmy wtedy około 70 kilometrów od Budapesztu. Trwało to przez kilka miesięcy.

Po jakimś czasie zaczęły organizować się ucieczki. Każdy w inną stronę і na własną rękę.

Ponieważ byliśmy internowani, nie pilnowali nas tak jak jeńców. W małej ucieczkowej grupie dotarłem do Budapesztu, gdzie udało nam się dostać przewodników. Stamtąd kilku z nas pojechało do Jugosławii, potem do Grecji. Wypychali nas stamtąd po kilku, aż wreszcie dotarliśmy do Turcji. W niewielkim porcie dostałem się na statek “Warszawa”, gdzie spotkałem wielu Polaków.

Wylądowaliśmy w Haifie.

Gdy okazało się, że Francja się poddała, nastąpiła wielka reorganizacja. Powstawały nowe brygady і dywizje. My natomiast mieliśmy jechać do Syrii. W tym czasie Francuzi oddali nam swoją amunicję i mundury. Byliśmy z tego bardzo zadowoleni, bo wreszcie nasz polski honor, honor polskiego żołnierza zaczął grać rolę. Zdecydowani byliśmy na walkę і żaden z nas już nigdy więcej nie zamierzał nikomu się poddawać, ani dobrowolnie oddać broni.

Jedziemy do Palestyny, do miejscowości Latrum. Tam znów rozpoczęły się ćwiczenia, bo znaleźli się tam і tacy, co nigdy w wojsku nie służyli. To właśnie tam dali nam nazwę:“Pierwszy Pułk Brygady Karpackiej.” Zaczęto nas ćwiczyć jako piechotę. Po pewnym czasie dla wszystkich

wprowadzono jednolite umundrowanie, a Anglicy wzięli nas na żołd angielski. Byliśmy zadowoleni, że nareszcie jesteśmy prawdziwymi żołnierzami.

Był sierpień 1942 rok. Byliśmy Samodzielną Brygadą Karpacką, choć organizowanie nas trwało dość długo. Byłem przenoszony stale do innych służb. Na ćwiczeniach np. uczono strzelać z karabinów maszynowych do samolotów, potem nagle przenoszono do piechoty, albo do odziału do pomocy “kariersom”, takim tankietkom, chociaż wcześniej nie widzieliśmy ich na oczy. Innym razem na ćwiczeniach trzeba było udawać rannego, który był transportowany na mule, szczególnie jak nagle okazało się, że trzeba będzie walczyć na Krecie. Ponieważ okazało się, że Kreta bardzo szybko padła, wróciłem do swojego oddziału. Znów zaczęły się zmiany, przetasowania.

Jednego dnia załadowali nas na statek, który popłynął najpierw w kierunku Syrii, ale potem zawrócił na Tobruk. Dali nam wtedy prawdziwe kariersy, broń. Na naszym statku był jeden pluton kariersów і marynarze angielscy. Nie było więcej niż 10 ludzi i trochę Greków pod pokładem, jako służba pomocnicza. Mieliśmy wielki kłopot z uruchomieniem naszych nowych, jeszcze nie używanych dział. Nie mieliśmy nawet instrukcji do ich użycia. Ale polska kombinacja wygrała, bo poszukaliśmy “płynnej inteligencji”, czyli wypiliśmy z kolegą po garnuszku wódki і sami wymyśliliśmy, jak się taką broń obsługuje. Spaliśmy na siennikach na pokładzie, aby w każdej chwili być gotowym do walki.

Tylko pierwszego dnia bezradnie patrzyliśmy na przelatujące samoloty, wściekli, że mamy broń do ich zestrzelenia, ale nie umiemy jej uruchomić. Następnego dnia “grzaliśmy” już bardzo skutecznie.

Były nas tam dwa plutony: pluton kariersów і pluton z IV-tej kompanii. Może w to trudno uwierzyć, ale jak samolot niemiecki przelatywał dalej, to było mi żal, że go nie trafiłem. Czy się bałem? Nie bałem się, nigdy nie miałem czasu, aby się bać. Myślałem jedynie o tym, żeby “dostać” wroga. Jeden mój kolega bał się, ale mu wytłumaczyłem, że zamiast się bać musi tylko strzelać, bo “jak sam strzelasz to natychmiast zapominasz, że ten Niemiec może ciebie dostać”.

W Tobruku walczyliśmy przez cztery miesiące. Naloty były dzień w dzień. Niemcy nie opuścili żadnego dnia. Ale chyba nigdy nie miałem czasu się bać.

Michał

Słodki smak kartofli

Urodziłem się 19 listopada 1939 roku. Mojego ojca nie pamiętam, gdyż w 1940 jako wojskowy

został zabrany przez NKWD i słuch o nim zaginął.

Od matki wiem, że latem 1941 roku przebywaliśmy z rodziną, to znaczy z moją matką, która miała wówczas 25 lat, jej siostrą, kuzynką i moim dziadkiem w Wilejce, około 50 kilometrów od Wilna. Byłem bardzo małym dzieckiem, ale niektóre, straszne dla mnie momenty wryły mi się w pamięć. Inne znam z opowiadań mojej matki.

W tym czasie wiadomo już było, że zaczynają się wywózki ludności z tamtych terenów w głąb Rosji. Obawiając się wywiezienia, matka moja zakopała bardziej cenne rzeczy w pobliżu naszego domu (nigdy zresztą później ich nie odnalazła).

Jej obawy nie były bezpodstawne, bo już 22 czerwca 1941 roku od godziny 4-tej rano zaczęto wywozić ludność z naszych okolic. Mieszkaliśmy w pobliżu dworca kolejowego, dlatego, gdy o świcie NKWD nakazało nam natychmiast zbierać się i zgłosić do pociągu, z całą rodziną znaleźliśmy się wkrótce na stacji kolejowej. Pamiętam, że na dworcu było już bardzo dużo ludzi, był straszny gwar i bałagan. Mówiono nam, że wywożą nas żeby uratować nas przed Niemcami. Każdy więc pchał się do wagonów, z tobołkami, z dobytkiem, który zdążył zabrać, pilnując, aby być blisko innych członków rodziny czy znajomych. Pamiętam, że bardzo się przestraszyłem, gdy moja matka była już w wagonie, a mnie trzymał na rękach jakiś obcy, wysoki mężczyzna. Bardzo płakałem. W ostatniej chwili zostałem podany przez małe okienko wagonu w ręce matki. Były to wagony towarowe, bez zwykłych okien, tylko z takim małym okienkiem u góry, przez które ja tylko mogłem się zmieścić. Jak opowiadała później moja matka, w kilku pierwszych wagonach (zwykłych) byli NKWD-ziści, a na dachu było umieszczonych kilka karabinów do obrony przeciwlotniczej.

Około 80 kilometrów przed Pińskiem nasz pociąg został ostrzelany przez Niemców.

Zatrzymaliśmy się, każdy próbował skryć się, gdzie było to możliwe. Pamiętam, że wszędzie było słychać strzały. My wskoczyliśmy do pobliskich rowów przy szynach kolejowych. Pamiętam, jak mój dziadek przykrył mnie swoim ciałem przed latającymi wokoło kulami. Bardzo go kochałem.

Potem razem z innymi szliśmy bardzo długo wzdłuż torów, bo nasz pociąg miał uszkodzoną lokomotywę i nie mógł jechać dalej. Około 30 kilometrów przed Pińskiem zatrzymaliśmy się u gospodarza, któremu moja matka zapłaciła za nocleg i podwiezienie nas następnego dnia do miasta.

Ten gospodarz bał się wjechać razem z nami na dworzec. Pieszo dobrnęliśmy do stacji. Nie wiedzieliśmy co ze sobą dalej robić i dokąd pójść.

Zresztą od razu zainteresowało się nami NKWD. Pytali o dokumenty, skąd jesteśmy, gdzie idziemy, po co, itd. Znów mieliśmy czekać na pociąg, który miał nas zawieźć w niewiadomym kierunku. Nie wiem jak długo czekaliśmy, nie pamiętam, bo byłem bardzo małym dzieckiem. Wiem tylko, że przez cały czas byliśmy na dworcu w Pińsku, gdzie znów gromadzili się ludzie z przeróżnych stron. Nie wiem co jadłem, ale o to na pewno jakoś zadbała moja matka.

Po jakimś czasie znów wsadzili nas do pociągu towarowego, strzeżonego przez NKWD. Jak się potem okazało jechaliśmy do Woroneża. Trwało to bardzo długo, zbliżała się jesień.

W Woroneżu umieścili nas w takim obozie złożonym z wagonów, niedaleko głównego dworca.

Musieliśmy znów czekać, podobno na lokomotywę. Było tam bardzo dużo ludzi, Polacy, uciekinierzy Rosjanie. Niemcy atakowali coraz częściej. Nie wiem, jak długo tam byliśmy, ale pamiętam, że tam, w tych wagonach urodził się mój brat. Dawali nam kubek „kipiatoku” i trochę cukru.

Po wielu tygodniach jazdy zatrzymano nas w Kiemirowa Obłaść w Kuznieckom Basienie. Był to teren przemysłowy. Zebrano nas w barakach. Ci, którzy mogli pracować od razu poszli do fabryk.

Moją rodzinę zabrali do fabryki, gdzie robiono baterie i różne inne części do samochodów i czołgów.

Moja matka została ze mną i nowonarodzonym bratem, nie pracowała, tylko opiekowała się nami. Jej

siostrę, ponieważ była ładna, posłano do pracy w kuchni obozowej. Wszyscy pracowali po 16 godzin, spali na terenie fabryki. Były to głównie kobiety i inwalidzi. Cały teren był ogrodzony tak, że nie można było nigdzie iść. Zresztą ani nie było kiedy ani po co, gdy naokoło tylko pustka i śnieg. Jak skarżyliśmy się na głód to strażnicy mówili: „gałodnyje?” i kazali nam kopać ziemniaki w zamarzniętej ziemi. Pamiętam jak szukaliśmy tych ziemniaków w śniegu i pamiętam, że miały taki słodki smak, jak cukier. Ten smak zamarzniętych ziemniaków mam jeszcze w ustach do dziś. Pamiętam też, że naokoło były bardzo duże kominy i było bardzo głośno dzień i noc. Aby zdobyć wodę do mycia nas, moja matka topiła śnieg. W utrzymaniu nas przy życiu pomagała siostra mojej matki i kuzynka, które pracowały. Jak zrobiło się cieplej chodziliśmy wszyscy do tajgi, aby zebrać trochę jagód. Rosła tam też trawa, podobna do czosnku, którą też zbieraliśmy do jedzenia.

