Алшын Мендайулы - Адай шежіресі by Ali Nurgozhayev

АЛШЫН МЕҢДАЛЫҰЛЫ

Шежіре, тарихи əңгімелер, естеліктер, арнау өлендер

Алматы - 2002

КІШІ ЖҮЗ БОЛАТЫН РУЛАР: 1. Бекарыс, одан — Алау батыр, Алаудан — Алшын, Алшыннан Нəдірқожа, Қыдырқожа, Сəдірқожа. Нəдірқожадан — Қаракесек, одан — Əлім,Шөмекей. Əлімнен — Аманақ, Жаманақ, Қарамашақ, Айнақ, тоқалынан — Түмен, Түменнен — Байсары, Кішкене. Байсарыдан — Кете. Бұл — алты аталы Əлім. Шөмекейден төрт бала — Тока, Көнек, Асбан, Бозғыл. Шөмекей жуас па, əлде басқа жағдайы бар ма, əйтеуір 25 таңбалы Кіші жүзде, Шөмекей Кіші жүздің баласы болса да, таңбадан кұр қалыпты дейді. 2. Сəдірқожадан — Арғымақ, Арғымақтан — Тілеу, Рамазан (Рамадан; Тілеудің құлы), Табын, Тама, Кердері, Керейіт, Жағалбайлы. Бұл жетеуін Жетіру деп атайды. 3. Қыдырқожадан — Сүлтансиық, Қыдырсиык, Бақтысиық.

Қыдырқожа бай болғандықтан, оны Бай деп, одан өрбіген тұқымды Байұлы деп қеткен. Он екі ата Байұлы деп аталатын рулар осылардан тарайды. Олар екі жолмен құралады: 1. Сүлтансиықтан — Байбақты, Алаша, Маскар, Тана, Қызылқүрт. 2. Қыдырсиықтан — Ысық, Жаппас, Беріш, Таз, Есентемір, Шеркеш «Адай — қыздың баласы, Байұлы Адаймен 13 ата» дейтін де сөз бар. Шежіреші, Медет руынан шыкқан Еңсеп Тəтімбетов — осыдан 80 жылдай бұрын өлген кісі. Өзі — Адайдың Келімбердісі, оның Мұңалы, оның Бəйімбеті, оның Сабытайы, Медет — Сабытайдың баласы. (1954 ж. қарашада, 87 жасында дуние салған) Нұрнияз Шəуметкенов қарт баскаша айтады. Ағасы Куанышбеқтің əйелі Бибатпа — Еңсептің туған қызы. Еңсеп картқа Таз руынан Есенбақжəне Шеркеш Мақаш правитель айтқан көрінеді: Қыдырқожа байдың екі əйелі болды, олардың аттары Жəнби мен Тотан. Бəйбішесі Жəнбиден — Сұлтансиық, Қыдырсиық, Бактысиық. Тотаннан — бес бала: Ысық, Мысық, Сасық (еқеуін ұмыттым). Аманқожа деген көршісі өліп, Бай оның əйелін алады, осы əйелден Таз туады. Атақожа деген тағы бір қөршісі өліп, Атақожадан Ештай, Елтай деген екі бала қалады. Ештай əкесі Атақожаның тірісінде үйленіп, одан Беріш туады. Ештай да, Елтай да

ер жігіттер болады. Байдың жауы көп болған, ол замандағы негізгі жауы қалмақтар болса керек. Елтайдың қайраты мен ерлігіне Бай өте риза болып, оған бəйбішеден туған жалғыз қызы Канбибіні береді. Қанбибі екіқабат күнінде Елтай жауға аттанып кетіп, сол сапарынан оралмайды. Бай Елтайдың жаудан қаза болғанын естіп, қаза болған күйеуін қызына естіртуге үйғарғанда, орта жүздің аса беделді адамының бірі Əспенбет қарт тұрып: «Дүниеге нəресте келсін, сонан кейін естіртелік» депті. Мұны Бай мақұл көріпті. Айы-күніжетіп, Қанбибібосанады, ер бала табады. Əспенбет қарт балаға Адай деп ат қойып, Қанбибіге Елтайдың жаудан қаза болғанын естірткенде Қанбибі жүрегі жарылып өледі. Осылай əке-шешесі өлген Адай жетім қалады да, оны Таздың шешесі емізеді. Таздың шешесін тел емгендіктен Адай мен Таз еқеуі басқа Байұлынан бір-біріне жақын. Адайдың бір құрсактан жалғызболуы да содан дейді. Жоғарыдағы Байұлының 12 ата болуын Еңсеп Тəтімбетов Таз Есенбақпен Мақаш правительдің айтуынша мынадай дейді: Сұлтансиық, Қыдырсиық, Бақтысиық, Адай, Таз, Есентемір, Беріш, Тотан тоқалдан туған 5 баланы қосып 12 ата дейді. Сұлтансиықтан 5 бала, Қыдырсиықтан еқеу — Шеркеш, Шенеш. Шенеш ерте өліп, əйелі екіқабат қалып, ер бала табады. Қыдырсиық оған Шеркешке қос болсын деп, Қосым деп ат қояды. Шерқештің өз баласы үшеу, олар: Қойыс, Жаукашты, Шумақ. Қойыстан — бес бала: Қаракемпір (əйел аты; (Дербіс) Сақау, Шүйіш, Қашқыншы, Еламан.

Жаукашты сегіз ата:

Батырқожа, Құрмас, Құлан, Андақұл, Қара, Аманай, Тума (кірме), Жатай. Токымбет, Шерубай, Бессары, Жанбыршы. Шумақтан — төрт бала: Қосым - Шерқештің інісі Шенештің баласы болғанмен, қейін бұлар да Шеркешпіз деп кеткен. Қосымнан 3 бала туады: Мұрзамбет, Жолмембет, Қатеней. Мұрзамбеттен де — 4 бала: Сатыбалды, Жанғабыл, Сары, Қоңыр. Шеркешқе кірме Қылыш пен Кестен деген екі жігіт өздерін Шеркешпіз дейді. Сонда Қылыш пен Кестенді коса есептегенде олар бес арыс Шерқешпіз дейді. Бақтысиықтан — Жаппас жалғыз. Жаппастың шешесі Алтын — Орта жүз Қыпшақ қызы. Қіші жүздің басқа рулары Сыр бойынан көшіл, қоныс аударғанда Бақтысиық өледі де, Алтын бай қатын болып қалады. Бақтысиық тым бай болса қерек. Қалай болса да, Байұлының баска рулары көшқенде Алтынның билігі болуы керек (кім білсін, төркінінің ықггалы болды ма?), Жаппас сыр бойында қалып қояды. Батыста Жаппас аз болғанымен, Сыр бойындағы Жаппас Қыдырқожаның Адай, Беріш, Сұлтансиықтан басқа Байұлынан көп. Кейбіреулер Алтын-Жаппас деп əйелді ерге қосып Байұлын 13 атаға жеткізеді. Ал ел аузындағы шежіре 12 ата Байұлын біледі.

ТАЗ Таздан — үш бала:

Жастабан, Шарға, Абдал. Жастабаннан — үш бала: Байсары, Сүйірбас, Бөлек. Шарғадан — сегіз бала: Асан, Жақсыбай, Сырлыбай, Күнбас, Жынтай, Ақсерке, Жолым, Жиен (жиені). Абдалдан неше бала еқені белгісіздеу: Жапақ, Келдібай, Көшей (Жетіқара), Бессары, Өтес. Абдалдың балаларының кейбірі қалып қоюы мүмкін. БЕРІШ Беріштен — екі бала: Байсейіттен — үш бала:

Байсейіт, Байбақты. Жайық, Қаратоқай, Есенкұл. Байбақтыдан — төрт бала: Жаңбыршы, Себек, Есен, Құлкеш. Бегіс - Беріштен қыз алған қүйеу, Беріш ішінде өсіпөнгендіқтен, өзінен-өзі Беріш болып қетқен. Бегіс жетібаулы Берішке кірмеуі керек.

ЕСЕНТЕМІР Есентемірден неше бала екені анықтап, толықтыруды керек етеді. Білетіндерім мынапар: Тағашы, Көн, Қаратамыр. АДАЙ Адайдан — екі бала:

Құдайке, Келімберді. Адайлар — ерте заманда Кіші жүздің басқа рулары сияқты Алатауды мекендеген ел. Мынадай аңыз бар: Адайдың баласы Құдайкенің ауылы жазғытұрым, əлі мұз түспей тұрғанда көшеді. Дариядан (қай дария екені белгісіз, Алатаудағы өзендердің бірі болуы керек) мүздың үстімен өтіп, қонатын болып келе жатып, қөш те, мал да дарияның орта тұсына жеткен кезде мұз ойылып кетіп, Құдайкенің түгелдей үй-іші, малы да суға кетеді. Құдайке ажал жетпей, тірі қалады. Орны толмас қаза оңай ма, інісі Келімбердінің үйінде жатып қалады. Бұл кезде Құдайке жасы жеткен үлкен адам болуы керек. Адайдың ертеде өткен қарттарынан қалтан аңызға Караганда Құдайкенің қөші кеткен дария осы күнгі Шу өзені екен, сол мал мен жан қеткендіктен де, Шу деп кетіпті дейді, солай ма, əлде олай емес пе, оны білмеймін. Арада айлар, жылдар өтеді. Келімбердінің əйелі ақылды кісі екен, сол кісі кайнағасының кіші дəретін қөріп (шамасы Қүдайкенің қайғысын басқысы келді ме, кім білсін), Қелімбердіге: "Мына кісінің дəретінде əлі де қайраттың нышаны бар, əйел алын бер" — деп ақыл айтыпты. Келімберді агасына əйел іздейді. Сонда бір төреде жаудан қелген, бір көзі соқыр жесір əйел бар екен. Келімбердінің əйелі: "Жасы үлкен адамғажұрт қызын бермес, сондықтан осы əйелді алып бер" — деп кеңес береді. Сол бойынша, Келімберді ағасы Құдайкеге осы əйелді алып береді. Ол əйел түрікпен қызы екен. Құдайке осы əйелден екі ер балалы болады: Тəзіке, Қосай.

Тəзіқеден — үш бала:

Қабақай, Өтей, Сəрқе. Тəзіке балалары Кіші жүздің рулары қалмақтарды Жем, Сағыз, Тайсойғаннан қуып, Еділ мен Жайықтан асырғанда бос қонысқа барын, түгелге дерлік Нарыңды қоныс етқен. Бірнеше баулы, көпшілігі — Беріш, Ішкі орда аталатын Нарында калган, бұл - Еділ-Жайықарасы. ҚОСАЙ Қосайдан — алты бала:

Байбол, Тіней, Бəли, Сүйіндіқ (Жаманадай), Əйтей, Бегей. Байболдан — төрт бала: Есенқұл, Мəмбетқұл, Есембет, Жұлдыз (Кадыр). Есенқұлдан — бес бала: Есеқ батыр, Нұрбай, Қоңыр, Еміл, Өрезек. Мəмбетқұлдан — бес бала: Тоқтамыс, Токпанбет, Арыстан, Балтай, Елқонды (киімді баласы). Тінейден — екі бала: Арық, Таңат. Арықтан — екі бала: Тəңірберген батыр, Құдайберген. Тəңірбергеннің үш əйелінен туған балалары, бəйбішесінен екі бала: Сейтімбет, Қылыш.

Тоқалынан екі бала:

Бұйрабас, Түгелбай. Тəңірберген батырдың таңдап алған əйелі Бекбике сұлудан — үш (төрт) бала. Ембі ауданына қарасты Бекбике кеніші — батырдың ақ биенің сүтіне шомылдырып алған сүйікті Беқбикесінің атына қойылған жердің аты. Тəңірберген батырдың Кіші жүз батырлары Жайық бойындағы Сарайшықты шапкднда қолға түскен калмақ қызы — Шөжеп деген əйелінен де тұқым бар. Ол Манғыстау ауданында түратын азамат Амандықов Шоқай. Арыктың еқінші баласы Құдайбергеннен үш бала: Қасболат, Беқболат, Байдəулет (Байдəулет қейін Маябас атанып кетті). Тінейдің екінші баласы Таңаттан — үш бала: Өтеміс, Қасқа, Қоныс. Қоныстан — екі бала:

Есенбай, Жаулыбай.

Бəлиден — екі бала:

Есберді,

Ескарадан — екі бала: Жарылғаптан — екі бала: Есеннен — алты бала:

Есқара. Жарылғап, Жарбол. Есен, Өтеп. Байбақты, Асан, Үсен, Бөпекара, Бокан, Қуаш.

Байбақтыдан — жалғыз Жабағы. Асаннан - жалғыз Жақай, одан түқым жоқ. Үсеннен мыналар: Ақыл, Дəулетбай, балалары Шорабек, Мейір, Орақтар. Бөпеқарадан — жалғыз Нақыл, одан тұқым жоқ. Боқаннан 5 бала бар. Бəйбішеден: Қонақ, Жəніке, Бəніке, Тініке, тоқалдан: Айдаралы, Сүйіндік (Жаманадай). Сүйіндіктен үш бала: Бөгілі, Мырза, Құрманқұл. Бөгіліден — бес бала: Құдайназар, Қараменде, Қүл, Бұкар, Тока. Алтай, Қарпық, Ақсары, Қүдайназардан — төрт бала: Шақшақ Қожабек, Қашқын. Қожабекген — бес бала (бес Қожабеқ): Байғабыл, Жангабыл, Қарпықтан — еқі бала: Мандай, Жарқымбет, Жұлдыз. Қарамендеден — еқі бала: Шектібай, Сейтім. Сүйіндіктің Құрманқұл деген баласын біреулер Ауғанстанға ауып кетіпті десе, ал еқінші біреулер Кіші жүз Алатаудан көшкенде Адайдың мал бағып, шаруада жүрген жеті баласы көшкен елден адасып қалып, Ұлы жүзде Құрама деген ел болып, сонда қалып қойды дейді.

Шынында да, ғылым доқторы Сəрсен Аманжоловтың айтуынша, Үлы жүзде Құрама деген ел бары анық. Ескерту: Сүйіндіктщ Қараменде мен Құдайназардан басқа балаларының аталары туралы мəлімет жоқ болғандыктан, енген жоқ. Қосайдың алты баласының екеуі — Əйтей мен Бегей əкесі Қосайдан теріс бата алғандықтан, өспей қалды дейді. Гурьев облысының солтүстік аудандарында аз да болса Əйтей мен Бегейдің орындары бар. Бұл екеуі де өте аз болғандықтан, аталық ру жігіне айырылмайды. Қосайдан тараған рулар өздерін "Қосаймыз" демей, "Түрікпенадаймыз" дейді. Бұл туралы екі түрлі аңыз бар. Біріншісі: Арғы шешесі түрікпен қызы болғандыктан, "түрікпенадаймыз" дейді. Екінші аңыз бойынша, олай емес, Қосайдың ұрпақтарының қөбі ер, батыр болтан. Тəңірберген, Есек, Токтамыс, Токданбет батырлар Кіші жүз рулары осы күнгі қонысқа келгенде түрікпендермен жауласып, олардың малын, мүлкін, киім-кешегін пайдаланып кеткендіктен, Кіші жүздің баска рулары Қосай балаларын "түрікпенадай" деп атап кеткен дейді. Еңсеп карт соңғы аңызды жақтайтын көрінеді. Сүйіндіктщ Жаманадай атануында мынадай аңыз бар: Баска ел кешіп-қонын, үркіп жүргенде, бүл ел қөшпей отыра берсе кереқ. Соны көрген көршітабын, шектілер Сүйіндікті "мыналар жаманадай" деп атаған дейтін сөз бар. Мəмбетқұлдан туған Тоқтамыс, Токданбет, Арыстан, Балтай өздерін "Мəмбетқұлмыз" демей "Шалбармыз" дейді. Мынадай аңыз бар: Сарайшықты шапқанда басқа Кіші жүздің батырлары Адайларға олжаны аз береміз, олар олжаға үлесті аз қосты деп дау шығарғанда Тоқтамыс пен Токданбет батырлар жарғақ шалбардың балағын шешқенде жерге асылтастар — алтын мен күміс, лағыл мен гаухар түсіп, ол алынған малдан əлдеқайда көп болған. Осыдан "Шалбар" атанған дейді. Қосай балаларына берілген "түрікпенадай",

"жаманадай", "шалбар" деген сөздердің кейін шыққан атақ еқенін Адай туралы шежіре растайды. КЕЛІМБЕРДІ Келімбердіден — алты бала:

Құнанорыс, Акпан, Балыкшы, Бұзау, Тобыш, Мұңал. Қелімбердінің балаларына ат қоюы турасында да алуан түрлі аңыз бар. Кейін жазармыз. Қүнанорыстан — екі бала: Жанбай, Жантуған. Жанбай жаудан өлгенде əйелі екіқабат калады да, ер бала табады, оның атын Жортыс қояды. Жортыстан — үш бала: Тегембай, Түгелбай, Қайым. Тегембайдан — үш бала: Өтен, Қайдауыл, Боғай. Боғайдан — еқі бала: Еспенбет, Өтеғұл. Түгелбайдан — Шортан. Шортаннан — бес бала: Сарыт, Сауран, Ее, Жазық, Кішқентай. Қайымнан Жетіқара туады. Құнанорыстың екінші баласы Жантуғанның бəйбішесінен туған Сүйіндік Жанбай өлгесін оның əйелін алады. Одан — үш бала: Жүнді, Қайыпназар, Қасбақай.

Сүйіндіктен Қожамжар туады. Қожамжардан — бес бала:

Жиенқүл (Шабай батыр) Əлдеке, Мее, Қатпа, Кенжебай. Бұлар өздерін бес Қожамжармыз дейді. Жалпы, Құнанорыс — аз ауыл, жалпы саны мың шамалы үй. (Алматыда тұратын, руы Қүнанорыс Тұрар Қондыбаев — КазІШ-де оқытушы, ғылым кандидаты). Келімбердінің үшінші баласы — Балыкшы. Оның шын аты Шыбынтай екен, жарлы болғандықтан, өзен мен теңізден балық аулап күнелткен, сондықтан балықшы аталып кеткен. Шамасы, су көрсе, балық аулаймын деп отыра қалатъш болуы керек. Балықшыдан — үш бала: Қостай, Есберді, Жүйрік. Жүйріктен Адайдың атакты Қармыс батыры шықкан. Қостайдан — төрт бала: Калдыаман, Қожағүл, Мəмбет, Жұмат. Əлжанов Дербіс, Шимүратов Жұмаш, Тасболатов Балтабайлар осы Қостайдан шығады. Қалдыаманнан жырдағы Балуанияз батыр шыққан. Бұлардың қонысы басқа болғандықтан (бұлар Ақтөбе облысының Темір ауданында), "жоғарғы адай" деп аталады. Олардың рулары түгел жазылған жоқ. Келімбердінің төртінші баласы Бұзаудан — екі бала: Айтумыс, Жеменей. Айтумыстан — Шылым жалғыз. Жеменейден — үш бала: Жомарт, Нұрмағанбет (Кедей) Алдасай.

Жомарттың бəйбішесінен туған (бəйбішенщ аты Қалаулы) Қожамсүгір жаугершілікте қолына оқ па, найза ма тигендіктен қолы шолақ болтан, сондықтан Шолақ деп аталып кеткен. Жомарт ханға барып, хан одан бұйым сұрағанда, Жомарт

150 үй шамасындағы ел (Маңғыстауда тұратын, жоғарғы білімді Кемел Тұманбаев — Ақша). Тілеуден — Көбетай деген бала. Көбетайдан — төрт бала: Азнабай, Жақсыбай, Мыңжасар, Даттыбай

Біз қасында болтан жоқпыз, ел аузындағы аңызға қарағанда, хан Жомарттың сұрағандарын түгел берген екен дейді. Ақсұқсыр — қалмақтан түскен жесір екен, кезінде оны ханға бір батыр сауғаға ма, əлде тартуға ма, таралғыға ма берген. Ақсұқсырдан Жомарт бір бала қөреді, оның атын Қожақұл қояды. Жомарттың үшінші əйелінен Сұлтанқелді туады. Ажал жетіп Жомарт өледі, оның артында үш əйелден үш бала қалады. Соның ішінде Ақсұқсыр тым жас қалғандықтан, "аға өлсе, жеңге — мұра, ат өлсе, сауыр — мұра" деген қазақтың ескі салтына сəйкес, Ақсұқсырды Алдасайға қосады. Алдасай жарлы адам болыпты, қəсібі — аңшылық еқен. Алдасай аннан бір куні таң алдында ауылға қелсе, Ақсұқсыр ұйықтап жатыр еқен, сірə, етек жағы ашық калган ба, калай, денесінің аппагына қөзі түсқен Алдасай: "пай, пай мына тоқалдың таңының аппагын-ай" депті. Сонда Ақсұқсыр: "я, бұл таңга талайлар қызыққан" депті-міс. Алдасай: "сенің ниетің бөлеқ еқен, саган талақ" — деп тастап кетіпті. Ол заманда "талақ, талақ жəне о, талақ" деп үш рет айтса, неқе бұзылады екен. Енді Алдасай əйелім деп есептемеген Ақсұқсыр таты да күйеусіз калады. Жеменейдің еқінші баласы Нұрмағанбетке (Кедей) оралайык, Нұрмағанбеттен (Кедейден) екі бала: Ақша, Тілеу. Ақша "Ақша қедей" деп аталады. Бұл — азғана ауыл,

Бұлар өсе келе іргелі ел болып, "қара кедей" атанып кетгі. Шылым өте бай болды, бірақоның баласы болмайды. "Балалы болар ма екенмін" деп, Шылым күңін əйелдікке алады, бірақұзақ уақыт бала болмайды. Алдасай талақ тастап кеткен Ақсұқсұр бос отыр, оны Шылым алмайды, себебі Ақсұқсыр Алдасайдан еқіқабат күйінде қалған екен, ол босанғанша неке түспейді. Ақсұқсыр босанады, ол ұл бала табады, оның атын Зерең қояды. Одан туған Зереннің əулеті 100 үйге жетпейді. Шылымның шетсіз-шексіз көкала жылқысын Алдасай қарны ашқанда шетінен атын жей берген. Ақсұқсыр босанғаннан соң үш аи 10 күн өткесін, неке түсетін болғасын, Шылым оны некелеп алады. Шылымнан Ақсұқсыр үш бала туады: Ақбота, Көшке, Өрдек. Кейін Шылымның күң əйелі де үл бала туады, оның атын Қаратоқа қояды. Əбілгазы, Өтеміс батырлар — осы Қаратоқадан шыққан адамдар. Шылымның бəйбішесі де екіқабат болып, ұл бала туады, сол бала ер жетіп, оның бірінші немересі Жанкұлдан ею бала туады: Теке, Түгел. Бұлар "Жанқұлмыз", "Теқеміз", "Түгелміз" демейді, Шылымның бəйбішесінің атына орай "Бəйбішеміз" дейді. Алматы қаласындағы эксперименталды хирургия ғылыми-зерттеу институты директорының ғылыми мəселе жөніндегі орынбасары, медицина ғылымының

ханға: Егер бүйымды шынымен сүрасаңыз — Ақсүқсырды қүшпай бер, Акперенді атпай бер, Ақсауытты кимей бер " — деген екен.

докторы, "Дəрігерлік кеңес" деген кітаптың авторы Естөре Оразақов — осы Бəйбіше руынан. Көшке — аз ауыл, 150-200 үйдің шамасындай. Ел аузындағы "Ер құны — нар жүгі" деген сөзді қалдырған Доспанбет би осы Көшкеден шыккан. Адай мен Сұлтансиық арасындағы асқынып қеткен бір дау Доспанбет бидің бір ауыз сөзімен біткен деседі. Байбақты Сырым — əрі батыр, əрі би. Доспанбет би оған адам жіберіп: "Сырым — батыр əрі би еді, осы су басынан тұна ма, əлде аяғынан тұна ма? Осыған беретін жауабын Сырым айтып жіберсін" — деген сөзді естіп отырып, Сырым: "Япырмай, Доспанбеттің өзі келді ме, əлде сөзі келді ме, ат төбеліндей Байұлы едік, бір жагымызды орыстың шен-шенеуніктері қүртып, екінші жағынан Хиуаның ханы жеп жатқанда мына сөзді айтса, айтатын адам — Доспанбет би. Бұл сөз — Доспанбеттен шыққан сөз" — дел, біле қойған екен. Доспанбет бидің айтып жіберген осы бірауыз сөзімен екі елдің арасындағы дау бітіп, еқі ел ала жіп кесіп татуласып кеткен де, артынан тыныштық орнаған. Шынымның Ақсұқсырдан туған екінші баласы — Ақбота. Акботадан — үш бала: Аман, Бəйгелді, Қангелді. Ақбота — іргелі ел, тек бес ата Аманның өзі 500-600 үй болды. Оның ішінде Қозыбайдың 12 баласы болды. Қозыбайдың Ерназар деген баласынан: Алшынбек, Қашқынбек, Мұса деген балалары болған. Акботаның осы Мұса тұқымынан шыққан талым, филология ғыньімьіның кандидаты, КазақССР Ғылым Академиясының Əдебиет, өнер институгының ғылыми қызметкері Қабиболла Сыдиықов Алматы қаласында тұрады. Шылымның Ақсұқсырдан туған үшінші баласы — Өрдек. Өрдектен — бес бала: Олжашы, Есен, Кенже, Бөкен, Мамыр.

Бұл бес Өрдек жайылса жонға сыймаған, жабылса көлге сыймаған, мыңғыраған көп ел болды. Тек Олжашының өзі 500-600 үйдей. Олжашыдан Сегізбай ұлы Қорек деген жаужүрек адам шыккан. Ол туралы мынадай аңыз бар: Қорек Аллақұл ханға барып: "Хан, басымды кессең де, тілімді кеспессің. Əділ хан болсаң жерімді, қонысымды кеңейт. Арқаға барсам, орыс Жемнен өткізбейді, саған келсем, елімнің мұң-мұқтажын айтсам, уəзірлерің басыңды аламын дейді. Хан ием, қессең бас — мынау, ішсең қан — мынау, ұшыр мен зекеттен бастап, тугінге неше түрлі алымсалық аласың. Алдияр тақсыр хан ие, төбеммен жүріп, аяғыңа жығылып қүлың болайын", — дегенде хан ұзақ ойланып отырып: "Жас еқенсің, бір сапар кештім, екіншідей елге ауа салатын сөз айтпа", — депті-міс (Ел аузынан алынған сөз). Өрдектің екінші баласы Есеннен — үш бала: Сейтімбет, Сейіт би жəне калмақ əйелінен туған Өтебай. Есен үлкейген шағында жаудың қолында қалыпты. Сонда інісі Кенженің баласы Қонай батырға былай депті: "жау күшті, екеуміз бірдей мерт болмайық, мына əйелді ал да, сен кет, екіқабат қой, ұл туса, атын Өтебай қойыңдар, менің артымды жоқтатпас, ал қыз туса, өздерің білесіңдер" — депті. Ұл туып, атын Өтебай қойыпты. Өтебайдан — бес бала, олар: Мұрат, Жаналы, Бабалы, Тіналы, Міналы. Өтебайда да жас, жоғарғы білімді азаматтар көп Тасболатовтар, Дүйсембаевтар, тағы-тағылар. Өтебай — өскен ауын, бірақсоқтықпа, тентек, əсіресе Мұрат пен Бабалысы ұя бұзар, қазан төгер тентеқ болды. Есеннің бір баласы — атақты Сейіт би. Өзінің тірі кезінде Сейіт айтыпты-мыс деген мынадай сөз бар: "Жарлылығымды сұрасаң, жалғыз кара бурамен елмен бірге көшіп жүрдім.

Мырзалығымды сұрасаң, сол жалғыз бурамды жекжатқа беріп, ел көшкенде елден айрылып, күркем жұртта қалды. Ерлігімді сұрасаң, Есек батырды жау қамағаңда ту ұстап, қапыда туым жығылып, жаудың қолына түстім, Билігімді сұрасаң, жауды тіліммен балқытып, өлімнен кұтылдым. Байлығымды сұрасаң, қүңдердің күні болғаңда бес балам бес ауыл болып, асқа, жиынға (өлген адамдарға байлардың беретін қонақасысы ас деп те, жиын деп те атала береді) бес отау, бес асау, бес саба əкелдім. Бар малым бір бура болғаңда, жарлылық бұдан өтіп, не болсын?! Сол бураны жеқжатқа беріп жұртта қалғанда, мырзалық бұдан өтіп, не болсын?! Ту ұстап жауға қарсы шаптым, батырлық бұдан өтіп, не болсын?! Қызыл тілдің жүйріктігінен ажалдан құтылдым, билік бұдан өтіп, не болсын?! Жиынға 5 отау, 5 асау, 5 саба əкелдім, байлық бұдан өтіп, не болсын?!" Сейіт биден бес бала: Нұрымбет, Бəйден, Берден, Қилан, кіші əйелінен — Тəстемір. Тəстемірден — екі бала: Жұбатыр, Тұр. Тұрдан Ермембет би туған. 1870 жылы Адай руы орыс патшасына бағынып, бағыну туралы акт жасауға шыккан (сірə, акт жасау Бозашы түбегінде бола ма деймін) 200-ден астам атты казакты алдап, жаяу тастаған адамның бірі осы — Ермембет Тұрұлы, екіншісі — Жарының Дəулеталысы Самалық Томпыұлы. Бозашыға шыққан атты казактардың аттарын, ер-жүгендерін, бірқатар солдаттардың қару-жарағын алып кеткен. Осының салдарынан солдаттар меқеніне (Кетікке — Порт-Петровск, Форт-Александровск) жаяу-жалпы əрең жетеді. Орынбордың шекаралық комиссиясы Маңғыстауды түпкілікті бағындыру үшін қыруар əскер шығарады, осылай

Маңғыстау түбегіне əскер қаптап кетеді. Бұл əскердщ бір бөлігі — Рукин бастаған жазалау отряды Бозашыға карай жолдағы Үшауыз-Түйесу деген жерде адайдың қарулы жасағына кездесіп, осы ауданда жазалау отрядының 40-50 солдатын өлтіреді де, ел ауа жайылып, бұзыла бастайды. Осы жерде адайлар Маяұлы Бəймембет биді қапыда өлтіріп алған. Бəймембет би: "Кіші жүз түгел орысқа көнді, қүралсыз, өзі қөшпелі, бытыраңқы жəне қашықжатқан, надан, сауатсыз елміз, сондықтан тиісті алым салығын түтінге неден тисе де, берелік те, тыныш отыралық. Мені өздерің Орал, Темірхан Шорадағы патшаның өкіліне сөйлесуге жібердіндер, мен солармен сөйлесіп, мынадай келісімге келдім: 40 жыл бойына солдат алмайды. Орал өңірінен кең қоныс береді, егер керек деп тапсандар, балаларыңызды оқытатын мектеп ашады, балаларың оқиды" — деген. Сонда елдің сол күндегі белгілі адамы Төлеп батырдың бел баласы Мəмбетнияз деген кісі: "Теңіздің ар жағынан астаумен келіп, Маңғыстауды орыс алады деген де сөз бе екен?!" депті. Адайлар осы сөзді "табылған ақыл" деп, бір түйесі бар да тегіс көшпенділікке ұшыраған. Патша үкіметі Хиуа хандығын өзіне карату керек екенін түсініп, Хиуаға карай əр жерден кеп əскер шығарып бағындырғасын, Адайлардың баратын жері, басатын тауы калмай, амалсыз патша үкіметіне бағынуға мəжбүр болтан. Бұл - 1870 жыл, қыс өте қарлы, суық, боранды болъш, мал қырылып калган жылқы жылы еді. Соңын кейін жалғаймыз. Бұзаудан туған Жеменей, одан тараған ұрпақтарға енді ораламыз. Қалаулы бəйбішеден туған Кожамсүгір Шолақатанды. Шолақтан: Өтеген, Сейітқұл, Баян жəне Кара. Шолақтан кезінде ел аузына ілінген зиялы адамдар шыккан: Есет, Тұрмамбет. Осы заманда — Қосбатыр

(Жаманқұл) Тəжиев, оның баласы Алматы қаласында ғылым кандидаты. Жомартгың токал əйелінен туған Сұлтанкелдіден — төрт бала: Бегімбет, Сұлтаналы, Сары, Өмірзақ (Өмірзақ кейін Қалша атанып кетеді). Бегімбет — өскен, мал мен жанға толыққан, адайдың төменгі аталарында іргелі, көп ру. Бегімбеттің тараулары кейін қосымша жалғанады. Бегімбеттен ертеде атақты Қаракісі, Жолболды деген кісілер болтан. Оларға кейіндеу келерміз. Бұл екеуінен баска олардан кейін шыкқан Өтеген, Шолат деген кісілер де — заманында ел жақсылары деген атаққа ие болған адамдар. Сарыдан — екі бала: Мырзакелді, Қожантай. Қожантайдан — үш бала: Ақайдар, Бекайдар, Төбет. Бұлардан да уақытында Биет, Құлет деген күллі Адай атын білетін кісілер шығыпты. Қазір Шымкент қаласында тұратын жазушы Əжиев Иса — осы Қожантай руынан шықкан адам. Сұлтаналы деген атасынан тарағандардың көпшілігі — момын, шаруа адамдар. Бұлардан алтын мен күміске жан бітірген атакты зергерлер шыккан. Өмірзақ (Қалша) онша көп ауыл емес, көпшілігі отырыкшы ел. Қалшалардан уақытында ерлер шыкқан. Мысалы, Қалша Бəйтілеп батыр қарсыласкан дұшпанын жеңбей қоймайтын, қасарысса қан алатын өжет, ер адам болған. Бегімбет Қаракісі мен туысы Қалша, Сары арасында кісі өлімі болып, тумалас ағайын жауығып, ел арасы бұзылғанда Бəйтілеп жасаған іс ерлік пе, жауыздық па, əйтеуір жан түршігерлік.

Осы замаңда да Қалша ауылынан жақсы азаматтар бар. Мысалы, Жəрдемов Бекқали, Алматыдағы институттың аға окьггушысы Нығмет Кайпиев, қазір партия қызметкері Сұлтанбек Нұржанов. Жомарттың Ақсұқсыр сүлудан туған баласы — Қожағұл. Қожағұлдан — екі бала: Сары, Жабағы. Жабағы жауға аттанғанда жаудан өледі. Сарыдан төрт бала туады: Қалатбек, Сүлтан, Жетікара, Шортан. Қалатбек — өскен ауыл, одан екі бала: Сатьгбалды, Бəйтөле. Қожағұл - жуас, момын ел. Қазір Қожағұл 200-250 үй шамасындағы ел. Алматы қаласындағы Қазақ ССР Ғылым Академиясының Тіл білімі ғылыми институтында аға ғылыми қызметкер, филология ғылымының кандидаты Мекерия Атымов осы Бəйтөледен: Бəйтөле — Мерген — Атым — Мекерия. Атымның ағасы Құбыштан Медина деген аяулы азамат 1967 жыл июнь айында ажалға төтеп бере алмай, дүниеден кегті. Не шара, тек Қожағұл, Жеменей емес, Адайдың кадірлі азаматы еді. Бұзаудан тараған ел туралы бір-екі ауыз сөз айту керек деп ойлаймын. Бұзаудан екі бала — Жеменей мен Айтумыс туады. Бұзау — жалпы саны 4000-5000 үй шамасындағы ел. Айтумыс саны жағынан Жеменейден екі есе, тіпті одан да көп ел. Бірақ Айтумыстан тараған ел "қай елсің" деп сұрасаңыз, "Бұзаумыз", я "Айтумыспыз", "Шылымбыз" демейді, "Жеменейміз" дейді. Мұның себебі, ертерек заманда Жеменей, я, оның баласы Жомарт атақты болды ма екен деген жорамал бар. Жомарттың туганда қойған аты Аталық көрінеді, мырза болғандықтан, ел оны Жомарт деп атап қетқен. Осыдан ба, қалай, жалпы, Бұзау балалары түгел "Жеменейміз" деп кетуін осылай жоруға болады.

ТОБЫШ Ораз, Бегей. Жайық, Шегем, Тобыштан — екі бала: соңғы əйелінен — Қараш. Қараш — мұның шын аты емес, Ораздан — үш бала: шын аты Еділ екен. Жайықтан — Əлмембет жалғыз. Шегемнен — екі бала: Сырлыбай, Бабық. Шегем өлген ағасы (əқесінің інісі) Бегейдің əйелін алады да, одан екі балалы болады. Сонымен Шегемнің баласы төртеу, екеуін айттық, қалған екеуі жеңгедей алған əйелінен: Жаубасар, Ожау. Қарашкд тоқталайық. Ораз тірісінде Жайықтан Əлмембет жалғыз ғой деп оған Еділді (Қарашты) еншілес етеді. Əлмембет жуас, шаруа кісі болса керек, оның азды-қөпті малы болған. Шегемнің балалары алымды, атарман, шабарман, қайратты болған, əсіресе Сырлыбай қайратты ер жігіт болып өседі. Бірақ Сырлыбайдың малы жоқ, жарлы болған, сондықтан малы бар туысы Жайықтан мал сұрайды, ол малды бір береді, екі береді, осыған карамастан Шегем балалары малды сұрай береді. Алғанынды бермейсің, теқ сұрай бересің деп, бір-екі рет мал бермей жібереді. Сөйтіп жүргенде Жайық өледі де, Əлмембет пен Еділ (Қараш) қалады, Əлмембет жуас. Шегемнің терт баласы бар, бəрі де қайратты, "батыр" десе, "а" дейтін ерлер болыпты. Олар бір қүні Əлмембетке келіп: "Мына Еділ екеумізге бірдей, бұл — Жайықтың баласы емес, Ораздың баласы, мал бермесең, баланы біз аламыз" деп қорқытады. Əлмембет олардың сұраған малын береді, бірақ олар мал сұрауын қоймайды. Əлмембет Еділге "Шегемдер қеліп қалған жоқ па, қараш-қараш" дейді де отырады. Осылай сол бала Еділ атын жоғалтып, Қараш болын кетеді. Сөйтіп жүргенде, "сұрағанымды бермедің" деп, Шегемнің балалары Еділді тартып алып кетеді. Бұл — Еңсеп Тəтімбетовтің айтуы.

