Pico Sacro. Ferido polo lóstrego e a lenda

Se hai un cumio ou monte mítico, simbólico e histórico a un tempo, en Galicia, este é o Pico Sacro. Elévase garboso ao leste de Compostela, no Concello de Boqueixón, a 533 metros de altitude. Este libro reúne a obra de noventa autores e autoras arredor desta cima única. Unha edición ao coidado de Miro Villar e Xosé Manuel Lobato, responsables dun traballo pioneiro: recompilaron textos clásicos, históricos —algúns ben coñecidos, outros moi pouco divulgados ata hoxe— e puxéronos a dialogar con novas composicións, inéditas, de autores e autoras actuais. Dende o Rexurdimento ata os nosos días, o Pico Sacro foi constante invocación literaria, e esta obra é a proba evidente. Poemas, relatos, ensaios, crónicas xornalísticas, ata contos infantís... “Historia e ficción mestúranse aquí nun binomio inseparable”, sinalan os artífices desta convocatoria.

Subamos pois ao Pico Sacro. E academos, dende Galicia, o universo enteiro. Un universo escrito que se desprega en cada unha destas páxinas.

Todo o noso catálogo, en

alvarellos.info

40

n i v e rsar io

Libros do Sarela

FERIDO POLO LÓSTREGO E A LENDA

Carlos Arias Fernando Cabeza Pereira Fernando Cabeza Quiles Marta Dacosta Suso Díaz Xan Do Río Xoán Carlos Domínguez Alberte José Estévez López Xoán Xosé Fernández Abella Rosalía Fernández Rial Charo Golmar Baldomero Iglesias Dobarrio, Mero F. R. Lavandeira Rocío Leira Castro Xosé Manuel Lobato Lois Lomba X. Ricardo Losada Xosé Luís Martínez Pereiro Cruz Martínez Vilas Rosa Martínez, rosanegra L. Santiago Méndez Alpízar, Chago Henrique Neira Pereira Alexandre Nerium Antonino Nieto Rodríguez Diana Pastoriza Emma Pedreira Héitor Picallo Xavier Queipo João Rasteiro Gabriela Rocha Martins Pilar Sampedro Susana Sánchez Arins Lur Sotuela Nolo Suárez Irene Tomé Urresti/Xabier Ron Fdez.

Ramiro Torres Ramón Vilar Landeira Miro Villar Helena Villar Janeiro

PICO SACRO

AUTORÍA DOS TEXTOS INÉDITOS (por orde alfabética)

PICO SACRO FERIDO POLO LÓSTREGO E A LENDA

AUTORÍA DOS TEXTOS ÉDITOS (por orde cronolóxica)

Marcial Valladares Antonio López Ferreiro Valentín Lamas Carvajal Avelina Valladares Núñez Benito Losada Astray Manuel Murguía Francisco Álvarez de Nóvoa Luís Otero Pimentel Fialho de Almeida Francisco Tettamancy Gastón Juan Bautista Armada Losada Manuel Ortiz Novo Manuel García Barros “Ken Keirades” Vicente Risco Avelino Gómez Ledo Ramón Otero Pedrayo Álvaro de las Casas Matías Mª Escariz Méndez Manuel Vidal Rodríguez Luís Tobío Campos Antón Zapata García Alfonso Daniel Rodríguez Castelao Valentín Paz-Andrade Florentino López Cuevillas Leandro Carré Alvarellos Xosé Neira Vilas Eduardo Moreiras Xosé María Castroviejo Manuel María Daniel Cortezón Luís González Tosar Francisco Fernández Naval Xosé Manuel Carballo Ferreiro Xosé Manuel Martínez Oca Xosé Fernández Ferreiro Xesús Rábade Paredes Emilio Araúxo Darío Xohán Cabana Xosé Vázquez Pintor Bieito Iglesias Suso de Toro Carmen Blanco Xosé Luna Sanmartín Santiago Lamas María Solar Xoán Carlos Garrido Couceiro Xoaquín Fernández Leiceaga Alfonso Mato Modesto Fraga Emilio X. Ínsua

PICO SACRO FERIDO POLO LÓSTREGO E A LENDA

Libros do Sarela

40

n i v e rsar io

© ALVARELLOS EDITORA, 2017 Sempre en Galiza, 4 15706 Santiago de Compostela correo@alvarellos.info www.alvarellos.info © dos textos: os seus autores ou herdeiros titulares. © da fotografía da capa: Xan Muras Ilustración da contracapa: Camilo Díaz Baliño, 1923 © Deseño capa: Xacobe Neto [Alvarellos Editora] Deseño e produción: Alvarellos Editora Impreso en Podiprint Depósito Legal C 226-2017 ISBN 978-84-16460-15-1 Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra só pode ser realizada coa autorización dos seus titulares, agás excepción prevista pola lei.

