Magdeburg rights In Belarus by Ala Pigalskaya

Магдэбургскае права. Самакіраванне гарадоў й мястэчак у XIV-XVIII стагоддзях

Герард Меркатор, Lithvania, Выданне 1595

Мінск 2021

Пасля атрыммання Магдэбурскага права цэнтрам гарадского жыцця стала ратуша і рынкавы пляц

Чарцёж места Віцебска 1664 года

Да увядзення Магдэбурскага права цэнтрам гарадского жыцця быў замак

ЗМЕСТ Вялікае Княства Літоўскае Гарадское самакіраванне Магістрат Ратуша Магдэбурскае права ў Полацку Магдэбурскае права ў Лідзе

6 6 7 8 9 10

Тэскты прывілеяў

Прывілей гораду Менску на Магдэбургскае права Прывілей аб наданні гораду Лідзе Магдэбурскага права Статут з XVII стагоддзя для слуцкіх музыкантаў

14 16 18 20

Магдэбургскае права у дакументах

Статут XVII стагоддзя для слуцкіх музыкантаў Сазнанне ў Берасцейскім гродскім судзе вознага Яна Каспаравіча Астрамецкага, 1589 Старонкі кнігі Берасцейскага магістрата, 1643 Ян Ласкі, Commune incliti Polonie Regni priuilegium, 1506

Інтэрв’ю

з Алегам Трусавым, гісторыкам і археолягам з гісторыкам Сяргеем Стрэнкоўскім

29 32

Віцебская ратуша Менская ратуша Магілёўская ратуша Шклоўская ратуша Ратушы Ратуша Невсіжа Ратуша Слоніма Чачэрская ратуша Навагрудская ратуша Чавуская ратуша Гарадзенская ратуша Слоўнік Індэкс Літаратура

44 48 52 56 60 64 66 68 70 72 77 95 96

Агульныя звесткі

24 25 26

Магдэбургскае права давала гораду права на самакіраванне і ўласны суд, права зямельнай уласнасці і вызваленне ад болшай часткі феадальных павіннасцей. 8

Магдэбургскае права - феадальнае гарадское права, якое склалася ў нямецкім горадзе Магдэбург у ХІІ—ХІІІ стст. і склалася з розных крыніц, у т.л. з прывілеяў, выдадзеных архіепіскапам Віхманам гарадскому патрыцыяту (1188), Саксонскага зярцала, пастаноў суда шэфенаў Магдэбурга і інш. Мела ўніверсальны характар, г.зн. трактавала розныя віды праваадносін: дзейнасць гарадской улады, суда, яго кампетэнцыю і парадак судаводства, пытанні зямельнай уласнасці «ў межах горада», парушэнні ўладання, захопу нерухомасці, устанаўлівала пакаранні за розныя віды злачынстваў і г.д. Асобае месца займалі нормы, што рэгулявалі гандаль і рамесніцтва, дзейнасць цэхаў і купецкіх гільдый, парадак падаткаабкладання. Магдэбургскае права з’явілася юрыдычным замацаваннем поспехаў гараджан у барацьбе з феадаламі за самастойнасць. Яно давала гораду права на самакіраванне і ўласны суд, права зямельнай уласнасці і вызваленне ад большай часткі феадальных павіннасцей. Магдэбургскае права было перанята многімі гарадамі Усходняй Германіі, Усходняй Прусіі, Сілезіі, Чэхіі, Венгрыі, Польшчы

Вялікае Княства Літоўскае

3 XIV ст. магдэбургскае права пашыралася на гарады ВКЛ. Жыхары гарадоў, якія атрымлівалі магдэбургскае права, вызваляліся ад феадальных павіннасцей, ад суда і ўлады ваявод, старост і інш. дзяржаўных службовых асоб. У прыватнаўладаль-

ніцкіх гарадах Магдэбургскае права не вызваляла гараджан ад залежнасці і ўлады феадалаў, аднак залежнасць не мела рыс прыгонніцтва. На аснове Магдэбургскага права ў горадзе ствараўся выбарны орган самакіравання — магістрат. 3 увядзеннем Магдэбургскага права адмянялася дзейнасць мясцовага права, але не адмаўлялася правамернасць карыстання мясцовымі звычаямі, калі вырашэнне справы не прадугледжвалася Магдэбургскім правам. Грамадскія станы і зносіны да увядзення Магдэбурскага права

У судовай практыцы магістратаў Беларусі разам з Магдэбургскім выкарыстоўваліся нормы агульнадзяржаўнага права — Статутаў ВКЛ, судовых статутаў сталіцы — Вільні і ўласнай юрыдычнай практыкі. Магдэбургскае права мелі каля 60 гарадоў і мястэчак Беларусі. Граматы на Магдэбургскае права дзяржаўным гарадам выдавалі вялікія князі ВКЛ, прыватнаўладальніцкім гарадам — уладальнікі гарадоў або па іх хадайніцтве вялікія князі. На Беларусі Магдэбургскае права скасавана паводле ўказаў Кацярыны II у Магілёўскай губерні ў лістападзе 1775, у Мінскай — у маі 1795, у заходняй Беларусі — у снежні 1795.

Гарадское самакіраванне

У нашай дзяржаве граматы (прывілеі) на магдэбургскае права выдавалі местам вялікія князі. Першай у 1387 г. такі прывілей атрымала Вільня, а следам за ёю, у 1390 і 1391 гг., – Берасце і Горадня. У грамаце на самакіраванне Полацку (1498 г.) гаспадар Аляксандр дакляраваў, што надзяляе горад правамі «на вечныя часы, каб людзі нашы, там жывучы, праз урад добры і справядлівы былі размножаныя».

Грамадскія станы і зносіны пасля атрыммання Магдэбурскага права

будавалі для замежных купцоў адмысловыя гасціныя двары. Абавязкі местаў з магдэбургскім правам зводзіліся да выплаты ў дзяржаўны скарб фіксаванага падатку, «чыншу карчомнага» і «сярэбшчыны» (надзвычайнага падатку на ваенныя мэты).

Магістрат

Дадзены ў 1499 г. прывілей на магдэбургскае права Менску прадугледжваў, што месцічы могуць судзіцца толькі сваім судом, падаваць скаргі непасрэдна вялікаму князю і выбіраць уласнае кіраўніцтва. Менчукі не толькі вызваляліся ад шэрагу ранейшых павіннасцяў, але атрымлівалі права мець важніцу з капніцай (памяшканні, дзе ўзважвалі тавар і тапілі воск) і лазню, даходы ад якіх ішлі ў гарадскі скарб. Жыхары места Менскага маглі секчы дрэвы (на будоўлю і апал) у дзяржаўных лясах і пушчах. Жыхарам дазвалялася будаваць «клеці хлебныя», «камору пастрыгальную» і млын. Прывілей даваў права на свой гарадскі сцяг-харугву. Магдэбургскае права мела большасць беларускіх гарадоў і мястэчкаў. Яно вызваляла жыхароў ад удады і суда намеснікаў, ваяводаў, старастаў ды іншых дзяржаўных асобаў. Мяшчане пазбаўляліся ад цяжкіх феадальных павіннасцяў у тым ліку ад талок і «гвалтаў» (збораў на агульную працу), ад фурманкавай павіннасці (выдзялення фурманак), утрымання ганцоў і паслоў, неабходнасці выстаўляць варту – «старожу» на замках. Цяпер гараджане ахоўвалі толькі муры і брамы самога места. Насельніцтва «вольных» гарадоў атрымлівала права гандляваць у дзяржаве без мытных падаткаў, збіраць прыбытак ад гарадскіх мераў вагаў і крамаў, будаваць грамадскія будынкі і нават бровары. Мяшчане набывалі ў наваколлі значныя зямельныя абшары. Буйныя гарады

Местам кіраваў выбарны магістрат, які складаўся з дзвюх «палатаў» – рады і лавы. Рада займалася маёмаснымі і цывільнымі справамі мяшчанаў. Лава разглядала крымінальныя злачынствы. У раду штогод на агульных выбарах горад абіраў радцаў (райцаў), у лаву – лаўнікаў. Калі насельніцтва належала да розных веравызнанняў, рада выбіралася на парытэтных асновах: палову месцаў мелі праваслаўныя, палову – каталікі. Да прыкладу, у прывілеі, дадзеным Вільні, адзначалася, што «палавіца тае рады закону Рымскага, а палавіца закону Грэцкага, так як або-двум права Магдэбургскае дано». Раду ўзначальвалі выбарныя бурмістры, а лаваю кіраваў прысланы вялікім князем або прызначаны ўладальнікам 9 горада войт. Але ў Воршы, Мазыры, Нясвіжы і ў некаторых іншых гарадах войта выбіралі самі месцічы. Паводле звычаю войт прысягаў на крыжы, што будзе верна служыць месту. Колькасны склад магістрата залежаў ад насельніцтва места: Полацак абіраў 24 радцы, Менск -12, Наваградак – 6. Беларускія месты не проста механічна пераймалі заходнееўрапейскія нормы самакіравання, але дастасоўвалі іх да мясцовых асаблівасцяў і традыцыяў. Апрача магістрата судовыя справы ў Слуцку, Слоніме ды некаторых іншых гарадах разбіраў яшчэ і традыцыйны копны суд. У Полацку, Воршы, Віцебску, Амсціславе і Крычаве ў магдэбургскія органы ўвайшла вядомая ад вечавых часоў пасада сотніка. Гарадскія ўлады не цырымоніліся з парушальнікамі. Напрыклад, месціч, які на людзях зняважыў бурмістра, пастановаю рады мог быць не толькі пазбаўлены на нейкі час права займацца рамяством, але й публічна пакараны бізуном на гарадскім пляцы. Для паседжанняў магістрата будаваліся адмысловыя будынкі – ратушы (май-

дэборыі), якія разам з гербамі таксама былі своеасаблівымі сімваламі гарадской «вольнасці». У ратушы знаходзіліся канцылярыя, скарб і архіў, захоўваліся граматы з дадзенымі месту прывілеямі. Магістрат збіраў падаткі, сачыў за правільнасцю мераў і вагаў на рынках, бараніў інтарэсы сваіх гандляроў і рамеснікаў, падтрымліваў у месце парадак.

Ратуша

Неад’емным атрыбутам, сімвалам гарадскога самакіравання, знакам самастойнасці і палітычнай вольнасці горада з’яўлялася ратуша, якая звычайна будавалася на галоўнай (рыначнай) плошчы ці на набярэжнай, калі горад меў яшчэ і функцыі порта. У ратушы змяшчаліся канцылярыя самакіравання, гарадская казна, архіў з кнігамі адміністрацыйных прадпісанняў рады і яе судовых рашэнняў, граматы з прывілеямі, выдадзенымі гораду. Тут праводзіліся і пасяджэнні судоў. Першыя ратушы ў Заходняй Еўропе з’явіліся ў XII ст. Пабудовы мелі элементы абарончага і грамадзянскага дойлідства. Узводзілі 2-павярховыя ратушы з балко10 нам ці эркерам. Будынак ратушы, звычайна прамавугольнай формы, будаваўся ў цэнтры горада, пасярэдзіне плошчы, дзе адбываліся кірмашы. Ратушу амаль заўсёды ўпрыгожвала вежа, якая выконвала ролю назіральнай вышкі (у выпадку пажару альбо ваеннага нападу). Галоўным памяшканнем ратушы была зала пасяджэнняў магістрата на другім паверсе асноўнага будынка. Вакол ратушы мясціліся гандлёвыя рады і крамы. У канцы XVI ст. усе вялікія беларускія гарады мелі ратушы, у асноўным драўляныя. У час шматлікіх пажараў яны звычайна гарэлі, і таму там, дзе магістраты мелі значныя сродкі, узводзіліся мураваныя будынкі. На жаль, большая частка з іх не захавалася, а некаторыя загінулі ў XX ст. падчас войнаў і з-за абыякавых адносін да культурнай спадчыным[1].

На Беларусі ратушы пачалі будаваць з XIV ст. Узводзілі ў гарадах на рыначных плошчах, часам аб’ядноўвалі з гандлёвымі, гасцінымі радамі, Вялікае княства Літоўскае: Энцыклаарсеналамі, важні- педыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. цамі. Будавалі з дрэ- 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 ва, цэглы, у тэхніцы с.: іл. ISBN 985-11-0378-0. 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Бела«прускага муру». русі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Будынкі ратушаў Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1. мелі звычайна Магдэбурскае права. // «Гістарычпростыя і манумен- Малеч. ная брама» № 6 (10) 1998. тальныя формы. ^ Г. Сагановіч. Магдэбурскае права ў гараУ XVII—XVIII стст. дах Беларусі (XV-XVII ст.) // Матэрыялы па гісторыі Беларусі. — Мінск: 1997. — 500 пераважаў барочас.^ а б Аляксандр Доўнар. Магдэбургскае права // ВКЛ. Энцыкл. Т. 2. — Менск, 2005. ны тып: ратуша С. 242. з шмат’яруснай вежай, завершанай разнастайнымі купалкамі ці шпілем, існавалі і бязвежавыя. Манументальнасцю і цэльнасцю вылучаліся ратушы стылю класіцызм, у якіх кампазіцыйным акцэнтам фасадаў быў порцік. Існавалі ратушы з рысамі несапраўднай готыкі. Галоўным памяшканнем ратушы была парадная зала (на 2-м паверсе) для ўрачыстых актаў, пасяджэнняў магістрата, тэатральных паказаў і інш. Частка памяшканняў ратушы (падвалы, першыя паверхі) адводзілася пад крамы, склады і інш. Ратушны суд быў у Полацку, Магілёве, Слуцку, Пінску, Мінску, Кобрыне і іншых гарадах. Часам ратушы будавалі з крамамі, аўстэрыямі (корчмамі), гасцінымі дварамі. Падвалы і першыя паверхі ратушных будынкаў адводзілі пад хлебныя крамы, склады тавараў прыезджых купцоў і інш., а часам да іх прыбудоўвалі арсенал (Магілёў, які знаходзіўся бліжэй да мяжы з Масковіяй). Найбольш вядомымі былі ратушы Віцебская, Слонімская, Чачэрская, Шклоўская, Магілёўская, Нясвіжская. У ліку першых у ВКЛ магдэбургскае права атрымала яго сталіца – Вільня (1387 г.). Адносна ж гарадоў і мястэчак Беларусі ў сённяшнім геаграфічным «раскладзе» магдэбургскае права мелі амаль 60 з іх.

Магдэбургскае права ў Полацку У Беларусі граматы на магдэбургскае права выдавалі вялікія князі. У 1498 такую грамату атрымаў Полацак. Магдэбургскае права вызваляла гараджанаў ад феадальных павіннасцяў, ад суда і ўлады вялікакнязеўскіх старастаў, ваяводаў і іншых дзяржаўных асобаў. Гарадскім жыццём кіраваў выбарны магістрат, што складаўся з дзвюх «палатаў» - рады і лавы. Рада была непасрэднай гарадской уладаю, займалася маёмаснымі і цывільнымі судовымі справамі. Лава разглядала крымінальныя злачынствы. У раду горад штогод выбіраў радцаў, або райцаў, у лаву - лаўнікаў. На чале рады стаялі таксама Першыя звесткі – 1019г выбарныя бурмістры, МП – 1390 у лаве старшыняваў Паводле прывілею вялікага князя Ягайлы Брэсту надавалася 60 ланаў (1500 прысланы вялікім княга) ворнай зямлі, уключаючы вёску зем войт або прызнаКазловічы. 14-18 ст. існавалі гасціны двор, касцёлы, чаны ім з ліку месцічаў кляштары аўгусцінцаў, бернардзінцаў, намеснік - лентвойт. бернардзінак, брыгітак, дамініканцаў, трыніятарыяў, уніяцкія цэрквы і Войт звычайна прыманастыры. сягаў на крыжы, што У 1450—1480 гадах існавала каля 40 будзе верна служыць відаў рамёстваў У 1566 годзе ў Берасці налічвалася каля гораду. 1 тысяч сядзіб (паводле іншых даных Магістрат збіраў падат— 26 вуліц, 1091 домаўладальнік, 1166 сядзіб). кі, сачыў за правільГорад меў каля 6—7 тысяч жыхароў, ся- насцю мераў і вагаў на род якіх рамеснікі 56 рамесных спецыяльнасцей складалі прыкладна 24—25 %. рынках, абараняў інтарУ сярэдзіне XVII стагоддзі ў Берасці эсы гарадскіх гандляіснавалі 14 цэхаў, якія аб’ядноўвалі роў і рамеснікаў, што майстроў 48 прафесій Пратэстанцкая друкарня – 1550-1570 былі аб’яднаныя ў цэхі кнігі на польскай і лац. - своеасаблівыя сярэдМанетны двор – 1659-1666 У сяр. 17 ст. існавалі 14 цэхаў, якія аб’яд- нявечныя прафсаюзы. ноўвалі майстроў 48 прафесій. Полацкі цэх гарбароў і кушняроў меў, напрыклад, зацверджанае гарадскімі ўладамі права за тры мілі ад горада адбіраць ва ўсіх майстроў-аднаасобнікаў тавар, а іх самых саджаць у турму. Гарадское паветра рабіла чалавека вольным. Сялян-уцекачоў, што сяліліся ў месце, магістрат браў пад абарону і не дазваляў вяртаць былому гаспадару, незалежна ад таго, быў ён просты шляхціч ці ваявода. 1498

Наводзячы парадак, гарадскія ўлады не цырымоніліся з парушальнікамі. Полацкі мешчанін Марцін Какорка аднойчы ўзяў ды аблаяў бурмістра. Відаць, потым і дзесятаму заказаў, бо гарадскі кат публічна адлічыў яму на рынку сорак бізуноў, а рада на цэлы год забараніла аматару лаяцца са службовымі асобамі займацца сваім рамяством. Багатыя жыхары хацелі кіраваць паўнаўладна, бяднейшыя змагаліся за свае правы. Месцічы вымагалі, каб іхныя дэпутаты правяралі ўсю дзейнасць магістрата. Такія ператрускі часам выяўлялі злоўжыванні, вельмі падобныя на сучасныя. Замяць некаторыя было цяжка, і тады парушальнікамі займаліся суддзі. Полацак доўга гаварыў пра суд над бурмістрам Даніэлем Клібневічам. Праз подкупы ён дамогся выбрання радцам свайго швагра Курбатовіча, прысабечваў падаткі і рознымі хітрыкамі паклаў у кішэню тысячу залатовак. Побач з ім на лаве падсудных сядзеў радца Міхневіч, які наклаў лапу на падаткі з полацкіх корчмаў. Бурмістр Мікола Зелядніцкі вызначыўся тым, што, карыстаючыся службовым ста11 новішчам, прызначыў свайго зяця Яна Лашкевіча магістрацкім пісарам і пачаў разам з ім чыніць суд не ў ратушы, як належыць, а ў сябе дома. Але адкрытасць дзейнасці магістрата і строгая справаздачнасць перад месцічамі былі дастаткова надзейнымі перашкодамі для пашырэння карупцыі ды іншых злоўжыванняў. У чэрвені 1676 года ў Полацку адбыўся сход «магистратских особ всех трех сессий і посполитых», які запрапанаваў гарадскім уладам скласці падатковую ведамасць разам з «поспольством» (простымі гараджанамі) і, збіраючы падаткі, «не отступать як пана радного, так и посполитого, богатого и убогого, без ниякое коррупции, не так, як перед тем». У канцы ХVІІІ стагоддзя Беларусь, імператрыца Кацярына ІІ адразу ж выдала адмысловыя ўказы аб скасаванні самакіравання і ўсіх старых гарадскіх вольнасцяў.

Магдэбургскае права ў Лідзе атрымана 17 верасня 1590 года. Ліда ў канцы 16-га - пачатку 17-га стагоддзя складалася з замка, двара, уласна горада і прадмесця Зарэчча. Замак абкружаны з трох бакоў забалочанай Лідзейкай і Каменкай, з чацвёртай (паўночнай) - глыбокім ірвом, быў вялікакняжай уласнасцю, падтрымліваўся і ахоўваўся тутэйшай шляхтай, служыў складам зброі, месцам збору павятовых соймікаў і вязніцай. Унутры замка знаходзілася драўляныя пабудовы, вязніца размяшчалася ў падвальным паверсе паўночна-усходняй вежы. Замкавы фальварак размяшчаўся над ручаём Каменкай, за ім лічыліся вінакурні і млыны. Горад размяшчаўся на поўнач ад замка, меў рынак і чатыры вуліцы: Віленскую, што выходзіла на дарогу ў Вільню, Замкавую, што цягнулася ад замка да рынка, Каменскую, што пачыналася ад Замкавай і выходзіла на дарогу ў Горадню і Крывую, што злучала рынак з Каменскай. Зямля, занятая горадам складала ўласнасць Вялікага князя , аднак з сярэдзіны 16-га стагадзя частка яе пераходзіці у прыватную ўласнасць: у 1566 годзе два пляцы (зямельныя ўчасткі пад звбудову) атрымаў Павел Рошчым, у 1589 годзе яшчэ два пляцы купіў Аляхновіч. Ліда была горадам земляробскім: лідскія мяшчане апрацоўвалі выдзеленыя ім за горадам участкі плошчай па 1/4-1/6 валокі (3,5-5,3 га). За кожны ворны морг (0,71 га) лідзяне плацілі 5 грошаў, за сенакосны - па 2 грошы штогадова чыншчу (падатку) у даход замкавага двара. Гэта вялікі падатак, у іншых гарадах за морг ворнай зямлі плацілі 1,5-2 грошы. побач з чыншам гараджане штогод адпрацоўвалі па тры талакі падчас жатвы і па першаму патрабаванню выходзілі на адсыпку насыпу (грэблі), рамонт дарог і мастоў. Рамесніцтва ў горадзе было развіта слаба: згадваюцца кавалі, гарбары і рэзчыкі па дрэву. Затое былі шматлікія мядовыя, гарэлачныя і піўныя карчмы. Насельніцтва колькасцю да 5 тысяч чалавек было рознамоўным і палікан1590

фесійным. Былі па меншай меры дзве царквы: Святога Спаса ў горадзе і Прачысценская на Зарэччы, якая размяшчалася на перакрыжаванні сучасных вуліц Калініна і Стралкоўскага. Былі таксама прыходскі касцёл, пабудаваны ў 1414 годзе, кальвініцкі збор і сінагога, заснаваныя ў 1579 годзе з дазволу Вялікага князя Стэфана Баторыя. Усе культавыя ўстановы Першыя звесткі – 1019г спраўна адпраўлялі МП – 1390 службы, хіба толькі Паводле прывілею вялікага князя Ягайпрыходскі касцёл у 70-я лы Брэсту надавалася 60 ланаў (1500 га) ворнай зямлі, уключаючы вёску гады па прычыне неда- Казловічы. хопу прыхаджан, якія 14-18 ст. існавалі гасціны двор, касцёлы, кляштары аўгусцінцаў, захапіліся кальвінізбернардзінцаў, бернардзінак, брыгітак, мам, некаторы час быў дамініканцаў, трыніятарыяў, уніяцкія цэрквы і манастыры. зачынены, але з 1580 года ў Лідзе з ‘ явіўся новы пробашч Ян Юшынскі, і ў касцёле сталі праводзіцца багаслужбы. У 1566 годзе пры адміністрацыйнай рэформе да Лідскага староства былі далучаны Васілішкаўская і Эйшышкаўскае намесніцтва са складу Троцкага ваяводства і ўтвораны Лідскі павет. У 1568 годзе на вальным Віленскім Сойме была прынята пастанова аб далучэнні да прысуду Лідскага павету Эйшышскага , Радуньскага, Каняўскага, Дубічскага, Васілішкаўскага і Астрынскага харужстваў Трокскага павету Трокскага ваяводства. У той жа год Вялікі князь Жыгімонт Аўгуст дазволіў праводзіць паседжанні земскага суда ў адной з вежаў Лідскага замка. Дзякуючы гэтым тром рашэнням Ліда стала буйным судовым цэнтрам. Расшырэнне прысуду паўплавала на рост дабрабыту горада, павялічыла прыбыткі гараджан і Ліда стала паступава разрастацца. Старастам Ліды ў гэты час быў Ян Абрамовіч (Абрагімовіч,? - 19.04.1602 ) - ваявода Менскі (1593), пісьменнік, дзяржаўна-рэлігійны дзеяч, выдавец кольвініцкіх кніг. Паходзіць са старажытнага роду Абрамовічаў, якія славіліся багаццем і адукаванасцю. Удзельнічаў ў кальвінісцкіх дыспутах з езуітамі, у Торуньскім сінодзе (1595), у нарадзе з праваслаўнымі ў Вільні

(1599). Ва ўласным маёнтку Варняны (зараз Астравецкі раён) заснаваў кальвінісцкі збор, бальніцу, школу, якія існавалі да сярэдзіны 17-га стагоддзя. Выдаў у Вільні ў 1598 годзе евангелісцкі “Катэхізіс”, што змяшчаў 300 рэлігійных песень, яму прыпісваюць аўтарства твора “Погляды ліцьвіна на танную куплю і больш дарагі продаж збожжа” (1595), у якім абараняецца права падпісаны каралём Рэчы Паспалітай Жыгімонтам III Ваза і адначасова Вялікім князем Літоўскім Жыгімонтам IV Ваза. Магдэбургскае права мог даць толькі кароль - гэта была яго прывілегія. Жыгімонт Ваза нарадзіўся ў сям ‘ і шведскага караля Юхана III і Кацярыны Ягелонкі, дачкі польскага караля Жыгімонта Старога і італьянкі Боны Сфорцы. Ва ўзросце 20 гадоў Жыгімонт быў выбраны на генеральным Сойме каралём Рэчы Паспалітай з некалькіх прэтындэнтаў, сярод якіх была таксама кандыдатура рускага цара Фёдара Іванавіча. У 1592 годзе атрымаў і спадчыну карону шведскую, якую праз 7 гадоў вымушаны быў

саступіць свайму дзядзьку з-за прычыны, як лічылі шведы, звышмернага захаплення каталіцтвам. З 1600 года вёў упартыя войны са сваім дзядзькам за карону, дзякуючы чаму шведы занялі ўсю сучасную Латвію разам з Рыгай. Больш удала ваяваў супраць Рускага царства, у 1609 годзе пачаў вялікі паход на Маскву і ў 1610 годзе надоўга сумеў пасадзіць свайго сына Ўладзіслава на рускі пасад.падпісаў па меншай меры 18 прывілеяў на магдэбургскае права для гарадоў і мястэчак Вялікага княства, 9 з якіх размешчаныя зараз ў Летуве і 9 - на Беларусі. Магдэбургскае права Ліда страціла ў 1795 г. з далучэннем да Расейскай імперыі. 409 гадоў назад Лідзяне выбіралі Раду (гарсавет), Рада выбірала свайго бурмістра (старшыню гарсавета) і горад існаваў ва ўмовах дзяржразліку і сама акупаемасці. Прывілей 1590 года захоўваецца ў аддзеле рукапісаў Санкт-Пецярбургскага аддзялення гісторыі Акадэміі Навук Расеі.

Сярэднявечны цэхавы знак. Рэльефная выява рыбы з будынка гродзенскага рыбацкага цэха.

Берасце 1390 Слуцк 1441 Горадна 1496 Высокае 1494 Полацк 1498 Мінск 1499 Браслаў 1500 Ваўкавыск 1503 Камянец 1503 Наваградак 1511 Рэчыца 1511 Мілейчыцы 1516 Слонім 1531 Барысаў 1563 Мерач 1569 Радашковічы 1569 Пешчатка 1569 Дзісна 1569 Сураж 1576 Магілёў 1577 Мазыр 1577 Ула 1577 Пінск 1581 Дынабург 1582

Езярышча Нясвіж Кобрын Гарадзец Пружаны Ліда Любча Віцебск Орша Чавусы Мсціслаў Ружаны Чэрыкаў Дзівін Друя Лагішын Малеч Капыль Візаны

1583 1586 1589 1589 1589 1590 1590 1597 1620 1634 1636 1637 1641 1642 1643 1643 1645 1652 1693

Магдэбурскае права таксама мелі (дакладны час надання прывілеяў невядомы): Бабруйск, Быхаў, Давыд-Гарадок, Зельва, Клецк, Копысь, Крычаў, Крэва, Мядзел, Тураў і іншыя.

ТЭСКТЫ ПРЫВІЛЕЯЎ

Прывялей на Магдэбурскае права для Віцебска ад вялікага князя і караля Жыгімонта Вазы, 1597

Прывілей гораду Менску на Магдэбурскае права Вільня, 14 сакавіка 1499 г. У імя святой непадзельнай Тройцы, амін. Калі б учынкі людскія, якія пачынаюцца і канчаюцца, не былі на пісьме навечна замацаваны і да ведама будучаму слушным сведчаннем не былі пацверджаны, яны з часам адышлі б у нябыт. Дзеля гэтага высокія княжата на радзе вырашылі, каб з-за беспарадку і зменлівасці будучым справам не было ніякай шкоды, уклалі і замацавалі гэта на пісьме, як знак сведчання, каб гэта навечна засталося. ¶ Таму дзеля вечнае памяці мы, Аляксандр, з Божае ласкі вялікі князь літоўскі, рускі, жамойцкі і іншых (земляў) пан і дзедзіч, чынім да ведама гэтым нашым лістом, хто яго пабачыць або ў час чытання пачуе, усім цяперашнім і будучым, каму будзе патрэба ведаць яго (змест), што, жадаючы памножыць усеагульнае дабро і палепшыць становішча нашага горада Менска, каб нашыя людзі, якія там жывуць, дзякуючы добраму і справядліваму ладу, былі заахвочаны, гэты наш горад Менск з права літоўскага і рускага, якое спачатку там было ўстаноўлена, на права нямецкае, так званае Магдэбургскае, пераводзім на вечныя часы. Пастанаўляем і даём ім магчымасць паводле гэтага Магдэбургскага права чыніць поўнае кіраванне і ўсе законы, ліквідуючы ў гэтым горадзе ўсе ранейшыя правы, законы і звычаі, якія Магдэбургскае права спыніваюць, уціскаюць або яму перашкаджаюць. Таму паводле гэтага Магдэбургскага права нашым лістом устанаўліваем войтаўства, войтам трэці пенязь ад усіх судоў і судовых плацяжоў. Таксама даём гэтаму войтавству дзве крамы мясныя з іх прыбыткамі, а з іх іншых крам плата павінна ісці на ратушу, на карысць горада; а яшчэ перадаем у распараджэнне войта дзве свабодныя карчмы з чатырма капамі грошай грашовага падатку. ¶ Жадаем таксама, каб усе жыхары згаданага горада Менска карысталіся гэтым правам Магдэбургскім і ў кожнай справе ва ўсім яго прытрымліваліся. Усіх тых людзей аддаляем ад гарадскога і баярскага права і навечна вызваляем іх ад суда і ўлады ўсіх ваяводаў, паноў і старостаў, намеснікаў, суддзяў і ўсіх начальнікаў усяго Вялікага княства Літоўскага такім чынам, што 16 калі па якой-небудзь справе (мяняне) будуць выкліканы (апошнім), яны маюць права не з’яўляцца і не адказваць ім. А калі хто ў чым будзе вінаваты, павінен па справядлівасці прадставіць перад войтам, бурмістрам і радцамі. Калі ж войт або бурмістры вырашаць несправядліва, тады па той справе павінны будуць выкліканы да саміх нас і нам вырашаць, каго якім правам судзіць. ¶ Таксама вызваляем іх да тых падводаў, што звычайна перад тым давалі, толькі на нашу земскую патрэбу падводы павінны даваць, калі ўбачаць ліст падводны, падмацаваны нашай пячаткаю. Таксама вызваляем іх ад варты, якую толькі дзеля нашай патрэбы могуць даваць. Таксама ні адзін купец нашага места, апрача віленцаў, не будзе мець права інакш купляць і прадаваць (у Менску), толькі ў тых мерах, што ў гэтым лісце напісаны: воск (вялікімі) кавалкамі або па паўберкаўца (5 пудоў); сабалі, куніцы і тхары па сорак штук; вавёрку, гарнастая, ласку і норку па 250; попел і смалу лашту (2 тоны), і не маюць права купляць ні ў лясах, ні ў барах, а ні ў сёлах, толькі ў горадзе. Таксама тканіны могуць прадаваць паставамі (вялікімі кавалкамі або скруткамі); перац, імбір, міндаль і іншыя звычайныя прыправы 1499

14 сакавіка 1499 года, Вялікі князь Літоўскі Аляксандр Ягелончык дараваў аднайменную грамату горадзе Мінску. Згодна гэтай грамаце. Мінск атрымліваў права на фарміраванне органаў самакіравання, незалежных ад улады ваяводаў, паноў, старастаў. Кіраўніком гарадскога ўпраўлення аб’яўляўся прызначаны вялікім князем войт, прысягалі на распяцці ў вернай службе гораду. Пад вяршынствам войта, у горадзе дзейнічаў уласны судовы орган — лава — у

абавязкі якой уваходзіў разгляд крымінальных спраў. Непасрэдна ўнутранай палітыкай горада, а таксама разглядам прыватных і адміністрацыйных судовых спраў, займалася абіраемая гараджанамі рада, на чале якой стаялі бургамістры. Па заканчэнні тэрміну сваіх паўнамоцтваў, бургамістры выступалі перад радай са справаздачай аб праведзенай працы. Гарадская рада і лава сумесна ўтваралі магістрат. Асноўнымі задачамі магістрата былі: цэнтралізаваны збор падат-

каў, абарона інтарэсаў гараджан, мясцовых купцоў і рамеснікаў, кантроль над гарадскім рынкам і інш. Адкрытая дзейнасць магістрата і строгая падсправаздачнасць перад радай і гараджанамі былі вельмі надзейнымі перашкодамі для пашырэння карупцыі і іншых злоўжыванняў уладай. Магдэбургскае права прыносіла гарадскім жыхарам вызваленне ад шматлікіх феадальных павіннасцяў, замест якіх, яны плацілі адзіны вялікі грашовы падатак. Разам з тым, гараджане аб’яўлялі-

каменем (36 фунтаў); шафран, мускат, гваздзіку, квет мускатны, калган, цытвар і іншыя дарагія прыправы фунтам; сякеры, нажы і іншыя падобныя рэчы тахрам, або тузінам (12 штук); жалеза, волава, медзь, латунь і іншыя металы цэнтнерам; фінікі, разынкі кошыкам; розныя віны, нямецкае піва і іншае пітво замежнае – цэлаю бочкаю. Чужыя купцы не маюць права меншымі мерамі ні прадаваць, ні купляць, толькі як вышэй напісана. Калі ж бы хто з іх асмеліўся б інакш учыніць, тады войт тую пакупку павінен забраць у клець на нашу карысць. ¶ Дазваляем таксама ў гэтым нашым горадзе мець важніцу і капніцу і ўвесь там вытаплены воск пячаткаю пазначыць і прыбытак з гэтага на агульнае дабро выкарыстаць. Даручаем таксама войту і бурмістрам, што ў той час будуць, усе пустыя месцы ў горадзе і нашыя палі вакол яго скарыстаць дзеля засялення людзьмі; толькі на нашу гарадскую раллю месцічам не ступаць. Дазваляем таксама ўсім месцічам свабодна, паводле даўняга звычаю, браць дзерава на будаўніцтва сваіх дамоў і на дровы ў барах і лясах за тры мілі вакол горада, а таксама ў нашых (княскіх) барах, лясах і пушчах, апрача бортнага дзерава, якое нельга чапаць. Таксама сваю жывёлу, быдла, дзе раней пасвілі, могуць яны свабодна, без клопатаў і цяпер пасвіць. ¶ Маюць таксама (мяняне) магчымасць пабудаваць грамадскую лазню для агульнага карыстання там, дзе выберуць прыдатнае месца. А таксама маюць магчымасць на зручным месцы паставіць ратушу, каля якой могуць мець таварную краму, збожжавыя клеці і цырульню. Там жа ў ратушы могуць мець бочку мерную і медны посуд з гарадскім гербам. Усе прыбыткі з усяго гэтага войт з бурмістрам могуць скарыстаць дзеля гарадскіх патрэб. ¶ У раней названым горадзе могуць таксама быць дванаццаць радцаў. Яны разам з войтам будуць выбіраць на адзін год двух бурмістраў, якія сумесна з войтам будуць кіраваць гараджанамі. Пастанаўляем таксама на вечныя часы, каб з вышэй згаданага горада кожны год у нашу казну давалі на Вялікдзень шэсцьдзесят коп грошай без усякага адмаўлення. Хочам таксама, каб гэты наш горад чынш карчомны кожны год, паводле даўняга звычаю, нам даваў поўнасцю. Таксама, калі накладзём нашу серабшчыну, вялікую і малую, па ўсіх нашых гарадах, мястэчках і воласцях у нашай дзяржаве, Вялікім княстве, то гэты наш горад (Менск) павінен нам серабшчыну даваць, як і іншыя нашы месты, без ніякага адмаўлення. Таксама нашу менскую мытню з мытнай пошлінай нашы мытнікі павінны трымаць… паводле даўняга звычаю. Таксама дазваляем ім (месцічам) для агульнага спажытку пабудаваць млын на прыдатным месцы, на рацэ Свіслач, а стары млын, які замку належыць, не павінны пакінуць, каб падатак з яго быў поўны. Таксама гэтаму нашаму гора- 17 ду Менску даём, запісваем і дазваляем цалкам тым Магдэбургскім правам судзіць і кіраваць, а што звыш гэтага права – сабе пакідаем. А да ўсяго гэтага, як сведчанне і лепшае замацаванне, нашая пячатка да гэтага ліста падвешана. ¶ Адбылося і дадзена ў Вільні ў чацвер, на шостым тыдні посту, 14 сакавіка, ў дзень святога Бенедыкта, у год Божы тысяча чатырыста дзевяноста дзевяты. Пры гэтым былі праасвяшчэнны, вяльможны і радавіты князь Войцах (Табар), біскуп віленскі, ваявода кіеўскі, князь Дзмітрый Пуцяціч, намеснік кіеўскі, пан Войтка Янавіч, маршалак, намеснік майшагольскі і дубніцкі, пан Барташ Табаровіч і іншыя.