Еділдің Караш атануы онша шетін нəрсе емес, оған таңданарлық ештеңе жоқ. Бұндай жайт ел ішінде жиі кездеседі Мысалы, барлық Бұзаудың балалары "Жеменейміз" дейді, Қосай балалары "Түріқпенадаймыз" дейді, Сүйіндік балалары "Жаманадаймыз" дейді, Мəмбетқұл тұқымы "Шалбармыз" дейді, Нұрмағанбет тұқымы "Кедейміз" дейді, Болатқожа тұқымы "Қаракесекпіз" дейді, бұл — Арғын Майрам сұпы баласы. Нағашылы-жиенді, аралас-құралас отырған елде əзілдеп, бір-бірін кемітетін əдет бар емес пе, Тобышты кемітейін дегенде: "Қарашың Тобыш емес, келімсеқ, Жетіру, Тама" дейді. Мүмкін, Тамада Қараш деген атаның болуы. Бір елдің атасының атының екінші елде болуы да таң құбылыс емес, оған толып жатқан мысал келтіруге болады. Мысалы: Есен Жеменейде де, Беріште де бар, Назар Жарыда да, Əлімде де бар. Матай руы Бəйімбетте де, Орта жуз Найманда да бар, Алтай-Кдрпықруы Жаманадайда да, Орта жүз Арғында да бар, бұған əзілдеген адамдар кідіреді. Қалып қойған бір-екі ауыз сөз: Айтумыстың жалғыз баласы Шылым деп, оның үш əйелінен өнген балаларын түгел талдамай, біз тек Олжашының Қорек Сегізбайұлын ғана атап өттік. Сол бес Өрдекқе кайта ораламыз. Олжашыдан екі бала: Ақ, Наурыз. Олжашының қөбі — Ақ. Ақтан қол бастаған батырлар шығады. Олжашының Құлыбек, Шабай, Аранжан деген батырлары елі мен отаны үшін жау қолынан қаза болды. Олжашының төменгі тараулары — құралайды көзге атқан мерген Абыл. Оның баласы Тұрар — жоғарғы білімді, мұнай маманы. Ол мамандығы бойынша Өзенде жұмыс жасаиды. Өрдектің баласының бірі — Кенже. Кенжеден — бес бала: Қойсары, Қонай, Қаракемпір,

Сарыкемпір Қойсарының баласы көп, білетінім:

Теңізбай, Төлес, Дүкен, Қомша, Жабу. Атақты жырау, суырын салма ақын Қерейүлы Ақтан — Қойсары. Қабақ Ермембетұлы өз заманында Адай елінің санаулы биінің бірі болтан адам, оның аты тарихта жазылған. Кенженің Қонай дейтін батырын білмейтін адай жоқ десем, өтірікші болмаспын. Қонайдан бір бала — Бегеш. Бегешпен тумалас Жауынбай өспей қалды. Бегештен он бала туады: Жаулы, Жары, Шоғы, Бəйімбет, Құрман, Өтеулі, Шалабай, Қосқұлақ, Құлеке, Өрдек. Кешегі Төкеш, Құлтума, Қозыбек, Шегір батырлар — Қонайдың немере балаларынан туғандар. 1918 жылы тамыз-қыркүйек айларында Баутин порты арқылы шығуға мүмқіндік болмай қалғанда еқі кемемен келген соғыстық жүкті Маңғыстау түбегі арқылы даламен Түркістан майданына жеткізу үшін Бозашыдан жағаға шығарып алынды. Мен өзім сол жұмысты өз көзіммен көріп, шығарып салған адаммын. Адай елінің Бозашы түбегін жайлаған тайпаларын ұйымдастырып, басшылық еткен, Қаражан Тасымұлы, отрядты бастап, Шалқар станциясына аман-сау апаруды ұйымдастырушы Ə. Жанқелдиннің сенімді деген серігі Тобанияз Əлниязов —

сол Қонай тұқымынан. Тобанияз асыра сілтеу кезінде шарага ілігіп, хабарсыз кетті. Оның білместікпен жасаған кей қателіктерін бір Жанкелдинге жасаған көмегінің өзіақ ақтап ала алатын еді, бірақ асыра сілтеу кезінде бұл ескерілмеді. Қаракемпір мен Сарыкемпірден өрбіген балалардан, оқымаған болса да, өздерінің істеген жұмыстарына өте жетік мамандар болған. Өтепберген, Дербіс, Əліш, оның баласы Қараша, Қосымбай, т.б. Жүз жылдан бергі жерде олардың салған тамдары, ағаштан жасаған сандық, кебеже, мандайша, табалдырық, босаға, ер, жастықағаш, тағы сол сияқты басқа бұйымдары, сырлаған сырлары, таска немесе ағашқа айнадай сəуле түсіретін еді. Солардың туыстары Ізғара, Қайшыбай — темір ұсталары еді, бүлардың темірден жасаған бұйьпущарына талайлар таң калган. Мысалы: үзеңгі, тага, қісен, қақпан, пышақтары əрі мықты, əрі əсем болатын. Өрдектің төртінші баласы — Мамыр. Мамырдан — екі бала: Дəулет, Жақау. Кешегі бастығы Мəмбетнияз (түрікпен) бастаған 3000 адам Хиуа ханы Аллақүлдың бұйрығымен Сүйінқараның аулын шапқанда (Аллақүл — Сүйінқараға қас адам) бір жұмадан кейін 800 кісі адай, Беріштің 13 жігіті Итемген руынан Құлбарақ бар, Қызыладыр, Щəжікте жетіп, сəті болмаған жорықта 400 адам табанда өлген. Бұл 1832-33 жылдары болтан. Абыл ақын (Абыл Тілеуұлы Өтембетов) эр рудан өлген батырларға арналған толғауында былай дейді: Мырзатай өлерінде ерлеп өлді, Кршышын жау түрікпеиге сермеп өлді. Крйыпалды Есімұлы колбасшысы "Əскерді үрыска жаяу салып, Талай адам қарга омбыгып, терлеп өлді — дейді. (Нұралы

сүлтанның Есімінің баласы Қайыпалды əқесін Сырым өлтіріп, содан Адайға қашып келіп, өзін-өзі хан жариялап, сол ұрыста өзі Аллақүл əскерімен жандайшап болған).

Өрдектің бесінші баласы — Бөкен. Бөкеннің баласы үшеу: Саламат, Мырзаболат, Қасай. Саламаттан туған Қаралда ірі палуан болған. Құдықтан су ішемін дегенде суға басы жетпей, бурасы құдыкқа түсіп кетіп, құдықтың əйкеліне кептеліп жатқан бураны тартқанда қатып тұрған əйкел бурамен бірге шыққан екен дейді. "Нəн болсаң, Қаралдадай боларсың" дейтін сөз бар. Мырзаболаттың немересі — Мынқісі (сынықшы). Мынқісіден — бес бала: Жауқашты, Қызыкбай, Бітім. Құлшар, Өтеу. Бұлар атасы Мынқісіден бері карай осы уақытқа дейін немере, шөбересіне дейін қирап, сынып қалған адам бол, мал бол, қолымен уыстаса болды, орнына барып, бес-он күнде қалпына келеді. Кешегі 1929 жылға дейін бұлардың жаратып, бəйгеге қосқан аттары бірінші бəйгені берген емес. Ендігі сөзді Тобыш, оның Шегем деген руынан бастаймыз. Шегемнен төрт бала дедік, Сырлыбайдан — екі бала: Қоқан, Шағыр. Қоқаннан — мыналар: Шəртікен, Болат, Шын, Кенендік (Жайылған). Шəртікеннің бəйбішесі Жолбике деп аталып кетті. Қалмақ əйелінен Мендікұл туады (Меңі болғасын атын Мендіқұл қояды). Меңдіқұл əрі бай, əрі батыр, үш-төрт адамға қүші жететін қайратты болған. Мендікұлдың төрт əйелі болған, олардың аттары: Ағəділ, Құндыз, Мақпал, Монданақ. Төрт əйелден 17 ер бала, бір қыз балалы жəне Мəті деген киімді баласынан да 3-4 бала болған.

Меңдіқұл жасы үлкейе келгенде барлық баласын, ержетқен немерелерін түгел шақырып алып, қонақасы беріп отырып, "айтатын бір ауыз сөзім бар, алдарыңа ортаға салам" деп, ойлаған ойын айткан: — Мұңалдың Жарысы Сүйінқара деген бар, бізден қонысы бөлеқ, айтқанын істемеген адамның көлігін алын сояды, я мінеді. Барып соның сағын сындырын, келеке ете алатындарың бар ма жəне кім барады? — дегенде, бəрі де "барамыз" деген. "Олай болса, түрындар" дегенде, Ағəділден туған Малкдрбай деген бір баласы мен сол əйелдің үлкені Қармыстан туған бір немересі тұрған да, басқалары тұрмай калган. Меңдіқұл тұрған екеуіне: "Сен екеуің отырыңдар, баскаларыңа рұқсат, шаруаларыңа жүре беріндер" — дейді. Калган екеуіне "Жылқыдан тандап екі ат əкеліндер де таң асырын, екі-үш күн ішін тартып, жарағасын маған келіңдер" деген. Жолаушы жүретін екі жігіт келген, сонда Мендіқұл айтқан: "Жақсы киініндер, құрық алып, Адай, Тобыш я Шегеммін деп айтпай, жоғарғы Əлім, Тілеу, Қабақпыз деп, жылқы жоғалтып, сұрау салып жүрген, жоқ қарағанбыз дендер. Сендерді жақсынап сыйлар, қастарыңа кыз-келіншек əкелер, сыр бермендер, түнде ас бергенде өз аттарыңды сойын, өз аттарыңның етін өздеріңе берер, онда да сыр бермендер, бергенін іше беріндер", — дейді. Екеуі Сүйінқараның аулына келеді, не айтса, бұлар соны бұлжытпай орындайды. Қонаққа түнде ас келеді, айтқаныңцай, жаңа сойған жылқы еті, үндемей жеп жатады, таңатады. Жолаушылар Сүйінқараға жүріс-тұрыстарын айтып: "Енді кейін елімізге кетеміз, аттарымызды алдырын беруді сұраймыз", - дейді. Атқа адам жіберіп еді, бұлар бос келеді, "атты шаруаға я баска бір жаққа мініп қетіпті" — дейді. "Олай болса асығыс едік, баска бір көлік болса да жарар" — дейді. Онда Сұйінқара айтады: "Жас жігіттерсіңдер ғой, алдарында бір айғырдың үйірі бар шығар, содан жарағаны болса, мініп кетіңдер, ұстап беретін адамның да реті болмай тұр ғой" — дейді. Бұлар ерлерін арқалап, карларына құрық

іліп, жаяулап келе жатса, алдағы ойда елу жылқы, ішшде мойнында үш бүғалық арқан сүйреткен таудай қүла айғыр жүреді. Екі жігіт арқанға жабысын құла айғырды ұстайды да, калган жылқыны еліне қарай айдап Жемге келсе, беті қызылсу, жылқы жүрмейді. Көп ойланбайды, жылқыны жарға камаиды да, Малқарбай құйрығынан сүйреп жағаға шығарып жатса, 10 кісі куғыншы келіп бұлармен ұрысуға жүрегі жетпей, кері қайтын, Сүйінқараға хабарын айтады. Сонда Сүйінқара айтады: "Тобыштың Мыңбайынан басқасынан ешкім сесқенбейтін еді, біздің жоғарғы Шегемнің Шəртікеннің калмаққатынынан тутан Меңдіқүл деген бар деп еді, өзі қартайды деген, соның балалары болар, Тілеу-Қабақ емес шығар, оның соңынан өзім барайын" — деп жолдас жобасымен өзі іздейді. Айтқанындай, сол Меңдіқұл балалары болыпты. Сүйінқара 3-4 күн демалып, "қайтамыз" дегесін, Мендіқүл қарт бұйымын сұрайды. "Саған кұда болайын деп едім" — дейді Сүйінқара. "Менде қыз жоқ, балаларымның бəрі де үйленді" — депті. Ағəділден туған Қармыстың баласына қыз беріп, құда болады. "Қалыңмалға 250 тұсақ аласың ба, 50 жылқы аласың ба?" — деп сүрайды. "Жер алые, қойды айдап жүреміз бе, жылқы алайық" — дейді. Өзінен алған құла айғырдың үйірі 50 жылқыны өзіне қалыңмалға береді. Сүйінқара айтады: "Қалыңмалымды алдым, енді кəдеңмен қелініздер, қелінің бой жеткен бала" — дейді. Тиісті кəдесін алып, қызын Мендіқүлдың немере баласына ұзатады. Сүйінқараның жиені — белгілі Ахмед, бұл 1919 жылы Қаратүлейде өліп, Самның арқа бетіндегі қөп бейітқе жерленіпті. Ахмедтің баласы Жаулы да өз заманында белгілі азаматтың біреуі еді, 1937 жылы жеке адамға табыну кезінде ұсталып, содан қайтпай кетті. Онын баласы Отан соғысынан мүтедек, атын білмеймін, казір Нүқісте жұмыс істейді. Бұл — Меңдіқұл тұқымында өскен атаның бірі. Сүйінқарадан жылқы айдайтьга Малқарбайдан — адайға аты шықкан белгілі Түрікпенбай палуан.

Қоқанның бір баласы болады, бұдан: Көбен би, Нұрқасым би. Нұркасым биден Лəтіп би туады (Мүңалдың Жары деген руының Назар деген тайпасының Құдайберген деген тақтасынан піыкқан би Мəтжан — сол Көбен бидің туған жиені). Коқанның Шын деген баласы өспей қалды, 10-15 үйден артық болмайды. Коқанның төртінші баласы — Кенендіқ (немесе Жайылған), бұдан да 5-6 бала болды: Бердалы, Дəуітбай, калғандарын ұмытын калдым. Бұдан Жанби шыққан. Кенендіктің қалмақ əйелінен еқі бала: Ағым, Орынжан. Азамат соғысының батыры, полқовник дəрежесіне дейін атақ алған марқұм Төлесін Əлиев. Жамбыл қаласында Ербол деген карт, бұл да бірқатар əңгіме білетін, қөргенбілгенін айта алатын кісі болуы керек. Сырлыбайдың біреуі Шағыр дедік. Бəйбішесінен — Жақау. Тоқалынан — екі бала: Медет, Қуат. Қалмақ өйелінен: Таятер, Қолан. Біреулер "Қолан" əйелдің аты дейді. Бұрынғы сөз бойынша, Қуаттан туған Шотықбай теңіздің суын айғырын ұстап, үйірге салған қасиетті адам дейді. Шотықбайдың сұр жылқысының тұқымы асыл деп талайлар құда болып, сұрдан үйірге салыпты-мыс. Қысқасы, Жайылған да, Шағыр да өскен іргелі ауылдардың кдтарынан саналады. Момын шаруа, жуас ел. Енді Бабыкқа келеміз. Бабыктан — үш бала: Үлғай, Құлбай (бұдан кімтарайды, білмеймін). Əсен, я, Асан, я, Усен. Ұлғайдан — төрт бала: Əжібай, Сарман,

Тарақ, Ботан. Əсен, Асан, əлде Үсен деген адамнан Қаратай, Тайлақ, Байғар деген балалар туады. Бабық Мыңбай батыр өтіпті ғой, сол кісі жəне Жүзбай, Селбаилар осы Əжібайдан тарайды, 1930жылға дейін 10-15 мындап қой, бірнеше мыңцап түие-жылкы айдаған ірі байлар. Нұрым Шыршығұлұлының Кете Оразбай байдың қыз үзатқан тойында қызға берген батасында: "Қызылын қеуеққе үйіп көше алмаған, адайда Досжан мен Шəбіктей бол, Бабықта Мыңбай менен Селбайдай бол" — деп дəріптеуіне қарағаңда, адайда бұдан 40 жыл бұрын да талай байлар болды, мына аталғандар да өз дəуірінде шектен асқан бай болуы керек. Мыңбай туралы кейіндеу айтамыз. Жаубасардан екі бала туады: Қаржау, Төлеген. Кеңес заманында өтқен Қаңғабай мерген, бұдан бұрынырақөткен Шон батыр — сол Қаржаудан шыққандар. Ожаудан екі бала туады: Кызыл, Қоңыр. Момын, қойдан жуас қоңыр дегендей, өте қайырымды ел болады. Алматы қаласындағы "Есік" ресторанының директоры болтан Ибулла Сариев — осы Қызылдан шыкқан жігіт. Еділ (Қараш) туралы. Қараштан — екі бала: Елтүзер, Жəцік. Елбақ, Жайлы, Мендібай. Жəнібек, Толыбай, Кенжебай. Елтүзерден — үш бала: Дүйсебай, Щауен, Бақатай. Қараштың екінші баласы Жəдіктен — екі бала: Елбақтан — үш бала: Жайлыдан — үш бала:

Отыршы, Қалматай. Отыршыдан — екі бала: Қарақұл, Ыбыраш. Қалматайдан — төртбала: Төлеген, Токщара, Атағұл, Өтеғұл. Төлегеннен — екі бала: Сеңгірбай, Мəмбет. Мəмбеттен — төрт бала: Есболай, Есен, Досмамбет, Қосаіі. Атағүлдан кешегі атақты балуандар Домбай, Абат, Тарғын шығады. Қараш руынан да белгілі, елге қадірлі адамдар көп шықкан, атақты Батанияз, Байқұлмырза, жауырыны жерге тимеген палуандар — Қүлбай-Домбай, бұл тұқымнан қыз алған Көшенғара балалары — Иқембай, Бисембай — Бөқен руынан шыккан палуандар. 100 құлаш шыңырау қазған Өтеалы бұдан 100 жыл бұрын Үзын деген шыңырауды Тобыштың Бегей деген руына қазыпжатқанда төбеден тас түсіп, содан қаза болтан. Сол Үзында төбелі там бар, сол — Өтеалының тамы. 8090 жыл шамасында 1930-шы жылдарға дейін сол Қараштан тараған Бейнеубай, оның бшіасы Əлпейіс, Қонысбай тағы баскалар кандай шыңырау болса да, қазып, су шығарып берген. Солардың қазған құдықтарын ел бүгінге дейін пайдаланып келеді. Қараштан там салатын шеберлер де шыққан. Сыңғырлаудағы Шоңай Омар, баласы Бейнеу, немересі Тұрдың тамын салған — Қараштың шеберлері Назар Шырбасұлы жəне Өтесін деген адамдар. Самдағы молаларды зертгеген Бəсеновтер Омардың тамын салған Дүйсенқара Жүсіп баласы деген. Ол — қате, басында отырған малшылар айта салған болуы керек.

Алматыдағы филармонияның домбырашысы Самиғұлла Андарбаев — жоғарыда айтылған Байқұлмырзаның бел немересі. Жасыратыны жоқ, атақты бауқеспе Қараман жəне балалары, бұрынырақта Өтеу деген үрылары да болтан. Енді Тобыштың Бегей деген руына кідірейік: Бегейден үш бала туады: Қосақ, Қозыбақ, Малай. Малайдан — атақты батыр Өмір, Темір, қешегі Қорабайдың ұлы Қайып, атақты Сəлдір мырза. Бұл атаны "бек сауытты Бегей" деп атаған. Қосақтан Есен, Қосаяқ-Тақал деп аталатын ауыл бар. Бұлар, яғни қосақтар — көп, өскен ру. Қозыбақ онша көп ауыл емес, дəулет біткен, момын шаруа. Жігіттері — мысалы, Нұржан балалары Еңсеген, Демегендер. Бегей ауылынан шебер етікшілер көп шыққан, "Бегейдің бес тақасы" атанған соның бірі — қəдімгі Қорабайдың Қайыбы. Маңғыстаудағы түрікпендерді қонысынан аударған əуелде Өмір, Темір деп айтады. Бегейден Калнияз, Қалым сияқты жыршылар мен ақындар да шықкан. Тобыштың баласы — Ораз, Ораздың баласы — Жайық, Жайықтың баласы — Əлмембет, Əлмембеттің баласының бірі — Табынай. Табынайдан: Арыстанбай, Табылды, Дауылбай. Дауылбай өлгеннен соң əйелін Арыстанбай алған, одан Төлебай. Арыстанбайдан — екі бала: Алқұлы, Айбас. Айбастан төрт бала туады: Қараменде, Таған, Ындыбай, біреуінің атын ұмыттым.

Тоқалынан — үш бала:

Қадыр, Нəдір, Бастыбай. Қалмақ əйелінен — екі бала: Жəнібек, Тінібек. Сонда Айбас батырдан тоғыз бала болтан. Табынайдан шықкан Бектұрған Балжанұлы Шалғымбаев өз заманында белгілі білгіш, тарихта аты бар адам болған. Медетбай жыршы — Табынайдың Айбасынан шыкқан адам, Бектұрған өлгенде ол бынай дейді: Біздің ауыл төрт еді, Бектүрған елдің көркі еді. Крра сулар каптаса Табаны жалпак, кемедей Аударылмайтын берік еді.

Маңғыстау ауданында жұмыс жасайтын Мұқаш Кадыров — сол Бектүрғанның немересі. "Табынайда Тегісбай, бір өзінің қайраты, мың қісіге тай болған" дейтін өлең де бар. Табынайдың Бастыбайынан Социалистік Еңбек Ері құрметті атағын алған, ұзақ жылдар бойы Пахтарал ауданында "Коммунизм" колхозында төраға болған, казір дербес пенсионер, Маңғыстаудың Ақшүқыр деп аталатын ауылында түратын Тəнірберген Жайлыбаев дейтін ақсақал бар. Сондай-ақ 1937 жылы тұтқындалған, бұл күнде ақталған (өлгеннен қейін) Аққозы Узбаев деген азамат болды. Оның артында баласы қалды, аты — Марат Узбаев, өзі Ералиев мұнай кəсіпшілігінде жұмыс жасайды, жогаргы білімді мұнай маманы. Табынайдың Нəдір атасынан Небидтаг қаласында көп жылдан бері заң қызметкері болып жасайтын Ахат Сандыбаев деген белгілі азамат бар. Сүйінқара батырдың ауылын түрікпендер шапқанда батырдың Бүркіталы деген баласы өлгенде Абыл ақын былай деп жырлаған: Нағашың — ер Табынай: Алкүлы, Айбас. Кайынъщ — Байбакгпы батыр Шолан тапа-тайлас.

Баибақты Шолан батыр — Сырымның əкесі Даттың əкесі, Сырымның үлкен əкесі. Шолан батырды Нұралы өлтірген, ал Нұралының баласы Есім төрені Сырымның өлтіруі осының кегі болуы кереқ. Айбастың Қадырының немересі Жігітекұлы Көбек батырды адайда білмейтін адам аз болар. Əлмембеттің екінші баласы — Баубек. Баубектен алты бала туады: Бөрібай, Жарас, Тайсары, Құдас, Малтабар, Құлшыкай. Баубектен де кезінде есімдері белгілі адамдар шыкқан. Малтабардан тарайтын Мыңбай балалары Демесін, Қайралап деген кісілер — бармағынан бал тамған шеберлер. Қосымбай балалары Жолбай, Елбай салған тамдардың шеберлік өнерлері мен Елбай шығарған өлеңдердің ішінде тамашалары бар. Елбай өлендерінің ішінде адамның буынын босатып, жылататындары бар. Мысалы, 1929-1930 жылдары Форт-Александровск (қазіргі Форт-Шевченко каласы) абақтысында қамалған кезінде Елбай өзінің жəне біркатар жолдастарының байлардың өсегінен ұсталғанын айтқан өлендеріндегі шындық (шағым-арызын өлеңмен жазған) теқсеру кезінде анықталып, Елбай жəне оның өсек бойынша ұсталған жолдастары босатылған. Баубектің Бөрібай деген ауылынан бұдан 70 жылдай бұрын өмір сүріп дүниеден өткен би Қалнияз да — қатарына белгілі болтан, бейбітшілікті қуаттайтын, ел арасыңдағы тыныштықты сақтаған адам, жарлы болғандықтан аты шықпай калган. Баубектің Құлшыкай атасынан көріпкел, табиғаттың сырын алдын-ала болжайтын Маканбет, оның баласы Қосмамбет дегендер болтан. Еще мынаңцай аңыз бар: қандай жұг болса да бұлар ебін тауып, жүттан аман калып отырған. Мақанбеттің "қашсаң — жаудан, қөшсең — жұттан құтыласың" дегеніндей, айтқанын істеген елдерді талай

жұттан аман алып қалды дейді. Менің көргенім — 1910, 1927, 1928 жылдары (ит, қоян деп аталатын екі жұттан да бұлардың ауылы аман қалды). Маканбеттің кіші əйелінен туған Ілияс, қамшыны өте шебер өретін кісі болған. Оның өрген камшысын жарамды қойға алатын еді. Əлмембеттің үшінші баласы — Шоңай. Шоңайдан үш бала туады: Тоқсанбай, Бөгембай, Бокай. Тоқсанбайдан — алты бала, бəйбішеден: Монша, Қожакелді, Мырзат, Дан, тоқалынан: Көшен, Жарық Моншадан — сегіз бала, бəйбішеден: Күшікбай, Бекбаулы, Өмір, Кенже, екінші əйелінен: Аралбай, калмақəйелінен: Қайдауыл, Балта. Қожакелді батырдан — бес бала: Өтеміс, Сазан, Манай, Ожымпай, Жылкытай. Мырзаттан сегіз бала туады: Қосбай, Жанбай, Көнбай, Жала, қалғанының атын ұмытып қалдым. Даңнан он екі бала туады, бəйбішеден (шешемнің аты — Мер, Құнанорыстың қызы, оның Жанбайы, Жанбайдың Жортысы, Жортыстың ішінде Богайұлы Өтегұл бидің қьізы). Даңныңбəйбішесінен: Бəйсеу,

Барақ би, Рай батыр, Дөнен, Құнан, Тай, Құлымбай, Малкелді — асырап алған баласы. Малкелдіден Сам Даңов деген қезінде Маңғыстау, Үстірт, Сам қүмы тағы басқа аймақтарды топографиялық картаға түсіретін геодезия жəне картофафия отрядына жол қөрсетуші болып жұмыс жасаған. Осы жүмыстары үшін картография отрядының тарихына аты жазылған адам. Даңның тоқалынан: Жабағы, Жабас, Томалақ, Түменбай. Түменбайдан Шоңайға аты əйгілі Құлыш би туады. Құлыш өз заманында болыстық правитель, кейін қажы болып, ауынында молда ұстап, мешіт салған, намаз оқыған, ол қісі бұдан 75 жындай бұрын өлген. Түрікпендер Маңғыстауды тастап кеткенде Даңның Құнан деген баласы Жынғылды деген бұлакты ұстап, Даң ата баласы 1910 жылғы ит жұтынан қейін қолхоз құрылғанша осы бұлақта егін салып, тіршілік етті. Бұл бұлақ — бұл күнде Куйбышев атындағы совхоздың орталығы. Құлыштан қейін қөп жылдар болыстық правитель Қожық Құлмырзаұлы болды. Қожық, білмеймін, Ниқолай ма, Александр ма, біреуінің қабылдауында болып, подпоручиқ атағы мен бірнеше медаль алған. Сірə, патша үкіметі атақ пен медаль беру арқылы тиісті саясат жүргізген болуы керек. Қожық та Даңның Құнан деген бұтағынан. Құнаннан қомпозитор, "Ақжарма", "Қүнтай", "Қосайырған", "50 түйе — 9түйеші" тағы басқа күйлердің шығарушысы Есір Айшуақұлы шығады. Есір — Құнанның немересі. Жоғарыда аталған күйлерді Есір шығарғаньгна ешкімнің дауы жоқ. Есір 1905 жылы наурыз айында 62 жасында өлді, Жыңғылдыда жерленді.

Даңның Тай деген баласынан Айтуған атты жыршы болтан, бірақол кісі жырды ерте тастап кетеді. "Жырды неге тастадың, неге жырламайсың?" дегенде ол кісі: "Жыр айтсаң, сұрайсың, сұраудың соңы — тілеу, мен Абылдан тəжірибе алам. Абылдың соңы онша болмады" — депті. Бірақ Матай Ботақараға қызын берген жеріне разы болмай бірауыз өлең шығарыпты.

Ботакем қызын берді күлға татар, Крсында татар құлдың қызың жатар, "Қүл өлсе, құл мүрасы — менікі" деп, Артында діңкілдеп жүр кұл Түиғатар. Айтуған 98 жасында өлді.

Айтуған қартайып отырғанда оның үйіне Құлыш пен Қожық інілері барыпты. Сонда Айтуғанның кіші баласы Артығалы əкесіне: "Құлекем мен Қожекем келіп отыр, сіздің хал-жағдайыңызды білуге келіпті", — депті. Сонда төсекте жатқан Айтуған басын көтеріп ап:

Басынан Каратаудың тас арткандай, Бір жағы бір жағынан баса артқандай, Қүлышым, Кожығыммен, болдың есті, Не білдің қарт кісіні жасартқандай? — депті. Даңның үлқен

баласы Бəйсеудің немересі Жанай Қоғабайұлы үлкен домбырашы болтан адам, оның кешке тартқан күйлері таң атқанша таусылмайды еқен. Сол Жанайдың немересі Жолдасбайдан туған Мыңбай Жолдасбаев — үлкен домбырашы. Не пайда, егер Алматыда болса, үлқен, атақты орындауіпылардъш қатарынан орын алатын адам, бірақ отбасы жағдайы көтермей ол жаққа бара алмады, оның үстіне жасы қырықтан асып кетті. Даңнан тараған баланың үрпағы көбі — Құнан мен Бəйсеу, қалғандары көп емес 95-96 үй шамасындай, ал Даң ата баласы 190-200 үй. Шашығы жоқтың қасы. Алматыда Нəдірмағанбет балалары Қонысбай, Тəр бар, төрт үй. Сол Құнан ата балаларынан басқа жақта да 10 үйдей бар. Бəрі де Маңғыстау түбегіндегі совхозда, өндірісте жұмыста. 40-қа жуық жоғарғы білімді əртүрлі мамандық иесі жастар бар. Жоғарғы оку орындарында оқып жатқан

30-ға жуық балалары бар. Бұл — əрбір бес үйде бір жоғарғы білімді адам бар деген сөз. Осы естелікті жазып отырған мен — сол Даңнъщ кенже баласы Құлымбайдың баласы Қамысбайдан туған Мендалының баласымын. Моншаның баласы Күшікбайдан — үш бала: Өте, Қарсақ, Барсай. Моншаның екінші баласы Бекбаулыдан — төрт бала: Сатыбалды, Сатай, Матай, Шопан. Моншаның үшінші баласы Өмірден — Назар жалғыз. Моншаның Кенже деген баласынан Есназар туады. Кенже өлген ағасы Өмірдің əйелін (жеңгесін) алып, одан екі балалы болады, олардың аттары: Ерназар, Бірназар. Моншаның кіші алған əйелінен Аралбай, Құралбай туады. Аралбайдан үш бала туады: Тұрымбет, Бердімбет, Жолымбет. Құралбайдан тұқым жоқ. Моншаның қалмақ əйелінен — Кайдауыл, оның тұқымы жоқ. Осы қалмақ қызынан туған екінші бала — Балта. Балтадан — үш бала: Нұрлыбай, Бектүрған, Килыбай. Бектүрған өз заманында бай да, мырза да адам болыпты. Осы Бектұрғанның түқымынан шыкқан Қадыр Матжанов деген өте ақылды азамат өсіп келе жатыр еді. Аяулы азамат 1937 жылы 35 жасында Семей облысының Үржар ауданында аудандық совет атқару комитеті төрағасы болып түрғанда асыра сілтеумен ұсталып қеткен, содан кейін хабар жоқ. Əйелі Қоңырша, балалары казір Алматы облысының Шелек ауданында түрады. Баласының аты Тельман Қадырұлы Матжанов, оның əйелі Серікбаею К. — сол ауданда аудандық

партия комитетінің секретарынын көмекшісі. Қыздары күйеуде, балалы-шағалы. Аралбайдың Тұрымбетінен — бір бала: Макан. Мақаннан — төрт бала: Тілеп, Шойын, Темір, Төлесін. Төлесіннің баласы Ерғали Төлесінов жетінші шақырылған Қазақ ССР Жоғарғы Советінің депутаты болып сайланды, ұзақжылдар боны Маңғыстау ауданының совет атқару комитетінің төрағасының орынбасары, одан кейін ауданның Ленин атындағы колхозының басқарма төрағасы болып істеді, қазір Маңғыстау совхозында директордың орынбасары. Балалы-шағалы жігіт, баласының алды Мосқвада жоғарғы оку орнында оқиды. Тілептен — екі бала: Кəмел, Ағия. Бүлар да балалы-шағалы. Аралбайдың екінші баласы Бердімбеттен — екі бала: Амандық, Аманбай. Аманбайдан — бес бала: Оразалы, Нұртай, Елтай, Мұқат, Нұрғазы. Амандықтан — бір бала: Көшербай. Көшербайдан — бір бала: Тұрғазы. Бұдан тұқым жоқ. Аралбайдың үшінші баласы Жолымбеттен — Құлшан. Құлшаннан — Қаржаубай, бұдан да тұқым жоқ. Бекбаулыдан тараған төрт бала 32-35 үй. Шоңайдың осы Бекбаулы тұқымьгн жалпы адай, соның ішінде Тобыш өте қадірлейді, сыйлайды. Себебі, бұл түқымның атадан балаға мұра болып келе жатқан, (мейлі ұл болсын, мейлі қыз болсын) сынықшылық қасиеті бар. Бұл тұқымның ұрпақтары, адам бол, мал бол, сынған жерді ұстап орнына апарады. Бұл қасиет баска Шоңайда, тіпті Тоқсанбайда,

оның бер жағында Моншаның басқа балаларында, күндізтүні "Бекбаулы" деп қанша жалынса да, жоқ. Бұл тұқымнан Кенған жəне Керей Қошановтар, Аяпберген Əуезалиев, Əлкуат Басбаев деген жоғарғы білімді жігіттер бар. Оқып жүргендері бір басқа. Қерей мен Аяпберген — орта мектеп директорлары, Кенған — совхозда жергшікті комитет төрағасы, Əлқуат — сауда қызметкері. Кенже Қозбағаров деген жігіт (ерте өліп кетті) партия қызметкері болды. Еділхан Молдабаев ұзақжылдар бойы қомсомол, партия қызметкері болды. Қазір зейнетқер, Ақтөбе облысының Қарауылқелді деген жерінде тұрады. Қүшікбай — Монша аталатын атаның ең көп, өсқен ауылы, адамдары да басқа Моншаға қарағанда көп. Бірақ жоғарғы білімді жігіттері, соған қарамастан, санап алғаңдай. Қорбақов Таушан — ғалым-зоотехниқ, Маңғыстау совхозының директоры, Сырым Əбішев — мүғалім, Сенек мектебінің директоры, Сагы Əбішев — мүғалім, оқу бөлімінің қызметкері, Жандос Тілегенов — мұғалім, Маңғышлақтағы мектепте оқу ісінің меңгерушісі. Бəселі Жылқыбаев (Гурьевте), Лесбай Себепбаев, Амандық Озғанбаевтар — инженер, Наурызбай Бақиев — кəсіподақ қызметкері. Баска жакта. Мары облысында осы тұқымнан жоғарғы білім алған 4-5 жігіт бар дейді. Менің білетінім — Мақсым Орынбасаров, жоғарғы білімді мүғалім. Қүшікбай — үй санына қарағанда Шоңайдың да, Тоқсанбайдың да ең қөп жері жəне 1930 жылдарға дейін үлқен ірі байлары болтан ауыл. Күшікбайдың Барсайынан шыкқан Байбатыров Бисен деген карт кісі өтіпті. Ол кісі: "Ауызың бір болып, тату болсаң, бөтен ел онша қөзін аларта бермес, бай жарлыға қараспай, оның борбай етін борша қылып жүргенін көрмесең, сенің малың, жаның неге керек, бұл дүние көшпелі, ол бір керуен сияқты, бүгін бар да ертең жоқ", — деп айтып отырады екен. Бисен түқымы жақсы, епті, кілең қойдан жуас қоңыр, 12-13 үйдей.

Күшікбай балаларын жазып көрелік: Өте, одан — алты бала, бəйбішеден: Тілеген, Бесеу, Катен, Бекберген, Бектілеу, токалынан: Жаксыбай Тілегеннен — алты бала: Иса, Жақып, Жүсіп, Айып, Жарылғап, Ермембет. Бесеуден — төрт бала, бəйбішеден: Балман, Жаңыл, токалынан: Олжабай, Сүгірбай. Қатеннен — төрт бала, бəибішеден: Жəлеке, Тəш, Сүйесін, токалынан: Жанболды. Бекбергеннен — алты бала, бəйбішеден: Қосжан, Досжан, Айкенже, токалынан: Аймағанбет, Акмолда, Кенжебек. Бектілеуден — екі бала: Қозыбек, Сегізбек. Жақсыбайдан — төрт бала, бəйбішеден: Махамбет, Бөлтек, Кеней, тоқалынан: Аманқүл. Күшікбайдың екінші баласы Қарсақтан — сегіз бала, бəйбішеден: Сисенбай, Қазакбай, Мендібай, Мендіқұл,

тоқалынан:

Із, Нəсен, Қалдыбек,

біреуі уйленбей, ертерек өліпті. Күшікбайдың үшініпі баласы Барсайдан — екі бала: Айдарбай, Байбатыр. Айдарбайдан — жеті бала, бəйбішеден: Кален, Сұлтан, Бижан, Тұржан, тоқалынан: Құлеке, Шотан, тағы біреуінен — Майлан. Байбатырдан — төрт бала, бəйбішеден: Бисем, Дүйсем, тоқалынан: Есенияз, Тағанияз. Адайға аты мəлім Арал домбырашы — осы Тағанияздың бел баласы. ҚОЖАКЕЛДІ Өтемісте мен білетін көзге түскендей адам жоқ, жастардан жаңа дан оқып жүргендері бар. Сазаннан Айтуар мырза, одан Қаракүл мырза туралы біраз аныз бар. Қарақұл ел көшіп келе жатқанда, я көшіп бара жатканда қойдың жас қарнын үріп, сырықтың басына байлап, астына от жағады дейді. Бұл — сол заманның панары. Кдрақұлдан Жолмағанбет туады, Жолмағанбеттен Сүйеуберген туады. Сүйеубергеннің баласы — Нəби. Нəбиден Жұбандық деген бала бар, қазір Манғыстау тұтынушылар одағында төрағаның қадр жөніндегі орынбасары, балаларының алды Алматыда жоғарғы оку орнында. Шоңай немесе оның Қожакелдісінде сөз бар: "Сазан мен Жылқытай ауылдары жақсы, қыдырып барған балаларды тамаққа тойғызады. Ал Өтеміс пен Манайға барсаң, көже де бермейді" деген. Балалар соңғы ауылдан келсе, шешелерінен көже сұрайды дейді.

Қожакелді батыр баласы Ожымбаймен бірге Үланақ жерінде түрікпенмен қырғын соғыста өліпті. Ожымбай — аз, 3-4 үй, өспей қалған. Өтеміс пен Манай — шаруа баққан жуас, қоңыр ауыл, бəсеке-байрағы жоқ. Жылқытайдан Төле би шыккан. Ол кісі патша заманында 10 жылдай болыстық правитель болды, 1920 жылы өлді. Інісі Шотықбайдан Қойыс деген бір бала бар, Ембі ауданында бүрғылау конторында директордың орынбасары, мамандығы — мұнай инженері. Осымен, Қожакелдіден туған 5 бананы түгел атап өттік. МЬТРЗАТ Мырзат атамыздан туған сегіз дедік, төртеуінің атыжөні кейінде қосылады. Шашыраңқы, əр жерде,əр ауданда болғандықтан, бұл естелікке қірмей отыр. Тоқсанбайдын қіші əйелінен — Көшен мен Жарық. Көшеннен тұқым жоқ. Жарықтан төрт бала туады: Байбол, Тіней, Еділбай, Қосай. Жалпьг Жарық 60-70 үй шамасындай, Маңғыстауда Еділбай тұқымы бар, мұны Сары балалары деп атайды. Бұл тұқымда жаңа оқып жүрген балалар болмаса, ел аузына іліккен азамат шамалы. Құсайын Үйсінбаев, Хамит Олжабаев деген екі жігіті бар, Құсайын — кұрылыс технигі, Хамит — зоотехниқ, алдыңғысы ГТМК-905-те прораб, соңғысы Куйбышев совхозында зоотехник. Шоңайдың Бөгембай деген баласынан үш бала: Қожан, Қайып, Сасык, Қожаннан — екі бала: Ақжол, Байжол. Атағы əйгілі домбырашы əрі жыршы Шамғұл Ыбырайымов - Бөгембайдың осы Қожан атасынан тараған

ұрпақ, ол кісі 1968 жылы қыркүйек айында дүние салды, денесі ата қонысы Жыңғылдының Сарытөбесіне жерленді. Балалары мен туыстары ол кісіге жақсы там салды. Қайыптан — жеті бала, бəйбішеден: Тауат, Таңат, тоқалынан: Ырыскелді, Олжабай, Қарашолақ, Лабақ, Созақ Таңаттан — үш бала: Ермембет, Қалдыбай, Таганияз. Жаманқұлдан — екі бала: Шүрегей, Жолдай. Қарашолақтан — бір бала: Бекбосын. Бекбосыннан — екі бала: Əжігали, Жұмағали. Созақтан — үш бала: Жаңабай, Қалыбай, Шағыр. Лабақтан — жалғыз Тəжібай. Тəжібайдан — жалғыз Жұмабеқ. Олжабайдан — (Қайынтың тоқалының баласы) Тілеу. Тілеуден: Наужан, Тұржан, Бабалы. Бабалыдан — еқі бала: Есжан, Қожанияз. Есжаннан — еқі бала: Шүкірбай, Метіген. Қожанияздан — екі бала: Əлен, Əділ. Ырыскелдіден жалғыз бала — Қартмолда. Қартмолдадан — жалғыз Көшекен. Көшекеннен — екі бала: Бүркітбай, Жалғасбай.