Diríxase a Cedro (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.cedro.org) se precisa fotocopiar ou escanear algún fragmento desta obra.

PICO SACRO FERIDO POLO LÓSTREGO E A LENDA

Edición ao coidado de Miro Villar e Xosé Manuel Lobato

4

Índice

Limiar......................................................................................11 Textos éditos (por orde cronolóxica) Marcial Valladares: «A fonte do Pico Sacro», en Álbum de la Caridad... (1862).............................................19 Antonio López Ferreiro: Fragmento de «El Monte-Sacro de Galicia» (1868)...............................23 Valentín Lamas Carvajal: «Ó Monte Sagro», Espiñas, follas e frores. Colección de versiños gallegos. Ramiño segundo (1876).........................25 Avelina Valladares Núñez: «A Ulla», El Eco de Galicia (1879)........................................................29 Valentín Lamas Carvajal: «Ánxel de redención», Saudades gallegas. Colección de Versos (1880)....................33 Marcial Valladares: Fragmento de Magina ou a filla espúrea (1880)..........................................39 Benito Losada Astray: «A Ulla», Soazes d’un vello, poesías gallegas (1886)............................41

Imaxe da esquerda: excursión de Alfonso Daniel R. Castelao ao Pico Sacro en xullo de 1924. A crónica daquela xornada glósase en varios capítulos deste volume (páxs. 67, 165 e 195). O fotógrafo foi Pedro Brei Guerra, mestre de Oca. Castelao aparece (con chapeu, lentes e caxato) no medio esquerdo da imaxe.

5

Benito Losada Astray: «Un bastardo», Soazes d’un vello, poesías gallegas (1886)............................45 Benito Losada Astray: «O viaxe», Soazes d’un vello, poesías gallegas (1886)............................47 Benito Losada Astray: «O castro», Soazes d’un vello, poesías gallegas (1886)............................49 Manuel Martínez Murguía: Versión galega dun fragmento orixinal castelán de Galicia (1888)................................................................51 Francisco Álvarez de Nóvoa: Fragmento «A codia», Pé das burgas (1896).........................................53 Luís Otero Pimentel: Fragmento de Campaña da Caprecórneca. Novela galega hestóreca, antásteca e poética (1898)....................................................55 Fialho de Almeida: Fragmento Cadernos de Viagem. Galiza, 1905 (1905)..........................................57 Francisco Tettamancy Gastón: Fragmento de Boicentril. O druidismo e o celtismo gallego. A epopeya irlandesa (1912)......................................59 Juan Bautista Armada Losada, Marqués de Figueroa: «Pico Sagro e San Xoan d’a Cova», Del solar galaico (1917).........................................................61 Manuel Ortiz Novo: Fragmento «Branca, Branquiña...», Quiso robar una estrella (1923).................63 Manuel García Barros “Ken Keirades”: «Unha excursión ó Pico Sacro», El Emigrado (1924)...............................................................67 Vicente Risco: Fragmento «No país dos mortos», Nós (1926).............................................................................71 Avelino Gómez Ledo: «O Pico Sagro», Romanceiro compostelán (1926).............................................................75 Ramón Otero Pedrayo: Fragmento da obra Os camiños da vida (1928)....................................................81 Álvaro de las Casas: Fragmento da obra A morte de Lord Staüler. Drama poético en tres esceas (1929)..........83 6

Ramón Otero Pedrayo: Fragmentos de Ensaio histórico sobre a cultura galega (1930)...................87 Matías Mª Escariz Méndez: Fragmento de «Folk-lore de Santiago de Compostela», El Compostelano (1931)......................................................91 Manuel Vidal Rodríguez: Fragmento «A nai de Moncho Gomareites», Deixe que xa...