Pewnego dnia do obozu przywieźli większą grupę Polaków, samych mężczyzn, których gdzieś aresztowano. Moja matka poznała wtedy swego późniejszego, drugiego męża, który urodził się w Brześciu, służył w kawalerii w Bydgoszczy i z zawodu był kierowcą. W Kiemirowa też pracował jako kierowca w jednej z fabryk, w fabryce chemicznej. Ponieważ miał tam dostęp do spirytusu, mógł za ten spirytus zdobywać różne rzeczy. Spirytus był bardzo cenny nie tylko jako alkohol, ale również dlatego, że dawał ciepło, rozgrzewał. Od tego czasu zaczęło nam być trochę lepiej, bo ten człowiek dostarczając nam alkohol bardzo pomagał mojej matce.

W obozie zapanowała jednak epidemia tyfusu, wiele ludzi umierało. Na tyfus zachorowałem i ja, i mój brat. Zresztą w tamtym czasie stale chorowałem; przeszedłem chyba wszystkie możliwe dziecięce choroby: tyfus, malarię, szkarlatynę, dezynterię. Pamiętam smak chininy, którą moja matka dawała mi, jak miałem wysoką gorączkę, aby wyleczyć mnie z malarii. Matka miała, jak już mówiłem, dostęp do spirytusu, a ponieważ za butelkę spirytusu można było dostać niemal wszystko, chyba nawet kilogram złota, dzięki temu przeżyłem.

W 1942 roku w zimie umarł mój ukochany dziadek, ten który w rowie przykrywał mnie swoim ciałem podczas bombardowania. Byłem do niego bardzo przywiązany, bo jako dziecko spałem z nim w obozie na tej samej pryczy. Pamiętam, że zima wtedy była bardzo ciężka, było 50 stopni mrozu i nie można było wyjść za zewnątrz. Ktoś ze znajomych mojej matki wykopał w śniegu dół. Pamiętam, jak wrzucili tam mojego dziadka zawiniętego w coś. Nie mogę teraz o tym mówić….

Tej zimy mój przyszły ojciec, ponieważ był kierowcą, został powołany do grupy, która miała wyszukiwać w śniegu okolicznych mieszkańców tzw. „ruskich syberiakow”. Byli to ludzie mieszkający od siebie w odległościach 100 – 200 kilometrów, których głównym zajęciem były polowania na sobole. Ubrani od stóp do głów na biało, całkowicie niewidoczni w śniegu, uzbrojeni w dubeltówki, byli wyborowymi strzelcami, ponieważ wyćwiczyli się w strzelaniu do soboli. Aby skóra upolowanego sobola była wartościowa, trzeba było tak strzelić aby trafić jedynie w oko. Na nich właśnie, na tych wyborowych strzelców, „ruskich syberiakow” NKWD z obozu w Kiemirowa robiło zasadzki, w których mój przyszły ojczym był zatrudniany jako kierowca. Wyszukiwano ich w śniegu, a następnie zebrano i wywieziono pod Moskwę. Prawdopodobne jest, że wszyscy albo bardzo wielu z nich, zginęli. Przedtem dołączono do nich setki kryminalistów oraz Rosjan z Kazachstanu.

W roku 1942, jak Niemcy przegrali pod Stalingradem, do obozu utworzonego specjalnie dla nich i położonego niedaleko nas, przywieziono bardzo dużo niemieckich jeńców. Natychmiast zaczęli pracować w fabrykach. Widziałem, jak niektóre kobiety od nas chciały im dać trochę chleba, ale w tym czasie inne krzyczały: „ Idiot, eto Niemcy, dawaj na nich kamieniami brazać”.

W Kiemirowa byliśmy do 1945 roku. Nie pamiętam dnia zakończenia wojny, nikt z naszych rodzin nie miał przecież dostępu do wiadomości z frontu. Czasami tylko siostra mojej matki albo jej przyszły drugi mąż, którzy mieli więcej kontaktów z ludźmi, coś przynosili z zasłyszanych wiadomości.

Po skończonej wojnie powiedziano nam, że kto chce zostać na Syberii i nadal pracować to może, reszta może jechać do domu. Ruskich nie puszczano, tylko nas, Polaków. Wiem, że dużo Polaków wyjechało wtedy stamtąd do Iranu.

My wyjechaliśmy z Syberii w 1946 roku. Moja matka wzięła ślub, bo chciała zapewnić naszej rodzinie stałą opiekę. Pojechaliśmy towarowymi wagonami do Pińska. Po różnych przygodach trafiliśmy z powrotem do Wilejki. Nasz dom stał nienaruszony, ale mieszkali tam już obcy ludzie.

Między innymi jakiś były partyzant, który walczył przeciwko Niemcom i Ruskim. W drugim pomieszczeniu był jakiś Rosjanin bez nogi, z dziećmi i żoną. Pamiętam, że którejś nocy ten partyzant strzelił do tego Ruska i zabił go. Widocznie nie mogli żyć pod jednym dachem...

Genowefa Zaborska

Raz na sto lat

Urodziłam się w 1903 roku, a więc w maju tego roku skończę sto lat. Pamiętam

jeszcze pierwszą wojnę światową. Ojciec mój zmarł na tyfus w 1916 roku, miał 45 lat. Urodziłam się w Jełży, niedaleko Solca nad Wisłą. Ładnie tam było. Było nas czterech chłopaków і ja piąta. Mama była w ciąży z szóstym dzieckim jak ojciec zmarł. Płakała, nie chciała nic robić. Ja wtedy chodziłam do pracy za kosą, aby poratować resztę dzieci.

Do szkoły chodziłam tylko pierwszą zimę. Pamiętam jak już się ta nasza Polska zrobiła.

Poubierali się wszyscy ładnie, tacy byli zadowoleni. Jak byłam młoda, to bardzo lubiłam chodzić po zabawach, tańczyć. Dużo młodych chłopaków do mnie wtedy przychodziło. Jak miałam wyjść za mąż to pamiętam, że siedziałam przy piecu і wcale nie chciałam się ubierać do ślubu. Miałam 20 lat, a ten mój kandydat na męża miał 36 і był wdowcem. Siedziałam przy piecu і płakałam, muzykanci grali, a ja płakałam. Całą noc grali, a na drugi dzień to każdy był jak zdechły. Jak już wreszcie poszliśmy do księdza, to on nie chciał nam dać ślubu. Taki to był ksiądz, co miał pretensję, że mój narzeczony nie był u spowiedzi u niego, tylko w swojej parafii, 10 kilometrów ode mnie. Pamiętam, że to było 12 października 1924 roku, w miejscowości Krępa, koło Radomia. Tam była nasza parafia.

Potem się okazało, że ten mój mąż był dobry. Ale jak raz mnie uderzył, to złapałam taką chochlę z drzewa i za nim. Chciałam mu wlać, ale uciekł. Byłabym go zlała wtenczas, nie ma gadania.

Myślę sobie, dostanę to dostanę, ale mu nie daruję, on mnie nie uderzy już nigdy. Naszykowałam sobie pieniędzy, zabrałam z szafy co się dało, na drugi dzień planowałam zabrać pieniądze z mleczarni і chciałam jechać, aby zamieszkać u mojej mamy. Ale ten mój mąż poszedł gdzieś, nakupował czekolady, cukierków і tak mnie przepraszał, że mu w końcu darowałam. On był dobry, pracowity, nigdy się więcej na mnie nie złościł.

Mieliśmy ośmioro dzieci, ale wychowało nam się tylko czworo. Dwoje z nich zmarło, a teraz mam jeszcze tylko dwie córki Jadzię і Paulinę. Mój mąż zmarł 28 lat temu. Zamieszkaliśmy w kieleckim, Jełża to był nasz powiat. Nasze miasta, gdzie mieszkałam z mężem też pamiętam, to było Grodno, Wołkowiska. Mieliśmy dwa domy, trzy konie, kupiliśmy 23 morgi ziemi, bo te pany, co wyjeżdżali, sprzedawali wszystko. Taka ziemia była dobra, że ja tam і koniem robiłam, bronowałam і siałam. Mieliśmy nawet kierat, to młóciliśmy. Ale nas stamtąd Ruskie wywieźli.

Przyjechali o trzeciej w nocy. Kazali się zabierać i koniec. Wszystko co mieliśmy zostało. Było to 10 lutego 1940 roku – nawet płakać nie dali, mówili tylko: “Prędko się zabieraj і skończone, nie masz nic do gadania”.

Pamiętam ten dzień jak oni przyszli. “Otwieraj drzwi, otwieraj”. Ja poszłam, otwieram, a do mojego chłopa oni z karabinem podskakują і krzyczą: “oddaj broń, oddaj broń”. My broni żadnej nie mieliśmy, dlatego nie zabili go od razu tylko pozwolili mu, aby się ubrał. Do dzieci poszli і powiedzieli: “Wy pojedziecie na Ural”.

Dwa tygodnie nas wieźli na ten Ural wagonami. Nie było wody, ubikacji, śnieg tylko żeśmy łapali do picia. To były takie wagony towarowe. Nic nie dawali nam jeść. Jak ktoś coś miał to żył, a jak nie, to z głodu umierał.

Kiedyś, jak chciałam coś zdobyć do jedzenia wyszłam z wagonu, ale nic nie mogłam dostać.

Nagle patrzę, a tu pociąg odchodzi. Złapali mnie za ręce і ledwo wciągnęli do tego pociągu. Byłabym została. Bo oni mieli taki zwyczaj, że jak nas wieźli, a ludzie pytali jak długo pociąg będzie stał, to mówili, że długo. Ale jak ludzie powychodzili po śnieg albo po coś do zjedzenia, to oni wtedy ruszali і zostawiali ludzi.