Көрнекті азамат Отарбай Тұржанов 1937 жылы Қарқаралыда Асылбековтермен бірге ұсталған, содан кейін хабарсыз, кейіннен акталды. Сасықтан — бес бала, бəйбішеден: Теңізбай, Тұтан, тоқалынан: Жаманқара, Боздақ, Қабан. Теңізбайдан — төрт бала: Бекпенбет, Наурызбай, Бөлек, Қөмек. Тұтаннан — екі бала: Ақтау, Қаратау. Ақтаудан — жалғыз Есжан. Есжаннан — жалғыз Аяпберген. Аяпбергеннен — екі бала: Көнебай, Санатбай. Қаратаудан — еқі бала: Омар, Оспан. Жаманқарадан — еқі бала: Сердебай би, Қылыш. Сердебайдан — жалғыз Мұсат. Мұсаттан — жалғыз Жолдасбай. Жолдасбайдан — жалғыз Жанболат. Жанболаттың қызы Ибаш — Шевченқо қалалық қеңесінің төрағасы. Қылыштан — жалғыз Мəтеқ. Мəтектен — Дəулетмырза тұқымдары, Түрікменияда. Қабаннан — еқі бала: Айымбай, Қайболды. Олардың тұқымы түгел Қарақалпақстанда. Боздақтан — жалғыз Құдабай. Құдабайдан — жалғыз Мақыш. Мақыштан — еқі бала: Құлжұмыр, Бекіш. Бекіштің баласы Қыдыр Беқішев деген жігіт ФортШевченко қаласыңда тұрады. Сасықтан Омар, Мəтек деген атақты байлар шықты. Бейнеуден Самға карай жүргеңде Сыңғырлаудағы салынған

əдемі, сұлу там — сол Омардың өзіне жəне балаларына салдырған тамы. Там 1920 жылы салынды. Тамдағы жазуда кате бар. Тамды салған — Қараштар, нақты кімнің салғаны осы естеліктің Қараш руы туралы бетінде айтылған. Мынадай сөз бар. Дауласқан екі адамға төре бергенде дауласушының бірі, сірə, көп атаның баласы болуы керек, берілген төреге разы болмай, əрнемені айта беріпті. Сонда Сердебай би айтыпты-мыс: — Шырағым, сен Кендірбай дегеи бір бисің, Əліңпің келетіп жеріне қырғисың, Өзіңиен зорлар шықканда, Крлыңнан кашңға зырғисың.

Жанболаттың қызы Ибаш баласын жəне атасының балаларын оқытқан. Шоңайдың үшінші баласы — Боқай. Бокайдан — үш бала: Қарақойлы, Көбдік, Кенжебай. Қарақойлыдан — сегіз бала, бірақкөбі өспеген, орын жоқ Карақойлының Тоғызақ деген баласынан — Демесін. Демесіннен — бес бала, бəйбішеден: Бердісүгір, Сақау, Бөлтек, тоқалынан: Аманқсс, Қосшы. Бұлар — тұқымы өскен ел, қазір Нүкісте тұрады. Сақаудың Аяпберген деген баласы, оның баласы Еділ де окыған, Аяпбергеннің балалары, немерелері — бəрі де оқыған. Бір баласы — Қыстаубай, оның тұқымы осы ауданның Октябрьдің 50 жылдығы атындағы совхозда тұрады. Қарақойлының үшінші баласы Жұбатырдың да балалары жоғарыдағы совхозда малшы, жұмысшы. Меңдібай Нұрбергенов деген бала — мал дəрігері, қазір аудандық комсомол комитетінің секретары. Баска балаларының тұкьімы аз болғандықган, шашырап кеткен. Бокайдың екінші баласы Көбдіктен — үш бала: Жұма,

Жалтыр, Тума, Жүмадан — бес бала, бəйбішеден: Шыныбай, Шымбай, Шынтас, токалынан: Отызбай, Толыбай. Бүл тұкымнан Алматы каласында Төретаев деген дəрігер бар дейді. Маңғыстауда Əбжет Сүиеуов жəне Бисен Əбішев деген инженер жігіттер бар. Бұлар — Жұмадан. Жалтыр тұқымы түтелдей Гурьевте, жастарынан кімдер бар екенін білмеймін. Тума — өте аз ауыл. Тумадан би Бəшікей шыққан. Адайлар Бəшікейден: "Су мен жерді орыс алды, не істейміз? Арқада төре билейді, Хиуада хан билейді, қайтып күнелтеміз?" — деп сұрағанда Бəшікей былай депті: — Орыс деме, ырыс де, Құрсын деме, түрсын де, — деген. Солай деген Бəшікейден түқым жоқ. Боқайдың үшінші баласы Кенжебайдан атақты Оразбай мырза шығыпты. Онын өзіндік малы болған адам. Ол: "Бұл дəулет маған біткен дəулет емес, конақ ұшін біткен дəулет, қонақ разы болса, құдай разы, сендер күйзелмей кара қазаннан кайыр сұрандар" — дейді екен. Оразбайдан — бес бала, бəйбішеден: Бектұрлы, Сатыбалды, тоқалынан: Естұрлы, Қостұрлы, Аязбай. Аязбайдан — үш бала: Тəжедин, Исамадин, Хуснадин. Үй саны бір мыңға жуық Шоңай атам баласының үлқен үйі - осы Аязбай баласы Исмадиннің үйі, Шоңайлар осы үйді кəрі шаңырақ дейді. Кенжебайдан шыққан Балкөт Ожаров деген кісі уақытында катарының азаматы болған адам еді, 1930 жылы ұсталып кеткеннен бері хабар жоқ. Əлмембеттің Кожа деген баласы туралы бір сөз бар.

Əлмембеттің кіші баласы Қисан əйелімен екеуі өліп, ол үйде олардан ауру қыз қалады. Шалдың өзі (Əлмембет) Зорбайдың үйіне кіреді. Ауру қыздың отырған үйі — үлкен қоңыр үй. Сол қезде ел ішіне "Қожамын" деп есеқті қісі келеді, оның аты Назар болады. Əлмембет Назарға: "Қіші балам өлді, артында ауру, мешел кыз бала қалды, соны бақ, емде жазылса, қызды да, қоңыр үйді де саған берем" — дейді. Сəті түсіп қыз жазылады, уəде бойынша Назарға қызды да, қоңыр үйді де береді де, "енді рұқсат" дейці. Бірақ Назар: "ата, маған батанды бер, төрт балаң бар болса, мен бесінші балаң болып қасыңда қалайын" — дейді. Əлмембет бата беріп, Назар-Қожа болып кала береді. Назар алған қыздан екі бала туады: Қожакелен, Мұрын. Назардың Қожа деген аты калып, кейіннен ол "қоңыр үйлі Қожа" аталып қетеді. Мұрынның тұқымы аз болды, өспей калды. Ал Қожакелен өсті, одан — екі бала: Андақожа, Айыпқожа. Андақожа 40-50 уйдей болды. Айынқожадан — екі бала: Малғара, Қоңырбай. Малғара қожа — 60-70 үй. Қоңырбайдан — төрт бала: Түрсынбай, Жəдігер, Тұрлыбай, Құдайберген. Тұрсынбайдан — төрт бала: Қырдасын, Жайық, Əбек, Үпік. Жалпы, Қоңырүйлі қожа 300-дей үй еді, қазір Маңғыстауда 100-дей үйі бар, калганы жан-жакқа бытырап кеткен. Оқығандары көп, Қошкелді Келжанов деген жігіт Алматы қаласында облыстық милицияда жұмыста. Өндірістегісін, совхоздағысын, басқа жерлердегісін білмеймін. Маңғыстауда мыналары оқығандар:

Əкім Жұмабаев — мал дəрігері, Қаршыға Сүйірбаев — окуы орта, бірақ алымды адам, Жомарт Нұрлаев — мал дəрігері, Сүйінбай Түріқпенбаев — зоотехник жəне інісі Төребай — мұғалім. Төлен Ниязмағанбетов — мұғалім, Ағыс Ержанов — мал дəрігері, Қосшы Келжанов — агроном, Ізтүрған Нысанбаев — сауда қызметкері, т.т. Назар Əлмембеттің немере-шөбере балаларына өзі ат қойыпты дейді. Мысалы, Зорбайдың Жаңайының баласы Қожаназарға, Шоңайдың немересі Қожақелдіге, Бəубектің немересі Қожабергенге осындай аттарды Назар қойды дейді. Зорбайдың үлқені — Тоқабай. Тоқабайдан — екі бала: Өміртай, Байболат. Өміртайдан — көп бала, бəйбішеден: Өміралы, Бегалы, (бəйбішенің аты Сойқы екен, Шекті деген елдің қызы), қалмақ əйелінен: Жайнақ, қүң əйелінен: Құрман, Құнанорыс қызы əйелінен (аты Шен деген кісі екен, кейін Көрпе атанып қетіпті) — Біралы. Өміртай батыр қалмақтан еқі қыз əқеледі де, оларға Режеп, Шепік деп ат қояды. Режепті бəйбішесі Сойқыға, Шепікті руы Құнанорыс əйелі Шенге (Көрпеге) береді. Сойқы Режепке күн бермейді еқен, сонда Режеп Өміртайға былай дейді: "Батыр, бəйбішеңді мал беріп алсаң, мені жан беріп алдың, бəйбішеңді қызартып алсаң, мені қия шауып, қылыштың жүзімен алдың, тең десең, еншімді бер, қем десең, басыма ерік бер", — депті. Батыр сөзден жеңіліп, Режеп өз алдына үй болады. Режептен — екі бала: Базарбай, Асан, Шен (Көрпе) Шепікпен тату тұрады. Осы Шепіктен

төрт бала:

Байбазар, Тойбазар, Əбжет, Мəлік. Өміртайдың келіндей алған əйелі Жазықтан — Жанқара. Бір баланы асырап алған, сонымен Өміртайдың баласының саны — .13. Байболаттан — үш бала: Нұралы, Жортыс, Қарабас. Бірақ Тоқабайдың Өміртайы туысы көп болғанына қарамастан, өсуі көп емес, небəрі 300 үй шамасы. Ел аузындағы аңызда Тоқабайдың балалары зорлықзомбылықты көп жасапты дейді. Адай елі Ресейге бағынбай тұрғанда орыс патшасының бұйрығымен Біралы хан болыпты-мыс дейді. Зерттеуші Өмірбаев Есболдың айтуына Караганда, ондай бұйрық болыпты, архивтен көрдім дейді. Совет өкіметі тұсында басмашылық жасап, үкіметке қарсы шығып, ақырында қор болып өлген Құрмаш Қошанов — сол Біралы ханның тұқымы, оның Қобылан деген атасынан шыққан. Совет өкіметі дəуірінде тəуір білім алған Байболат тұқымынан шыққан жігіттер бар: Ізімбергенов Қайырғали, Айтқұловтар. Зорбайдың екінші баласы — ЖАҢАЙ. Жаңайдан — бес бала: Қожаназар, Əлі. Тасым, қалмақ əйелінен: Рысбай, Тоян. Қожаназар бай жəне қой аузынан шөп алмайтын момын, жуас адам болған. Тоқабайдың көп баласы оның малын қерек уақытында шетінен алып жей берген. Қожаназар бай ас ішіп, ат мінген батырларға былай дейді: "Менде бала жоқ, артымда із қалар ма екен, ұлтын, түрін талғамаймын, маған қыз я əйел əкеліп беріндер" — дейді. Шылымның немересі Кенженің баласы Қонай (Адай

жəне баска да Кіші жүз батырлары калмақ Акже ханды шапканда) көп жесір əкеледі. Қожаназар естіп, барса, жүрт үлестіріп альт кетіпті, тек бір жесір əйел калган екен. "Осыны алмасаң, баска ешкім калмады" дейді. Ол əйел екікабат екен. Бай ренжиді. Сонда калмақ əйел айтыптымыс: "Бай болсаң, мені ал, мен де елімде қойны толы ұл, алды толы мал, сондай өскен тұқым едім" депті. Оның үстіне Қонай батыр да "ал" деп айта берген соң Қожаназар былай депті-міс: "Ішіндегі бала ұл болса, кьізынды беремісің?" дейді. Қонай батыр "Беремін" деп уəде беріпті. Қожаназар əйелді алыпты. Айы-күні жетіп, əйел аман-есен босанады, ұл туады. Оны Қожаназардың бəйбішесі Қарабике етегіне орап алады. (Қарабике — Сабытайдың Жандай деген баласының қызы). Əйел тағы да ұл туады, оны өзі асырайды. Бəйбішенің баласының атын Шомақ, əйелдің баласының атын Сəркен қояды. Тағы бір үл туады, оның атын Таган қояды. Шомаққа Байбакты Шолан батырдың қызын əпереді. Шомақтың қайыны — Байбакты Шолан батыр, Сырым Датов — оның немересі. Ел аузында мынандай сөз бар: Сырымға ас береміз легенде, Шомақтың балалары мың қой, жүз жылқы қосыпты. Қожаназар: "Үл туса — қызымды берейін" деген уəде бойынша досы Қонай батырға құда түседі, Конай батыр Бегеш деген баласымен туысжалғыз қызын Сəркенге береді. Қожаназардың өзінен туған Тағанға Есенқұлұлы Есек батырдың қызын əпереді. Қожаназардың екінші əйелінен (біреулер інісі Көпен өлгеннен кейін қелін алган дейді) Түнғатар мен Шонты туады. Орта жүзден шыққан бір жігіт қеліп Қожаназардың малын бағады да, бала болып қіреді, оның аты — Есберді. Қожаназар 80 жаска келгенде Əлімнің бір байына (аты есімде жоқ) қонаққа барыпты, еқеуі дос еқен, сонда қонақ болып жатып, ойлаған көңілін айтыпты. Ол байдың Ақшолпан деген айдай ару қызы болады, соны сұрапты. Бай мен Қожаназар ренжіспеген дос адамдар екен, бай елжүртын жинап ақылдасқандары малдан қашыралық деп жас сайын бір өңнен 80 бие, тағы қалыңмалын сүрайды.

Қожаназар сұраған малын түгел береді. Кейбіреулер 80 қарақызыл, кейбіреулер 80 торы дейді. Ақшолпан шешемнен Қожаназар 81 жасында бір ер балалы болады, атын Қошан қояды. Баска бала болған жоқ. Бір білем деген қісі айтыптымыс: — Эй, бай, бұдан 5-6 жыл бұрын алғанда үш-төрт бала болатын еді, оған бірінші 81 айыпты, екінші жайдақатпен қашағанды көп куып едің, соның да əсері болған болар, — дейді. Енді бала болмайды-мыс депті. Шомақтан бес бала, бəйбішеден: Есбай, Қосбай, Жанбай, күң əйелінен: Көшетер, Қабыл. Сəрқеннен үш бала: Бесімбай, Досбай, Меңцікара. Тағаннан жалғыз Көпжасар. Көпжасардан алты бала: Өтек, Шоңқы, Бектұрған, Бектілеу, Төлесін, Ноғай. Қожаназар туралы тағы да бір-екі ауыз сөз. Адай түрікпенмен бітім жасап, ел араласқанда түрікпеннің Абдал деген руындағы Əжнияз деген бегімен Қожаназар дос екен, ол байта "малың қөп" деп, Қаратаудың Оңды деген жеріндегі Қызылтам деген бұлағын беріпті. Өзі теңіз жағасында балық аулап отырады екен. Əжнияздың ауылы Қрлтықдеген жағаны (казіргі Шевченко қаласында тұрған жата) меқендеген. Бір жылы Қожаназар қой, түйесімен ерте көшіп, Тағанды Маңғыстауда көктемде жүнін тастасын деп малшыларымен, жылқымен досының ауылында калдырып кетеді. Таған жас жігіт əрі байдың баласы, айттырулы қызы да бар. Бектің үйінде калмақтан келген сұлу қыз болады. Бек ол кьізды бір баласына əпермек болып жүргенде ол кыз Тағанмен көңіл қосады. Таған жылқыны елдің соңынан жіберіп, өзі

тəуір деген ат-айғырды тандап алып каңтарып қойып, бірнеше кұннен кейін сұлуды алып қашады. Арада бір қонып, ат жайып, демалады. Көшкен елден калган бір қой сайға қептеліп тұрады. Көңілі өсіп келе жаткан жігіт қойды ат үстінен көтеріп алмақ болып еңкейіп, ала алмай жатқанда дəретқе кеткен қыз оны көріп: "Қой өліп қалады ғой, шықса — иесіне, шықпаса — арам, аштан өлтірмелік, алып қетеліқ", — дейді. Қыз атына мініп тұрып, Тағанның "жүр-жүр" дегеніне қарамай, қойды қөтеріп алады. Тағанның осы əйелінен бес бала туады: Қарабай, Мара, Қылыш, Досы, Барақ Барақжастай өледі. Осыған қарамастан олар өздерін "бес қалмақ" деп атайды. Олардың бəрі де денелі, ірі, қайратты жігіттер болады. Қалмақшешеміздің аты Сұқсұр еқен. Сірə, Сұксұр деген калмақ тілінд е сұлу деген сөз болса қереқ. Күзде Маңғыстауға қелгеннен қейін Қожаназар досы Əжниязға кісі жібереді. "Осындай жағдай болды, бек не айтса да, разымын" депті. Əжнияз бек: "Олай болса күйеу бала мен қызымды жіберсін, өзім қолымнан ұзатайын", — дейді. Бай мұны макұл қөріп, келіні мен баласын жібереді. Бек жүз қарамен отаулап ұзатады. Əжнияз бектен — Жаналыбек, Жаналыбектен — Қарабек, Қарабектен — Нəубетбек, Нəубетбектен — Өтеш. Өтеш 1964-65 жылдардың бірінде үйіме келді. "Бектің баласы Өтеш аға, асыкца, жат, қонақасы же" — дедім. Соңда Өтеш былай деп жауап берді: "Мына жиендеріме келіп едім, демалдым, жаттым, еңді еліме кайтам". Жиендерім дегені — Қарабай палуан тұқымы Қүлынтай Азубаев пен Қибас Батырбаев. Бес-алты атаға келді, достығы айрылмаған. Əжнияз өлгеннен кейін соңы жарлы болады. Əжнияз бектің баласы Жаналы жас калады, үйленейш десе, қайыны — бай, малды (қəдені) қөп сұрайды. Бектің əйелі баласына былай дейді: "Атаңның Қожаназар деген досы қазақ байы болған. Сол кісі əлі бай, соған жайынды айт", — дейді. Жас

жігіт Қожаназардың ауылы қырдан құлап келе жатканда алдынан барады, жөн сүрасады, жігіт жүрген жайын айтады. " Ертең қонған жерде астыңа ат, соятын соғымың жəне үйге жабатын киіз канша керек?" десе, бала ұялып, уңцемейді. Ертесі əке досы 40 еркек қой, 40 өре киіз, сауын түйе беріп, касына жолдас қосып, жігіттіаулына жібереді. "Қайныңа адамжіберіп, сұраған малый беріп, ол шаруаны да бітіреміз" дейді. Ол шаруа да бітеді. Ел аузындағы аңыз Кожаназарды осылай дейді. Руы Беріш Ожакай деген кісі Адай елін аралап көпжүріпті. Ол кісі сыншы, өзі киімді эр түрлі киетін адам екен. Адайдың Қүдайкесінен тараған Қосайдың Арық деген баласынан туған Қүдайбергеннің немересі Тоқбан бай (Құдайбергеннен Бекболат, сол Бекболаттың Сарша деген əйелінен Төлен мен Токбай туады) Ожақайға бынай депті: "Шоңайдың Жарығы (Жарық — Тоқсанбайдың баласы) Сарының (Еділбай) баласы Наурызалымен құда болдым. Енді Зорбайдың Жанайының баласы Қожаназардың балаларына құда болайын деп едім, қай баласына құда болам, соған сенен ақыл сұрайын деп едім, ел қьідырған сыншысың" — депті. Сонда Ожақай былай депті: Шомаққа куда болсаң, күдай жолы — тойга, Сəркенге куда болсаң, уак-түйек дауға, Тағшіға куда болсаң, бие — кəрі, кулын — жас, Келер жылы колың бос, Таусылмайтын жайға таи боларсың, Аа Шонтыға куда болсаң, утылып каларсың, Түиғатарға куда болсаң, бергеш'ңді аларсың. Сонда Тоқбан бай: "Үтылсам, үтылайын'" — деп, Шонты бидің немересі Ермембет Қалдыаман баласына құда болыпты. Жылдар өткеннен соң Тоқбан бай жұтап қалады. Күдасы Ермембеттің аулына келеді. Ермембет орта дəулетгі кісі екен, "Айран-шалап бар ғой, бес-он күн демалып жат" деп, өзі кыдырып кетіпті. Ол Жанайдың Əлісінің баласы Аитка келіп жайын айтыпты, сонда Айттұрып: "апаңа бардың ба?" — деп сұрапты. Апа дегені Əлінің Алдаберген деген баласынан Рыс деген қыз екен, "бармасаң, соған барып кел" — депті. Ермембет Рыскд барып жайып айткднда Рыс апасы бір

боталы мая жəне кайып тұрған тайлақ, екі нармая ботатайлағымен — төрт түйе бере отырып: "құдаң жүтап қалса биыл көжесінің көбігін басар",— депті. Ермембет қайтадан Айт ағасына келеді, бұл он қозылы қой, бір қошқар жəне "қызылсырап отырған шығар" деп, 4-5 еркек қой беріп түрып: "Крй апасы оинан, Түйе апасы бірдеп, Жылкы апасы бестен, Өсейін десе астан-кестең'', — депті. Ермембеттің өзі бір айғыр үйірлі жылқы беріп, кұдасын жөнелтіпті. Тағы бір ауыз сөз. Шонты би үлкен болып отырғанда Жаңай болатын елдің үлкен-кішісі барып: " Үлкен болдың, артыңа айтып кететінің бар ма?" —депті, сонда ол: "Нем болсын, тындасаңцар, бір ауыз сөзім бар еді, соны айтайын" - деп, басын көтеріп былай депті: — Көш билігін Көпжасарға бер, түз билігін Тілепіге берің, Досбай от басында айтқан билігін қойсын, Қосбай көтен өкпесін қойсын. Қожаназарға түскен жүмыстың түйіні Қошан ауылынан, Жанайға тірелген əңгіме Айт ауылынан шеішлсін. Жалпы Қожаназар қатарынан кем болтан жоқ, 1930-31 жылдары салықка көбірек ілікті. Кейін жастар теңелді, оқығандары да аз емес. Алматы қаласында тұратын жазүшы Əбіш Кекілбаев — Қожаназардың Тағаны. Тағаннан — Көпжасар, Көпжасардан — Өтеқ, Өтеқтен — Жаманқұл, Жаманқұлдан — Қокым. Кекілбай - Кркымның баласы. Қожаназар тұқымынан кеңес өкіметі тұсында жоғарғы білім алған жүзден аса жігіт бар. Жанайдың екінші баласы — Əлі (Ғали). Əліден — тогыз бала:Шопан, Алдаберген, Молдаберген, Эжен, Байыт, Айт,

Саназар, Ерназар, Есенгелді. Шетпе поселкасынан 15-20 шақырым жерде Қамысбай деген үлкен кдуым бар, сол қауымда Əлінің тамы (моласы) бар, салынғанына 200 жылдай уақыт болтан. Тамды салған — Дорал баласы Жылқыбай. Тамның қалындығы бір метр. Үстірттің үстіндегі Сисем қауымындағы Қожаназардың тамы мен Əлінің тамын салған бір адам, сырт құрылысы жаңа тамдардан сұлу емес, бірақ мықты. Əлі атамның баласынан да уақытында тəуір адамдар шыққан. Мысалы, Шопан Əліұлы, одан беріректе күй мен əн шығарушы Өскембай Қалмамбетов шыққан. Өсқембай қүйді əрі тартқан, əрі шығарған, тазы салып бүрқіт ұстаған, сал кісі болған. Өскембайдың балалары Жұмағұл, Хамит, Мұратта — шетінен əнші, домбырашылар. Мұраттың аты Алматыға белгілі. Ол кісі қазақ филармониясында қөп жылдар жұмыс жасаған, қазір зейнеткер, Ақтау қаласында тұрады. Қожаназардың бір ұрпағы туралы айтуды ұмытып кетіппін. Шонтының Қалдыманы, Қалдыманның Ермембеті, Ермембеттің Азанғұлы, Азанғұлдың Пана деген баласынан туған Мырзағұл — үлкен домбырашы. Ол жігіт қазір Алматы қаласында Масанчи қөшесіндегі 9-үйде тұрады, филармонияда домбырашы болып жұмыс істейді. Мырзағұлдың қəрі əқесі Азанғұл, оның інісі Садық, Азанғұлдың балалары Алакөз, Əжімағанбет, Пана, Назар — түгелдей зергер, етікші, тамшы, барын тұрған бармағынан бал тамған шеберлер болған. Қазір бəрі де о дүниелік. Жанайдың үшінші баласы — Тасым. Тасымнан — алты бала: Тілепі, Қайпы, Бегін, Қарлыбай, Жидебай, Қарақұс. Тасымның Тілепі деген баласы заманында палуан жəне

бай кісі болыпты. Кіші жүздің ханы Əбілкайырдың бір əйелі — Əлмембетгің Табынайының Табылды деген баласының қызы екен, аты Бопай. Əбілқайыр ханның сол Бопайдан туған балалары Нүралы, Ералы, Бөкей, Айшуақгар—адайдың жиеңцері дейді қариялар. Хан балалары, əсіресе Айшуақ нағашым деп, кезінде Тілепімен жекжат болыпты. "Көш билігі Көпжасарда болсын, түз билігі Тілепіде болсын" — деп ІПонты бидің биліқ айтуының да жағдайы содан болар. Бұл жерде бір айтатынымыз, Əбілқайыр хан қөп əйел алды дейді, бас-басына біямеймін, мүмкін төре тұқымында, хандар туралы шежіреде бар шығар. Əбілқайырдың адай əйелі Бопайдан үш бала туды дейтіндер де бар, "Бөкей — Ералының баласы, сонда Бопайдан туғандар: Нүралы, Ералы, Айшуақ" дейді. Кейбіреулер Қаратайды Нұралының қалмақ əйелінен туғызады. Жаңылмасам, казақка белгілі Бақытжан Қаратаев былай деген еді: "Жесір қалмақ қызын Əбілқайыр хан Қаратайға алып береді, содан біз Қаратай атанып кеттік. Адай — нағашынарым, сендерге айтып қояйын: мен жəне біз, Қаратай тұқымдары — Əбілқайырданбыз". Нұралыдан болсын, Əбілқайырдан болсын, Қаратай — қалмақ еқені анық, бұл сөздің бұл жерде кірісуі Тілепі жайында шығып отыр. Жанайдың Тасым атасынан талай-талай майталман жандар шықты. Əсіресе, там салу өнерінде олар өте шебер болған. Жоғарыда айтылған Қамысбай қауымында Қалмембет пен оның балалары Боранбай, Тұрамбайлардың қолымен салынған төбелі немесе қереге тамдардың не сұлулары бар. Тұрамбай карт жасы 83-84-тер шамасында 1964 жылы қайтыс болды. Ол кісі Сам жеріндегі Ноғайты деген жерге жерленді. Түрамбайдың баласы Азамат — совхозда малшы. Тасымның тағы бір ұрпағы — Есбол Өмірбаев деген мұғалім, ол жігіт Форт-Шевченко қаласындағы Т.Г.Шевченконың мемориалды музейінде директор болып істейді, жазушылық, ғалымдық жұмыспен шұғылданады. Тілепінің өз тұқымынан сол Форт-Шевченко қаласында тұратын, азамат соғысына катысқан Өтесбай Юнусов деген кісі бар, зейнеткер.

Жанайдың қалмақ əйелінен жоғарыда Рысбай мен Тоян туады дедік. Сол Рысбайдан үш бала туады: Сағындық, Егдір, Шəудір. Сағындықтан бес бала: Жақсылық, Жақып, Есенбек, Пыштан, ізбас. Бұлар — бұтағы жайылып өскен атаның бірі. Сағындық балалары жүз үй шамасындай. Сүйектен ер жасаған шеберлер шықты. Пыштан балалары Тағанияз, Есенияз, тағы басқалардың жасаған өнерлерінің іздері əлі кұнге ел ішінде қездеседі. Жақсылық түкымынан шыкқан Социалистік Еңбек Ері Тұржан Құлыбеков бар. Жақып тұқымынан шыққан Телес Еркеғұлов та еліміз үшін еңбек еткен ердің бірі. 193637 жылдары Монгол Халык. Республикасынан түйе əкеліп, елімізде түйе тұқымын асылдандыруға еңбек еткен ардақты азамат, өзі қазір зейнеткерлікте, 80 жасты алкымдап калган кісі, балалы-шағалы. Оның баласы Шайқы Еркеғұлов Алматыдағы Қазақ педагогикалық институтында мүғалім, математика-физика ғылымдарының кандидаты. Жанайдың Тоян деген баласынан бес бала: Кеніш, Деніш, Қалыш, Амандық, Түгелбай. Тояннан да кезінде жақсы адамдар көп шығыпты. Нұрла Исаұлы деген кісісі өзінен кішілерге: "Тату болындар, жат деп, жақын деп адам баласын бөтенсімендер, жаман болса өзінен-өзі жаман болады, сен ешкімге жамандықя қиянат жасама, арамға жолама. Адалдықка, игілікке үйір бол, қайырлы бол", — дейді екен. Бұл кісінің орны бар ма, жоқ па білмеймін, 1920 жылдан бері хабар жоқ. Сондай-ақ, осы Тояннан Асар Берниязұлы деген кісі

болыпты. Асар заманында ерші жəне сынықшы болған. Асардың сүйектен жасаған ерлері балаларында əлі күнге дейін бар. Оның баласы Жанқұл картта Асар жасаған ер сақталған. Осы Асардың балалары Сисембай, Айдарбай, Жанқұл, қызы Төлеп немерелері Қалнияз жəне оның ағасы — шетінен сынықшылар. Бұл не қасиет екенін білмеймін. Тоян атаның балаларында бірнеше оқыған жастар бар, олар: Шəкенбай, Жұбаназар, Шүренбай, Жанбоз, Жамбыл, т.т. Бұл ауыл да адам басы жағынан кешегі 1931 жылдары сиреген ауыл еді, қазіргі өсуі жақсы, 70-80 үй шамасында. Зорбайдың бəйбішесінен туған кенже баласы — Төлеке. Төлекеден — Қамысбай. Қамысбайдан он бір бала, бəйбішеден: Жамансары, Нияз, Меңдібай, Қаражігіт, Өтеулі, Жұма, Əршөк Нұрлы. Күмісек деген тоқалынан төрт бала болған. Бұлар 400500 үйдей болды. 1920-30 жылдары көпшілігі бай болған, колхоздасу дəуірінде тозып кетті. Қамысбайдан Маңғыстауда 100 шамалы үй. Оқып, білім алған жастары бар болар, білмеймін. Ертеректе Жамансарыдан шыкқан Балқасым би Есекенов, Күмісек тоқалдың балаларынан шыкқан Қолат деген кадірлі адамдары болған. Сол Қолаттың тоқалынан туған балаларының тұқымынан шықкан Ершора Қайбалдиев деген жігіт Маңғыстау совхозында инженер. Камысбайдың өзі Шетпеден 15 км жердегі қауымда. Бұл қауым Маңғыстаудан түрікпендер кеткесін адай адамдары жерленген ескі моланың бірі деп есептеледі. Қамысбайдың үлкен баласы Жамансарыдан бері 8-9 атаға келді, содан бері 225-230 жылдай өткен деп жорамалдаймыз. Сол Камысбайдьгң ескі жобамен сап га н тамы бар, касында кіші əйелі Күмісекке салынған кереге (сағана) там бар. Осы Кямысбай — Келімберді, одан Тобыш, одан Ораз,

одан Жайық, одан Əлмембет болатын руларға Маңғыстауда салынған бірінші қауым. Кейін ел өсіп, көбейгеннен қейін Əлмембеттің рулары қонысынан қетқен. Оған да шамамен 150 жылдай уақыт болтан. Бейіттегі жазулар осыны аңғартады. Күмісбайдан жеті бала, бəйбішеден: Андау, Шыңдау, Үргешбай, Кінішбай, тоқалынан: Нысанбай, Төрткілбай, Көшкімбай. Күмісбай — өспеген ауыл, небəрі 100 үйдей. Күмісбайдың бəйбішесінен туған Андаудан Түркістан, одан Акқұлы ишан туған. Аққұлы ишан жасында Хиуада оқып, білім алған, өзі əрі ишан, əрі софы болған. Аққұлы ишанның баласы Білəл патша заманында би, болыстық правитель болған. Өмір деген жыршы жəне шебер: "Білəл би — қашағаншыл кара жорға, кім болса сол адаммен тайтарлайды" деген, Білəл адаммен тіл табысқыш, жұғымды болса қереқ, шамасы. Білəлдан Жұмағали туады, Жұмағалидан — Төлесін. Бұл білімді, тəуір орында жұмыс жасайтын адам еді , арақтың зардабынан бұзынып, семьясынан айрылған. Төлекеннің Қаржау деген баласы бар. Қаржаудан алты-жеті бала: Сералы, Ералы, Алтыналы, Қараман, Досалы, Қарайдар. Қарайдар — Қаржаудың баласының ең кенжесі. Бұл жерде Жетібай мұнай өндірісінде тұрған. Ол туралы бірер сөз айту кереқ. Қарайдар — бай жəне мырза, оның кіші баласы бай Амандық бір жылы Манғыстау жайлап калады. Беқі, Сəубет деген жерлер — ата қонысы, мол сулы жайылыстар. Соңда жайлап отырғанда қыста қар жауғанда үсті жалпақ тегістік,

əсіресе қыста үш түлікке бірдей жақсы жайылым, Қарақия аталатын тауға барады. Адайлар "үш түлік" деп қой, жылқы, түйені айтады. Сиыр ұстамаған, сондықтан оны түлікке есептемейді. Бір тентеқ адай айтыпты-мыс: "Сиыр қөрсең, салып өт" — деп. Маңғыстау адайы сиырды əлі ұстамайды, егер ұстаса да, тіпті аз. Маңғыстаудың жер жағдайы да сиырға қолайлы емес. Сол жазықта бір аи боны жауын жауын суға толады. Адайлар "Ылди жерге су тұрса, көл болмаса да, ой" деп мəтелдейді. Соған Амандық бай қөшіп барып, кемді күн отырып, көл таусылған соң қайта БекіСəубетке қонады. Күзге қарай қой күнара, күн қағу болса, тіпті екі асып су ішпей жата береді. "Қағу" деген салқын деген мағынада. Амандықтың немере інісі Жетібай Ералы баласы Амандықтың қойын бағады. Бір күні шұқанақтан (шұканақмалдың балшықта жүрген ізінен қалған шұңқыр) су тауып атын суарып тұрғанда атының артқы аяғы шойырылын, аты жүрмейді. Қойшы атынан түсіп қараса, бір қаңбақ тастың шетіне атының артқы аяғы қіріп тұр. Толарсақтан бекітуін түзақтап салып, аяғын шығарын алын қараса, ішінде суы бар — тастан ойған шыңырау (адайлар оны ұсба деп атайды), көлден ішіне су толған, жаңбырда кұдыкқа су күйылса, мұны — əуез дейді. Бұл жер күнара малдың алые өрісі Бекі, Сəубеттен 24-30 қм жер. Амандық бай мүны қөріп, басына арық-тұрақ малдарын қондырын, күз Хиуаға қалашы (базаршы дейді, тамақ, киім-кешек үшін жіберілген керуен) болып кеткен керуен келгенде ауылға шешек ауруы жайылып, ауылда бірқатар адам өледі. Амандық байдың немере інісі Жетібай да осы шешектен өледі (шешек шыкқан адамды адайлар əдетте бөлеқ қояды). Ойдың ортасында төбе бар (оны адайлар төрткіл деп атайды). Жетібайды сол төрткілдің басына жерлеп, басына шамалылау там салады. Адайдың сол манды мекендеп жүрген біркатар төменті рулары құдық казып, бұл жерде кейін құдық саны 30-40 шыңырауға жетті. Қөл түссе, он-он бес ауыл жайлайды, болмаса танқылау болса да, баска құдыққазып алған. Бұл жерді адайдың мына рулары мекендеген: Зорбайдың Токабайы, Жаңайы, Каржауы;

Бəйімбеттің Байбозы, Қырымқұлы; Жаманадайдың Мырзасы; Жарының Бектемісі — Жүзбай — Орысбайлары; Шоңайдың Даңы, Құлыш деген кісінің ауылы. Содан бұл жер Жетібай атанып кетті. Адай ішінде Бəйімбеттің Əнет дейтін атасы — тəуір адамдар шыққан ауылдың бірі. Осы Əнеттің Қырымқұл деген атасынан белгілі Қалби би шықкан. Сол Қырымқұлды паналап аз рулы Жетіру, Табыннан бес-он үй Байұлы Жаппастан Бурабай, Жетібай дегендер Қалби бите кіріп қоныстанады. Жетібай мен Бурабай өледі. Бурабайды Масат атаға қойып, оған төбелі там салады. Жетібай Жетібайда отырғанда өліп, сол Жетібай жеріне қойынады, оған тағы да шешектен өлген адамдар қойылып, бастарына құлпытас, қойтас қойған. Осыдан ел аузында Жетібай осы деген лақап тарап кетуі де мүмкін. Əңгіме Жаппас я Адайлығыңда емес, тарихи шындықта. Мұны бұдан 40 жыл бүрын өлген қəріқұлақКенжешЖаксылықбаласыайтқан. Сөздісөзқуады ғой, 1927-28 жылы қыста Адайлар мекендеген Маңғыстауда үлкен жұт болды. Мен жұтпен күресетін Адай уезінің жауапты өкілі ретінде 1928 жылы сəуір айы Жетібайдың арғы жағында отырған Кенжеш қарттың үйіне Кендірліден келіп (Кендірлі — қазіргі Фетисово) қонып отырып: "Жетібай адам аты ма, бұл кім?" деп сұрағанымда ол кісі: "Бүл — Қаржау" деп жауап берген болатын. Менінше, сол Кенжеш ақсақал шамалаған болуы кереқ. Амандық байдың тұқымы Ернияз да сол əңгімені айтады. Қуаныштың Найзабек деген баласы да солай дейді, ол кісі ақын еді, көрдім, 1922 жылы қайтыс болды. Найзабек əуелде бай болтан, бірақ кейін кецейленген кісі. Жасынца шығарып өлең айтып, жыршы атаныпты, сонда былай дейці екен: — Менің атым Найзабек, Екі кісі бас қосса, шақырады кайда деп, Мен казағыңдай алмаймып ат-шапанды пайда деп. Өсе келе жырды тастап кеткен екен. Осы Қаржаудың Қараман деген атасынан белгілі зергер Сарбай деген кісі шықты. Алтын мен күмістен алуан түрлі бұйым жасаған,

оның баласы Ноғай да əкесінің мұрасын ұстады. Бұлардың тұқымы Түрікменстанға 1929-30 жылдары көшіп кетті. Қаржаудың Алтынбала деген баласынан жауырыны жерге тимеген Ізімберді палуан туған. Ол — Орынборда губернатордың үлкен палуанын жыкқан қісі, жас кезінде көрдім. Арык, кара, ұзын бойлы кісі еді, өте жарлы болған. Тұқымы бар ма, жоқ па, білмеймін. Өзі 1910 жылы 70 жас шамасында Форт-Шевченкода кайтыс болды. Төлекенің төртінші баласы — Дорал. Бұл — Төлекенің асырап алған баласы. Доралдан 4-5 бала болған: Жылқыбай, Андау, Қыстау, Есқара (біреуін ұмыттым). Бұлардың ішінен Жылқыбай — шебер тамшы, оның ертеректе ескі жобамен салған тамдары Қамысбай, Сисемата кауымдарында қездеседі. Ақшолпан сұлудан (Қожаназарға қосымша) Көшен, Көшеннен Алданепес, Əбіл туады. Бұлар — өспей қалған ата, 20-30 үй. Қарттар былай дейді: "Қошан антқа көп ұсталған," анттың ағы да, қарасы да бар ғой. Қожаназардың Есбердісінен Ақтау зергер шығады. МҰНАЛ ТУРАЛЫ Мұңал — Қелімбердінің кенже баласы, одан төрт бала, кейбіреулер бес бала дейді: Жаулы, Шоғы (ол Қырықмылтық деп те аталады), Əли, Бəйімбет, Алаоғылан (алақұнан); одан мен білетін ешкім жоқ. Жаулы екі əйел алыпты, кішісі өзбек қызы дейді. Одан Қосқұлақ, Ескелді туады. Бəйбішесі баланы кештеу көріпті. Жаулы жауға аттанып бара жатканда бəйбішесі былай депті: "Құрсағымда бір зат бар, кетпе, бір балаға зар болып

өтеміз бе", — депті. Сонда Жаулы оған былай депті-міс: "Мен уəде бердім (жауым — қалмақ), олар бітімге шақырыпты, бітсе — біткенін, бітпесе — жаулығын көріп кайтам. Қазақтың кырық батырына берген уəдем бар. Үл тусаң, атын Жары қой, жарыр ма еқенсің. Қыз тусаң, өзің ат қоярсың" — деп кете беріпті. Сол кетқеннен Жаулы қайта оралмайды. Бəйбіше ұл бала туын, атын Жары қояды. Жарының бəйбішесінен төрг бала, кшіі əйелінен төрт бала, барлығы сегіз арыс Жары деп аталады. Жарынар мыналар (бəйбішеден): Жетімек, Дəулеталы, Мұрат (Кеще), Мете, (токалынан): Назар, Базар, Бектеміс, Токтамыс. Екінші əйелі дегенде түсінік əртүрлі. Əйел үстіне алғанды тоқал деп, қосы ауып, алған əйелді екінші əйел десе, қандай артық-қемі болар еді?! Есқелдіден Жақсылық, Игілік туады. Жақсылықтан еқі бала: Мəтен, Толыбай. Кешегі Тұрмамбет батыр елге хабар айтып, жаудың жолын тосып, жаудан жетім-жесірді аман алып қалатын Балуанияз бен Асар батыр өлетін сапарға да 124 жылдай болды. Жауға қөп шабылған ел — тауда егін салып отырған Тобыштың Зорбайынан Тоқабай деген ауыл. Келген жау (түрікпендер) малдан гөрі адамды көбірек алады. Сонда жауға бесікте жатын кеткен Сəрсенбай атты балаға амансау қелгесін əкесі садақа жасап, Таймас деп ат қояды. Сол Таймастың қіші баласы Əби əкесінің — Таймастың 59 жасында туады, ол Əби қазір тірі, 65 жаста, сонда айтылмыш уақиғаға 124 жыл болтаны. Игіліктен үш бала: Доғал, Құдайназар, Құдайсүгір.

