M
uzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego posiada największą w kraju kolekcję instrumentów naukowych. Wśród nich znajduje się Złoty Globus Jagielloński, nazwany tak przez prof. Tadeusza Estreichera (1871–1952) w artykule z 1900 roku. Jest to sfera armilarna, wykonana prawdopodobnie we Francji na początku XVI wieku, dodatkowo czasza chroniąca mechanizm zegarowy jest globusem Ziemi. Instrument wykonany został z pozłacanej miedzi i mosiądzu. Przyrząd jest przede wszystkim uniwersalnym zegarem (pokazuje czas słoneczny lokalny i czas gwiazdowy), kalendarzem (kalendarz juliański) i przyrządem astronomicznym. Sfera armilarna to instrument demonstracyjny używany przez astronomów. Zbudowana jest z okręgów, reprezentujących układy współrzędnych: ekliptyczny, równikowy i horyzontalny. Składa się z kilku elementów, od zewnątrz są to: trzy okręgi w układzie horyzontalnym – nieruchome, stanowiące mocowanie i osłonę całego przyrządu, siatka współrzędnych w układzie równikowym, z tarczami numerowanymi symbolami poszczególnych godzin (układ 24-godzinny), siatka współrzędnych równikowych i ekliptycznych, pomocna przy wyznaczaniu daty, mapa globusowa, wyryta na czaszach osłaniających mechanizm, mechanizm zegarowy, poruszający obie siatki i globus. Oryginalnie sfera była podwieszana przy użyciu koluszka. Dopiero w XVIII wieku, w związku z modyfikacją mechanizmu, została umieszczona na specjalnie przygotowanym statywie. Najbardziej znanym elementem jest globus Ziemi, wykonany w latach 1510–1511. Przedstawia ówczesny stan wiedzy o rozmieszczeniu kontynentów i oceanów. Obraz świata nie
112
ALMA MATER nr 217
do końca zgodny jest z dzisiejszą wiedzą: brak Antarktydy, Australii, wielu wysp, między innymi Nowej Zelandii. Ale autor mapy naniósł odkryty już obszar północno-wschodniej Ameryki Południowej oraz wyspy Isabela i Spain (obecnie Kuba i Haiti). Najdziwniejszy jest jednak kontynent wyspowy, umieszczony na południowej
Mechaniczna sfera armilarna (Francja ?, pocz. XVI wieku)
półkuli. Opatrzony jest nazwą America Noviter Reperta, czyli „Nowo Odkryta Ameryka”. Kontynent ten budzi wiele emocji i spekulacji, ponieważ kształtem do złudzenia przypomina Australię, odkrytą dopiero w XVII wieku. Przyjmuje się, że jest to przekłamanie, wynikające z nadinterpretacji opracowującego mapę
kartografa. Na XVI-wiecznych mapach często umieszczane były dziwne, nieznane lądy na półkuli południowej, niekiedy opatrzone nazwą Terra Australis. Były to kompilacje nowo odkrytych i mało poznanych lądów. Ogólny i bardzo uproszczony obraz mapy Globusa Jagiellońskiego wykonał, w formie planiglobów, Tadeusz Estreicher1. Źródłem i wzorcem dla kartografa sporządzającego globus w XVI wieku był traktat Ptolemeusza Cosmographiae introductio cum quibusdam geometriae ac astronomiae principiis ad eam rem necessariis. Insuper quatuor Americi Vespucii navigationes. Universalis Cosmographiae descriptio tam in solido quam plan, eis etiam inseris, quae Ptholomaeo ignota a nuperis reperta sunt, wydany przez Johannesa Schönera (Saint Dié, 1507). Wydanie było krytyczną rozprawą dzieła, zweryfikowaną i wzbogaconą o nowe odkrycia. Autorem był Martin Waldseemüller (1470–1520) albo Matthias Ringmann (1482–1511), działający w ramach Gymnasium Vosagense – grupy uczonych zajmujących się sztuką i nauką, działających pod patronatem księcia René II Lotaryńskiego. Do traktatu dołączone zostały listy Ameriga Vespucciego (1451–1512) oraz dwie mapy Martina Waldseemüllera: ścienna Cosmographia in plano, czyli Universalis cosmographia... (zaginiona, znana z pracy Jana ze Stobnicy, odnaleziona w 1900 roku), oraz Cosmographia in solido (zaginiona, znana z kopii z 1509 roku). Prawdopodobnie materiały te były również źródłem bazowym do opracowania globusa Hunta-Lenoxa (około 1510 roku), przechowywanego obecnie w New York Public Library. Zarysy kontynentów obu globusów są prawie identyczne. Po globusie Martina Behaima (1459–1507) z 1492 roku są to
Fot. Grzegorz Zygier, Muzeum UJ
GLOBUS JAGIELLOŃSKI Z KOLEKCJI MUZEUM UJ