ся асабіста вольнымі, атрымлівалі права на прыватную зямельную ўласнасць, вызваляліся ад улады вялікакняскага суда, і чынавенства. Такім чынам, можна сказаць, што гарады сталі цэнтрамі рамяства, гандлю, культуры, вальнадумства і дэмакратычных традыцый. Адметнай рысай гарадоў, якія атрымоўвалі Магдэбургскае права, і своеасаблівым сімвалам

гарадской свабоды з’яўлялася ратуша. У Мінску першая драўляная ратуша была пабудавана ў пачатку XVI стагоддзя. Ужо ў 1582 годзе замест старога будынка, было пабудавана новае — каменнае, якое размяшчалася на тэрыторыі Верхняга рынку. Акрамя ратушы, пасля 1499 года, Мінск атрымаў права на свой уласны герб, існаванне якога

сведчыла аб даволі высокім эканамічным і культурным ўзроўні горада. Герб прысутнічаў на пячатцы горада, чым падкрэслівалася яго незалежнасць ад княжацкай або каралеўскай улады. Пераклад са старабеларускай мовы В.А.Чамярыцкага Акты… Западной России. СПб., 1846. Т. 1. С. 187-189

Прывілей аб наданні гораду Лідзе Магдэбурскага права Мы Жыгімонт ІІІ, ласкаю Божаю кароль Польскі і г.д. абвяшчаем усім разам і кожнаму асобна, сучасным і будучым, каму гэта ведаць трэба: Мы, Гаспадар, жадаючы ў лепшым парадку мець горад наш Ліду даём падданым горада Лідскага права Магдэбургскае і дазваляем гэтым Нашым лістом на ўсе часы. Да гэтага права для ўпрыгожання і прыўмножання, а таксама вядзення спраў судовых і гарадскіх мы загадалі нашым лістом прысвяціць пячатку гарадскую, гэта значыць ільва і два ключы перакрыжаваныя па над ім. Да гэтага вызваляем падданых нашых горада Ліды ад ўсіх спраў земскіх В.К.Літоўскага і звычаеў, якія замінаюць Магдэбургскаму праву, вызваляючы таксама грамадзян гэтага горада і яго ваколіц, што зараз жывуць і жыць будуць гэтым актам Нашым ад усялякай улады і кіравання ўсіх і кожнага асобна ўраднікаў вялікага“ ¶ Княства Літоўскага: ваяводаў, кашталянаў, старастаў, дзяржаўцаў падаткаў і ўсіх намеснікаў і перад імі ці адным з іх не будзе ні адзін з грамадзян адказваць ні за якія вялікія і малыя віны і злачынствы і плаціць штрафы. Толькі перад войтам, бурмiстрам, радцамі, лаўнікамі гэтага горада згодна звычаям Права паспалітага. Згодна з часам справы крывавыя, якія на лацінскай мове называюцца крыміналы, як зладзейства, забойства, пашкоджанне ног, падпал і іншыя падобныя справы, за якія пагражае вышэйшая мера пакарання падпадаюць пад суд войта, а перад бурмістрам і радцамі Гэтага горада вядуцца ўсялякія справы, якія на лацінскай мове называюцца цывільнымі, за гэтыя справы будуць адказваць кожнаму, хто паскардзіцца, як з гэтага горада так і пабочным перад судом бурмістра і радцаў у Гэтым згаданым горадзе. Згодна з вызначаным часам карыстаючыся вялікай уладай весці справы, якія падлягаюць іх суду, судзіць без Нас і вінаватых караць адпаведна злачынству па законах Магдэбургскага права на аснове гэтага нашага ліста і наданага ім права.Калі ж хто будзе паступаць незаконна, супраць усіх грамадзян Гэтага нашага горада ці пабочных асобаў, і калі хто-небудзь адчуе сабе пакрыўджаным іх выракам ці пакараннем то яны могуць апеляваць супраць такога выраку і пакарання да Лідскага старасты, сучаснаму ці наступнаму, а пасля змеркавання старасты, калі будзе трэба, звярнуцца да Нас : Гаспадара. Стараста кіруючыся не іншымі законамі, а 18 толькі Магдэбургскім, на пасаду бурмістра гэтага горада чалавека багамольнага, знаўцу Магдэбургскага права, які жыве ў Гэтым горадзе, і ніякага іншага, толькі з чатырох чалавек, якіх грамадзяне горада старасту прапанавалі і ўказалі, адзін з іх праз нашага старасту сучаснага і наступнага, зацверджанага нашай уладай, павінен быць выбраны і зацверджаны.Войта, чалавека багамольнага і пісьменнага, на суд якого ідуць справы крамольныя, Мы на гэту пасаду з усёй ўладай будзем звычайным лістом, які датычыцца толькі войта, зацвярджаць кожнага пажыцёва, ці на вызначаны Намі тэрмін і надзяляць зямлёй, а гэтай зямлі не можа быць больш, чым дзьве валолкі. ¶ Звыш таго абяцаем, што жадаючы аказаць гэтым нашым падданым купцам, усякім рамеснікам, усім грамадзянам з ваколіц Гэтага горада Лідскага самую вялікую ласку ўстанавіць у Гэтым горадзе Лідскім два кірмашы на кожны год, гэта значыць : першую-на Новае лета, другую- на свята Святога Крыжа, а гандаль у суботу кожнага тыдня дазваляю праводзіць згаданым грамадзянам Лідскім.Гэтыя ўрачыстыя кірмашы і гандлі ў заданыя дні і час праводзіць спосабам паклікання грамадзян іншых гарадоў і мясцовасцяў Вялікага Княства Літоўскага і ўсім асобна сказаць купцам, фурманам, прадаўцам, перакупнікам, рамеснікам і людзям розных станаў, што згаданы горад Лідскі ў дні і час кірмашоў гадавых і гандляў можна ім з усімі таварамі для продажу любога наймення прыйці ці прыехаць і гэтыя рэчы і тавары прадаваць, мяняць, купляць і весці іншыя гандлёвыя гешэфты з любымі асобамі, негледзячы адкуль хто прыехаў. ¶ Гэтаму гораду Лідскаму даём ва ўласнасць бочку 1590

Кароткая сутнасць прывілея. Го-

могуць звяртацца да лідскага

кірмашы, першы вясной, другі - на

раду даецце магдэбургскае права

старасты, у крайнім выпадку

свята Святога Крыжа. Усім без

і гарадская пячатка (герб).

- да караля. Стараста выбірае

выключэння дазволена ў гэтыя

Гараджене вызваляюцца ад

бурмістра з 4-х жыхароў горада,

дні прадаваць, мяняць і купля-

усіх абавязкаў, якія супярэчаць

прапанаваных гараджанамі. Войт

ць. Гораду выдзяляецца бочка

магдэбургскаму праву. Падпа-

зацвярджаецца каралём пажыц-

кракаўскай меры - 4 карцы 72

радкоўваюцца толькі войту і

цёва (ці на абгавораны тэрмін),

гарнцы меры літоўскай. Вызна-

гарадскім уладам. Крымінальныя

надзяляецца дзвюмя валонамі

чаны гандлёвыя гарадскія зборы

справы разглядаюцца войтаўскім

зямлі (42га). У Лідзе дазволе-

- па 2 манеты з бочкі. Мяшчане

судом, грамаджянскія - судом

на праводзіць штотыднёвыя

і жыхары ваколіц ад гандлёвых

бурмістра. Незадаволенныя

суботнія гандляванні і штогод два

збораў вызваляюцца. Частка

меры кракаўскай чатыры парцы, а семдзесят два гарніцы меры літоўскай для вымярэння ўсякага збожжа і ўстанаўляем гандлёвыя зборы па дзиве манеты з бочкі.Такія ад іншых рэчаў прадажных і таварў, як бы яны не называліся, у кожную суботу кожнага тыдня трэба браць частку ў гарадскую скарбніцу на карысць >горада, акрамя лапатак і іншых пабораў войта, ад людзей пабочных, якія будуць прыязджаць на гандаль, акрамя ўсiх мяшчан і грамадзян з ваколіц Ліды, якія павінны быць вызвалены ад розных гандлёвых збораў згодна звычаю іншых прывеліяваных гораду нашых.Да гэтага згаданаму гораду Лідскаму, яго грамадзяне ўсе гарадскія землі, гэта значыць у вуліцах, сядзібах, садах, засценках, сенакосах адмераныя і падзялёныя межамі і знакамі без памяншэння, а толькі, як Нашыя рэвізоры гэтаму гораду надзялілі, гэтыя землі ў даўжыню і ў шырыню гэтым Нашым прывілеем даём у карыстанне з усімі абшчарамі ім самім і іх нашчадкам згодна звычаю іншых нашых прывіліяваных гарадоў.З гэтых гарадскіх зямель, дадзеных Гэтаму гораду, кожны са згаданых мяшчан павінен усе падаткі, зборы і іншыя абавязкі згодна з Нашымі законамі Вялiкага Княства Літоўскага,Намі зацверджанымі, паводле звычаю кожны год плаціць у нашую скарбніцу.Даходы і падаткі гарадскія войт з заседацелямі гэтага горада абавязаны збіраць і здаваць Нашаму Лідскаму старасту, а пры яго адсутнасці ўрадніку і браць на гэта квітанцыі і з кожнай квітанцыі ў гарадскую скарбніцу браць не больш шасці грошаў, каб жыхары горада Ліда пакрывалі патрэбнасці горада, утрыманне вуліц і дарог і іншыя гарадскія патрэбнасці, а самі таксама добра будавалі свае дамы.На пакорную іх просьбу з Нашай ласкі ўсе зборы і падаткі з дамоў,сядзіб і гарадскіх плошчаў усе грамадзяне горада згаданага Лідскага на аснове гэтага нашага ліста, якім мы на іх карысць іх падаравалі, не будуць плаціць на вечныя часы. Акрамя таго на патрэбнасці і на карысць Нашага згаданага горада даём гэтым прывілеям даходы розныя з лазні, вагаў і царульні, якія жыхары горада хочуць будаваць. ¶ Для бяспекі лазня павінна быць пабудавана ў баку ад горада і не адзін жыхар не мае права будаваць уласную лазню каля свайго дома, але мы пастанавілі,што павінна быць толькі адна агульная лазня. Жадаем таксама, каб шляхта, баяры, людзі службовыя , любога стану, якія ў згаданым Нашым горадзе маюць сядзібы, і якія ні Нашымі асаблівымі лістамі, не статутамі Сойма не вызввалены ад гарадскіх абавязкаў з сваіх сядзібаў, таксама як і грамадзяне Лідскія згодна з такім жа правам без супраціву выконвалі ўсе абавязкі перад гарадскім кіраваннем, як і ўсе Лідскія грамадзяне на рынку, гарадскіх вуліцах, цераз рэчкі, канавы ў патрэбных месцах горада будавалі масты і масцілі дарогі, а таксама за свой кошт пабудавалі гарадскую ратушу, гадзіннік і хрысціянскую школу.Таксама дарогі і вялікія тракты ў межах гарадскіх зямель размеш- 19 чаныя, павінны будуць рамантаваць.Пад і каля ратушы, якая павінна быць пабудавана, трэба стварыць агульныя гандлёвыя пункты і магазіны для складвання тавару і вядзення розных гандлёвых спраў.З гэтых гандлёвых пунктаў гарадское кіраванне павінна браць падаткі і арэндную плату на карысць горада. Для бяспекі ад агню соладавы і піўзаводы павінны будавацца з баку ад горада. Для той жа бяспекі ад агню абявязваем усіх і кожнага асобна гараджан, каб муравалі і добра аздаблялі каміны. Хаця касцёл Лідскі быў святлейшым і пяпярэднікамі Нашымі пабудаваны і аддадзены гораду. То ў горадзе няма ніякай плошчы для бальніцы.Таму Нашыя Лідскія мяшчане павінны ўказаць мейсца на рынку пад замкам, недалёка ад касцёла, каб на гэтым мейсцы была пабудавана бальніца.Для лепшай веры і сведчання ўсіх гэтых спраў, вышэй названых Мы далі ўсім мяшчанам Нашага Лідскага горада цяперашнім і будучым гэты Наш ліст з подпісам Нашай рукой Каралеўскай, да якога загадалі павесіць нашую пячатку. Напісана ў Варшаве года Божага нараджэння тысяча пяцьсот дзевяностага месяца верасня сямнаццатага дня. Подпіс рукі яго каралеўскай міласці такімі словамі: Жыгімонт кароль. Яраш Валовіч пісар. Пячатка Вялікага Княства Літоўскага падвешана.

падаткаў з прыежджых ідзе ў

застаюцца даходы з лазyі, вагаў,

горада. Загадана поблізу касцёла

гарадскую скарбніцу.Гараджа-

цырульні, якія трэба пабудаваць.

пабудаваць бальніцу, стварыць

нам перадаюцца ў карыстанне

Дазволена пабудаваць толькі

агульныя гандлёвыя пункты і

ўсе гарадскія землі ў скарбні-

адну агульную лазню ў баку ад

склады. Падаткі з гандлёвых пун-

цу. Падаткі збірае войт і здае

горада. Шляхта і баяры, якія жы-

ктаў і арэндная плата са складоў

старасту. З кожнай квітанцыi 6

вуць у горадзе, плацяць падаткі і

збіраюцца на карысць горада.

грошаў застаецца ў скарбніцы на

выконваюць абавязкі таксама, як

Соладавы і піўны заводы павінны

гарадскія патрэбы. Не правод-

мяшчане. Будаўніцтва і рамонт

будавацца па-за горадам. Каміны

зіцца падатка-абкладанне сядзіб,

мастоў, дарог, ратушы, гадзінніка

дасканала вырабляцца.

дамоў і гарадскіх плошчаў. Гораду

і школы праводзіцца за кошт

Парадак для музыкантаў г. Слуцка, выдадзены 12 лютага 1668 г.

Парадак музыкантам г. Слуцка, пададзены ў годзе 1668, у месяцы лютым, 12 дня. Вялікі дагэтуль быў непарадак, адносна музыкантаў не было адпаведнай пастановы, якой бы яны кіраваліся ў сваёй дзейнасці. Прыезджыя аднекуль арганіст, цымбаліст, 1441 скрыпачы гралі ў неналежных месцах і не ў адпаведны час, адымаючы тым самым прыбытак у тутэйшых музыкантаў слуцкіх мяшчан. Часта, нарабіўшы ў горадзе пазык і гвалту, яны ўцякалі прэч. Такую сітуацыю павінна змяніць гэтая мая пастанова, выдадзеная мясцовым слуцкім музыкантам. Яна выпісана і, як асобны дакумент, падпісана мною ўласна, і ёю павінны кіравацца слуцкія музыканты, калі іншае рашэнне не будзе прынятае Іх міласцю. 1. Найперш павінны кожны год пасля запустаў дваіх старшых сярод сваіх выбіраць, якіх павінны слухацца ўсе іншыя музыканты, у тым ліку як граць і павышаць майстэрства. Кіравацца павінны будуць паводле ніжэй запісаных пунктаў. На гэты год за старшых паводле майго дазволу і з іх жа згоды прызначаю Максіма Косцела і Суфрона Козьку, якіх павінны слухацца і паважаць як старшых. Яны ж, у сваю чаргу, павінны будуць сачыць за парадкам. ¶ 2. Тыя старшыя павінны з дапамогай малодшых братоў ці са спецыяльна прызначанымі асобамі прыглядаць і сачыць, каб чужыя захожыя музыканты-партачы на вяселлях, банкетах, у корчмах і прыватных дамах не гралі. А калі такія былі б выяўлены, належыць гарадскім слугам іх затрымаць і да войтавага ўраду выклікаць для ўстанаўлення парадку. Калі малады шляхціц або мешчанін захоча прывезці на сваё вяселле музыкантаў аднекуль з-за горада, гэтага ім дазваляць нельга, хоць раней і быў такі звычай. ¶ 3. Кожныя чатыры тыдні дазваляю ім збіраць сход. Прыйшоўшы на яго, павінны сябе паводзіць спакойна і прыстойна, абмяркоўваючы толькі тое, што адносіцца да іх майстэрства і як выкарыстаць нейкі грош, атрыманы ў выніку ажыццяўлення прывілея Іх міласці, для дапамогі сваім менш забяспечаным братам. ¶ 4. У выпадку, калі ў горад прыйдзе які-небудзь захожы музыкант і захоча зарабляць музыкай, нельга яму гэтага дазваляць. Найперш трэба паведаміць пра яго войтаваму ўраду і даць такі дазвол толькі тады, калі гэта не будзе цяжарам для брацтва ці калі яно прыме гэтага чалавека ў свой склад. Таксама павінны будуць сачыць за тым, каб праз сваіх малодшых такі прышлы музыкант быў бы тры разы У Сярэднявеччы ў гарадах, што мелі права на самакіраванне (магдэбургскае права), была распаўсюджанай практыка стварэння карпаратыўных арганізацый — цэхаў (брацтваў). У цэхі ўваходзілі рамеснікі ці іншыя спецыялісты адной ці блізкіх прафесій. Падобныя аб’яднанні мелі падвойны характар — прафесійны і грамадскі. Як своеасаблівая прафесійна-грамадская арганізацыя сярэднявечны цэх даваў магчымасць вылучаць прадстаўнікоў у гарадскі магістрат. Гэтыя вылучэнцы потым адстойвалі інтарэсы сваёй карпаратыўнай суполкі ў органах гарадскога самакіравання. Рамеснікі ці іншыя спецыялісты, аб’яднаныя ў цэхі, звычайна імкнуліся атрымаць ад кіраўніка дзяржавы ці ўласніка горада спецыяльныя прывілеі, якія рэгламентавалі б парадак іх функцыянавання і давалі пэўныя льготы. Такія дакументы маглі называцца

ўласна прывілеямі, статутамі і да т. п. Адным з такіх дакументаў з’яўляецца выяўлены ў Галоўным архіве старажытных актаў Варшавы прывілей 1668 года для музыкантаў Слуцка з падзагалоўкам «Парадак для музыкантаў г. Слуцка, выдадзены 12 лютага 1668 г.». Рэгламент дзейнасці музыкантаў Слуцка быў выдадзены ад імя войта Крыстафа Вінклера. Прадугледжвалася, што яго павінен быў зацвердзіць уласнік горада князь Багуслаў Радзівіл. Дакумент быў складзены для таго, каб навесці пэўны парадак у сферы дзейнасці музыкантаў. Галоўным чынам — забяспечыць інтарэсы мясцовых музыкаў у іх канкурэнцыі з прыезджымі гастралёрамі. Сярод тагачасных выканаўцаў у дакуменце згадваюцца арганісты, цымбалісты, скрыпачы. Відавочна, што напісанне вышэйзгаданага «Парадку для музыкантаў Слуцка» было ініцыятывай не столькі

войта, колькі саміх музыкаў, якія папрасілі даць ім пэўныя гарантыі дзейнасці ў горадзе, як гэта рабілася для прадстаўнікоў іншых прафесій. «Парадак для музыкантаў Слуцка» распавядае пра арганізацыю дзейнасці музыканцкага цэху, рэгламент працы, правілы навучання, паводзін унутры цэха і падчас працы ды інш. Так, сябры цэха не павінны былі канфліктаваць паміж сабой, біцца, лаяцца, брыдкасловіць. Цэх быў абавязаны раз на чатыры тыдні праводзіць сход для сваіх сяброў. Тыя сходы мусілі праходзіць арганізавана, чынна і прыстойна. Адзначалася таксама, што калі хто, напіўшыся, парушаў парадак падчас сходу, то павінен быў заплаціць штраф у памеры фунта воску. Цэх у дакуменце называецца брацтвам. У ім існавала своеасаблівая іерархія: старшыя і простыя братчыкі, якія падпарадкоўваліся старшым. Двух старшых

павядомлены, каб ім не чыніў перашкод. ¶ 5. Калі будуць набіраць вучняў, то павінны запісваць іх у спецыяльны спіс, дзе будзе адзначана, на які тэрмін майстар бярэ вучня на навучанне. За гэта майстар павінен даць паўзлотага. А калі вучань стане самастойным, то павінен будзе выплаціць брацтву адзін злоты. ¶ 6. Не павінны перашкаджаць адзін аднаму ў дамовах на правядзенне вяселляў, банкетаў. А калі хто-небудзь зробіць такое, то павінен будзе выплаціць штраф у памеры капы літоўскіх грошай, таму што ніхто не павінен ствараць перашкоду таму, хто першы дамовіўся. А каб былі пра гэта адпаведныя звесткі, калі хто з кім дамовіўся пра заручыны вяселля ці банкета — адразу ж павінен пра гэта паведаміць гадавому старшаму і за гэтую абвестку заплаціць брацтву тры грошы. ¶ 7. Калі б хто з музыкантаў, дамовіўшыся на выступ, на вяселле не і падвёў людзей, і ў той жа час дзе ў іншым месцы меў бы выступ, той, апроч пакарання, прызначанага яму ўрадам, павінен будзе заплаціць брацтву адзін злоты. ¶ 8. Забавы забаронены ў Вялікі пост і ў першы дзень урачыстых святаў грамадскіх пастоў. А хто б наважыўся граць, не маючы на тое адпаведнага дазволу, той апроч штрафу і кары на карысць ураду, павінен будзе заплаціць брацтву адзін злоты. 9. Любыя грошы, якія музыканты збяруць са штрафаў і складак, павінны будуць зберагаць, пакуль з волі і ласкі князя не атрымаюць скрынку бляшаную альбо медную, якая будзе захоўвацца ў старшага, ключ ад якой будзе ў другога старшага. ¶ 10. Калі хто-небудзь з членаў брацтва памрэ, павінны будуць яго ля труны суправаджаць усім брацтвам, на што дазваляю ім захоўваць неабходныя свечкі і сукно. ¶ 11. Таксама калі які музыка са Слуцка будзе сыходзіць, жадаючы дзе-небудзь у іншым месцы шукаць прыбытку, павінен будзе заплаціць у брацкую скрынку адзін злоты за тое, што яго выпішуць з рэестра і вызваляць з брацтва. ¶ 12. Калі б які з братчыкаў старшага братчыка адважыўся біць, ганіць, абзываць зняважлівымі словамі, за гэта павінен быць пакараны турмой на тры дні і заплаціць капу літоўскіх грошай у скрынку брацкую, акрамя кары, якую павінен выплаціць ураду. А хто б яшчэ не слухаўся старшага, не прыходзіў бы на сходы ці, з-за пакарання альбо падчас сходу напіўшыся, парушаў бы парадак, той за кожную такую правіну фунт воску павінен будзе заплаціць. А хто не зможа прысутнічаць на сходзе, той павінен папярэдзіць пра гэта сам альбо праз некага, што не зможа прысутнічаць. І калі гэтак папярэдзіць, тады не павінен будзе выплачваць штраф. ¶ Тады тыя артыкулы і парадак да далейшай ласкі і волі князя Пана Слаўнага і Міласцівага выдаў музыкантам слуцкім, захаваўшы, аднак, магчымасць для іх лепшага рашэння і выканання, 21

брацтва сябры выбіралі раз на год на сходзе, пасля чаго абраныя кандыдаты зацвярджаліся гарадскім войтам. У 1668 годзе старшымі былі зацверджаны Максім Косцел і Суфрон Козька. Структура ўнутранага кіравання цэхам была арганізавана так, каб не дапускаць канцэнтрацыі ўлады ў адных руках. Вось чаму абіраўся не адзін кіраўнік, а двое старшых: гэта гарантавала своеасаблівае «двуўладдзе». Прадугледжвалася таксама, што скрынка з грашамі цэха павінна была знаходзіцца ў аднаго старшага, у той час як ключ ад яе — у другога. Гэта спрыяла і калектыўнай адказнасці за маёмасць цэха. У тэксце дакумента выразна прасочваюцца прыкметы мясцовага пратэкцыянізму. У Слуцку дазвалялася граць на масавых мерапрыемствах (вяселлі, банкеты) у корчмах і прыватных дамах толькі мясцовым музы-

кантам. Войт даручаў кіраўнікам цэха і прызначаным імі асобам сачыць за тым, каб заезджыя і тыя з мясцовых выканаўцаў, што не ўваходзілі ў склад цэха (так званыя партачы), не выступалі ў горадзе. Калі б такія выпадкі былі выяўлены, парушальнік нёс бы адказнасць перад уладамі горада. Разам з тым слуцкаму брацтву дазвалялася прымаць у свой склад прышлых музыкантаў. Ніжэй прыводзіцца тэкст дакумента, які можа быць цікавы і сёння тым, хто займаецца арганізацыяй музычнага жыцця ў Беларусі.

ВЫЯВЫ ПРЫВІЛЕЯЎ

Парадак для музыкантаў г. Слуцка, выдадзены 12 лютага 1668 г.

Статут XVII стагоддзя для слуцкіх музыкантаў

Змест статута і тлумачэнні Статута слуцкіх мызкаў

18-19

1589 Сазнанне ў Берасцейскім гродскім судзе вознага Яна Каспаравіча Астрамецкага Ф. 1705. Воп. 1. Спр. 1. Арк. 160–161адв.

08.03.1589 Сазнанне ў Берасцейскім гродскім судзе вознага Яна Каспаравіча Астрамецкага пра элекцыю за войтаўствам Астафія Тышкевіча членаў берасцейскага магістрата: бурмістраў Андрэя Слупскага («з стороны лядское») і Яна Бельковіча («з стороны руское») і райцаў: Адама Шчапановіча, Андрэя Хмяльніцкага, Станіслава Куралеўскага, Шчаснага Янавіча, Грыгора Кучкоўскага, Аўгустына Шпаковіча («з стороны лядское»), Міхайла Храпа, Івана Стаціўку, Дораша Пінцовіча, Дзям’яна Ханевіча («з стороны руское») (старабеларуская мова)

Старонкі кнігі Берасцейскага магістрата, 1643

Рэестр спраў кніг Берасцейскага магістрата за люты–жнівень 1643 года (польская мова)

Статут Ласкага ўяўляў сабой збор прывілеяў і заканадаўчых актаў, якія дзейнічалі на тэрыторыі Польскага Каралеўства. Статут быў апрацаваны канцлерам Янам Ласкім і прадстаўлены на сойме 1505 года, а надрукаваны ў 1506 годзе. У ВКЛ былі вядомыя два асноўныя зводы законаў, якія мелі да чыненне да сістэмы кіравання га радамі, – “Сак сон скае Люстра” (“Speculum Saxonum”) і “Вейхбільд” (“Ius mu ni ci pale”).2 “Саксонскае Люст ра” была складзена суддзёй Эйке фон Рапговым у 1221–1225 гадах. Праца атрымала найбольшае рас паў сюджанне ў магістратах, але пры гэтым

Laski J. Commune incliti Polonie Regni priuilegium, 1506

“Саксонскае Люстра” даты чы лася пера важна леннага права і парадку судзейства. “Вейхбільд” уяўляў сабой збор звычаёвага права га радоў Саксоніі з вытрымкамі з “Саксонскага Люстра” і іншых да ку ментаў. Збор быў скіраваны на гарадскую судовую сістэму. Абодва помнікі права выкарыстоўваліся ў судовай практыцы і былі ўключаны ў Статут Ласкага 1506 года. Афіцыйна ў прававую сіс тэму Польскага Каралеўства ўвай шлі ла ці намоўныя апрацаванні “Саксонскага Люстра” і “Вейхбільда” Мікалая Яскера. Яны былі зацверджаны ў 1535 годзе Жыгімонтам Старым.

ІНТЭРВ’Ю

ГУТАРКА З ГІСТОРЫКАМ І АРХЕОЛЯГАМ АЛЕГАМ ТРУСАВЫМ Вядучы Радыё “Свабода” Вячаслаў Ракіцкі ВР Калі падарожнічаеш па Эўропе, у які б горад ні патрапіў, пры рознасьці архітэктурных рашэньняў ёсьць нешта агульнае, што іх лучыць і што зьяўляецца адмецінай эўрапейскага гораду — гэта рынкавая плошча з Вячаслаў Ракіцкі ? ратушай, вакол якой гэта плошча й забудоўвалася. Ратуша ў перакладзе зь Алег нямецкага азначае “дом сходаў”. Ратуша — гэта й дом сходаў, і будынак, дзе Трусаў K месьціцца ўлада, ратуша — гэта й цэнтар архітэктурнай забудовы эўрапейскага гораду. А з чым зьвязанае зьяўленьне ратушаў у Эўропе ўвогуле й у Беларусі ў прыватнасьці?” АТ Ратуш — альбо сёньняшняе вымаўленьне гэтага слова “ратуша” — зьявілася ў Беларусі разам з магдэбурскім, альбо, як казалі нашыя продкі, майдэборскім правам. У горадзе Магдэбургу, ва ўсходняй Нямеччыне ў ХІІ ст. быў сфармаваны кодэкс законаў гарадзкога самакіраўніцтва. Ужо даволі хутка, у XIV ст., гэты кодэкс прыйшоў у Вялікае Княства Літоўскае. А пачынаючы з канца XIV ст. права моцна ўвайшло ў побыт кожнага беларуса, кожнага жыхара гораду, і да самага падзелу Рэчы Паспалітай яно было складовай часткай гарадзкога жыцьця”. ВР І ў зьвязку з магдэбурскім правам, з увядзеньнем гарадзкога самакіраваньня і зьяўляецца ратуша… 31 АТ Так. Будынак ратушы — гэта месца, дзе знаходзіцца новая ўлада — улада выбарная. І вельмі важна, што мы ўжо з XIV–XV стст. атрымалі элемэнты мясцовага самакіраваньня. І ў ратушу выбіралі, а не прызначалі загадам караля ці вялікага князя літоўскага. ВР Мой госьць — археоляг, гісторык Алег Трусаў. Спадар Трусаў, ці не атрымліваецца так, што са зьяўленьнем гарадзкога самакіраваньня і будынкаў, дзе яно мясьцілася, адбываецца рэзкая зьмена архітэктуры ў Эўропе? АТ У Беларусі гэтыя зьмены адбываюцца ў XV–XVІ стст. Да канца XVІ ст. нават маленькія мястэчкі атрымалі магдэбурскае права. Адпаведна гэтаму мянялася і пляніроўка гэтага мястэка альбо гораду: узьнікае гарадзкі цэнтар. Стары замак становіцца не галоўным месцам, а дзесьці збоку, а ў цэнтры гораду зьяўляецца вялікая брукаваная камянём плошча, двохпавярховы будынак ратушы, вакол — гандлёвыя рады, крамы, арсэналы й г.д.. ВР Вы сказалі, што замак застаецца дзесьці ўбаку. А вакол ратушы віруе жыцьцё… Гэта што — збліжэньне ўлады і народу? АТ Так, бо раней да ўлады проста чалавек ня мог ніяк дайсьці. Толькі тады, калі магдэбурскае права дало права выбару кожнаму грамадзяніну гораду, які меў пэўную маёмасьць (бамжы не маглі выбіраць уладу), тады чалавек змог прыйсьці да сваёй улады. Аховы ў памяшканьнях не было (дарэчы, сама паліцыя ўзьнікла пры дапамозе магістрату і ратуш у Францыі ў XVІІ ст.), самакіраваньне само наводзіла парадак у горадзе. ВР Вы хочаце сказаць, што ратуша была ня толькі будынкам, дзе месьцілася ўлада, дзе адбываліся паседжаньні гарадзкой улады, прымаліся важныя рашэньні, адбываліся суды, але яшчэ і нейкім гарадзкім асяродкам? АТ Напрыклад, у галоўных залях ратушы захоўваліся харугвы цахоў. Кожны цэх меў меў прыгожую, тканую срэбрам і золатам харугву, зь якой ён хадзіў на розныя фэсты і зь якімі бараніў горад на гарадзкіх сьценах. У ратушы таксама віселі партрэты вялікіх літоўскіх князёў і каралёў, былі кафляныя печы з гербамі дзяржавы — “Пагоняй” — і гэта комплексна

Будынак ратушы — гэта месца, дзе знаходзіцца новая ўлада — улада выбарная

Пацір з даравальным надпісам: “коштам цэхавых денег” і стараннем цэхмістра рэзніцкаа Іаана [Автушкі]

было своеасаблівым музэем. Таму кожны чалавек, які заходзіў у ратушу, разумеў, што трапляе ў асяродак культуры. ВР Якія самыя знакамітыя беларускія ратушы? Калі яны зьявіліся? АТ Самая першая ратуша зьявілася ў Вільні, бо там магдэбурскае права было прынятае яшчэ ў канцы XІV ст. І Віленскай ратушы захавалася вялікая колькасьць малюнкаў, апісаньняў. Яна ў XVІ ст. нагадвала прыгожы гатычны касьцёл — гэта быў вялікі будынак з прыгожай вежай. Драўляныя ратушы ў Беларусі зьяўляюцца ў XV ст., а з XVІ ст. багатыя гарады будуюць каменныя ратушы. Сярод іх ратуша ў Нясьвіжы, Віцебская ратуша, Магілёўская й Менская — і гэты пералік можна доўжыць і доўжыць. ВР Сёньня мы ведаем, як выглядалі ратушы, пераважна з малюнкаў… Што, заўсёды ў цэнтры будынкаў была вежа з гадзіньнікам? АТ Вежа — атрыбут ратушы, які меў шэраг функцый. Па-першае, гэта назіральная вежа, каб назіраць за пажарамі. Гарады вельмі часта гарэлі, і ў вежы заўжды быў чалавек, які сачыў. Па-другое, ці не набліжаецца да гораду вораг. Па-трэцяе, менавіта ў XVІІ–XVІІІ стст. першы гадзіньнік, які купляў магістрат за вялікія грошы, чапляўся на вежу ратушы. Больш за тое, на ратушы заўжды быў балькон, зь якога паступалі адпаведныя сыгналы, як, прыкладам, на Магілёўскай ратушы ў XVІІІ ст. у пэўныя сьвяточныя дні трубілі ў трубы, білі ў бубны — зьбіралі людзей на народны фэст, які таксама быў на плошчы вакол ратушы”. ВР Напэўна, за стагодзьдзі ўсё-ткі мяняўся выгляд ратушы, таму што мяняліся стылі архітэктурныя — готыка, барока… АТ Большасьць беларускіх ратушаў 32 — гэта рэнэсанс і барока. Асабліва прыгожыя ратушы былі Нясьвіская, цалкам адноўленая ня так даўно, з элемэнтамі рэнэсансу канца XVІ ст., і Віцебская ратуша — позьняе барока, якая таксама цалкам адноўленая. ВР Гэта пра экстэр’еры. А што тычыцца інтэр’ераў — што было абавязковым? АТ У інтэр’еры кожнай ратушы мелася вялікая заля паседжаньня магістрату. Гэта заля мела вялікі прыгожы дубовы стол, як правіла, накрыты сукном, часта зялёным (колер спакою). Ратуша мела вельмі прыгожыя шкляныя вокны, якія ўстаўляліся ў сьвінцовыя шыбкі. Першыя фіранкі таксама зьяўляюцца менавіта ў ратушах. У кожнай ратушы былі прыгожыя абразы, маляваныя золатам. Так, напрыклад, у Магілёўскай ратушы быў мастак Пігарэвіч, які золатам намаляваў праваслаўныя абразы. Цікава тое, што ў Беларусі пабач з праваслаўным абразом вісеў уніяцкі абраз, нейкая рэч, зьвязаная з каталіцызмам, і, дарэчы, калі закладалі ратушу ў Магілёве, падмуркі асьвячалі адначасова і поп, і каталіцкі ксёндз. ВР А партрэты кіраўнікоў гораду, дзяжавы таксама віселі? АТ Справа ў тым, што кіраўнікоў гораду не віселі, а вось кіраўнікоў дзяржавы — абавязкова. І герб “Пагоня” быў у кожнай ратушы асноўным элемэнтам інтэр’еру. ВР Вы былі дэпутатам Вярхоўнага Савету. Ці нагадвае заля, дзе засядае беларускі парлямэнт, залю таго часу, той ратушы? АТ Такія элемэнты паспрабавалі адрадзіць дэмакратычныя дэпутаты Менску, якія яшчэ ў савецкі час павесілі адроджаны герб Менску — Дзеву Марыю з анёламі. І вельмі сымбалічна, што мэр Менску Паўлаў у верасьні мінулага году заклаў першы камень у падмурак адраджэньня Менскай ратушы. Пачалася адбудова сымбалю самакіраваньня ў нашай сталіцы.