Атақты Нұрым жырау былай деп жырлайды:

Түрмамбет кетті базарға, Базардан макпсш аларға, Саудагер ертіп қасына, Еліпщпайда басына.

Ол күнде Тұрмамбет жарлы болса кереқ, қейін баласы Тасболат, Байболат Түрекеңе ас берді. Тасболатқа баласы Қаражан да 1920-1921 жылдары Самда Жаркұдықта ас берді. Қаражан 80-ге тақап қалған. 1969 жыл Түрікпенстанда Ташауыз облысында болды, тірі, 10 жыл отырып келіпті, балалары бар дейді. Есқелдшің Доғал атасынан Жанүзақ би шығады. Бұның көбі де Жанүзақ болар. Жанкелдин отрядын Шалкарға бастап апаратын Қаражан да Жанүзақ тұқымынан, бұның туған інісі Тəжі Тасым үлы — шебер. Əртүрлі төбелі сақина тамды карал тұрғандай салатын Тəжі еді, балалары бар ма, жоқпа, білмеймін. Құдайназардан атақты Саназар бай шыкқан, дүнияда 3 арманым болды депті. "Бірінші, бай деп, қызымды теңіне бердім, Пара бəйбішеге бере алмадым (Пара бəйбіше — Адайша қосы ауған, қатыны өлген). Қанша бай болсам да, тоқтым қоздаған жоқ, үшінші, итті жүзден асыра алмадым". Үшінші баласы Құдайсүгір, бұдан Баба батыр іпығады. Екі ата Есқелді атанатын елде Қазақстан, Түрікменстанда Совет заманыңда окын — білім алған 20-лаған түрлі мамандар бар. Алматыда, Ашхабадта, Форт-Шевченкодажəне Шевченкода Зорбайдың 2 баласының атын ұмытыппын. Соңғы бір əйелінен Өтеғұл туады. Бұдан 5 бала — Үмбетай, Жанжақ, Өмірзақ, Арап, Абат. Бары 100-150 үй мал баққан момын шаруа ауыл жастары осы заманда оқып жүр жəне оку бітіргендері бар. Тағат Тілегенов, Жақсылық Қосжанов, Аманияз қарттың 2 баласы — бəрі де жоғарғы білімді жастар. Зорбайдың Қүл деген баласынан (бүл да кіші əйелінен) Қыдыралы, Бегеш. Қыдыралыдан — Шəбік, Ермембет. Досаннан — Қайрат. Аз атадан болғанмен, ерлігі тіпті басым. Рукин өлгенде Құл балалары аса зор ерлік көрсеткендігі тарихта да бар. Бегештен — атақты шебер Саки, оның балалары — Еңсе,

Қозыбақ, Ордабай, Дүйсембай. Маңғыстауда бұлар салмаған там аз болар. Мысалы, Жиеналыда Сакидың балалары салған Бəйеділдің, Көдиде Құжалдың, Шатта Қарабастың, тағы басқа талай жерде небір тамдар бар. Сақидың немерелері Шаншар. Мұхан, Ерғали, — бұлар да тамға шеберлер. Енді Мұңалдан тарағандарды жалғастырамыз. Қосқұлақ, бұдан — Жаңалы, бұдан — Адайдың пірі Беқет Мырзағұлов Жаңалы — көп ауын, кейін қосынады. Тоғыз, Нəурезек қонысы бөлек, сондықтан қазір талдаудың реті қелмей тұр. Дерек жоқ. Жарының бəйбішесінен Жетімек дедік, бұдан Расалы, Қосақ, Пұсырман, я Мұсылман. Қосақтан: Мендіғұл, Кенбай, Ургешбай, бұдан Сүйінқара батыр. Жетімек — қөп, іргелі ел, көпшілігі жарлы, 1929-30 жылдарға дейін көп отыратын қонысы Қаракұм (Ембі) болды. Сүйінкара туралы біреулер: "Сүйінқара адайдың көп адамының обалына қалды, ауылы шабылды, өзі тірі қалды, сонда өзі неге өлмейді?" — деп, жамандаушылар сол күнде де, осы күнде де болды. Сүйінқара — өте ақылды жəне батыр адам. Сүйінкараның ауылы шабылды, көп адам жау қолында кетті. Сүйінкара мен Аллақұл хан бір-бірімен жау. Бұл жаулық ел үшін, жер үшін, Сүйінқараның қарабасы үшін емес. Олай болмаса, 800 адай жаудың артынан неге куды, кім үшін, əлбетте, Сүйінкара бұл жерде ешкімге айтқан жоқ Не айтады, аулын жау шауып кетті, 800 адай тек дүбірге кетқен жоқ, жаудың қөп екенін де білді. Абырой болса, көрерміз, болмаса, қөнер деп қетті. Маңғыстаудан Сүйінқара ауылымен бірге екі ауыл шабылды, басқа адай шабуылдан аман. Ал Аллақұл хан: "қарауымнан кеттің жəне Айшуақ ханнан (Кіші жүз ханы) ақьіл сұрадың, орыспен шарт жасап, жүқ апарып, жүқ əқеліп жүрген керуеннен алым алдың" — дейді. Бүл жерде Сүйінкара — өте ақылды, ойшыл, оқымаса да, алдын болжаған адам. Ал түрікпеңдер Хиуаға барғанша адай мен табын, шектіден жүз шамалы ауылды шапты. Аллақұл қазақты өзіне күшпен қаратып алмақ. Сүйінқара қорқау, казанбұзар тентек болса, 1821-1838 жылдар əлім мен адай арасын бітіруге Исатай Тайманов,

Есет Көтібаров, Шоли Кете, Құдайберген батырлар уəкіл шақырғанда адайлар орталарынан Сүйінқараны, Шабай батырды, Мəмбетниязды неге жібереді?! Екіжақбітгі. Сақал сипар бітім болды, алар-берер жоқ. Сүйінқара тентек болса, бұл бітімге неге келіседі, əлбетте, бейбіт өмір сүруге тілекші. Сүйінқара түқымы менің туыс я жекжат, жақыным да емес. Аудара қарап, ақтара сүрағанда Аллақұл хан бейбітшілік іздесе, ол Хиуаға дейін момын жүз ауыл қазақты неге шабады. Мен тарихшы я əдебиетші емеспін, бірақ Сүйінқара — жарық көріп жүрген қазақтың батырлары Қенесары, Наурызбай Қасымовтардан, Жоламан Тіленші баласынан гөрі бейбішллікке көпжакын адам. Сүйінкара кейбір жерінде кате де жасаған, ол өз арасы — Жетімек Жандай болын жанжалдасады. Төрт ата Жетімек жас жағынан кім бар, кім жоғын білмеймін, көпшілігі Ембі ауданында. Маңғыстауда Жетімектің Пұсырман атасынан азғана үйлер бар. Өсерхан, Кемелхан Қабановтар, Серікхан Ізкенов. Жетімектен шыкқан жыршы — Аралбай баласы өлгендегі толғауында: Атасы өлсе жігіттің, асқар тауы құлаған, Шешесі өлсе жігіттің, суалып көлі қүрғаған. Ағасы өлсе жігіттің, талабынан шырмалған, Баласы өлсе жігіттің, қанатынан қайрылып, Оқтиген кудай ыңырағаи, — дейді.

Жарының екінші баласы — Дəулеталы Дəулеталыдан еқі бала: Тілеуберді, Тілеміс. Тілемістен: Итбатыр, Үсен, Үйтолы, Төлебаіі, Білкен, Өзенбай, Қүлбарақ. Баян деген əйелінен бұдан басқа екі-үш бала бар.

Тəжиев Досан, Жалмамбетұлы Алғи батырлар — Төлебайдан шыққан адамдар. Төлебай атасынан оқыған жігіттер шыққан. Мысалы, Қалмырза, Беқмырза Жұмалиевтер, осылардың інісі Берекет — ғылым кандидаты, Алматыда университетте мұғалім. Айса Махамбетов деген жігіт бар. Совхозда, өндірісте жасап жүрген он-жиырма жігіттері болуы кереқ. Олар — Құлбеқ Сүлейменов, т.т. Білкен атасы Ембі ауданында тұрады. Алматыда Орынбасар, Акболат, Құлақбалалары бар. Итбатыр аталатын аулы — онша қөрнекті адам шықпаған, мал баққан шаруа ауыл. Дəулеталының Тілеубердісінен — Дəуқара, Жанқара батырлар. Бұл жөнінде патша əскерінің капитаны Железновтың бұдан 100 жылдай бұрын жазған "Уралцы" деген кітабында толықайтылған. Бұдан Өтепұлы Дихан — батыр Досан Тəжиевтің қанды көйлек жолдасы шыққан. Диханнан Теңізбай туады, Теңізбайдан Шоқарбай туады. Шоқарбайдың балалары Қуаналы, Бүркіталы, Қалау деген жігіттер бар. Жарының бəйбішесінен — үшінші бала Мұрат (Кеще) Мұраттан төрт бала: Қожағүл, Шортық, Мендібай, Сасыкбай. Қожағұл — аз ауыл, бірақ жігіттері оқыған ауыл. Бақытжан деген жігіті Небит-Даг қаласында орта мектеп директоры, Түрікмен ССР Жоғарғы Советіне депутат болған. Смағұл деген жігіті Красноводск қаласында аудандыққомитеттің бірінші секретары. Қарамырзаев деген жігіт Алматыда ғылыми қызметте, Бижан Қарамырзаев деген жігіт Форт Шевченкода милицияда. Шортықтан үш бала: Бұқар, Сырым. Жарылғас. Бұл үш ата ауылдан оқыған жігіттер қөп. Ақмола қаласында Мырзағали Əлібаев деген азамат, Алматыда Ауғанбай Қалиев деген жігіт, Маңғыстауда Киев

Мырзабаев, оның інісі Жолаш Мырзабаев, Сансызбай Нұрбатыров, т.б. жігіттері бар. Ауданның совхоздары мен өндірістерде Қазан, Құрым атасынан жұмыс жасайтын азаматтар бар. Жарылғастан төрт бала: Алтай, Күнтай, Жанту, Жантуған. Өсқен ауыл, "Малмен, баска да байлыкпен адайда маған тайлас кім бар?" деп, бəсеке-байлык, болмаса зорлық, семізсеміз сөйлеген адамдары болған ауыл. Ерболат Аманқұлов деген қісі сондай адам болған. Бұл күнде бұл ата балаларынан оқыған жігіттер көптеп табылады. Ещанов Əбдіжамал, Бердіғали Аманжолов, Төлеуіш Сейтмағанбетов, Орынбай Əлдеков, т.т. Жарының төртінші баласы — Мете. Бұл — туысынан өспеген ауыл, көбі Қарақалпақстанда. Жарының тоқалынан туған Назарын қарайық. Назардан — төрт бала, бəйбішеден: Тастемір, тоқалынан: Құдайберген, Майлан, Шотан. Бұл жерде мынандай сөз бар. Бір тойда Назардың балалары ат қосады. Тастемірдің атының алдында ана үшеуінің аты кейін келе жатады, сонда үшеулеп атты тартып, оздырып жібереді. Бір қүні Назар баласы Тастемірден: "Балам, неше тумаласың бар?" — деп сұрапты, сонда Тастемір: "Төртеуміз" — депті. Назардың бəйбішесі Сұлтансиық Алаша қызы еқен, сонда Назар бəйбішеге: "Тастемір сенен жалғыз екенін білмейді, тоқалдан туған балалар аттарын тартқанда өз аттарын тартын, оздырып жіберді" — депті. Сонда бəйбіше: "Онда менің картайғаным ғой" — деп, жарлы көршісінің қызын Назарға алып берем деп жүргенде ол қыз ойнап-күліп қойып, жүқті болып қалады да, бəйбіше амалын тауып қызды Назардың қасына жатқызып, "саған қыз əпердім", — дейді. Айы-күні жетіп əйелі босанады, сірə, баланы шала таба ма деймін, баланы

керегенің басына іліп, жыл басында туды деп, атын Жылкелді қояды. Бұл əйел қейін тағы бір бала табады, оның атын Ырыскелді қояды. Назар қартайғанда Тастемірге: "Сен құрсақтан жалғыз едің, енді, міне, сен де үшеу болдың" - дейді. Тастемірден —- он жеті бала, бəйбішеден (аты Құмар екен): Сейіт, Сейтімбет, Балта, Қылыш, Тақырық, Ақеділ, тоқалынан: Махамбетберді, Таған, Қаделі. Қартайғанда алған қалмақ əйелінен — төрт бала, олар да Тастемірміз дейді. Қашқын татар молдасы да байта паналап, байға бала болып кетеді, атын Сармолда қояды. Жаугершілікте бір орыс жігіті қолға түсіп, бұл да байдың малый бағады, бай оған əйел əпереді (Тобыштың Табайынан), жігітқе Заман деп ат қояды. Əйелі екікабат кұнінде байдың жылқысын бағып жүріп, теңізде жүзіп бара жатқан кемені көріп, соған барып сөйлесіп, кетіп калады. Жолдастарына: "Байға айтындар, ренжімесін, еңбеқ еттім деп ақы да сұрамаймын, екікабат əйелім ұл туса, атын Тұяқ қойсын, соны байға жеткізіндер", — дейді. Заманның əйелі босанып, ұл бала табады, атын Тұяққояды, бұл да Тастемір болып кетеді. Тұяқ жапырағы жайылған бай ауыл болады. Сонымен Тастемір он жеті балалы болып, өзі қөп, өзі бай ауыл болып, адайдың төменгі руының белгілі буыны болады. Оның балаларынан Сейіт бай, Сейтімбет батыр, Ақеділ софы баска да жақсы адамдар шығады. ҚазақССР-ы халықақыны Сəтгіғұл Жанғабылов, Берекет, Бектұрлыбай, т.т. Тастемірдің Сейітінен туған Бектүрлының баласы Əуеталық, Қожыр екеуі де өте бай болыпты. Əсіресе, Қожырдың басқа малый бынай қойғанда жылқысының өзі 3000 бастай болған. Қожыр ат майына тендесі жоқ

мырза болады, Қожырдан ат майын сұраған адамның сағы сынбаған. Ат майы деп атты уақытша мініп пайдалануды айтады. Оның есесіне Қожырдың баласы Бақажан ат майына өте сараң болыпты. Қожыр қартайған қезінде жылқы суға келіп үйездеп тұрғанда құдықтың басында отырын былай деген екен: "Бақажаннан ат мінген адамның бəрінің де ерін Сарқасқа Көктас жасапты-ау", — деп жағасын ұстайды. Бұл — 3000 жылқының арқасында я бауырында дақ жоқ екенін, баласының ат майын бермейтінін мысқылдап отырғаны еқен. Сол Қожырдың Шанай деген баласынан тараған Сұлтан деген қісінің баласы Тəжелдиннің Серіқбайұлы Нұрғали деген туысы кед ей болып, 1921-27 жылдары 300-400 қой бітеді. Бұл, сірə, 1927 жылы болса керек, алды — қоянның қысы. Қонысы — Шебір деген жер. Шебірден үш-төрт адам қыдырып Нұрғалидың үйіне барып түстеніп, ертесіне Шебірде отырған Тəжелдинге хабар айтатын көрінеді. Нұрғалидікінде түстендік, кəрі қойлары семіз екен депті, сонда Тəжелдин өзінің бармақтарын санап, басын шайкап, "өтіп бара жатқан өмір-ай" деп, əлденеге өкінішті болғандай рең білдіріп, "Біздің Нүрғалидың да қойының қартайын калғаны-ау" деп, күні кеше кедей Нұрғалиға төрт-бес жыл ішінде қой бітіп, оның саулықтары қартайын қалды деп мысқылдап отырғаны еқен бұл. Тастемірдің Сейіт атасында осындай мысқылдың талайы бар. Тастемірдің Сейтімбет деген баласының да тұқымында осындай əңгімелер бар. Қазір көзі тірі Құлшық Жүбаев деген жігіт бұдан 10-15 жылдар бұрын Алаторпа деген мал дайындау конторында мал базасында бастық болды. Мал бағып жүрген бір қойшы Құлшыкқа арыз етеді. "Жап-жаңа бір семіз қойым бар еді, судан суарын шыққанда мен атыма мініп артынан келсем, қойым Борамбайдың қойына қосынын кеткен екен, айырын түгендесем, белгілі бағымымдағы бір семіз қойым жоқ, соны Борамбайдан көрем" — деп, Қүлшықты ертіп Борамбайдың үйіне қеліп əрнемені мысалдап, соңында жоғалған қойды əңгімелейді. Борамбайдың əйелі Құлшықка рулас елдің кьізы болса керек. "Балдызжан-ау, о не дегенің, ойының ба,

шының ба? Оразамды жаңа ашын отырмын, олда-білда айта көрме, қісінің алажібін аттап көрген жоқпын", — деп Борамбай безектейді. Сонда Құлшық былай дейді: "Жездекеау, олда-білда, сен алажіпті аттамайтынынды мен де білем, алажіп бас-аяғы бір-екі метр, аттап алып не жының бар, басынан айналын аласың, кім айтты сен алажіпті аттап алды деп",— десе Борамбай бынай дейді: "Бар сенгенім сен едің, балдызжан,жездеңе қырсыққаныңа кайтейін, алменен бір койды. Мен бір сорлы-дағы, бөрінің аузы жесе де, қан, жемесе де, қан, баяғыда осы Борамбай солай еді" деп, қойын төлепті. Сірə, қойды ұрлап алғанын қөрген адамдар бар ма деймін. Сəттіғұл ақын жастау кезінде дəулеті бар бір ағайынының ауылының сыртында ат үстінен жырлап тұрса, оның ағайыны Сəттіғұл мақтап өлең айтып тұр деп түсініпті. Сондағы өлеңі мынау қөрінеді: Шұрқыратып биесін, Айғырдың қостың үйірін, Екі үзік болып шығар ед, Үшеуін берсең киіздің.

Ағайыны бие құлындап жатқанда айғырын тойда бəйгеге қосқан болуы қереқ. Сəттіғұл бұл өлеңмен ағайынын қелемештеп тұр. Сəттіғұлдың тағы бір əзілі. Тастемірге қоныстас, əрі жиен Қанжан деген қайыкщы, жарлы жігіт балық аулайтын. Сəттіғұл оған өлең шығарыпты, оны-мұны айта қеліп: "Қанжан жиен, зейін қой, Қашаған жыршы байракқа қырмызы шапан, ат алған, мен нар берсең де, қақалман, Бірақ шығарған сөзім бар еді деп, Айтысып сенен ақы алман". Бұл 17 балалы Тастемірден оқыған, жұмыс жасап жүрген жастар баршылық. Жоғарғы білім алған қыз, қазір Алматыдатұратын Марияш Таңмағанбетова Жоғарғы жəне арнаулы орта білім министрлігінде методист болып жасайды. Сармолда атанған руынан шыкқан — тігптті Оразауқан Ізбасаров. Бұдан басқа Өтеген Салманов — ғалым-зоотехниқ, Тұрарбеков Бердібек — дəрігер, т.т. Назардың екінші əйелінен туғандар: Құдайберген, Майлан,

Құдайбергеннен сегіз бала:

Шотан батыр. Қарақұл, Қайдауыл, Беден, Жамансары, Ақтау, Нұрым, Балбал, біреуін

ұмыттым. Майланнан он бала, Шотаннан бес бала. Жары атам баласында Мəтжан Тілеумағанбетов деген адам болтан. Ол кісіні Адайда тіпті Байүлында білмейтін, я естімеген адам кем. Мəтжан — Қүдайбергеннің Қарағұл деген баласының баласы Бектұрлының немересі, Тілеумағанбеттің баласы. Тілеумағанбет жастай өлген, шамасы 40 жастарында, ол өлгенде əкесі Бектұрлы тірі екен. Қарақұм жерінде Тілеумағанбет деген балшықтан салынған мола тұр. Сол — Мəтжанның əқесінен моласы. Тамды салып жатқанда Абыл ақын дұға етіп болып, Тілеумағанбетке бынай депті:

Кұдайбергеп, Майлан, Шотан бауырың қалды, Тастемір қалың кара сауырың қалды. Мəтжанның əкесі

Тілеумағанбет қадірлі адам болғанға ұқсайды. Мəтжанның нағашысы — Тобыштың Шегімі Қөбен би, молда Көбен атанған. Қөбеннің нағашысы Шеқтінің Көтібары дейтін аңыз бар. 1929-30 жылдарға дейін Майлан атаның балалары шетінен бай болып, қолхоздасу кезінде тозды. Сырлыбай би осы Майланнан шыққан, бұдан 100-120 жылдар бұрын өлген. Шотан батыр — Маңғыстаудан түріқпенді аударуға қатысқан батырдың бірі. Маңғыстауда тұқымы аз, 10-15 үйдей. Көпшілігі Кдракалпақстанда, Ақтөбе облысының Байғанин ауданында, Түрікменстанның Ташауыз облысында. Жарының екінші əйелінен туған Базар да көп ауыл емес. Бұл ата баласынан атақты, спортқа еңбегі сіңген шебер, желаяқ Əмин Тұяқов шықты. Оның əкесі Елемес совхозда малшы. Елеместің əкесі — Тұяқ, оның əкесі — Бабық Əмин

Алматыда тұрады, оқу іздеп барған балаларға оқуға көмектеседі. Жарының үшінші баласы — Тоқтамыс, одан — төрт бала: Бабеке, Тілеке, Құлтығой, Қаржау. Бабекеден екі бала: Өтембет, Табай батыр. Адайда атақты Абын ақын Тілеуұлы — осы аталып отырған Табай батырдың ұрпағы. Есенғараның Ізбайы үкіметтен награда алды. Оның інісі Төлесінов — совхозда мал маманы. Тоқтамыстан Ералиев атындағы совхоздың директоры Қамысбай Қаржаубаев бар. Құлтығой атасынан пəлендей белгілі кісі шыққанын білмеймін. Қаржау атасына тоқталалық. Қаржаудан Қаражүсіп туады. Қаражүсіптен төрт бала: Оңғалбай, Мұңалбай, Игібай, Жақсыбай. Қаражүсіптен бармағынан бал тамған шеберлер шықты. Жүз жылдан бергі адайдағы жаңа салынған тамдардың көбі, мейлі Маңғыстауда болсын, мейлі Үстіртте болсын, осы атаның балаларынан шыкқан шеберлер салған тамдар. Мысалы, Өмірбай, Дүйсен, Игібай, Қарағұл деген кісшердщ қолынан келмейтін нəрсе болмаған. Осылардың қазір немере-шөберелері бар, олар шеберлікпен шұғылданбаиды. Нұрсұлтан Оразүлы Оңғалбаев деген кісі өтті, бұл да осы Қаражүсіп тұқымынан, ол қісі 1924 жылы қайтыс болды. Жарынын кіші əйелінен төртінші баласы Бектеміс, бұдан Қамай, одан Байжігіт, Ақжігіт, екінші əйелінен, яғни Өкіннен 5 бала туады, аттары жадымда жоқ, іргелі, көп ауыл, мал баққан шаруа, қезінде Несібек, Нұр деген жақсы атаққа ие болтан исілер шығыпты. Ақжігіт деген тұкымы балыкшылыкпен кəсіп еткен жарлы кедей, кейінгі жастары — Сармурзин

Онайжан, Əріпов Биеенбі, Дүйсенбі білімді, Маңғыстау ауданы бойынша басшы жұмыстарда, жаңадан оқу бітірген жастары өз алдына. Осымен Жарыдан тараған 8 баланы əзірге тоқтата тұрамыз, кейін де жалғанатын жерлері бар. Енді Мұңалдың екінші баласы Шоғы, бұл кейін Кырыкмылтық атанып кетті. Бұлардың да өзіңдік тарихы бар. Ол кейін айтылар. Шоғы я Қырыкмылтықтан — 2 бала Есекей, Жолай, Жолайдан 2 бала — Жалмамбет, Шоғыны осымен қоя тұрамыз, себебі, Адайдың қөпшілігі Манғыстауда болғанда, Шоғы аталатын елдің қоныс жағдайы бөлек. Соңдықтан төменгі аталарын жіктеп айтатын дерек əзір қолда жоқ. Енді Мұңалдың үшінші баласы — Əли. Бұл да — өсіпөнген тұқым, толықтыруды керек етеді. Төртінші баласы Бəйімбет, бұдан 4 бала: Сабытай, Алдаберді, Рсай, Жəдігер. Сабытайдан 2 бала: Жандай, Медет. Жандайдан 4 бала: Бокқара, Көрпе, Сарболат, (қейін Байпақ), кішісі Сегізбай. Боққарадан — Байбоз, Жанбоз. Байбоздан — Жылгелді, Бигелді, Өте, Арықбай, Молжігіт, Шолпанғұл. Екінші əйелінен — 4 бала, 11 балалы Байбоз. Жанбоздан — Өтеулі, Матай, Шақа, Айым, бұларды "бес Жанбоз" дейді. Көрпеден — 3 бала: Аралбай, Маңғыбай, Күйік. Аралбайдан — Баби, Бабан, Барақат, Сырлыбай. Маңғыбайдан — Бəйсеу, Қылыш, Ырғыз, Торка. Күйіктен — Бекбауыл, Жанбауыл, Сарболат, я Байпақ, бұлар туралы кейін жазылады. Сегізбайдан — Күшік, ол жалғыз. Оның бəйбішесінен — Қареке, Самыске, Сам, Кара. Екінші əйелінен: Күміс, Алтынбек, Айғыр. Үшінші əйелінен — Құлшық. Сегізбайдың қалмақ əйелінен — Қосбармақ, одан — Матай, Төлеп, Нұрбай, тоқалынан — Өтепберген. Сабытайдың екінші баласы — Медет, бұдан 2 бала: Батыр, Байбол. Батырдан — 8 бала, кейін жазылады. Байболдан 2 бала — Алшынбай, Арғынбай. Сабытай бір жаугершілікте арқалаған дорбасы бар əйелге кездеседі. Арқандағы не деп сұраса, "жетім қозы" дейді.

Дорбаның аузын ашын қараса, бір еркек бала. Əйелді еліне келген соң өзі алады, одан тағы бір ер бала туады, атын Атақозы қояды. Сабытай балдарына енші бергенде Атақозыны Медетке береді, Жетімқозы да, Жандай да үлқен үйде қалады. Жандайдан төрт бала дедік: бұлар енші алысқанда Жетімқозыны Сарболатқа (Байпаққа) береді, одан туған баланың атын Қалматай қояды, олар кейін Байпақпыз деп кетеді. Медетке берген Атақозыны Батыр, Байбол енші алысканда Байбол алады да, сол Атақозыдан екі бала туады: Жанысбай, Барақ. Бұлар Медеттің Байболы болып қетеді. Медеттің өзбеқ əйелінен Үдер туады, сол Үдерден екі бала туады: Бүлғақ пен Сырғақ. Бұлғақты Байболға, Сырғақты Батырға береді. Жалпы, Бəйімбет аталатын рудан Жəдігер тарайды. Жəдігерден — екі бала, өспеген аз ауыл, 100 шамалы үй. Жəдігерден Майлаш мырзадан баска белгілі, адам білетін кісі шыкты демейді. Майлаш мырзаның арғы аталары өте шебер кісілер болтан, олардың қолынан келмейтін жұмыс болмаған дейді. Сірə, сол дұрыс болуы керек. Далабай, Төлеген деген жігіттер, шебер жандар — қолдарынан қай жұмыс болса да келеді. Майлаштың Əбділда деген баласынан Асеқеш бар. Ол жоғарғы білімді, Ералиев совхозында бухгалтер. Ырысайдан (Сарқаскд) үш бала: Ақжігіт, Қармыс, Жарлықамыс. Сарқасқа болатын елден осы заманда Бердібеқов А., Бекжанов Қиту, Беқбауылов Темір, Түрікбенбаев Н., Садуақасов Жайық — бəрінің де жоғарғы білімдері бар. Сарқасқа — жалпы аз ауыл, 100-150 үй шамасы. Сарқасқадан өнерлі адамдар шыккан, белгілі Соқырша балаларының қолынан талай тамаша шеберліқ қелген. Олар — ерші, етіқші, ұста болтан. Бəйімбеттің тағы бір баласы — Алдаберді, ол жастай өліп, одан Райымберді қалады. Райымбердіні Сабытай тəрбиелейді. Бəйімбет балалары енші алысқанда Райымберді жас болғандықтан, Ырысаймен (Сарқасқа)

еншілес етеді де, Жəдігер Сабытайда қалады. Бұл тентеқ, соктықпа болады. Бұдан 120 жылдың шамасы бұрын Бейнеу станциясына жақын жерде Күйкенде (немесе Қызылқақ) тоғыз ауыл Құрмантаған шабылғанда (шабушы Хорезм ханының түрікпен əскері) адайдың көбі Маңғыстауға көшіп қетіп, аз ауыл Байбоз, Жанбоз жəне Көрпе сол жерде отырыл қалған. Жауға шабылатын Құрмантаған Сүгіралы деп аталатын (негізі Жетіру Жағалбайлы) Сабытайдың Жандайының қызын алып, Жандайға күйеу болса да Жандай болып кеткен. Небəрі 40 адам болып жауды қуған, арада бес-он күн өткен соң ілгергі ауылдан қелетін кісіні күте алмаған, ал шапқан түрікпен 250 адам болса керек. Хорезмге жақындап Бурабай деген шымырауда қуғыншы 40 кісі адай жауға жетіп, бірден араласа ұрысқан куғыншының жолы болып, оң сапарға тал болып, жаудың табанда 50 адамын өлтіріп қеткен. Қуғыншыдан төрт адам өліп, бір адам жаралы болын, жаудан жесір айырып альт, көп олжамен қайтқан. Жаудың оғынан өлгендер: Есенияз батыр Қожабеқұлы — Жанбоздың Матайы, Төлеп жəне Жəнет батыр — Жанбоздың Өтеулісі, Қабын — Жандайдың Көрпесі, одан Аралбай, одан Сырлыбай болады. Сүгіралы деген ауылдан Қабылдың бетіне жаудың қылышы тиіп, жаралы болып, кейін жазылып кеткен. Жауды кууға аттанған 40 кісі туралы бір ауыз сөз. Мал мен жесір айдап кетқен түрікпен жайбарақат сəсқеліқ ас дайындап жатқан кезі екен (адайлар жолдағы адамның ертеңгі тамағын "шаш" дейді). Жаудың қарасын көріп, не болса да, жапыра шабалық дегенде, Есенияз батыр: "Əлмен қайда?" — деп бетіне қарағанда, Əлмен де: "Дайынмын, сəті болса, сапар оңалар" — деп шаба жөнеліп, жаумен араласын, бір түрікпенді шаншын, боз аргымақты жетегіне алыпты. 50 адамы табанда өліп, қалғаны қашып, алас-капас арпалыста Сүгіралы — Қабыл жараланьт жаяу калган екен. Сонда Əлмен аға ертең ауылға барғанда өзіме берерсің депті. Əлменнен басқаның бəрі де тұкымы өскен, жапырағы жайылған ауылдар. Бүл уақиғаға 120 жылдай уақыт болды дедік. Окиғаға мына бір жағдайлар айғақ бола алады. Орск-

Тұзтөбе жақка қоныс ауын, балаларының жұмысқа орналасу жағдайымен барған Азаматұлы Сатыбалды деген кісінің жылы қоян, биыл 91 жасында, 1962-63 жылдары Манғыстаудағы туыстарына қыдырын қелді. Осыны жазын отырған мен: "Сіздің əқеңіз Азаматқа жиын бергенде ол кісі неше жасында өлді", — дедім (ол кезде мен 9-да едім, атка шапқан бала едім). Сəтекең: "Тоғыз ауын шабылғанда əкем 20 жаста екен, Есеқем оны атқосшы етіп ертіп кетіпті. Есекесі — Есенияз. 63 жасында кажыға кетті. Адайдан кажыға кеткен кісілерден əкем, оның туған қарындасы (Жаманадайға берілген) жəне Құнанорыс Мақтан келмей қалды деді. Молдалар шариғат бойынша өлді деп есептеп, енді ас беруге болады деп келіседі, сол жыл ұлу жылы еді, сонда əкемнің жасы 69-да екен. Мен казір 75 жастамын. Сонда 115-120 жыл шамасы шығады. Би Бəймембет бастаған 100 кісі адай соңынан шыққан, жаудан аман-сау жесірді айырын, 50 кісіні табанда өлтіріп, өлген төрт адамның сүйегін алын келе жаткан 36 жорықшыға жолығын тұрын би Бəймембет жылаптымыс" — дейді. — "Құдай сапарды оңғарған екен, толықсып тұрған тоғыз ауылды жазықсыз шапкан түрікпеннің оңатын жері жоқ, бұл қырық қісінің ішінде Досмамбет те бар еқен. Досмамбеттің жолы қатты еді, бұл жүрген жерде жорықщыныңжолыболынқөргенжоқеді", —депті. Қырық кісінің біреуі Байбоз руьгнан шыққан Ыкылас деген кісі екен, оның дауысы зор екен, жауды көріп, көп болса да, атойлап шаба жөнелген. Бұл артымда тағы да адамдар бар деген ұғым береді. Жандай аталатын ру туралы бір-екі сөз. Жанбоздан шыкқан Иса Тілембайұлы — патша өкіметіне қарсы шықкан адам, кейін күресіп, жеңілгесін патша өкіметіне өткен. Бұл кісіні кезінде ешкім осал деп атамайды. Жауырыны жерге тимеген Ботақара Матайұлы, оның балалары — палуан Құдабай, Жұбаниязов Еснияз батыр, Қуандықби, Аман, Сүйішбек, Қосуақ мырза жəне Қожан, Үбіш мырзалар қонағын күндіз-түні демей, бар тамағын беріп, ықынаспен сыйлаған. Мұңалдың бір баласы Бəйімбет болса, оның баласы

Алдаберді - Сабытай, енді сол Алдабердіге келеміз. Алдабердіден жалғыз Райымбердітуады. Райымбердіден үш бала, бəйбішеден: Жанак, тоқалынан: Боқсары, Текей. Жанақтан — (Маңғыстау ауданы Ералиев атындағы совхозда тұратын карт Сəрсенов Бүркітбайдың 1963-64 жылдары айтуы бойынша) жалғыз бала Болат. Болаттан төрт бала: Өте, Жабас, Ердер, Мойнақ, Жездібай, Байқүл, Жұмабай, Ердерден төрт бала: Жанқұл. Тілеке. Борсық, Қарсақ, Шындыкан. Сəті, Алатай. Қарағұл Қонаршы Екінші баласы — баласының айтуы Үшінші баласы — Батық, одан: бойынша: Жанақтан екі бала: Есінбай, Балтабек. Есінбайдан үш Төртінші баласы — Можық, одан: бала: Батық, Можық Балтабектен бір бала: Болат. Алатай, Сəті, Шаншар, Можыктан бес бала: (Тілеке болатын Сарағұл, Төлендік). Болаттан төрт бала: Ердер, Мойнақ, Өтə, Жабас.