Jakoś dojechaliśmy do Rosji. Byliśmy tam przez trzy lata, w Kazachstanie. Taka młoda para stamtąd wyjeżdżała gdzieś do swoich rodziców і dała nam swój mały pokoik do mieszkania. Ale moje

dzieci to całe trzy lata spały na ziemi, bo nie było tam ani materaców ani nic, tylko dwa taborki, jeden stolik, jedno łóżko. A nas było sześć osób, my dwoje z mężem і czwórka dzieci.

Kiedyś mówię do męża: ”Chodź, pójdziemy ukraść choć trochę słomy dla dzieci do spania.”

Poszliśmy, ale nie mogliśmy nic wyciągnąć. Jaka tam była bieda. Gotowaliśmy w jednym kotle і bieliznę, і obiad. Ja płakałam jak nie wiem co. Tam w Rosji nie kupisz nic. Niczego nie było. Nawet jak ktoś miał tylko jedną rękawicę to mógł ją sprzedać. Mój mąż і ja poszliśmy do pracy do szpitala.

Córkę Jadzię, co miała wtedy dwa latka oddaliśmy do sierocińca. Ale ona nie chciała tam być, płakała, zawsze chciała do domu, uciekała. W tym sierocińcu dzieci spały na podłodze, jak im pościelili trochę słomy.

Pamiętam, że później poszliśmy pieszo do Krasnoworska. Nie dali wagonów, tylko dzieci zawieźli, a myśmy całą noc szli pieszo. Ja buty zrzuciłam, bo krew lała mi się z nóg. Ile tam martwych ludzi zostało na drodze, straszne.

Jak nas oswobodzili, to mój mąż poszedł 5 kilometrów do kołchozu, zdobył trochę mąki,chleba.

Upiekłam sucharów і jeszcze innym dawałam. Każdy był głodny. Wszystko Stalin powywoził. Mój mąż pracował w kopalni rudy. Ja nie musiałam pracować, bo dzieci były małe, ale poszłam do pracy, bo nie było co jeść. Ludzie strasznie kradli, jedni drugim, bo wszystko można było sprzedać na jedzenie.

Nie pamiętam już kiedy, ale wiem, że potem pojechaliśmy do Teheranu. Zabierali tylko dzieci і młode rodziny, a starych zostawiali w Kazachstanie. Nie dali dla nich wagonów.

W Teheranie dawali nam już jeść w Ahwazie. Ale ludzie bardzo chorowali na biegunkę, dzieci chorowały też na oczy. Mego męża zabrali wówczas do wojska. Cztery і pół roku był w walce – na Monte Cassino, potem w Palestynie. Ja znalazłam się z czworgiem dzieci w Afryce. Tam też była wielka bieda. Jak miałam taką maleńką bułeczkę, to moje dzieci już na nią czekały. Czasami sama nie jadłam nic.

Później dostałam pracę w szpitalu, najpierw myłam podłogi, a potem to już za kucharkę byłam і dostawałam dwa funty na miesiąc. Wzięłam sobie wtedy czasami trochę mąki, oliwy. Kazałam mężowi wszystko sprzedawać co mieliśmy, aby tylko było na jedzenie.

Kiedyś zachorowałam na tyfus. Mój mąż podszedł pod okno szpitala więc mówię mu: ”kupiłbyś kurę і zgotował dla mnie, to może zjem trochę rosołu”. Kupił taką starą kwokę, gotował, gotował, więcej to drzewo kosztowało jak ta kura. Przyniósł. Wzięłam dwie łyżki tego rosołu, ale nie mogłam jeść. Wtedy on siadł, zjadł to bardzo szybko, bo przecież sam był bardzo głodny і poszedł do dzieci.

W Rosji byliśmy trzy lata, potem na wygnaniu osiem lat zanim przyjechaliśmy do Australii. Do Kanady nie chcieli przyjąć mojego męża na kontrakt, bo był już starszy.

Tutaj kupiliśmy farmę koło Belgrave. Bardzo duży kawał lasu trzeba było wykarczować.

Dlatego mój mąż ciężko pracował na początku. Ja pracowałam w Kew u sióstr zakonnych kilka dni w tygodniu, a potem wracałam na farmę. Mieliśmy trzy krowy, robiłam sery, zbierałam w lesie jagody, a jak przychodzili do nas ludzie, to co mogłam, sprzedawałam. Dobrze nam tam było. Jak mąż zmarł byłam na farmie sama jeszcze przez 5 lat. Chodziłam po tych górach і płakałam.

W Polsce mam tylko najmłodszego brata, mieszka koło Szczecina, resztę Niemcy zamordowali.

W Polsce byłam dwa razy, ostatnio w 1979 roku. Wzięłam 1000 dolarów і porozdawałam wszystkim swoim.

Mam 10 wnuków i 10 prawnuków. Moja córka Jadzia się mną opiekuje, a zięć mnie wozi. Jak z nimi gdzieś jadę, to pytam zawsze, czy będzie „party”. Codziennie robię szydełkiem kolorowe poduszki z wełny albo kocyki. Chodzę po zakupy, czasami po kiełbasę do polskiego sklepu. Biorę wózek і idę sobie. Chodzę do trzech klubów w każdym tygodniu. Dobrze nam jest. Mam dużo ubrania, pełne szafy. Kiedyś wysyłałam do Polski ubranie і pieniądze.

Nie chorowałam przez ostatnie 30 lat. Tylko na ślepą kiszkę і dwa razy na tyfus w Rosji.

Czasami teraz upadnę, ale nic mi się złego nie dzieje. Słucham radia polskiego, sama sobie nastawiam.

Karmię ptaki chlebem. Mam tu sąsiadkę, znajomą z moich stron. Tylko, że ona była w Niemczech, a ja w Rosji. Spotykamy się і czasami razem idziemy prosto przed siebie.

Najbardziej lubię oglądać zdjęcia, jak żyliśmy sobie z mężem, tylko chyba już czas umierać, chociaż doktór ostatnio powiedział, że będę jeszcze żyła 15 lat. Ale ja nie myślę.

Maria Szpak

Wszystko się odmieni

Urodziłam się 3 maja 1924 roku w Małopolsce, we wschodniej części kraju, w

odległości około 20 kilometrów od ruskiej granicy. Później skasowano tę granicę.

Moja wioska w pobliżu Beresteczka liczyła około dwieście domów. Było nas w rodzinie sześcioro, razem z ojcem, ale w 1936 roku mój ojciec pojechał do Kanady. Pomagał nam dopóki wojna nie przyszła. W czasie wojny nie mieliśmy od niego żadnych wiadomości, dopiero potem odnalazł naszą rodzinę. Miałam troje rodzeństwa. Żyliśmy z pracy na gospodarstwie. Skończyłam cztery klasy w naszej wiejskiej szkole.

Jako dziecko miałam spokojne życie. Wiejskie kobiety schodziły się razem, zimą przędły, skubały pióra, rozmawiały przed chałupami, latem wszyscy sobie pomagali przy pracy w polu. Wesele jak było to trwało dwa, trzy dni.

Jak się wojna zaczęła miałam 15 lat. Nikt z nas nie spodziewał się, że będzie wojna. We wsi było tylko jedno radio, w szkole, więc jak zaczęła się wojna ktoś wystawiał radio przez okno, a ludzie szli tam і słuchali wiadomości. Pamiętam, że tego dnia przeleciał nad naszą wioską samolot, co było bardzo dziwne.

Gdy do naszej wioski przyszli Niemcy, pozabierali nam jedzenie, ale nikogo nie zabijali. Jak Niemcy się wycofali w nasze strony przyszli Ruscy. Wtedy było nam bardzo źle. Zabierali wszystko co mogli. Mama musiała oddawać kontyngent, nawet śmietanę z mleka, a dzieciom dawała tylko to co zostało.

Po zaczęciu wojny niemiecko-ruskiej młodzi ludzie z naszej wsi zaczęli wyjeżdżać do Niemiec.

Miałam wówczas 16 lat, byłam głodna, nie miałam się w co ubrać. Postanowiłam zaryzykować і pojechać z innymi. Poszliśmy grupą około 30 kilometrów do najbliższej stacji kolejowej - Brody. Było tam już dużo ludzi chętnych do wyjazdu.

Pamiętam, że wzięto nas do takich towarowych wagonów, gdzie natychmiast oblazły nas wszy.

Było to bardzo nieprzyjemne. Wagony nie były wcale dostosowane do przewozu ludzi, bo wcześniej służyły do transportu bydła. Były w nich więc tylko przegrody na bydło i trochę brudnej, zużytej słomy. Warunki były trudne, brakowało wody, jedzenia. Jedliśmy tylko zapasy zabrane z domu. Jak ktoś nie miał co jeść, to inni dzielili się z nim tym, czym mieli. Bardzo brakowało wody, nie było nawet czym umyć twarzy.

Tak dojechaliśmy do Lwowa. Przez dwa dni czekaliśmy tam na niemiecki pociąg. Zabrali nas do budynku, gdzie mogliśmy się przespać і gdzie dano nam jeść. Ale nie wychodziliśmy stamtąd, bo nie było to bezpieczne. Ludzi okradali, napadali, mogli nawet dla pieniędzy zabić. Jak przesiedliśmy się na niemiecki pociąg, zawieziono nas do Niemiec, niedaleko Lipska.

Gdy byliśmy już na miejscu, Niemcy wzięli nas do dezynfekcji. Porozbierali nas wszystkich na goło, rzeczy dali do parowania. Tam czekali już na nas “bauery”, czyli gospodarze albo ludzie, którzy wybierali sobie nas do fabryki. Ja popadłam do gospodarza razem z koleżanką z mojej wioski, Martą.

Wziął nas na wóz і zawiózł do domu, do wioski Kreisbitterfeld.

Ten pierwszy dzień na robotach pamiętam jak dziś. Godpodyni zrobiła nam fajne kanapki, dała czarnej kawy, która po długich dniach głodowania tak mi smakowała, że nigdy tego smaku nie zapomnę. Potem zaprowadzili nas na nasze mieszkanie. To była taka mała osobna chałupka, bardzo blisko ich domu. Mieliśmy tam pojedyncze łóżka z materacem і pierzyną, a nawet szafę i piecyk do palenia węglem, gdy nastała zima. Obie z Martą byłyśmy bardzo zadowolone, bo miałyśmy wreszczie dach nad głową, jedzenie, a w tamtych czasach to było najważniejsze.