Cuentos y novelas cortas de asunto gallego (1931)..............93 Ramón Otero Pedrayo: Fragmento da obra Devalar (1935).......................................................................95 Luís Tobío Campos: «Miñán de primaveira», Rimas galicianas (1935)......................................................99 Luís Tobío Campos: «Paisaxe», Rimas galicianas (1935)................................................................................101 Antón Zapata García: «Galiceibe», Galicia (1935)..........103 Ramón Otero Pedrayo: Fragmento A estadea ou Pranto polo Seminario de Estudos Galegos (1936).............107 Antón Zapata García: «O banquete da libertá en Conxo, e Pondal», Noticias Gráficas (1939)....................109 Antón Zapata García: «Curros Enríquez», El Orensano (1945).............................................................111 Alfonso Daniel Rodríguez Castelao: Fragmento de «Alba de Groria» (1951)...........................................113 Valentín Paz-Andrade: «Pico sagro da palabra», Pranto matricial e outros poemas (1955)..........................115 Florentino López Cuevillas: Fragmento de «Mitoloxía e historia da paisaxe de Trasalba», Prosas galegas, 1920-1958 (1962)....................................117 Ramón Otero Pedrayo: Poema manuscrito sen título (1962) (Ed. 1998)............................................119 Leandro Carré Alvarellos: Fragmentos de «A Lenda do Pico Sagro», As Lendas Tradizonaes Galegas (1969)..............................................121 Xosé Neira Vilas: Fragmento Cartas a Lelo (1971)..........125 7

Eduardo Moreiras: Fragmento de Follas de Vagar.

Xornal (1972)...................................................................129 Xosé María Castroviejo, «Os aires do Pico», Memorias dunha terra (1973)...........................................131 Manuel María: Fragmento «Os pintores da terra de Lalín», A Nosa Terra (1980)........................135 Daniel Cortezón: Fragmento A vila asulagada (1981)................................................................................137 Manuel María: «O Xistral», Versos do lume e o vagalume (1982)................................................................139 Luís González Tosar: «¿Ú-los derrotados en Compostela?», A caneiro cheo (1986).......................141 Francisco Fernández Naval: Fragmento O bosque das antas (1988)................................................................143 Xosé Manuel Carballo Ferreiro: Fragmento Don Otto de viaxe pola Chaira (1993)..............................145 Xosé Manuel Martínez Oca: Fragmento «Noite de luar», Os culpables (1993).............................147 Xosé Fernández Ferreiro: Fragmento A cidade das chuvias (1994)..............................................153 Xesús Rábade Paredes: Fragmento As sombras do barroco (1994)..............................................................155 Emilio Araúxo: Fragmento Tempos serodios (1996)..........157 Darío Xohán Cabana: Fragmento Morte de Rei (1996)...................................................................................159 Xosé Vázquez Pintor: Fragmento Os vellos oficios (1996)...................................................................................161 Manuel García Barros “Ken Keirades”: «Lembranza do Pico Sacro», Dos meus recordos (2001)..................................................165 Bieito Iglesias: Fragmento A vida apoteósica (2001)................................................................................177 Suso de Toro: Fragmentos Trece badaladas (2002)............181 8

Carmen Blanco: Fragmento Vermella con lobos (2004)................................................................................185 Xosé Luna Sanmartín: Poema sen título, Stradapop (2005)...............................................................187 Santiago Lamas: Fragmento de Fisterras Atlánticas. Lecturas dende o cabo do mundo (2012)...............................................................189 María Solar: Fragmento As meigas de Lupa (2012).........191 Xoán Carlos Garrido Couceiro: «Viaxe de Castelao, Otero Abelleira e Ken keirades ao Pico Sacro», Faro de Vigo (2014)...............................195 Xoaquín Fernández Leiceaga: Fragmento de Agosto de memoria e morte (2016)..............................199 Santiago Lamas e Alfonso Mato: De camiños, viaxeiros e camiñantes. Peregrinos de NÓS ao cabo do mundo (2016)..................................................201 Modesto Fraga: «Monte Medulio, Pico Sacro: A lingua», Adagio por outono (2016)..............................207 Emilio X. Ínsúa: Fragmento do artigo «Catro lugares emblemáticos do río Ulla na literatura galega», reproducido no blogue persoal A ínsua do Ínsua (2016)...................................................209