Тілеке,

Ердерден төрт бала:

Байқұл, Жанқүл, Жұмабай, Жездібай. Жұмабайдан алты бала: Еспенбет, Ермен, Қожамұрат, Есен, Оразбай, Науырша. Байқұлдан үш бала: Сарбөпе, Бащы, Балкан. Жабастан екі бала: Балға, Нияз. Қысқасы, Бүрқітбай Сəрсенов те, Қарақұл Қонаршыұлы да Жанақты талдай алмады. Жанақ — іргелік ел, 70-80% қөшіп жүретін малды, бай ауыл, үй саны 1927 жылдары 400-ге аяғын жимай баратын еді. Сүйінқараны Хиуа ханы Аллақүл үш мың əскермен шапқанда Абыл ақын Жанақ туралы былай дейді. Бай да өлді, Жанкелді өлді інісімен, Кырылды барып Адай білісімен. Аллакұл хан бітім жасаймыз деп алдап, қапыда қырған. Тағы да жырлаған жыршынар Жанақты мақтай ма? Шындық па? "Жанақта Жабас би өткен халқына сөзі сенімді, аузына елі караған" дейді. Жалпы, жұрт аузында "Жанакта Жабас би" дейді. Бұдан жүз жыл шамасы бұрын Жанақ-Тауасардың ақ биесі Кіші жүзде аяқ жетер жерде бəйте бермеген дейді. "Тауасар ақ биемен сөйлеседі-міс, бəйге аларында нышан береді-міс", — дейді. Осы заманда Жанақта кадірлі азаматтар баршылық. Азамат соғысының батыры, Отан үшін аянбай еңбеқ етіп, күрескен ардагер Шынытбай Серіков қазір Шевченко қаласында тұрады. Дербес зейнеткер. Жанақ руына жататын ел Маңғыстауда көп емес, 70100 шамалы үй. 1929-30 жылдары малы көп бай

болғаңдықтан көшіп, Сағыз станциясы маңын мекеңдеген. Маңғыстауда Бүркітбай балалары мамандығы бойынша жұмыс жасайды, жоғаргы білімді. Райымбердінің екінші əйелінен: Боқсары, Текей. Боқсары — аз, өспеген ауыл, 60-70 үй шамасы. Боқсарыдан аудандық каржы бөлімінің бастығы Жылқыбеқ Айдаров бар. Текейден бес бала, бəйбішеден: Байшағыр. Байшагырдан төрт бала болыпты. Өспеген, аз ауыл. 60-70 үй шамасы. Байшағыр бытыраңқы, белгілі адам шықты деп айтпайды. Байшағырдың өзі батыр болды дейді. Оған дерек жоқ. Текейдің бəйбішесінен екінші бала Əтембек. Əтембектен төрт бала: Абыз, Қазыбай, Қаратока, Капан. Жəне Алуа (тоқалдың аты болуы керек). Əтембектің Абыздан басқасы көп өспеген, соңғы төртеуі 100 шамалы үй болды. Абыздан төрт бала, бəйбішеден: Есенжан Жылтыр, қалмақ əйелінен: Есқара, Доскара. Ел аузындағы сөзде: Əтембек би, оның баласы — Абыз би, оның баласы — Есенжан би, оның баласы — Алдар би, оның баласы — Тілеген би, оның баласы — Садуакасқожа би, оның баласы — Бəшен (Бəшен казір 70 жасқа қеліп калды). Тілеген биді көрдім, 1914 жылы өлді. Саз деген жерге жерленді, басында қереге (сағана) тамы бар. Тілеген жарлы қісі болыпты. Кіші жүз қазақтары орыс патшасына бағынғанында Жетірудан шыққан Шолақ деген бай Жайықтың шығыс жағына карайтын Байүлы аталатын елге билік етіпті. Орыс патшасының шенеуніктерінің бұйрығы

бойынша ел басқаруға Шолақ Байұлы болатын Сүлтансиық, Беріш, Шеркеш, Ысық, Таз, Адай жəне Есентемірден бірбірден би алыпты. Сонда Адайдан би болып Тілеген Алдарұлы барыпты. Сол Тілеген айтыпты: "Құдай Шолактай абырой мен бак, перзент берсе, бай болу мақсат емес, дəулет адамға жолдас емес, абырой мен бақыт жолдас", — депті. Шынында да Тілеген бай болған жоқ. Адайлар орыс патшасына қөнгенде Тілеген əуелі Түпқараған, кейін Райымберді деп аталатын болысқа правитель болды. Білмеймін, Алеқсандр ма, Николай ма, екеуінің бірінің патшалық кұрған қезінде көп жыл правитель болған еңбегі үшін Петербургке шақырылып, хорунжи ма, поручиқ пе, білмеймін, атағын береді (офицерлік атақпен бірге қандай да болсын орден мен медальдың біреуін берген, казақтар оны шен дейді). Бұл — уақьпында қазақты билеу жөніндегі саясат болар. Теқейдің еқінші əйелі — Тайлақтан үш бала: Əнет, Мамыртай, Жақау. Бабақұл, Əнеттен алты бала, бəйбішеден: Қырымқұл, Қыдырша, Мая, Төлеп батыр, екінші əйелінен: Жаныс. Бұлар алты Əнет деп аталады. Əнет — қөп ел. Бабақұлдан сегіз, Қырымқұлдан сегіз, Қыдыршадан жеті, 2 тоқалдан 7 бала, сонда 11 бала, Маядан үш, Төлептен он екі (он үш), Жаныстан үш бала, небəрі 41 немере қөреді. Əнет шөберелерін де көрді деген аңыз бар. Əнет өлгенде Сисематаға жерленген, кереге там салынған. Оның қасына Төлеп батыр қойылған, екеуіне қатар жазу жазылған. Əнеттің балалары мен немерелері туралы ел аузында талай аңыз бар, оның бірі Төлеп батыр туралы. Төлеп батырдың қайыны Қаратоқай Беріш Есболайдың Итемген деген баласының баласы Қара деген кісі болса керек. Төлеп қалындық ойнап Қараның

ауылында жатады (ертеде қызды жастай айттырып қойып, бойжеткен соң барын, қол ұстап, екі-үш жын қалындық ойнап жүреді. Бірінші барғанын ұрын бару дейді). Сонда Итемгеннің қөп жылқысын жау айдап қетеді. Ел жиналын, жау қуып кеткен жылқының соңынан куады. Қуғыншының алдынан жолда шаң қөрінеді, қуғыншы қарсы келсе, жылқыны кейін елге карай бір адам айдап келеді екен, келсе, манағы қалындық ойнап келген күйеуі Төлеп болады. Мал аман, беріштер тынышталады. Бүрын Беріштің жігіттері Төлептіжуас көріп, қелемеш етеді екен. Қара жастарға: "бұл келемеш ететін адам емес, бүған тамақапарған балалар "осы күйеу бір түрлі, бара жатқанда күйеумен ойнайын деп барамыз, барған соң оның пысы басып, дым айта алмай кайтамыз" деп өзара əңгімелейді екен, мына шешелерің айтын отыр", — дейді. Сол бойда қызын ұзатып, Төлеп еліне келеді. Төлептің бəйбішесі Қараның қызынан үш бала туады: Мəмбетнияз, Есенияз, Тағанияз. Атақты мырза, адайлар осы күнге дейін аузынан тастамайтын Мəмбетнияз — Төлептің бел баласы, бəйбішесінен туған. Адай мен Əлім жауласып, 17 жыл боны бітім болмайды. 1838 жылы Жем өзені бойында Нарыннан Исатай, Махамбет, Əлімнен Көтібардың Есеті екі елдің арасын бітіруге Адайдан Сүйінқараны, Шабай батырды, Мəмбетнияз мырзаны шақырын, олар барып, еқі жақ: "өтқен — өреулі, қалған — салауат" — деп, сақалсипар бітім жасапты. Содан соң елде тыныштық орнап, ел ел болыпты. Ел аузында жоғарғы үшеуі де бейбітшілікті сүйеді екен дейді. Төлеп қайын атасы Қара үлкейіп келгенде оған көрісе барады, сонда Қара Төлептен бұйым сұрайды. Бұйымын сұраган атасына: "Балаңқартайды, шын сұрап отырсаң, балдызымның біреуін бер", — депті. Қара қөп ойланбай, кіші əйелінен туған бір қызын Төлепке берген, бұл əйелінен екі бала туады: Нысамбай, Құлшар.

Төлептің жас кезі болса керек, қай жылдары екені белгісіз Мұңалдың Шоғысының (Қырықмылтық) Ыстыбай-Сарысын түрікпен шауып кетеді. Артынан аз кісі болып аттанады (Балықшы Қармыс батыр өлетін сапарда). Жаудан жесір айырын, жауды мұқатып кайтқан — Төлеп батыр. Төлеп батыр төрт-бес əйел алған адам, олардың бəрінен де тұқым бар, 100-ге тарта үй болар. Төлептен оқыған жастар бар. Алматы қаласында Төлеп батырдың Рахмет деген баласының ақтығы Жұбаев Нұн деген жігіт бар, физика-математиқа ғылымдарының кандидаты, Қазақ Ғылым Академиясы математика-механика институтында лаборатория меңгерушісі. Маңғыстауда Ерғазиев Шақырған, Қожақов, Нұрғазиев, Қарашолақов деген жігіттердің жоғарғы білімдері бар. Əнеттің Бабақұл деген баласынан Еспенбет бай болады. Еспенбет арқадан көшіп қеле жатқанда солдатган капкан екі татар жігіті келіп паналайды, екеуі де арапша сауатты еқен. Ел Маңғыстауға келгеннен соң оқитын балаларды Салыкқа қалдырады. Ел қыстан кейін оралғанша, оқитын 20 шамалы баланы екі татар молда өлтіріп, екі қызды алып, екі татар Салық үйге отын-су алуға тастаған нарлармен Хиуаға қашады. Бұл окиғадан маңайда отырған ел хабарланып, бір жарты күн өткесін соңынан қуған. Итқара деген жерде оларға жетіп (Итқара Ақтөбе ауылының аумағында), Саркасқа Есенияз батыр еқеуін де мергеңдіқпен атын түсіреді. Осылай екі қызды айырын алып қалады. Балалардың өлген жері Еспенбет қырғыны деп аталады, ол жер Шетпе станциясынан Қаратаудың кұбыла бетінде 45 км жерде. Еспенбеттің қіші əйелінің баласы Сəдік деген кісіні жас кұнімізде қөрдіқ, қарны жарық еді. Сол қырғында ол бесікте жатқан нəресте екен, аяқпен теуіп бесікті аударып тастаганда қарны жарылын, бірақ тірі қалады. Сəдіктің баласы — Қоржынқұл. Сол Сəдіктен Маңғыстауда ұрпақбар-жоғын білмеймін. Жалпы, Бабақұлдан Ералиев атындағы совхозда Қосқұлақ деген дəрігер жігіт бар. Əнеттің Қырымқұл деген баласынан да ұрпақ қөп. Қырымқұлдан атақты, қезінде ел билеген Қалбы деген

кісі болтан. Мұның аты тарихта бар адам. Сол Қалбыдан үш бала туады: Капур би, Ақай, Шеріп. Капурдан 12 не 13 бала туған. Қалбы — Аллақұл ханға би болған адам, кейін билікті жас та болса баласы Капурға берген. Капур Аллақұлға бағынғаннан гөрі орыс патшалығына бағынудың тиімді екенін түсінеді. Бұл да тарихта бар. Кейін Капурқожа деген баласынан болған немересі Əбдіні Бұқарға окуға береді. Əбді оқуын бітіргенше Капурқожаның өзі қайтыс болады. Əбді Бұқарда 1908 жылдары діннің жоғарғы меқтебін бітіріп, ата меқені Мырзайыр деген жерге мешіт салып, бала оқытып отырып, 1918 жылы ішек-қарын ауруынан өледі. Осы кісінің Сəлем деген баласынан бір бала бар, ол бала оқымаған, Маңғышлақ станциясында тұрады. Екінші əйелінен туған Хайролла деген баласы Түрікменстанда тұрады, жай шаруа. Капурдың көп баласының орындары бірқатар бар, бəрі де момын шаруалар, сауаттары шамалы. Калбының Шеріп деген баласынан туған Сұлтан, Бекжан деген немерелерінен Ғұбайдулла Сұлтанов елдің қадірлі азаматының біреуі еді. 1937 жылы тұтқынға алынын, содан хабарсыз кетті, кейін кінəсіз болғандыктан ақгалды, бірақ ол я жолда, я лагерьде қаза болған болуы қереқ. Сол Ғұбайдулладан бір бала бар еді, аты Мақсот, əкесіне тағылған айыптан құтынын келе жатқанда 1956 жылы октябрь айында аудандық партия қомитетінің секретары Төлеген Қағазов, МТС-тің партия комитетінің секретары Шоқай Амандықовпен бірге аң аулауға Жетібай дөңінде жүргенде солардың біреуінің оғына ұшкан. Бұл кате ме, жоқ қастаңдық па, жаласы адамнан, бірақ арты қой-қой болды, анау-мынау сөгіс сияқты шарамен тынды. 70 жасқа келген шешесі калган еді, ерге шыкқан қыздарының маңында отыр. Сұлтанның Сақан деген баласынан Шəкірт деген жігіт — оқыған, мұнайшы. Бекжанов Жəли, оның баласы мен інісі Уəли — білімді мамандар. Қырымқұлдың бір баласы — Есеналы. Бұдан елде

шеберліктен атақ алған жəне ақын Өмір жəне Темір Қаратаевтер, солардың туысы Шалабай балалары қолдарынан күмбезді там салу өнері келетін шеберлер. Өміров Назар, Базар, Теміров Қосарбай, Əлендер өте шебер тамшылар болтан адамдар. Алматы қаласында Министрлер Советінің өнеркəсіл бөлімінде бөлім меңгерушісінің орынбасары, техника ғылымының кандидаты Шалабаев Саламат деген азамат бар. Өзен мүнай кəсіпшілігінде Шалабаев Құсайын деген жігіт инженер болып жасайды. Бұдан 70 жыл бұрын қандай бай болтаны белгісіз, революцияға дейін айтары жоқ жарлы болтан, тіпті Бұқарада жоғарты білім алған Əбді де жарлы адам болтан, оның Мырзайырдағы мешіті халықтың қаржысымен салынады. Ол мешіт қазір құлап калган. Əнеттің Қыдырша деген баласынан он бір бала дедік. Солардың ішінен Шырак, Шəбік, Досжан деген балалары Адайда ірі деген байлардың қатарынан орын алады. Кетенің бір байы той жасап қыз ұзатқанда Адайдың Нұрым жыршысы той бастап, болғасын ұзатылатын кызга бата бергенде: "Алтынын кеуекке үйіп көше алмаған Адайда Досжан менен Шəбіктей бол", — депті. Көп атаның баласы, іргелі, бай, мал мен бас катар өскен ауыл. Сондайжагдайына Караганда оқыгандары аз. Тоқбақ деген баласының тұқымынан Сафиев Қəдірбай, Əділханов Берішбай, Шахатов Тасқынбай деген жігіттер жогарты білімді. Əнеттің Мая деген баласынан атакты Бəймембет (18221870) би шыққан. Бəймембет бидің аты тарихта белгілі. 1870 жылы қапыда 48 жасында қаза болтан. Патша өкіметінің жазалау отрядының бастыты полковник Рукин бастаған отрядпен соғыста Иса, Досан, Қожан, Шəбік, Ермембет (соңгы үшеуі Құл баласы), Тілеуберген Оранов (Кожа руынан), Алги Жолмамбетов, Дихан Өтеповтар бастаган адайлықжасак 40-50 солдат пен офицер өлтірген, сол согыста Маяұлы Бəймембетке оқтиіп қаза болтан. Бəймембет Маяев туралы бір-екі ауыз сөз. Ол арабша оқытан, сауатты кісі болтан. Ол Адай елін Ресейге қосуға шын ниетімен жұмыс жасаған адам. Ол Адай елі Ресеймен

қосылса өзіне тиімді болатынын білген. Бəймембет Таушықтан Форт-Шевченко қаласына жүретін жолдың бойында жерленген əкесі Маяның қасына əкелініп қойылды. Оған уақытында там салынтан, бұл кұнде тамы құлап калган. Мая аталатын ел аз, өспеген ауыл, бары Мұқыр-Сағыз станциясы маңыңда мекендейді, 20 шақты үй. Əнеттің кіші əйелінен туған — Жаныс, бұл да көп емес 20 шакты үй, түгелдей Маңгыстауда, оқығандары аз. Бұл жазудың басы үш жүзден басталса да калам Адайлар туралы көп жазып кетті. Сондықтан Адайлардың Маңгыстауға қалай келгенін əнгімелейік. Атадан атаға, одан балаға алуан түрлі сөздер жеткен, əркім есіткенін айтады, хатка жазылып калғандай бір жобадан шығу киын, дегенмен ұлы жобасы — Кіші жүз аталатын рулардың Алатау жактан келгені шындық деп жасаған жорамал онша лағып айтылған сөз болмауы ықтимал, олай болса, Кіші жүз болатын тайпа XV гасырда пайда болды деп шамалауга негіз бар. Кіші жүз Алатаудан батысқа көшкенде Сыр бойында да аздап қоныстанып отырганына дəлел бар. Себебі Байұлынан Жаппас руы, Жетірудан Табын, Шөмекейлері түгелдей, Əлімнен де біркатар рулар Сыр бойында қалып калган. Əлім аталатын елдің көпшілігі Арал теңізін мекендегенін көреміз. Жетірудан Табын, Тама, Жағалбайлы, Кердерілер Жайыкка карай Елек, Қобда сулары бойын сағалаған, одан құбылаға қарай Ойыл, Жем, Сагыз, Темір өзендерінің бойъш Əлімдер жайлаган. Байүлы Сұлтансиық болатын елдер Жайықтың оңтүстікшыгысындағы Калдығайты, Бүлдырты, Шідерті, Жымпиты өзеншелерін, бірқатары Оралдан төменгі Жайық бойын мекендеген. Сол кезде Адайлар Бершугір тауыныңмаңайын, Жем өзенінің бас жағын, Арал көлінің батыс жатын, Көкала, Аяккұмды мекендеген. Ембі деп аталатын станцияға жақын Мұңалжар деп аталатын жерді мекендеген. Ол туралы тарих гылымының кандидаты Мариям Тұрсынованың еңбектері дерек болады. Адайларша айтқанда ұсақ Байүлы деп аталатын Ысық, Шеркеш, Таз, Беріш, Есентемірлер Сұлтансиық пен Адайлар арасында қоныс еткен. Сол замаңда Жем өзенінің

Ақбота, Сəнкібай аталатын жерлерді, Қайнар, Сағыз, тіпті Жайыққа дейін қалмақтар мекендеген. "Кіші жүзді найза бер де, жауға қой" деген макал қалмақтармен жауласқан кезден калган. Кіші жүз рулары қалмақты Жайықтан, əрі Еділден де асырып тастап, қалмақгар мекендеген жерді Байұлы қоныс еткен дейді. Сонымен Байұлы болаты бірқатар рулар бос калган Нарынға қарай қоныс аударған. Бұған молырақ барған рулар: Сұлтансиықтың Қызылкұрты мен Байбақтысы, Беріштер, Адайдың Тəзікесі, Жаманадайы, Тоқтамыс пен Тоқпанбеті, Мəмбеткұл балалары. Қалмақ қоныстан ауды, Жайықтан бергі Атырау аталатын Каспий теңізінің шығыс жағалауын Ысық, Шеркеш, Таз рулары мекендейді. Малы барлары жаз көшіп Елек, Қобда, Ойылға дейін жайлап, қыс Атырауына келеді. Бұлардың қысқы қонысы — Қайыршақты, Əлменқайыр, Лапатқарабайлы, Былан, Жаршық өзені, Жылыой, Қияқ, Қараөзек, Құланөзеқ, Үялы. Əлімнің Кете аталатын руларынан жене Шүрен аталатын руы Мергенөзек, Қарарна, Прорва, Қарашағыл, Қаратон, шығыста Қөктөбе, Маяжалга дейін жаз қөшіп, қыс қьістап жүрді, ең соңғы 1927-28 жылға дейін. Есентемір онша іргелі бай, басы қөп ру емес, сондықтан жартысы Қызылқоға ауданының жері Қарабау — Қаракөлде, жартысы Нарынға өтіп, бұрынғыша Дуаберген, Бекайдар деген жерді мекендеді. Байұлында мынандай да сөз бар: Екі кісі Сүлтансиыкты көрсең, бірі кербездікте, Екі кісі Беріш көрсең, бірі ерлікте, Екі кісі Шеркеш көрсең, бірібилікте, Екі кісі Таз көрсең, бірі саудада, Екі кісі Ысык көрсең, бірі ұрлықта, Екі кісі Есентемір көрсең, бірі корлықта, Екі кісі Адай көрсең, бірі зорлыкта жүреді. Сонымен, Адайлар жоғарғы аталған қоныстардың бəрінен де құр калады. Адам саны өседі, мал басы өседі, сондыктан Адайлар қоныс іздейді. Үстірт аталатын қыр — жалпақ тегістік, жаз жайлауға өте қолайлы. Кейбір жерін, мысалы, Каратүлей, Сам деп аталатын жерлерді қыстауға да болатын.

Бірақбұл айтылған жерлерде ел бар, бұлар түрікпеннің Есен деген тақтасы, олар өздерін бес Есенбіз дейді. Олар: Егдір, Шəудір, Бозашы, Мұрынжық, Абдал. Киіз үйде мал бағатын ел, қыстауы — Маңғыстау, тілі түркі тұқымдас, бір-бірін түсінеді. Біраз жыл тату-тəтті, алыс-беріс аралас көшіпқонып, белді тұқымдарымен тамыр-таныс болған Адайлар Маңғыстауда қыстайды да жүреді, қейін еқеуінің арасында дау-жанжал шығады да, ол қөбейе береді. Ақыры екеуі жауығады. Шəудір, Бозашы, Мұрынжық тайпалары жаулықты бұрын бастайды. Адайлар: "Бұл жерде талай ел болған, талайы қетқен, қөп болса, сен де сол елдің бірі боларсың" — деп қарсы тұрады. Кіші жүз Сыр бойынан батысқа карай бірнеше жыл Жемнің бас жағын, əсіресе, Адайдың Мұңал деген руы қоныстанып, кейін қөпшілігі Арал теңізінің жағасын мекендеп жүрген шактың бірінде Кіші жүз Жайыкқа карай көшкен қалмакка аттанады. Əсіресе Жетірудан Табын, Əлімнен Шекті, Байүлынан Адай. Бұл заманда Кіші жүзде Байұлы жауға шапқанда "Алшын" деп ұраңдап шабады екен. Қалмақты жеңіп, батырлар өте көңілді келе жатады. Адайда бұрын аты-жөні белгісіз бір адам түн болса, елді үркітіп немесе əргүрлі уайым айтын, елге маза бермейді. Тун болса айтатыны: "жорыкшы амаңда келеді, жаманда келеді". Мұны ешкім тауын, қолға түсіре алмайды. Бір күні жорықшыңан сүйінші сұраған хабар келеді, ел қуанады. "Аузына қан толғыр, түн болса біреу ұйқы бермейтін еді" — деп, бірбіріне хабарлап, соны ұстасақя білсек дейді екен. Бірақбұл адам түн болса бүрынғысынша: "жорықшы аманда келеді, жаманда келеді", — деп айта береді. Ақырында жорыкшы ауылға жетпей, бұл елді Хорезмнен келіп жау шауып, малды, жанды айдап, қолынан келгенінің бəрі істеп, кайтып қетеді. Жорыкщының алды толы мал, қойыны толы жетім-жесір, бірақ ауылдың жаны жорықшының ойындай болмай шығады. Енді жау шапқанда елде де, жорықтан келген батырларда да ешкандай қайрат-жігер болмай қалады. Бұрынғы түнде елге маза бермей жүрген адам Бекет болып шығады. Оған дейін Бекетті ешкім елемеген. Бекет айтыпты

дейді сонда: "Енді билікті өзіме беріндер, Алшынның ала туын да қолыма беріндер, менен хабарсыз ешқайда алаң болмандар. Жауға кеткен мал мен жанды қууға, артынан қашан жүруді өзім айтамын", — дейді. Сүйтіп жүргенде арада үш жыл өтеді, бір күні Бекет: " Аттан да аттан!" деп ту көтеріп Хорезмге аттанады. Бір жағынан қазақ Қіші жүз барып, қарақалпақ, өзбек, түрікпенді шабады. Кетқен мал мен жанның орны көңілдегідей толып, ойлағандары болып еліне келеді. Айтушылар біліп айтса, Бекет жауға "Аттан" деген күн, Хорезмді қоқандыктар келіп шапқан қүн деп жорамалдайды. Содан бастап Адайлар ұранын Бекет деп кетқен дейді. Бұны 17 ғасыр деп шамалайды. Адай еліндегі аңыз ауыздан ауызға осылай тарайды. Енді Байұлы болатын Кіші жүздің əрбір руы өзінің белгілі адамдарының атын өздеріне ұран етіп кетіпті. Беріштер Ағатай, Шеркештер Шағырай, Ысықтар Бəйтерек, Жаппастар Баймұрат, Таздар Бақай, Сұлтансиықтар Əйтімбет, Қара дейді. Есентемірде ұран болмай, Сырым заманында Есентемір Бөқен бимен ақылдасын, Есентемірге Алдаоңғар деген ұран береді дейді. Алдаоңғар адам аты ма, жоқ тек алды оңғар деген сөз бе, оны білмеймін. Қейін Қіші жүзде Табындар — "Жоламан", "БарақМөңке", Əлімдер — "Майлыбай", "Бактыбай," "Жанқожа" деп ұраңдаған. Бекет Адайдың қай атасына жатады? Ол — Мұңал, Мүңалдың Жаулысы, Жаулының Қосқұлағы. Қосқұлақтан Жаналы, Тогызақ, Төленді деген үш бала туады. Жаналыдан төрт бала: Атағұл, Өтеғұл, Мырзағұл, Еділбай. Мырзағұлдан төрт бала: Алдаберген, Алдаонғар,

Бекеттен бес бала, бəйбішеден: тоқалынан: Тоғайдан Құлнияз деген бала. Құлнияздан төрт бала:

Мендікул, Бекет. Бəйтелі, Жайлау, Тогай, Байнылы, Қодар.

Аман, Үрпек, Қара, Сары. Қарадан — Қосуақ деген бала. Қосуактан — Суқан деген. Суқаннан — Сəуле деген жалғыз бала. Сəуледен — Ермек жалғыз. Ермектен — Қоныс жалғыз. Сонымен Бекет өзінен бастап Қонысқа дейін тоғыз атаға келіп тұр. Бекет тірі кезінде эр жерден қоныс қарайды жəне балаларына "мені өзімнің айтқан жеріме қойындар" депті. Бекеттің моласы Жем бойында Акмешіт, Күйкен тауы жағалауында Бейнеу, ең акыры Үстірт тауының Қаратүйе, Маната аталатын тау жолынан оңтүстікке карай жағалаудағы Оғынанды деген жерде. Моласы таудың астында, асты мен үстінде жаяу қиялап баратын жалғызаяқ жол бар. Үстірт пен Маңғыстауды адайлар қалай қоныс етқенін жалғастырайық Маңғыстауда түрікпеннің ханы Құггық Сейіт Хиуа ханына малдан зеқет, бастан пітір беруді талап етеді. Ол қейбір жакын қоныстанған сыбайлас Адай руларынан да ерікті-еріксіз, біреу үшін біреуден зекет пен пітір алады. Арада наразылық көбейеді. Адайлар бітім сөйлесуге арада елшілер жүреді. Екі жақ бітім жасайтын жер белгілейді, ол жер — Жалбарт, Таушықтан 25 км жер. Адайлар Жалбартка жиналады, бітімге эр рудың белгілі-белгілі адамдары келеді. Түрікпендер бас-аяғын жинап келеді де, жиналған Адайдың кілең жақсыларын түгелдей қырын, олардың аты мен тонын олжалапотыра береді. Адайлар мұны Құгтық Сейһтен қөріп, оны өлтіреді. Шетпеден оңтүстіқ-шығысқа жүргенде Ақүйік

деген моладан тіке кұбынада Құттық Сейіт хандығы жəне шыңырауы деген құрлық бар. Осылай түрікпендер мен адайлар арасында жауығу басталады. Егдір мен Абдал деген түрікпен тайпасының біркатары кьірмен көшіп Жайықтан өтіп Астраханға, бір катары орыс шенеуніктерімен сөйлесіп қайықпен Донга қарай Ставрополь өлкесіне кетеді, ал жарлы Егдір мен Абдалдар теңіз жағасында балық аулап отыра береді, оларға адайлар тимейді, тату қөршілік қатынаста болады. Ал, Шəудір, Бозашы, Мұрындықтайпалары Адаймен жауласа береді. Ақыр аяғында шыдай алмай бұлар Хорезмге көшеді, осылай түрікпендер Маңғыстау деп аталатын үш түбекті — Бозашы, Қарағантүп, Исанды тастап кетеді. Түрікпендер түбекті түгел тастап кеткесін, адайлар қоныс іздеп Маңғыстауға келеді. Қонысты рубасы батырлар іздейді екен, сонда қоныс іздеушілер Тіней Тəңірберген батыр, Қенже Қонай батыр, Шотан, Айбас, Арғынбай, т.т. Бұлар ата жігіне қарай жерге иеленеді. Бұған шамамен 260-270 жыл шамасы болған болар деп жобаланады. Халық ақыны Сəттіғұл Жанғабылов 1910 жылы адай жұтап, мал тұқымы азайын, адамдар кəсіп іздеп Форт-Александровскіге жаяу шұбырғанды жырлап, соның бір жерінде "Адай бұл жерге ту тігіп меқен еткелі еқі жүз жыл шамасы өтті" дейді. Сəттіғұл ақын бір дерекке сүйенген шығар. Енді Маңғыстауда қалған түрікпеннің Бозашы, Мұрынжық, Шəудірдің рулары біржола өткен-кеткенді елемей, алажіп қесіп, тшшақты бітімге сөйлесуге шақырады. Түрікпендер жақтан Абдал атасынан Əжниязбек бас болып сегіз қүн мұрсат сұрап, сегіз күнде Үланақ деген жерді белгілеп, адайлар Маңғыстаудағы аз түрікпеннен қорықпай (уақыт жазгытұры болса қерек) аттарын шөпке бос жіберіп, өздері тоғыз құмалақ ойнап, еш заттан хабарсыз жата береді. Сегізінші қүннің ертеңіне хабарсыз жатқан адайды түрікпендер тосыннан тұрғызбай басып қалып қырып кетеді. Қуйбышев совхозының жерінде "Жаужол" деген жер бар сол түрікпен келген жер дейді. Тірі адам аз калады. Мұны Үланақ қырғыны дейді. Үланақ деген сөз Түрікпеннің дүниеге келген нəресте ахылап туды деп,

Оғыланақ атаған, қазақтар оны өзінше айтып, содан Ұланақ болып кеткен. Қожакелді батыр жау басып қалғанда баласы Ожымпайды мінгестіріп қашып келе жатса, алдында інісі Көшен жаяу қашыпкеле жатыр екен, сонда Кожакелді батыр: "Қаралат үш адаммен жаудан құтқармас, ол бір адамды құтқарар" — дейді. Сонда кім калады болғаңда Қожакелді батыр: "Атасы баска қалсын" — дейді. Сонда баласы Ожымпай атасы баска мен ғой деп аттан түсіп, ағасы Көшенді мінгестіріп жіберіпті. Қожакелді батыр інісі Көшеңді кеңге шығарып тастап, қалып қойған баласы Ожымпайды іздеп Ұланаққа қайта келгенде түрікпендер Кожакелді батырды да, баласы Ожымпайды да өлтіреді. Байбол Атақозы батыр да кұла атын жібермей қолда ұстайды екен. Ол өз адамын нобайлап аман алын шығыпты. Ұланақта қырылған адай төбе болды дейді. Осылайша түрікпендер адайды екі жерде — Жалбартта, Ұланақта алдап қырып кеткен. Осыдан кейін адайлар түрікпенге біржолата жауығып, түрікпенді ата жауым деп, тегіс атқа мініп, көзге түскенін қыра берген. Жəуміт аталатын тайпаның ішінде Атабай руынан бастығы Ақмолданы қойсуы Қарабақыда бұларды келістіріп қырған. Үланақ пен Жалбырттың бірінен кем болмаған. Қай заманда екенін білмеймін Ауыздыбас жəне Түлкілі деген жерде адайдың карауылда жүрген Əбіл жəне Бөкембай деген екі жігітін екі жерде ұстап өлтірген, сол жерлер қазір "Əбілтөрткіл", "Түлкілібөкембай" болып аталады. Бұл екі жігіт Қосай жігіттері екен, Əбіл кəдімгі Қосайдың Байболы Есенқүлдың Есек деген батыр баласының баласы. Сол Есенкұлдың Нұрбай деген баласының немерелес Айтқұл баласы Бөкембай сол екі жігітті түрікпендер өлтіретін жерде түрікпендермен соғысып, түрікпендерді табанда бірін жібермей қырған. Сол жер осы күні "Түрікпенсүйек" атанып кетті. Жем өзенінің құбыла жағында, Жемнен 50 км шамасы жерде Есекжал деген жер бар, қасында Биікжал деген жерде (осы күні Биікжал деген мұнай қарайтын бригада тұр) адайлар жиналып Есек батырдың ауылында кеңеседі.

Маңғыстау мен Үстіртте түрікпен тастап кеткен қоныс пен суды өздеріне меншіктеуге көпшілік болып сөз байласады. Бұл кеңеске адайдың əр руынан, əр атасынан өкілдер қатынасады. Жарыдан — Шотан мен Үсен, Бəйімбеттен — Арғынбай мен Төлеп, Ескелдіден — Жанұзақ, Жеменейден —Сейіт би мен Бегеш батыр, Зорбайдан — Таған, Бабықтан —Əжібай, Шоңайдан — Бекбаулы мен Құнан, т.т. Осылай Есек батырдьгң ауылынан Үстірт пен Маңғыстауға жүреді. Əркім ұстаған шымырауына я Каратаудағы бүлаққа өздері белгі салады. Біреуге біреу киянат жасамайды. Есет Қарабұлақ, Ақшағыл немесе Бейнеу, одан батысқа карай Каспий теңізін жағалап та су, құдық іздеген жүргіншілер жүре береді. Біреудің белгілеген жеріне баска адам қол сұкдайды. Сол Есек ауылынан шықкан əркім жеткен жерін ұстап келеді. Бекбаулы мен Құнан Уəлі деген құдыққа қеледі. Бұлардан бұрын ешкім келмеген, демалып бірер қүн жатын, енді жүрейін деп отырғанда Бекбаулы ауырын, көлікке жарамай қалады. Құнан қосшысы Дəндібай деген інісі (бұл Барақтың баласы Құнанның туған ағасының баласы) Уəліден ара қонып Қызынсай аталатын сайдың басынан өтіп бара жатып, ертеде малдың шұбырған жолын көріп, мүны "өріс жол" деп атайды. Жолмен тауға қарай бұрылса, қосқатта недəуір көл мен бұлақ бар екен. Аттарынан түсіп дəмін татын қараса, малға ішуге жарайтын алғаулау екен. Сол жерді төңіректеп қарап жүрсе, кеуекте сауыт жатыр екен, бұған "Сауытты" деп ат қояды да, сауытты баска жерге жасырып, тағы да батысқа қарай жүре береді. Араға екі-үш күн қоньгп, осы күнгі Жыңғылдыға келеді. Басы Қаратаудан шығып жаткан мол сайдың бойы толы жыңғыл екен, бұған "Жыңғылды" деп ат қояды. Тағы ілгері жүреді, 15 км жерде тағы бір бұлаққа қеліп айналып көреді де, демалып жатады, ұйқтап кетсе, біреу дауыстап оятады. Бұл — Қамысбайдың Жамансары баласы Шəмей екен. Құнан бай əкесі Даңнан: "Бай, су ұстап жатырмысың?"— деп сұрайды. Құнан "иə" дейді. "Суы ащы ма, тұщы ма?" — дейді. Құнан: "Дəмін татқаным жоқ" — деп шынын айтады. Сонда Шəмен: "Мен таттым,

тұщы" — дейді. Кейін төрелескенде су Шəмейге тиісті болады. Көп жылдар өткесін суды Құнанның немересі Есен Шəмейден сатып алады. Құнан тағы ілгері жүреді де, Сартас пристаны түрған жердегі қүдыктарға белгі салады, со дан бүл Құнан суы аталып кеткен. Тағы да ілгері жүріп, теңіз жағалайды, теңізге караған таудың қосқатында тағы бір бүлақ көреді, мүны да белгілеп тағы ілгері жүре бергенде тағы да шамалылау бұлақты көреді, бұл "Құнанбүлақ" атанады. Кейініректе Мамыртай деген руға берген қызы төркіндеп келіп, сол Қосқаттағы бұлакты сұрайды. Құнан қызына сұраған бұлағын береді, қыздың аты Суат екен, содан бұлақ "Суат" атанып кеткен. Құнан ең соңында Кетікке (Форт-Шевченко қаласын адайлар Кетік дейді) барады, барса, орман калың жыңғыл, қамыс, жантақ, əртүрлі шөп малынып түр. Əсіресе, кыс айында малға таптырмайтын қоныс, карап жүрсе, сорға қарай ағын жатқан бұлақ бар, суы тұщы, мұны "Кетікбұлақ" деп атайды. Кетік деуі — бір жағынан барғанда тауы кетік-кетік. Кетік туралы бірер сөз. Патша өкіметі қамал салғанда бұл жерді əуелде картада Кетікбүлақ, кейін Форт-Петровск, артынан Форт-Александровск деп атады. Адайлар Үстірт пен Манғыстауды түтелдей өздеріне каратып алады, бірақ мал мен бас өсіп, бұл қоныс мал өскесін тарыла береді. Сондықтан Жем, Қайнар, Сағыз, тіпті Ойыл өзені, одан да əрі қоныс іздеуге тура келеді. Əр ру, əр ата суды, жерді өздеріне меншіктеп алғанда, кейбір рулар Маңғыстауға келмей жаз Үстірт, Самды жайлап, қыс Қарабауыр, Ауданға карай қыстайды. Бұлар — Балықшы (Шыбынтай), Шоғы (Қырықмылтық), Тобыштың Шегемі, Қарашы, Бегеймен Сүйіндік, азғана Акпан. Қосайдың Байболы деп аталатын Есенкұл, Еспенбет, Қадыр рулары жоғарғы адай болып аталады. Адайлар мен түрікпен арасындағы жанжал дүрысыңда Хиуа ханынан болған əлек, соның саясаты. Ол — түрікпенді казакка айдап салып, ұлт араздығын өршітіп қою арқылы өз өктемдігін жүргізу. Сүйінкара шабылды дейтін 1832-33 жылдар — Аллакұл билеп тұрған кез. Ол 3000 əскерді Мəмбетнияздың

басшылығымен аттандырын қазақты шабады. Ал Сүйінқара əскер жинап ел шапқан жоқ. Сұйінқара əскер жинап ел шапты, қатын-баланы шулатты деген сөз шындық емес. Ол туралы ауыздан ауызға, атадан балаға мирас болатын бір де ауыз сөз жоқ. Сүйінқара ел арасында ұлт араздығын тудырушы емес, ол Хиуа ханына қарсы, тек Адай емес жалпы казақтың Хорезмге қыста барған шаруаларына зекеттен бастап неше түрлі салықтан бас тарттырған, ел үйтқысы. Бұл жерде, əсіресе, Кіпті жүз аталатын елдің малды көшіп жүріп бағатын тайпалары — адайлар, Табынның Асанқарағайлы деген рулары. Əлімнің Шекті аталатын руларынан барған қазактардың малы мен жанына ерік болмаған, қарсылық еткендерін əрісі дарға асу, берісі шыбықпен дүре соғу. Сол үшін ханның қойған жендеттері бар. Айта кететін бір жай, адайлар кейін шегінгенде, Əбілкайыр Кіші жүзге хан екен. Адаиларды патша өкіметше көндіргісі келгенде оған бас имеген. Қейін Əбілқайыр өлгесін оның баласы Айшуақов Баймағамбет сұлтаннан Сүйінқара ақыл сұраған. "Əкең Кіші жүздің көпшілігін орыс патшасына неліктен бағындырды?" дегенде, Айшуақ айтыпты-мыс: "Көшпелі киіз туырлықты қазақ қаруға қалай, несімен карсы тұра алады, орыстың алыстан ататын зеңбірегі бар, бұл бір, екшшіден, отырықшы болсаң жерсу береді, баланды оқытады" — депті. Сүйінқараның бұл хабарын естіп Хиуа ханы Астрахань-Саратов саудагерлері сауда жасап, екінші жағынан патша өкіметі қамал салып жатқан Форт-Алеқсандровскіге əскер де шығарып қарайды, бірақ одан қорытынды шығарылмайды. Естеліктің авторы — зейнсткер Мендалиев Алшын, Шетпе посслкесі, Маңғыстау ауданы, 122 сентябрь, 1970 жыл.