Nasz gospodarz miał największe gospodarstwo w wiosce, mieszkał z żoną, trojgiem małych dzieci, rodzicami і kuzynką. Nie poszedł na wojnę, bo miał coś z nogą. Pracowało u niego dość dużo ludzi. Miał paru niewolników ruskich, niemieckich robotników do opiekowania się końmi, cztery

Niemki, pięciu Włochów do robót sezonowych w polu, dwóch Szwajcarów do drobiu і nas, dwie Polki.

Pracowało się ciężko. Z motykami w polu okopywaliśmy buraki cukrowe, zbieraliśmy kartofle, podawaliśmy snopki albo pracowaliśmy przy rozrzucaniu gnoju. Pracowaliśmy najczęściej od świtu do piątej po południu, a latem jeszcze godzinę dłużej. Czasami bauerka brała mnie do pomocy w kuchni.

Chyba mnie lubiła, bo szybko wykonywałam swoją pracę.

Na początku mieliśmy kłopoty z porozumiewaniem się. Pamiętam, że polscy chłopcy, którzy pracowali w sąsiedztwie, wytłumaczyli nam kiedyś, że jakieś słowo to znaczy “bułka z masłem”, a to było nic innego jak “shit”. Ja szybko złapałam to słowo i zaczęłam go używać, aby się pochwalić przed Niemcami. Nasze chłopaki taki żart sobie ze mnie zrobili.

Bauerowa dała nam talerze, na które sama nakładała dla nas obiad. W niedzielę zawsze dawała nam do jedzenia to samo co swojej rodzinie, w tygodniu to, co zostało im z poprzedniego dnia albo gotowała dla nas coś innego. Często były to kartofle gotowane w mundurkach, a potem podsmażane.

My z koleżanką jadłyśmy w swoim mieszkanku. W środę і w piątek dostawałyśmy chleb. Dzieliłyśmy sobie po kawałku, aby starczyło na każdy dzień, chociaż chciałoby się go zjeść cały od razu. Człowiek był młody, pracował, to і potrzebował jedzenia. Ale jak zeszliśmy się z Ruskimi, którzy pracowali u Niemców podobnie jak my і zaczęliśmy wszyscy razem śpiewać, to і o głodzie zapominaliśmy.

W naszej chałupce było dobrze. Tylko podłoga była zepsuta, ale nam to nie robiło różnicy. Od sąsiada, zaraz przez płot, przychodziły do nas szczury. One oblazły u niego całą gruszę і przez dziury w ścianach przechodziły do nas. Jak chodziły po łóżku, to tylko ręką się trzepnęło w pierzynę і uciekały.

Nasi gospodarze traktowali nas dość dobrze. Tylko raz “bauer” uderzył mnie w twarz. Było to wtedy, jak dostałam od mojej mamy list. Mama pisała, że jest chora i chce, żebym przyjechała do domu, bo musi mnie jeszcze zobaczyć. Byłam tak przejęta, zasmucona, że nie zwracałam uwagi na to, co do mnie bauer mówił, gdzie mam iść і co mam robić. Zajęta swoimi myślami nie patrzyłam na niego і za to on uderzył mnie w twarz. Powiedział: “jak mówię do ciebie to ty patrz na mnie”. Było mi bardzo nieprzyjemnie, bo nigdy przedtem nie byłam przez nikogo uderzona w twarz.

Coraz częściej zdarzały się naloty samolotowe. Jak był nalot wolno nam było schować się do piwnicy razem z naszymi “bauerami”. W niedzielę mogłyśmy z koleżanką pójść na drugą wioskę. Tam spotykałyśmy się ze znajomymi chłopcami; byli to Ruscy, Polacy і inne narodowości, wszyscy byli sobie równi. Tylko o dziewiątej wieczorem trzeba było już być w domu. U tego” bauera” byłam przez trzy lata.

Po kapitulacji Niemiec, chyba w czerwcu 1945 roku, do naszej wioski weszli Amerykanie.

Mój” bauer” chciał, abym jeszcze u niego została pracować, ale ja chciałam mieć inne życie. Jak przyjechała UNRA zabrali nas z wiosek ciężarówkami do amerykańskiego obozu koło Sztuttgartu.

Mieszkaliśmy w barakach wojskowych, po 10, 6, a nawet 4 osoby. Dali nam opiekę, jedzenie ze stołówki trzy razy dziennie, chleb і różne rzeczy do chleba. Byliśmy wreszcie na wolności, wychodziliśmy gdzie і kiedy chcieliśmy, nikt nam nie miał prawa niczego zabronić.

Ponieważ do naszego obozu mieli przyjść Litwini, nas przewieźli do drugiego obozu do Weinsberg, jeszcze bliżej Sztuttgartu. Były tam gorsze warunki, rodziny były poprzegradzane kocami, nie było łazienek, dlatego myliśmy się w mieszkaniach, w miskach.

W pierwszym obozie poznałam mojego męża. Na początku nie chciałam się z nikim wiązać. On pojechał do Belgii, do pracy w kopalni, ale po wypadku wrócił і wtedy pobraliśmy się. Potem w 1947 roku urodziła się nam córka, Terenia.

Miała dwa latka, jak poszliśmy na komisję, aby przyjęto nas do Australii. Proponowano nam wyjazd do Kanady, ale potrzebowali tam silnych robotników, a mój mąż za mało ważył. Nawet jak podczas komisji włożył sobie do kieszeni taką płytę żelaza, to і tak miał stale za małą wagę. Powiedzieli mu też, że ma za małe dłonie і nie zostaliśmy przyjęci.

W 1949 roku przyjechaliśmy do Australii, do Bonegilli. Zamieszkaliśmy w barakach. Kobiety z dziećmi w jednym baraku, a mężczyźni w drugim. Rano każdy zaglądał do swojej żony. Do Polski nie

pojechałam, bo nie mam już tam nikogo. Moja rodzina odnalazła mnie potem przez Czerwony Krzyż.

Ojciec mój był nadal w Kanadzie, matka z bratem, jego żoną і dzieckiem też.

Teraz jestem zadowolona ze swojego życia, tylko mąż zaczął chorować. Miał już dwa wylewy і zawał, ale sama się nim opiekuję. Żyjemy już ze sobą 55 lat, na dobre і na złe, razem budowaliśmy ten dom, dlatego nigdzie męża nie oddam, póki sił mi starczy.

Muszę powiedzieć, że nigdy w czasie wojny nie bałam się o swoje życie, bo byłam młoda і żyłam nadzieją, że jak tylko wojna się skończy, wszystko odmieni się na lepsze.

I odmieniło się.

Dziunia Wasylkowska

Kradłam uczciwie

Urodziłam się w Łachwie, małej miejscowości na Polesiu, w 1926 roku. Mój

ojciec pochodzi z Bukowiny. Służył w wojsku austriackim, następnie po klęsce Austrii doszedł do Francji, w szeregi gen. Hellera. Brał udział w obronie Warszawy. Po zakończeniu wojny, gdy zaczęto polonizować wschodnią część kraju, ojciec mój otrzymał działkę na Wołyniu. Ponieważ ziemia go nie interesowała, zrezygnował z niej. Nie wiem, jak mój ojciec znalazł się w Łachwie, prawdowpodobnie dlatego, że był tam już jego brat z żoną. Oboje byli nauczycielami. Moja matka przyjechała do Łachwy po ukończeniu seminarium nauczycielskiego w Częstochowie. Tam też 18 stycznia 1926 roku ja się urodziłam. Mieszkaliśmy tam około 5 lat. Matka moja pracowała jako nauczycielka, byłam więc zasadniczo wychowywana przez niańkę. Mój ojciec po zakończeniu WKN czyli Wyższego Kursu Nauczycielskiego, otrzymał pracę kierownika szkoły w Stolinie.

Przyjechaliśmy do Stolina gdy miałam cztery lata, a moja siostra kilka tygodni. Zamieszkaliśmy w budynku szkolnym. Matka moja przestała wówczas pracować. Tam też rozpoczęłam naukę, choć chodziłam do kilku szkół, w zależności od klasy, do której musiałam uczęszczać.

Gdy wybuchła wojna, w dniu 25 września 1939 roku mój ojciec został zmobilizowany do wojska. W Stolinie przez jakiś czas było spokojnie. Jednak już w roku 1939 NKWD rozpoczęło na naszych terenach aresztowania.

W końcu grudnia 1939 roku przyszli także po mojego ojca. Mama dała mu tylko stare futro.

Poźniej starała mu się pomagać, ale była to oczywiście bardzo ograniczona pomoc. Do naszego mieszkania przy szkole sprowadzono jakąś żydowską rodzinę, a my po kilku dniach dostaliśmy nakaz opuszczenia domu. Przeprowadziliśmy się do państwa Kulińskich, naszych sąsiadów.

Ten względny spokój trwał jednak niedługo, bo już 10 lutego 1940 roku nad ranem, przyszli i po nas. Sąsiedzi powiedzieli, że wiozą nas do jakiegoś obozu niedaleko Pińska. Doradzali nam, abyśmy nic ze sobą nie zabierali, bo nam to po drodze zginie, ale mama włożyła na nas całe ciepłe ubranie i to nas uratowało. W kapę zdjętą z łóżka mama zawinęła trochę poduszek, kołdrę i trochę jedzenia.

Pamiętam, że były tam też konfitury. Więcej nie pozwolili nam zabrać.

NKWD przyjechało po nas eleganckimi sankami księcia Radziwiłła. Zawieziono nas do stacji Horyń, około 6 kilometrów od Stolina. Na stacji był już podstawiony pociąg złożony z bydlęcych wagonów. Pamiętam, że nie było w nich ubikacji і ta sprawa była dla nas wszystkich tam stłoczonych bardzo dużym problemem. Pamiętam rodzinę Mikulskich, którzy byli wtedy w tym samym pociągu co my. Był to transport osadników, ale głównie leśników і gajowych. Zamknięto nas w wagonach, gdzie nie było wody і tylko z niewielkich ilości śniegu zdobywaliśmy odrobinę płynu. Pamiętam, jak jednego dnia ktoś przyniósł nam wiadro zupy, z jakiegoś samochodu sanitarnego.