Textos inéditos (por orde alfabética) Carlos Arias........................................................................217 Fernando Cabeza Pereira.................................................219 Fernando Cabeza Quiles...................................................221 Marta Dacosta....................................................................223 Suso Díaz...............................................................................225 Xan Do Río...........................................................................227 Xoán Carlos Domínguez Alberte....................................233 José Estévez López...............................................................235 9

Xoán Xosé Fernández Abella...........................................239 Rosalía Fernández Rial....................................................241 Charo Golmar.....................................................................243 Baldomero Iglesias Dobarrio, Mero...............................247 F. R. Lavandeira..................................................................249 Rocío Leira Castro.............................................................253 Xosé Manuel Lobato..........................................................255 Lois Lomba............................................................................259 X. Ricardo Losada...............................................................265 Xosé Luís Martínez Pereiro..............................................267 Cruz Martínez Vilas..........................................................269 Rosa Martínez, rosanegra................................................271 L. Santiago Méndez Alpízar, Chago...............................273 Henrique Neira Pereira....................................................275 Alexandre Nerium..............................................................277 Antonino Nieto Rodríguez...............................................279 Diana Pastoriza..................................................................283 Emma Pedreira.....................................................................285 Héitor Picallo.....................................................................287 Xavier Queipo......................................................................289 João Rasteiro.......................................................................291 Gabriela Rocha Martins...................................................295 Pilar Sampedro....................................................................297 Susana Sánchez Arins........................................................299 Lur Sotuela..........................................................................301 Nolo Suárez.........................................................................303 Irene Tomé Urresti / Xabier Ron Fernández.................307 Ramiro Torres.....................................................................311 Ramón Vilar Landeira......................................................313 Miro Villar..........................................................................315 Helena Villar Janeiro.......................................................317

10

Limiar

O

Pico Sacro ou Sagro, coma os montes Pindo ou Irimia, é unha das paisaxes máis relevantes e simbólicas de Galiza, como demostra a súa presenza na nosa literatura contemporánea, quer como paisaxe, quer como alegoría ou representación da nosa identidade histórica. Sen dúbida é un referente sólido onde a realidade se confunde coa imaxinación, mentres historia e ficción se mesturan nun binomio inseparable.

Este cumio mítico posúe unha intensa carga simbólica dende tempos afastados que se mantén acesa no presente sobre rescaldos incombustibles que se conservan intactos. O devir histórico do Pico está moi relacionado coa forma de estar e visualizar o mundo, foi e continúa a ser ese alicerce sobre o que galegas e galegos nos identificamos e construímos o noso territorio en clave histórico-lendaria.

Deixando á parte referencias anteriores, mesmo do Padre Sarmiento no período da Ilustración, será o escritor estradense Marcial Valladares Núñez (1821– 1903) quen asine o primeiro texto en galego, un longo poema intitulado «A fonte do Pico Sagro», publicado no Album de la Caridad: Juegos Florales de La Coruña en 1861, seguido de un mosaico poético de nuestros vates gallegos contemporáneos. Edición costeada por Don José Pascual López Cortón (A Coruña: Imprenta del Hospicio Provincial, 1862) e reproducido en Galicia. Revista Universal de este Reino, nº 19 (1-VII-1861).

11

Desde a data foron moitos os textos literarios dos que presentamos unha escolma que ten como título un verso do poeta Manuel María, quen definiu o Pico Sacro ferido polo lóstrego e a lenda, que presentamos en dúas partes: Textos éditos (por orde cronolóxica) e Textos inéditos (por orde alfabética).

O apartado de Textos éditos non é exhaustivo, habería moitos máis, porén recolle unha abondosa mostraxe significativa de todas as épocas dende o Rexurdimento até o momento actual (xullo de 2016).

Deixamos polo camiño as numerosas lendas que inspirou o Pico Sacro ou Sagro, agás no caso de Leandro Carré Alvarellos, para testemuñar o seu inxente traballo de recollida.