I. ЕСТЕЛІКТІҢ ЖАЛҒАСЫ Адайлар Маңғыстауды түгел өздеріне қаратып алғаннан кейінгі жағдайлар. Кіші жүз болатын рудың өз арасында, яғни, Адай мен Əлім арасында 1820-1825 ж. басталып, 1838 жылы бітім болын тынышталды. Адайдың 2-3 ауылы шаруасының жағдайына байланысты Маңғыстауға басқалардан кештеу көшеді. Мысалы, караша айында. Осы уақытта қазіргі Атырау облысы Ембі ауданына карасты Үшқан-ата — мол су, 2-3 ауыл адай малын суарып, жөніне қонады жəне ертемен көшеді, жылқышылар жылкыны түтендеп жөнге айдамақболғанда, жаз жайланған еті арықтау атқа жапқан атжабу аттың үстінде жоқ болып шығады. Адай жылқысымен аралас Əлімнің де көп жылқысы болады. Көшкен ел сондай асығыс, мақсаты — Маңғыстауға жету. Бірақ Əлімнің жылқышыларына айтып кетеді, ат жабу қолды болды, сендерден басқа ешкім жоқ, сендер алдыңдар дейді. Арада аздап жанжал болады да, Адай Маңғыстауына, Əлімдер Атырауына кете береді. Атырау қыстайтын Əлімнің Кете аталатын руынан — Алтай, Құттығай, Байқошқар, т.б. рулар қелер жыл жайлауда қездесіп, Кете бір кісінің антын берсе де, жабудың бəсі — бір бас қой я ешкі беріп кұтылса да, қалау кететін болады. Əрине, жан беру оңай ма, Кете жағы бір бас мал беретш болады. Күз, əркім қыстауға көшетін мезгілде Адай жағы Кетеден уəде бойынша мал сұрайды. Кете мал бермейді, əуелі ат жабу жоқ болатын жердегі Адай жылқысы мен бірге жайылған Кетенің жылқылы ауылының бір атын барымталап, көшкен елінің соңынан бара жаткан адайды кетелер қуып жетіп, барымта алған адайды өлтіреді. Сонымен келер жылы тағы да кете айыбын мойындамайды, екі жақтөреге барады. Төреші Кетеге: "Кетенің Əлімбет аталатын руынан сегіз кісінің антын бересің, ант бере алмасаң, тиісті құн бересің" — дейді.

Адайлар: "Кете ант бере алмаса екі құн берсін, болмаса, өлтен кісінің сүйегін тауын берсін" — дейді. Бұл төре əділ төре емес деп, аралары бітімге келіспейді. Кыскасы, Кете ант бермейді, Адай құн даулайды. Сонымен: "Даудың басы — ттышақ, түбі — құшақ'' екі ел жауығады, арада талай кырғын, жаушылық қөбейеді. Ақыры 1837-1838 ж. хан Жəңгірмен ұрысып, Нарыннан , Жайықтың шығыс жағына шыққан Исатай мен Махамбет Шəли, Кете, Құдайберген батыр мен жоғарғы Шектіден Көтібардың Есетін алып, Адай мен Əлім арасындағы жаушылықты тыныштату жағын қарастырады. Сөйтіп, бітімге Адай жағынан уəкіл шақырады. Адайлар да бұны қарсы алып, араларынан мына кісілерді уəкіл етеді. 1) Сүйінқара, 2) Шабай батыр, 3) Мəмбетнияз мырза. Жем өзенінің бойында Каратөбе деген жерде екі ел бітіседі. Сол жер осы күнге дейін "Маспакаттың Қаратөбесі" атанып қалды. Бітім болды, кейін тыншыды. Бітім болғанша жалғасқан жаугершілік туралы кейбір уақиғалар: Əлімдер адайдың белгілі 3 ауылыныңжылқысын барымталап алады. 1. Шоңай болатын рудан Өтенің 1500 жылқысын; 2. Жеменей қедей Шəукембайдың 2000 жылқысын; 3. Жаңай Шонтының 2000 жылқысын. Бұл толысып тұрған үш ауылдан алынған қыруар жынқы қаны бар, "'ермін, батырмын" деген жігіттерді үйде тыныні жатқызбады. Адайлар бас-аяғын жинап, бірнеше мың қол болып, жаз шыға Əлімге аттанады. Сөйтіп, Сағыз өзенінің бойында Ақ-Құм деген жерде Əлімнің Ожырай, Кете, Шүрен деген үш тақтасын шауып, қөп адам өледі, көп мал алады. Кіші жүздің Жетіру мен Адайдан баска Байұлы болатын елдің қадырлы билері — ақсақалдары екі жағын бітіруге кіріседі. Келер жылдың наурыз (амал) айына Ойылдың Кайынды, Қарағанды деген жерін уəде етіп, тарқасады. Уəде бойынша наурыз айында адайлар айтқан жерге келеді. Əлімдер үй тігіп, қонағасы беріп, "арада билік айтатын кісілер келсін, жата беріңдер" деп, Адайды баға береді. Қыскдсы, Ойыл өзені тасып, кемерге келген күні еш нəрседен хабарсыз

жатқан адайды табанда қырып жібереді. Сол жер "Батпақты" атанды. Себебі, қан мен құм араласып, бұл қырғында Табынай-Көбек батыр бірнеше адамды ат жалдап алып шықты дейді. Бітімге барған адайлар аттарьгн бос жайылысқа жібергенде Көбек атын қолда ұстайды екен. Тасыған судан ат жалдап шығарғаны (Сүйінқара, Ботағара, Тілеумағамбет, тағы-тағынар) жəне Сүйінқара айтыпты: "Қонақаты — қолда игі", көлікті көзден таса етпен, бүл не деген жайбаракат, түбі бір затқа ұшырамай ма деп коркам" десе, басқалары: Майлыбай мен Бақтыбайға тапсырьгп ант беріп отырғанда, Сүйеке, қалай сенбейміз кайдағы бір сарыуайымды айта бермеңізші деп малтасын езіп, қонағасысын жеп жата бергендегі жай ссылай болды. Адайдың көбі өлді, азы тірі қалып, азып-тозып елге əрең жетеді. Арада 2-3 жыл өткізіп Əлімнің Атырауға қыстайтын рулары түтел келді деген шамада қыс бекіген соң, Адай жағы жорыққа шығады, кар қалың, күн суық. Адайлар күн-түні бір адаспайтын жершіл, ізші Көші, Боздақ деген кісіні басшы етіп жүреді. Боздақ пен Көші туралы бір-екі сөз. Боздақ Адайдың Келімбердісі, одан Мүңалы, одан Эли, Əлидің Мөңке деген атасынан Көші, одан — Арыстан, одан Есжан, одан Сақтаған, одан Əбдір (Алматыда тұрады, қатардағы қадірлі азаматтың бірі). Атыраудағы Əлімге ұран отын жағып, айсыз қараңғы тұнде жүріп келіп, бір жерде жол басшы кідіреді. Мақталы ескі шапанды тігісінен жыртып, ұшына от береді. Мақта қызарып сəуле береді, соны "ұран оты" дейді. Қамалып қол жүрмейтүрғанда, "не болды?" демейме. Сонда Боздақ былай депті: "Бірде қарауылда жүріп Нүралтай (шамалылау бөлік төбешік адайларша осылай аталады) төбенің басында шөптен, балшыктан салған аласа мола құлпытасы бар екен. Атымды ылдиға қойып, төңірекке қарап, еш зат көрінбеген соң бейіггің өкпе тұсынан оң қадам жерден жерошаққазып қуырдақ жылытып едім, сол шама ма деп кідіріп тұрмын, солай болса, бағыт дұрыс, болмаса, адастық" — депті. Түсіп қараса, Боздақтың айтқанындай болады. Боздақ тағы айтыпты: "онда құбылаға қарай он қадам тура жүрің,

жерошақтабылса, батыс жағында бұта болар, солай болса ошақтың маңайын аздап сипап қарасаңдар, кездік пышағым ұмыт қалып еді", — депті. Айтқандай пышактың сабы қурап калган екен, жорықшы қуанып жолымыз болды деседі. Айтқандай таң ата Алтай — Кете Басығара батырдың аулын, басқа да бірнеше ауылдарды шауып, келген ізімен кайтайъш десе, алдын əлімдер қамап қальтты. Адайлар амал жоқ Каспийге мүзға салады. ТеміртапқанБайтақ деген аралға қелгенде əлімдер жетіп ұрысады, бұлардың аттары тағалы, ал адай аттары тағасыз. Адайлар аты нашарын ілгері жіберіп, кедергілей ұрысса да əлімдер жеңіске жетеді. Адай жағынан көп адам шығын болады. Қайыңды мен Батпақтыда алдап қырса. мұнда каттысыз ұрысып, бұл жорық та адайлар үшін пайдалы болмай гдыгады. Осы жорыққа қатысқан Құлыш туралы таты да бір-екі сөз айта кетейін: Адайдағы көбірек рулар — Мұңал мен Тобыш. Құлыш — Тобыштан оның Оразы, одан — Жайық, одан — Əлмембет, одан — Шоңай, одан — Тоқсамбай, одан — Даң. Даңның қіші əйелінен туған Тұманбайдың баласы отыз жасына дейін ұры болыпты. Өзі жарлы, ұры болып жүргенде елсізде бір адамға тап болады, ол қісінің аты да, ер тұрманы да қолайлы. Құлыш аты мен ер-тұрманын олжалайын деп, ана кісіні аударайын дегенде ол кісі Құлыніты ердің алдына өңгеріп алып: " Енді осы əдетті қоямысың" — деп ақбас ердің шошақ басына үш рет қарнын бастырьгпты, содан кейін ұрлықты қойып, адайлар Ресейге көнгенде бірнеше жыл волосной правитель болып, ақыры кажыға барып медресе, мешіт салып Хиуадан қарақалпақ молда əкеліп, хадимша болса да, маңайын, қоныстас адайды, өз елін нобайлап сауаттандырған адам. Бұл Құлыш Теміртапқан-Байтакта Көбек батыр мен Ержан деген кісіге атқосшылықетеді екен, аты нашарларды ілгері жібергенде К,үлыш та кетеді. Жолда аты жүрмей, мұздың үстінде найзасына сүйеніп отырса, артынан Ержан келе жатыр екен, Құлышқа қарамай өте шыгыпты. Ержекесі

карамай кетгі, енді қайтем деп отырғанда Көбек бір əліммен найзаласып, бірін-бірі ала алмай келе жатқанын көріп Құлыш: "Бактыбай мен Майлыбайдың аруағы атқыр, адайдың шұйкедей немесін түсіре алмай келе жатканың" — деп айқайлайды. Сонда Құлышты "Əлім" деп назары ауа бергенде, Көбек оны іліп тастап, атты Құлыш мініп кетіпті. Кешке карай адайлар Бозашыға карай шығып, кім бар, кім жоқ деп, əркім өз руларын шақырып: Қосай, Жеменей, Мұңал, Тобыш деп адамдарын түгендегенде Көбек Құлышқа Тобыш адамынды түгенде депті. Адамды санап келе жатып, қайта-қайта "Ержекем" дей беріпті. Бірақелге келген соң бөтен əңгіме болмай, жүре береді. Ажал Құлышқа бұрын келеді. Ержан соң өледі. Ержан өлерінде кіші баласы Көктаубайға өсиеттапсырады: "Құлыш тұқымын сыйлай гөр" деп. Себебі, сол мұз үстінде болтан жағдайдың бəрін баласы Көктаубайға өзі айтыпты. Құлыш елге келген соң айтады ғой деп едім, ол аузынан шыгармады деп əкем айтты" — деп Көктаубай Қүлыш тұқымын өзі өлгенше сыйлаумен кеткенін көзімізбен көрдік. Клра жермен барып. қайтарда мұзға түсіп, жолы болмаған сапарда адай елін басқа көрші Байұлы ауыздай аяушылық еткенмен, басқа кұш көмек берген жоқ Кіммен олжасса да, адайлар ешкімнен көмек сұрады демейді. Адай Сүйінқараны Хиуа ханы шапқанда адай көп шығынға ұшырады. Дегенмен қарап жатудың есебі болмады. Кетені Адайға айдап салып жүрген жогарғы қалың Шекті деп түсініп, бұл елдің басшыларына елші жібереді (Арыстан — Көтібар солардың тұқьгмы деп). бұдан да мəнді хабар ала алмады. Не болса да енді шабуылды Шектіге жасауды мақұлдап Бердібек батырға ту ұстатып, жорықты Шектіге жасады. Арал теңізінің батыс жағы. Аяқ-құмның көкала-қүмында үлкен согыс болып, бұл сапар жеңіс адайдың пайдасына шешілді. Міне, басталуы да, аяқталуы да осылай болып, жоғарғы аталған кісілердің бас қосып жасаған баталары қабыл болып, кейін ел арасы біржола тыныш болды. Бірақ Адай, Əлім бітімі болғаннан кейін Исатай бастаған көп

əскер Орынборға шабуыл жасаймыз цеп, Қиылда орыс əскерімен кездесіп, сол ұрыста Исатай да өліп, адайдан да көп адам қаза болды дейтін де аңыз бар. Кіші жүздің басқа рулары Ресейге Адайдан қөп жыл бұрын бағынышты болғаны тарихта бар. Адайлар да 1870 жылдар Ресейге бағынып жер мен суды пайдалануға мүмкіндік алғаннан кейін қазіргі Ақтөбе облысы, Ойыл ауданында, Ойыл жəрменкесі болғаны белгілі. Сол Ойыл жəрмеңкесінде "Шəли Кете" Оразбай деген бай сауын айтып жар салады: "Жəрмеңкенің тарқауымен қыз ұзатып үлқен той жасаймын. Адайдың қарт жыршысы Нұрымға батаңды бер деймін, жас жаршысы Ақтанға тойымды бастатам" — деп. Айтқандай Оразбайдың тойына жұрт жиналады, тойбастар мезгілде əлімдер жолдығымды басқаға бермеймін деп, тойды өзіміз бастаймыз деді. Шақырулы адай жыршыларына Оразбай: "сіздерді шақырдым, сыйлығың мойнымда, бірақ көпке шамам келмей тұр", — дейді. Бір аузы дуалы кісі: "Жиналған көп шақырулы қонаққой, Əлім тойды өзім бастаймын деп тұр ғой, Оразбай да ұятқа қалмасын, тойды бастаудан бұрын Əлім мен Адай жыршысын сынап көрелік", — депті. Сонда, Жаскелең (Əлім) жырлай жөнелген бір жерінде Əлімнің байлығын мақтағанда: "мен мақтансам байлыққа, біздің Əлім ішінде, Əлібек бен Достан бар, көшкен күні желіде ұмытылып қалып, боздапты, жүз аруана, тоқсан нар. Байлық жағын сұрасаң, осындай бізде жоспал бар", — дейді. Енді бір жерінде Əлімнің көптігін дəріптей келіп, Кетенің Əйтімбет, Басығара батырларын мақтайды. ТемірапқанБайтақта мұздың бетін қан етіп, адайды қойдай кырдым — деп мақтанады. Əлім көп, той да əлімдіқі, аз кісі бұны қорлық көреді, бірақ жасайтын амалы тағы жоқ, сөйтіп не боларын білмей тұрған адайларға Əлімнің бір инабатгы кісісі: "Адай ағайын, корғаламай айтатындарың болса, рұқсат" — дейді. Сонда Нұрым да жырлайды: "Ағасың, көпсің, білеміз, бірақ, баймын дедің, байлыққа адаймен бəсекелесуің артық болар, мен адайдьгң байлығын айтсам — бір мырзамның

ұстінде сарыала деңмент, қылышбау, жүз биенің бəсі бар, бір мырзаның үйінде жүзден-жүзден кұлы бар, əр құлының қасында жұздеп күңнен жұбы бар. Замандас едік, Жаскелең, өткен істі еске алып, ерлігіңді мақтадың, Оразбай мырза жар салып жармеңкеде шақырды, рұқсат берсең, көпшілік, мен де айтамын тапқаным", — дейді Нұрым. Жаскелең: "айтқанда қой демедік, Адай қонақтар кек жоқ, ашу-араз болмасын, ерлік жағынан айтатындарың болса, рұқсат" — депті. Сонда Нұрым: "Көкаланың қүмында, алты аталы Əлімді, адайлар барып шапқанда, Бердібекке тиіпті алпыс кілем ағалық, сонан калган сіздерге батырлық, байлық, даналық" — дегенде Əлімнің біреуі тұрып: "апырым-ай, Адай құдалар, мұнша өтірікші болғандарың қалай, бір ұйде жүз құл бар, тағы жүз күң бар, оған өсек жете ме, бүйтіп өтірік айтпасаңдар қайтеді", — дейді. Сонда Арыстанбай деген адай: "Өтірікті сенен бұрын айттық па? Екі жүз түйе желіде боздап шулап жатқанда бəрің де керқұлақ болдындар ма?" — депті. Сонымен əлімдер: "Оразбай арнап шақыртты ғой, жол адайға берілсін деп, Ақтан тойды бастап, Нұрым бата беріпті. Бата сол замандағы малды, бақытты адамдардай бол деп беріледі ғой, соның ішінде Кіші жүздің заманындағы белгілі кісілеріндей бол деп, "алтынын кеуекке үйіп көше алмаған адайда Досжан менен Шəбіктей бол жəне де Мыңбай менен Селбайдай бол" — дейді. 1968 ж. қаза болтан домбырашы əрі жъгршы Шамғүл Ыбырайымұлы жырлап жəне сөзін айтып отырғанда есте қалғандары: Нұрым Шыршығұлұлының туьгсы — Нарын құмы, Исатай заманында Нарынды тастап, негізгі жеріне қелген. Адаидан: Құдайқе — Қосай одан Сүйіндік (Жаманадай) одан Мырза. Мысалы, ӨтешқалиАтамбаев, Шашан Оразбаевтар Нұрым қартпен аталас, бұлар да Сүйіндік (Жаманадай) ішінде Мырза аталады. Ақтан Керейұлы, бұл кісі — Адайдың Келімбердісі, одан Бұзау, Айтумыс, Шылым, Өрдек, Кенже, Койсары, Қойсарының Дарғана деген баласынан шығады.

МЫҢБАЙ ТУРАЛЫ Мыңбай — Адайдың Келімбердісі, одан Тобыш, одан Ораз, одан Шегем, одан Бабықдеген атасынан. Мыңбайдың жылқысын Байұлының Ысық деген руы ұрлайды. Кіші жүзде макал бар: "Екі кісі Ысық, бірі — ұрлықта" дейтін. Ұрланған жылқыға ысықтар барының көзін, жоғына төлеу беріп есептескенде, Мыңбайға ысықтар іштегі құлынын бермек болады. Енесінің бауырындағы құлын тай болғанда бара алмай, құнан шыққанда Мыңбайдың Екібайы іздеп барады. Оған ысықтар "Саған борышты кісі ауылда жоқ, тағы бірде аларсың" — дейді. Күнде "ертең", "əне-міне" көбейебереді. Мұнъщ "ертеңі" таусылмайды, бұлар үш кісі Екібайдың жолдастары Ысықтан барымта алады. Ысыктар ізінше қуып Дəрілікөл деген жерде жетіп, ұрыста Екібайды өлтіреді. Сағыз өзенінің Ойылға жүретін қара жолдың бойында Дəрілікөлде Екібайдың моласы əлі тұр, бір жүз он жыл шамасы. Байұлы араға жүреді, адайлар жағынан бітім сөйлесуге келген Мыңбай: "бітімге келу үшін құн бергендердің құны мың қой, ол қой өзімізде де бар, мың қой альт қай адайды байытам, күшім жетсе қан алармын, болмаса, құдайдың салғанынын көрермін" — деп бөгде елдің бітіміне разы болмайды. Сөйтіп жүргенде Ысықтың Есбай деген қісісін Мыңбайдың кісілері ұстап алады. Есбайга Мыңбай айтады: "Өз баласындай Ысықтан адам ұстап берсең, сені жіберемін" — дейді, жіберетін шарттарын айтады. Оған Есбай: "бір кісінің орнына өзім жараймын, қолыңа түстім, не болса да баска айтарым жоқ", — деп бұл да қасарысады. Мыңбай бір шаруасына кеткенде Есбайды ауылдағылар өлтіреді. Мыңбайға қиянат жасады деп хабарлайды. Болар іс болды, бірақ менің ойым олай емес еді, əлі де сол ойымды орындау керек деп Мыңбай өз ойын іске асырмак болып, жүре береді. Арада жыл өткізіл, Мыңбай Барақ деген қожаны бастық етіп, жиырма жігітті Ысыққа аттандырады, тапсырма мынадай: "Мал алмаң, Айт пен Пұшықтың баласын ұстап əкелің" — дейді.

Барақ қожа бастаған жиырма жігіт алдына жансызын салып Атырауға жүреді, бір жұма шамасында жансыз келіп хабар айтады: "Сағыздың Доскана, Қошқар деген жерінде Ысык Дайрабайдың 500-600 жылқысынан басқа жан көрмедім, елі түгіл Атырауға барған, Бышықбек Айттың мырзалары салықүйде, Тайсойғанда кыстап қалыпты". Бұлар "Калай етеміз, Мыңбай мал алма дейді, жаудан бос қайтқанша жаралы қайт, Мыңбайға керек болмаса, мал бізге керек" — деп Дайрабайдың жылқысын алуды мақұл көріп жылкьпяьілардың қосына келіп, далада арқанда жоны мұздап тұрған айғырларды босатады. Мұздап тұрған айғырлар карта аунап алын, үйіріне шабады, артынан бұлар да шабады. Айғырлармен араласа жылкьіга барып, сол түнде жылқьгны айдайды. Таң ата бұлар Домбаяқтың шағылына кіріп сəскелік жасап жатқанда Атыраудан шығып 5-6 атты айдаған жылқышының өкше ізіне карай жүреді. Ізді көріп, хабар айтады деп, соларды əкелуге кісі жібереді. Барғандар бес атты кісіні ұстап, қолға түсіреді. Сұрастырып көрсе, біреуі Пұшықтың, біреуі Айттың баласы екен. Олар — Атыраудағы Шеркеш елі кайыңдарына барып қалындықойнап, Тайсойғандағы салық ауылға келе жатқан екі қосшы, бірі — Есентемір басшысы. Бұл — Байұлындағы ру. "Іздегенде — сұраған", жылқыны да, бес кісіні де алын жүреді. Əуелде Мыңбай Бараққожаға мынадай тапсырма береді: "Жолдарың болын қолға түсіре алсандар, Айттың баласын өлтіріп, Пұшықтың баласын тірі əкеліндер". Жемнен өткен соң, ана ұш кісіні еліне жіберіп, екі жігіт пен жылқыны айдап Үшқан-атаға келеді. Үшкан-ата деген — көшпелі елдің су ішіп кідіретін мол бұлағы. Сол жерде Мыңбайдың тапсырмасын орындау үшін Айттың баласына "сені өлтіреміз" дейді, бала: "Екі рекағат намаз оқиын, енші атым бар еді, соны да жаным үшін садака айтайын", — деп мұрсат сұрайды. Тілегенін береді, бала отырады, рас болса мылтық от алмайды, Барақ қожа ұстіне жығылып, бала тірі қалады, ал ана Пүшықтың баласын тірі əкел деген Мыңбай,

бұл бала "не болса да, ажалым жетіп тұрса, құтылам ба" деп арада сөз таласып тұрғанда қолдың біреуі атып, Пұшықтың баласы өледі. Мыңбайдың өлтір деген баласы тірі, өлтірме деген баласы өлді. Сонымен ауылға келген соң тірі баланы қыстай бағып, жаз ел көшіп Ойыл, Сағызға барған соң Айттың баласын еліне жібереді. Бұл істің ақыры — əлдебір шаруамен бірде Мыңбай Гурьевке барады. Сол Гурьевте Мыңбай бір түнде жоқ болын кетеді. Ел аузындағы дерек бойынша, əңгіме болып жатқан үш ысықтан пара алып, ысықтар Мыңбайды үкіге (үкі деген — мүздан ойып су алатын жер я орын). Жайыққа тас байлап салып жіберіпті-міс. Қысқасы, содан Мыңбай жоқ, арты осымен аяқталады. Мыңбай батыр ма, бұзақы ма, ол жайлы ертелі-кеш осы естелікті оқығандар өздері бағасын бере жатар. Мыңбай туралы тағы бір-екі сөз қосамыз. Бұдан жүз жыл бұрын болтан оқиға. Ендігі əңгіме адайдың өз арасындағы болған жағдайлар. Адайдың Бəйімбет-Зорбай деп қоса айтатын екі руы бар. Біреуі — Тобыштың Зорбайы. Бəйімбеті — Мұңал. Бəйімбет жағы Зорбайдан келін алады. Күйеу құда аулына жақын келген соң қызын ұзатып келе жатқан құдағиға ауылға барма деп зəбірлеп, қайырып жібереді. Себебі — "кəдені көп алдың, жасау мен қатарды аз бердің" деген реніш. Сонымен құдағи жылап, "сабады, сөкті" деп, көрген қорлығын айтып, аулына барады. Бұл елден он жігіт аттанады. Жолда Бəйімбет Төлеп батырдың баласы Мəмбетнияз мырзаның ауылы отырады. Сақабай сауып жаткан қосақтағы қой мен ауылдың арасынан өте шығады. Мəмбетнияз жігіттеріне айтады: "Досым түгіл дұшпаным да бүйтқен жоқ еді, мына зорбайлардың неге мұнша көздерінің еті өседі, ана ауылға жазым етіп жүрмесін, күтініңдер" — дейді. Кештің мезгілі. Мəмбетнияздың кісілері жолды кедергілеп жүрсе, олар кеңмен (манағы жүрген жері емес) кетіп бара жатқанын көреді де, Мəмбетнияздың кісілері де жетіп, ұрысады. Зорбайлар табанда карсыласып, ұрыспай

қашады. Себебі, бұлар қыз берген ауылда қыздьгң күйеуін өлтірдікдеп кетеді екен. Мəмбетнияздың тоқал шешесінен туған Нысамбай жетіп, үш кісіні қорағашпен ұрса, үшеуі де жығылады, сонымен күн кеш болып, тарап кетіседі. Ертең өрістеп қой-қозы суға келе жатса, Мəмбетнияздың қозы бағатын қүлы үстіне үлде мен бүлде киіп келеді. Құлды шакырып сұраса, далада өліп жатқан адамнын үстінен алдым дейді. Мəмбетнияз кешегі айтқаны есіне түсіп, жігіттерін шакырып сұраса, Нысамбай айтады: "Олар тұрып ұрыспады, қашты. Біз қуып, мен жеткен үш кісіні қорағашпен үрып едім, ең соңғысына қолым сүйініп кетіп еді" дейді. Онда өлген Өтембет болар, өйткені Өтембет киімді сыпаны қиінетін еді деп, құлдың үстінен шешіп алып, сандыққа салады да, малды жинап үркіп көшеді, зорбайлар барған ауылға да адам жібереді. Бұл ауылда өлген адам жоқ, бірақ Алдамжарды өлімші етіпті. Мəмбетнияз үрікті, көші қайда барады? Бүл Бозашыдағы қалың Жарыға бармақ, əйтпесе-ше, Төлеп батырдың баласы адам өлген соң қорықты. Жары бұ да — Мүңал, Бозашы Жарты аралынан онша көшкіш емес, іргесімен отыратын ел. Мəмбетнияз күн-түн демей, үдере көшіп Қошақ деген жерден ерулеп, сол замандағы көп түйелі Көтеш деген Жарының бір байының аулын іздейді. Мақсаты — "байда я ханда қырык кісінің ақылы бар", ақыл сүрамакщы. Мəмбетнияз жүріп қеле жатып, алдынан кездескен түйелерге тап болып, малдағы кісілерге жөнін айтып, Көтештің ауылын сұрайды. "Онша алые болмас" — деп жауап береді. Айткандай алыста емес екен. Көтештің əйелі байдың бар-жоғына карамастан, қонақты күте білетін кісі екен. Жолаушы жайланады, дем алады, бəйбішеден Көтешті сүрайды. "Шаруада жүрген шығар, ауылға келеді ғой", — дейді бəйбіше. Кешке мал келгенде Көтеш те келеді. Манағы əуелде жолықкан адамы — іздеген Көтеші екен. Таң атканнан соң Мəмбетнияз жүретін болады. Келген шаруасын айтпайды,

"бұл Көтеш болмас" деп ауылына қайтады. Мəмбетнияз оны сияхатты кісі деп ойлаған, ал Көтеш малмен бірге жүретін жұпыны кісі болса керек. Адайда осы күнге дейін макал бар: "бұдан Көтеш болмас" деген. Өтембет өлді, ағайын-тума, ата-бабасының қауымы Бесімбай деген зиратка жерлеп жатқанда жылқыда жүріп, моланың басына Досжан келеді (бұл да — Бəйімбет болатын елдің қадірлі адамынын бірі). Өтембет тірілмесе де, дерек болады деп ұйғарып, Досжанды өлтірмек болғанда, Зорбайдың Айт деген кісісі арашалап, Досжан тірі қалады. Араға билер-ақсақалдар жүреді. Жазым болды, адам өлді, бəсеке не керек, бітім болсын деп. Бəйімбет болатын ел қүн береміз дейді. Зорбай Тобыш былай сөйлесті: "екі кісінің құнын берсе бітеміз, болмаса, бітімге келіспейміз" дейді. "Адам өлді, денесін жалаңаштап, тонадың" дейді. Бəйімбет жағы "тонаған — кұл, оған азат беріп, адам қатарына алған жоқпыз, сондықтан екі кісінің құнын бермейміз" дейді. Тобыш я Зорбай Бəйімбеттен кісі өлтіре алмаиды, екі кісінің құнын да ала алмаиды. Енді Тобыш я Зорбай "бізге тендікті Мыңбай əпермесе, біз ел болудан калдық" — деп, Мыңбайға адам жібереді. Ол — Құлыш. Қүлыш барып елінің хабарын Мыңбайға айтып, шағынады. Мыңбай алпыс кісі нөкерімен Бəйімбет болатын елге жүреді. Осы күнгі Куйбышев совхозының орталығы Жынғылдъіға келіп кідіреді. Бəйімбет болатын елдің сол замандағы белгілі кісілері: "Бəймембет би, Мəмбетнияз, Ғапұр сол үшеуінің қайсысын бүрын көрсең, сол көргеніңе айт, сұраган құнымды берсе де, қолыма түскен үшеуінің біреуін өлтіруге разы болса да, ерік өздеріңде. Өздері сөйлесіп, үш күн мерзім, калағанын өздері білсін" деп, бұларға тағы Құлышты жібереді. Құлышқа азырақ тоқталалық. Бұл да — Тобыш, одан — Ораздан, Жайық, Əлмембет. Əлмембеттен — Табынай, Баубек, Шоңай, Зорбай, Қожа. Қыз алған күйеу де Əлмембет болған. Сонда жоғарғы айтылған бес ата Əлмембет болады. Мыңбайдың тапсырған аманатын орындауға Құлыш Ғапұрдың аулына барып хабарын айтады, бұл

Мəмбетниязды алдырады, екеуі кеңесіп, Бəймембетті шақырады. Би Бəймембет пен Тобыштың адамы арасында талай сөз болды, бірақ сəті түскен жоқ. Би: "менің айтқанымды істесеңдер, сұрағанын берелік те, тыныш болайық", — дейді. Соған келісіп, үш күн мерзім ішінде үйіп тігіп, қонақты кабылдап, сұрағанын беріп, алажіп кесіп, ел шаруасын жасап тынышталады. Бұдан кейінгі ас па, той ма екі бір жиында, елдің жыршылары айтысады. Сонда Ғапұрдың Қожа деген баласы былай деп бастайды: — "Мен Ғапұрдан — Кржамын, əнім жақсы болсын деп, əуезімді созамын. Сен — Тобыш та, мен — Мұңал, қайтсем де, сенен озамын" — дейді. Сонда Тобыштың жыршысы Қалым айтады: — Сен Ғапұрдан Қожасың, əуезім жақсы болсын деп, даусынды созасың. Сен — Мұңал да, мен — Тобыш, Мыңбай келіп ақырса, алды-алдыңа тозасың, — дейді. Мыңбайды дəріптеуі — жоғарғы жағдай болуы керек. Меңдібай мен Қоректің өлімі туралы. Меңдібай да, Қорек те, екеуі де — Мүңал. Меңдібай — Мүңалдың Бəйімбеті. Қорек — Сүйінқараның туған інісі. Сүйінкараның ауылын түрікпен шапқанда інісі Кежіні түрікпен өлтірген. Қорек Кежіні өлтірген турікпен үшін Маңғыстауда көшпей, қонбай, Бəйімбет болатын елге паналап отырған түрікпен — Бектұрлы ишанды шабатын болады. Бəйімбет жағы: "Бізге қонақеді, бұған тиме" — дейді, Қореқ тыңдамайды, сол үшін ұрыс болып, сол ұрыста Меңцібай өледі. Сонымен көп жыл екі ел арасы барымта, бірін-бірі аңду, ел арасынан тыныштық кетеді. Сөйтіп жүргенде Бəйімбет жағы Қоректі ұстап алып, Меңдібайдың əкесі Қалдыбайға береді. Бəйімбеттің ішінде бұлар — Жандай, одан Бокқара атанатын екі ауыл — Байбоз, Жанбоз. Меңдібайдың əкесі Кялдыбай — Байбозы, Ботақара — Жанбозы, екеуі немере-шөбере, Ботакдра Қалдыбайға айтады: "Бес-он күн өлтірмей тұра түр, мен ел қадірін қайта оралтқанша", — дейді. Кдлдыбай Қоректі кісендеп отырады. Ботакара үстіне жаман киімін киіп, жаман ат

мініп, жоқ қараған болып далада малда шаруада жүрген кісілермен сөйлеседі. Хабар сұрайды. "Бəйімбеттер, Сүйінқараның Қорек деген інісін үстап алды деп еді, ол не болыпты" деп. Кез келген адамнын айтатыны: Бəйімбеттер өлтіретін болса, қолына бүйен қаптап па, əлі тірі үстап отыр. Сүйінқараның інісін өлтіріп жердің бетін басып жүре ала ма?!", — дейді. Ботақара мұны ел аузынан естіп, сол күнде тоқсан жасап отырған əкесі Матайдың інісі Айымға айтады. Онда Айым айтыпты: "Мендібайдан Қорек артықя кем емес, артын көрерсіндер. Өлтірің, ана Калдыбай да сонда өксігін басар" — депті. Сонда Қорек айтыпты-мыс: "Өлетініме көзім жетті, ауылда жүргенде əуес тамағым еді, ана жаяның қуырдағына бір тойғызың, керім бол сын, бұл бірінші сүрауым, екінші сұрауым, жанымды қинамаң, үшінші сүрауым, аяғымды байламаң, аржағын..." депті. Қоректі өлтіріп, сүйегін еліне жібереді. Екі жақтың да қадірлі екі адамы өлді. Бір жағы — Сүйінқара, бір жағы — Ботакара, бүл жағдай он- он бес жылға созылады. Ботакараның туған інісі Қуандық: "Мен Сүйекеме барам" — дейді. Ел: "Сет жын қақты ма?!" — деп, жібермейді. Сөйтіп жүргенде, Қуандық бір күні жалғыз өзі Сүйінқараның аулына кетіп қалады. Ал бүған ел не дейді? Қуандықты "ажал айдап кетті, Қуандық тірі келмейді, баска сөз жоқ",— дейді. Мезгіл жаздыкүні болса керек. Сүйінқара далада адамдарымен сөйлесіп отырса, көздің ұшында кара көрінеді. Бəйімбет жаты барымта алуға жіберген жансыз шығар деп, əркім өзінің ойын айтысып отырғанда біреуі тұрып: "есекті деуге шүғыл жүреді, атты деуге көлігітым кішкене" — дейді. Онда Сүйінқара айтады: "Ол есекті емес, атты болар, бола қойса, Матайдың Қуандығы болар. Ірі жігіт еді, жер алые болған соң үзенгісін қысқа тагып аяғы қомцанып келе жатканды, сол болса, менен хабарсыз тырп етпең", — дейді. Келсе айткандай Қуандық болады. Қонағасылап, жатарда "көлеңкеге төсек салың" дейді Сүйінқара. Қуандьгқайтады:

"Жатпаймын, Сүйеке, кднша жыл-заман болды арқаңды қасымағалы, қасыңа жатып арқанды қасиын деп келдім", — депті. Əне сəті болайын деп тұрған іс, екеуі құшактасып Қуандық ағасының аркасын касып, ертесіне Суйінқара садақа жасап, "осы бітімге қуат болың" дейді. Екі ел тынышталып кетіпті. БЕГІМБЕТ ПЕН САРЫ, ҚАРАКІСІ МЕН БИЕТ ТУРАЛЫ Адайдан екі бала туады деп бұрын да айтьглып жүр, олар: Келімберді, Құдайке. Келімбердіден — алты бала: Құнанорыс, Ақпан, Балықшы (Шыбынтай), Бұзау, Тобыш, Мұңал. Бұзаудан — екі бала: Айтумыс, Жеменей. Жеменейден — үш бала: Жомарт (Аталык), Нүрмағамбет (Кедей) Алдасай. Аталық я Жомарттан: бəйбішесі Қалаулыдан — Қожамсүгір (Шолак), қалмак əйелі Ақсүқсырдан — Қожағүл. Токалынан — Сүлтангелді, бүдан төрт бала — Сұлтаналы, Бегімбет, Қалша, Сары. Каракісі Бегімбет атасынан — Албиет. Бүл туысы жақың екі ауылдың арасында не болғанына кідірелік. Сары мен Қалша бірыңғай, Сұлтаналы мен Бегімбет бірынғайлау болын жүреді. Үстірттщ батыс жақ асты Каспий теңізінің шығыс жағалауына бұдан көп жыл бүрын орыс купецтері сауда жасап, кала салады. Қазақтар ол қалаға Қызылтас деп ат қояды. Сол калашықта Қалша болатын ауылдың бір кісісі қоймаға карауыл болады. Бүның əйелімен Сұлтаналы болатын ауылдың бір жігіті көңілдес больт жүріп, сол карауылшықты калай жоқ етудің амальгн ойлайды. Тапкандары — қоймадан бір кап астықты үрлап қарауылшыктың үйіне жасыру. Сосын, саудагерге: "Сіздің бір кап астықты қарауылшықұрлап, жасырды" деп айтады. Саудагер үйді қараса, астық шығады. Карауылшықты кемемен Астраханға жібереді. Сонымен қарауылшық кайта оралмайды. Жігіт пен əйел арасындағы əңгіме жарыққа шығады. Дегенмен, əйелді жақындарына көшіріп, ана жігіттен айырады.