Драўляныя ратушы ў Беларусі зьяўляюцца ў XV ст., а з XVІ ст. багатыя гарады будуюць каменныя ратушы. Сярод іх ратуша ў Нясьвіжы, Віцебская ратуша, Магілёўская й Менская

ВР Самакіраваньне… Значыць, у той далёкі час ратушы будавалі талакой, усім горадам, за грошы гораду. Увогуле, хто будаваў? АТ Заказчыкам быў заўжды магістрат. Грошы толькі гарадзкія, кароль ці князь грошай не даваў. Захаваліся, напрыклад, прыходна-расходныя кнігі Магілёўскага магістрату, дзе запісаныя ня толькі сумы, якія плацілі, але й колькі аддавалі хабару, колькі прапілі. Там напісана: пану, урадніку такому на лапу далі столькі — поўная справаздача, да капейкі. ВР Ці можна некаторыя ратушы зьвязаць з гістарычнымі падзеямі? АТ Лёс ратушы — лёс гораду. Вельмі цікавы лёс Шклоўскай ратушы, якая была збудаваная даволі позна (другая палова XVІІІ ст.), але пасьпяхова перажыла, рэвалюцыю, вайну і дайшла да канца ХХ ст. у на палову разбураным стане. Мясцовае кіраўніцтва некалькі разоў хапалася за яе аднаўленьне, але грошы некуды зьнікалі, будоўля не ішла. Цяпер Шклоўская ратуша цалкам адноўленая, і там плянуецца стварыць гарадзкі музэй, што кажа аб тым, што Шклову пашанцавала. Іншым жа гарадам, прыкладам, Магілёву, пашанцавала менш: падмуркі пад адбудову заклалі яшчэ ў 1994 годзе, але да сёньня там вялікая яма, і горад ня мае грошай на адбудову ратушы. У Менску адбудова пачалася, у Нясьвіжы ўжо адбудавалі…” ВР Што тычыцца Менскай ратушы — калі яна была разбураная, які лёс яе напаткаў? АТ Вельмі цікава, што разбурылі яе на загад царскага ўраду перад пастаньнем Каліноўскага, у загадзе запісана: “Зьнішчыць, дабы пра вольнасьці былыя менскім месьцічам ня згадаваць”. У той час ужо разумелі сутнасьць свабоды. І я не сумняюся, што пакуль адбудуюць ратушу ў Менску, то мы зноў будзем выбіраць кіраўніка гораду ўсім насельніцтвам. ВР Зьнікла ратуша — зьнікла вольнасьць. І так не аднавілася. Сапраўды, я вас слухаю, і так гляджу: а зь сярэдзіны пяцідзесятых гадоў XІХ ст. і да нашых дзён праблема з воляю ў Менску існуе. АТ Воля й ратуша вельмі блізкія. І я за тое, каб у Беларусі ва ўсіх гарадах, дзе былі ратушы, адбудаваць, па-магчымасьці, іх сымбалі, ці называць ратушай будынак мясцовага савету. Чаму б нам не вярнуць гэта слова? Не называць Дом Саветаў, а называць Ратуша? Я думаю, што нашыя нашчадкі ўвядуць гэта слова ва ўжытак. І калі мы будзем выбіраць людзей у мясцовыя органы кіраваньня, у тым ліку і ў магістрат, то адродзіцца і магістрат, і ратуша.

Калi закладалі ратушу ў Магілёве, падмуркі асьвячалі адначасова і поп, і каталіцкі ксёндз

Слесарныя вырабы 18 ст.

ГУТАРКА З ГІСТОРЫКАМ СЯРГЕЕМ СТРЭНКОЎСКІМ K

Слесарныя вырабы 18 ст.

Сяргей Пятровіч, давайце пачнем з азоў. Што такое ўвогуле Магдэбургскае права? Гэта права горада на самакіраванне – яго адносная незалежнасць ад дзяржавы. Прыйшло да нас з Еўропы. На нашых землях за ўзор былі ўзяты прававыя нормы Магдэбурга. Калі горад атрымліваў Магдэбургскае права, ён станавіўся самастойнай адміністрацыйнай адзінкай. Гараджане самі распараджаліся “бюджэтам” горада і гэтак далей. Калі казаць сучаснай мовай: горад станавіўся “свободной экономической зоной», якая жыла па нормах Магдэбургскага права. Як, па якіх прынцыпах горад атрымліваў Магдэбургскае права? СС На тэрыторыі сучаснай Беларусі першым Магдэбургскае права атрымаў Брэст. Яму падарыў гэтае права Ягайла падчас канфлікту са сваім братам Вітаўтам, якому належыў горад. Далей Магдэбургскае права атрымалі ў XV стагоддзі Гродна, Полацк, Мінск. У XVI - Ваўкавыск, Навагрудак, Слонім, Магілёў, Пінск, Пружаны, Кобрын і інш. Спачатку за карыстанне Магдэбургскім правам гарады плацілі пэўны ўзнос у каралеўскую казну. І не заўсёды горад мог “пацягнуць” Магдэбургскае 34 права: напрыклад, Любчы далі Магдэбургскае права ў канцы XVI стагоддзя, але людзі ў мястэчка не пайшлі – яно не змагло выкарыстаць гэтае права і паўторна атрымала яго ўжо ў 40-я гады XVII стагоддзя. Калі паглядзець на мапу, добра відаць, што Магдэбургскае права атрымалі шмат памежных гарадоў: той жа самы Смаленск, а таксама Невель, Красны, Дарагабуж, Мсціслаў, Крычаў. Гэта было зроблена, каб гэтыя паселішчы былі моцнымі, маглі адбіваць напады захопнікаў. I каб за “магдэбургскімі” свабодамі ў гэтыя гарады “падцягваліся” людзі. Тагачасны “мэр” горада шмат чаго будаваў за свой кошт. А гарадская грамада потым вырашала, ці слушныя былі гэтыя расходы. I грошы яму маглі і не вярнуць. Таму многія не хацелі ісці на пасады гарадскога кіравання… Шмат гарадоў было заснавана на “суровым корані”: трэба было асвойваць “глухія” тэрыторыі з лясамі і пушчамі. Каб паселішча развівалася, вырастала ў горад, яму давалі Магдэбургскае права. Гэта вельмі ўласціва для Падляшша. Там было шмат такіх паселішчаў: Вогін, Мілейчыцы, Пяшчатка і інш. Каля Пінску есць пасёлак Лагішын – адзін з прыкладаў заснавання мястэчка на “суровым корані”. Таксама Магдэбургскае права давалі гарадам, якія мелі “гандлёвы” статус - стаялі на гандлёвых шляхах. Гарады мелі “права складу” тавараў, купцы Сяргей Стрэнькоўскі

Тагачасны “мэр” горада шмат чаго будаваў за свой кошт. А гарадская грамада потым вырашала, ці слушныя былі гэтыя расходы. I грошы яму маглі і не вярнуць.

пакідалі там буйныя партыі тавараў, а потым іх оптам набывалі мясцовыя жыхары і прадавалі на гарадскім рынку, а таксама па навакольных мястэчках і вёсках. Горад багацеў і рос… Прыклады такіх гарадоў? СС Мінск і Полацк. Мінск якраз адносіцца да той группы гарадоў, дзе адной з прычын набыцця Магдэбургскага права было размяшчэнне на гандлёвым шляху з Усхода на Захад. Горад атрымаў права амаль адначасова з Полацкам. Таму прывілеі Мінска і Полацка вельмі падобныя. Там занатаваны канкрэтныя мінімальныя аб’ёмы розных тавараў для вядзення аптовага гандлю. Зразумела. Але незразумела адно: аб якім самакіраванні можна весці гаворку, калі, напрыклад, войт прызначаўся вялікім князем? СС Так, войт прызначаўся вялікім князем. Але гэта не ставіла горад у дадатковую залежнасць ад князя, бо ён як быў, так і заставаўся “вярхоўным галавой” горада. На самой справе і войта нельга было назваць “княжацкім засланцам”: ён прымаў прысягу на вернасць гораду i змагаўся ў тым ліку і за інтарэсы горада. Напрыклад, менскі войт Тарлецкі ў XVII стагоддзі вызначыўся як абаронца гарадcкіх правоў. Але трэба адзначыць, што змаганне, як правіла, ішло прававымі сродкамі: пісалі скаргі вялікаму князю, адстойвалі свае інтарэсы ў судах. Атрымоўвалі прывілеі. Пры гэтым асноўныя спрэчкі былі за землі, лясы, водныя рэсурсы. Дарэчы, землі Мінска, за якія змагаўся Тарлецкі, у шмат якіх месцах упісваліся ў сучасную кальцавую дарогу. Можна сказаць, што Мінск застаўся ў сваіх сярэднявечных межах. Забудаваная частка была ў раёне Нямігі, праспекта Незалежнасці, вуліц Рэвалюцыйнай, 35 Інтэрнацыянальнай, Леніна, на Траецкай гары, а далей пачыналіся пашы, выпасы, сенажаці – землі, якія кармілі горад. Дарэчы, асаблівасць нашых гарадоў у тым, што мяшчане таксама вялі сельскую гаспадарку. Як сучасныя дачнікі, нашы продкі таксама корпаліся ў зямлі. А для некаторых гараджан сельская гаспадарка была асноўным заняткам. Калі прыводзіць лічбы, у многіх гарадскіх паселішчах ВКЛ 60-70 адсоткаў (а то і больш) гараджан апрацоўвала зямлю. Многія гарады набывалі Магдэбургскае права за грошы. Але навошта? Які сэнс гораду змагацца за набыццё Магдэбургскага права? СС Сэнс - фіскальная прычына. Гэта адна з галоўных. У гараджан было менш абмежаванняў, яны менш цярпелі ад злоўжыванняў з боку службоўцаў дзяржавы, таму раслі і прыбыткі. Яны за свае грошы ўтрымлівалі судовую сістэму, займаліся добраўпарадкаваннем горада і гэтак далей. Яшчэ вельмі істотны факт - горад быў у пэўным сэнсе вайсковай адзінкай. Кожны мешчанін быў абавязаны бараніць свой горад. Калі тлумачыць простымі словамі, горад ператвараўся ў вялікі карабель са сваёй камандай. І калі ўзнікала небяспека, кожны бег на сваё месца і ведаў, што яму рабіць ў сістэме абароны горада. І ўзяць горад было не так проста. Напрыклад, кожная купецкая гільдыя павінна была мець гусарскае ці рэйтарскае ўзбраенне, а рамесніцкія цэхі – пяхотнае. Горад утрымліваў пушкароў. Дзяржава не траціла ніводнага талера на зброю, абмундзіраванне. Гараджане за свае грошы рамантавалі сцены, валы, рвы, масты і іншае. Цікава, што за кожнай сотняй ці рамесніцкім цэхам быў замацаваны свой кавалак сцяны ці мост. І горад на рамонт

Змаганне, як правіла, ішло прававымі сродкамі: пісалі скаргі вялікаму князю, адстойвалі свае інтарэсы ў судах

Цэхавы бубен

Сярэбраны знак старшыні гродзенскага аб’яднанага мулярска-ганчарскага-цяслярска-бандарскага цэха (17ст.)

мастоў, грэбляў меў права збіраць падаткі з кожнага, хто ўваходзіў у горад. Таму Вялікаму княству было выгадна Магдэбургскае права: гарадская гаспадарка трымалася сама, не патрабавала выдаткаў ад дзяржавы. Рэгулярна праходзіў агляд гарадскога войска. Кожны цэх выходзіў са сваім ваенным рыштункам, паказваў, што ён у добрым стане. Стралялі па мішэнях. Трэніраваліся. І ў кожнага цэха была свая наменклатура вайсковага ўзбраення. Напрыклад, цэх злотнікаў рыхтаваў і халодную, і агнястрэльную зброю. Усе залежыла ад фінансавых магчымасцей цэха: хто што мог аплаціць. Дарэчы, адным з самых заможных, пасля купцоў і злотнікаў, быў цэх цырульнікаў. Колькасць цырульнікаў была абмежавана: у Мінску не павінна было быць больш за 6 цырульнікаў, якія былі таксама тагачаснымі ўрачамі. Яны някепска зараблялі… Акрамя непасрэдна вайсковай функцыі у абаронцаў горада былі і “парадныя” абавязкі. Калі прыязджаў у горад кароль, усе павінны былі яго сустракаць. Праводзілася свайго кшталту ўрачыстае прывітанне. Кожны цэх выходзіў са сваёй харугвай, адбываўся ваенны парад. І так адносна кожнага высакароднага госця горада. Прыязджалі паслы – сустракалі. Прыязджаў біскуп – сустракалі… У гарадах Магдэбургскага права існавалі так званыя цэхі. Можна пра іх больш падрабязна… СС Сапраўды, цэх – гэта неад’емная частка горада з Магдэбургскім правам. Хоць цэхі былі і перад наданнем Магдэбургскага права, напрыклад, у Оршы. Цэх – гэта згуртаванне мяшчан, аб’яднаных адной ці роднаснымі прафесіямі. Цэх злотнікаў, цэх разьбяроў, ці агульны цэх тых, хто апрацоўваў 36 металы або скуры… Кожны цэх сачыў за якасцю – ён яе гарантаваў сваім кляйном. Унутры горада прадукцыя цэхаў прадавалася без падаткаў, а каб прадаць “чужы” пярсцёнак ці грэбень, трэба было заплаціць мыта. Цэхі таксама выконвалі функцыю сацыяльнага забеспячэння. Хавалі памерлых братоў за цэхавыя грошы. Набывалі пакрывалы, пастаменты, заказвалі імшу. Падтрымлівалі ўдоў, сірот. Дапамагалі шпіталям для калек і састарэлых. Займаліся выхаваннем дзяцей і дарослых: кожны цэх сачыў, каб дзеці ведалі асноўныя малітвы, а дарослыя прыстойна сябе паводзілі. Цэхі давалі пачатковую прафесійную адукацыю. Спачатку чалавек станавіўся вучнем, потым чаляднікам, падмайстрам, затым майстрам. І ўсе яны разам, незалежна пад чыёй (шляхціца, кляштара) уладай жылі, разам з магдэбургскай абшчынай складалі насельніцтва горада, падначальваліся магістрату. Ці былі выпадкі, калі горад пазбаўлялі Магдэбургскага права? СС Віцебск пазбавілі за забойства біскупа Язафата Кунцэвіча. Дарагабуж - за тое, што ён здрадзіў дзяржаве падчас вайны з Маскоўскай дзяржавай. Віцебску за заслугі ў той жа вайне Магдэбургскае права вярнулі. Жыхары Магілёва на пачатку вайны перайшлі на бок Масквы, потым арыштавалі маскоўскі гарнізон і зноў перайшлі на бок ВКЛ, за гэта атрымалі такія ж свабоды, як у сталіцы Вільні. Магілёўскі магістрат быў набілітаваны, набыў права шляхецтва. Горад атрымаў новы герб і дадатковыя свабоды. Ці падкрэслівалі жыхары розных гарадоў сваё адрозненне ад іншых? Існаваў “местачковы”, гарадскі нацыяналізм? СС Кожная мясцовасць у той час моцна адрознівалася. Таму што не было сродкаў камунікацыі, у значнай ступені панавала натуральная гаспадарка. У кожнай мясцовасці былі

Цэх – гэта неад’емная частка горада з Магдэбургскім правам

Пячатка гародзенскага ганчарска-мулярскага цэха. 1845г.

Слесарныя вырабы 18 ст.

свае адрозненні ў адзенні, паводзінах, абліччы людзей. Унутры ВКЛ, зразумела, былі мінчукі, пінчукі, гарадзенцы, палачане. Напрыклад, Юзаф Крашэўскі адзначыў, што калі на пачатку XIX стагоддзя да жыхара Пінска звярнуліся: “А скуль ты, чалавек?”, - ён адказаў: “Я не чалавек, я пінчук”. Прыналежнасць да ВКЛ падкрэслівалася толькі тады, калі чалавек выязджаў за межы дзяржавы. Казалі так: “Я - ліцвін з Полацка, Навагрудка, Мазыра”. Былі асаблівасці “беларускага” Магдэбургскага права? СС Адна з асаблiвасцей ў тым, што беларускія мяшчане імкнуліся прыстасаваць нормы Магдэбургскага права да свайго жыцця і ранейшых традыцый. Таму адначасова дзейнічалі нормы Магдэбургскага права і нормы статута ВКЛ ці звычаёвага права. Статут ВКЛ – гэта субсідзіярная крыніца, якая дзейнічала ў гарадах поруч з Магдэбургскім правам. Мясцовыя жыхары маглі выкарыстоўваць нормы статута. Напрыклад, жыхары Мазыра спецыяльна прасілі вялікага князя, каб ён ім дазволіў выкарыстоўваць нормы статута ў вызначэнні штрафаў, бо ў ім яны былі вышэйшыя, чым па нормах Магдэбургскага права. Пакаранні, якія вызначалі магдэбургскія статуты, былі даволі жорсткімі. Некаторыя суды, калі выносілі пакаранне, казалі так: хаця Магдэбургскае права прадугледжвае пакаранне смерцю, мы прымяняем менш цяжкае пакаранне. Калі яшчэ раз парушыце закон – тады прыменім смерць. Быў своеасаблівы мікс нормаў статута і Магдэбургскага права. Такі культурны мікс увогуле характэрны для нашай культуры… Ва ўхвалах таго часу існуе запіс: “Каб асобы магістратовыя не фукалі на грамадзян…” Калі “фукалі” – можна было падаць скаргу А якія пакаранні былі прадугледжаны Магдэбургскім правам? СС Магдэбургскае права даволі жорсткае… Чацвертаванне, спаленне і гэтак далей. У тым ліку адрубанне рукі, псаванне касцей спецыяльнымі прыла37 дамі. Таму ў кожным горадзе былі каты. Іншыя суды – ні земскі, ніякі іншы - не мелi свайго ката. У гарадскога суда былі каты. Гэта была прафесія ў той час. Безумоўна, цэху не было, аднак вучыліся. Таму пакаранне тых часоў – “кваліфікаванае” пакаранне. Толькі кваліфікаваны майстар мог гэтае пакаранне зрабіць. Зламаць костку як трэба, выдзерці пазногці. Калі каралі смерцю – таксама былі варыянты ў залежнасці ад злачынства. Я чытаў, што за кражу рэчаў з царквы спалілі чалавека на стосе дроў. А таму, хто дапамагаў, адсеклі руку, выжглі на ілбе кляймо і выгналі з горада. Калі, напрыклад, маці забіла нованароджанае дзіця, па рашэнні суда яе душылі, маглі закапаць жыўцом… Дзе апісваліся пакаранні? СС Гэта ўсё нормы Магдэбургскага права. Але звычайныя пакаранні – прывязванне на рынкавай плошчы да ганебнага слупа, якi называўся прэнгер. Да яго прыкоўвалі ланцугом і секлі пастронкамі – лейцамі. Білі палкамі. Таксама дабаўлялі царкоўнае ці касцёльнае пакаянне: чалавек павінен быў крыжам ляжаць на цвінтары ўсю абедню ці ўсю імшу і павінен быў даць пэўную колькасць воску на свечкі ў царкву. Выходзіць, можна казаць аб тым, што жыццё ў “магдэбургскім” горадзе было вельмі цывілізаваным, ніякіх свавольстваў у ім не было? СС Свавольствы ў горадзе былі, але сапраўды гэта было цывілізаванае жыццё. У горадзе была турма, якая размяшчалася ў ратушы. Нават члена магістрата маглі пасадзіць у турму. Не прыйшоў адзін раз на гарадскі сход ці паседжанне рады

Многія заможныя сем’і спецыяльна вучылі дзяцей за мяжой, каб яны потым вярталіся і прыносілі карысць гораду, служылі яму

– штраф. А калі тры разы не прыйшоў – маглі выгнаць з членаў магістрата, пазбавіць пасады і пасадзіць у турму. Што атрымліваў чалавек за працу ў магістраце? Ці плацілі яму за службу грошы? СС Кат ва ўсіх гарадах – адзіная з асоб гарадскога самакіравання, якая атрымлівала плату за сваю працу. Прычым плата была грашыма. Яшчэ кат атрымліваў боты і спецыяльнае адзенне. Члены магістрата – бурмістры і г.д., як правіла, заробку пастаяннага не мелі. Але, напрыклад, у Мінску яны атрымлівалі грошы за сваю працу. Але гэта была нераспаўсюджаная з’ява. Звычайна службоўцы магістрата жылі за кошт грошай: за кожную справу плацілі пэўную суму. Сума падзялялася паміж членамі магістрата: трэцюю частку звычайна давалі войту, дзве трэці дзялілі астатнія члены магістрата. Атрымлівалі грошы за ўнясенне ў кнігі розных актаў. Дарэнне і г.д. – за ўнясенне ў гарадскую кнігу давалі плату. За тое, што давалі выпіс, таксама. Да таго ж войту давалі дзве валокі зямлі, за якія ён не павінен быў плаціць падаткі. У некаторых месцах давалі вёскі. Вуліца Шэпічы у Серабранцы ў Мінску – гэта былы войтаўскі маёнтак, які пераходзіў ад аднаго да другога галавы горада. Хабар існаваў у тыя часы? СС Хабар, безумоўна, быў. Без яго дзяржаўная структура тых часоў не працавала, не 38 жыла. Хоць Магдэбургскае права і лічыла хабар за самы ганебны ўчынак. Калі да службоўца былі такія прэтэнзіі – знімалі з пасады, выбіралі іншага. У магдэбургскіх гарадоў была адна асаблівасць: жыхары маглі прымаць так званыя “вількеры”. Ад нямецкага “воля” і “выбіраць”. Гэта так званы плебісцыт, народнае галасаванне, па-беларуску ўхвала. Калі нешта не было прапісана ў Магдэбургскім праве, грамада прымала свае нормы і правілы. Якімі былі адносіны ўлады і грамадзян? Не было канфліктаў? СС Ва ўхвалах таго часу існуе запіс: “Каб асобы магістратовыя не фукалі на грамадзян…” Калі “фукалі” – можна было падаць скаргу. Існавала і ўзаемная прысяга магістрата і грамады, якія ўзаемна бралі абавязак абараняць інтарэсы горада і не парушаць нічые правы. Служба ў магістраце лічылася прэстыжнай? Хто ўвогуле служыў там? СС Было шмат акалічнасцяў, шмат нюансаў. Магістрат адказваў за кожны пенязь і грош, адчытваўся па ўсіх фінансах. І бурмістры, і радцы часта нешта будавалі за свае грошы, а грамада потым вырашала, ці слушныя былі гэтыя расходы. Гэта была рызыка: можна было нешта пабудаваць і застацца без грошай. Калі сучаснай мовай, мэр горада вымаў грошы са сваёй кішэні, а горад потым вяртаў яму гэтыя грошы. Таму многія не хацелі ісці на гэтыя пасады. Шмат засталося запісаў аб тым, што чалавек не хацеў быць службоўцам. І за гэта ён даваў грошы, напрыклад, на будаўніцтва маста - каб яго больш не турбавалі. Нават адкупаліся ад

У магдэбургскіх гарадоў была адна асаблівасць: жыхары маглі прымаць так званыя “вількеры”. Ад нямецкага “воля” і “выбіраць”. Гэта так званы плебісцыт, народнае галасаванне, па-беларуску, ўхвала. Калі нешта не было прапісана ў Магдэбургскім праве, грамада прымала свае нормы і правілы

Харугва гарадзенскага цэха млынароў

гарадскіх пасад! Але было і адваротнае: многія заможныя сем’і спецыяльна вучылі дзяцей за мяжой, каб яны потым вярталіся і прыносілі карысць гораду, служылі яму. “Залатой моладзі” замест BMW X6 куплялі адукацыю – юнакі з ахвотай пачыналі працаваць на карысць роднага месца. Як скончылася ў нас гісторыя Магдэбургскага права? СС Страшэнны ўдар гарадской цывілізацыі на нашых землях нанес “Вялікі патоп” ХVI стагоддзя. Ён пераўтварыў гарады ў руіны, загінула ад 60 да 90 адсоткаў жыхароў асобных гарадоў. Тады было знішчана ці вывезена ў Маскву больш паловы гарадскога насельніцтва. Характэрна: у XVI - першай палове XVII стагоддзя ў магістраце працуюць пісьменныя людзі, а ў XVIII стагоддзi амаль усе непісьменныя, акрамя бадай што пісара. Вось вынік нашай паразы ў той вайне… Астатнія “кроплі” заняпада Магдэбурскага права – апошнія гады Рэчы Паспалітай і яе падзелы, калі нашыя гарады адыходзілі Расійскай імперыі. Ужо рэфарматары эпохі Асветніцва ў Польшчы і ВКЛ заўважылі гаротны стан гарадоў і імкнуліся ажывіць гарадское жыццё. Першая не вельмі ўдалая спроба – дзейнасць камісій “добрага парадку” ў 70-80-я гады XVIII стагоддзя. Большай сістэмнасцю вылучаліся рэформы Чатырохгадовага сейма 1788-1792 гадоў. Менавіта на ім была прынята канстытуцыя “Гарады нашы вольныя” і цэлы пакет іншых гарадскіх законаў. Надаючы мяшчанам новыя правы, утвараючы адзінае гарадское заканадаўства, адзіную вертыкаль гарадскога кіравання, пастановы сейма не прыгадваюць Магдэбургскае права. Яно ўжо не адпавядала ўмовам буржуазнага грамадства, якое паволі нараджалася ў Рэчы Паспалітай. Нават самі гараджане, напрыклад, жыхары гарадоў Гродзенскага, Ваўкавыскага, Мерацкага паветаў, прасілі аб распаўсюджанні на гарады агульнадзяржаўнага крымінальнага і цывільнага заканадаўства. Пасля далучэння да Расійскай імперыі яе ўлады захавалі дзеянне на тэрыторыi Беларусі статута 1588 года і нават вярнулі да ўлады магістраты, што дзейнічалі да рэформаў Чатырохгадовага сейма, i Магдэбургскае права пад расійскім уплывам знікла вельмі хутка. Аднак трэба адзначыць, што ўжо Пётр І, калі праводзіў рэформы ў кіраванні расійскімі гарадамі, запазычыў некаторыя прынцыпы магдэбургскага самакіравання. Ягоны ўплыў бачны і ў “Жалаванай грамаце гарадам” Кацярыны ІІ. Старажытныя пячаткі і прывілеі гарадоў былі сабраныя губернатарамі і накіраваныя ў сенат. Гарады набылі новыя гербы з расійскім арлом. Многія мястэчкі апынуліся ў стане вёсак з прыгоннымі сялянамі. Магдэбургскае права знікла, але пры гэтым засталася памяць аб ім жыхароў тых паселішчаў, якiя мелі яго ў часы ВКЛ. Некаторыя з іх, падараваныя за заслугі расійскім генералам і імператарскім фаварытам, яшчэ доўгі час, амаль да сялянскай рэформы 1861 года, замагаліся за свае правы лічыцца вольнымі людзьмі, спасылаючыся на былыя магдэбургскія прывілеі…

Цэхавая скрыня 18 ст.

¶Рамеснікі і гандляры C горада?, падпарадкаваныя магдэбургскаму праву, утваралі асобную прававую групу і называліся мяшчанамі?. ¶Найбольш шматлікая катэгорыя жыхароў паселішча – мяшчане?, альбо месцічы – зроўніваліся ў сваіх правах з прывеліяваным саслоўем – шляхтай?. ¶Усе гаражане - свабодныя, нават прыгонныя пападаючы у горад, маглі карыстацца правамі свабодных грамадзян. ¶Кожны мешчанін, у прыватнасці, мог прыцягнуць да ?глядзець ў слоўніку глядзець азначаныя старонкі

адказнасці шляхціча? - “калі касу з мяшчанаў нашых права майдэборскага каторая крыўда дзеяла ад князей, паноў і зямяе і падданых іх… такога кожнага мешчанін маець да суду земскага паятовага пазваці” ¶Абавязкі местаў з магдэбурскім правам зводзіліся да выплаты ў дзяржаўны скарб фіксаванага падатку: чыншу? карчмовага і сярэбшчыны. ¶Права гандляваць у дзяржаве без мытных падаткаў, збіраць прыбытак ад гарадскіх мераў, вагаў і крамаў, будаваць грамадскія будынкі і нават

бровары.¶Мяш¶Для пасяджэнняў чане? набывалі Рады будавалася ў наваколлі знач- ратушаC . Меныя зямельныя навіта ў ратушы абшары. ¶У газнаходзілася сэррадах ствараўся ца і розум вольнавыбарны орган га места. Галоўны самакіравання адміністрацый— Рада?. Выбаны будынак горы ў Раду адбырада аздабляўся валіся адкрыта, дзвонам, альбо і ў іх прымалі «зэгарам» (гадзінўдзел толькі ганікам). Люд паспадары і дзеці, спаліты меў права якія аддзяліліся абраць яшчэ і канад бацькоў і вялі тралёраў, якія прасамастойную га- вяралі дзейнасць спадарку. Штогарадской Рады?. год Рада выбірала ¶Рада фактычна з свайго складу дзялілася на 2 ка2 бурмістраў?. легіі. Адна частка, Вялікі князь аба- якой кіраваў бурвязкова прызначаў містр?, разглядау Раду свайго на- ла справы па грамесніка (войта?), мадзянскіх зысках. які быў прадДругая (лава?), стаўніком дзяржа- пад старшынствам вы ў вольным го- войта, — займаларадзе. ся крымінальнымі 44-75

справамі. Абедскім правам усю зве гэтыя калегіі адміністрацыйнасілі яшчэ назву ную і судовую ўла«магістрат»?, аль- ду ажыццяўлялі бо майдэборыя. Рада і Лава. Рада Сябры магістра- сачыла за гандлем та (апрача войта) і рамяством, канвыбіраліся мяш- тралявала дакладчанамі? на агуль- насць мер і вагаў, ных выбарах. Войт падтрымлівала жа, як ужо гавары- парадак, сачылася, прызначаўся ла за спраўнасВялікім князем, цю дарог, мастоў, хоць, напрыклад, у заеджых двароў, Оршы ў 2-й палове ажыццяўляла суXVI ст., у Мазыры довыя разборы па і Нясвіжы мяшча- маёмасных і гране самі выбіралі і мадзянскіх справойта. У гарадах з вах. Лава ўяўляла канфесійна розсабой судовы орным складам на- ган па крымінальсельніцтва Раду ных справах. Узўтваралі на паначальваў Раду рытэтных пачат- Войт?, які прыках: палову местаў значаўся вялікім аддавалі правакнязем пажыцслаўным, а палову цёва, ён жа быў – каталікам. ¶У га- вышэйшай сурадах з магдэбург- довай інстанцы-

яй. Сября Рады значаны ім ланназываліся раддвойт?. Рада мела цамі, сябры Лавы пячатку, нутра- лаўнікамі, тыя і ны малюнак якой тыя вызваляліся ад з‘яўляўся гербам гарадскіх падат- горада. Толькі макаў. Кандыдатаў у люнак на пячатцы радцы? і лаўнікі Рады прызнаваўпрапаноўваў сход ся паўнапраўнай гараджан, зацвяр- выявай гарадскога джаў войт. Радцаў герба. ¶Вызвалялівыбіралі штогод, ся ад улады і суда лаўнікаў на 2-3 намеснікаў, ваягады. Колькасць водаў: старастаў раднікаў хісталася ды іншых дзярад некалькіх чажаўных асобаў. лавек да двух дзе- ¶Стварэнне цэсяткаў, напрыклад хаў? прадугледжу Наваградку Рада валася граматамі складалася з 6 ча- на магдэбургмкае лавек, а ў Полацку права. У Магілёве з 24. Радцы? са налічваўся 21 цэх, у свайго складу вы- Слуцку - 17, Берасці біралі бурмiстра. - 14, Менску - 9. ¶У Бурмістр? прадаход горада пераводзіў паседжан- даваліся прыбыткі ні Рады. У Лаве? ад устаноў гандлю, старшынстваваў гасціных двароў, войт? або прылазняў. Усе падат-

кі, якія збіраліся ад дзе узважвалі тагарадскіх мераў і вар і тапілі воск) вагаў, ад крам і ла- і лазню. Даходы вак, накіроўваліся ад іх шлі у гарадў гарадскую каз- скі скарб (Менск і ну.¶Мяшчане? інш)¶Дазвалялася вызваляліся ад будаваць “клеці талок і гвалтаў? хлебныя”, “камору (прымусовая ка- кастрыгальную” і лектыўная праца млын. ¶Паспольна карысць феада- ства? павялічвала), ад падводнай лася за кошт сяляпавіннасці?, ад наў, якія ўцяклі ад утрымання ганпрыгнеёту сваіх цоў і паслоў, ад уладальнікаў. Уцевайсковай службы качоў, што сялілі(але з абавязкам ся ў месце, мабараніць свой го- гістрат? браў пад рад падчас варо- апеку і не дазваляў жага наступу ці вяртаць былому аблогі).¶Атрымалі гаспадару, якое б права секчы дрэ- высокае становішвы на (будоўлю і ча той ні займаў. апал) у дзяржаўных лямах і пушчах (МенскE і інш.) ¶Права мець важніцу з капніцай (памяшканні, 14-15

РАТУШЫ

План горада Чачэрска 1915г. (рэканструкцыя Ю.Чантурыя, Г.Шарага) Апублiкавана - Ю.Чантурыя (Прасторавая арганiзацыя прыватнаўласніцкага горада эпохі класіцызму) №2 - Ратуша, 7 - плошча

Магдэбурскае права

1597

Гарадская пячатка 1559 г. з дакумента 1664

абмежаванае самкіраванне

Герб з прывілея 1597 г.