Czekaliśmy kilka dni, aby wyruszyć dalej, w niewiadomym kierunku. Pewnego dnia na tym postoju zobaczyłam przez szpary w naszym bydlęcym wagonie, że prowadzą kolumnę więźniów.

Między innymi szedł mój ojciec. Prowadzono ich ze Stolina. Widziałam, jak w pewnym momencie pani Kułakowska, nasza znajoma, która mieszkała w Horyniu, podała mojemu ojcu jakiś worek z jedzeniem.

Pociąg nasz ruszył w kierunku Łunińca. Gdy otworzono drzwi od naszego wagonu, spotkałam moją koleżankę z gimnazjum Wisię Dobrowolską, która pochodziła z rodziny szlachty polskiej. Po zamknięciu wagonu, pociąg ruszył w dalszą drogę.

Pamiętam jak dojechaliśmy do granicy rosyjskiej, gdzie przeniesiono pociągi na inne, szersze tory. Tam sytuacja nieco się poprawiła, bo mieliśmy już w pociągu miejsce na ubikację. Nie pamiętam żeby nam dawano cokolwiek do jedzenia, pamiętam tylko tamto wiadro zupy. Ktoś wyjął karty, zaczęliśmy stawiać pasjansa, bo chcieliśmy zgadnąć czy jedziemy na północ czy na południe.

Pewnego dnia, gdy pociąg się zatrzymał usłyszałam dziwne dźwięki. Okazało się, że jesteśmy koło Plesiecka. Był tam jeden z największych łagrów, gdzie zgromadzeni więźniowie już od świtu pracowali na mrozie.

Po wysadzeniu nas z pociągu załadowano nas na ciężarówki. Ponieważ był to luty, więc oczywiście w tamtych stronach było bardzo zimno. Obie z siostrą chorowałyśmy. Dojechaliśmy do Kościna. Była to taka większa wieś, gdzie czekały już sanki, na które nas wsadzono, aby wieźć znów wiele, wiele kilometrów.

Był luty 1940 rok. Gdy dojechaliśmy do Karm Oziera zakwaterowano nas w kilkuosobowych izbach na nocleg. Następnego dnia dojechaliśmy do Załozieria. Tam były już postawione dla nas baraki. Zamieszkaliśmy w maleńkim pokoju w jednym z tych baraków, gdzie również mieszkała nasza znajoma, pani Podubiakowa ze swoją pięcioosobową rodziną. Nie pamiętam ile tam było baraków, ale wiem, że niedaleko nas znajdowała się stołówka, była też świetlica, gdzie zbierano nas, gdy chciano przekazać jakieś informacje. Był też mały sklepik, gdzie po pewnym czasie naszego pobytu można było kupić chleb. Na początku obozu znajowała się komenda NKWD, szkoła, a tuż nad rzeką szpital.

Kilku mężczyzn wraz z moim ojcem przeniesiono do pracy w pobliskich lasach. Ostrzyli piły do cięcia drzewa.

Po pewnym czasie pobytu dano nam po kawałeczku działki, gdzie mogliśmy sobie zasiać ziemniaki lub cokolwiek do jedzenia. Oczywiście nie było żadnej straży, bo nikt nie miał dokąd uciekać. Ja byłam już za stara, aby iść do szkoły, gdyż były tam tylko 4 klasy, w których uczyły dwie nauczycielki, natomiast do szkoły poszła moja siostra.

Dzień wybuchu wojny między Rosją a Niemcami był jednym z najlepszych naszych dni w obozie. Podjęłam pracę, z której wraz z grupą młodych ludzi wysłano mnie do Szepiecznej. Najpierw płynęliśmy łodzią a później, po kilku godzinach marszu dotarliśmy do wioski. Przez cały miesiąc pracowaliśmy za darmo, aby, jak nam powiedziano, zbierać fundusze na Armię Czerwoną.

Pamiętam, że w lipcu, w dniu imienin mojej mamy kupiłam w sklepiku kawałek mydła. Był to prawdziwy luksus, bo my wszyscy myliśmy ręce wyłącznie popiołem. Szłam pieszo całą noc do mamy na te jej imieniny.

Jednak jednym z najbardziej drastycznych przeżyć z okresu mojej wczesnej młodości, do których chcę powrócić, było aresztowanie mojego ojca. Było to jeszcze 1940 roku. NKWD zabrało wówczas mojego ojca z robót leśnych, wraz z kilkoma innymi mężczyznami. Nie wiem jaki był tego powód. Zamknęli go w szopie, do której nie wolno nam było podejść. Następnie zaprowadzili ich do stacji kolejowej. Pamiętam, że biegłam za nim jakiś czas krzycząc, ale mój ojciec nawet się nie odwrócił. To było wszystko. Kiedy był już w łagrach w Plesiecku, dostaliśmy przemycony przez znajomych list, z którego dowiedzieliśmy się, że przedtem w Archangielsku ojciec mój był przesłuchiwany. W liście tym pisał, że ktoś na niego składał zeznania na NKWD. Między innymi, niestety, był to ojciec jednej z moich przyjaciółek. Drugi list, który dzięki sprzedaniu swoich osobistych rzeczy і przepłaceniu dostarczyciela dotarł do nas od mojego ojca, mam nawet tutaj ze sobą.

W końcu sierpnia 1941 roku zebrano nas wszystkich w obozie і zawiadomiono, że został zawarty układ Sikorski-Majski, na mocy którego uznano, że jesteśmy wolni. Początkowo wydawało nam się to zupełnie nierealne. Ale dość szybko zdecydowaliśmy, aby zabierać z baraków co jeszcze kto miał і oddalić się, uciec, wszystko jedno w jakim kierunku.

Wiedzieliśmy jednak, od komendantury obozu, że musimy otrzymać “udostawierenie”, czyli dokument wystawiony przez NKWD o zwolnieniu z obozu. Ludzie stali po 24 godziny przed budynkiem urzędu, gdyż komendant nie chciał wydać odpowiednich papierów.

Pamiętam jak chcieliśmy zaopatrzyć się w jakieś jedzenie na dalszą drogę. Poszliśmy więc na pole wykopywać kartofle. Szliśmy rzędami і każdy wyrzucał je do tyłu, podczas gdy inni, idący za nim, zbierali. Byłam wtedy w spodniach ojca, zawiązanych na dole, więc upychałam ziemniaki w nogawki tych spodni, gdzie się tylko dało. Trzeba tu powiedzieć, że bardzo trudno było zgromadzić jakieś zapasy. Wszystkie koty і psy były już w Zaozieriu zjedzone. Kto mógł uciekał, choć niektórzy

nie wytrzymywali tej sytuacji. Wiem, że jedna cała rodzina popełniła samobójstwo poprzez samozaczadzenie.

W jakiś sposób zdobyliśmy łódkę, bo była to jedyna metoda, aby wydostać się z tamtych okolic. Razem z jedną rodziną dopłynęliśmy do Karm Oziero. Jak dotarliśmy na jakąś wieś, z której do Kościna było jeszcze bardzo daleko powiedziano nam, że jest tam wolny jeden dom, gdzie kiedyś zatrzymywał się przewoźnik. Oczywiście poszliśmy tam i po wyczyszczeniu strasznego brudu, jaki tam panował, postanowiliśmy się tam zatrzymać. Ja oczywiście wynajęłam się do kopania ziemniaków, które mama tarła, aby robić dla nas wszystkich placki. Te kartofle wspominam jako najlepsze w życiu.

Pewnego dnia spotkaliśmy jednego z woźniców, który zgodził się przewieźć nas do Kościna.

Mama nagotowała wtedy sagan kartofli, posypała je mąką, co było naszym jedynym posiłkiem. To trzymało nas przez kilka dni przy życiu.

Po przyjeździe do Kościna znów nie wiadomo było co robić. Ja wraz z koleżanką poszłam do pracy oddalonej 10 kilometrów w głąb tajgi. Pamiętam, że ta moja dobra koleżanka z bratem okradli mnie kiedyś w nocy z mojego chleba. Takie to bywają “przyjaźnie” jak się jest głodnym. Zajmowałam się też malowaniem wapnem baraków. Po jakimś czasie doszła do nas także moja mama.

Właściwie przez przypadek otrzymaliśmy nagle wiadomość o moim ojcu. Pojawił się u nas całkowicie zmieniony. Nogi otulone miał łachmanami, nie miał już swojego ubrania. Wydostaliśmy się stamtąd z powrotem do Kościna, a następnie wzdłuż szosy poszliśmy do Plesiecka, gdzie znajdowały się wsie. Tak doszliśmy do wsi Babkina.

Ponieważ było tam dość dużo opuszczonych domów, objęliśmy ze znajomymi jeden z nich.

Zamieszkali z nami państwo Rzewuscy. Udało nam się też dostać pracę w kołchozie. Wciąż jednak największym problemem był brak żywności.

Pamiętam jak w Boże Narodzenie poszłam do jednego z ogrodów, gdzie spod śniegu wybierałam zmarzniętą kapustę, żeby można było coś zjeść. Było głodno, bardzo głodno.

Zapamiętałam sobie, że gdy pewnego razu przyszedł w nasze strony transport z więźniami, wówczas jeden z nich przyszedł do nas z kawałkiem mięsa, prosząc moją mamę, aby mu to mięso ugotowała. Mieliśmy wtedy bardzo dobrą zupę, choć oczywiście całe mięso mama oddała właścicielowi.

Po pewnym czasie zdecydowaliśmy się jechać dalej, do Plesiecka. Trochę wozami, trochę pieszo dotarliśmy wreszcie do Prysiecka na stację kolejową. Było tam trochę rosyjskiego wojska, wielu inwalidów. Wsiedliśmy znów do bydlęcego wagonu, z pryczami, gdyż chcieliśmy jechać jak najdalej na południe, tam gdzie było polskie wojsko.