Қаракісі бір жерден барымта алам деп Биеттің бір баласын атқосшы етіп ертіп кетеді. Барымта алып келе жатқанда қасындағы бала суға кетіп өледі. Бата оқып, аза ақтық деп, көңілде бөтен пікір жоқ жүре береді. Сөйтіп жүргенде, Бегімбет жағының аты бір тойда бəйгіден келеді. Сары жағыныд бір шалы бəйгі шапанды киіп кетеді. Енді бірде Сарының біреуінің түйесі я жылқысы өледі, он екі жілігін қызылдап, "мал өлсе — қызылдас, əйел өлсе — жылаулас", Бегімбет болатын ауылға бір жілігін береді. Əркім күшінің келгенін береді. Бір күні берген қызылына ағаның не берсе де, бергенін алайын деп барса: "немене, мен атымның бəйгісін бергенде жілігіңді ұялмай сұрамақсың ба?" — деп, ештеңе бермейді. Енді ел базар шығады. Адайлар базар деп Хорезмге, қалаға барғанын айтады. Мезгіл күз. Бегімбет те бірнеше керуен базарлап, еліне кайтып келе жатып, ауылдарына айырылатын жерде алжасып, Сары жағынан Шөмекей дегенді Бегімбеттер өлтіріп, түйеге таңып жібереді. Енді ұласты жазға карай Бегімбет, Сұлтаналы көшеді. Калша-Сары отыр, ана ел көшті дегенді естіп еру ел аттанады. Көшіп бара жатқан Сұлтаналы Бегімбеттің көшіне шабуыл жасап, Сары жағы екі-үш қара қойды айдап қайтады. Артынан Бегімбеттер куып ұрысады, сол жерде Сары жағынан екі адам өледі. Үмытылған екен, Шөмекейге құн береді, бітіседі. Бірақ Шөмекейдің əйелі ерін жоктап: "Ауызарпа, Көшек жер емес, Қалша-Сары ел емес. Бегімбет деген — батыр ел. Қалша-Сары — қатын ел", — деп жылауын қоймайды. Адам өлу себебі — əйелдің жылауынан деп те айтады. Сонымен Қаракісі бастаған Бегімбет Сұлтаналы Маңғыстаудан біржола қоныс аударады. Жоғары ƏлімТабынға сыбай болып ара алшайып кетеді. Сөйтіп жүріп, Қаракісі ол елмен де сыйыспайды, Маңғыстауға да келмейді. Көп жылдар өтеді. Қалша мен Сары жансыз салады, Қаракісі бүрынғы қонысынан бері жақындайды деген хабар жансыз арқылы Қалша мен Сарыға жетеді. Көбі Сары, аздап Қалша да бар, алпыс кісі Қаракісіні іздеп, Жемнің (өзен аты) Ақмешіт деген жерінде отыр

деп ествді. Істі тиянақтау үшін Қалша Бəйтілеп деген кісіні жоққараған етіп жібереді. Бəйтілеп жоққараған болып, елеусіз киім киіп, Атбек Қаракісінің ауылына келеді. Ауылды тегіс аралап, Қаракісінін жоқ екенін де біліп, жолдастарына келіп көрген-білгенін айтады жəне "ауылдары той жасап жатыр екен, кешке қызқашар тартыста болып, таңға жақын қатты ұйқыда болады" деп ескертеді. Алпыс кісінің ішінен тандаулы қырық жігіт бастығы — Биет барлаушы Бəйтіген жүреді. Таңға жақын келсе, ауыл тегіс ұйқыда. Бұйығып жаткан ауылдан табанда он бір адамды өлтіреді. Өлген адамның ішінде Қаракісінің Алтайы бар. Бір шал мен бір емшектегі бала да болады. Кейінде калган қостарына келіп Маңғыстауға, еліне жүреді (ҚалшаСарылар). Жүріп келе жаткан жолда тақырда жаңбырдан түскен кақка кідіріп (қақ— адайларша кішкене көлшік) көлік суарып тұрса, ізінен шан көреді. Бірақ шаң көп емес, бір атты, жақындағанда таниды, Қосан екен. Сонда Биет айтыпты: "Ол маған ұмтылар, басқамен ісі болмас, мен судың ортасына түрайын, найзаны салам деп екпінмен ұмтылғанда аты таяр, сонда сендер де қимылдандар", — дейді. Айтқандай, Қосан екен. Суда тұрған Биетке найза салайын деп ұмтылғанда ат тайын шөкелегенде Қосанды найзамен аттан көтеріп алады. Сөйтіп, Қосанмен он екі кісіні өлтіріп, еліне қайта қеледі. Бұл хабар бүтін адайға тарады. Шоңай би, Бəшікей Қаракісіге естіртейін деп жолын тосын жүріп, Үшкан деген жерде кездесіп, қонақ етіп болған соң, əрі-бері мұқамдап айтса, Қаракісі: "Əлайəлай" деп, Бəшікейдің сөзіне мəн бермепті. Тіпті болмаған соң Бəшікей: "басы Алтай он екі кісіңді өлтірді, қалайкалай" депті де, жөніне кетіпті. Бұл — ағайын арасындағы үлкен оқиға. Қаракісі тым тəкаппар, қара дауды сатып алатын қісі дейді. Көпшілік пікірі Қаракісіні онша мактамайды. Акыр аяғында бұлардың жұмысын сексен төртке жетіп отырған Сүйінкара бітіреді. Бұл туралы азғана айтып көрелік. Каракісі мен Биет екеуі далада бірімен бірі кездесіп калады. Қайсысы бастаса да, "Сүйінқара не айтса да, разы болалық"

деп Сүйінқараның ауынына келеді. Сүйінқараның Мұрын деген баласы: "Алжып жатқан адам сендерге не айтады, рұқсатжоқ"— деп, үйге кіргізбейді. Шығардағы сөзді үйде жатын Сүйінқара естіп, "келсін" дейді. Қаракісі мен Биет амандасқаннан кейін келген шаруаларын айтады. Сүйінқара жастықтан басын көтеріп, шынымен айтқаныма разы болсандар, екеуің мына алажіпті ұстаңдар депті. Аналар ұстайды. Сүйінқара қылышын алдырып, ортасынан жіпті қылышпен қияды да: "Сары балалары, ағайыныңа алты жүз қара апарып, бата оқы, он жыл бір қара бір суға канбаң, соңы ұмытыладь" — деп бата жасайды. Сол бата қабын болып, ағайын араласып кетті дейді. ҚАУҒАЯҚТЫҢ ӨЛІМІ ЖАЙЛЫ Қауғаяқ — Арыстан баласы, бұл да — Адай, одан — Мұңал, одан — Бəйімбет, одан — Сабытай, одан — Жандай, одан — Бокқара, одан — Жанбоз. Арыстан — Айым баласы. Қауғаяқ — Жанбоз болатын ауылдың малды жəне қадірлі адамының бірі. Қауғаяқтың өлімі туралы аңыз екі түрлі. Бірінші түрі: Адайлар бір жағы Хиуа ханына, бір жағы Төреге бағынамыз деп жүргенде Төреге адайдың алты сардары барып жолығады. Бұлар: Беймəмбет Маяев, Есенкөбеқ Қабыланов, Көтібар Сүйінғараев, Шəукенбай Шориев, Қолат Қамысбаев, Мұңат. Осы алты сардар Баймағамбет сұлтанға барып келе жатып, Тайсойғанда Бабық Мыңбайды көреді. Бəймембет Мыңбайға айтады: "Бұл не жүріс, билік керек болса, алтаумыздың біреуіміз сардарлық қүқымызды берелік, болмаса, осы жүріс саган ылайық емес" — дейді. Сонда Мыңбай айтады: "сендер менің жүрісімді тергемеңдер, менің сендерде, сендердің менде жүмыстарың болмасын" — дейді. Көшқен елдің соңынан сардарлар елге келсе, Тайсойғаңда Адайдың алты сардарын Мыңбай алты кұн жаяу айдапты деген лакап тарап кеткен, бұлардың айтқанына ел құлақ аспайды.

Екінші түрі: Есенкөбек жолаушы жүріп, мал суарып жатқан көш елге кездеседі, атын астауға жіберсе, су құйып жатқан адам атты басына ұрып жібереді. Мұны Есенкөбек Кауғаякқа айтады "атымды ұрғаны өзімді ұрғанынан кем болмады" деп, сұрастырып жүрсе, Бабық деген ел жəне Мыңбайдың бір тумасының аулы екен. Мұны Қауғаяқ естіп, "озса — Бəйімбет, қалса — Жандай" болатын елге сауын айтып, жазда бас-аяғы жиналып көшеді. Қайнардың Əлімбай-Ақпан деген жеріне қаптаған көп ел даяр суға қарық болып, астау, кауғамен суды іше береді. Көшкен елдің қарттары су басында əңгімелесіп отырса, бір кісі: "Ана келе жатқан біздің елдің жылқысы, тебінді босатың" деп айкайлап өтеді. Шалдар əңгімесін айтып отыра береді. Біраздан кейін Пүсырман деген бір жігіт аяқ-қолы байлаулы бір адамды отырған шалдардың алдына тастай береді. Бүл қісі Дұзбай болады. Ол — Мыңбайдың тумасы. Əуелгі тараған лақап аты бар, сардарларды Мыңбай байлапты дейтін, болмаса Есенкөбектің атын ұратын Дұзбайдың ауылы дейтін. Байлануы — соның салдары. Отырғандар Дұзбайды шешіп жібереді, бұл ауылына барып, ауылының бар адамын ертіп, көшіп келіп, мал суарын жаткан Бейімбетпен үрысады, қысқасы, төбелесе бастайды. Екі жактан да адам таякқа жығылып жатыр. Бір кезде екі адам Қауғаяқты қолтығынан сүйеп келеді. Ұрыс ажырайды. Бəйімбет жағынан Доғай деген кісі Бабықтарға хабар айтады. "Жұлдыз шыға Қауғаяқөледі, өйткені кан кұсып жатыр, сендер іргенді бөлекте" — дейді. Сонымен Бабықтар үркіп, қаптап жағалай отырған Тобыш, Əлмембет болатын елге араласа қонады. Айтқандай, Кдугаяқ жұлдыз шыға өледі. Тобыш я Бабық араға елші жүріп, Бəйімбет жагының сұраған құнын беріп, бітім болады. Арада айлар өтеді. Адай Ресейге бағынды, бірақ Қауғаяқтың баласы Қыдырбай Бабықтан кісі өлтіріп, өз қойын өзіне қайта бермек. "Біз қалай тірі жүреміз, ел бетін калай көреміз" — дейді. Бəйімбет жағы кісі өлтіру бəсекесін онша макұл көрмейді, себебі, ел тыныштығын ойлайды. Сөйтіп

жүргенде Есенкөбек те өледі. Бірақ Қыдырбай калай да Бабыктан кісі өлтірмей тынбайтын болып, жансыз салады. Бұл жыл — Жанбоз болатын елдің Есенкөбек сардарға ас береміз деп ұйғарган жыл болатын. Жансыз келіп: "Дұзбайдың ауылы Жемнің Ақмешітіне қонды, бүгін еру, ауылы анау", — дейді, бес Жанбоздан бес кісі "Қыдырбай бастаған жансыз ауылы анау" — деп, жөніне кетеді. Жансыздың көрсеткен аулына ертемен Қыдырбай бастаған бес кісі жанбоздар келіп сөйлесіп хабарласкднда бір жігіт үйден шығып, бұларды əзілдейді. "Ертелетіп неғын жұрсіндер, Бабыктан кісі өлтіріп жүрген жоқсындар ма?" ~ деп. Қадырбай жақындап келіп, жігіттің мойнына шылбырды салып, шаба жөнеледі. Жігіттің жұлыны үзіліп өледі. Жанбоздар Бабықты өлтірдік деп еліне барады. Көп ұзамай хабар басқаша болады. Бабық тірі, өлген — Тобыштың Қараш деген руынан, аты Əбдір, өзі Жанбоздың Өтеулі деген атасына жиен, сондықтан бірінші көргенде нағашы деп келемеждеген. Қараш жігітінің ажалы Қыдырбайдың асығыстығынан, руын аударып айтып тұр дегенінен болады , сөйтіп. Жанбоз болатын ауыл сасады. Есенкебеисе ас берейін десе, Қараштанқорқады, ас бермейін десе, бұрыннан елге хабарлап қойды. Не істерін білмей, бұлар ақыл таба алмай жатқанда Иса Төлембаев келеді де, Қараш Батаниязға кісі жібереді. "Қате болды, Батекем не айтса да, разымын, сардарға ас бере алмай жатырмыз, соған калай етеміз, ақыл берсін", — деп. Батанияз: "Исаға сəлем де. Асын бере берсін, айтканымды істейтін болса, тез хабарын берсін, өзім де барам, садақалары қабыл болсын" — дейді. Сонымен, Иса қайта кісі жібереді, уəде бойынша, асқа Батанияз келеді. Бітім шартымен 15 қазанда Шаңғала деген жерден Қарашқа Жанбоз құн береді. Оған дейін Қауғаяқтың өлімінен бастап оқиғанын калай болғаны жөнінде кісі өлтірген жақ қолхат береді. Ас тарады. Жанбоздар көшті. Шаңғалаға келіп қонып құн алатын елді күтіп, бүгін-ертең деп отырады. 15 казан

да болады, келетін Батанияз да жоқ, Қараш та жоқ. Мал Маңғыстауға қашып тұрмайды. Енді Батаниязға кісі жібереді: '"Исаға сəлем де: менде кінə жоқ, ел айтканымды істемеді, көпке не амал етем", — деп сəлемін айтады да, кала береді. Ал Батанияз не істеді, азырақ соған тоқталайық. Адай Ресейге қосылғанда бұларды төменгі адай, кеуде адай, жоғарғы адай деп, үш бөліп айтатын болды. Төменгі адайы — Манғыстау уезіне қарады, кеуде адайы — Красноводск уезіне. Жоғарғы адай Темір уезіне, бұл — Орал облысы. Ана екі уезі Закаспийский, облыс орталығы — Ашхабад жəне жерді бөлгенде Маңғыстау уезіне қарайтын жер Үстірт, Бейнеу, Қызылжар больгпты. Ана кісі өлген жер Орал облысына кдрасты жер болған. Батанияз барлық жағдай айтылған құжатты щұғыл почтамен Темір уезіне жібереді екен, содан Маңғыстаудан əлденеше рет Темірге жауапка шакырып, Жанбоз болатын ел бірнеше кісінің құныңцай шығыңдалды жəне Батанияз сұраған құнын да алды, сонымен Қауғаяқтың өлімі туралы дау осымен аякталады. ЕНДІ ДƏРМЕНТАЙ МЕН БЕКЖАННЫҢ ӨЛІМІ ТУРАЛЫ Құдайке деген баласынан Тəзіке мен Қосай туады, Қосайдан — алты бала: Тіней, Байбол, Бəли, Əйтей, Бегей, Сүйіндік (Жаманадай). Байболдан: Есенқұл, Мəмбетқұл, Еспенбет, Жұлдыз. Есенқұлдан: Есек, Еміл, Нұрбай, Қоңыр, Өрезек. Қоңырдан үш бала: Киікбай, Бердіс, Сердалы. Дəрментай мен Бекжан — бұлар Красновод уезіне қарайтын адайлар, екеуі де Сердалы. Дəрментай — бай. Болыстық сайлау кезінде Дəрментай өзі я інісі Төрені, тіпті баласы Бекесті болыс қылғысы келеді. Бірақ Бекжан баска кісі қойғысы келеді. Бекжан — жарлы, сонда да айтқаны болатын, елге беделі бар адам. Сөзден сөз туып, Бекжанды Дəрментай өлтіреді. Ел Бекжанның өліміне қатты қайғырады да қырық күндік садақасын беріп болып, Сердалы болатын ауылдан

қырық кісі барып, Дəрментайды да өлтіреді. Сонымен, көпке созылмай ағайынды-жақын екі азамат бастарын жұтып тынады. САЛПЫНЫҢ ӨЛІМ1 Салпы — Адайдың Келімбердісінен, Мұңал, одан — Əли, одан — Телеке деген атасынан болады. Адайдың Келімбердісінің Тобышы, одан Ораз, одан Шегем, одан Кызыл деген ауылмен Салпы құда. Қызылға қыз береді. Қалың мал, кəдеге дейін сұрағанын алады да, əне-міне деп, қызын ұзатпайды. Қыз алатын жақ: "сұрағанынды алдың, енді қыз бойжетті, ұл ержетті дегендей..." Сұрағанын Салпы қоймайды, есебін тауып сұрай береді. Қысқасы, қыз алатын жақ қызды қалай да алудың ретін ойластырады, қыз: "Есебін тапсандар, қашамын" — дейді. Хабар Салпыға да естіледі. Салпы аулын күзетеді. Сөйтіп жүргенде, Шегемдер я Қызылқоңыр болатын қатар екі ауылдың жігіттері түнде Салггының аулынан қызды алуға келгенде ұрыс болып, Салпы өледі. Шегемдер қызды да, Салпыны да алып кетеді. Салпының сүйегін жасырып көмеді, сонымен, бүл үлкен іс болады. Екі жағы да Маңғыстау уезіне қарайды. Ол күнде уезд қарауында эр болыстан бірдей народный судья болады, іс осы судьяның қарауында. Осы қезде Салпының сүйегі табылады. Іс бойынша, жауапкер жағы əлсірейді. Сондықтан болыс қарауынан сегіз кісінің антын беріп құтыла ма, болмаса талапкердің талап еткендерін бере ме, қалау жауапкер жағында. Антын беруге істің негізі рас, бірақталапкердің талабын орындауға бір тайпа елде мал жететін емес. Тобыш болып акылдасып, қысқасы, Салпыға талапкер жағының талабын толықтай төлейді. Салпы үшін талапкер болып айтысатын Арыстан деген кісі, бұл да — Эли. Талабы: біріншіден, қызды үстап, елдің тынышын кетірдің, екіншіден, əкесін өлтірдің, үшіншіден, сүйегін жасырдың, төртіншіден, сексен үйдің жасауын тонадың,

бесіншіден, сексен биені барымталап алдың, тағы-тағылар. Қысқасы, Тобыш Салпы үшін ант бермеді. Талапкердің талабын беруге мəжбүр болып, алты мың қой беріп, бітті. Сол дəуірдің судьялары параны көп алды ма, əлде Салпының қызын үстап алғаны рас жəне Салпының сүйегі табылғаны рас болгандықган ба, талапкердің дауы пайдаға асты. Арыстан мөрлі би емес, бірақ сөйлеуге шебер, айтқанын тыңдататын кісі болыпты. Бүл елдің патша заманындағы волостной правителі — Тілеген Есенжанов деген кісі. Бүл қісінің Куаналы деген қиімді баласы болыпты. Соны старшындарды шақьгруға жұмсапты. Сонда Қуаналы: "'Тілеке, маған мөрінді бер" депті. Мөрді беріпті. Куаналы жанкалтаға салып Эли деген елге барып: "мен Тілегеннің орнына болыс болып келдім, нанбасаңдар мер мынау" дейді. Арыстан келіп, болысқа тіккен отаудың есігін ашып кірейін десе, үйде болыс жоқ, Қуаналы жатыр, артына қарап: болыстарың қайда десе, Қуаналыны көрсетеді. Сонда Арыстан: "Эли, сенің де, Қуаналы, сенің..." — деп, отауды жығын, мөрді Қуаналыдан тартып алып, Тілегенге кісі жіберіпті. "Теңдік берсін, болмаса мөрді тиісті орынға тапсырам", — дейді. Тілеген болыс: "əке-көке" деп Арыстанға астына ат мінгізіп, үстіне шапан жауын, əрең қүтылыпты. Адай түрікпенді жеңіп, өздері Маңғыстауға қоныстантанда талай оқиғалар өтті. Жоғарғылары — біздің дүниеге шыкканға дейінгі, енді біздің заманымызда болтан кісі өлімі, барымта, тағы-тағылар туралы. 1918 ж. Бокқара Əлниязов Үстіртте (адайлар кыр дейді) Сисемата деген жерде қыстап отырып, əйел үстіне бір қызды алады. Боққара Адайдың Келімбердіден Бұзау, одан Айтумас, Шылым, одан Өрдеқ болатын тайпасынан. Бұлар бес Өрдек болады: Кенже, Олжашы, Есен, Мамыр жəне Бөкен деген. Ал Бокқара — Кенже, қыз — Олжашынікі. Олжашының Сиын, Шəмкел деген екі үйі Боккараға сыбай отырады. Ана қыз да бүл екі үйдің біреуінікі болмаса, ағайынынікі. Бұны басқа олжашылар естіп, кенжеден біз де қыз аламыз, болмаса, қолымыздан келгенді істейміз

деп, он кісі атқа мінеді. Бұлар жолда өзіндік шаруасы бар, ер баласы жоқ, бір қызы бар Аманбай деген кісінің ауылында кездесіп, Аманбайдың қызын ұстап алмақшы болады. Аманбай қызды үйге кіргізіп, есікті басады. Олжашының біреуі Аманбайды ұрады, ажал жетіп Аманбай өледі. Бірнеше күннен кейін Аманбайдың туған-туыстары хабарды естіп, Аманбайдың үйін іздеп шығады. Бүлар Сағыз бойында қыстайды екен (Сағыз өзен аты). Жүріп келе жатып Жем өзенінің бойында Олжашы Сағызбай деген байдың аулының үстінен шығады да, Олжашы екенін білген соң, түспей өте шығады. Жүріп келе жатса, алдында Сіғызбайдың бір қора бойдағы жатады. Бүлар "азық етелік" деп, бір қойды өңгеріп алады. Қойшы ауылға хабарлайды. Сағызбайдың Дүйсен деген баласы қой алған Кенжелерді қуып жетеді. Бүлар айтады: "Бір қойың өлген адамнан артық емес, аулақ кет, өлесің" — дейді. Дүйсен тындамайды, қорағашпен ұрайын деп оңтайланғанда Кенженің Тұяқ дегені атады, Дүйсен тілге келмей өледі. Сол 1918-дың қыркүйек айларының ішінде өлген екі кісіні бірімен-бірін кездестіріп, қыз алған Боккарадан толық қалынмал алъш, сол жылы бітісті. Арты үзаққа бармай тез біткен іс деп үйғарды. Бүл да 1918 ж. Форт-Шевченко (қазақша аты Кетік) қаласында болған уақиға, бүның да кейіпкерінің аты Дүйсен. Ол уақ-түйек сауда жасап жүретін-ді. Баутин поселкесіне қой сойып, қасап жасап, кешке үйіне кайтын келе жатқанда бұны екі кісі жолын тосып түрып өлтіріп, тас байлап теңізге салып жібереді. 2-3 күннен кейін жағада өліп жаткан адамды көріп, қараса, Дүйсен екен. Үйі оны іздеп хабарын шығармай жүргенде бір орыс əйел айтады: "Аннанов пристанының астында екі кісі көріп едім жəне сол бойда сол екі кісіге карсы карай Дүйсен де бара жатыр еді. Дүйеенді танымаймын, ана екеуін көрсем, танимын, бірақаттарын білмеймін" дейді. Баутин-Аташ — екі ауыл, я село. Жергілікті орын арқылы адамдарды жинайды, орыс əйелі екі жігітті көрсетеді.

Бүларды ұстап, қамауға алады да, түткьіңда ұстайтын каражат жоқдеп, 3-4 айдан кейін босатып жібереді. Кісі өлтірген екі кісі "өш-қас, еш заты жок- Касапшы ғой, ақшасы бар ғой дедік, жанында қырықсом "керенский" бар екен" дейді. Өлтірушінін біреуі — Беріш, бүлар 1919 ж. тиісті құнын беріп қүтылады. Екіншісі — Адайдың Келімбердісінің Мұңалы, одан Ескелді деген атасы. Бұл ел қүн беруден бас тартып, келісімге келмейді. Сөйтіп, барымта, мал алу — арада куғын-сүргін бола береді. Өлген Дүйсен — Адайдың Тобышы, одан Ораз, одан Жайық, Əлмембет, Зорбай, Токабай деген атадан. Бұлжағын бастайтын Қүрмаш Кршанов, оның өзін кейін айтармыз. 1920 жылдың күзі. Арада адайлар болып, қысқасы, Ескелділер күн беретін болып Тоқабайға Үстірттің ОрдалыТамды деген жеріне шақырады. Құрмаш бастаган қырық па, елу ме, кісілер қүн алуға барады. Құн алудың-берудің жөні — аққұн, қарақүн. Аққүнда малды таңдап алады, қарақүндағы кесім — ірі малды басын көтеріп — шамаға келсе, ала береді. Аққұнды алып боль:п, қарақүн ұстінде жанжалдасады да, қүн беріп жатқан Ескелді түнде үркіп көшеді. Ертеңіне түрса, жан жоқ. Ел көшіп кетіпті. Құрмаш бастаған Тоқабайдың жиырма кісісі көшкен елді қуады. 1919-1920 жылдары казақ-орыс шүбырған жыл. Адайда үй басында дерлік бесатар бар. Əсіресе, жауықкан елдер көшке жетеді де, баска сөз жоқ, араласа ұрысады. Ескелді жағынан Өтеш деген кісі табанда өледі. Рахманға қолынан оқ тиіп, ауыр жаралы болады. Сонымен, Токабайлар кайта қосына келеді. Бұлар қоста тамақтанып жатқанда Ескелділер келіп атады. Түнгі атыста Тоқабай жағынан Аман, Ескелді жағынан Қайралапов Жанбоз дегендер өледі. Тоқабайлардың əуелгі тыныш уақытта алған қойлары қырылып кдлады. Ескелді жағынан екі кісі өліп, бір кісі ауыр жараланады. Сөйтіп, бүл жолы алды қыс болғандықтан, ажьграсып кетеді. 1922 жылдың ақпанында Маңғыстаудың Құйылыс деген жерінде Тоқабай құн беріп, Ескелді қүн алып, бітім болады. Екі елдің арасында бітімге биліқ айтып, араны біріктіруші

төмендегі аталғандар: Мұңал жағынан: Жары Мəтжан би, Əметов Жұмағазы, Ескелді Қайттиев Қарабала, Үргешбай. Тобыш-Əлмембет жағынан: Шайқыбалықөт би, Қаржау Ниязбек, Тоқабайдың өзінен: Құрмаш, Оразалы, Бекмағамбет. Жалтты саны алты мың қойдың есебін беріп, алажібін кесті. Екі ел тынышталды. Халық Құрмашқа "батыр" деп ат қойды, оған Құрмаш та мақтанды. Өзін "батыр" дегенді үлкен дəреже көріп, ақырында 1930 жылы бандылықтан өлді. КҰРМАШ ТУРАЛЫ Құрмаш пен інісі Қаржаубай — өз алдына бір ауыл болып көшіп-қонып жүретін, орта дəулетті адамдар. 19221930 жындар арасында Құрмаштың істемегені жоқ. " Құрмаш мынау ісің ұят. Бұрынғылардың сөзі бар емес пе: "Патшаң соқыр болса — көзіңді қыс, ақсақ болса — аяғынды сілте" дегендерге Құрмаштың жауабы: "Əй тоба, кайтпек керек, комунасты қүртпақ керек". "Құдай жоқ, үкімет бар" дейді. "Мұңал мен Тобыш жоқ, Құнанорыс пен Шалбар" бар дейді. Құрмаштың осы сөздерін бірқатар адамдар мадақтап "Құрмаш айтқан", "Құрекең айтқандай" деп мəтелге айналдырылған да болады. Сонымен, бұл Құрмаш қасына бес-он кісі ертіп, отырықшы Үсақбайұлы аталатын елге күн бермеді (Үсақбайүлы деп адайлар Таз, Шеркеш, Ысық, Беріш, Есентемірді атайды). Қайдағы бір жоқты айтып, онжиырмалап уақмал, 2-3-тен ірі қара алып, соны дəреже көріп жүреді. Заң орындары жеткілікті материал жинақтаса да, Құрмаш ұсталмады. Жəне сол жылдарда "Беріштен Аманғали, Ысықтан Құныскерей, Адайдан Құрмаш тумалары керемет, ұсталмайды, уақ, тиімді, бұларда айрықша касиет бар" деушілер де болды. 1927-1928 жылдары, қоян жылы шөп шықпай, Адай үлкен жұтқа ұшыраған. Сол жылдары Жем бойында малына шөп таба алмай сасады. Бұрынғы Жылойға қоса

қазіргі Ембі ауданы, аудандық жүйеде жұмыс жасайтын Жұмағали Бəшенов деген кісімен достасып, ол бұған үйқора, пішенін беретін болады. Бəшеновтың ойы — есебін тауып Құрмашты ұстау. Жұмағали Бəшенов — Шеркеш, оның Қосымы, одан Кəтеней. "Жемнің бойы, бөрінің көлі" деген жерге мальгн апарып Құрмаштың көшін күтіп отырады. Алды кеш, көш ауылға жақындаған кезде мылтық атылады. Құрмашта мылтық бар, бірак бұл көп емес. Мылтықтың дауысьгнан түйе тулап, Күрмаштың баласы өледі, бірақ Қүрмаш ұсталмайды. Кейін шегінеді. Сонымен елжүтайды, жаз шығады. Құрмаш тіпті одан да кейінірек, далаға, кеңге кетеді, елде мал жоқ, ел арасы сирек, жаздай жатып дайындық жасайды. Мақсат — Жұмағали Бəшеновті өлтіру жəне соның елін шабу. 1928 жылдың қараша айында Құрмаш 40-50 кісімен келіп, қазіргі совхоз орталығы Тұрғызба-Ақтайлақ деген жерде отырған ШеркешҚосымның Жəлмембет деген тайпасына шабуыл жасайды. Бейбіт-момын шаруа ауылдан бірер кісілерді, емшектегі баласымен бір келіншекті атын өлтіріп, Қосбақ деген кісіні, Күрең деген бойжеткен қызды, тағы бір келіншекті тұтқынға алады. Сиырдан басқа көзіне көрінген жалггы саны жүзге жақын жылқыларды түн ішінде Маңғыстауға айдап кетеді. Бұл хабар Жылыой-Қоса арқылы қазіргі Ақтөбе облысы, сол күнде Адай округінің орталығы — Ойылға келеді. Бүтан шүғыл шара ретінде 30 адамнан коммунар отряды жасақталады. Бастық Жалмағамбет Байбосынов деген азамат, сол отрядтың бір мушесі ретінде мен де бармын. 5-6 қызыл əскер, небарьг 30-35 кісі желтоксанның бас жағында Ойылдан Құрмашты іздеуге жүрдік. Алдымен шабуылдан адам өлген елді көріп, 2-3 күн бойы Жем бойын кыстап отырған, адайдың байларынан ат-айғырды тандап міндік. Не оймен ерткені бізге мəлім емес, Жұмағали Бəшенов пен тағы бір жігіт ерді. Сонымен 20 күн, тіпті одан да көп кар жамылып, тон төсеніп Құрмаш отыр деген жердің шамасына жақындадық. Құрмаштың аулына біз жүз

шақырым жерде отырған Адайдың белгілі ақсакалдары Айдарбай Қореков, Сəуле Сейітов, Калпақ Шолтакаев жəне көшпелі Үстірт, Сам дейтін ауданның басшыларымен небəрі 80 шамалы кісі болды. Құрмаштың аулына жақын келіп, оған елші жіберді. "Үкімет пен партия атынан отряд келеді, болган жағдайдың бəрін айтып, катесін мойьгндаса пленге алған кісілерін, қаруын берсе, үкімет шындыққа асьтқ, болмаса, жағдай Құрмаш үшін оңай болмайды". Осы сөзді айтуға "сіздерді елшілікке жіберем" деп, жоғарыда аталған кісілерді жібереді. Көріп отырмыз, ауыл жаңа тұрып, ағаш үйден түтін шығып жатыр, түйе өріп барады. Шамасы, бір жүздей бар болар. Бір сағаттай мезгілде Құрмаштың аулынан бір атты бізге қарай тез жүріп келеді. Бұл — Шапанберді Төлепбергенов деген Жанақ ауыл советінің төрағасы. Ол жақындап келіп: "сүйінші" деп дауыетады. Айдарбай карт мəн-жайды айтты: "Құрмаш, біріншіден — Үкімет, екіншіден — сендер обалыма қалмай-ақ, өтірік пен шынды ашатын болсандар, мен билігімді бердім деді". Сонда біздің бастық: "олай болса мен барам, алдымнан шығып, арызын айтсын" дейді. Шапанберді тағы шауып кетіп, қайта келді. "Құрмаш хош" деді" деп. Енді бастық Құрмаштың аулына жүретін болды. Қасына мені, Сейтқазиев Ысмағұлды, тагы бір-екі кісіні ертті. Ауылына 100 метрдей келдік. Құрмаш та қарсы келді. Қоңырлау амандастық. Мен оны жақсы танимын, қазақша айтқанда, аржағымыз бір ру —жамағайынбыз. Мен уакыты болған нəрестеңіздің арты қайырлы болсын дедім. Ол бастапқыда деректі сөз тауып айта алмады. Қорықты ма, əлде ісі кара болған соң аузына сөз түспеді ме? Аш-жалаңаш пен өлдімталдым дегендей, шамасы келсе, өзін ақтамақ, ана адамы өлген, пленге түскен, малы кеткендердін жайъшан хабарсыз, тіпті өзінікі өзінше жөн бе, сөйлеп тұрған сөзі сөз емес. Құрмаштың сөзін тыңдап болып, бастық: "Сіздікіне барам, шалдардың үстіне"— деді. Оған қарсылық еткен жоқ. Сонымен, манағы бастыққа ерген біз Құрмаштың үйіне келдік. Тарлау үйі бар еқен, тығыздау отырмыз. Құрмаш маған қарап: "Балаң өліпті, қайырлы болсын" дегенің —

ағайындығың, бата оқымағаның — коммунистігің, сендермен қалай сеніп сөйлесеміз" деп бет-аузы жыбырлады. Шапанбердінің айтқаны, шалдарға берген уəде, Құрмаштың өңі оның бəрінен де бөлек. Сонымен сөз шешілген соң, шамалы далаға шыктық. Бір түйе сойып, қісілерімізге шамалынау қонағасы берілді. Кешқе оңашалау үй тігіп, қолындағы ұш адамды əқелді. Ендігі сөз мынау: біздің жақтан бірнеше адам қолхат береді, Құрмаш та солай, екі жақтың катарымен жаз шыга белгілі бір орыңда сөйлеспеқ. Біздің бастаушы қандай бағыт ұстап жүр, өзі біледі. Шалдар мен Құрмаштың ойлары бізге онша жарамды жағдай сияқты емес. Сонымен плендегі үш қісі жəне 2-3 кару олжамен кейін қайттық. 1928-29-30 жылдардың маусым айына дейін Құрмаштың өзі кұрығанша елдің де, үкіметтің де тынымы кетгі. Ақырында біржола Карақалпақтан шыккан отряд құртгы. Совет үкіметі орнағанға дейін көп жыл бұрын болған бір-екі окиғаға қайта оралуға тура келеді. ШАБАЙ БАТЫР МЕН БАРАҚ ТУРАЛЫ Шабай — Адайдың Қүнанорыс дейтін тайпасынан. Жоқ қарап жүріп, Жетіру тобымен Барақтың аулына қеліп "сөйлес" дейді. Барақ Шабайды байлатып қояды. Себебі, Барактың аулының сыртынан "сөйлес" деген — Барақтың досы емес, дұшпаны. Екі-үш күн байлап Шабайды босатады. Шабай да — өзін Барактан кем санамайтын адам. Атақты Шабай батыр аулына барып, кісілерді жинап, Барақгың аулынан барымта алады. Барымта алудың себебі — тендікке қол жету. Барақ пен Шабайдың жауласу себебінің басталуы — Барақтың Шабайды байлауы болса, Шабайдың барымта алуы оны өршіте түседі. Сөйтіп, екі жақтың арасында бірденекіден кісі өледі. Содан соң орыстан қашып Үстіртте жүргенде Шабайдың Сүгір деген баласы Досанға жолдас болады. Бұлар Жем өзені бойындағы орысты шабатын болып аттанып келе жатын, жолда Барақтың немересі Дəуіттің аулына кездеседі. Сүгір Досанға айтады: " Мынау Табын Барақтың тұқымы,

қашаннан ата жауым, мұны қөріп тұрып, менің бұл ауылды шаппай кетуім аруаққа қиянат" — дейді де, көшіп жатқан Дəуіттің ауылын талқандап шауын, еңді ілгері жүрмей, кейін қайтады. Сол жолы Табындар бір ұрыста Сүгірді өлтіреді. Бұл Шабай мен Барақтұқымдары арасындағы жаушылық созыла береді, арада тағы бірнеше жылдар өтеді. Сүгірдщ екі баласы Жандəулет пен Текебай Табыннан Сүгірдің дерегіне жарайтын қісіні өлтіреміз деп жүргендерінде бұл еқеуін Табындар ұстап алып, тағы өлтіреді. "Шабай тұқымы біреуді өлтіреді, не өледі, осымен тұқымы құриды" деген лақап гулеп кетеді. Бұдан сексен жыл бүрын, қоян жылы көне Үргеніште Сүгірдің Бердəулет, Жоламан деген екі баласы Табын Əліке ханды өлтіреді (Өлікқе хан тұқымы емес, Хиуа ханының көне Үргеніштегі үқімі себеп болар). Сүгірдің тірісінде қөне Үргеніш жақта отыратын түрікпен досы болады екен (біліші). Соған Бердəулет пен Жоламан қеліп қонақ болып жатып, көне Үргеніш базары болып жатқанда қөп адамның ішінде Əлікені атады. Əліке табанда өлмей, Хиуа емханасында бір аи жатып, өледі. "Менің жауым жоқ, тек Адай Шабай тұқымы Табын Барақ түқымымен жау еді, солардан қөрем" деген. Іздеу-тергеу болған дерекге мойынға қоярлық дəлелдер болмаған. Сондықтан істі Маңғыстау уезінің қарауына тергеуге жібереді. Істі Маңғыстау уезі жанындағы халық судьялары қарап, мынандай шешім жасайды: Жауапкер жағының еркінде Адай елінен сегіз кісінің антын беріп құтылса да, болмағанда Əлікенің жеті мүшесіне жеті кісінің құнын берсін жəне Табынның барлық жол шығынын төлесін. Басшы ояз бейткеннен қейін іс заң күшіне енсін дейді. Адай сегіз кісінің антын бере алмады. Себебі, Сүгірдщ екі баласы Əлікені өлтірді. Олай болса, билік жасаған сот тағында Əлікенің құны үшін малға толатындығы көрініп тұр. Құнанорыс болатын ру онша көп ел емес. Құн төлейтін болса, малы жетпейді, сонда не етпеқ? Сот биліқ шығаратын күнгі мəжілісіне Қожақ

Құлмырзаев қатынаспай қалады. Билердің жасаған шешімін естіп, түнде оязға барып: "Ертең сіздің қарауыңызда бекітуге тұрған бір іс бар. Мəн-жайы хан қарауында болған окиға рас болса, талапкер талабында ханды Маңғыстау уезіне карасты кісі өлтірді дейді, соған сотгар билік етіпті. Жауапкер жағы сегіз кісінің антын береді, ханның өлімі үшін ант бермесе, жеті мүшесіне жеті кісінің кұнын жəне талапкер жақтан барлық шығынды төлейді" дегенін өзім қатыспасам да есіттім дейді. Сонымен ертең бекітуге қелгенде, ояз бекітпейді. "Себебі, хан қарауында болған істі қарауға кұкым жоқ". Сонымен табындар тендіксіз кететін болғандыктан, араға Тілеген Есенжанов барын, Құнанорыс руынан бір кісінің құнын əперіп, сонымен тынышталды дейді. ЕНДІ ДƏРІНІҢ ӨЛІМІ ТУРАЛЫ Дəрі — Кара баласы, руы Беріш, оны Əлімнің Ожырай деген елі өлтіреді. "Қате болып, адам өлді, енді бізден кұн ал" дейді Ожырайлар. Дəрінің тумасы Есет: "Дəрі үшін бір кісінің құнын алмаймын, жеті қісінің құнын бер, болмаса Ожырайдың жеті кісісін өлтірем" деп жеті баулы Берішпен хабарласады. Нарындағы көп Беріш бұған ермейді, сонда Мұрат ақын мынандай өлең айтады: Артында Крбыл қалды, Кара өлгенде, Калады жүк тайлаққа нар өлгенде. Беріштің жеті баулы белі сынды, Кешегі Ожырайдан Дəрі өлгенде.