1444 поўнае самкіраванне

1644 адноўлена

Першыя звесткі аб горадзе – 974(947?)г У 17ст. больш за 1 тыс. дамоў, каля 10 тыс. жыхароў. Грабарнае, ганчарнае, кафлянае, васкабойнае рамёствы, дрэва- і металаапрацоўка, кушнерская справа, мёда- і піваварэнне і інш.

Пячатка Ратушнай канцылярыі 1684 г.

скасавана

Пячатка Віцебскай магдэбургіі 1669г.

1623

Віцебская ратуша — будынак другой палавны XVIII ст. ў стылі віленскага барока і класіцызму, сімвал самастойнасці і заможнасці Віцебска. 1775 Па атрыманні Віцебскам Магдэбургскага права ў 1597 на тэрыторыі Узгорскага пасаду пачалося ўзвядзенне першай драўлянай ратушы. Аднак за ўдзел гараджан у паўстанні (1623)[1] 22 студзеня 1624[2] Віцебск пазбавілі Магдэбургскага права, а будынак ратушы разабралі. Па вяртанні гарадскіх правоў у 1644 ратушу адбудавалі. Выява гэтага будынка змяшчаецца на «Чарцяжы горада Віцебска» (1664) часоў маскоўскай акупацыі. Драўляная ратуша неаднаразова знішчалася пажарамі (1708, 1733, 1752). Пасля апошняга з іх пачалося ўзвядзенне мураванага будынка ў стылі віленскага барока, які скончылі ў 1775. Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) у будынку ратушы размяшчаліся паліцыя, суд, 2-і дэпартамент, гаўптвахта, пажарны двор. У 1833 улады Расійскай імперыі замянілі высокі шатровы дах вежы на назіральную пляцоўку з невялікай ратондай, адначасна на ёй усталявалі гадзіннік. У 1873—1875 адбылося змяненне ўнутранай планіроўкі будынка ў сувязі з пераездам сюды гарадской думы і паліцэйскай управы. У 1911 на асноўны аб’ём ратушы надбудавалі трэці паверх (арх. Ціхан Васілевіч Кібардзін), у выніку чаго закрыўся ніжні ярус вежы і парушыліся прапорцыі[3]. У 1984 у будынку праводзіліся рамонтныя працы, зорка на шпілі заменена на вятрак у форме карабля. У выніку праведзеных у гэты час археалагічных дасле1597

Віцебск

Ратуша з чарцяжа Віцебcка 1664 года

Ратуша з боку вуліцы Вялікай, 1893 г. З выдання Сапунов А. Река Западная Двина. Витебск, 1893.

Віцебск, Рынак С. Юркоўскі, 1867 г

Краявід Ратушнай плошчы на акварэлі Ю. Пешкі 1800

даванняў на тэрыторыі ратушы выявілі экзэмпляры каляровай кафлі, посуду, курыльныя люлькі, фрагмент пішчалі, мініяцюрную гармату-салютаўку (XVII ст.), выстралам якой суправаджаліся гарадскія ўрачыстасці[3]. У 2005 годзе вежа была адкрыта ад пазнейшых надбудоў на ўзроўні трэцяга паверха. У наш час у будынку ратушы размяшчаецца Віцебскі абласны краязнаўчы музей. Першы драўляны будынак ратушы быў закладзены на тэрыторыі Узгорскага пасаду Віцебска перад рыначнай плошчай і выконваў ролю грамадскага цэнтра гандлёва-рамеснага горада. Драўляныя гандлёвыя крамы і гасцінны двор акольвалі рынак і далучаліся да ратушы, галоўны фасад якой быў зарыентаваны ў бок рынка. Драўляны аб’ём ратушы меў мураваны падмурак, якія быў выяўлены ў выніку археалагічных раскопак[2]. Найбольш ранняя выява ратушы вядома па «Чарцяжы места Віцебска 1664 г.» Гэта двухпавярховы прамавугольны ў плане будынак, пакрыты чатырохсхільным дахам і завершаны васьміграннай назіральнай вежай з купалам і шпілем[3]. Краявід Ратушнай плошчы на акварэлі Ю. Пешкі Новая мураваная ратуша раздзяліла былую рыначнай плошчу на дзве паловы, у бок якіх былі звернуты адпаведна пярэдні і задні фасады. З боку тыльнага фасада цягам канца XVIII — першай паловы XIX стст. былі дабудаваны двухпавярховыя жылыя дамы з крамамі на першым паверсе. Стыль віленскага барока праявіўся найперш у аздабленні вежы ратушы, у той час як яго агульная кампазіцыя адпавядае прынцыпам класіцызму.

Н. Орда, 1875 г.

Даследаванні на тэрыторыі ратушы праводзіла ў сярэдзіне 1980-х гадоў В. М. Ляўко, архітэктурна-археалагічныя назіранні ў ходзе рамонтных работ помніка — І. М. Чарняўскі і І. А. Цішкін. У падвале ратушы XVIII ст. выяўлены рэшткі муроўкі 2-й паловы XVII ст., якая, верагодна, з’яўляецца фрагментам галоўнага фасада будынка, паказанага на «Чарцяжы...». У муроўцы выкарыстана цэгла-пальчатка памерам 28,5—29х13,5— 14,5х5—5,5 см, а таксама невялікія камяні. Ёсць падставы меркаваць, што мураванымі ў будынку былі сцены паўпадвала і 1-га паверха. На фрагменце фасада помніка XVII ст. захаваліся аконныя праёмы паўпадвала шырынёй 0,98 і 0,85 м, аконны (1,03 м) і дзвярны (0,7 м) праёмы 1-га паверха; дзвярны праём шырынёй 1,25 м вёў у памяшканне паўпадвала. Верхні абрэз аконных праёмаў паўпадвала знаходзіўся на вышыні 1,5—1,7 м ад паверхні брукоўкі гандлёвай плошчы. Каля ратушы знойдзены абломкі і цэлыя экзэмпляры зялёнапаліванай кафлі, з якой маглі быць выкладзены печы будынка. У XVIII ст. яны аблямоўваліся «галандскай» 1. Чарняўскі, І. М. Віцебская ратуша / І. М. кафляй з выявамі расліннага характару ў складанай геаметрычнай Чарняўскі // Археалогія і нумізматыка Беларусі: Энцыклапедыя / Беларуская Энцыклапедыя; рамцы. У малюнку кафлі выкарыстаны ультрамарынавы, зялёны і Рэдкал.:В. В. Гетаў і інш. — Мн.: “Беларуская Энцыклапедыя” ім. П. Броўкі, 1993. карычневы колеры. 2. Трусаў, А. А. Музеефікацыя беларускіх ратуш

Герб Віцебска

Віцебская ратуша, 2005

Геральдычны сымбаль Віцебска, нададзены гораду каралём польскім і вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Вазам 17 сакавіка 1597: «у блакітным полі пагрудная выява Ісуса Хрыста, пад якой чырвоны меч»[1]. Герб 1597 года. Вытрымка з адпаведнага вялікакняжацкага прывілею: “Герб надаем месту нашему Витебскому в блакитном полю образ Спаса Збавителя нашего, и при том зараз трохи нижей меч голый червоный, что ся мает разуметь кровавый”. Герб горада Віцебска ўяўляе сабой іспанскі шчыт, у блакітным полі якой выява абразу Збавіцеля, звернутага направа, вакол яго галавы зверху праваруч — літары «I» і леваруч — літары «Х» з тытламі, ніжэй праваруч і леваруч — дзве літары «З» з тытламі. У ніжняй частцы шчыта выява накіраванага лязом налева срэбнага меча з залатой ручкай. Шчыт размяшчаецца ў чырвоным картушы барочнай формы, які дапаўняецца чырвонымі кветкамі і зялёнымі стужкамі. Пад ім знаходзяцца дзве лаўровыя галіны зялёнага колеру, пераплеценыя чырвонай стужкай. Герб завяршае херувім з распасцёртымі крыламі. У якасці трымальнікаў выявы двух анёлаў са стужкамі блакітнага колеру ў руках.

/ А. А. Трусаў // 90 год Віцебскаму абласному краязнаўчаму музею: Матэр. навук. канф., Віцебск, 30—31 кастрычніка 2008 г. / Упраўленне культуры Віцебскага аблвыканкома, УК «Віцебскі абласны краязнаўчы музей»; [Рэдкал.: Г. У. Савіцкі і інш.]. — Мн.: Медысонт, 2009. 3. Л. Ф. Салавей. Мінскае мастацкае прадпрыемства «Скульптурны камбінат» // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2000.

поўнае самкіраванне

Прамалёўка малюнка герба горада па чадбіткам з дакументаў 1591 г

1499

Герб Мінска 1591-1790-х гадоў з пячаткі магістрата

Магдэбурскае права

Пячатка апеляцыйных судоў горада Мінска 1791 г.

Пячатка Менска 1770 г. Сустракаецца на дакументах 1770-1791 гг.

1600 год: 4—5 тыс. чал. насельніцтва; у 1667 – 2 000; у 18 ст – 6 000. На 1667 год у горадзе было каля 300 двароў. На 1775 год у Менску было больш за 400 двароў (у канцы XVIII ст. — да 1000 двароў), на 1790 год — больш за 40 вуліц і завулкаў. У 1790-я гады ў горадзе было 89 крам, штогод праводзіліся 2 кірмашы, якія цягнуліся каля 2 тыдняў. У канцы XVIII ст. у Менску пачалі выступаць прафесійныя тэатральныя калектывы

Мінская ратуша —адміністрацыйны бу-

дынак у цэнтральнай частцы Мінска, на Высокім рынку. Да скасавання Магдэбургскага права для Мінска (14 мая 1795) у ратушы праходзілі паседжанні органа гарадскага самакіравання — магістрата або рады, у будынку захоўваліся эталоны адзінак вагі і аб’ёму. На ратушнай вежы знаходзіўся першы гарадскі гадзіннік[1]. Пра патрэбу збудаваць ратушу ўпершыню паведамляецца ў прывілеі на Магдэбургскае права, нададзеным Мінску вялікім князем Аляксандрам 14 сакавіка 1499 года. Месца знаходжання будынка, у якім у гэты час праходзілі паседжанні магістрату, дакладна не вядомае. У наступных прывілеях 1552 і 1569 гадоў зноў згадваецца пра патрэбу ўзвядзення ратушы. Упершыню існы будынак называецца ў дакуменце 1582 года, калі падданага маёнтку Гарадзец пасадзілі ў вязніцу, што размяшчалася ў ратушы. Аднак у 1591 годзе горад атрымаў шэраг палёгкаў на «…ратуш, которы они тепер збудовати хочуть…» У канцы XVI ст. сустракаюцца звесткі пра ратушу як збудаванне, што размяшчалася на плошчы Высокі Рынак. У 1640 годзе пажар моцна пашкодзіў будынак, значную шкоду ратушы ўчынілі маскоўскія акупанты. Адноўленая ў паваенны час, ратуша, відаць, мела даволі выразнае архітэктурнае аблічча. Чэшскі падарожнік Бергард Танер, які ў 1678 годзе наведаў Мінск, пісаў: «Галоўнае ўпрыгожанне пляцу ратуша, што стаіць у цэнтры, аточаная мноствам крамаў». У 1744 годзе будынак перабудавалі ў стылі барока[1] пад кіраўніцтвам 1582

Мінск

Невядомы мастак, кан. XVIII ст.

Абмеры, канец XVIII ст.

Абмеры ратушы, канец XVIII ст.

і намаганнямі менскага войта Станіслава Буржынскага. Існуюць звесткі, што ў канцы XVIII ст. пры ратушы дзейнічала партыкулярная аптэка. Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) ратушу перабудавалі ў стылі класіцызму (архітэктар Ф. Крамер). Чарцёж галоўнага фасада будынка прыводзіўся ў «Атласе Мінскай губерні». У будынку ратушы знаходзіліся магістрат, суд, гаўпвахта, гарадавы, паліцыя і архіў. Наступную рэканструкцыю ратушы (архітэктар М. Чахоўскі) правялі ў 1819 годзе, калі да яе паўднёва-ўсходняга фасада прыбудавалі арыгінальную агароджу, упрыгожаную ляпным дэкорам і маляўнічымі кампазіцыямі. У 1830-я гады ў будынку размяшчалася музычнай школа. У 1847 годзе залю, што знаходзілася на другім паверсе ратушы, рэканструявалі пад гарадскі тэатр (архітэктар К. Хршчановіч, афармленне інтэр’ераў мастака Я. Кураткевіча). У 1851 годзе расійскі цар Мікалай І пастанавіў зруйнаваць будынак менскай ратушы, што было зроблена ў 1857 годзе. Разам з ратушай знішчылі сквер і парубілі векавыя пірамідальныя таполі[2]. Сквер аднавілі толькі ў канцы XIX ст.[3] Паводле ўспамінаў відавочцаў, ратушу зруйнавалі з тай прычыны, што «… яна сваім існаваннем нагадвала жыхарам пра звычаі мінулага часу, пра Магдэбургскае права…»[4]. У 2002—2003 гг. будынак ратушы быў адноўлены спецыялістамі ААТ «Стары Менск», якія выкарыстоўвалі старыя чарцяжы і малюнкі. Не спрабуючы прытрымлівацца іх у дакладнасці, дойліды захавалі галоўныя элементы будынка. 4 лістапада 2004 года адбылося ўрачыстае адкрыццё адноўленага сімвала Мінска. Мела выгляд тыповай для беларускіх ратушаў XVII—XVIII стагоддзяў канструкцыі 2-павярховага выцягнутага дома з вежай, якая выступала ў цэнтры за лінію галоўнага фасада. Аналагічныя тыпы ратуш былі ў Магілёве і Віцебску. Мінская ратушная вежа прамавугольная, 3-ярусная. У пачатку XVIII ст. страха, трэба меркаваць, была больш стромкай[5]. Па перабудове архітэктарам Ф. Крамерам у кан. XVIII ст. ратуша набыла рысы класіцызму. Двухпавярховы прамавугольны ў плане

Юзаф Пешка, Высокі Рынак, Менск, 1800

Герб Мінска — ушэсце Багародзіцы ўяўляе сабой Багародзіцу ў чырвона-фіялетавай адзежы на срэбным воблаку. Яе ўзносяць у неба два анёлы, якія ляцяць, а над імі два херувімы. Герб быў прысвоены гораду ў 1591. Паводле легенды, абраз з выявай ушэсця прыбыў ў горад уверх па цячэнню Свіслачы з Кіева, разбуранага татарамі.

Адноўленая ратуша

будынак накрыты пакатым вальмавым дахам. Цэнтраль- 1. ЭнцВКЛ, 2005 2. Гісторыя Мінска. 1-е выданне. — Мінск: ная частка сіметрычнага паводле кампазіцыі галоўнага БелЭн, 2006. 3. Пазняк 3. С. Рэха даўняга часу: Кн. для фасада вылучалася рызалітам з 3-маршавымі сходамі, і вучняў. — Мн.: Нар. асвета, 1985. 4. У. М. Дзянісаў. Сімвалы горада і акцэнтавалася чацверыковай вежай, завершанай шалоМенскага ваяводства: Ратуша // Памяць: мападобным купалам са шпілем і флюгерам. Рызаліт і Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 1-я. Мн.: БЕЛТА, 2001. тарцы мелі афармляліся 4-калоннымі порцікамі іанічнага — 5. Дзянісаў У. Мінская ратуша // Вялікае ордэна. На ўзроўні 2-га паверху ў прасторы порціка зна- княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. — ходзіўся балькон[6]. Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. 6. Беларусы: У 8 т. Т.2. Дойлідства / А. І. У 1998 годзе праводзіліся грунтоўныя археалагічныя Лакотка; Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэдкал.: В. К. Бандардаследаванні пад кіраўніцтвам кандыдата гістарычных чык, М. Ф. Піліпенка, А. І. Лакотка. — Мн.: навук В. Собаля. Высветлілася, што будынак ратушы Тэхналогія, 1997. Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 пачалі будаваць у канцы XVI ст. на парожнім месцы, дзе 7. кн. Кн. 1-я. — Мн.: БЕЛТА, 2001. раней адсутнічала забудова. Сцены будынка ўзводзілі ў тэхніцы мяшанай муроўкі (вялікапамерная цэгла-пальчатка разам з каменнем). Падлога ў дольных памяшканнях была з прамавугольнай керамічнай пліткі. Сцены ўнутраных памяшканняў былі атынкаванымі. У цэнтры будынка знайшлі рэшткі коміну, які ўпрыгожвала кафля з раслінным арнаментам. Вокны былі зашклёныя круглымі шыбамі з зялёнага шкла, якое ўстаўлялася ў металёвыя пераплёты. Увесь час свайго існавання будынак быў пакрыты дахоўкай[7].

Магдэбурскае права

1654

Герб з прывілея 1661

поўнае самкіраванне

Герб Магілева1577

1577 скасавана

На 1577 год у Магілёве быў 1261 жылы дом, на 1588 — 1500 жылых дамоў, у 1604 налічваў 15 тыс. жыхароў, 2211 дамоў. Налічваў 18 цэхаў, меў права на правядзенне двух рэгулярных кірмашоў. У 1616 годзе пры Магілёўскім брацтве працавала друкарня. У XVIII ст. у горадзе дзейнічаў шпіталь. Працавалі некалькі цагельняў — «Антона Апоці», «паноў Батвіннікаў», «Дарошкі з братам Сапрончыкаў». еТут жылі злотнікі (ювеліры), алейнікі, дойліды, бондары, хлебнікі, багамазы (іканапісцы), шкляры, шаўцы і кавалі. На 1756 год дзейнічала 9 праваслаўных цэркваў і 2 манастыры, 2 уніяцкія цэрквы (Дальняя Уваскрэсення Хрыстова і Пакрова Прасв. Багародзіцы), 6 рымска-каталіцкіх касцёлаў і 3 кляштары (кармелітаў, езуітаў і бернардзінцаў). На 1765 год у горадзе налічвалася 1879 будынкаў.

Гарадская пячатка 1771-1781

адноўлена

Гарадская пячатка 1661

1661

Магілёўская ратуша У 1578 годзе, праз го

пасля атрымання горадам граматы на магдэбургскае права, у Магілёве пачалося ўзвядзенне гарадской ратушы. Першапачаткова ратуша была драўлянай, таму неаднаразова згарала дашчэнту, і яе месцазнаходжанне мянялася. 4 верасня 1679 г. гараджане пад кіраўніцтвам майстра Феські прыступілі да будаўніцтва прастакутнай у плане (28х10,5 м) мураванай ратушы на Гандлёвай плошчы, асноўны корпус якой быў узведзены да 1681 года. У 1682—1686 гг. майстрам Крузбергам з Быхава ўзведзеная вежа на вышыню каля 26 м, абвалілася[1]. У чэрвені 1692 г. пасля разборкі муроў першай вежы майстрам Ігнатам з арцеллю ўзведзеная новая 8-гранная 5-ярусная вежа вышынёй да 38 м[1] (са шпілем — 46 метраў). Разам са званіцай Богаяўленскага сабора вежа ратушы з’яўлялася асноўнай вертыкальнай дамінантай горада[1]. Як сведчаць гістарычныя і археалагічныя матэрыялы, у ратушы знаходзіліся: на першым паверсе сені, вялікая «ізба» (адбываліся суды пад кіраўніцтвам войта), канцылярыя і «ратушная святліца», дзе захоўваліся бягучыя справы магістрата; на другім паверсе сені, судовая «ізба» (магістрацкія суды), вялікая зала (пасяджэнні магістрату) і дапаможныя памяшканні; у цокальным паўпадвальным паверсе скарбніца, склады і астрог. Памяшканні ацяпляліся кафлянымі печамі, аздобленымі тэракотавай і зялёнай паліванай кафляй. Верагодна, што першы паверх быў перакрыты скля1578

Магілёў

Магілёўская ратуша 1882

Ратуша Да перабудовы ў 1773, Магілёў

Акварэль М. Львова, XVIII ст.

Магілёўская ратуша ў пачатку 1900-х

пеннямі. На другі паверх вялі лесвіцы, аздобленыя разьбянымі драўлянымі балясамі. Вокны з невялікімі круглаватымі шыбамі мелі прыгожыя алавяныя рамы-аканіцы. Падлога зробленая са спецыяльнай цэглы, сцены пабеленыя. Звонку ратуша была атынкаваная, былі два ганкі — нізкі і высокі парадны (з боку галоўнага і дваровага фасадаў). Вежа пяціярусная, завяршалася гранёным купалам са шпілем, мела балкон з металічнымі кратамі, вялікі гадзіннік (паводле архіўнага здымку пачатку XX ст., быў на вежы ў 2-й палове XVII ст.). Стромкі дах ратушы накрыты плоскай чырвонай дахоўкай, аздоблены пазалочанымі флюгерамі-ветранікамі на франтоне, на дахах ганкаў і на вежавым шпілі[1]. Падчас Паўночнай вайны ў верасні 1708 года ратуша згарэла, але была хутка адноўленая. А ў 1733 годзе ратуша капітальна перабудаваная, дах накрыты бляхай. Архітэктура яе фасадаў стала адпавядаць узведзеным побач на плошчы ў стылі класіцызму дамам губернатара і віцэ-губернатара: шырокі гарызантальны пояс, які падзяляў паверхі будынкаў, рустоўка ніжняга паверха, ліштвы акон другога паверха[1]. Будынак быў самым высокім у горадзе. У 1780 годзе з яе назіральнай пляцоўкі Магілёвам любаваліся імператрыца Кацярына II і аўстрыйскі імператар Іосіф II.па ахове помнікаў архітэктуры, было прынята рашэнне аб яе аднаўленні, 11 верасня 1953 года — рашэнне Выканкама Магілёўскага гарадскога Савета дэпутатаў № 725, паводле якога будынак ратушы аб’яўлялася помнікам архітэктуры, а працы па яе рэстаўрацыі павінны былі быць завершаны да 10 снежня 1953 г.. Аднак рэстаўрацыя ратушы так і не была пачатая. А ў ліпені 1957 года яна была падарваная. Неаднаразова ішлі размовы аб аднаўленні гарадской ратушы, але толькі 23 мая 1992 г. адбылася сімвалічная закладка 1-га каменя

Магілёўская ратуша пасла Другой сусветнай вайны

Неаднаразова ішлі размовы аб аднаўленні гарадской ратушы. На месцы, дзе стаяла ратуша, праведзеныя археалагічныя раскопкі. У 1979 г. А. Трусавым Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапевыяўленыя падмуркі (глыбіня 30—70 см) і рэшткі сцен дыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. (шырыня 105—115 см), зробленыя з тонкай (5—5,6 см) цэ- рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — глы-пальчаткі ў тэхніцы муроўкі (рад лажкоў, рад тычкоў). Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. Падмуркі складзены з вялікіх камянёў, прамежкі закладзены цэглай на вапнавым растворы. Каля галоўнага фасада выяўленыя рэшткі цаглянага ганка. Знойдзеныя таксама кафлі з раслінным і геаметрычным арнаментам, паліваныя куфлі з выявай старажытнага герба Магілёва і вялікая колькасць вырабаў са шкла XVI—XX стст.

Адноўленая ратуша

Герб Магілёва — афіцыйны геральдычны сімвал Магілёва, нададзены гораду каралём польскім і вялікім князем літоўскім Янам Казімірам у 1661 годзе. Першы гарадскі герб Магілёву разам з поўным Магдэбургскім правам надаў 28 студзеня 1577 вялікі князь Стэфан Баторый: «вежа мураваная, высока выведзеная». Аднак па сканчэнні вайны Расіі з Рэччу Паспалітай за праяўленую мужнасць у час паўстання супраць маскоўскіх акупантаў Ян Казімір ураўнаваў у правах Магілёў з Вільняй і 9 чэрвеня 1661 надаў яму новы геральдычны сімвал з «Пагоняй»: «у блакітным полі тры вежы, у адчыненай сярэдняй браме — рыцар у панцыры з уздзетай шабляй у руцэ; на вежы круглы шыльд з выявай дзяржаўнага герба „Пагоня“».

1762 поўнае самкіраванне

Герб, малюнак 80-х гадоў XVIII ст.

Магдэбурскае права

Адноўлены герб

Першыя звесткі – 1520 год На 1643 год у месьце налічвалася 850 дамоў, на 1650 год — 1220 Насельніцта 1661 год — 4375 чал. На 1739 год тут дзейнічалі 2 царквы. 10 красавіка 1762 году кароль і вялікі князь Аўгуст Сас надаў Шклову Магдэбурскае права, пячатку і герб: «у блакітным полі рука, якая трымае срэбны бязьмен»[6]. У 1769 годзе па тым, як вялікі пажар зьнішчыў амаль 300 дамоў Старога Места, пачалося ўзьвядзеньне Новага Места (сучасная тэрыторыя Шклова).

Шклоўская ратуша — помнік архітэктуры класіцызму ў горадзе Шклове. Пасля вялікага пажару ў 1769 г. уладальнік Шклова князь Чартарыйскі прыняў рашэнне перанесці горад на новае месца, паміж высокім правым берагам Дняпра і левым берагам р. Шклавянка, на 2,5 км на поўнач ад старога Шклова. Будаўніцтва новага горада, паводле пісьмовых крыніц, вялося з 1769 па 1778 г. На працягу 1770–1772 гг. быў пабудаваны новы рынак з ратушай і гандлёвымі радамі. Ратуша з галоўнымі магазінамі размяшчалася ў цэнтры гэтага гандлёвага комплексу. З чатырох вуглоў комплексу знаходзіліся свірны, а пасярэдзіне верхняга рада – гарадскія вагі. Сістэма крам (палова выходзіла разам з ратушай на дзядзінец, а палова на рыначныя вуліцы) дазволіла сканцэнтраваць вялікую колькасць (120) гандлёвых пляцовак на адносна невялікай плошчы. У даваенны перыяд будынкі знаходзіліся ў здавальняючым стане і выкарыстоўваліся, праўда, можна адзначыць пэўныя страты, знешнія пераробкі і ўнутраныя перапланіроўкі (на галоўным фасадзе ліквідаваны балкон і праём закладзены да аконнага, зменена завяршэнне ратушнай вежы, перапланаваны цэнтральны аб’ём паўночнага крыла крам, мажліва, было страчана ўсходняе крыло крам, закладзены некаторыя аконныя праёмы і г.д.). У 1999 годзе ратуша адрэстаўравана, а гандлёвыя рады адбудаваныя наноў у 2000 г. У новым будынку размяшчаецца гімназія, 1772

Шклоў

Старая ратуша, плян 1736 г.

Рынак і ратуша. Шклоў, 1918

А. Астанковіч Шклоўская ратуша, 1905

Рэканструкцыя фасада і гандлёвай плошчы Ратушы Шклова

а ў самой ратушы - школьны музей. Ратуша ўяўляе сабой прамавугольны, блізкі да квадрата у плане двухпавярховы будынак, накрыта вальмавым дахам, па цэнтры якога размяшчалаецца двух’ярусная васьмігранная вежа, расчлянёная пілястрамі, і завяршалася яна гранёным купалам з фігурным шпілем. На вежы знаходзіўся гадзіннік, звон і аглядальная пляцоўка. Сцены будынка ратушы таксама расчлянёны пілястрамі і прарэзаны прамавугольнымі аконнымі праёмамі. Першы паверх і пілястры дэкарыраваны плоскім рустам. У першым ярусе маецца скразны праезд. На другі паверх вяла вуглавая двухмаршавая лесвіца. На першым паверсе знаходзіліся розныя службовыя памяшканні. Асноўная частка памяшканняў групавалася на другім паверсе па баках кароткага калідора. Пад ратушай быў падвал. З абодвух бакоў да ратушы прымыкаюць аднапавярховыя гандлёвыя рады, якія ствараюць замкнёную кампазіцыю з вялікім унутраным дваром. Крамы былі арыентаваны аркамі ва ўнутраны двор і на вуліцу, што дазволіла на адносна невялікай плошчы сканцэнтраваць да 120 гандлёвых памяшканняў. Ва 1. Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны ўсходнім і заходнім карпусах даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. гандлёвых радоў размяш- 2. Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. — Мн.: Беларуская савецкая энцыклапедыя, чаюцца праезды. Паўноч- [1986—1988]. ны корпус крам уключае 3. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г.П. Пашкоў і па цэнтры аднапавярховы інш. — Менск: БелЭн, 2003. 4. Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У з падваламі будынак 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадэцкі корпус падобна ратушы з вежай і — Яцкевіч. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. скразным праездам. У ім 5. Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 7, кн. 3. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Т.У. Бялова размяшчаліся складскія (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2009. 6. Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. памяшканні. Па вуглах А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. комплексу размяшчаюцца 7. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын; Дадатак / Беларус. Энцыдвухпавярховыя квакл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Менск: БелЭн, 2003. дратныя ў плане свірны 8. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i з шатровым пакрыццём. innych krajów słowiańskich. Tom XI: Sochaczew — Szlubowska Wola. — Warszawa, 1890. Фасады вуглавых будынкаў расчлянёны руставанымі пілястрамі.

Адноўленая ратуша

Герб Шклова — геральдычны сімвал Шклова, нададзены гораду каралём польскім і вялікім князем літоўскім Аўгустам Сасам 10 красавіка 1762: «у блакітным полі рука, якая трымае срэбны бязмен»[1]. Даследчыкі мінулага[удакладніць] стагоддзя заўважалі, што тая або іншая выява на пячатцы горада заўжды абазначае сімвал галоўнага занятку гарадскіх жыхароў. Калі на пячатцы бязмен, дык горад пераважна гандлёвы. У часы росквіту Шклова яго гадавы гандлёвы абарот перавышаў 50 млн рублёў[2]. Як адзначае беларускі геральдыст геральдыст Анатоль Цітоў, з такім першасным тлумачэннем можна было б пагадзіцца, каб не знаходкі пячатак магістрата менавіта таго часу, калі функцыянаванне гэтага герба было з’явай натуральнай. Упоперак поля герба, абкружанага ракальным картушам, размешчана лац.: JUSTITIA (справядлівасць). Такая дэталь надае новае гучанне шклоўскаму гербу: бязмен як сімвал правасуддзя і справядлівасці, а не гандлю[3].

поўнае самкіраванне

Герб Нясвіжа 1586 года

1586

Гарадская пячатка з дакументаў 1729-1770 гг.

Магдэбурскае права

Пячатка Нясвіжская ратушу

Першыя звесткі – 1446 год У 1625 годзе Нясьвіж зьведаў вялізны мор, што паспрыяла адкрыцьцю тут у 1627 годзе аптэкі, у 1651 годзе мор паўтарыўся. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) двойчы ў 1654 і 1659 гадах места руйнавалі казакі і маскоўскія войскі, аднак замак здолеў вытрымаць аблогі. У 1672 годзе ў Нясьвіжы заснавалі дамініканскі кляштар. На 1673 год у месьце было 366 дымоў[2]. У 1681 годзе кароль і вялікі князь Ян Сабескі сваім прывілеем заснаваў Нясьвіскі кірмаш. У 1724 годзе Радзівілы ўтварылі ў замку капэлу, а ў 1740 годзе з ініцыятывы Ф. У. Радзівіл, пачаў дзейнічаць прыдворны тэатар. У 1740-я М. К. Радзівіл «Рыбанька» заклаў мануфактуру шаўковых паясоў (пазьней пераведзеная ў Слуцак), у 1747 годзе — кадэцкі корпус, а ў 1752 годзе — дывановую і суконную мануфактуры.