Tamén obviamos as referencias ao Pico Sagro na poesía popular, como as que aparecen nas obras de Juan Antonio Saco y Arce, Literatura popular de Galicia (1881). Ed. De J. L. Saco Cid (Ourense: Deputación Provincial, 1987); de José Pérez Ballesteros, Cancionero Popular Gallego. Vol. III (1886). Reprod. Facsimilar da 1ª edición (Madrid: Akal, 1979); de Antonio María de la Iglesia, El idioma Gallego, su antigüedad y vida. Vol. III: Literatura popular (A Coruña: Latorre y Martínez Edts, 1886) ou no volume Marcial Valladares Núñez. Cantigueiro Popular. Edición, introdución e apuntamentos biográficos de Xosé Luna Sanmartín (Ed. Fundación Cultural da Estrada, 2003), do que proceden os seguintes: A fonte do Pico-Sagro gardan dúas sobreiriñas.

Benia a quen alí as puxo ó pé daquelas auguiñas.

(Páx. 91) 12

A chover vai de seguro, que o Pico-Sagro pon touca.

Leva, meniña, a facenda, que a chuvia non será pouca.

(Páx. 99) ¡Canta xente alá no Pico, do Pico-Sagro na cima!

Parece un pucho de rosas Caído sobre unha piña.

(Páx. 100) Era no mes de abril cando, frolidas As arbres entre nós aparecendo, Aldeas sombreaban que esparxidas, A comarca do Pico van enchendo.

(Páx. 230) Ou os numerosos exemplos do refraneiro, coma estes que tamén recolle Valladares: Cando o Pico Sagro pon capelo, rapaza da Ulla, cubride o mantelo.

Cando o Pico Sagro pon touca, auga temos moitas, ou pouca.

(Páx. 309) Ó San Bastián corramos, Á cima do Pico Sagro, Para ver cal rais o sol na ciudá de Santiago.

(Páx. 353) O apartado de Textos inéditos recolle todas as xenerosas achegas de autoras e autores que deron 13

resposta cumprida á convocatoria realizada por nós mesmos, baixo os auspicios da A. C. Mestre Manuel Gacio de Lestedo-Boqueixón, e que se publicitou a través de viva voz, das redes sociais ou do sitio web da AELG (Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega).

Alén diso, os textos literarios publicados xa en libro, en revista ou en xornal, levan cadansúa breve referencia bibliográfica que indica o título e a data.

No tocante aos criterios de edición tan só se corrixiron as grallas evidentes respectando absolutamente as opcións lingüísticas de cada persoa (na normativa oficial ILG-RAG, na reintegracionista ou mesmo no portugués padrón) e, por suposto, as particularidades de quen escribiron en épocas nas que a nosa lingua carecía de fixación normativa.

A maiores realizouse unha versión galega de textos éditos publicados en castelán e que consideramos de notable interese reproducir (como Antonio López Ferreiro, Manuel Martínez Murguía ou Manuel Ortiz Novo), así como de escritores que enviaron tamén inéditos en castelán e a quen agradecemos a súa predisposición (Santiago Méndez Alpízar, Antonino Nieto Rodríguez e Lur Sotuela).

Finalmente, tamén agradecemos anotacións ou achegas textuais doutras obras, entre as que non queremos deixar sen mención o estudo A Cova do Pico.

En el interior de la compostelana montaña, de Xavier Groba González e Marcos Vaqueiro Rodríguez (Concello de Boqueixón: 2004), e doutras persoas, Quique Alvarellos quen nos facilitou varios textos; Emilio Ínsua no poema do Marqués de Figueroa; Javier García Tobío nos versos de Luís Tobío Campos; Xoán Carlos Garrido e Xosé Luna Sanmartín nos textos de varios autores estradenses; Martiño Picallo no caso do gra14

vado de Camilo Díaz Baliño e o texto de Ortiz Novo; Xulio Pardo de Neyra no texto de Evaristo Correa Calderón e Armando Requeixo no poema de Avelino Gómez Ledo. Beizón a todos eles.

Xosé Manuel Lobato e Miro Villar Xaneiro de 2017

Con lembranza e beizón especial para Loli Mosquera Sánchez, quen antes da súa derradeira inspiración escoitaba ilusionada, dende a ferida e a dor sixilosa, tan vizosa sementeira de palabras.