Dojechaliśmy do Wołogdy, dużej stacji. Było tam masę ludzi zwanych “bieżeńcami”. Rosjanie mieli tam punkty żywnościowe dla tych, którzy mieli “udostawierenie”. Okazując to zaświadczenie władz rosyjskich dostaliśmy po trochu zupy z pomidorami. Pamiętam starszą kobietę, która siedziała na stacji, a wokół niej chodziły wszy w takiej ilości jak mrówki. Stacja była tak przepełniona, że na noc zostawały na niej tylko kobiety і starsze wiekiem osoby, natomiast mężczyźni musieli wychodzić na zewnątrz і nocować pod gołym niebem.

Spotkałam tam moją znajomą, której ojciec zeznawał na NKWD przeciwko mojemu ojcu, ale także moją prawdziwą przyjaciółkę Halinę. Noc przespałam w pozycji siedzącej, oparta o jakiś słup.

Następnego dnia moja mama jakimś cudem znalazła w mieście pokój dla nas, gdzie znów było tak ciasno, że mogliśmy tylko spać na podłodze siedząc jedno przy drogim. Obok nas siedziała Rosjanka, która całymi godzinami śpiewała. Rano przenieśliśmy się do wagonu. Razem z nami byli wtedy państwo Rzewuscy і jeden z tych panów, który składał zeznania na mojego ojca. On to właśnie powiedział, że weźmie nasze dokumenty і pójdzie po jedzenie. Gdy on zniknął nasz pociąg ruszył.

Ponieważ zostaliśmy bez dokumentów, od tej pory nigdzie już nie mogliśmy dostać nic do zjedzenia.

Wtedy naprawdę czułam co oznacza głód.

Jechaliśmy na południe prawie przez miesiąc, stojąc często w wysokich śnieżnych zaspach, czasami też na małych stacyjkach, gdzie sprzedawaliśmy resztki naszych rzeczy. Kradło się wówczas wszystko, między innymi węgiel. Mogę powiedzieć, że kradłam wówczas, kradłam, ale uczciwie.

Gdy dojechaliśmy wreszcie do Kazania moja mama już chorowała na tyfus. Tam zobaczyliśmy w pociągu wojsko polskie. Do naszego wagonu przyszedł ksiądz, który dał mamie ostatnie namaszczenie. Dał nam też trochę pieniędzy і powiedział, że zebrali je żołnierze, aby nam podał.

Pamiętam, jak po drodze wyrzucano z naszego pociągu-szałonu wiele ludzkich zwłok.

Wcześniej układano je między wagonami, bo ludzie umierali w podróży bardzo często. Najczęściej z głodu, z powodu rozmaitych chorób, bez względu na wiek. Pamiętam, że trupy leżały przy drodze.

Zabierano je potem na wózki ciągnięte przez konie i niczym nie przykryte gdzieś odwożono.

Gdy dojechaliśmy wreszcie do Guzaru w Uzbekistanie, moja rodzina również chorowała.

Mama z moją siostrą została zabrana do rosyjskiego szpitala, a nas zawieziono do takiego dużego holu, gdzie ułożono nas jedno przy drugim. Wszędzie było bardzo ciasno. Po jakimś czasie ludzi zaczęto umieszczać w kołchozach, aby rozładować miasto. Moja mama również została zapisana na listę do pracy. Przypadkowo spotkała znajomego naszego ojca, który obiecał, że jeśli będzie transport za granicę, to my pojedziemy jako jedni z pierwszych.

W marcu 1942 roku moja mama z siostrą odjechała do Persji, natomiast ja z ojcem zostałam, gdyż oboje nadal chorowaliśmy. Ojciec mój nie odzyskał już zdrowia і w kwietniu, w wieku 44 lat zmarł.

Dowiedziałam się, że w jednym z biur zapisują do junaczek, która to grupa rezyduje kilkanaście kilometrów dalej. Oczywiście zgłosiłam się tam. Przynajmniej miałam jedzenie, chociaż był to najczęściej tylko ryż. Po jakimś czasie zawieźli nas do Guzaru, a następnie do Mołotowa, przy VI-tej dywizji, której dowódcą był generał Karaś-Tokarzewski. Zakwaterowano nas w namiotach, dano ubranie, uczono jak maszerować, podjęliśmy naukę. Latem przyjechał do nas z wizytą sam generał Anders. Dokładnie pamiętam tę wizytę, bo była dla nas bardzo ważna, bardzo wzruszająca. Potem dowiedzieliśmy się, że mamy jechać do Persji.

W sierpniu 1942 roku piechotą wyruszyliśmy do stacji kolejowej Kitalo. Stamtąd pojechaliśmy pociągiem przez Samarkandę do Krasnowocka, gdzie zakwaterowano nas nad brzegiem morza.

Czekaliśmy na statek “Żdamow”. Pamiętam, że był bardzo przepełniony tak, że w nocy nie można było się ruszyć ze swojego, zajętego wcześniej miejsca.

Gdy po dwóch dniach dopłynęliśmy do Pahlevi w Persji, gdzie zobaczyłam stragany z jedzeniem. Po dwóch latach głodu było to dla mnie nie do uwierzenia. Przewieziono nas do obozów nad brzegiem morza, dano szorty mundurowe męskie, bo żeńskich nie było. Maszerowaliśmy wzdłuż brzegu morza śpiewając: “Zaszumiał huragan na morzu” albo “Rano, rano, ranusieńko”. Gdy wojsko wyjechało, nas zawieziono przez góry do Teheranu. Kierowcami byli Persowie.

Tam spotkałam się z moją mamą, która pracowała w Teheranie w szwalni. Wtedy opuściłam junaczki, gdyż chciałam być razem z mamą і siostrą. Mieszkałyśmy w obozie, w dawnych budynkach lotnictwa perskiego. Teheran wydawał nam się bardzo bogatym miastem. Ponieważ mama zarabiała, byłam już lepiej ubrana, zaczęłam wychodzić do miasta. Życie zaczęło wyglądać zupełnie inaczej, zaczęłam chodzić do gimnazjum. Po przeniesieniu się do drugiego obozu poprawiły nam się też warunki mieszkaniowe, bo w baraku można było nawet mieć swój pokoik.

Zdecydowaliśmy się jednak jechać dalej do Afryki. W Zatoce Perskiej załadowano nas wreszcie na mały statek “City of London”. W Bombaju przeniesiono nas na duży statek holenderski. W Mombasie skierowano nasz statek do Dar-es-Sallam. Wiedzieliśmy, że w tym samym czasie odbywają się walki o Monte Cassino. Wszyscy bardzo to przeżywaliśmy.

Był koniec maja 1944 rok, kiedy znaleźliśmy się na afrykańskim lądzie. Pamiętam pierwszą noc, bo przez cały czas Murzyni z powodu pełni księżyca, swoim zwyczajem grali na instrumentach, tańczyli. Przez dwa tygodnie czekaliśmy na transport, ale okres ten pamiętam jako bardzo przyjemny.

Dar-es-Sallam, po wszystkich wcześniejszych przeżyciach, było dla mnie miastem z bajki.

Po dwóch tygodniach zawieziono nas pociągiem do Dodomu, a stamtąd lorami do Tengeru. Po przywiezieniu nas do Tengeru, który mieści się już prawie przy równiku, dano nam chatkę і rozpoczęłam naukę w gimnazjum. W grudniu 1946 roku uzyskałam świadectwo maturalne.

Pamiętam dzień, w którym ogłoszono zakończenie wojny. Czuliśmy się bardzo przygnębieni, bo nie wiedzieliśmy co dalej mamy ze sobą robić, jaka będzie nasza przyszłość, nie mieliśmy dokąd wracać.

Bardzo chciano nas wysyłać do Europy. Po kilku miesiącach, jeszcze w 1947 roku, najpierw przyjechała komisja angielska zapisująca do pracy w fabrykach włókienniczych w Anglii, potem komisja kanadyjska i australijska. Wraz z 1118 osobami z Tengeru і Ugandy zapisaliśmy na wyjazd do Australii, gdzie jednak znów zakwaterowano nas w obozach. Jak teraz o tym myślę to widzę, że całą moją młodość właściwie przebywałam w obozach.

W Australii wylądowaliśmy w 1950 roku.

Halina Kaczmarska

Patrzyliśmy na płonącą Warszawę

Urodziłam

się 24 października 1916 roku w Warszawie. W czasie wybuchu wojny mieszkałam na ulicy Cegłowskiej naprzeciwko AWF-u w Warszawie.

Jestem czwarta z pięciorga rodzeństwa, miałam siostrę і trzech braci. Moja mama pochodziła z dobrej warszawskiej rodziny Kaszyńskich, nigdy nie pracowała, bo powodziło nam się dość dobrze.

Pamiętam doskonale jak wybuchła wojna. Mieszkałam wtedy na ulicy Rakowieckiej. Mieliśmy tam z mężem sklep “Handel win і wódek і towarów kolonialnych”. Pamiętam tą niepewność, czy wojna będzie czy nie. Mówiono, że Niemcy chcą wziąć całą Polskę. Pamiętam jak dzisiaj – parę dni przed wojną minister Beck miał przemówienie w radiu і zakończył je słowami: “Od morza odepchnąć się nie damy”. Były to historyczne słowa.

Następnego dnia nadano przez radio wiadomość, że Niemcy przekroczyli granicę polską.

Zaczął się straszliwy bałagan. Przez polskie radio prezydent miasta Warszawy, Starzyński mówił, że stolica będzie się broniła, więc on apeluje, aby wszyscy młodzi ludzie wyszli z Warszawy. Było to stale powtarzane przez radio, więc masa młodych ludzi, mężczyzn і kobiet opuściła miasto. Ludzie szli w różnych kierunkach, gdzie tylko chcieli. Tymczasem na drogach działy się straszne rzeczy. Niemcy już drugiego dnia wojny latali nad Warszawą bardzo nisko. Ludzie myśleli, że to są manewry, ale jak było widać swastyki na samolotach, było wiadomo, że to Niemcy. Zaczęły się bombardowania stolicy.