Ратуша Нясвіжа з гандлёвымі радамі —

помнік архітэктуры ХVI–XVIII стагоддзяў, у якім спалучаюцца рысы архітэктуры рэнесансу і барока. Размешчаны ў цэнтральнай частцы Нясвіжа на вул. Савецкай, 1а, 1б, 3 і вул. Беларускай, 2. Гісторыка-культурная каштоўнасць міжнароднага значэння[1]. Нясвіж атрымаў магдэбургскае права ў 1586 г. Прыкладна да 1596 г. на галоўнай Рыначнай плошчы горада была пабудавана ратуша. Па баках ратушы былі размешчаны два рады гандлёвых радоў. Прыкладна ў сярэдзіне XVIII ст. комплекс быў рэканструяваны, у выніку чаго быў дабудаваны рад крам з тыльнага боку ратушы. Такім чынам, будынак ратушы з трох бакоў агіналі гандлёвыя рады, якія адкрываліся да плошчы аркадамі[1]. Вядома, што ў гады Паўночнай вайны будынак ратушы гарэў. Быў адбудаваны ў стылі барока ў 1752 г. У 1784 г. праведзены рамонт ратушы ў сувязі з наведваннем горада каралём Станіславам Панятоўскім[1]. Нясвіжская ратуша ў пач. XX ст. У часы Расійскай імперыі гарадскія магістраты былі скасаваны. У нясвіжскай ратушы засядала гарадская дума[1]. У 1806 г. князь Дамінік Радзівіл прызначыў на ўтрыманне ратушы і яе рамонт з сумы гарадскога збору піцейны падатак. Пытанне аб рамонце ратушнага будынка стаяла ў 1834–1835 гг., аднак рамонт не быў выкананы[1]. 1596

Нясвіж

Нясьвіская ратуша 1820-36

Нясьвіская ратуша 1901-17

Тэафіл Барэці Нясьвіская ратуша, 1894

Нясьвіская ратуша 1915

У 1836 г. вялікі пажар знішчыў па сутнасці жылыя кварталы ў цэнтры горада, згарэла каля 100 дамоў. Пад час пажару згарэў і будынак ратушы з крамамі. Пасля пажару верхні ярус ратушнай вежы не адбудавалі[1]. Флюгер ратушы. На заднім фоне езуіцкі касцёл і замак Радзівілаў. У 2-й палове XIX ст. у будынку ратушы на другім паверсе засядала гарадская дума, унізе былі крамы, свіран, частка будынка пуставала[1]. Чарговы раз пытанне аб рамонце будынка ратушы паўстала ў 1863 г. У 1870 г. быў выкананы рамонт даху і двух памяшканняў думы. У 1896–1901 гг. пад час чарговага рамонту папраўлены і падмацаваны сцены, нанава атынкаваны галоўны фасад з вежай, прыведзены ў парадак падвалы і прыстасаваны пад склады, устаўлены новыя аконныя рамы, унутры адрамантаваны памяшканні і прыстасаваны пад гарадскую залу для пасяджэнняў грамадскага сходу і інш[1]. У 1990-я гг. ратуша адноўлена ў першапачатковым выглядзе паводле праектнага плана канца XVI ст. і гравюры Т. Макоўскага XVII ст.[1] У чэрвені 2008 г. часткова згарэў дах гандлёвых радоў, які за некалькі дзён дах аднавілі. Комплекс ратушы і гандлёвых радоў уваходзіць у Нацыянальны гісторыка-культурны музей-запаведнік «Нясвіж»[1]. Нясвіжская ратуша ўяўляе сабой двухпавярховы прамавугольны ў плане будынак, які на тарцовым паўночным фасадзе мае высокую шасціярусную вежу над уваходам. Чатыры ніжнія ярусы чацверыковыя, 2 верхнія — васьмерыковыя ў плане. Вежа завяршаецца гранёным купалам з галоўкай. Пасля перабудовы ў сярэдзіне XVII ст. вежа стала чатырох’ярусная, была накрыта шатровым дахам[2]. Бакавыя часткі галоўнага фасада завершаны трохвугольнымі шчытамі[3]. Амаль пазбаўленыя дэкору сцены прарэзаны невялікімі прамавугольнымі аконнымі праёмамі і завершаны тонкім прафіляваным карнізам. Высокі двухсхільны вальмавы дах зрокава павялічвае аб’ём будынка[2]. Унутраная планіроўка сіметрычная[3]. Першапачаткова на першым паверсе ратушы знаходзіліся адміністрацыйныя памяшканні магістрата і суда, на другім паверсе вялікая зала для ўрачыстых

Адноўленая ратуша

грамадзянскіх актаў і тэатральных паказаў. Зала мела скляпеністае перакрыцце; да яе з боку галоўнага ўваходу вяла шырокая аднамаршавая лесвіца[2]. Аднапавярховыя мураваныя гандлёвыя рады спачатку размяшчаліся сіметрычна ўздоўж бакавых фасадаў на даўжыню будынка. Тарцовыя фасады ратушы былі звязаны з гандлёвымі радамі арачнымі праездамі з брамамі. Крамы мелі выхад ва ўнутраныя дворыкі і ў бок арачных праездаў. Вонкавыя фасады гандлёвых радоў былі прарэзаны невялікімі аконнымі праёмамі[2]. У сярэдзіне XVII ст. гандлёвыя рады падоўжаны за бакавыя фасады, акружылі будынак з трох бакоў, утвараючы ўнутраны прамавугольны дворык. Захаваліся 2 праезды ў дворык з боку галоўнага тарцовага фасада ратушы. Накрыты аднасхільным дахам, са схілам у бок двара[2], дзякуючы гэтаму над аркадамі ўтвараўся характэрны для беларускай архітэктуры магутны атык, раскрапаваны цягамі[1]. Уваход у крамы з боку плошчы і прылеглых вуліц. Сцены гандлёвых радоў Збор помнікаў гісторыі і культуры прарэзаны арачнымі праёмамі, паміж якімі 1. Беларусі. — Мн.: Беларуская савецкая энцыклапедыя, [1986—1988]. рытмічна размешчаны шырокія лапаткі. 2. Архітэктура Беларусі: ЭнцыклапеСцены завершаны высокім атыкам з тонкім дычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. 3. Беларуская энцыклапедыя. У 18 т. Т. карнізным паяском. Над кожным арачным 11. — Мінск, 2000. [2] 4. Республика Беларусь : энциклопедия. праёмам прамавугольныя нішы . [В 7 т.]. Т. 5. — Минск, 2007. Аркады служылі ажурнай асновай для масіўнага будынка ратушы. Магчыма, яны былі навеяны італьянскімі прататыпамі, ад якіх, аднак, адрозніваюцца важкасцю і масіўнасцю агульнага аб’ёму[1].

Герб Нясвіжа —гераль-

Адноўленая ратуша

дычны сімвал Нясвіжа, нададзены гораду вялікім князем літоўскім Стэфанам Баторыем 23 красавіка[1] 1586: «поле шчыта рассякаецца на дзве часткі; у правай, залатога колеру, палова чорнага арла, а ў левай дзесяць касых вырубаў — залатога, блакітнага і чырвонага колераў»[2].

Магдэбурскае права

поўнае самкіраванне

Першыя звесткі – 1159 У 1704 годзе ў Чачэрску было 542 будынкі і 7 вуліцаў, дзейнічалі 4 царквы і касьцёл, працавалі карчма, 3 крамы, млын і мытня. У 1754 годзе ў месьце пачала дзейнічаць езуіцкая місія.

Адноўлены герб

1510

Чачэрская ратуша — помнікархітэктуры

XVIII ст. у Чачэрску, адзін з сымбаляў места. Знаходзіцца на гістарычным Рынку[1]. Твор архітэктуры клясыцызму з элемэнтамі рэтраспэктыўнай готыкі. Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь. У 1510 годзе вялікі князь Жыгімонт Стары надаў Чачэрску Магдэбурскае права. Неўзабаве ў месьце збудавалі драўляную ратушу. Па першым падзеле Рэчы Паспалітай (1772 год) у 1774 годзе імпэратрыца Кацярына II падарыла Чачэрск генэрал-губэрнатару графу Чарнышову. Граф стварыў сымэтрычны мураваны архітэктурны ансамбль: вакол новай ратушы, на аднолькавай адлегласьці ў некалькі кварталаў выбудаваў 4 храмы: тры царквы і касьцёл (захавалася толькі Спаская царква). У 2003 годзе ратушу адрэстаўравалі. У верасьні 2004 году ў будынку адкрыўся Чачэрскі гістарычна-этнаграфічны музэй. Архітэктура. Помнік архітэктуры клясыцызму з элемэнтамі рэтраспэктыўнай готыкі. Гэта мураваны 2-павярховы квадратны ў пляне будынак, завершаны 5 драўлянымі чацьверыковымі вежамі; 4 зь іх разьмешчаныя на кутах асноўнага аб’ёму і ўвянчаныя шпілямі, 5-я (больш высокая і звужаная ўверсе) — пасярэдзіне на масіўным чацьверыковым барабане. Аконныя праёмы прастакутныя, стральчатыя і з паўцыкулярнымі арачнымі завяршэньнямі. Карніз зь фігурнымі кранштэйнамі. Да 2 уваходаў з бакоў галоўнага фасаду вядуць манумэнтальныя каменныя сходы. 1510 1774

Чачэрск

Чачэрская ратуша 1895

Паверхі маюць сымэтрычны плян: каля цэнтральнай квадвартнай у пляне залі групуююца па 4 прастакутныя і круглыя ў пляне памяшканьні[1].

Герб Чачэрска

Чантурыя У. Чачэрская ратуша // Архітэктура Беларусі. Энцыкл. — Менск, 1993. Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Менск: Беларус. энцыкл., 1993. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г.П. Пашкоў і інш. — Менск: БелЭн, 2003.

-у чырвоным полі іспанскага шчыта срэбны шаўронзубцамі дагары.

Адноўленая ратуша

1531 поўнае самкіраванне

Гарадская пячатка ужывалася у XVIIIст.

Магдэбурскае права

Герб з прывілея 1792 г.

Першыя звесткі – 1040 год У першай палове XVI стагоддзя ў Слоніме было 22 рамесныя спецыяльнасці: бляхары, ігольнікі, гваздзільшчыкі, замочнікі, залатых і сярэбраных спраў майстры і інш. Узніклі цэхавыя рамёствы. З 1556 г. пачалі дзейнічаць гарадскі і земскі суды, збіраліся павятовыя сеймікі. У 1630 г. быў заснаваны кляштар бернардзінцаў. У 1709-25 гг. тут дзейнічала місія Навагрудскага іезуіцкага калегіума, у 1725-73 гг. - рэзідэнцыя. Пры рэзідэнцыі быў канвікт (інтэрнат) для дзяцей збяднелай шляхты. У 1745 г. з цэглы была пабудавана капліца святога Дамініка. Слонімская музычная школа існавала ў 1770-1780-я гады пры тэатры Агінскага. У школе навучаліся хлопчыкі і дзяўчынкі, у т.л. прыгонныя, з мэтай падрыхтоўкі спевакоў і музыкантаў для тэатра і капэлы Агінскага

Ратуша Слоніма. Будынак былой ратушы ў Слоніме знаходзіцца па вул. Савецкай, дом № 6. Ратуша пабудавана з цэглы ў другой палове XVIII ст. Традыцыйна будынак быў звязаны з Рыначнай плошчай, замыкаючы яе паўднёва-ўсходні бок. У архітэктуры ратушы, якая зазнала шэраг пазнейшых наслаенняў, захаваліся рысы барока. Ратуша - кампактны, прамавугольны ў плане двухпавярховы аб’ём. Разам са службовымі карпусамі яна стварае замкнутае дваровае карэ. Кампазіцыя будынка адносіцца да тыпу бязвежавых, строга сіметрычных (адсутнічала традыцыйная вежа - сімвал магістрата). Крапоўка фасадаў плоскасная: пілястры, філёнгі, нішы. Планіроўка калідорна-анфіладнага тыпу з цэнтральным вестыбюлем і міжпавярховай ле- В. Б. Караткевіч, А. М. Кулагін. Помнікі СлоніМінск, Навука і тэхніка, 1983 свіцай. Акрамя пакояў для членаў ма. Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993 магістрата і залы пасяджэнняў у ратушы былі памяшканні суда, гаўптвахты, архіва. XVIII ст.

Герб Слоніма - геральдычны сімвал Слоніма, нададзены гораду каралём польскім і вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Вазам 4 студзеня 1591: «у блакітным полі залаты леў з гербам „Ліс“ у лапах».

Слонім

Слонімская ратуша. 1814

Адноўленая ратуша

1511 поўнае самкіраванне

Гарадскі герб з прывілея Навагрудку 1595

Магдэбурскае права

Гарадская пячатка з дакументаў 1729-1739

Першыя звесткі – 1044 год У 1568 горадзе ў горадзе было 10 цэркваў. У 1597 годзе Жыгімонт Ваза даў Навагрудку прывілей на 2 кірмашы штогод па 2 тыдні на каталіцкія святы Трох Каралёў і Троіцы. Перад 1773 годам у Навагрудку 3 уніяцкія царквы, 5 касцёлаў, 6 манастыроў, сінагога, мячэць. Насельніцтва: канец XV ст. — 3—4 тыс. чал.; сярэдзіна XVI ст. — 2—5 тыс. чал.; канец XVIII ст. — каля 3 тыс. чал.

Навагрудская ратуша існавала ў XVII-XIX стагоддзях у Навагрудку. Упершыню ўзгадваецца ў соймавай канстытуцыі 1652 года. Мяркую1818 ць, што ў 1654 годзе пад ратушу прыстасаваны будынак камяніцы на рынку. Падчас пажару 1751 ён пашкоджаны, пазней адноўлены: на рагу будынка пабудавана 2-ярусная вежа, завершаная купалам і флюгерам з выявай Архангела Міхаіла. У 1818 годзе Навагрудская ратуша значна рэканструявана: зменены агульная планіроўка, аконныя і дзвярныя праёмы, на ўзроўні 2-га паверха галоўнага фасада, арыентаванага на плошчу, зроблена галерэя (апіралася на 4 калоны). Ратуша набыла рысы класіцызму: рустоўка на вуглах будынка і на гранях вежы 1-га паверха, нішы на 2-м паверсе. У такім выглядзе яна існавала да пажару 1862 года, калі была моцна пашкоджана і больш не аднаўлялася. У самым канцы ХІХ стагоддзя, выкарыстоўваючы фундаменты і часткі муроў ратушы, быў узведзены адміністратыўны будынак, які ў сваю чаргу быў разбураны падчас Вялікай Айчыннай. У Вялікую Айчынную вайну будынак цалкам разбураны. На тым месцы зараз стаіць крама «Дзіцячы свет». 1652

Герб Навагрудка змяшчаюцца ў гербоўніку польскага геральдыста XVI ст. Барташа Папроцкага, у якім гаворыцца, што «ваяводства Наваградскае ўжывае за герб анёла чорнага ў полі чырвоным, горад Наваградак ужывае за герб Пагоню, пры якой ёсць Замак».

Навагрудак

Будынак крамы «Дзіцячы свет»

Макет Ратушы

Праз пэўны час з герба знік замак, i абодва гербы (з чорным анёлам i Пагоняй) пачалі лічыць ваяводскімі. У канцы XVI ст. з гербаў знікае і чорны анёл[1]. 18 сакавіка 1595 караль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгімонт Ваза надае новы герб гораду: «у чырвоным полі постаць арханёла Міхала ў чорным узбраенні з крыламі за спінай; у правай руцэ меч, у левай — Яўген Анішчанка. Наваградская ратуша // шалі»[1]. Вытрымка з адпаведнага вялікакняжацка- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; га прывілея: “...печати местской на ратуш Арханге- маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская ла Михаила в одной раце меч, а в другой вага.“ На Энцыклапедыя, 2005. пачатку XVIII ст. навагрудскі герб быў дапоўнены змеем-д’яблам. Расійскі варыянт герба, зацверджаны ў 1845 г., у асноўным захаваў гэтую ж кампазіцыю, толькі з некаторымі зменамі (архангел павярнуў меч вастрыём на змея, у якога зніклі крылы). У 1857 г. Расійскі дэпартамент геральдыкі ўвёў новыя правілы складання зямельных i гарадскіх гербаў, паводле гэтых правілаў у 1860-х гг. разам з праектамі гербаў больш за дзесятак беларускіх гарадоў быў складзены і новы герб На ваградка, на якім архангел быў заменены на стылізаванае крыло i руку з мечам[1].

1634 поўнае самкіраванне

Гарадская пячатка (зроблена ў 1634 г.) з дакумента 1770г.

Магдэбурскае права

Адноўлены герб

Першыя звесткі – 1581 год. На 1648 тут было 176 дымоў. У 1770-я тут было больш за 420 дамоў, штогод праводзіўся кірмаш

Чавуская ратуша — помнік архітэктуры

XVIII ст. у Чавусах, адзін з сымбаляў места. Знаходзілася на гістарычным Рынку, побач з кляштарным комлексам айцоў-кармэлітаў. Твор архітэктуры барока. Існавала да сярэдзіны XIX ст. 12 жніўня 1634 кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза надаў Чавусам Магдэбурскае права. Неўзабаве ў цэнтры места, на Рынку збудавалі мураваную ратушу ў стылі барока. У сярэдзіне XIX ст. будынак прыйшоў у заняпад. У 1780 годзе на месцы, дзе цяпер знаходзіцца мэмарыяльны комплекс у мескім парку, збудавалі новую ратушу. На працягу 70 гадоў у Чавусах было дзьве ратушы. У 1840 годзе будынак новай ратушы перабудавалі пад царкву Маскоўска- 1. Зубовіч Я. Чавусы — горад Святога Марціна: (нарысы па га патрыярхату. Але на старым падмурку гісторыі ад заснавання да 1917 г.). — Магілеў: Магілёўская будынак пачаў хутка разбурацца, і ўжо ў 1864 абласная тыпаграфія, 2008. годзе царкву разабралі. Ратуша мела вежавую 2. Ю.В.Чантурия «Градостроительное искуссƒтво Беларуси кампазыцыю з купальным завяршэньнем. На второй половины 16 – первой половины 19 века». – Минск : будынку знаходзіўся вялікі гадзіньнік. Вакол Белорусская наука, 2017. ратушы ў адвольным парадку разьмяшчаўся комлекс крамаў[1]. 1780

Герб Чавусаў — геральдычны сімвал Чавусаў, нададзены

гораду разам з Магдэбургскім правам каралём польскім і вялікім князем літоўскім Уладзіславам Вазам 12 жніўня 1634: «у блакіт-

Чавусы

Чарцёж 1801-50

ным полі на белым кані святы Марцін з мячом у руцэ, на плячах чырвоны плашч»[1]. Гэты герб варта разглядаць у адным шэрагу гарадскіх знакаў, якія адлюстроўваюць ідэі абароны і перамогі хрысціянскіх каштоўнасцей[2]. У часы расійскага панавання імператрыца Кацярына II 16 жніўня 1781 даравала Чавусам новы герб. “У верхняй частцы шчыта частка герба Магілёўскага: у залатым полі палова Расійскага герба. У ніжняй — у чырвоным полі шпага, пакладзеная крыжападобна з мячом, злучаныя лаўровым вянком, у памяць слаўнай перамогі, здабытай над шведамі, у наваколлях гэтага горада пад Лясны.

поўнае самкіраванне

Літара “О“ з выявай гарадского герба, за прывілея 1718 г.

1496

Гістарычны герб з прывілея 1540

Магдэбурскае права

Першыя звесткі – 1127г У 13 ст. – 5 мураваных цэркваў. 156032 вуліцы, 5 трактаў. 16-18 ст. больш за 60 вуліц і плошчаў. Насельніцтва каля 5-6 тыс. 55 корчмаў, млыны, бровары, цагельні. Паводле перапісу 1789 – 5653 чал. Першыя рамесныя карпарацыі заснаваны у 2-й пал. 16 ст. (цэх маляроў, цесляроў, бондароў і ганчароў; цэх майстрош металаапрацоўчых спецыяльнасцей, у склад якога ўхваходзілі кавалі, кацельшчыкі і мечнікі; шавецкі і кравецкі цэхі). У 17 ст. згадваюцца цэхі гарбароў, злотнікаў і цырульнікаў, рэзнікаў, рыбакоў. У 18 ст. налічвалася 13 цэхаў: гарбарскі, шавецкі, кравецкі з кушнярамі, зборны кавальскі са слесарамі і мечнікамі, сёдзельнікі, мулярскі, ганчарскі, цяслярскі з пільшчыкамі і бондарамі, ткацкі (1759), рыбацкі, рэзніцкі, фурманскі, цагельная кампанія. Агульная колькасць рамесных прафесій даходзіла да 100. Гарадзенская друкарня заснавана ў 1775-96, была уласная майстэрня для адліўкі літар. Выдавала каля 100 кніг на польскай, лац., царкоўнаслав., франц., ням., яўрэйская мовах. 177683 друкаваўся штотыднёвік “Газета Гродзеньска”

Гарадская пячатка з дакумента 1792 г.

Пячатка зь мескім гербам, XVII стагодзьдзе

Гарадзенская ратуша — помнік архітэктуры

XV—XVIII стагодзьдзяў у Горадні, адзін з сымбаляў места. Знаходзілася на Рынку. Твор архітэктуры рэнэсансу і клясыцызму. Існавала да сярэдзіны XX ст., калі яе зруйнавалі савецкія ўлады. У 1496 годзе вялікі князь Аляксандар надаў Горадні Магдэбурскае права. Згодна з прывілеем у месьце ўводзілася пасада войта. Мяшчане выводзіліся з-пад юрысдыкцыі земскіх і іншых судовых установаў. Штогод ім дазвалялася праводзіць тры кірмашы і збудаваць млын на беразе Нёмана, важніцу, васкабойню, а таксама ратушу. Час пабудовы і месца знаходжаньня першай ратушы ў Горадні канчаткова ня высьветленыя. З прывілея 1496 году вынікае, што места атрымала дазвол на пабудову ратушы: «узьвядуць нават ратушу на годным месцы, на каторым які пакой або камору для пастыганьня сукна выгатаваць і мець ім не забараняем. Будуць таксама мець на ратушы меру збож, г.зн.: бочку ратушную і мёду г.зн. медніцу». Першая і пакуль што адзіная зьвестка пра ратушу ў Горадні адносіцца да 1539—1540 гадоў. Можна меркаваць, што збудавалі яе адразу па атрыманьні местам Магдэбурскага права, як было, напрыклад, у Менску (наданьне ў 1499 годзе — першы ўпамін пра ратушу ў 1503 годзе). Гравюра на медзі Адэльгаўзэра-Цюндта 1568 году — першая іканаграфічная выява Горадні прадстаўляе ратушу як архітэктурную дамінанту ня толькі Рынку, але і ўсяго места. У час вайны Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай 1654—1667 гадоў захопнікі моцна зруйнавалі Горадню разам зь іншымі местамі Вялікага Кня1540 1706

Горадня

Ратуша Горадні, 1568. Медзіярыт Адэльгаўзэра-Цюндта

ства Літоўскага. «Таму як места Гарадзенскае з фальваркамі і прадмесьцямі ад войск маскоўскіх ушчэнт зруйнаванае і спустошанае, каб да дасканалага дабрабыту дайсьці магло, ад падаткаў на тым сойме і на потым звальняем» — паведамляецца ў канстытуцыі сойму 1661 году. «Непрыяцель» зьнішчыў мескую ратушу. Згодна з соймавай канстытуцыяй 1678 году, «мяшчане гарадзенскія ратушу паводле мінулых камісіяў узводзяць, таксама мураваць, будаваць, і ранейшыя будынкі маюць выстаўляць». На даручэньне каралеўскіх камісараў магістрат Горадні меў распачаць пабудову ратушы. На гэта прызначылі суму 4800 злотых, у тым ліку гарадзенскія

Гарадзенская ратуша 1901-14

Горадня, 1568. Медзіярыт Адэльгаўзэра-Цюндта

Малюнак ратушы па гравюры 1600 г. Т. Макоўскага і планаў горада.

жыды мелі даць 300 злотых, а таксама 20 000 штук цэглы, 100 мерак вапны. Аднак справа замаруджвалася з прычыны браку сродкаў. За невыкананьне даручэньня зь места меркавалася спагнаць 2000 коп літоўскіх грошаў. Галоўнай прычынай недахопу грошай на будаваньне былі цяжкасьці зь іх зборам, пра што паведамляе канстытуцыя сойму 1690 году. Сродкі мелі зьбірацца прымусова, «абы ратуша была пабудавана коштам места». Першая выява ратушы на плянах Горадні датуецца 1706 годам. На пляне, выкананым у гэтым годзе, на Рынку паказаны будынак з надпісам «базар» (былая ратуша), а на рагу Рынку з вуліцай Замкавай разьмяшчаецца будынак з надпісам «ратуша». З чаго вынікае, што на руінах першай ратушы зьявіліся гандлёвыя крамы, а магістрат пераехаў у дом лентвойта. Па разбурэньнях Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) Горадню вызвалілі на дзесяць гадоў ад сплаты да скарбу «чыншаў … капшчызны ад напояў». Гэтыя сродкі таксама мелі пайсьці «на рэпарацыю ратушы і аздобу места». Як сьведчыць унівэрсал надворнага каралеўскага падскарбія Асалінскага 1720 году «ратуша ў месьце тутэйшым Горадні, так даўно пустуючая да як найхутчэйшай мае прыйсьці пэрфэкцыі», у чым мелі дапамагаць таксама і ўладальнікі крамаў на Рынку. Але ратуша стаяла надалей без усялякага рамонту і паціху разбуралася гандлярамі. Так, жыд Зэльман Беркавіч «капаючы падмуркі на свае крамніцы ў шкоду места асьмеліўся і выразаць казаў трубы, якія з даўніх часоў сядзяць і ўфундаваныя для бясьпекі места ад агню выпадковага». Фрагмэнты памянёнага ўнівэрсалу сьведчыць пра заняцьце жыдоўскімі гандлярамі будынку ратушы, якая ж да таго знаходзілася ў зруйнаваным стане. У Гарадзенскіх актах 1730 году ўпамінаецца: «старая ратуша … неадрамантаваная і цяпер пустуе і да рэшты руйнуецца». Таму мескі магістрат распачаў выдаляць крамы з будынку ратушы. Жыды, уладальнікі крамаў, што не згаджаліся з пастановай уладаў, у час спробы рамонтных работ закідалі муляроў і нават бурмістра Войцеха Цяхлевіча камянямі і цэгламі. Вывесьці гандляроў з руін ратушы так і не ўдалося. Падарожнік Вільгельм Шлемюлер, які наведаў Горадню ў час сойму 1752 году, у сваім дзёньніку зьвяртае ўвагу на ратушу толькі ў канцы апісаньня забудовы места, ляканічна натуючы: «некалькі яшчэ значнейшых дамоў мураваных у Рынку. У сярэдзіне відаць руіны велізарнага гмаху, дзе купцы раскладваюць свой тавар». Згодна з плянам Горадні 1753 году на Рынку разьмяшчалася «ратуша, цэхгауз, крамы жыдоўскія і пляцы мескія». На пляне Горадні 1780 году ратушны будынак на Рынку адсутнічае, хаця Рынак і названы «ратушным», а «ратушны дворык» у

Здымак да 1939 году

той час разьмяшчаўся на вуліцы Калючынскай, якая пачыналася ад Рынку. Магчыма, у гэты час на месцы руінаў старой ратушы рыхтавалі пляцоўку пад будаваньне новай. Будаваньне мураванай ратушы з крамамі і гаўптвахтай скончылася ў 1784 годзе. Пацьверджаньне існаваньня новай ратушы сустракаецца ў 1791 годзе. Вядома, што яна мела дзьве брамы «з фацыятамі». Відаць, гэта і была клясыцыстычная ратуша, якая праіснавала да сярэдзіны XX ст. будынак ратушы адзначаны таксама на плянах Горадні 1793, 1795, 1798 гадоў. Як «ратуша» ці «ратуша з лаўкамі»[1]. Іканаграфічны матэрыял XVI ст. (гравюры Матэвуша Цюндта, зробленая на падставе малюнка Ягана Адэльгаўзэра ў 1568 годзе, а таксама яе копіяў XVI—XVIII стагодзьдзі) не дазваляе вызначыць дакладнае Гардзееў Ю. Да пытання аб гісторыі месца пабудовы ратушы канца XV — пачатку XVI стагодзь- Гродзенскай ратушы (канец ХV—ХVІІІ стст.) // Краязнаўчыя запіскі. Вып. 4. — дзі Гарадзенскі гісторык Юзэф Ядкоўскі і гісторык архітэк- Горадня, 1997. туры Юры Якімовіч асьвятлілі гісторыю ратушы і прааналізавалі яе архітэктурны воблік, але нічога ня пішуць пра яе месца знаходжаньня. Алена Квітніцкая разьмясьціла будынак ратушы на скрыжаваньні Рынку і вуліцы Замкавай. Больш імаверным здаецца меркаваньне Аляксандра Краўцэвіча, які разьмясьціў яго ў сярэдзіне Рынку. Гэтую думку можна пацьвердзіць наступнымі аргумэнтамі. Згодна зь люстрацыяй Горадні 1675 году мескія ўлады мелі збудаваць ратушу на тым самым месцы, дзе разьмяшчаўся яе стары будынак, разбураны ў часы вайны 1654—1667 гадоў Менавіта ў цэнтры Рынку і ўзьвялі новую ратушу ў XVIII ст., што знайшло адлюстраваньне на плянах места XVIII — першай паловы XX стагодзьдзя.

Герб Гародні. Лічыцца, што

Горадня,Стары Рынак. E. Іберскі 1935

герб быў нададзены гораду ў 1540 годзе каралевай польскай і вялікай княгіняй літоўскай Бонай Сфорца, аднак першыя пячаткі з выявай герба датуюцца 1565 годам. На іх намаляваны алень, які скача з залатым крыжам паміж рагоў — алень Святога Губерта. У Гродне Святы Губерт шанаваўся гараджанамі як прыклад маральнага самаўдасканалення і як заступнік паляўнічых, бо паляванне ў старажытным Гродне доўгі час было ледзь не асноўным відам дзейнасці. Побач з горадам размяшчаліся багатыя паляўнічыя ўгоддзі (якія сталі пасля каралеўскімі) Белавежскай і Гродзенскай пушчы. Паляванне вялося галоўным чынам на буйнога мяснога звера (зуброў, тураў, аленяў, дзікоў), якога у наваколлях Гродна ў той час было багата. Агароджа, цераз якую скача алень, была дададзена да герба пазней і сімвалізуе свабодалюбнасць жыхароў Гродна.

СЛОЎНІК

Рытуал замацавання дамовы з малюнку 16 ст.

Бурмістр Бурмістраўскарадзецкі суд Вальны сойм Войт, войтаўства Войтаўскалаўніцкі суд Ваколічная шляхта Вёска Вількер Гвалты Гільдыі, цэхі Горад Дым Злотніцтва Каморнік Купецтва Кушнерства Лантвойт Магістрат Магнат Міліцыя Мяшчане

Паборца Павіннасць Пагалоўшчына Падымшчына Партачы Паспольства Патрыцыят Прапiнацыя Радзе́цкі су́д Ра́дца Сотнік Цэхі Цэхмістр Чынш Шкоты Шляхта

Бурмістр (польск.: burmistrz,

укр.: Бурмістр, літ.: Burmistras ад ням.: Bürgermeister) — вышэйшы кіраўнік горада з адміністрацыйнай і судовай уладай у гарадах з Магдэбургскім правам[1]; кіраўнік магістрата горада, прадстаяцель гарадскога ўпраўлення (старшыня гарадскога савета), аналаг «мэра». У старадаўняй Польшчы гэты пост паўстаў у XIII стагоддзі. Бурмістр быў старшынёй гарадскога савета, а выбіралі яго члены савета з свайго асяроддзя, штоквартальна. У XIX ст. пасты бурмістра і старшыні рады былі падзеленыя. Пасада гэта была актуальнай для заходніх абласцей Беларусі і Украіны да 1939 года. І — для ўсёй Беларусі ў складзе ВКЛ правінцыі Рэчы Паспалітай да 1772 г. У сучаснай Польшчы бурмістр, згодна з законам ад 8 сакавіка 1990 года, гэта выканаўчы 80 кіраўнік гміны. Выконвае пастановы гарадскога савета, але таксама яўляецца кіраўніком гарадской адміністрацыі (магістрата), начальнікам гарадскіх устаноў, да прыкладу гарадскога транспарту, камунальных прадпрыемстваў, дзіцячых садоў, і г.д. Паводле законаў, таксама можа яўляцца начальнікам аддзела Запісу Актаў Грамадзянскага Стану (ЗАГС), хоць звычайна адмаўляецца ад гэтай пасады і намінуе начальніка. Аналагам бурмістра ў сельскай гміне яўляецца войт. У гміне з насельніцтвам больш, чым 100 тыс. жыхароў, аналагам бурмістра з’яўляецца прэзідэнт горада. Прэзідэнт яўляецца аналагам бурмістра таксама ў некалькіх гарадах, у якіх насельніцтва не перавышае 100 тыс., але гэты пост гістарычна быў ужо прыняты. Бурмістрам (войтам, прэзідэнтам) у горадзе можа стаць любы грамадзянін Польшчы ва ўзросце не менш чым 25 гадоў, не пазбаўлены

правоў балятавання. Выбары з 2002 года праходзяць ва усеагульных, роўных, прамых умовах пры тайным галасаванні. Тэрмін паўнамоцтваў — 4 гады.

Бурмістраўска-радзецкі суд — мясцовы суд

для гараджан y Вялікім Княстве Літоўскім y XIV—XVIII стст. Дзейнічаў адначасова з войтаўска-лаўніцкім судом y гарадах, якія атрымалі прывілей на магдэбургскае права. У склад суда ўваходзілі бурмістры і радцы, колькасць якіх залежала ад памераў горада. Суд разглядаў пераважна нязначныя правапарушэнні мяшчан, цяжбы купцоў і рамеснікаў.

Вальны сойм — саслоў-

на-прадстаўнічы орган Вялікага Княства Літоўскага ў XV — першай палове XVI стагоддзяў. Насіў арыстакратычны характар. Дамінуючае становішча мелі буйныя землеўладальнікі. Пасля заключэння ў 1569 годзе Люблінскай уніі большасць з тых, хто меў права прымаць удзел у працы сойма Вялікага Княства Літоўскага, атрымалі месца ў аб’яднаным сойме Рэчы Паспалітай. Складванне сойма як саслоўна-прадстаўнічага органа мае карані ў вечавых традыцыях і звязана з развіццём саслоўнай сістэмы Вялікага Княства Літоўскага ў XIV— XVI стагоддзях. Традыцыя склікання сходаў і з’ездаў прадстаўнікоў прывілеяваных саслоўяў паўстала на месцах збору агульназемскага сходаў. У аснове з’ездаў ляжала ўяўленне аб роўнасці ўсіх прадстаўнікоў вышэйшага саслоўя (шляхты), заснаванае на агульным для князёў, паноў і рыцарства праве на валоданне зямлёй на аснове рыцарскага права. Ператварэнне з’ездаў ваеннаслужылых насельніцтва ў прадстаўнічы орган шляхецкага саслоўя

адбылося на фоне афармлення правоў ім прывілеяў шляхты, у той жа час пастановы сойма абмяжоўвалі ўладу вялікага князя. 1. Радаман А. Сойм // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 606—611. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2. 2. Довнар-Запольский М. В. Спорные вопросы в истории Литовско-Русского сейма // Журнал Министерства народного просвещения. — 1901. — № 9. — С. 454—498. 3. Леонтович Ф. И. Веча, сеймы, сеймики в Великом княжестве Литовском // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — № 2. — С. 233—274; № 3. — С. 37—61. 4. Максимейко Н. А. Сеймы Литовско-Русского государства до Люблинской унии 1569 года. — Харьков, 1902. — 205 с. 5. Любавский М. К. Литовско-русский Сейм. Опыт по истории учреждения в связи с внутренним строем и внешней жизнью государства. — М.: Университетская тип., 1909. — 1160 с. 6. Halecki O. O początkach parlamentaryzmu litewskiego // Sprawozdania z czynności i posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie. — T. 20. — Nr 8. — Sierpień — wrzesień — październik, 1915.

Войт, войтаўства (польск.: Wójt, ням.: Vogt, лац.: advocatus) — абраная службовая пасада наглядчыка ці распарадчыка ў Вялікім княстве Літоўскім, якая ўзначальвала магістрат ў гарадах у XV—XVIII стагоддзях, застарэлы «сельскі стараста». Узначальваў мясцовае кіраўніцтва ці самакіраўніцтва (воласці, горада, мястэчка, сяла, вёскі, двара). Войта прызначаў вялікі князь ВКЛ з ліку заможных мяшчан або феадалаў, а прыватнаўласніцкіх гарадоў — іх уладальнікі. Іншага разу войта выбіралі гараджане, напрыклад у Оршы, Пінску, Мазыры. У гарадах, дзе існавала самакіраванне, пасада войта ўводзілася да Магдэбургскага права. Увядзенне пасады войта адначасова з наданнем Магдэбургскага права азначала стварэнне прадугледжаных гэтым правам органаў кіравання. Класічнае Магдэбургскае права зводзіла ролю войта да старшынства на шэфенскім судзе. Аднак на Беларусі войт паступова набыў правы вышэйшай адміністрацыйнай улады і войтаўскага суда. Меў значныя крыніцы даходаў. Акрамя судовых пошлін, прыбытак войта складаўся са значнай часткі

халупнiкаў i iнш. сялян. У канцы 18 ст. каля 5% В.ш. мелi прыгонных. Удзельнiчала ў соймiках, паспалiтым рушэннi, карысталася юрыд. недатыкальнасцю, прымала ўдзел у надзвычайных агульназемскiх ваен. i рамонтна-будаўнiчых мерапрыемствах. Вылучалася пачуццём уласнай годнасцi, незалежнасцi, 1. Доўнар Т. І. Войт //Энцыклапедыя гісторыі саслоўна-карпаратыўнай выБеларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Беларус. ключнасцi i салiдарнасцi. У 1796 Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — 537 с., у 8 паветах былога ВКЛ складала [8] к.: іл. ISBN 5-85700-142-0. 2. «Словник іншомовних слів», за ред. академіка 61% усёй шляхты, у 1839 у зах. АН УРСР О. С. Мельничука, м. Київ, 1985 р. с. губернях Рас. iмперыi — 56%. У 154,; 3. «Акты издаваемые Виленскою Археографиче1810 сярэдняя гаспадарка васкою Комиссиею для разбора Древних Актов», том. 26, с. 563. Вильна, 1899 г. колiчнага шляхцiца Магiлёўскай губ. складалася з 7 душ, мела 7,7 Войтаўска-лаўніцкі дзес. зямлi, 1,8 селянiна. Пасля суд - адзін з мясцовых судоў ўключэння ВКЛ у склад Расiйдля гарадскога насельніцтва скай iмперыi ў вынiку падзелаў Вялікага княства Літоўскага. Рэчы Паспалiтай пасля ўвядзенДзейнічаў у гарадах, якія мелі грамату на магдэбургскае права. ня падушных рэвiзiй, рэкруцтва, маёмаснага цэнзу пры выбарах i Яго юрысдыкцыі падлягалі iнш. ў канцы 18—пач. 19 ст. В.ш. мяшчане. страцiла свае саслоўна-палiт. Справа таксама разглядалаправы. ся, калі ў судовай спрэчцы ў © Яўген Анішчанка, 2005 якасці істца выступаў жыхар 1. Malinowski M. O ziemianach podług dawnych горада, які не меў прывілея на praw litewskich // Teka Wileńska. 1857. № 1; магдэбургскае права, або феа2. Gloger Z. Szlachta okoliczna na Zmujdzi // Biblioteka Warszawska. 1877. T. 4, z. 11; дал ці залежны ад яго чалавек. 3. Яго ж. Dawna ziemia bielska i jej szastkowa розных натуральных пабораў, долі прыбытку ад рыначнага гандлю, утрымання корчмаў, крам, часам — зямельных падараванняў. Прызначаныя войты часта перакладалі свае абавязкі на ландвойтаў, варагавалі з гараджанамі. Задакументаваныя шматлікія скаргі на незаконныя дзеянні войта.