Esas mesmas palabras que hoxe abrollan nas páxinas deste libro en forma de poesía ou de prosa, e que ti levaches de xeito singular no teu corazón.

15

Textos éditos (Por orde cronolóxica)

+ info en www.alvarellos.info

Se hai un cumio ou monte mítico, simbólico e histórico a un tempo, en Galicia, este é o Pico Sacro. Elévase garboso ao leste de Compostela, no Concello de Boqueixón, a 533 metros de altitude. Este libro reúne a obra de noventa autores e autoras arredor desta cima única. Unha edición ao coidado de Miro Villar e Xosé Manuel Lobato, responsables dun traballo pioneiro: recompilaron textos clásicos, históricos —algúns ben coñecidos, outros moi pouco divulgados ata hoxe— e puxéronos a dialogar con novas composicións, inéditas, de autores e autoras actuais. Dende o Rexurdimento ata os nosos días, o Pico Sacro foi constante invocación literaria, e esta obra é a proba evidente. Poemas, relatos, ensaios, crónicas xornalísticas, ata contos infantís... “Historia e ficción mestúranse aquí nun binomio inseparable”, sinalan os artífices desta convocatoria.

Subamos pois ao Pico Sacro. E academos, dende Galicia, o universo enteiro. Un universo escrito que se desprega en cada unha destas páxinas.

Todo o noso catálogo, en

alvarellos.info

40

n i v e rsar io

Libros do Sarela

FERIDO POLO LÓSTREGO E A LENDA

Carlos Arias Fernando Cabeza Pereira Fernando Cabeza Quiles Marta Dacosta Suso Díaz Xan Do Río Xoán Carlos Domínguez Alberte José Estévez López Xoán Xosé Fernández Abella Rosalía Fernández Rial Charo Golmar Baldomero Iglesias Dobarrio, Mero F. R. Lavandeira Rocío Leira Castro Xosé Manuel Lobato Lois Lomba X. Ricardo Losada Xosé Luís Martínez Pereiro Cruz Martínez Vilas Rosa Martínez, rosanegra L. Santiago Méndez Alpízar, Chago Henrique Neira Pereira Alexandre Nerium Antonino Nieto Rodríguez Diana Pastoriza Emma Pedreira Héitor Picallo Xavier Queipo João Rasteiro Gabriela Rocha Martins Pilar Sampedro Susana Sánchez Arins Lur Sotuela Nolo Suárez Irene Tomé Urresti/Xabier Ron Fdez.

Ramiro Torres Ramón Vilar Landeira Miro Villar Helena Villar Janeiro

PICO SACRO

AUTORÍA DOS TEXTOS INÉDITOS (por orde alfabética)

PICO SACRO FERIDO POLO LÓSTREGO E A LENDA

AUTORÍA DOS TEXTOS ÉDITOS (por orde cronolóxica)

Marcial Valladares Antonio López Ferreiro Valentín Lamas Carvajal Avelina Valladares Núñez Benito Losada Astray Manuel Murguía Francisco Álvarez de Nóvoa Luís Otero Pimentel Fialho de Almeida Francisco Tettamancy Gastón Juan Bautista Armada Losada Manuel Ortiz Novo Manuel García Barros “Ken Keirades” Vicente Risco Avelino Gómez Ledo Ramón Otero Pedrayo Álvaro de las Casas Matías Mª Escariz Méndez Manuel Vidal Rodríguez Luís Tobío Campos Antón Zapata García Alfonso Daniel Rodríguez Castelao Valentín Paz-Andrade Florentino López Cuevillas Leandro Carré Alvarellos Xosé Neira Vilas Eduardo Moreiras Xosé María Castroviejo Manuel María Daniel Cortezón Luís González Tosar Francisco Fernández Naval Xosé Manuel Carballo Ferreiro Xosé Manuel Martínez Oca Xosé Fernández Ferreiro Xesús Rábade Paredes Emilio Araúxo Darío Xohán Cabana Xosé Vázquez Pintor Bieito Iglesias Suso de Toro Carmen Blanco Xosé Luna Sanmartín Santiago Lamas María Solar Xoán Carlos Garrido Couceiro Xoaquín Fernández Leiceaga Alfonso Mato Modesto Fraga Emilio X. Ínsua