Znów nadawano przez polskie radio komunikaty, tym razem powstrzymujące młodych ludzi, aby nigdzie nie wychodzili, bo na drogach jest taki tłum, że wojsko nie może się poruszać. Byliśmy jak między młotem, a kowadłem.

Wkrótce Niemcy włączyli się w polską radiostację і zaczęli nawoływać, aby ludność opuszczała Warszawę. Nastąpił straszny bałagan.

Z samego rana niemieckie samoloty zrzucały bomby na miasto, wieczorem ich artyleria zaczęła ostrzeliwać Mokotów ze Służewca. Nie było wtedy jeszcze żadnych alarmów, nie wiedzieliśmy kiedy і gdzie się chować.

Gdy padł rozkaz obrony Warszawy, ludność miasta zabrała się do kopania rowów. Niedaleko mojego mieszkania Czerwony Krzyż urządził punkt pomocy dla potrzebujących. Dawałam tam z mojego sklepu bardzo wiele produktów, bo myślałam, że jak to wszystko ma być zbombardowane to lepiej, aby głodni ludzie zjedli. Tym bardziej, że widziałam jak są burzone domy, sklepy, jak wszystko niszczeje. Bardzo szybko zaczęły się kłopoty z żywnością. Widziałam kiedyś jak pocisk uderzył w kilka koni. Ludzie rzucili się wtedy і dosłownie rozdrapali końskie mięso. Ja też wkrótce po wybuchu wojny po raz pierwszy w życiu jadłam koninę.

17 września 1939 roku Rosja zaatakowała granicę Polski. Znaleźliśmy się w dwóch ogniach і nie byliśmy w stanie walczyć na dwa fronty. Trzeba było wycofać się z walki. Przedtem nim Warszawa skapitulowała, ciągle się słyszało, że pułki poznańskie pod dowództwem generała Bortnowskiego miały iść Warszawie na pomoc. Doszło wtedy do bitwy nad Bzurą, ale siła niemiecka była tak wielka, że jak polscy ułani rzucali się z szablami na czołgi nieprzyjaciela, nie mieli żadnych szans.

Mieszkałam wtedy na ulicy Rakowieckiej і słyszałam jak armia gen. Bortnowskiego wycofywała się. Wozy chłopskie z sianem były pełne rannych, a ci, co szli pieszo trzymali się tych wozów kompletnie wycieńczeni. Pamiętam jednego rannego na wozie, który miał głowę owiniętą bandażami, przez które przesiąkła krew. Oni byli tak zmęczeni, że ten ich dowódca, nie wiem kto ich prowadził, rozkazał postój. Zatrzymali się wtedy akurat na Rakowieckiej przy Puławskiej, przy moim domu. Ci młodzi ludzie powchodzili do pobliskich bram і gdzie kto mógł rzucił się na ziemię, aby się tylko choć przez chwilę przespać. Byli tak wycieńczeni, że zostali tam prawie do rana. W mojej kuchni

dwóch żołnierzy spało na ziemi. Ale później zawołano ich і musieli iść. To była rozpacz. Jak to widzę to do tej pory płaczę. Jacy oni byli zmęczeni, jacy wyczerpani, jacy ranni. Oni musieli iść na punkt gdzie kazano im zdać broń. Tak wyglądała nasza kapitulacja.

Właśnie wtedy przyszło do mnie dwóch wojskowych w mundurach lotników. Byli bardzo wzburzeni, że nie ma dla nich samolotów do walki, tylko dali im łopaty і kazali kopać rowy przeciwczołgowe. Można sobie wyobrazić ich rozpacz i poniżenie.

Ten obraz kapitulacji stoi mi w pamięci do dziś. Widziałam przecież jak jechała polska delegacja wojskowa, aby podpisać z Niemcami porozumienie o kapitulacji Warszawy. O Jezu, jak to wszyscy przeżywali. Jak radio nadawało o tym komunikat, byli u mnie znajomi wojskowi. Jeden z nich jak to usłyszał, z tej rozpaczy і bezsilności własnymi rękami rozbił duży drewniany stół, który stał na środku pokoju, a sam chciał się zastrzelić, bo powiedział, że nie pójdzie do niewoli. Koledzy złapali go za ręce і obezwładnili go. To była wielka rozpacz dla żołnierzy і dowódców.

Po podpisaniu tego dokumentu władze niemieckie ogłosiły, że Niemcy teraz wkroczą oficjalnie do miasta, a kogo zastaną z bronią w ręku, ten pójdzie do niewoli. Niemcy rozkazali też, aby drogi były przejezdne dla wojska. Kazali zasypywać rowy przeciwczołgowe і znieść wszystkie wzniesione przez Polaków barykady.

Jak Niemcy już weszli, natychmiast zaczęli nadawać rozkazy. Umieścili na słupach te swoje “szczekaczki”, jak myśmy je nazywali, takie głośniki. Nadawali, że Polacy muszą oddać przede wszystkim aparaty radiowe і, że pod groźbą aresztowania nie wolno słuchać obcych radiostacji.

Jeszcze wcześniej polski rząd kazał oddać wszystkie samochody. Moja rodzina oddała trzy, za co dostała “ kartki”. Kartki zaczęli też dawać na żywność і inne towary. Było tego stanowczo za mało, ale zawsze coś. Zaczęły się aresztowania. Niemcy już po kilku dniach wprowadzili godzinę policyjną, najpierw od 10-tej wieczorem, a potem od 7-mej. Jeśli spotkali kogoś na ulicy po tej godzinie, mieli prawo powiedzieć: “stój”, a jak ktoś nie wykonał ich rozkazu, to mogli strzelać.

Któregoś dnia nagle zjawił się w domu mój młodszy brat. On nigdy nie palił, ale wtedy poprosił ojca o papierosa. Powiedział, że jak nadawali przez radio, aby opuścić Warszawę to on z dwoma kolegami wyszedł і doszli aż do Kowla. Jednak gdy się dowiedzieli, że Rosjanie 17 września wkroczyli do Polski, zaczęli znów wracać do Warszawy.

Pewnego dnia zapukał do drzwi mój starszy brat. Nie poznałam go, taki był obdarty, brudny.

On był w swoim pułku w wojsku, ale gdy Rosja weszła do Polski, dowództwo kazało im złożyć mundury і zdecydować, kto chce wracać do Polski, a kto chce iść do Rumunii. On zdecydował się wrócić. Wtedy całe polskie dowództwo, Rydz Śmigły, gen. Beck, Kasprzycki, przekroczyli granicę і poszli do Rumunii.

Mój mąż wrócił ostatni, już chyba w październiku. Opowiedział mi, jak po wyjściu z Warszawy dojechali z jednym wojskowym, który też szukał swego pułku, do Włodzimierza Wołyńskiego. Nie znaleźli jednak polskiego wojska, benzyna się skończyła, motor wpakowali w krzaki. Musieli zdać mundury і założyć ubrania cywilne. Opowiedziałam mężowi jak kilka dni po wejściu Niemców otworzyłam sklep і oddałam ludziom to, co w nim było. Mąż powiedział, że dobrze zrobiłam. Oboje zaczęliśmy się zastanawiać co dalej, z czego żyć? Postanowiliśmy sprzedać nasz sklep.

Ponieważ mój mąż musiał być gdzieś zatrudniony, kazano mu zgłosić się do panujących wówczas władz niemieckich. Wszyscy musieli się wtedy rejestrować w niemieckich urzędach.

Niektórzy dobrowolnie zapisywali się do pracy w Niemczech, choć my, pewnie bardzo niesłusznie tych ludzi wtedy ocenialiśmy, nazywajac ich zdrajcami. Mój mąż przez protekcję dostał pracę w ewidencji ludności na Placu Teatralnym w magistracie. Bardzo to przeżywal, bo codziennie kilku gestapowców przychodziło do tej sekcji, w której pracował, aby przeglądać dokumenty Polaków.

Wypisywali dane o ludziach, w efekcie czego nasiliły się aresztowania. Tym bardziej, że zaczęła działać Polska Podziemna – Armia Krajowa czyli AK. Ludzie żyjąc w ciągłym strachu przed Gestapo, porozumiewali się hasłami. Mówili na przykład: “nie wychodź z domu bo jest wielki ruch” albo “jest bardzo gorąco”. Wtedy wszyscy wiedzieliśmy, że na ulicy jest” łapanka”.

Pamiętam też jak był zamach na Kuczerę w Warszawie. Za ten zamach 50 niewinnych młodych ludzi gestapowcy wyciągnęli z domów w Alejach Jerozolimskich, zabrali і uwięzili na Pawiaku. Jeden z nich, brat mojej bratowej Lucyny, Jurek Kasprowicz również był zatrzymany jako zakładnik. Nie wiem jakim cudem, chyba przez jakiegoś adwokata niemieckiego, za pieniądze został zwolniony.

Czego najbardziej się bałam? Aresztowania, bo wiedziałam co Niemcy robią, aby wydać im innych. Głodu jakoś udało mi się na razie uniknąć. Głód nie dotyczył zresztą wszystkich mieszkańców Warszawy. Ludzie handlowali, z miasta jeździli na szmugiel, przywozili słoninę, mięso. To wszystko było pod wielkim strachem, bo Niemcy wyrzucali ludzi z pociągu, robili rewizje, zabierali co się dało, wielu aresztowali. Niektórym udawało się uniknąć rewizji і przywozili te produkty z innych miast і miasteczek do Warszawy.

Czy spotkałam się w czasie wojny z ludzką złością? Osobiście chyba nie, ale wiem, że parę osób z mojego otoczenia ukrywało się przed Niemcami. Ludzie raczej bardzo sobie pomagali. Ci, którzy mieli dostęp do wydawania “kenkarty”, dawali bez wiedzy władz kilkanaście, czy nawet kilkadziesiąt egzemplarzy dla żołnierzy z “podziemia”. Wiem, że nie wszyscy robili to bezinteresownie, nieraz brali za to łapówki, najczęściej “górala”, to znaczy 500 złotych.