Ваколічная шляхта, адна

з нiжэйшых груп дробнамаянтковай шляхты ў Лiтве i Беларусi ў 16—19 ст. Называлася таксама шляхтай засцянковай, заградовай, загонавай, шарачковай i iнш. Юрыдычна адносiлася да пануючага саслоўя феадалаў, маёмасна наблiжалася да працоўнага сялянства. Паходзiла са свабодных людзей (баяр, зямян i iнш.), якiя маглi дакументальна пацвердзiць асабiстую вольнасць ад цяглава-чыншавых абавязкаў. Сялiлася ў адасобленых паселiшчах (аколiцы, засценкi, абрубы) на землях, не занятых гаспадарскiмi дварамi i надзеламi залежных сялян. Зямлёй валодала паводле родава-спадчыннага права, апрацоўвала яе самастойна, але ў дапамогу нярэдка наймала агароднiкаў,

«населены пункт» маглі ўжывацца тэрміны «пагост», «след», «служба», «дворышча», «зямля», «селішча». У Літве сельскія паселішчы называліся «каймас», «вешэ», «соджус», «пакеміс», «папіліс», «венсядзіс». В., якія ўзнікалі на новааселеных землях і насельніцтва якіх было часова вызвалена ад павіннасцей, атрымлівалі назву «воля», «волька», «слабада». У 14—16 ст. пераважалі невялікія, не болей за 20 двароў В. Некат. з іх мелі па 1—3 двары. У асобных месцах існавалі вял. В., напр., у 1560 у Магілёўскай вол. былі В. па 100 і болей двароў. Аднак часта бывала, што буйную В. складалі раскіданыя на многія кіламетры асобныя двары і гнёзды двароў, якія, па сутнасці, былі самастойнымі В. Гасп. асваеннем да 16 ст. былі ўжо ахоплены не толькі даліны рэк, але і водападзелы, дзе ўзнікалі малыя В. Паводле падлікаў па 2035 сельскіх 81 паселішчаў, размешчаных у 16 паветах Беларусі, у канцы 16—1й пал. 17 ст. ў 554 паселішчах szlachta. Warszawa, 1873; жыло менш за 10 сям’яў у 4. Леонтович Ф.И. Крестьянский двор в Ликожным, у 766 было па 11—30 товско-Русском государстве. Вып. 1—3. СПб.; Варшава, 1897—98; 5. Грушевский А. Пинское Полесье XIV—XVI вв.: сем’яў, у 366 — па 31—50, у 349 Ист. очерки. Киев, 1903; — больш за 50 сем’яў. 6. Horoszkiewicz R. Szlachta zaściankowa na З правядзеннем у 16 ст. валочziemiach wschodnich. 2 wyd. Pińsk, 1937; 7. Козловский П.Г. Землевладение и землепользование в Белоруссии в XVIII—первой половине най памеры пачаўся працэс XIX в. Мн., 1982; прымусовага ўзбуйнення В. Ад8. Rychlikowa I. Ziemiaństwo polskie, 1789—1864. міністрацыя дзярж. і прыватных Warszawa, 1983. уладанняў бачыла ў ссяленні ў адну В. асобных двароў сродак Вёска, невялікае паселішча, паляпшэння агрыкультуры і жыхары якога займаліся перамеру для ўзмацнення паліважна сельскай гаспадаркай; цэйскага нагляду над сялянасн. тып паселішча ў ВКЛ. У ствам. «Устава на валокі» 1557 функцыянальных адносінах В. супрацьпастаўлялася мястэчку, прадугледжвала В. з вулічнай планіроўкай, пры якой хаты якое было месцам правядзенз клецямі і хлявамі стаялі на ня лакальнага гандлю і мела большую колькасць рамеснікаў, адным баку вуліцы, а астатнія і гораду — значнаму населенаму гасп. пабудовы — на другім. Пабудова такіх В. была магчыма пункту з развітым рамяством на вял. адкрытых прасторах, а і гандлем. Асн. тэрмінам, які на забалочаных і моцнаперасеабазначаў В. ў ВКЛ, было слова «сяло», зрэдку ўжываўся тэрмін чаных мясцовасцях працягвалі «весь». Невял. сяло называлася існаваць В. з бессістэмнай або радавой забудовай. Згодна з сяльцо, прыселак. У значэнні

уставай 1557 ворыва падзялялася на 3 палі, кожнае з якіх мела свае межы («сцены»). Землі за гэтымі межамі — засценкі — здаваліся ў арэнду дробнай шляхце, якая ставіла там свае двары. Першапачаткова ў засценках было па 1—2 двары, пасля іх колькасць павялічваецца. На мяжы 18—19 ст. у Койданаўскім графстве былі засценкі з 10—16 і нават 20 дварамі. У 2-й пал. 16 ст. з’явіліся ваколіцы — паселішчы дробнай шляхты, якая не мела прыгонных і сама займалася сельскай гаспадаркай. Да наступнага тыпу адносіліся розныя аднадворныя і маладворныя сельскія паселішчы. Сярод іх былі двары арандатараў, леснікоў, млынароў і інш. Своеасаблівым відам сельскіх паселішчаў былі панскія двары (дварцы) — цэнтры іх маёнткаў, дзе, акрамя панскага жылля, былі сядзібы панскіх слуг і сялян. З развіццём 82 прыгонніцтва панскія двары трансфармаваліся ў фальваркі. Сял. сядзібы ў дакументах звычайна называюцца дварамі, радзей сяліцьбамі, дворышчамі. Двор бел. селяніна складаўся звычайна з хаты, клеці (свірана), хлява (аборы), гумна (стадолы, клуні), адрыны (пуні) і інш. Вакол сядзіб узводзілася загарадзь (плот, тын). Панскія сядзібы мелі большую колькасць гасп. пабудоў, сярод іх былі вазоўні, сырніцы, скарбчыкі і інш. У В. маглі быць рудня, гута, бровар, кузня, млын, карчма, царква, касцёл. © Валерый Пазднякоў, Валерый Шаблюк 1. Леонтович Ф.И. Крестьянский двор в Литовско-Русском государстве. Вып. 1—3. СПб.; Варшава, 1897—98; 2. Мелешко В.И. Очерки аграрной истории Восточной Белоруссии (вторая половина XVII—XVIII в.). Мн., 1975; 3. Шаблюк В.У. Сельскія паселішчы Верхняга Панямоння XIV—XVIIIстст. Мн., 1996; 4. Гісторыя сялянства Беларусі. Т. 1. Мн., 1997.

Яна мела заканадаўчую моц, рэгулявала пытанні гандлю, рамяства і інш.

Гвалты, адработачная феа-

дальная павiннасць сялян ВКЛ; тое, што згоны.

Гільдыі,цэхі

у перыяд ранняга сярэднявечча розныя аб’яднанні купцоў у краінах Еўропы для абароны інтарэсаў сваіх членаў. Купецкія гільдыі ствараліся, з мэтай абароны купцоў і тавараў у дарозе, узаемадапамогі, атрымання гандлёвых прывілеяў, замацавання манапольнага становішча на мясцовых рынках. На Беларусі так званыя купецкія сотні вядомы з XII ст. ў Полацку і Віцебску. У XVII—XVIII стст. купецкія арганізацыі ў рамесна-гандлёвых цэнтрах ВКЛ называліся брацтвамі. Адстойваючы інтарэсы купцоў на гандаль у гарадах мелі перавагі пры набыцці і продажы прывазных тавараў, права пасрэдніцтва ў гандлі іншаземных купцоў, рэгулявалі парадак куплі і продажу, адносіны паміж купцамі. Пасля далучэння Беларусі да Расійскай імперыі на яе пашырылася дзеянне рэгламенту Галоўнага магістрата, які абавязваў ствараць гільдыі ва ўсіх гарадах. Купцы павінны былі запісвацца ў гільдыі і купляць гандлёвае пасведчанне, права атрымання пасведчанняў дзейнічала да Кастрычніцкай рэвалюцыі.

Швед, В. В. Гільдыі / В. В. Швед // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994.

Горад, значны населены

пункт, які выконвае функцыі эканамічнага (рамеснага, гандлёвага, фінансавага), палітыка-адміністрацыйнага, рэлігійнага, культурнага, ваенВількер – пастанова мана-адміністрацыйнага цэнтра. гістрата, якая прымалася на На Беларусі першыя Г. ўзніклі ў сумесным пасяджэнні рады і лавы, у прысутнасці рамеснікаў. 9—13 ст. і ўяўлялі сабой агарод-

жанае (адсюль назва «горад») умацаванае паселішча. Ва ўсх.слав. летапісах і інш. крыніцах 9—13 ст. на тэр. Беларусі названа 35 Г., што дакладна ідэнтыфікаваны і даследаваны археалагічна. Умацаваным цэнтрам Г. быў дзядзінец — месца сховішча насельніцтва ў час ваенных дзеянняў. У буйных Г. там былі рэзідэнцыі (двары) князя або яго намесніка, епіскапа, свецкіх і царкоўных ураднікаў і залежнага ад іх насельніцтва. Каля дзядзінца размяшчаўся пасад (места), насельніцтва якога спецыялізавалася на рамесна-гандлёвай дзейнасці. Звычайна на пасадзе каля ўвахода на дзядзінец размяшчалася гандлёвая плошча — торг. У буйных Г. пасад абводзіўся дрэваземлянымі ўмацаваннямі і ператвараўся ў вакольны горад. У 2-й пал. 13—15 ст. Г. Беларусі перажывалі заняпад. Рэзка зменшылася іх насельніцтва, некат. страцілі паліт. і эканам. значэнне або зніклі зусім. У Літве ў 13—14 ст. ішоў працэс утварэння Г., якія вырасталі з адм. цэнтраў зямель і валасцей, ваенных умацаванняў, вакол якіх гуртавалася рамесна-гандлёвае насельніцтва. Працэс утварэння Г. паскорыўся пасля разгрому ў пач. 15 ст. Нямецкага ордэна і спынення нападаў крыжакоў. У сярэдзіне 16 ст. даследчыкі налічваюць на землях сучаснай Літвы 13 Г. Горадабудаўнічыя працэсы, якія суправаджаліся канцэнтрацыяй рамяства і гандлю, прывялі да ўтварэння ў ВКЛ у 15—16 ст. вял. колькасці малых Г. — мястэчак. У крыніцах 16—18 ст. тэрміны Г. (места) і мястэчка ўзаемазамяняльныя ў дачыненні да малых і сярэдніх Г. Навукоўцы ў якасці крытэрыя адрознення мястэчка ад Г. прапануюць улічваць большую сувязь местачкоўцаў з с.-г. заняткамі і статыстычны крытэрый. Прапануецца лічыць мястэчкамі населеныя

пункты гар. тыпу, якія маюць менш за 300 дымоў (З.Ю.Капыскі, А.М.Карпачоў, А.П.Грыцкевіч), менш за 200—250 дымоў (С.Александровіч) або менш як 100—150 дымоў (Е.Ахманскі). Згодна з класіфікацыяй Капыскага, малыя Г. налічвалі больш за 300 дымоў, сярэднія — больш за 500 дымоў і вялікія — больш за 1000 дымоў. У сярэдзіне 17 ст. ён налічваў на тэр. сучаснай Беларусі 37 Г. і 425 мястэчак. Паводле юрыд. статусу большасць Г. былі дзяржаўнымі. Некат. Г. ў выніку падаравання вял. князямі перайшлі ва ўладанне магнатаў (Клецк, Давыд-Гарадок, Слуцк, Капыль і інш.). Некат. прыватнаўладальніцкія Г. ўзніклі дзякуючы намаганням магнатаў пры садзейнічанні дзярж. улады (Біржы, Нясвіж і інш.). Да 16 ст. Г. ВКЛ захоўвалі цесную адм. і эканам. сувязь з навакольнай с.-г. тэрыторыяй і ўтваралі з ёй адзіную зямлю (воласць). Г. былі непарыўна звязаны з валасцямі як адм., гаспадарчы і ваенны цэнтр. Гараджане валодалі значнымі с.-г. землямі і неслі дзярж. ваенную павіннасць. Значным было самакіраванне Г., якое ажыццяўлялася праз веча і абранне мясц. адміністрацыі. Узмацненне ў 14—15 ст. цэнтральнай дзярж. адміністрацыі і шляхты прывяло да абмежавання гар. адміністрацыі, павелічэнню ролі мясцовага дзярж. апарату (намеснікі, дзяржаўцы, старасты), аслабла сувязь Г. з іх с.-г. акругай. З канца 14 ст. гар. абшчыны ВКЛ атрымлівалі права на самакіраванне на ўзор нямецкіх і польскіх Г. — магдэбургскае права (Вільня ў 1387, Берасце ў 1390). Пры гэтым новыя нормы гар. права спалучаліся з традыцыйнымі, на аснове іх сінтэзу ў некат. Г. узнікалі мясц. кодэксы гар. права — вількеры. У 16—1-й пал. 17 ст. Г. ВКЛ перажывалі росквіт. Значна

вырасла іх насельніцтва, назіраецца некат. спецыялізацыя эканам. дзейнасці (гарбарнае рамяство ў Слуцку, будаўнічае ў Віцебску, зброевае ў Менску і Полацку, апрацоўка футра ў Магілёве). Найзначнейшымі Г. былі Вільня, Слуцк, Магілёў, Менск, Бярэсце, Кіеў, Луцк і інш. На сярэдзіну 17 ст. гар. насельніцтва складала каля 370 тыс. чал. (прыблізна 8,2% насельніцтва). Узніклі новыя асаблівасці гар. планіроўкі. Былыя дзядзінцы і ў некат. выпадках вакольныя гарады (яны пачалі звацца замкамі) ператвараліся ў месца размяшчэння дзярж. або прыватнаўладальніцкіх органаў кіравання. На значнай адлегласці ад іх разбівалася прамавугольная ў плане рыначная плошча, якая рабілася новым адм. і горадабудаўнічым цэнтрам. На ёй размяшчаліся крамы, дамы заможных гараджан, ратуша, царква, касцёл. На пабудову сінагог, мячэцяў, лютэранскіх і кальвінскіх збораў існавалі пэўныя абмежаванні. Рыначная плошча звычайна мела значныя памеры, каб умясціць вял. колькасць людзей, коней і вазоў у час кірмашоў. Сац. склад гараджан быў неаднародны. Разам з мяшчанамі — членамі гар. абшчыны ў Г. жылі паддданыя свецкіх і духоўных феадалаў, сяляне, шляхціцы, духавенства, ваенныя (гарнізоны замкаў). Не ўваходзілі ў саслоўе мяшчан яўрэйскае і татарскае насельніцтва, якое мелі ўласныя органы самакіравання. Незалежныя ад гар. абшчыны кварталы з іх насельніцтвам ўтваралі асобныя ў прававых адносінах утварэнні — юрыдыкі. Сярод мяшчан пераважалі рамеснікі і гандляры (купцы, прасалы, крамнікі), яны аб’ядноўваліся ў цэхі (брацтвы). Пазацэхавыя рамеснікі (партачы) праследаваліся. У Г. дзейнічалі шматлікія рэлігійныя, дабрачынныя, асветныя, мядовыя брацтвы. Члены гар.

абшчыны (асабліва патрыцыят і паспольства) карысталіся пэўнымі прывілеямі, зафіксаванымі ў велікакняжацкіх граматах, прывілеях на магдэбургскае права. Яны ўдзельнічалі ў выбарах органаў гар. самакіравання (магістрат, рада), ладзілі святы гарадскія. Г. ВКЛ значна пацярпелі ў час антыфеадальнай вайны 1648—51, вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67, Паўночнай вайны 1655—60. Шмат іх было спалена, гар. насельніцтва скарацілася напалову. Аднаўленню Г. перашкодзіла Паўночная вайна 1700—21. Заняпад Г. быў выкарыстаны феадаламі для пашырэння сваіх гар. уладанняў, павелічэнню прыватных юрыдык. У каралеўскіх Г. павялічыліся ўладанні каталіцкай царквы, перш за ўсё за кошт каралеўскіх падараванняў і ахвяраванняў свецкіх феадалаў і багатых гараджан. У 2-й пал. 18 ст. на тэр. сучаснай Беларусі 83 было 39 Г. і каля 350 мястэчак, дзе жыло каля 250 тыс. чал. (каля 11% насельніцтва), аднак гар. насельніцтва не дасягнула ўзроўню сярэдзіны 17 ст. У Літве на мяжы 18—19 ст. налічвалася каля 300 Г. і мястэчак, гар. насельніцтва ў канцы 18 ст. дасягала каля 12,5%. Аднаўленне Г. ажывілася ў сярэдзіне 18 ст. разам з эканам. уздымам у краіне. Рост уплыву магнатаў у гар. справах прывёў да таго, што сойм 1776 пазбавіў магдэбургскага права дзярж. Г., акрамя ваяводскіх і павятовых цэнтраў (прыватнаўладальніцкія Г. захавалі магдэбургскае права). Гар. самакіраванне апынулася пад кантролем старастаў (фактычна магнатаў). Чатырохгадовы сойм 1788—92 зрабіў захады па аднаўленні правоў малых і сярэдніх гарадоў на самакіраванне. 18.4.1791 быў прыняты закон «Гарады нашы каралеўскія ў дзяржавах Рэчы Паспалітай», пазней абвешча-

ны часткай Канстытуцыі З мая 1791. Згодна закону мяшчане сталі ўласнікамі гар. зямель, атрымалі права набываць інш. землі, служыць у адміністрацыі, судах і войску. У 1791—92 самакіраванне на аснове магдэбургскага права было адноўлена ці ўведзена ўпершыню ў шматлікіх Г. і мястэчках ВКЛ (на тэр. сучаснай Літвы такіх населеных пунктаў было каля 60). Гарадзенскі сойм 1793 скасаваў рэформы 1791—92, самакіраванне было захавана ў тых Г. і мястэчках, якія ім карысталіся да 1776. © Валерый Пазднякоў, 2005

насці — г.зн. службу. Пасля завяршэння аграрнай рэформы (сяр. XVI — 1-я палова XVII ст.) асноўнымі аб’ектамі падаткаабкладання зрабіліся валока і служба, а дым пачаў атаясамлівацца з паняццем дома, двара. Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БЕЛТА, 2001.

Злотніцтва, ювелірная справа, рамяство па вырабу рэчаў з каштоўных металаў і камянёў. На бел. землях З. як рамяство існавала з часоў Кіеўскай Русі. Вырабы з золата і серабра знойдзены падчас рахеалагічных раскопак амаль ва ўсіх бел. 1. Грушевский А.С. Города В. Княжества гарадах. Буйнейшым цэнтрам Литовского в XIV—XVI вв.: Старина и борьба за З. ў 13 ст. быў Новагародак, дзе, старину. Киев, 1918; Łowmiański H. «Wchody» miast litewskich // як мяркуе Ф.Д.Гурэвіч, склалася Ateneum Wileńskie. 1923. № 3—4; 1924. Z. 5—6; 2. Дружчыц В. Беларускія месты ў гістарычнай карпарацыя ювеліраў. У ювелірлітаратуры // Гістарычна-архэолёгічны зборнай вытворчасці ВКЛ вылучанік. Мн., 1927. № 1; 3. Ochmański J. W kwestii agrarnego charakteru юць некалькі груп майстроў miast Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI wieku // Studia historica. Warszawa, 1958; паводле іх прававога статуса і 4. Копысский З.Ю. Экономическое развитие характару вытворчай дзейнасгородов Белоруссии в XVI—первой половине XVII в. Мн., 1966; ці: манастырскія; незалежныя 5. Яго ж. Социально-политическое развитие гарадскія (працавалі паводле 84 городов Белоруссии в XVI—первой половине XVII в. Мн., 1975; «даўняга звычаю»); юрыздычане 6. AlexandrowiczS. Genezairozwójsiecimiastecze kBiałorusiiLitwydopołowyXVIIw. // ActaBaltico(майстры, якія залежалі ад улаSlavica. Białystok, 1970. Т. 7; 7. Грицкевич А.П. Частновладельческие города дальніка свецкай або духоўнай Белоруссии в XVI—XVIII вв.: (социально-экоюрыдыкі ў горадзе); магнацкія номическое исследование истории городов). Мн., 1975; сервітары; цэхавыя; прыдвор8. Яго ж. Социальная борьба горожан Белоруссии (XVI—XVIII вв.). Мн., 1979; ныя злотнікі вял. князёў. Гэтыя 9. KryževičiusV. LietuvosprivilegijuotiejimiestaiX групы аказвалі вял. уплыў друг VIIa. antrojipusė—XVIIIa. Vilnius, 1981; 10. Lietuvosmiestų istorijos šaltiniai. T. 1—3. на друга, ступень уздзеяння не Vilnius, 1988—2001; 11. Сас П.М. Феодальные города Украины в была аднолькавай на ўсёй тэрыконце XV—60-х годах XVI в. Киев, 1989; торыі ВКЛ, а таксама ў рамках GudavičiusE. Miestų atsiradimasLietuvoje. Vilnius, 1991; 12. RimšaE. LietuvosDidžiosiosKunigaikštystėsmi аднаго горада на розных этапах estų antspaudai. Vilnius, 1999; яго гісторыі; на яе ўплывалі 13. Бардах Ю. Лад местаў на магдэбургскім этнічнае асяроддзе і культурныя праве ў Вялікім Княстве Літоўскім да паловы XVII ст. // Бардах Ю. Штудыі з гісторыі Вялікага традыцыі. Адзначаецца пераход Княства Літоўскага. Мн., 2002. майстроў-ювеліраў з буйных у дробныя гарады і на гэтай Дым — адна з даўнейшых аснове — пераход майстроў з адзінак падаткаабкладання. Уключаў сялянскую гаспадарку адной групы ў іншую. Найбольш рэгламентаванай групай злотз зямлёй, пабудовамі (домам), нікаў (залатароў) былі цэхавыя цяглай і прадукцыйнай жывёлай і ўсім гаспадарскім рыштун- майстры. Ювелірныя цэхі мелі адладжаную ўнутраную структукам і начыннем[1]. ру, развітую сістэму знешніх — Зямельны надзел дымоў міжцэхавых, міжсаслоўных, мізвычайна складаўся з ворнай зямлі і сенажатных угоддзяў, за жрэлігійных, міжнацыянальных сувязей. Першы вядомы злотнік карыстанне якімі члены сям’і ВКЛ — Якуб, майстар вял. князя абавязаны былі выконваць на карысць феадала розныя павін- літоўскага Гедзіміна (упамінаец-

ца ў 1292, калі трон ВКЛ займаў яшчэ Віцень). Мяркуецца, што Якуб паходзіў з Рыгі. Гедзімін прымаў пры сваім двары і інш. злотнікаў. У 1422 згадваецца віленскі злотнік Маркус. З ВКЛ паходзіў вядомы кракаўскі злотнік Ян Літвін (упамінаецца ў 1440—60, з 1441 старшы кракаўскага цэха злотнікаў, з 1442 шматгадовы гарадскі лаўнік), у 1452 яго вучнем быў Ян з Вільні. У 1481 упамінаецца віленскі злотнік Клемент, у 1514 ён жыў у юрыдыцы капітула. Віленскі злотнік Пётр упамінаецца ў 1491—1516. У 1495 па ініцыятыве злотнікаў нямецкага паходжання вял. князь літоўскі Аляксандр у 1495 заснаваў у Вільні злотніцкі цэх (1-ы рамесны цэх у ВКЛ). Цэх ахопліваў майстроў нямецкага і польскага паходжання. У 1516 Жыгімонт І Стары пацвердзіў цэхавы статут. У 1544 віленскія злотнікі — літвіны і русіны — скардзіліся вял. князю, што мясцовыя злотнікі — немцы і палякі — не даюць ім мажлівасці займацца злотніцкім рамяством як асобам, якія не належаць да цэха, хоць раней яны свабодна ім займаліся; Жыгімонт І дазволіў працаваць злотнікам па-за цэхам. У 1547 Жыгімонт ІІ Аўгуст пацвердзіў статут віленскага цэха злотнікаў, а ў 1558 пастанавіў, каб усе віленскія злотнікі, не зважаючы на нацыянальнасць і веравызнанне, належалі да аднаго цэха (выключэнне было зроблена для братоў Фрыдэрыка і Базыля Шумленскіх). У 1582 Стафан Баторый пацвердзіў прывілей 1547 Жыгімонта ІІ Аўгуста і дапоўніў статут цэха. У 1596 Жыгімонт ІІІ пацвердзіў прывілей Стафана Баторыя і зноў дапоўніў статут. Вядомы імёны 115 віленскіх злотнікаў да канца 16 ст., сярод іх 48 немцаў (прыбылі з Гданьска, Нюрнберга, Караляўца, Эмдэма, Інгальштата, Франкфурта-на-Майне, Аўгсбурга, Страсбурга, Іахімсталя, Меклен-

бурга і інш.), 23 чал. перасяліліся з Польшчы (у асн. з Кракава). На вялікакняжацкім двары адзначаюцца італьянскія майстры (8 чал. з Венецыі, Вероны і Мантуі), 1 француз. У Вільні працавалі таксама злотнікі з Масковіі (2 чал.), галандзец, швейцарэц, венгр. Пасля 1544 адзначаецца наплыў злотнікаў з Польшчы. Мяркуецца, што ў сярэдзіне 17 ст. ў Вільні ўзнік яўрэйскі злотніцкі цэх. У 17—18 ст. сярод віленскіх злотнікаў трывалыя пазіцыі па-ранейшаму захоўвалі майстры нямецкага паходжання, аднак з сярэдзіны 18 ст. значна ўзмацніліся пазіцыі яўрэйскіх майстроў. Патронам злотнікаў лічыўся св. Элігій, яго выява змешчана на пячатках віленскага цэха злотнікаў. У Коўне злотнікі вядомы з 1498, злотніцкі цэх утварыўся ў сярэдзіне 16 ст. У Гародні злотнікі фіксуюцца з 1539, іх цэх атрымаў статут у 1630, але ў 18 ст. ўжо не дзейнічаў, у 1789 у горадзе працавала 12 майстроў хрысціянаў — па 6 злотнікаў і ювеліраў, а таксама 7 злотнікаў-яўрэяй. У Берасці ў 1566 працавалі 4 злотнікі, у 1599 заснаваны цэх злотнікаў і мастакоў. У Магілёве злотнікі і сярэбранікі ўпамінаюцца з 1577, у 1629 прыняты статут цэха злотнікаў (было 10 майстроў), у 1635 да яго далучаны меднікі, канвісары і бляхары (у 1650 вылучаны); у 1745 у горадзе працаваў 1 злотнік, у 1765 — 6 злотнікаў. У Віцебску залатары ўпамінаюцца з 1596; у 1665 упрацавалі 2 злотнікі, з 1721 тут вядомы злотніцкі цэх. У Полацку залатары вядомы з 1502; у 1605 арганізаваны цэх металістаў, у які ўваходзілі таксама злотнікі; у сярэдзіне 17 ст. у горадзе працавала каля 20 злотнікаў, аднак большая частка з якіх была вывезена ў Маскву. Пінскія злотнікі ўпамінаюцца з пач. 16 ст.; у 1639 створаны аб’яднаны цэх, у які ўваход-

зілі злотнікі, кавалі, катляры і мечнікі; у 1783 у горадзе было 4 злотніка; у канцы 18 ст. злотнікі і сярэбранікі ўваходзілі ў аб’яднаны кавальскі цэх. У Новагародку злотнікі ўпамінаюцца з 1-й пал. 16 ст., у 1636 створаны злотніцкі цэх. У Менску ў 1591 створаны аб’яднаны цэх металістаў, куды ўваходзілі і злотнікі, у 1615 яны стварылі асобны цэх, аднак у 18 ст. зноў існаваў агульны цэх металістаў; у 1800 у горадзе працавала 56 злотнікаў. У Слуцку злотніцкі цэх існаваў у 1-й пал. 17 ст.; у 1728 у горадзе было 7 злотнікаў і 12 сярэбранікаў. Майстры-злотнікі, якія не ўваходзілі ў цэхі, працавалі ў Бабруйску, Давыд-Гарадку, Клецку, Міры, Нясвіжы, Слоніме, Шклове і інш. Залатары ў 1-й пал. 16 ст. адзначаюцца ў Кіеве, Жытоміры, Вінніцы, Уладзіміры, Луцку, Крэменцы, Астрозе, Дубно, Клявані, Лакачах, Сокалі, Сцепані і інш. укр. гарадах. Злотнікі Гародні, Менска, Берасця, Магілёва, Полацка, Віцебска і інш. прызнавалі аўтарытэт віленскага злотніцкага цэха як галоўнага адукацыйнага цэнтра ювеліраў ВКЛ. Усяго ў 1650—1750 пачатковае і майстэрскае навучанне ў віленскім цэху прайшлі больш як 250 чал. з розных гарадоў ВКЛ. Толькі ў 1660—1800 у віленскім цэху былі атэставаны каля 200 ювеліраў з Полацка, Слоніма, Дзісны, Глыбокага. У некаторых віленскіх ювелірных майстэрнях адначасова працавала да 10 вучняў і падмайстроў. Шэрагі злотнікаў ВКЛ пастаянна папаўняліся майстрамі — эмігрантамі з Германіі і Польшчы. Так, у 1730-я г. ў Клецку пасяліўся злотнік Гершан Сендыковіч з Любліна, а ў 1770-я г. ў Гародні — Ёган Тэадор Кёс. Сярод манастырскіх майстроў першапачаткова пераважалі, відаць, праваслаўныя, па меры ўмацавання каталіцтва раслі шэрагі кляштарных майстроў, у

2-й пал. 18 ст. пераважалі прадстаўнікі езуіцкага ордэна. Заказчыкамі ювелірных вырабаў выступалі магнаты, заможная павятовая шляхта, царкоўная іерархія, гарадскі патрыцыят, купецтва. Злотнікі выраблялі мужскія і жаночыя ўпрыгожанні, прадметы рэлігійнага культу, парадныя сталовыя прыборы і начынні, аздаблялі вупраж і зброю, рэзалі пячаткі. З 15 ст. побач са злотнікамі ўпамінаюцца сярэбранікі, якія спецыялізвалаіся на вырабах з серабра, у 18 ст. ўпамінаюцца спецыялізаваныя майстры-ювеліры, што займаліся апрацоўкай каштоўных камянёў. Сярод вырабаў злотнікаў ВКЛ — Віленскі крыж, Калужскі крыж, Полацкі крыж, шаты абразоў. Найбольш старая шата з бел. зямель — шата Будслаўскага абраза Маці Божай (канец 16—1-я пал. 17 ст.), выкананая ў рэнесансным стылі, відаць, віленскім майстрам заходняй 85 (італьянскай) арыентацыі. З. ВКЛ разівалася пад уздзеяннем розных мастацкіх школ і этнічных традыцый. У першапачатковы перыяд былі моцнымі стараж.-рус. і візантыйскі ўплывы. З 14 ст. на З., асабліва ў зах. абласцях ВКЛ развівалася ў рэчышчы готыкі, потым рэнесансу, барока, ракако. Пры вытворчасці ювелірных вырабаў выкарыстоўваліся плаўка, коўка, вальцоўка, валачэнне, расклёпванне, пры іх фармаванні — гнуццё, праўка, выцягванне, пілаванне, свідраванне, пайка, штыфтаванне, плакіроўка, пры мастацкай апрацоўцы — шліфаванне, паліраванне, ажураванне, канфарэнне, гравіроўка, гільяшыраванне, траўленне, чаканка, цісненне басмай, інкрустацыя, скань, грануляванне, эмаліраванне, залачэнне, серабрэнне, наводка. Для сведчання якасці на ювелірныя вырабы ставіліся клемы. Віленскае цэхавыя клеймы мелі выяву св.

манахі, вольныя сяляне, пазней і залежныя ад феадалаў людзі і нават халопы, якія выконвалі даручэнні сваіх уладальнікаў[1]. 3 беларускіх гарадоў у пісь1. Максімава Э.С. Матэрыялы да гісторыі мовых крыніцах 12—14 стст. беларускага злотніцтва: (арнаментальнае найлепш асветлена дзейнасць мастацтва злотнікаў «віленскага кола») купецтва Полацка і Віцебска. // Помнікі культуры: новыя адкрыцці. Мн., 1985; Паводле дагавора 1229[1] і дага2. Яе ж. Шата невядомага злотніка // вораў полацкіх князёў Гердзеня Мастацтва Беларусі. 1985. № 7; 3. Яе ж. Ювелирное искусство Полоцка 1263 (1264) і Ізяслава 1265 з XVI—XVIII вв. // История и археология Інфлянцкім ордэнам купецтва Полоцка и Полоцкой земли. Полоцк, 1987; Полацка і Віцебска магло 4. Яе ж. Давыд-гарадоцкія злотнікі XVII— свабодна гандляваць у Рызе, XVIII стст. // Помнікі мастацкай культуры Любеку, на Готландзе. Віцебская Беларусі. Мн., 1989; 5. Яе ж. История белорусского «злотниберасцяная грамата мяжы XIII— цтва”: (от монастырских ювелиров к XIV стст. сведчыць пра ўдзел цеховым) // Наш радавод. Гродна, 1992. Кн. 4, ч. 3; мясцовага купецтва ў хлебным Яе ж. Мастацкія якасці шатаў абразоў гандлі. У неўраджайныя гады XVI—першай паловы XVII ст. // Помнікі мастацкай культуры Беларусі эпохі яно дастаўляла збожжа з Рыгі. Адраджэння. Мн., 1994; Полацкія купцы неаднаразо6. Пуцко В.Р. Бароўскі сярэбраны пацір ва ўпамінаюцца ў «Рыжскай // Помнікі мастацкай культуры Беларусі. Мн., 1989; даўгавой кнізе» (1286—1352). Яго ж. Гравіраваная сярэбраная шклянка У XIV—XV стст. гандляры з з Бранска // Мастацтва. 1994. № 5; 7. Яго ж. Барочныя аправы цудадзейных беларускіх гарадоў ездзілі ў абразоў Маці Божай // Барока ў БеларуПольшчу, Прусію, Турцыю, Маскай культуры і мастацтве. Мн., 1998; 8. Яго ж. Серебряная чарка с гербом скву, Ноўгарад, Пскоў. У Рызе іх Полоцка // Гістарычна-археалагічны рэзідэнцыяй быў Рускі двор[ru] 86 зборнік. Мн., 2000. № 15; 9. Сас П.М. Феодальные города Украины в 1. Лаппо И. Подкоморский суд в Великом княже- (упамінаецца ў 1458), з мяжы стве Литовском в конце XVI и начале XVII в. // конце XV—60-х годах XVI в. Киев, 1989; XIII—XIV стст. тут існавала Журн. Мин-ва нар. просвещения. 1899. № 8; 10. Цітоў А.К. Спіс злотнікаў Беларусі ў 2. Похилевич Д.Л. Крестьяне Белоруссии и праваслаўная царква Св. МікаХІІ—XVIII стст. // Гуманітарна-эканаміч- Литвы в XVI—XVII вв. Львов, 1957. ны веснік. 2001. № 1; лая. Гандаль вёўся, як правіла, 11. Яго ж. Лепшы злотнік Рэчы Паоптам, нярэдка ў крэдыт. Купецтва . Ва ўсходніх славян спалітай // Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі: гісторыя і сучаснасць. Канфлікты паміж беларускімі і купецтва пачало фарміравацМн., 2008; нямецкімі купцамі разглядаліся ца ў 9—10 стст. пераважна з 12. Яго ж. Злотнічныя цэнтры Беларусі ў спецыяльных судах[2]. княжацкіх дружыннікаў, якія (ад даўніх часоў — да пачатку XX ст.) // Архіварыус. Мн., 2009. Вып. 7; Дзейнасці купецтва спрыяла ўдзельнічалі ў зборы даніны і 13. Laucevičius E., Vitkauskienė B.R. ўвядзенне ў канцы XIV—XV стст. яе збыце на знешніх рынках. Lietuvos auksakalystė XV—XIX amžius. Vilnius, 2001; магдэбургскага права[1] ў БеПлаванне купецкіх караванаў 14. Vilniaus katedros lobynas. = расці, Слуцку, Гародні, Полацку, са старажытна-рускіх цэнтраў, VilniusCathedralTreasury. Vilnius, 2002; 15. Сінчук І. Juwel — значыць «каштоўны у т.л. Полацка, у Візантыю Менску і інш[2]. Прадстаўнікі камень» // Мастацтва. 2004. № 1; купецтва ўваходзілі ў органы апісана ў творы Канстанціна 16. Błaszczyk G. Pochodzenie złotników гарадскога самакіравання[1]. Для VII Багранароднага «Аб кіраwileńskich do końca XVI wieku // LituanoSlavica Posnaniensia. Poznań, 2005. Т. 11; беларускага купецтва XIV—XV ванні імперыяй» (сярэдзіна 17. Auksakalystė XIII—XXa. T. 1—2. Vilnius, стст. характэрна маёмасная і 10 ст.). Гандаль Кіеўскай Русі з 2006—07; 18. Vitkauskienė B.R. Złotnictwo wileńskie: Візантыяй рэгуляваўся дагавосацыяльная дыферэнцыяцыя. Ludzie i dzieła. XV—XVIII wiek. Warszawa, Некаторыя заможныя купцы рамі 911(руск.) бел., 944(руск.) 2006; 19. Skarbieckatedrywileńskiej. Warszawa, выконвалі гандлёвыя даручэнбел., 971(руск.) бел.. Фарміра2008. ні вялікіх князёў літоўскіх і ванню купецтва значна спрынават вызваляліся ад выплаты Каморнік, 1) у ВКЛ 16—18 ст. ялі міжнародныя гандлёвыя геадэзiст-землеўпарадчык, член камунікацыі: шлях «з варагаў у транзітных і мытных збораў. Купецтва адыгрывала станоўчую грэкі», заходнядзвінскі, дняпадкаморскага суда. Прызнаролю ў развіцці сярэдневяковай проўска-бугскі шляхі. 3 11 ст. чаўся i замяшчаў падкаморага культуры Беларусі. Купцамі былі купецтва папаўнялася з гапры вырашэннi спрэчак на бацька (Лука) і брат (Іван) беларадскіх і сельскіх рамеснікаў. месцы. Займаўся вымярэннем рускага першадрукара ФранцыГандлем займаліся таксама i здымкай мясцовасцi (межаў, Элігія і кубка, гарадскія — герба «Калюмны» і перакрыжаваных 4 рысак. Ювелірныя клеймы інш. гарадоў ВКЛ не вядомы. © Валерый Пазднякоў, 2010

маёнткаў i г.д.) у якасцi судовага выканаўцы, а таксама асабiста за кошт зацiкаўленага боку. Пасля далучэння зямель Беларусi да Рас. iмперыi заменены iнстытутам землямераў, канчаткова знiк у 1840 пасля лiквiдацыi межавых судоў i спынення дзейнасцi Статута ВКЛ 1588. 2) Катэгорыя вольных i прыгонных людзей у 16—19 ст. без уласнага двара i зямлi. Iснавалi за кошт найму жылля (адсюль падсуседзi, кутнiкi, сябры, бабылi), нярэдка кавалка зямлi (агароднiкi) за грошы, натуральнае ўтрыманне i паднявольную працу ў якасцi парабкаў. Займалiся таксама дробным гандлем i рамяством. Злiлiся з асн. масай прыгонных па меры ўкаранення падушных рэвiзiй, забароны вольных пераходаў, надзялення зямлёй у час абавязковай iнвентарызацыi маёнткаў царскiм урадам (1840—50-я г.). © Яўген Анішчанка, 2006

ска Скарыны. Да XVI ст. склаліся купецкія дынастыі, для якіх занятак гандлем стаў традыцыйнай сямейнай справай[2]. У XVI—XVII стст. купецтва складала значную групу насельніцтва ў Полацку, Віцебску, Магілёве, Берасці, Пінску, Менску, Гародні, Слуцку, Міры, Бабруйску, Копысі, Шклове і інш. Пінск у 1631 годзе толькі пад юрысдыкцыяй магістрата меў «купцов до килка сот, которыми с товарами розными, восками, лоями, скурами, сукнами и иншыми товарами, у крамах седючими, гандлями до мест головных ездят». Магілёў у першай палове XVII ст. налічваў больш за 600 купцоў. Яшчэ больш іх было ў Полацку, бо для збірання купецкага падатку ў 1650 годзе ўлады накіравалі ў горад 7 зборшчыкаў. Купцы звычайна вялі гандаль ва ўласных крамах, у адрозненне ад «перакупняў», якія «только таким товаром, што живности належит, таргують», і шкотаў (шотаў), «котории речи свои ку продаваню на собе носят». Беларускае купецтва падтрымлівала гандлёвыя сувязі з Рыгай, Караляўцом (Кёнігсбергам), Варшавай, Гданьскам, Люблінам, Торунем, Гнезнам, Ноўгарадам, Псковам, Бранскам, Смаленскам, Масквой, Кіевам, Луцкам, Уладзімірам, Канстанцінопалем, Ясамі, венгерскімі гарадамі. На Захад беларускія купцы вывозілі пераважна вялікія партыі футра, воску, сырых і вырабленых скур, пянькі, хмелю[2] [1]. Футра купцы набывалі на рынках Маскоўскай дзяржавы, некаторую іх колькасць куплялі на рынках беларускіх гарадоў і ў сёлах. 3 гарадоў Захаду яны прывозілі дарагую тканіну, металічныя і шкляныя вырабы, паперу, галантарэю[2][1], гваздзіку, перац, карыцу і інш[2]. Шляхі, па якіх правозілі тавар купцы-госці, называліся «гасцінцамі». Адзін з галоўных

гасцінцаў праходзіў праз усю Беларусь з захаду на ўсход — ад Берасця да Оршы праз Камянец, Шарашова, Новы Двор, Ружану, Слонім, Моўчадзь, Мір, Нясвіж, Койданава, Менск, Барысаў, Начу, Бобр, Талачын, Коханаў. Праезд па гэтым гасцінцы з таварам займаў у пачатку XVII ст. амаль месяц. Гандлёвымі шляхамі для купецтва былі рэкі Дзвіна, Дняпро, Нёман, Прыпяць і інш. У канцы XVI — першай паловы XVII ст. беларускае купецтва павялічвалася з прыгонных сялян. Так, устава Стрэшынскай воласці 1618 адзначала, што ў Стрэшыне ваколічныя сяляне з усёй воласці трымалі арандаваныя ў мяшчан крамы. Судовы запіс у кнізе менскага гродскага суда 1625 паведамляў пра ўцёкі з с. Амінавічы маёнтка Жыцін 8 сем’яў «з людей добра заможных купцов». Бацька адной з гэтых сем’яў «витины до Кролевца спушчал, конми, быдлом купчыл с двема сынами». Дакументы XVI—XVII стст. адносяць да купцоў і тых гандляроў, якія вялі ўнутраны гадаль у гарадах, мястэчках і вёсках Вялікага Княства Літоўскага. Жыхарам мястэчка Лагішын грамата вялікага князя літоўскага 1569 дазваляла «межи реками Ясольдою и Припяти по сёлах ездити, торговати, куповати, продавати». Гандлёвыя аперацыі купцоў Крычава праводзіліся ў населеных пунктах «памиж Дняпром, Сожам, Прыпятю и иншыми реками». Пашыраным заняткам беларускага купецтва было і ліхвярства[2][1]. Купецтва адыгрывала вядучую ролю ў сацыяльным жыцці гарадоў Вялікага Княства Літоўскага. 3 купцоў выбіралася гарадская рада, бурмістры, радцы, лаўнікі[2]. Пасля далучэння зямель Беларусі да Расійскай імперыі ў канцы 18 ст. гандлёвая дзейнасць купцоў Беларусі заняпала[1]. 1. Купецтва // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 1999.

2. Купецтва // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005.

Кушнерства, рамяство па вырабу аўчын і шкурак пушных звяроў для пашыву вопраткі і футравых рэчаў. На бел. землях было шырока распаўсюджана з часоў Кіеўскай Русі. Наяўнасць у ВКЛ шматлікіх пушных звяроў — бабра, лісы, куніцы, тхара, гарнастая, мядзведзя, воўка, вавёркі, зайца, рысі а таксама гадаванне авечак спрыялі росквіту ў краіне К. У пісьмовых крыніцах ВКЛ слова «кушнер» (рамеснік, які займаецца К.) упершыню згадваецца ў 1486, паходзіць ад сярэдневерхненямецкага kürsenaere праз польскае пасрэдніцтва (kusznierz). Тэхналогія апрацоўкі шрук была шматступеньчатай і ўключала адмочванне, мяздрэнне, квашэнне, мякчэнне. Спачатку шкуры адмочвале ў вадзе, пасля мяздравалі — 87 ачышчалі ад мяздры на спецыяльнай калодзе з дапамогай скоблі (струга). Ачышчаную шкуру прасушвалі і заквашвалі ў кіслым растворы жытняй або аўсянай мукі з соллю, што размякчала скуру і засцерагала яе ад гніення. Паводле этнаграфічных дадзеных, вядомы 2 спосабы квашання: шкуру акуналі ў чан з квасам або намазвалі яе ніжнюю паверхню кіслым цестам. Мякчэнне адбывалася з дапамогай спецыяльнага інструмента — «крука», «ключа». У гарадскім кушнерскім рамястве існавала вял. спецыялізацыя. Частка кушяроў вырабляла казіныя скуры і аўчыны (аўчыннікі, мілатары, кажушнікі, баўтушнікі). Некаторыя займаліся выдзелкай вавёркавых шкурак (адносна танных), іншыя — дарагіх футраў собаля, лісы, куніцы, гарнастая, норкі, мядзведзя, рысі). Магілёўскія шубнікі ў 2-й пал. 16 ст. падзяляліся паводле відаў

футра (вавёркавае, сабалінае, кунічнае, гарнастаевае і інш.), а таксама паводле відаў асобных частак футра. Былі шубнікі, што шылі шубы «хребтовые», «лапчатые», «черевьи», «хвостовые», з «пупков». Такая дробная спецыялізацыя сведчыць пра развітую таварную вытворчасць К. Сваю прадукцыю магілёўскія кушняры ў 16 ст. прадавалі ў Вільні, Любліне. У 18 ст. існавалі рамеснікі, якія спецыялізаваліся на афарбоўцы футра. У гарадах кушняры аб’ядноўваліся ў рамесныя цэхі, часам з гарбарамі, шаўцамі, шапачнікамі і інш. Кушнерскія цэхі (або аб’яднаныя цэхі, у якія ўваходзілі кушняры) існавалі ў шматлікіх гарадах ВКЛ. У Вільні з 1458 існавала мядовае брацтва кушераў, якое заснавалі 2 кушнеры — Клім і Якуб; у 1538 яно атрымала пацвярджэнне статута ад Жыгімонта Старога. Рамесны цэх кушняроў створа88 ны ў Вільні ў 1669. Такія ж цэхі існавалі ў Магілёве (вядомы з 1577), Берасці (1579), Слуцку (канец 16 ст.), Полацку (1601), Менску (1647), Шклове (1-я пал. 17 ст.), Міры (1693), Нясвіжы (1703), Клецку (1760) і інш. © Валерый Пазднякоў, 2010

Магістрат (ад лац.:

Magistratus, magistrates «начальства, дзеяч»; англ.: magistrate; фр.: magistrat) — у XIII-XIX ст. абагульненая назва па Магдэбургскім праве органаў саслоўнага мяшчанскага самакіравання з судом у ВКЛ, і ў некаторых іншых еўрапейскіх дзяржавах. У Старажытным Рыме — абазначаў дзяржаўнаю пасаду, а таксама асобы, які яе займалі (консул, прэтор). Магістрат у рымскім праве мае назву асобы, замяшчае дзяржаўную пасаду, які адпраўляе магістратуру. Улада яго амаль не абмяжоўвалася законам. На працягу тэрміну службы ён быў не змяняльны, прыцягненне яго да суду было магчыма толькі ў выключных выпадках. Ён быў абавязаны ажыццяўляць уладныя паўнамоцтвы ад імя і на карысць “рымскага народа”. Аднак у адносінах да народа лічыўся не слугой (minister), а як бы «вышэйшым спадаром» (magister, magistratus). Гарантыямі супраць злоўжыванняў яўляліся: справаздача перад народам аб усіх парушэннях закона і недагляд, ад якіх дзяржава магла б пацярпець шкоду, пасля заканчэння тэрміну 1. Копысский З.Ю. Экономическое разпасады; права ўмяшання аднаго витие городов Белоруссии в XVI—первой ў дзеянні іншага (intercessio paris половине XVII в. Мн., 1966; 2. Мелешко В.И. Могилев в XVI—середине potestatis); ўстойлівасць і аўтаXVII в. Мн., 1988; рытэт грамадскіх звычаяў. Ён 3. Гарбачык М.Р. Аб адной лексіка-сепавінен быў дасягнуць пэўнага мантычнай групе слоў старабеларускай мовы, звязаных з апрацоўкай скуры і ўзросту і асабіста з’яўляцца на вырабам з яе // Весці АН Беларусі. Сер. “коміцыі”. Пасады замяшчаць грам. навук. 1992. № 1. у пэўным парадку (квэстар, Лантвойт, лентвойт, лянтво- трыбун плебсу, курульны эдыля, прэторый, консул, цэнзар). Між йт, службовая асоба ў гарадах заняткам пасад павінен быў ВКЛ, якiя мелi магдэбургскае прайсці пэўны тэрмін; другасправа; намеснiк войта. Выная пасада магла быць занятая конваў даручэннi войта, у час адсутнасцi войта — яго абавязкi. толькі праз некаторы колькасць гадоў. Ажыццяўленне ім сваіх Прызначаўся войтам або ўлапаўнамоцтваў будавалася на дальнiкам горада, у 16—17 ст. мяшчанства некаторых гарадоў бязвыплатнай аснове, бо іх (Магiлёў, Пiнск, Берасце) дама- дзейнасць разглядалася як ганаровы абавязак (honor) рымскага глося права выбiраць Л. грамадзяніна, і адмовіцца ад яе © Валерый Пазднякоў, 2006 можна было толькі па паважным

прычынам. Па аб’ёму паўнамоцтваў дзяліліся на вышэйшыя і ніжэйшыя (magistratus majores і magistratus minores), з якіх першыя (консул, прэторій, цэнзар, дыктатар, magister equitum) абіраліся “центуріатнымі”, а другія (эдыль, квестар, плебейскі трыбун і дробныя судовыя і паліцэйскія пасады) - “трибутнымі коміціямі”. Па характару падзяляліся на звычайныя або ардынарныя (ordinarii), і надзвычайныя або экстраардынарныя (extraordinarii). Надзвычайныя абіраліся ў асабліва важных выпадках, да іх ставіліся “дыктатар”, “magister equitum”, “interrex”, “гарадскі прэфект” (у перыяд рэспублікі), “децемвіры” для заканадаўства, “тріумвіры”. Курульнымі (curules) зваліся яны, якія мелі права на “курульнае крэсла”: “консул”, “прэторый”, “курульны эдыля”, “дыктатар”, “magister equitum”. А плебейскімі магістраты зваліся “трыбуны” і “плебейскай эдыля”. Усе вышэйшыя яны зваліся “патрыцыянскімі”, нават у той час, калі “плебеі” ўжо атрымалі да іх доступ. Да паўнамоцтваў усіх вышэйшых іх, а таксама “трыбунаў”, “эдыля” і “квэстарав” ставіліся: скліканне народных сходаў; выданне эдыктаў і дэкрэтаў па прадметах свайго вядзення; ўнясенне прапаноў у Сенат; накладанне штрафаў; арганізацыя “ауспіцый”. Вышэйшыя магістраты мелі таксама вышэйшую юрысдыкцыю і ваенную ўладу, меў права склікаць Сенат, весці “каміцыі”, загадваць ніжэйшых магістратаў. • Па саксонскай традыцыі, суд складаўся з пажыццёва выбраных прысяжных - “шефенав” і галавы - “фогта” (ад ням.: Vogt, польск.: Wójt, бел.: Войт), куды да самакіравання ўваходзілі ратманы (ням.: Ratsmänner), узначаленыя бургамістрам (ням.: Bürgermeister). • У Літве, Польшчы (ў беларускіх гарадах), якія атрымалі

Магдэбургскае права, а таксама ў некаторых заходнееўрапейскіх краінах - орган гарадскога самакіравання; муніцыпалітэт (мэрыя). Ведаў адміністрацыйнымі, гаспадарчымі, фінансавымі, судовымі справамі і паліцыянтамі. У складзе яго былі кіраўнік магістрата бурмістр (войт), яго памочнікі, радцы (дарадцы) і лаўнікі (засядацелі). У магістрат існаваў на тэрыторыі Русі з 1356 г. да XVII ст., у большасці гарадоў. У некаторых гарадах пры стварэнні гарадскіх дум у магістраце засталіся галоўным чынам судовыя функцыі. Паўсюдна магістрат, як інстытут самакіравання ў гарадах Беларусі і Украіны быў паступова ліквідаваны ў Расійскай імперыі пачынаючы з 1860-х г.. • У Расіі з 1720 г. - зваліся саслоўныя органы гарадскога самакіравання, уведзеныя Пятром I па ўзоры заходнееўрапейскіх; да судовай рэформы 1864 г.. Таксама - і саслоўныя судовыя органы. Па рэгламенце Галоўнага магістрата магістрат абіраўся грамадзянамі ў складзе прэзідэнта, 2-4 бурмістраў, 2-8 ратманаў. Вырашалі судовыя, паліцэйскія, гаспадарчыя і фінансавыя пытанні. З 1727 г. ён пераназваныя ў ратушы і падпарадкаваныя губернатарам і ваяводам. Адноўленыя з 1743 г. У яго вядзенні засталіся судовыя пытанні і размеркаванне казённых збораў. У 1775 г. - ператвораныя ў губернскія і павятовыя суды для гарадскіх саслоўяў. З 1785 г. - ўвайшлі ў сістэму гарадскога самакіравання ў якасці судовых устаноў. У XIX ст. — зваліся гарадскія ўстановы ў губернях Царства Польскага, уведзеныя для Варшавы ў 1816 г., у іншых гарадах - у 1818 г.. Першапачаткова яны называліся “муніцыпальнымі ўстановамі”. На чале іх стаяў прэзідэнт або бурмістр; у склад уваходзілі радцы (ратманы) або “ламнікі”. Адміністрацыйныя і паліцыянты

справы вырашаліся аднаасобна прэзідэнтам ці бурмістрам; справы аб даходах і патрэбах горада, размеркаванні пра грамадскі павіннасці - з удзелам радцаў і лаўніка. У 1842 г. муніцыпальныя ўстановы Царства Польскага былі пераназваныя ў магістрат. У 1861 г. гарадское кіраванне атрымала значную самастойнасць: былі ўведзеныя гарадскія саветы (з выбарных галасоў) для кіравання гарадскім гаспадаркай; іх выканаўчымі органамі з’яўляліся магістрат, якія захавалі сваю ранейшую паліцэйскую (акрамя Варшавы) і судовую ўладу. Пасля 1863 г. сфера самастойных дзеянняў яго ізноў была абмежавана. У Варшаве, губернскіх і вялікіх павятовых гарадах узначальвалі прэзідэнты, а ў малых павятовых - бургамістр; члены яго ў вялікіх гарадах зваліся дарадцамі, а ў малых - лаўнік. Прэзідэнты, бургамістр, дарадцы і лаўнік назначаліся ўрадам. Пры магістраце знаходзіліся суды для дазволу дробных спраў, падпарадкаваныя прэзідэнтам і бургамістра. Да 1866 г. прэзідэнтам і бургамістра ва ўсіх гарадах, акрамя Варшавы, належала таксама паліцэйская ўлада. З сярэдзіны 1860-х гг. у выніку ажыццяўлення судовай рэформы пачалася паступовая ліквідацыя яго. • У Францыі - судовы і адміністрацыйны орган. У Вялікабрытаніі - вышэйшыя паліцэйскія чыноўнікі і сусветныя суддзі. У Германіі - сукупнасць гарадскіх устаноў.

шляхты ў Польскім Каралеўстве і Вялікім Княстве Літоўскім, і ў некаторых іншых сярэдневяковых краінах. У Іспаніі, у канцы Сярэднявечча самы высокі клас дваранства. У Швецыі, багацейшыя сярэдневяковыя лорды («вялікія людзі»). У Англіі, тэрмін «магнат» часта ўжываўся да магутнага дваранства. 1. Слоўнік іншамоўных слоў : у 2 т. / А. М. Булыка. — Мінск : БелЭн, 1999. — Т. 2 : М-Я. — 1999. 2. Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]; рэдкал: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2: Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — 688 с. 3. Гісторыя Беларусі : у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2004. — Т. 3: Беларусь у часы Рэчы Паспалітай (XVII—XVIII ст.) / Ю. Бохан [і інш.] 4. Козловский, П.Г. Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине XVIII в.: центральная и западная зоны / П.Г. Козловский. — Минск : Наука и техника, 1974. 5. Сагановіч, Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя / Г. Сагановіч. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2001. 6. Улащик, Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы в 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии / Н.Н. Улащик. — Москва : Наука, 1965. — 480 с. 7. Markiewicz, M. Historia Polski 1492—1795 / M. Markiewicz. — 2-e wyd. — Kraków : Wyd-wo Literackie, 2006. — 760 s.

Міліцыя (ад лац. mіlіtіa войска, ваенная служба, вайна), 1) апалчэнне ў магнацкіх гарадах ВКЛ у 16—18 ст. Вяла паходжанне ад гар. дружын Стараж. Русі. Прызначалася для абароны горада пры аблозе. Пытанні арганізацыі, кіравання і забеспячэння М. вырашаліся гар. магістратам і войтам. Кожны мешчанін быў абавязаны мець зброю і быў запісаны ў пэўную сотню, якой выдзяляўся для абароны пэўны ўчастак гар. Магнат (ад лац.: magnatus — умацаванняў. Сотні падзяляліся на дзесяткі, а ў буйных гаразнатны чалавек[1]) — чалавек дах зводзіліся ў палкі. Напр., у высокага сацыяльнага стану, Слуцку ў 1655 было 18 соцень высокага паходжання альбо (4 палкі, 1800 чал.); у Копысі вельмі багаты. У стаўленні да ў 1635 — 5 соцень, у Шклове ў Сярэднявечча, тэрмін часта выкарыстоўваецца, каб адрозні- 1643 — 11 соцень. Часам гар. М. ць вялікіх земляўладальнікаў ад мела артылерыю і кавалерыю (гл. Конныя мяшчане). У мірны іншых саслоўных груп. час М. несла варту на гар. браМагнаты былі сацыяльным мах, пажарную ахову, выкарыкласам багатай і ўплывовай

стоўвалася ў фіскальных мэтах (збірала падаткі і паборы). Рэгулярна (звычайна штогод) праводзіліся перапісы (попісы) гар. М., часта пры гэтым арганізоўваліся спаборніцтвы па стральбе і ваен. вучэнні. 2) Прыватнае войска магнатаў у Рэчы Паспалітай у 18 ст. Узнікла ў сувязі з крызісам цэнтр. улады ў дзяржаве. Стваралася з сялян, мяшчан, выбранцаў, зямян, шляхты. Так, Г.Ф.Радзівіл на аснове гарнізонаў Белай, Слуцка і кавалерыі стварыў уласную М., якая ў 1753 налічвала 1854 чал. Слуцкі гарнізон М. складаўся са штаба, артылерыі, роты мушкецёраў, 4 пяхотных рот, янычарскай харугвы, роты выбранцаў (да 700 чал.). У 1719 М.К.Радзівіл стварыў уласную М., якая ў 1754 у 18 гарнізонах у розных маёнтках налічвала 234 чал. Яго сын К.С.Радзівіл Пане Каханку павялічыў М. да 2130 90 чал. (1789). Для радзівілаўскай М. былі складзены статуты — «Артыкулы вайсковыя», для падрыхтоўкі камандзіраў адчынены Нясвіжскі кадэцкі корпус. У мірны час М. выконваланекаторыя гаспадарчыя задачы: ахова княжацкіх палацаў, гаспадарчых аб’ектаў, грузаў, дастаўка пошты, арганізацыя палявання, падтрымка грамадскага парадку. М. кн. Г.Ф.Радзівіла ўдзельнічала ў задушэнні Крычаўскага паўстання 1743—44, у баях на баку Барскай канфедэрацыі (пад Нясвіжам у 1768, пад Беластокам у 1769). У 1791 радзівілаўская М. ўключана ў войска ВКЛ як 8-ы рэгімент (полк). © Валерый Пазднякоў, 2006 1. Lech M.J. Mіlіcje Radzіwіłłów jako oręż feudałów w walce z ruchamі chłopskіmі na Bіałorusі і Lіtwіe // Rocznіk Bіałostockі. Bіałystok, 1962. T. 3; 2. Hryckіewіcz A. Mіlіcja mіast magnackіch na Bіałorusі і Lіtwіe w XVІ—XVІІІ w. // Kwartalnіk hіstoryczny. 1970. № 1; 3. Pasztor M. Mіlіcje magnackіe Radzіwіłłów: Mіchała Kazіmіerza «Rybeńkі» і Karola Stanіsława «Panіe Kochanku»

— skład, organіzacja, funkcje // Trudne stulecіa: Studіa z dzіejów XVІІ і XVІІІ wіeku. Warszawa, 1994.

Мяшчане, мяшчанства, мешчанін (польск.: mieszczanin) — гараджане, гараджанін. Саслоўе ў Вялікам Княстве Літоўскам Рэчы Паспалітай да 1772 г., і пасля 1772 г. — у Расійскай імперыі (зараз тэрыторыі Беларусі, Украіны, Польшчы, Літвы і Расійскай Федэрацыі). Тэрмін «сярэдняга класа», «дробнага бюргерства», «буржуазіі» ў сучаснай сацыялогіі. Сацыяльнае становішча людзей вольных, які складаецца з грамадзян горада (лац.: cives), якія рэгулююцца муніцыпальным правам, сфарміраваныя ў сярэднявеччы. Сярэдні клас статус якога быў сфарміраваны ў XIII ст. у сувязі з фарміраваннем сярэднявечных гарадоў у асобнае заканадаўства. Бюргераў ад атрымання феадальных кіраўнікоў урада і іншых прывілеяў. Як гарадскога жыцця супольнасці кіравацца выразна пэўнымі законамі. Для выканання ўмоў допуску да гэтага закона, павінны спачатку атрымаць грамадзянства муніцыпальнага права, што пры пэўных умовах рэгулюецца палажэннямі так званых «гарадскіх». Атрыманне допуску да муніцыпальнага права давала мешчанам шмат льгот — у тым ліку дапускаецца свабодная эканамічная дзейнасць, галасаваць і выстаўляць сваю кандыдатуру да муніцыпальных органаў улады, членаў брацтва і купецкіх гільдый рамеснікаў. З канца XVI ст. у Польшчы, умовы для паступлення ў гарадской закон — вызнаць рэлігію Рымска-Каталіцкай Царквы. Сярэдні клас заняў прамежкавае становішча паміж больш высокі статус — рыцары і ніжняе сялянства. Асноўныя сферы заняткаў мяшчан былі рамёствы, промыслы, гандаль. Таму мяшчанства складалася ў

асноўным з купцоў і рамеснікаў завязаныя на сваіх характарыстыках. У той жа час - схільны да моцнага сацыяльна-эканамічнага становішча (стратыфікацыі) багатых патрыцыяў і беднага насельніцтва. Выключаныя з кіруючай буржуазіі мае свае ўласны закон і не падлягаюць улады муніцыпальных саветаў яўрэяў і каталіцкага духавенства. Акрамя таго, не быў у ліку сярэдняга класа ў жыцці горада, але не малі права плебсу. У Польшчы, насельніцтва рускага паходжання падавалі заяву аб прыёме ў муніцыпальнае права толькі пасля 1724 года. Паступова сярод сярэдняга класа багатых слаёў былі звязаны ў гільдыі. У Расійскай імперыі ў 1775— 1917 падатнае саслоўе з былых “пасадскіх людзей” — рамеснікі, дробныя гандляры і домаўладальнікі. Аб’ядноўваліся па месцы жыхарства ў абшчыны з некаторымі правамі самакіравання. Да 1863 г. па закону маглі падвяргацца цялесным пакаранняў. Мяшчанства вызначалася грамадска-палітычнай актыўнасцю, унеслі прыкметны ўклад у культуру і гісторыю сучасных Беларусі, Украіны, Польшчы, Літвы і Расійскай Федэрацыі. З мяшчанства адбываецца такі сацыяльны пласт як інтэлігенцыя. Пасля 1917 г. у часе панавання дыктатуры пралетарыяту і ідэалогіі бяскласавага грамадства гэтае слова ўжывалася з адмоўным падтэкстам. У пераносным сэнсе (алегорыя) — людзі з дробнымі інтарэсамі, абмежаваным кругаглядам.