Wielu Polaków przechowywało ludność żydowską. Pamiętam jak Niemcy zaczęli wyłapywać Żydów і wsadzać ich do getta. To było coś okropnego. Mieszkałam wtedy na Cegłowskiej, ale widziałam cały Muranów і Nalewki jak jechałam do miasta і przesiadałam się na inny tramwaj. Jak tramwaj wjeżdżał już na Nalewki, to Niemcy wskakiwali do wagonów, nikomu nie było wolno wtedy wyjść ani wejść, ani nic rzucić. Gdy mój tramwaj przejeżdżał przez getto, widziałam starych ludzi, którzy siedzieli na ulicy na gazetach, jak szkielety, pod ścianą. Jak się wjeżdżało na Muranowską, to widziałam ludzi pracujących przy zburzonych domach. Byli ubrani w biało-niebieskie pasiaki, w okrągłej czapce na głowie. Patrzyli na nasz przejeżdżający tramwaj z jakimś niewiarygodnym smutkiem.

Kiedyś jesienią, chyba pod koniec 1943 roku widziałam, jak na ciężarówce przykrytej brezentem, na drewnianych ławkach siedzieli ludzie w pasiakach і mieli zakneblowane usta. Niemcy kneblowali ich, bo jak rozstrzeliwali ludzi, to wielu krzyczało: “Niech żyje Polska”.

W Warszawie przeżyłam aż do 1944 roku, do Powstania. W mojej dzielnicy Niemcy kazali opuścić wszystkim mieszkańcom mieszkania і zebrać się na Placu Zjednoczenia. Dawali 15 minut, żeby opuścić dom. W międzyczasie przychodzili własowcy, którzy współpracowali z Niemcami. Na ich rozkaz wpadali do domów і kazali wszystkim prędko wychodzić. Do mnie wpadł jeden z nich, to był chyba Ukrainiec, bo trochę mówił po polsku. Kazał zabierać wszystko і powiedział, że nas nie rozstrzelają tylko zawiozą nas do Niemiec. Zrozpaczona і przestraszona nie chciałam niczego zabierać ze sobą, ale on ściągnął z łóżka kapę, otworzył szafę і kazał mnie, і mężowi zabrać stamtąd nasze rzeczy. Poszliśmy z tym tłumokiem na plac. Siedzieliśmy na placu czekając nie wiadomo na co і patrzyliśmy na płonącą Warszawę.

Po pewnym czasie przyjechał jakiś Niemiec і rozkazał nam się rozejść w kierunku wsi, jak najdalej od Warszawy. Ludzie zaczęli gromadzić się w grupki. Później przyszedł rozkaz i pognali nas wszystkich w kolumnie na Wolę ulicą Chłodną, w stronę kościoła św. Wojciecha. Nie wiedziałam wtedy, że w tym kościele, przed głównym ołtarzem leży ranny w płuca mój najmłodszy brat Jerzy, który miał wtedy 23 lata. Razem z powstańcami poszedł do gmachu gazowni, skąd wieczorem robili wypady na Niemców. Trafiony został przez kulę jak przechodził ulicą Płocką, aby ratować swoją żonę і córeczkę.

Niemcy pędzili wszystkich na Dworzec Zachodni, ale część zatrzymywali w tym kościele, bo nie mogli sobie poradzić z tak wielkim tłumem. Rozkazali wszystkim kobietom, dzieciom, starszym mężczyznom wyjść z kościoła і iść dokąd chcą. Innych mężczyzn, młodych і rannych Niemcy zabili rzucając do kościoła granaty. Jak się potem dowiedziałam było tam zamordowanych około 300 osób, których zwłoki zakopano w dołach robionych wcześniej na dziedzińcu kościoła. Między nimi był również mój brat.

Nas dalej pognali za dworzec, wsadzili w wagony і wywieźli do Pruszkowa. Był tam obóz przejściowy dla wszystkich warszawiaków. Zgromadzono nas tam kilka tysięcy. Było to 30 sierpnia 1944 roku.

Zakwaterowano nas w starych zakładach parowozów, w halach, na podłodze. Niestety rozdzielili mnie z moim mężem, bo młodych mężczyzn kierowali na prawo, a kobiety na lewo.

Mężczyzn wzięli za kraty, natomiast kobiety pozostawili w halach. Czerwony Krzyż zorganizował nam doraźną pomoc gotując trochę jedzenia dla nas, uchodźców z Warszawy.

W Pruszkowie byłam tylko dwa dni. Potem pociągiem pojechałyśmy razem z Gretą i jedną znajomą Zosią Lorentz do niemieckiego miasta Zenden, gdzie mieścił się obóz przesiedleńców.

Zamieszkałyśmy w barakach, na pryczach. W nocy strasznie gryzły nas pluskwy. Była tam jedna Niemka, która nas pilnowała. Jak wymyłyśmy jej podłogę, to ona za to dała nam trochę papierosów і obiecała wcześniejszy wyjazd w głąb Niemiec. Udało nam się wyjechać przed 8 września 1944 roku.

Przewieźli nas bydlęcymi wagonami do miejscowości Hagen w Westfalii. Tam musiałyśmy stanąć trójkami, a przed nami przechodzili Niemcy, starsi robotnicy і wybierali, jak ktoś z nas im odpowiadał.

Ja trafiłam do fabryki akumulatorów, która mieściła się w stajni. Była to wielka hala. Cięłam gilotyną tekturę do izolacji. Obok były baseny z kwasem siarkowym, gdzie zanurzano te akumulatory.

Był to jeden z oddziałów, gdzie z powodów zdrowotnych przywożono dla robotników troszeczkę mleka. W fabryce pracowali robotnicy z rozmaitych stron - Francuzi, Ukraińcy, Holendrzy, Węgrzy.

Za wyjątkiem Francuzów, którzy byli traktowani jako jeńcy wojenni, wszyscy inni mieszkali w barakach. Po kilkadziesiąt osób w jednym baraku, gdzie były piętrowe łóżka, jeden stół, przy którym jedliśmy w blaszanych miskach zupę z kotła. Przeważnie była to czerwona kapusta gotowana na wodzie, albo brukiew. Wieczorem dostawaliśmy kaszę, która często była zatęchła, z robakami na wierzchu. Raz na tydzień na śniadanie dostawaliśmy mały chlebek razowy, kawałeczek melasy, trochę cukru. Do mycia Niemcy dawali nam kawałek mydła robionego z tłuszczu Żydów zagazowanych w obozach koncentracyjnych. Było lekkie, nie pachniało, ale pieniło się.

Rano o piątej mieliśmy pobudkę na dźwięk gwizdka. W kolumnie maszerowaliśmy pod strażą, każdy do swojej fabryki. Dostaliśmy buty drewniaki і kombinezon fabryczny z literą “P” Pamiętam, że w grudniu nad Hagen coraz częściej nadlatywały samoloty alianckie, amerykańskie, angielskie і polskie. Bombardowania zaczęły się coraz bliżej naszego okręgu przemysłowego.

Chyba 4 grudnia nadeszło wielkie bombardowanie і nasz obóz stanął w płomieniach.

Wybiegłam z baraku, a tu ziemia oświetlona fosforem jakby w dzień. Niemcy zaczęli nas wyrzucać ze swoich schronów. My mieliśmy prawo pobiec tylko jakieś półtora kilometra do tunelu, tam gdzie zawsze chowaliśmy się podczas alarmów. Jak zaczęły wzmagać się naloty na Niemcy, naloty te odbywały się czasami trzy, czy cztery razy w nocy. Zbombardowano nam wówczas naszą fabrykę і właściwie całe miasto. Widok był straszny. Dolecieliśmy do tego tunelu brudni, głodni, zziębnięci.

Wyszliśmy stamtąd na drugi dzień, ale już nie mieliśmy dokąd iść. Tułaliśmy się po tym Hagen około dwóch tygodni, bez jedzenia, bez mycia. Każdy zdobywał co і jak tylko mógł. Jak nie dostał to ukradł.

Po pewnym czasie kazano nam się zebrać w pobliżu ruin naszej fabryki. Przez tubę powiedziano nam, że wszyscy, którzy pracowali w fabryce muszą się zgłosić do odgruzowywania. Wtedy dali nam lokum, w takiej dawnej szkole, w dużej sali, w której się mieściło 120 Polaków. Nie było łóżek, leżeliśmy na ziemi. Dopiero w Wigilię dali nam łóżka piętrowe, bez materaców tylko z taką kratą. Tam rozpoczęliśmy 1945 rok.

Przy odgruzowywaniu wciąż nękały nas naloty. Wiedzieliśmy jednak, że to już jest koniec wojny, choć Hagen jeszcze się broniło. Niemcy chcieli nasze obozy ewakuować w kwietniu 1945 roku, a nas wykończyć, ale nie zdążyli, bo już na motorach, a potem na czołgach wjechali Amerykanie. Dali nam trochę sucharów і kazali iść, і brać od Niemców to, co nam potrzeba. Wtedy zaczęła się Sodoma і Gomora, bo my, Polacy jeszcze mieliśmy jakiś umiar, ale Ukraińcy і Ruscy byli bardzo bezczelni.

Przede wszystkim chcieli sie upić, a że była tam dość duża gorzelnia, więc rozbili ją і pili na umór.

Upici organizowali wypady na Niemców, zabijali ich, zabierali wszystko.

Gdy weszła normalna armia amerykańska zadbano o nas, zabrano od Niemców co trzeba і już nie byliśmy głodni. Niemcy nie uciekali ze swoich mieszkań, ale bardzo się bali, bo ci, którzy pracowali u “bauerów” czasami próbowali się mścić na Niemcach za lata strachu і upokorzeń.

Czasami działy się rzeczy straszne.

Polacy najczęściej trzymali się razem. Nadal byli w obozach, bo nie mieli dokąd iść. Założyli sobie nawet taki sklep, w którym prowadzili handel wymienny z Niemcami. Ja razem z kilkoma koleżankami znalazłam sobie mieszkanie u Niemek, u których wynajęłyśmy sobie pokój. One wtedy już były dla nas dobre, dogadzały nam.

Gdy nadarzyła się okazja wyjechałam do Belgii. Było to 5 maja 1945 roku.

Po kilku latach zdecydowałam się na emigrację do Australii. W Melbourne wylądowałam 7 listopada 1949 roku.