Паборца, службовая асоба ў ВКЛ па збору падаткаў. Спачатку прызначаўся вял. князем. У 16 ст. шляхта дамаглася права выбiраць П. на павятовых рэляцыйных соймiках з аселай у адпаведным павеце шляхты. Атрымлiвалi ўзнагароду з

злоты з чалавека на год, у 18 ст. — больш за 2 злотыя. Памер П. з яўрэяў устанаўліваўся ў агульнай колькасці, якая размяркоўвалася кагаламі сярод сваіх Павіннасць, замкавая замкавая павіннасць, павіннас- членаў. П. плацілі тыя татары, хто не меў зямлі і не выконваў ць насельніцтва ВКЛ па будаванні і рамонце замкаў. Да 16 ст. ваенную службу, а займаўся рамізніцтвам, рамёствамі і інш. была адной з асноўных дзярж. павіннасцей. Землеўладальнікі Шкоты плацілі П. ў залежнасці з вотчын выстаўлялі людзей на ад колькасці коней, а калі іх не было — толькі за сябе. ўмацаванне тых частак зам© Валерый Пазднякоў, 2006 каў, дзе яны разам хаваліся ў час аблогі. Дзярж. падданыя і сяляне выслужаных панамі ма- Падымшчына, мясцовы ёнткаў павінны былі выконваць падатак у ВКЛ у 15—пач. 16 ст. любыя загаданыя замкавыя ра- У Кіеўскай зямлі збіраўся раз у боты. Утрыманне некат. замкаў 3 гады з сялян-слуг, калі тыя не або іх частак ляжала на дзярж. выходзілі на вайну; у 1529 вял. скарбе. Калі феадал будаваў князь адмовіўся ад П. на карысуласны замак, яго падданыя да ць мясцовых землеўласнікаў. У дзярж. З.п. не прыцягваліся. З.п. Мазырскай вол. ў 1528 П. абклазаймала вял. месца сярод павін- даліся мяшчане і сяляне, у т.л. насцей Падняпроўскіх валасцей. прыватнаўласніцкія. У пач. 16 Да сярэдзіны 16 ст. іх насельст. П. вядома ў Дарагічынскай ніцтва ўдзельнічала ў будаўніволасці. У 15 ст. П. збіралася ў цтве і рамонце замкаў у паўд. Мсціслаўскім княстве (называі ўсх. раёнах дзяржавы. У 15 ст. лася таксама сярэбшчына). Довнар-Запольский М. Государственное на пабудову ўкр. замкаў прыхозяйство Великого княжества Литовцягвалася насельніцтва з цэнтр. ского при Ягеллонах. Киев, 1901. Т. 1. С. 713—715. абласцей ВКЛ. У 16 ст. З.п. набыла характар мясц. павінна- Партачы (ад лац. a parte сці, з сярэдзіны 16 ст. часткова fraternitatis па-за цэхам), на пераводзілася на грошы. У вял. Беларусi ў 16—18 ст. рамеснiкi, гарадах да 18 ст. гар. ўмацаванні якiя жылi ў горадзе або паблiзу падзяляліся на часткі, утрыман- яго i не ўваходзiлi ў рамесныя не якіх даручалася пэўным гар. цэхi. П. выраблялi прадуккварталам — сотням. цыю нелегальна. У некаторых © Валерый Пазднякоў, 2005 гарадах складалi сур’ёзную 1. Довнар-Запольский М. Государственканкурэнцыю цэхавым раное хозяйство Великого княжества меснiкам, якiя праследавалi П. у Литовского при Ягеллонах. Киев, 1901. судовым парадку. Ператварэнне Том 1. С. 678—697; 2. Грушевский А. Повинность городовой цэхаў у замкнёныя карпараработы в Великом княжестве Литовском цыi i ўскладненне доступу ў iх // Журнал Мин-ва нар. просвещения. 1914. № 11; выклiкала павелiчэнне коль3. Усціновіч Ю.Ф. Абавязкі феадалаў ВКЛ касцi П. Вырабы П. часам былi на карысць дзяржаўных умацаванняў // Научные труды Республиканского не горшыя за вырабы цэхавых института высшей школы. Исторические рамеснiкаў i больш танныя, и психолого-педагогические науки. Сборник научных статей. Вып. 8 (13). Ч. 1. але ў большасцi саступалi iм у Минск, 2009. якасцi, таму пазней П. называлi Пагалоўшчына, пагалоўнае, рамеснiкаў нiзкай прафесiйнай дзяржаўны падатак у ВКЛ у 16— квалiфiкацыi. 18 ст. Збіраўся з яўрэяў, татараў, © Валерый Пазднякоў, 2006 цыганоў, гандляроў-шатландцаў (шкотаў), замежных купцоў. Паспольства, сярэднi граПершапачатковы памер — 1 мадскi слой у гарадах ВКЛ, якi сабраных сум, якiя перадавалi падскарбiю ВКЛ. © Валерый Пазднякоў, 2006

падлягаў гар.праву, але не быў дапушчаны да ўлады i гар. пасад верхнiм слоем — патрыцыятам. П. складалася з менш заможных купцоў i рамеснiкаў. Памiж iм i патрыцыятам iшла барацьба за ўплыў у магiстраце, якая часам вылiвалася ў паўстаннi, падтрыманыя нiжэйшым слоем гараджан — плебсам (напр., Магiлёўскiя паўстаннi 1606—10). © Валерый Пазднякоў, 2006

Патрыцыят - «Патрыцыямі» (ням.: Patrizier) зваліся вышэйшыя пласты імперскага гарадскога бюргерства (гарадскіх грамадзян), прадстаўнікі купецкай знаці, чынавенства магістратаў, а таксама прадстаўнікоў іншых феадальных саслоўяў — арыстакратыі (дваранства) і рыцарства, якія прынялі прававы статус «бюргераў» (перайшлі ў «бюргерства») . Патрыцыяту (ням.: Patriziat) належала фінансавая, палітыка-адміністрацыйная і судовая 91 ўлада ў імперскіх і вольных гарадах. Яны, як правіла, складалі Гарадскі савет (ням.: StadtRat, Bürgerschaft), узначальвалі найважнейшыя гарадскія ўстановы, абіраліся Сенатарамі. Па сацыяльным статусе патрыцыі прыраўноўваліся да феадальнай дваранскай арыстакратыі (ням.: Adel, Adelstand), але з ёй ніколі не змешваліся. Багацце патрыцыяту складалася ў гандлёва-ліхвярскай сферы. У шэрагу гарадоў Паўночнай Італіі, на паўночным захадзе Еўропы частка патрыцыяту занялася арганізацыяй рамяства паводле тыпу рассеянай мануфактуры. Прапiнацыя (ад лац. propinatio здравiца), выраб i продаж моцных спiртных напiткаў. У часы феадалiзму права П. вынiкала з права ўласнасцi на зямлю i на прадукцыйныя рэсурсы ўладанняў. У Польшчы i

ВКЛ у 13—15 ст. права П. набыло характар манаполii землеўласнiкаў i дзярж. рэгалii, якая могла здавацца ў арэнду (на водкуп). Права вольна варыць i прадаваць (шынкаваць, адсюль назва шынок) мёд, пiва i гарэлку землеўладальнiкi Кароны Польскай атрымалi паводле Пётркаўскага прывiлея 1496 караля Яна Ольбрахта. Пасля ўтварэння ў 1569 Рэчы Паспалiтай гэта права было пашырана i на шляхту ВКЛ. Статут ВКЛ 1588 забараняў таемны выраб i продаж моцных напiткаў, а iх шынкаванне дазвалялася толькi ў заезных дамах пры гасцiнцах. Iх традыцыйна выраблялi ў хатах, лазнях, броварах, прадавалi ў корчмах i шынках. Для вытворчасцi выкарыстоўвалi мёд, ячмень, жыта. Паколькi гандаль увогуле лiчыўся справай не вартай шляхты, то яна перадавала шынкi ў арэнду. Традыцыйна шынкарамi выступалi яўрэi. 92 Водкупная сiстэма i вольная П. шляхты дазваляла ўласнiкам корчмаў i iх арандатарам вызначаць аб’ёмы рэалiзацыi моцных напiткаў, навязваць сваю прадукцыю па прымусовых цэнах, абмяжоўваць iнш. вытворцаў квотамi або выключна хатнiмi патрэбамi (на вяселле, хрэсьбiны, памiнкi). Пры слабым дзярж. фiску вольная П. стала самай вял. крынiцаў даходаў феадалаў, вытокам п’янства i галечы падданых. Дзярж. скарб рэгуляваў П. ўскоснымi падаткамi (капшчына, чопавае, шэлежнае), якiя вызначалiся на соймiках i iшлi пераважна на ўтрыманне войска. Падаткi вызначалiся з аб’ёму вытворчасцi (з катла, чана, анкера) i продажу (з бочкi, кварты, чаркi, штофа), радзей — з кошту рэалiзацыi (са злотага). Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалiтай (1772) рас. ўрад пазбавiў дробную шляхту права на вольную П. i захаваў яго за ўласнiкамi сялян i мястэчак за спец. падатак з кожнай

рэвiзскай душы. © Яўген Анішчанка, 2006 Корсак А. О пропинационном праве в Западных губерниях. СПб, 1864; 1. Pawiński A. Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego. Warszawa, 1881; 2. Боуфал Б. О пропинационном праве в Западном крае и в царстве Польском // Журн. Юридического о-ва. СПб, 1896. Кн. 6; 3. Довнар-Запольский М. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах. Т. 1. Киев, 1901; 4. Filipczak-Kocur A. Skarb litewski za pierwszych dwu Wazów, 1587—1648. Wrocław, 1994;

Радзе́цкі су́д — мясцовы суд для грамадзян Вялікага Княства Літоўскага. Аналагічны Бурмістраўска-радзецкаму суду, але ў яго склад уваходзілі толькі радцы. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — 591 с.: іл. ISBN 985-11-0214-8.Ст. 52

Ра́дца, райца, ратман

— член адміністрацыйнага органа гарадскога самакіравання (рады, магістрата) на Беларусі ў XIV—XVIII стст., выбраны або прызначаны ад багатых гараджан. У раду уваходзілі 6—24 радцаў. Напрыклад, у Полацку напачатку было 20 радцаў, з 1511—1524 гадоў, у Менску — 12, у Новагародку — 6. Са свайго складу радцы выбіралі бурмістраў, былі іх дарадчыкамі. Выбіраліся на год, у прыватнаўласніцкіх гарадах пажыццёва. У сваёй дзейнасці радцы кіраваліся нормамі магдэбургскага права, а таксама мясцовага права, якія уваходзілі ў Статуты Вялікага Княства Літоўскага 1529, 1566, 1588; яны вызваляліся ад гарадскіх падаткаў. Пасля прыняцця закона ад 17 красавіка 1791 «Гарады нашы каралеўскія вольныя ў дзяржавах Рэчы Паспалітай» у гарадскія магістраты маглі выбірацца не толькі мяшчане, але і шляхта, якая мела нерухомую маёмасць у горадзе. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2001.

Сотнік, службовая асоба гарадскога самакіравання

Беларусі ў 16—18 ст., якая ўзначальвала сотню — частку гарадской абшчыны, вылучаную з вайсковымі і фіскальнымі мэтамі. Пасада С. не прадугледжвалася нормамі магдэбургскага права, але існавала і ў гарадах з такім правам. На думку З.Ю.Капыскага, наяўнасць соценнага падзелу ў гарадах Беларусі сведчыць пра існаванне ў дамангольскі перыяд вечавой арганізацыі гар. самакіравання. С. выбіраліся з заможных мяшчан. Паводле ўстаўнай граматы Магілёву 20.2.1561, там гар. адміністрацыю ўзначальваў войт, якому дапамагалі 4 С. Яны сачылі, у т.л. праз падначаленых ім дзесятнікаў, за выкананнем мяшчанамі павіннасцей, выплатай падаткаў. Важным абавязкам С. было з’яўляцца са сваёй сотняй на замкавыя работы і для абароны замка ад непрыяцеля. С. прымалі ўдзел у пасяджэннях гар. рады, хоць і не ўваходзілі ў склад магістрата, без іх згоды войт не меў права прымаць важныя рашэнні. У пач. 17 ст. колькасць С. у Магілёве дасягала 17 чал. У 1655 у Слуцку 18 С. камандавалі сваімі сотнямі (атрады па 100 чал.) у складзе 4 палкоў гар. апалчэння — міліцыі; у 1775 налічвалася 5 соцень, якія выкарыстоўваліся і для збору падаткаў. У Копысі ў 1635 было 5 соцень, у Шклове ў 1643 — 11 соцень, яны вядомы ў пач. 18 ст. ў Быхаве і інш. гарадах. © Валерый Пазднякоў, 2006

Цэхі (ад ням. Zeichen знак), аб’яднанні рамеснікаў адной ці некалькіх прафесій у феадальных гарадах. Ствараліся з мэтай абароны рамеснай вытворчасці ад самавольства феадалаў, канкурэнцыі інш. рамеснікаў ва ўмовах вузкага ўнутранага рынку, манапалізацыі вытворчасці і збыту прадукцыі, абароны агульных і асабістых правоў. Унутраная дзейнасць

Ц. вызначалася статутамі, якія рэгламентавалі выраб і збыт прадукцыі, якасць сыравіны і гатовых вырабаў, тэхналогію вытворчага працэсу, час і ўмовы работы, арганізацыю навучання і інш. Статуты Ц. у дзярж. гарадах ВКЛ зацвярджаліся вял. князем (каралём), у прыватных гарадах і мястэчках — іх уладальнікамі-феадаламі. Ц. кантралявалі паводзіны сваіх членаў, наладжвалі ўзаемадапамогу. На Беларусі першыя Ц. ўзніклі ў 15 ст. з наданнем гарадам магдэбургскага права (ім папярэднічалі аб’яднанні рамеснікаў — брацтвы, якія не мелі пісьмовых статутаў), пашырыліся ў 16 ст. У цэлым бел. Ц. развіваліся на зах.-еўрапейскі ўзор, аднак мелі некат. асаблівасці: яны спалучалі традыцыйныя нормы рамесных аб’яднанняў з новаўвядзеннямі магдэбургскага права; пераважалі мяшаныя Ц., якія складаліся з работнікаў некалькіх спецыяльнасцей; для іх характэрна канфесіянальная цярпімасць. На чале Ц. стаялі цэхмістры (старасты), якіх выбіралі штогод; паўнапраўнымі членамі Ц. былі майстры,ім падпарадкоўваліся падмайстры, чаляднікі («таварышы»), вучні («хлопцы»). У некаторых Ц. выбіраліся дапаможныя службовыя асобы — ключнікі, сталовыя, шафары,пісары, інстыгатары. Цэхавыя рамеснікі знаходзіліся пад юрысдыкцыяй магістрата іфеадалаў. Ц. ўдзельнічалі ў грамадскім жыцці горада, неслі вайсковую і інш. павіннасці на карысць дзяржавы і ўладальніка горада. Пераважалі Ц. па апрацоўцы металу; пашыраны — па апрацоўцы скур, вырабе адзення, хатняга начыння, будаўнічыя. Для разбору выпадкаў парушэння цэхавых статутаў, цяжбаў і прэтэнзій паміж майстрамі склікаліся спец. сходкі Ц. (праз 2 тыдні або па меры неабходнасці), у

гэтым выпадку Ц. ператвараўся ў суд. Права судовага разбору і вызначэння меры пакарання належала цэхмістрам (у некаторых выпадках разам са старэйшымі майстрамі). Апеляцыйным органам для цэхавага суда была гар. рада. У 2-й пал. 18 ст. Ц. ў дзярж. гарадах падначалены камісіям добрага парадку, якія пачалі рэформу цэхавых статутаў, імкнучыся захаваць манапольны характар рамесных аб’яднанняў. © Валерый Пазднякоў, 2006

даніну грашыма — падатак (даніна, аброк). У Рэчы Паспалітай ад XIV ст. з чынша буйныя землеўладальнікі раздавалі ў даўніну зямлі, і зь цягам часу выпрацавалася чыншавае валоданьне або права вечнай і спадчыннай арэнды — чыншавае права. У Расейскай імпэрыі у 1886 г. увялі асаблівы парадак (павятовыя па «чыншавым справах прысутнасьці») ўсталяваньня «вечначыншавага» права па двух асноўных прыкметах: 1. Клименко Ф.В. Западно-русские цехи XVI— бестэрміновага і нашчадкавага XVIII вв. Киев, 1914; валоданьня; нязьменнасьць 2. Копысский З.Ю. Экономическое развитие городов Белоруссии в XVI—первой половине аброку, разам з тым, сельскім XVII в. Мн., 1966; 3. Яго ж. Социально-политическое развитие (па-за гарадоў і мястэчкаў) городов Белоруссии в XVI—первой половине «вечным чыншавікам» праXVII в. Мн., 1975; 4. Грицкевич А-П. Частновладельческие города дастаўлена набыць ва ўласнасьБелоруссии в XVI—XVIII вв.: (социально-экон. исслед. истории городов). Мн., 1975; ць прызнаныя за імі чыншавыя 5. Лютый А.М. Социально-экономическое зямлі пасродкам абавязковага, развитие городов Белоруссии в конце XVIII— первой половине XIX в. Мн., 1987. пры садзейнічаньні ўрада, выкуп якіх ляжыць на іхняй Цэхмістр (старшы), старпавіннасьці. Чынш (гіст.). — у шыня аб’яднання рамеснікаў — цэха ў гарадах ВКЛ. Выбіраўся феадальнай Еўропе — рэгулярштогод на агульным сходзе май- ныя натуральныя і грашовыя 93 плацяжы зямельнаму ўласніку строў — паўнапраўных членаў за карыстанне зямлёй. На цэха са свайго асяроддзя або з больш вузкага іх кола — старэй- Беларусі і Літве ў 15-19 стст. — грашовы аброк. шых майстроў, што заснавалі цэх, былі найб. заможнымі і інш. Часта практыкавалася 2-стуШкоты (шоты) — у бепеньчатыя выбары, калі Ц. выларускіх і польскіх крыніцах бірала вызначанае загадзя кола 16—17 ст. назва шатландскіх майстроў. У малых цэхах быў ад- эмігрантаў, што аселі ў Рэчы зін Ц., у вялікіх — некалькі, чаПаспалітай. сам да дзесятка. Ц. наглядаў за Ужо ў 1503 Пётркаўскі сойм выкананнем членамі цэха ўсіх разглядаў праект пасялення патрабаванняў цэхавага статута, шатландскіх каланістаў у замках сачыў за вытворчай дзейнасцю на Дняпры, спустошаных у час членаў цэха, за якасцю прадук- вайны Маскоўскай дзяржавы цыі. Праводзіў судовы разбор па з Вялікім Княствам Літоўскім ўнутрыцэхавых справах і вызна- 1500—1503. Пазней шатландцы чаў меру пакарання. Захоўваў паяўляліся ў ВКЛ як наёмнікі касу, прывілеі і дакументы цэха. ўвойску і як мірныя дробныя Ц. уваходзіў у склад органа гар. гандляры. З 1563 соймавыя самакіравання — магістрата. Ц. канстытуцыі згадваюць іх як буйных цэхаў мелі памочнікаў — сур’ёзных канкурэнтаў мясц. падцэхмістраў. купецтва і абкладваюць іх да© Валерый Пазднякоў, 2006 датковымі падаткамі. Ш. хутка амаль манапалізавалі гандаль Чынш — від сялянскай павін- цэлымі катэгорыямі тавараў, вядомымі як «речи шкоцкие»: насьці за карыстаньне зямлёй ручнікі, рукавіцы, пацеркі, памешчыка, які ўяўляў сабой

бялілы, венікі, нажы, грабяні, ніткі, іголкі, напарсткі, панчохі і інш. Пасяленне Ш. у Рэчы Паспалітай набыло такія размах і вядомасць, што англійскі драматург Дж.Уэбстэр у п’есе «Белы д’ябал» (1610) згадваў пра «сорак тысяч шатландскіх гандляроў у Польшчы». У 1583 у час паломніцтва ў Палесціну М.К.Радзівіл Сіротка пісаў пра ўбачаных ім у Сірыі вулічных гандляроў-друзаў, што яны, «як нашы шкоты, у корабах розныя дробныя рэчы для продажу носяць па вуліцах». Адным з найб. вядомых прафесараў філасофіі Віленскай акадэміі ў 1570—75 быў езуіт з Шатландыі Джон Хэй. Медны шатландскі пені з 1640-х г. стаў першым прадстаўніком меднага манетнага абарачэння на тэр. Беларусі. Пераважна кальвіністы па веравызнанні, Ш. найахвотней сяліліся ў гарадах і мястэчках, што належалі магна94 там-кальвіністам. Асабліва вял. калоніі Ш. у 17 ст. існавалі ў рэзідэнцыях кальвінісцкай галіны Радзівілаў — у Слуцку і Кейданах. Паводле ўспамінаў «шкота» П.Гордана, Януш Радзівіл і яго сын Багуслаў «мелі кампанію цалкам ці пераважна з шатландцаў». Некаторыя з іх пры фундатарстве Радзівілаў займаліся навукай і мастацтвам, напрыклад, Дж.Джонстан у 1665 выдаў у Амстэрдаме кнігу «Thaumatographia naturalis», прысвечаную Я. і Б. Радзівілам. У войнах Рэчы Паспалітай з Расіяй Ш. ўдзельнічалі як наёмнікі з абодвух бакоў, часам па некалькі разоў пераходзячы да праціўніка. Вял. колькасць Ш. з войска шведскага генерала Горна трапіла ў палон да рэферэндара ВКЛ А.Гасеўскага пры заняцці ім крэпасці Белая на Смаленшчыне ў 1610. Пры аблозе Смаленска ў 1634 пад камандай апошняга знаходзілася шатландская драгунская харугва (200 чал.). Паступова Ш.

асіміляваліся мясц. насельніцтвам, прымалі бел. імёны. Так, у рэестры пінскіх купцоў 1620-х г. адзначаны 4 Ш.: «Томило Олешкович, Петр Шимкович, Олешко Охремович, Луцья Литвинович». © Алесь Белы, 2006

Вядомыя князі, ваяводы, кашталяны, гетманы, канцлеры — Радзівілы, Сапегі, Глябовічы, Хадкевічы, Пацы, Вішнявецкія, Агінскія, Астрожскія, Кішкі, Завішы, Тышкевічы, Валовічы, Гальшанскія. У другой палове XVIII ст. роля 1. Steuart A.F. Scottish Influence in Russian жанчыны ў грамадскім асяродHistory. Glasgow, 1913; дзі Вялікага Княства Літоўскага 2. Яго ж. Papers Relating to the Scots in пад уплывам Францыі павышаPoland, 1576—1793. Edinburgh, 1915; ецца. Перадавая частка шляхты 3. Zins H. Polska w oczach Anglików XIV— XVI w. Warszawa, 1974; пачала прытрымлівацца думкі, 4. Рябцевич В.Н. Нумизматика Беларуси. што для трывалай шляхецкай Мн., 1995. сям’і і стабільнага грамадства неабходна была выхавана і адуШляхта — прывілеяванае саслоўе на тэрыторыі сучасных каваная жанчына. Ад яе залежаў сямейны дабрабыт і выхаванне Беларусі, Польшчы, Украіны, Літвы, Чэхіі ў 13 — 20 стагоддзі. будучага пакалення. ПашыраецЭканамічная аснова пануючага ца дзейнасць манаскіх ордэнаў, якія займаліся выхаваннем становішча шляхты — феашляхцянак, жаночыя пансіёны, дальная ўласнасць на зямлю. Узаемаадносіны паміж рознымі школкі. Набывае папулярнасць замежная адукацыя. Але слаямі шляхты грунтаваліся дамінуючай заставалася хатняя на прынцыпах феадальнай адукацыя. іерархіі. Доўгі час шляхцянак навучалі Доступ у саслоўе шляхты быў толькі хатнія настаўнікі, якіх магчымы толькі ў выключных па сваім жаданні і фінансавых выпадках за вялікія заслугі. магчымасцях наймалі бацькі. Шляхі пераходу ў шляхецкае Выбар асоб, на якіх ускладсаслоўе: валіся абавязкі выхавацеля і • набілітацыя — наданне настаўніка, часцей за ўсё падаў шляхецтва каралём, сеймам, на выпускнікоў навучальных гетманам на полі бою; устаноў, што ўтрымліваліся • адопцыя — прыём у гералькаталіцкай, уніяцкай і правадычны род прадстаўнікоў слаўнай цэрквамі, або колішніх іншых саслоўяў; студэнтаў, слухачоў буйных • індыгенат — прызнанне універсітэтаў Еўропы. Так, шляхецтва прадстаўнікоў прывілеяваных саслоўяў іншых Я. Пашкоўскі (1684—1757), выпускнік Віленскай акадэміі, краін. вучыў дзяцей М.-К. Радзівіла Дзяленне шляхты: Рыбанькі. Буйнымі філосафамі, • магнаты; педагогамі, пісьменнікамі і • сярэдняя шляхта або паны (валодала ад адной да некалькіх дзяржаўнымі дзеячамі былі настаўнікі дзяцей віленскага вёсак); • заградковая, засцянковая або ваяводы Я. Гільзена, надворнага маршалка Вялікага ваколічная шляхта (мела сваю гаспадарку, але не мела ва ўлас- Княства Літоўскага Сцыпіна дэ Кампа, падскарбія надворнасці сялян); • шляхта-галота (не мела сваёй нага літоўскага, гродзенскага старасты А. Тызенгаўза, Соф’і зямлі і жыла пры магнацкіх і Чартарыйскай і Ганны Сапегі з панскіх дварах у якасці слуг). роду Замойскіх. Вядомыя прадстаўнікі шляхты на тэрыторыі Вялікага Княства Сярэдняя шляхта таксама звярталася да паслуг хатніх Літоўскага

настаўнікаў. Аднак у поле яе зроку хутчэй за ўсё траплялі выпускнікі калегіумаў або іншых навучальных устаноў не вельмі высокага рангу. У XVIII ст. грамадская думка Вялікага Княства Літоўскага пачала развівацца пад значным уплывам Францыі. Французскі ўплыў адчуваўся і ў адукацыі. Праявай франкаманіі было з’яўленне ў шляхецкіх дамах вялікай колькасці замежных гувернёраў і гувернантак, якія навучалі гаспадарскіх дзяцей розным навукам і суправаджалі іх ад самага дзяцінства і часам нават перадаваліся, нібы ў спадчыну, ад старэйшых дзяцей да малодшых. Хатняя адукацыя Соф’і Замойскай Соф’я Замойская з роду Чартарыйскіх была малодшая ў сям’і, яе выхаваннем займалася гувернантка панна Petit, якая выхоўвала яшчэ яе старэйшую сястру. Панна Petit вучыла Соф’ю французскай мове, геаграфіі, гісторыі і Катэхізісу. Пра сваю адукацыю Соф’я зазначала, што яна была вельмі павярхоўная, за поспехамі і недахопамі яе ніхто з бацькоў не сачыў, а панна-выхавацелька была ўжо ў даволі сталых гадах, каб актыўна займацца навучаннем гаспадарскай дачкі. У Соф’і яшчэ было некалькі настаўнікаў: англійскай мове яе навучала жонка камердынера, быў настаўнік па ігры на фартэпіяна, таксама настаўнік танцаў. Неабходным дадаткам хатняй адукацыі шляхецкіх дзяцей сталі падарожжы па Еўропе. Традыцыя ад’язджаць за мяжу з мэтай атрымання адукацыі сфарміравалася яшчэ ў часы Адраджэння. А ў другой палове XVIII ст. яна не толькі захавалася, але і распаўсюдзілася, што было абумоўлена пашырэннем палітычных і гандлёвых сувязяў і большай адкрытасцю грамадства — з’явай, характэрнай для Новага часу. Замежныя

падарожжы давалі магчымасць шляхцянкам удасканаліць валоданне мовамі, пашырыць свае веды па геаграфіі і гісторыі, пазнаёміцца з еўрапейскімі славутасцямі і адначасова паказаць свае здольнасці. Заможныя шляхцянкі з Вялікага Княства Літоўскага імкнуліся абавязкова наведаць Парыж, Вену, Берлін, Рым. Значнасць кляштараў для развіцця жаночай асветы Кляштар бернардзінак у Гродна Значнасць арганізацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім жаночых кляштараў для развіцця жаночай асветы была велізарнай. Большасць з манаскіх ордэнаў мелі ў статуце палажэнне аб асветніцкай дзейнасці. Менавіта таму практычна заўсёды адкрыццё ў горадзе ці мястэчку кляштара азначала з’яўленне там школы (часцей за ўсё пачатковай). Дзякуючы гэтаму ўжо ў сярэдзіне XVII ст. у Вялікім Княстве Літоўскім сфарміравалася асобная сістэма жаночай адукацыі. А на пачатку XVIIІ ст. дзейнічала некалькі жаночых манаскіх ордэнаў: бернардзінкі, бенедыкцінкі, брыгіткі, дамініканкі, кармеліткі, марыявіткі, візіткі. Але колькасць іх была не вялікай. Жаночых кляштараў на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага было значна менш, чым мужчынскіх. Адпаведна і магчымасцей аддаць сваіх дачок на выхаванне манашкам у мясцовай шляхты было значна менш. Адначасова існавалі і невялікія школкі, разлічаныя на дзяцей збяднелых шляхціцаў, якія ўтрымліваліся за кошт кляштара, а часцей фундатара. Навучанне ў кляштары праводзілі самі манашкі, якія выкладалі шэраг найбольш неабходных прадметаў — чытанне, пісьмо, лічэнне, рукадзелле, а таксама танцы і музыку. Вывучэнне Святога Пісання займала найбольш часу і лічылася

самым неабходным у адукацыі. Але агульны ўзровень адукацыі быў даволі нізкім і нярэдка абмяжоўваўся толькі сярэднявечнай схаластыкай. Толькі ў сярэдзіне XVIIІ ст. вучэбныя праграмы большасці кляштараў былі некалькі зменены. Значна змянілася сітуацыя ў Вялікім Княстве Літоўскім са з’яўленнем ордэна візітак, якія прынеслі моду на французскую адукацыю. З сярэдзіны XVIII ст. пачынаюць стварацца спецыяльныя пансіёны для шляхцянак, выкладанне ў якіх стала арыентавацца на Францыю і яе культуру, а мовай выкладання была французская. Рэлігійнае навучанне ў пансіёнах захавала свае пазіцыі, але павялічылася ўвага і да прадметаў свецкага характару. Так, для навучання мовам, спевам, танцам, маляванню, якія сталі неабходнымі для кожнай шляхетнай дзяўчыны, спецыяльна наймаліся свецкія выкладчыкі. З пансіё- 95 наў візітак выходзілі дзяўчаты, якія неслі ў грамадства французскую культуру і своеасаблівы касмапалітычны светапогляд. Мода на французскае пачала ахопліваць усё княства: жанчыны сталі насіць французскую вопратку, карыстацца французскай мовай, літаратурай і, галоўнае, пераймалі стыль паводзін, які прадугледжваў актыўнае свецкае жыццё жанчын вышэйшага саслоўя, валоданне мастацкімі талентамі, больш свабодныя адносіны ў шлюбе. Французская мода ліквідавала і недахоп цікавасці да музыкі і нават пэўную непрыязнасць да яе, што ўсталявалася яшчэ ў XVII ст. На неабходнасць наладжвання адукацыі больш свецкаарыентаванага характару ў сярэдзіне XVIIІ ст. звярнулі ўвагу і іншыя жаночыя манаскія ордэны. Адбыліся змены ў школках бенедыкцінак і ў бернардзінскіх канквіктах. Тут вучыліся чытаць, пісаць,

лічыць, спяваць, а таксама размаўляць па-французску. У падобным кірунку працавалі і сёстры-брыгіткі. 1. Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя. Том 1. Мн., 1978 2. Гардзіенка Н. С. Кляштарнае выхаванне шляхцянак у Вялікім княстве Літоўскім у XVIII ст // Адукацыя і выхаванне. 2001. № 4.

3. Лойка П. А. Шляхецка-сялянскія міжсаслоўныя адносіны на беларускіх землях другой палове XVI — першай палове XVII cт. // Журнал Российские и славянские исследования, Вып. 4 — 2009 г. 4. Мальдзіс, А. І. Як жылі нашы продкі ў XVIII стагоддзі. — Мінск: Лімарыус, 2001. — 383 с. — 2000 экз. — ISBN 9856300-11-8. 5. Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. Мн., 2001 6. Самусік А. Ф. Жаночая асвета на бела-

рускіх землях у канцы XVI — першай палове XIX ст. // Адукацыя і выхаванне. 1998. № 9. 7. Сліж Н. Статус жанчыны-шляхцянкі ў ВКЛ (XVI—XVIII ст.) // Беларускі гістарычны часопіс. 1996. № 4. 8. Чарапанава Л. А. Гендэрныя аспекты адукацыі і выхавання // Адукацыя і выхаванне. № 4. Шыдлоўскі, С. А. Культура прывілеяванага саслоўя Беларусі : 1795—1864 гг.. — Мінск: Беларуская навука, 2011. — 168 с. — 200 экз. — ISBN 978-985-08-1241-4.

ІНДЭКС

Полацк Магдэбурскае права ў Полацку стар. 9

Віцебск

Выява прывілея на Магдэбурскае права для Віцебска ад вялікага князя і караля Жыгімонта Вазы, 1597 стар. 11 Віцебская ратуша стар. 44-45

Горадна

Ліда

Прывілей аб наданні гораду Лідзе Магдэбурскага права стар. 10-11

Гарадзенская ратуша стар. 72-75

Шклоў

Менск

Шклоўская ратуша стар. 56-59

Прывілей аб наданні гораду Менску Магдэбурскага права стар. 14-15 Менская ратуша стар. 48-49

Навагрудак

Навагрудская ратуша стар. 68-69

Магілёў

Магілеўская ратуша стар. 52-55

Чавусы

Нясвіж

Чавуская ратуша стар. 70-71

Нясьвіская ратуша стар. 60-63

Чачэрск

Чачэрская ратуша стар. 64-65

Слонім Берасце

Слонімская ратуша стар. 66-67

Магдэбурскае права ў Берасце стар. 8 Сазнанне ў Берасцейскім гродскім судзе вознага Яна Каспаравіча Астрамецкага, 1589. стар. 24 Старонкі кнігі Берасцейскага магістрата, 1498 стар. 25

Слуцк

Статут з XVII стагоддзя для слуцкіх музыкантаў стар. 18-19 Выявы статут з XVII стагоддзя для слуцкіх музыкантаў стар. 20-23

План горада Чачэрска 1915г. (рэканструкцыя Ю.Чантурыя, Г.Шарага) стар. 43

Літаратура

1. Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. 2. Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. — Мн.: Беларуская савецкая энцыклапедыя, [1986—1988]. 3. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г.П. Пашкоў і інш. — Менск: БелЭн, 2003. — 512 с.: іл. ISBN 985-110279-2 4. Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0. 5. Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 7, кн. 3. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Т.У. Бялова (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2009. — 544 с. ISBN 978-985-11-0452-5. 6. Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5. 7. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын; Дадатак / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Менск: БелЭн, 2003. — 616 с.: іл. ISBN 985-11-0276-8. 8. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XI: Sochaczew — Szlubowska Wola. — Warszawa, 1890. 9. Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. 10. Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. — Мн.: Беларуская савецкая энцыклапедыя, [1986—1988]. 11. Г. Сагановіч. Магдэбурскае права ў гарадах Беларусі (XV-XVII ст.) // Матэрыялы па гісторыі Беларусі. — Мінск: 1997. — 500 ас. 12. Стрэнкоўскі, С. П. Гарадское самакіраванне Беларусі канца XIV – XVIII стст. у працах сучасных айчынных гісторыкаў права / С. П. Стрэнкоўскі // Гістарыяграфія і крыніцы па гісторыі гарадоў і працэсаў урбанізацыі ў Беларусі : зб. навук. арт. / М-ва адукацыі Рэсп. Белаурсь, Гродзен. дзярж. ун-т ; рэдкал.: В. В. Даніловіч (адк. рэд.) [і інш.]. – Гродна, 2009. – С. 166–175. 13. Стрэнкоўскі, С. П. Дзейнасць магдэбургскіх судоў гарадоў Беларусі ў XV–XVIII стст. / С. 14. П. Стрэнкоўскі // Труд. Профсоюзы. Общество. – 2011. – № 4. – С. 94–98. 15. Стрэнкоўскі, С. П. Магдэбурскае самакіраване гарадоў Беларусі ў час вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй 1654–1667 гг. / С. П. Стрэн-

коўскі // Вестн. МГИРО. – 2012. – № 4. – С. 51–55. 16. Стрэнкоўскі, С. П. Нерэалізаваныя прывілеі на Магдэбургскае права гарадоў ВКЛ у ХVI– 17. XVII стагоддзях / С. П. Стрэнкоўскі // Европа: актуальные проблемы этнокультуры: материалы IV Междунар. науч.-теорет. конф., Минск, 23 июня 2011 г. / М-во образования Респ. Беларусь, Белорус. гос. пед. ун-т, Каф. истории древних цивилизаций и средневековья ; редкол.: В. В. Тугай (отв. ред.) [и др.]. – Минск, 2011. – С. 87–90. 18. Стрэнкоўскі, С. П. Польская гістарыяграфія гарадскога самакіравання Беларусі ў канцы XIV– XVIII стст. / С. П. Стрэнкоўскі // Весн. Магілёўс. дзярж. ун-та. Сер. А, Гуманітар. навукі (гісторыя, філасофія, філалогія). – 2012. – № 2. – С. 4–11. 19. Стрэнкоўскі, С. П. Савецкая гістарыяграфія гарадскога самакіравання Беларусі ў канцы XIV–XVIII стагоддзя / С. П. Стрэнкоўскі // Вестн. Полоц. гос. ун-та. Сер. А, Гуманитар. науки. – 2012. – № 1. – С. 28–32. 20. Стрэнкоўскі, С. П. Сучасная айчынная гістарыяграфія гарадскога самакіравання Беларусі ў канцы XIV–VIII стст. / С. П. Стрэнкоўскі // Весн. Гродзен. дзярж. ун-та. Сер. 1, Гісторыя і археалогія. Філасофія. Паліталогія – 2012. – № 2. – С. 64–72. 21. Стрэнкоўскі, С. П. Прывілеі Бярэсця як прававая аснова яго самакіравання ў XIV–XVIII стст. / С. П. Стрэнкоўскі // Весн. Брэсц. ун-та. Сер. 2, Гісторыя. Эканоміка. Права. – 2013. – № 1. – С. 38–44. 22. Стрэнкоўскі, С. П. Прывілеі і вольнасці беларускіх гарадоў з нямецкім правам у канцы XIV – канцы XVIII стст. / С. П. Стрэнкоўскі ; Мін. гар. ін-т развіцця адукацыі. – Мінск: МГІРА, 2008. – 250 с. 23. Стрэнкоўскі, С. П. Спецыфіка Магілёўска-Аршанскай сістэмы магдэбургскага самакіравання ў XVI-XVII стст. / С. П. Стрэнкоўскі // Весці БДПУ. Сер. 2, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Культуралогія. – 2012. – № 2. – С. 19–23. 24. Дружчыц, В. Д. Войты і іх улада ў беларускіх гаспадарчых месцах з магдэбургскім правам/ В. Д. Дружчыц // Адбітак з «Запісак Аддзелу гуманітарных навук». – 1928. – Кн. 3., т. 2. – С. [2], 243–298. 25. Дружчыц, В. Д. Магiстрат у беларускiх местах з Майдэборскім правам у XV–XVII 26. сталеццях / В. Д. Дружчыц // Адбітак са зборніка «Працы класа гісторыі». – Т. 3. – [Мінск : 27. б. в., 1929?]. – С. [2], 379–458.

У кнізе выкарыстаны матэрыялы артыкулаў з Вікіпедыі https://be-tarask.wikipedia.org/ https://be.wikipedia.org/ Арыткулы з энцыклапедыі ў двух тамах (2-е выданне) Вялікае Княства Літоўскае электроннай энцыклапедыі “Вялікае Княства Літоўскае” http://www.vkl.by/

Шрыфты: PT Serif, PT Sans Кніга для вольнага распаўсюду Дызайн Ала Пігальская pialladesign@gmail.com