Қара Дəрінің əкесі Есетпен туыс, Дəрі — Адайдың Жарысы, оның Дəулеталысы, Үсеннің жиені. Маңғыстаудағы адайлар Мұраттың мына өлеңі біз үшін айтылған деп, жаз шыға қөп адай аттанып барып, ащы Ойылда еқі кісі Ожырайды өлтіреді. Сол жер бүгінгі күні "Қаңды ағаш" болын аталын қалды. (Станция Қандыағаш емес, ащы Ойылдың Қанды ағашы). Дəрітуралы осымен бітім болыпты. Сəттіғұл ақын айтып отыратын еді: "Адайдың бірі — өзіміз, Беріш үшін барын, Ожырайдың екі кісісін өлтіруі жөн емес қой" деп. Əрине,

жөн емес, бірақ сол Адай бəрімізге ата болған соң, біз жауап беруге тиістіміз ғой деймін. Бұл — менің естігеннен есімде қалғандары, талайы ойымда, жадымда қалмаған да шығар. АДАЙЛАРДЫҢ ӨЛГЕН КІСІГЕ АС БЕРУІ ЖАЙЛЫ Жалпы, адайдың Маңғыстау мен Үстіртті мекендегеніне шамамен 300-ге таяу жыл дел жорамалдаймыз. 1750-1850 жылдар арасында берілген астар: Қожаназар, Қарабас, Қозыбай, Сейіт, Сүйінқара, Тастемір, Матай, Барақ, Бекболат, Есен. Міне осыларды Қенжеш карт Жақсылықов айтып отыратын. Қожаназар — Жаңай баласы, одан — Зорбай, одан — Əлмембет, одан — Жайық, одан — Ораз, одан — Тобыш, одан — Қелімберді, одан — Адай. 1) Қожаназарда жеті бала болады, Таған деген баласы Қожаназарға асты Жем өзенінің бойында береді. Сол жер осы күнде "Ақкиізтоғай" атанып тұр. Себебі, асқа хан шақырылған. Хан-төре аттан түсіп, үйге кіргенше аяқжолына акқиіз төселген. Асқа бір мың үй тігіліп, 2000 қой сойылған, бəйгеге бес жүз ат қосылып, бас бəйгеге 100 жылқы қойылған. Баласы Шонтының көкбиесі алдымен келіпті дейді. 2) Қарабас — Адайдың Мүңалы, одан — Шоғы (Қырықмылтық). Бұған асты — Оймауытта беріпті. Бас бəйгеге 50 түйе, 250 қой тігілті, бəйгені Табындар алды, бірақ бəйгені ошакқа тастамай кетіпті дейді. 3) Қозыбай — Адайдың Қелімбердісі, одан — Бұзау, одан — Айтумыс, одан — Шылымның Акботасының баласы Аман, соның баласы. Қарақұмның Азанғүлында асын беріпті. Ол жөнінде мынадай өлең жолдары калган: Ауылдың ақсақалы — бай Төлеген, Ауылы ерше көшіп, кеш жөнеген. Ағасы Крзыбайға ас бергенде Капакты ет пен майга бес бөлеген. 4) Сейітби, бұл да Айтумыс — Шылым — Өрдектің Есенінің баласы. Асын Үстіртте Шаңғалада беріпті. 750 үй тігілді дейді. Басқа қонағасы өз алдына, екі үйге бір

тайдан арнайы сыбаға беріпті. Бас бəйгеге 50 жылқы, 10 табақ алтын тіккен. Баласы Бəйденнің сүр аты бірінші бəйгені алды, балуанға бір ат, бір атан, бір ішік, оны — Қаралда алды дейді. Қаралда — Бөкеннің немересі, Саламат баласы. Бұрын да Адайда "Зор болсаң Қаралдадай боларсың" деген макал болған. 5) Сүйінқара — Адайдан Келімберді, одан — Мұңал, Жаулы, одан — Жары, одан Жетімеқ, Үргешбай. Асты Байүлының ортасы, Сағыздың Мұқырында беріпті. 800900 үй тігіліп, үй басына бір саба қымыз, бір саба шұбат үлестіріпті. Баска қонағасынан бөлек бас бəйгеге 300 қой тігіліп, Кененбайдың күрең аты бірінші болып келіпті. 6) Тастемір — бұл да Жары, Назар баласы. Бұған асты Қайнарда беріпті. 1000 үй тігіліпті. Баска қонағасы өз алдына. Орынбордан алдырып үй басына бір пұт ақ ұн, қозы қарын сары май беріпті. Бəйге 100 түйе еді. Бəйгені туған інісі Шотанның шұбар аты алынты. 7) Матай Жанбозұлы — Адай - Келімберді, Мұңал — Бейімбет, одан — Сабытай, одан — Жандай — Боққара. Суық күзде Əлім, Байұлы, Жетірудың ортасы деп, Сағыздың "Терісаққан" деген жерінде беріпті. Үй саны 800-900-ге барды дейді. Мұнда Хорезмнен күріш, өрік алдырып, үй басына бір шелеқ күріш пен өрік жəне қозықарын май беріпті. Бас бəйгеге бір түстес елу айыр інген тігіпті. Оны Əлімнің Кетесі — Əжібайдың ала аты алыпты. Матайдың қəрі əкесі Боққарамен құда еқен, Байбоздың қайыны бəйгені ошақ басына тастап қетіпті. 8) Барақтың асы. Бұл — Тобыш — Ораз — Жайық — Əлмəмбет — Шоңай — Тоқсамбайдың Даңының баласы. Даң өте бай болыпты. Кейін жұтаған. Өзі өлгенде 3000 жылқысы қалыпты. Өңкей көкала дейді. Барақ — Даңның бəйбішеден туған сегіз баласының екіншісі екен. Бес жүз үй тігілген. Бас бəйге 200 жылқы болыпты. Туған інісі Райдың "Қырқар ту" деген аты бəйге алыпты. Ат сол жылы он жеті жасында дейді. Рай тентек еді. Көптің айтқанын тыңдамай, жолға үй тіктіріпті. Бару-келуі алты көш жер еді, талас қеле жатқан аттан оздырамын деп, көп

тартқызады. Ат бірінші келеді де, келе жан тапсырады. 9) Бекболат Құдайберген баласына ас берген. Бұл — Адайдың — Құдайкесі, одан — Қосай, одан — Тіней, одан — Арық, одан — Құдайберген. Асты Сағыздың Топырақшашты, Наршөисен деген жерінде беріпті. Бекболаттың төрт əйелінен 16 бала болыпты. Қонаққа сойын берген қонақасынан басқа 5 үйге бір ту биеден беріпті. Төрт жүз үй тігіліпті. Бас бəйге 25 жылқы, 200 қой еқен. Байұлы Ысықдеген елдің аты алыпты. Адайда 1850-1900 жылдардағы берілген астар Жақсыбай, Жұбан, Боран, Мыңбай, Есен, Жолболды, Құлбарақ, Самалық, Досжан, Нұр, Қуаныш, Жарылқастарға арналған. 1) Жақсыбай Өтеуұлына берілген ас. Жақсыбай — Адайдың Қелімбердісі, оның Жайығы, одан — Əлмембет, одан — Шоңай, одан — Тоқсанбай, одан — Монша, одан — Күшікбай, баласы — Өте. Маңғыстауда Онды деген жерде 300 үй тігіп, бас бəйге жүз еркек қой болыпты. Тауасардың ақ биесі бəйгені алыпты. Палуанды Қаржау Ізімберген жығыпты. 2) Жүбан Еламанұлы — Адайдың Қосайы. Асты Сағызда бершті, 400 үй тігілген, бас бəйгеге 50 жылқы қойылып, Кете Дауылтайдың аты алыпты. 3) Боран Есенгелдіүлының асы. Мұңалдың Бəйімбеті, одан — Сабытай, одан — Жандай, одан — Сарболат (Байпақ). Сағыздың "Аққұдық" деген жершде берілшті. Бұл асқа кім қандай ат жаратын жатыр деген əңгіме болады. Сонда біреу Маңғыстаудан Баракат қеле жатыр депті. Боранның інісі Төлеқ бір-екі ауыз өлең айтады екен. — Төқе, Маңғыстаудан Сарыарқаға "бəйге алам" деп келе жатқан Баракатқа "бірдеңе демейсің бе?" депті, сонда Төлеқ: Ас қайда Барақатка, той болмаса, Торы аттай жүз қойт алган сой болмаса. Бəйге алу кез келгенге қиын сауда, Кррада мыңиан-мыңнан кой болмаса — дейді. Бұл да Қожаназардың асынан кейінгі ірі астың бірі болды дейді. Бас бəйге бес жүз сом күміс, бір нар, бір ат екен.

Барақаттың көкбайталы бірінші бəйгені алғанда, Төлек "тішмнің айыбы" деп астындағы құлақаска атын түсіп беріпті. 4) Мыңбай Қодарұлының асы. Бұл Тобыш, одан Ораз, одан Жайық, одан Əлмембет, одан Баубек, Мыңбай Қодарұлы. Баласы Демесін, Қайралап Үстіртте Уəлі деген шымырауда, күзде бершті. 400 үй тігіп, бас бəйгеге 10 нар, он ат, он сырттық ішік тігіпті. Бас бəйгесін Сүйіндік (Жаманадай) Беккұлының "Бурыл" деген аты алыпты. 5) Есен Бозайұлының асы. Бұл — Мүңалдың Бəйімбеті, оның — Сабытайы, одан — Жандай, одан — Көрпе. Қайнардың бір көлінің жағасында ас бершті. Мың үй тігілген. Елу нар бас бəйге болыпты. Тауасардың ақбиесі бірінші бəйгені алыпты. Сол жер осы күнге дейін əсем көл болып қалды. Себебі, қонағасы жақсы болтан ғой. 6) Жолболды Қонысбайүлының асы. Бұл — адайдың Келімбердісі, одан — Бұзау, одан — Жеменей, одан — Жомарт (Аталық), одан — Сұлтангелді болады. Бейнеу ауданына карасты Қарақүмның Азынағұл деген жершде бершті. Үй санын айтпайды. Айтушылар бұл да ірі астың біреуі, бас бəйгіге екі жүз еркек қой берілген дейді. Сүйінқараның Көтібарының торы аты баска агган бір көрінім бұрын келіпті. Көпшіліқ: "Мынаған бүгін қанат біткен шығар" — деп айтышы. 7) Құлбарақтың асы. Бұл — Мұңал, Жаулы, одан — Жары, одан — Дəулеталы Үсен баласы. Асты Маңғыстауда Бозашының Жиделі жершде беріпті, 300 үй тігіліпті, 200 қой бəйге болыпты. Аманнияздың кара каска аты бірінші бəйгіні алыпты. Құлбарактың əйелі апасы еді, бəйгі атты ұстады дейді. Қазақтың бəрінде бар ма, жоқ па білмеймін, адайда жекжаты бəйге атты үстаса, салт бойынша, атты немесе бəйгені беріп кетеді. Аманияз — Адайдың Қелімбердісі, оның Бұзауы, оның Айтумасы, оның Шылымы, оның Өрдегі, одан — Есен деген атасынан ел болып сөйлесіп, бəйгені беріп кетіпті. 8) Самалық Қамысбай баласының асы. Бұл да — АдайМұңал, Жары, одан Мүрат. Бозашыда Шебір деген жерде 400 үй тігілді, бас бəйге 100 еркек қой еді, Тілеунияздың

торы айғыры қелді дейді, Тілеунияз да — Жары, оның Назары, оның Тəстемірі. Бəйге ошақ басында қалыпты. 9) Досжан Қыдыршаұлы. Бұл да — Адай, Мұңалдың Бəйімбеті, одан — Алдаберді, одан — Райымберді, одан — Текей, одан — Əнет Қыдыршаның əқесі. Əдетте баласы Есіркеп көшпейді еқен, əқесіне ас беремін, Кіші жүз қонысының ортасы деп жайлауға қөшіп Қайнарда ас беріпті. Содан бастап бұл жер Досжаношақ болыті қалады. Досжан асының үй саны, бəйге саны айтылмаса да, Кіші жүз қөп келіпті, бір ай бұрын сауын айтты деп. кешегіге дейін адай арасында екі кісі бас қосса, əңгімелеп отыратын. 10) Нұр Алдабергенұлы. Бұл — Адайдың Келімбердісінің Тобышы, одан — Ораз, Жайық, одан — Əлмембет, одан — Зорбай, одан Жаңай, оның Əлі деген атасы. Бұл ас Маңғыстауда Бөрліген жерінде болыпты. Онша ірі емес, шағын ас қөрінеді. Жұрт ат қосып, атын шығарады. Қазақ болтан жердің бəріне ортақ тіл болуы қерек, түп көтерме, орта көтерме жəне қарақшы деген сөздер бар ғой. Көп адам түп кетермеде тұрса, жарлылау Жырық деген кісінің аты алдында озын келе жатыр екен, сонда Жырықтөңірегіне қарап, ат қосқан байларға "қойларынды санай бер, бəйгені мен аламын" деп айғайлайтын көрінеді. Бірақ қаракшыға жақындағанда Бөлейдің акбас аты бірінші келіпті. Жырықтың аты екінші бəйгеге ие болыпты. Сонда Жырық: "байдың қойынан қорқасың ба?" деп атын сабап жұр дейді. 11) Куаныш Амандықұлының асы. Бұл да — Тобыш Зорбайдың Телеке Қаржау деген атасы. Жем өзенінің Сарнияз деген жерінде 500 үйтігіп, бас бəйгеге 100 ерқек қой, 10 қама, бір ат, бір нар беріпті. Мұны да Бөлейдің ақ бас аты алыпты. 12. Жарылқас Есейүлының асы. Бұл Тобыш, одан Шегем болатын ру. Самда ас береді, үй көп болыпты. Бұл да адайдың ірі асының бірі болды дейді. Бас бəйге 20 жылқы, 20 түйе екен. Өз ауылының төрт аты бірінің соңынан бірі келіп, немере інісі Түрікпенбай палуан бəйгені алыпты.

1900-1927 ЖЫЛДАРДАҒЫ АСТАР Бұл жерде естігенімді емес, өз көзіммен көргенімді жазамын. Жоғарғы екеуі қарттардың аузынан естігенім, "өлгенге өтірік дау" дегендей, асырып мақтаудан аулақпын. 1. Жасым тоғызда. Азамат деген кісінің асына шабандоз бала болып бардым. Азамат 63 жасында қажыға кетіп, содан оралмаган. Алты жын өткен соң балалары ас береді. Бұл ас Маңғыстауда, өздерінің мекені — Торты деген жерде берілді, онша ірі ас емес, үш жүз үй шамасы болды. Бəйге аттары қырық шақырым жерден барып келетін болтан. Сексен шақырым шауып, өздерінің ағайыны Сасыктың қарақасқа айтыры бірінші келді. 2. Қайнардың Шөптікөлінде немере əкеміз Қожық Құлмұрзаевқа ас берілді. Бас бəйге 300 сом күміс, 10 алтын болды. Тобыш ішінде Жаңай-Шоңай бəйге өзімізде қалсын деп, Барақаттың көк байталын қосады. Бару-келуі 100 шақырым жер деп ұйгарыпты. Сатқын деген кісі ат айдаушыны алдап: "Қарттар түндегі уəдені бұздьг, алыстан жіберетін болды" деп, тым алысқа айдапты. Сатқынның айтқаны болмай, руы Таз Молдабектің қоңыр аты бірінші бəйгеге, Барақтың қөқ байталы екінші бəйгеге ие болды. 3. Тоғыздамын. Күзді күні Жемнің Сарнияз деген жерінде Шоңай Мəтекке ас берді. Үй көп тігілді. Қонақты түсіріп, шай-секері мен етін беріп жатканда Ақмешітте Саламат қажы өлді, ертең намазы (жаназа) деген оқшау хабар қелді. Ас беретін ауылдан баска бар адам кетіп қалып, ертең кешке қайта келді. Мал көп сойылды, амал жоқ, ел асты бір берсе, Шоңай ауылы екі рет қонағасы берді. Бас бəйге 500 сом, 20 қама еді. Эли деген елдің тор байталы бірінші бəйгені алды. Палуан бəйге бір нар, бір мауыт еді, мұны Мəмбет палуан алды. Бұл Мəмбет Сүгіров — Бəйімбет Күшік деген елден. Келер жылы Саламат қажының баласы Сарбас əкесіне ас бергенде, малды тірі берді. 4. Есжанұлы Қыдырдың Мəмбетінің асы 1909 жылы Үстіртте Елағажы деген жерде болды. Бас бəйгесі 50 түйе,

200 ат екен. Кетік қаласында тұратын Қошанай деген қісі əқемізге жақын ағайын болатын. Соның сұр атын қəдімгі атбегі Барақатқа жараттырын бəйгеге қосты. Сұр ат біршіш бəйге — 50 түйені алды. 5. 1918 жылы Қайнарда Өмір Қыдыр баласының асы болды. Үй саны 500-600-дей еді. Үй басы үш қойдан қонағасы берді. Тіней бай Жұбан балаларының қасқа аты бірінші бəйгені алды. Бір аи кейін Оразалы қажыға Қоңыраулыда ас берді. Мұның да тігілген 500-600-дей үйі болды. Бас бəйгі қеренсқий ақшасымен жиырма бес мың, не елу ат, бір нар еді. Бəйгені Бəубеқ Демесін ауылының құла аты алды. Сонда Төлектағы мынадай өлең айтыпты: "Бəйге алды Бəубек Шоңай, Жаманадай, осы күн сенім бар ма заманаға-ай. Бұрынғы ірі ауылдар артта қалын, кейінгі ұсақ ауыл озғанын-ай". 6. 1920 жылы қазіргі Бозашыда, Аманқызылитте Мұрынға шағын ас беріліп, 200 үй тігілді. Эр үйге мал тірідей беріліпті. Бас бəйгесі есімде жоқ. Бірінші бəйгені Бөкен дейтін елден Қдзидың жирен аты алды. 7. 1921 жылы Таушықтың касында Дəніспан деген жерде Сəкен қажыға ас берді. 500-дей үй тігілді. Бас бəйге — түйе, жылқы аралас жиырма кара еді, оны Қазидың жирен аты алған. 8. 1921 жылы күзде Сайөтесте Жаңай Жаманкұлға ас берді. 400-дей үй тігілді. Бас бəйге жиырма жылқы еді. Бас бəйгені Əлидің торы аты алды. 9. 1922 жылы Сағызда Шұңқыркөлде Шоғы (Қырықмылтық) Қарабас аталатын ауын Қошанға ас берді. 300 үй тігілді. Бас бəйге — 30 кара. Бəйгені ас берген баласы Мендидің қаракөк аты алды. 10. 1924 жылы Жемнің Бөрілақ деген жерінде Тобыш, одан — Бегей Боқышқа ас берді. 700-800-дей үй болды. Бірінші бəйгені Қотырбастың қортық аты алды. Еқінші бəйгені Боқыштың жирен аты, үшінші бəйгені Мыктыбайдың кер аты, төртінші бəйгені Əбдірдің шабдар аты алды. Адайда берілген аска сан жетпейді, оның бəрін есте сактау мүмкін емес. Адай елінің дəулетті кісілері өлген кісіге ас беру мен төбелі там салу өнерін салтка, əдетке айналдырған.

Мен өз басым сол асқа жаратқан шығынды елдің игілігіне, мəдениетті елдердей мектеп салуға жұмсаса, қанша адам сауаттанар еді деп ойлаймын. ҚЫЗ ҮЗАТУ ХАҚЫНДА Шоңай Мəтеқ деген кісі Медет еліне ұзатқан қызына 150 түйе, жылқымен қатар 150 əртүрлі жасау берген. Екінші, Қосай-Жұбанның Шамы Тілеген деген қызын, Бейімбет, одан Байпақ, Оразалы қажының Саптаяқ деген баласының баласы Қыздарбайға 1915 жылы ұзатқанда 200 түйе, жылқы, 200 əртүрлі жасау берді. Қыз ұзатқанда бұл екі байдан көп бергенді естігенім жоқ. Адайлардың 1885-1914 жылдар арасында кажыға (МеккеМединеге) баруына қелер болсақ, ол жылына кемі 30-40, қөбі 100-ге дейін жететін. Николай ақшасымен 500-1000-ға дейін ақшасы бар адамның қажыға баруы əдетқе айналған. Қажы борышын өтеді болды. Малы бар кісілердің дүние борышын малмен сатып алуы бір жағынан болса, екінші жағынан — қажыға бару. Ислам дінін қабылдаған кісілер үшін міндетті бес парыз — иман, бес уақыт намазды каза етпей оку, жылына отыз күн ораза үстау, малынан зекет беру, қажыға бару. Қажы болып келген кісілер бұрын аты Ретбай болса, енді қажы Ретбай. Ретбайдың басқа амалы — не болса да Ретбай қажы атанып, дүние күнəсінен пəк болу. Кейбіреулер малы сонша көп болса да, кимады, я мұсылман болып алу қиын, мұсылман болдың — Құдай дедің болды. Жұмақты тек Мұхаммет пайғамбардьгң үмбеті үшін салған деп түсінушілер де аз емес. Бұның бəрі де — есіткенкөрген естелік. Адай шалдары, оның ішінде кəріқұлақ кісілер Əбілқайыр хан туралы да толып жаткан аңыздар айтады. Əбілқайыр қанша қатын алса да, Бопай деген əйелі Адай қызы, оның ішінде Тобыш, одан Ораз, одан Жайық Одан Əлмембеттің Табынай деген баласынан Табылды туады. Бопай — сол

Табылдының қызы, бүдан үш бала туады: Ералы, Нұралы, Айшуақ. Əбілқайырды Орта жүздің ханы Барақөлтіреді. Сəбит Мұқановтың арғы əкесі Қосай өлтірсін, əйтеуір Əбілқайыр өлді. Енді Кіші жүз ханының өлімі туралы адайлар əуелі Орта жүзге кісі жіберіп қөрелік деген шешімге келеді. Жіберген кісімізге дұрыстап жауап берсе, жауабын күтелік, болмаса соңын күтелік. Мұны Кіші жүздің басқа елі мақұлдамайды. Себебі, "Адай, ен далада мал я аң есебінде анда-мұнда жүрген елсің, малынды бақ та түрікменіңмен, өзінмен-өзің бола бер" деген Ортажүз кісілерінің олқысыну мағынасындағы сөзі бар. Адайдың Қарпық деген биінің шешесі — Бопайдың апасы Қанай деген кісі. Енді сол Қарпыққа қідіріп көрелік. Адайдан екі бала дедік: Құдайке, Келімберді. Құдайкеден: Тəзіке, Қосай. Қосайдан алты бала: Байбол, Тіней, Əйтей, Бегей, Бəли, Сүйіндік. Сүйіндіктен: Бегілі, Құрманқұл, Мұрза. Бегіліден: Құдайназар, Қараменде, Құл, Бүқар, Тока. Құдайназардан: Алтайы, Қарпық, Ақсары, Шақси. Құдайназардың қайыны — Табынай, Қанай апай, Табынайдың қызы. Ел аузындағы аңыз бойынша, Қарпық жиен, "екі жақты, бір тілдінің биі". Адайлар өзара сөйлесіп, агқосшы қос қолымен "жолың болсын" айтып, Қарпықты Орта жүздің еліне шығарып салады. Қарпық аи жүріп, апта жүріп Қостанай, Көкшетауға барып Əбілкайырдың өлімі туралы сөйлесш, тиянақты шешім алу үшін келген шаруасын айтады. Əрине хан бүйрық береді, хан мен хан арасына қараның билік айтуға қандай қақы бар деп, Қарпықтың сақалын кесіп қолына береді. Еліңе, Кіші жүзге, Адайыңа сəлем айт деп тапсырады. Сонымен Қарпықби сакалын қолына ұстап, елге қеледі. Жаманат жата ма, басқа елді бынай қойғанның өзінде Кіші жүздің өздері адайды келемеждепжүргізбейді. Адайлар ханның өлімі туралы тендік алам деп сакалдарын күзетті, күзеген қылдан не бүйым жасадындар, бір шылбыр болды ма? Тағы-тағылар енді Əбілқайырдың өлімінен де гөрі Карпық бидің сақалының кесілуі Адай үшін жатса-

тұрса уайым болады. Адайдың бірқатар қадірлі кісілері Шотан батырдан ақыл сүрайды. "Əбілқайырдың өлімін қуамыз деп, Қарпықтың сақалын кестірдік, не айтасың, қатар елге келемеш болдық" деп. Сонда Шотан: "Мен үлкен болдым, катарға кара бол демесендер, менде не кайрат болсын, тегі айдап салған кісінің айдауына жұрмей-ермей, атаның белінен, ананың құрсағынан дүниеге шығын, Адай деп ат қойылғалы ешкім үстімізден аттап өткен жоқ еді", — депті. Шотан батырдың бұл сөзін есіткеннен кейін Адай кісілері сөйлесш, екі батыр, екі би Орта жүзге сапар шегеді. Олар: Абыз Атамбеков, Болатов Көбен, Арыстанбаев Айбас батыр, Байболов Арғынбай батыр. Кіші жүз бен Орта жүздің шегіндегі Кіші жүздің бір аулына тап болып, би мен батырлар түстенеді. Ері ауылда жоқбəйбіше қонақты сыйлайды жəне "алыстан келе жатқан жолаушысындар, бүгін дем алындар. Кір-қондарынды жудырып, жарым күннің жартысы жоқ, дем алын кетіңдер" дейді. Бил ер дем алуды мақұл көріп, ерулейді, қүн қеш болады, шаруадан əйелдің күйеуі де келеді. Ерш əйелге лайыққөрмей, адай бил ер мұқамдап сөйлеседі, сонда бірінебірі қарап, "мəннің мəні бар, аққуды құладын ілгенінщ не мəні бар" деп. Онда шаруа жасап отырған бəйбіше: "Бəсе, мəнінің мəні бар, мəні сіздің мəнімен не ісі бар. Аққуды құладын ілгенінің маңдайының төрт елі ырысы бар", — дейді. Əңгіме бітті, таң атты, жүретін болады. Екі батыр атқа бұрын мінеді де, келген ізіне карай кейін жүреді, жолдастары бұл қалай деп сұрағанда Айбас батыр: "Несін сүрайсындар, есектен жығылғанның емі табылмайды, əйелден жығылғанның ебі табылмайды деген жоқ па? Атабабаларың бұл істің емі де, ебі де бұл сапар табылмас дейтін" — дейді. Сонымен елдеріне келеді. Кіші жүздің бұрынғысы бұрынғы ма, Адайдың батыр, билерін келемеж ететіні үлғаяады. Шотанға барып енді: "Шотеке, Адай аруакка сыйынып тұр",— деп өтінеді. Сонда Шотан айтады: "Шұбар атпен əрі аталас, əрі енелес бесті шұбар бар еді, сол жануар қаңдай

болды екен, көрейін. Алые жолға апарып, тағы елге əкелем десе, кара болыпжүрейін, болмаса мен жүре алмаспын" дейді. Батырлар мен бил ер күнде хабар алып тұрады. Шотан "қісі əзірлесін" деп хабарлайды. Елден тандап бір жүз жігіт 100 нарға қос артады, қашеа құтылатын, куса жететін 50 атты, біреуі — Шотанның бесті шұбарын жетекке алады. Садақаларын жасап "əулиеге — ат, қорасынға — қой" айтып, ұзақ жолға шығады. Аи жүріп, апта жүріп, Орта жүздің елінің шетіне келіп, көлік тынықтырып, 5-10 күн жатып тың тындап көрсе, "Орта жүздің ханы елін аралап, кеңес құратын жерді белгілеп жүр" деген хабар алады. Хан бір жерге орнағашпа бұлар қозғалмайды. "Хан дау-шар карал жатыр" деп есітіп, бұлар да жата береді. Ханмен сөйлесудщ реті келмейді, ханға сөз де жетпейді. Бір күні "хан жұмысын бітірді, енді 3-4 күнде ордасына кайтады" деген хабар тағы қеледі. Жауласып жеңу жүз кісінің қолынан келмейді енді. Ақыл-айла кереқ, сонда Шотан: "ал, билер, сөйлендер" дейді. Екі бидің шығып сөйлесіп тапқаны: "Қолдан келіп сəті түссе бас төлеңгітті паралаудан басқа амал таба алмадық" депті. Соған қелісіп 2 би ханның жатқан жеріне барын бас төлеңгітті тауып алады да, алтын мен күмістен сұрағанын береді. Ол бұларға ханның түнде жататын жерін көрсетеді, ханды өлтірмейтін болып уəдешарт жасасады. Шотан айтады: "Жас адам қызулы болады, сақболындар, өліп кетпесін" дейді. Сол, сол-ақ екен, еқі жас батыр басып отырын, ханның сакалын кесіп алады да, керегеде ілулі тұрған тəжіні де іле атқа мінеді. Аман-сау қасына жеткен кезде Шотан: "Қөліктерің шаршаса, ауыстырып мініндер. Бүгінгі күні мен ертең осы уақытқа дейін куғыншы жетпесе, ара қашықтай береді ғой, олар жетіп қалар деп ойласандар, кедергілеп отырындар" — дейді. Куғыншы да жоқ, жау да жоқ, аман-сау Кіші жүз қалың Шектіге қірген соң, Шотаннан: "Мына жиендерге соқпай кете береміз бе?" — деп Абыз сұрапты. Жиен дегендері — Шектінің Арыстан, Көтібары. Сонда Шотан: "Уэй, тəйірі-ай, басыма істүскенде біреуі кал-жай сұраған жоқ, қайта келемеж айтқан Жетіруға

қосылды. Кұдай берген күні ешкімнен көмек сүрамай, басыма жұмыс түскен күні қалайсың демеген жекжат — жекжат па?" дейді. Сонымен Бопайдан туған Айшуақжиенте қеліп 2-3 күн демалып, бітірген жұмысын, істеген істерін айтып, тəжщіжиеніне беріп, дін аман елдеріне оралыпты. Кіші жүздің бір "білем" деген адамы осы жорықтың кезінде Саназарға айтыпты: "Ат, ішетін тамақ, бəрі сендерден шығады, сонда сендердің осылардан қөретіндерің не?" дейді. Сонда Саназар: "Алатау мен Сырды жағалап Кіші жүз көшкенде ат төбеліндей еді, сонау Сарыарқада жер мен су бос жатса, малымды бағын тыныш отырмас па едім?" дегенде, біреуі тұрып: "Саназар ақымақ болса осынша малға ие бола ма" депгі. Шынында, Адай дəуірінде үш кісіні бай деп атапты. Жарыңа — Назар, Тобышта — Қожаназар, Ескелдіде — Саназар, бірақ соңғысы қызғаншақтау екен. Бір сыншы: "Тұқымы қалай болар еқен?"— депті. Айтып отыратын Жарының Назары 700800 үй, Тобыштың Қожаназарының катары Жары Назардан көп. Малы мен басына ешкім тай емес. Ал Ескелді Саназар 50-60 үй деп отыратын қарттар. Əбілқайыр ханның өлімі Барақ ханнан болтаны тарихтан белгілі. Адай қарттарының айтып жүргендері тарихқа жазылмады ма, жазылды ма, менің жазып отырғаным ел аузынан есіткен сөздер. "Адайда түрікпен, калмақ заманында талай майталмандар болды ғой, шырақтарым"— деп талай шалдар маңдайымыздан сипады. Не керек, қөбі есте қалмады. Бірақ осы заманға дейін ел аузында айтылын жүрген Тəңірберген, Шотан, Есек, Атағазы, Бердібек, Тоқтамыс, Тоқбембет, Айбас, Арғынбай, Қонай, Төлеп, Шабай, Сүйінқара, Қармыс, Балуанияз, Мұрзатай, Досан, Асар, Балта, Батыраш, Байдажанғұл сияқгы батырларымыз болды. Адайда "би" деп атақ алғандар Сейіт, Сырлыбай, Бəшкей, Көбен, Сердібай, кейін Бəймембет, Сам. Аты аталғандардың бəрінің де өзіндік тарихы бар. Өмір жетсе, жазылар. Дегенмен, Сам туралы бірер ауыз сөз жазайын. Ол отрядка көбіреқ жұмыс істеп, Ресей, Маңғыстау, Үстіртті

картаға түсіру жұмысына көмектесіпті. Сол отрядқа жол басшылық жұмыста қөп болыпты. Маңғыстау, Үстіртте болып, Арал теңізінің батыс жағын Сам, Аспантай, Матайды жағалап Қоңыратка дейін Əмударияға жақындап дем алып жатқанда. Сам отырып бастығынан: "Жасалған шарт бойынша сені мерзімді жеріңе аман-сау жеткіздім, енді еліме қайтайын" деп рұқсат сұрапты. Сонда отряд басшысы: "Сізге өз тарапымнан алғыс айтып, тиісті орыннан салық төлемеуді сұраймын, ал өзіңнің жеқе басыңмен ойлаған ойың бар ма?" — депті. Сонда Сам айтыпты: "Шын сүрасаң, екі сұрағым бар. Біріншіден, көлденең жатқан екі жагы сор, ортасы құм, осы жерді менің атыма бер. Екіншіден, би Бəймəмбеттің ісін, мөрін алып бер, ел билеу қолымнан келмейтін іс, бірақ тиісті орынға өтініп, хат жазып, сұрайын" депті. Би Бəймембет туралы Кіші жүз ханы ма, сұлтаны ма, Баймағамбетке өтініш жазып, Самның қолына пакет беріпті. "Атыңа жердің атын беру үшін патшаның Ішкі істер министріне өтініш жасап қөрейін, берсе, сол жер сіздің атыңызда калады" депті. Ал "Сам" деген жер — қазіргі Маңғыстау ауданына қарайтын Маңғыстау совхозының орталығы. Ішкі істер министрі құжатпен берді ме, жоқпа, əлде сол жер өзінен-өзі "Сам" болып қетті ме, ол екі арасын білмеймін, əйтеуір, "Сам" деген жер бар. Сам бастығы берген пакетті алып, Қаратөбеде кеңес жасап жатқан Төреге жетеді (қазіргі Қаратөбе ауданы, Батыс Қазақстан облысы). Бірақ Төреге өз қолынан беремін десе қолы жетпейді. Сонда Сам тігілген уйді айналып айқайлап шауыпты. "Төре, апам Бопай, жездем Əбілқайырдан тумай, туа шөк, солардың ұрпағынан болсаң, нағашың келіп сені бір көре алмай, бірнеше күн болды, төлеңгіттерің маңайға жолатпайды" — деген дауысты естіп алдырса, онша сияқатты емес, құлдау кісі екен Сам. Сонда ата-бабаны айтып, Төреге пакетін оқып болып, бұйрық беріпті. Өз алдына үй тігіп берсін, демін алсын, жүрем дегенде маған хабар беріндер дегпі. Сонымен бір жұма жатып "қайтам" депті. Төре шақырып, қолына

пакетті беріпті, "Бəймембетке бер"-деп. Сонда Сам Төреге айтыпты: "жиеніме жиеншарыма бардым деймін. Сонда ел айытпай ма: «Жиенің бұйымынды сұрады ма?»" деп. "Неге бұйымымды сұрамайсың?" — депті. Төре: "Қатемді мойындайын, нағашы, бұйымың болса айт",— депті. "Жиен, шын сұрасаң, көпті Құдай берсін, ана тымағыңды бер" — депті. Төре беріпті. Пакетті жанқалтаға салып, тымақты басына байлап, үйден шығын бара жатқанда Төреге қелген билер: "Кімсің, аты-жөнінді айтып кет" — деп қамап жібермепті. Сонда Сам айтыпты: "Атымды сұрасаң, қелелі қара бұлт, анамды сұрасаң, кемірлі кара ой, күн жауып ой толса жəне су алса, сол ойдың ортасына шыкқан мүсіндіқ ағаш — мен" депті де жүре беріпті. Сам Маңғыстауға еліне келеді. "Елдің хабары Шоңайдың Самы Бəймембеттің мөрін алыпты" дейді. Осы əңгіме гулейді, мұны Мəмбетнияз да естиді. Оның "Шоңайды өлтірем" деген хабары тағы тарайды. Сам Мəмбетнияздың аулына келіпті. Екеуі біраз əңгімелесіп, енді Сам жүрем дегенде Мəмбетнияз: "Сен кұл, мұнда не шаруамен келдің, бұйымың бар ма?" депті. Сам айтыпты: "Батыреке, егер шын сұрасаң, бұйымым бар. Ана шідерінді сұраймын" — дейді. "Сен құл, шідердің бəсін білесің бе" дейді. Сонда Сам: "Батыреке, мен білмеймін, бұрынғылар айтушы еді, жаңа өріп майлап қойған шідер, жүтен құйрық тимеген асау бесті аттың аяғына салын сауырына ұрғанда асау ұрынады, үзе алмаса, шідердің бəсі сол бесті ат деп" дейді. Сонда Мəмбетнияз шідерді беріп: "ана Тазға айт, ісін де, мөрін де берсін" депті. Енді Самның тегі туралы. Самның өз əкесі — Малкелді. Бүл кісі Даңның құлы көрінеді. Тірісіңде əйел əперген. Сол Малкелдіден екі бала туады: Қылыш, Сам. Самның фамилиясы Даңов. Төреге барғанда кімсің деп сұрағандағы берген жауабынъщ мəні де ссылай. Бəймембет мөрді беріпті. Бір жиналыста біреу екі сөзінің бірінде: "Эй, сен құл, сен құл" дей беріпті. "Мен аузыммен құс тістесем де, басқалардан гөрі ісім дұрыс болса да , тұсім қисықболған ғой" деп, бес-алты айдан кейін мөрін Бəймембеттің өзіне қайта беріпті.

Елде осы күнге дейін мақал бар: "Хан төресі бұзылса да Сам төресі бұзылмайды" деген. Самнан: Дорба, одан — Мақы, одан — Қуаныш, Қуаныштан екі бала бар. Екі үй Форт-Шевченко — Аташта тұрады. Адайдың Келімбердісі, одан — Тобыш, Ораз, Жайық, Əлмембет, Шоңай, Тоқсамбайдың, одан Даңның кіші баласы Құлымбай мен Малкелді еншілес жəне Қүлымбайдың шешесі — Мөрдің емшегін емген. Емшек Малкелді сорғанда сүт парлай иіген дейді. СЕЙІТ БИ ТУРАЛЫ Байұлынан бір ауыл — Жагшас, Жетірудан бір ауыл — Кердері, қандай жағдай болса да, Адайға келіп отырып, малы мен басы өсіп, осы елдің ішінде отыруға Адайдың қай ауылымен қызылдас, жылулас болу үшін Жаппаспен Кердерінің еқі кісісі Сейітке қеліп ақыл сұрапты: "Əуелде бір-бір ауыл едік, бұл күнде бірнеше ауын-ел болдық. Келімберді, Құдайке болғанда Адайдан Құдайке аттың төбеліндей, ал Қелімберді аттың түгіндей еді. Соның ішінде Құнанорыс, Ақпан, Балықшының өз қөрпесі өзінен артылмайды. Біреуі өзің — Мұңал-Тобыш, осы үш ауылдың біреуіне іргемізді біріктіргіміз келді, соған не ақыл айтасың?" депті. Сонда Сейіт би былай депті: "Менің аулым қырмызы қызыл түлкі болар, кұбарлан куғанда шалдырып-шалдырын түбінде құбарланды адастыра, өз басын паналап кетер. Мұңал деген ауыл бар, қалың қара, қарны ашса қəтебіндегі жанағашын да жер. Тобыш деген ауылдың жаманы — мұрны иіс, аузы дəм білмес жақсысы ондай-мұндайды елемес", — депті. Сейіт осылай дегенде, Тобышқа сілтеу бергені екен. Сол ауылдың бірі — Байұлы Жагшас, бірі — Жетіру Кердері. Кешегі 1929-1930 жылдары Тобыш, оның ішінде Шегем болып келді.

АДАЙ ЕЛІНІҢ АТАЛЫҚ ШЕЖІРЕСІ Атақожадан екі бала — Елтай, Ештай. Елтайдан бір бала — Адай. Адайдан екі бала - Құдайқе, Қелімберді. Құдайқеден еқі бала — Тəзіке, Қосай. Тəзікеден үш бала — Өтей, Сəрке, Қабақай. Ескерту: Тəзікенің одан темен карай жіқтеуге қолда дерекжоқ. Қосайдан алты бала — Байбол, Тіней, Бəли, Сүйіндік, Əйтей, Бегей. Байболдан төрт бала — Мəмбетқұл, Есенғұл, Есембет, Қадыр (Жұлдыз). Мəмбетқұлдан бес бала — Тоқтамыс, Тоқпанбет, Арыстан, Балтай, Елқонды. Тоқтамыстан төрт бала — Шыбынтай, Қарақұл, Шоң, Əлібек. Тоқпанбеттен алты бала, бəйбішеден — Нияз, калмақ қызы əйелінен (атын Жезбиқе қойған) — Өгіз, Азамат соғысында Аянбай жұмыс жасаған Сыдиық Жұбаев — Жезбиқенің Өгіз деген баласының тұқымы. Арыстаннан үш бала — Сегізбай, Төлеп, Жабай. Балтайдан төрт бала - Шақаман, Бекебай, Екібай, Бақтыбай. Елқондыңан төрт бала — Түркібай, Құдайберген, Айтбай, Шақыман. Есенғұлдан бес бала — Есек батыр, Нұрбай, Қоңыр, Еміл, Өрезек. Есектен алты бала — Өтебай, Бари, Сары, Темір, Болат, Баян - əйелдің аты, одан туғандарды атаған. Өтебайдан екі бала — Əбіл, Тұман. Нұрбайдан үш бала — Айтқұл, Бəйдеке, Айдаралы. Қоңырдан үш бала — Боран, Киіқбай, Бердіс. Бораннан екі бала — Сердалы, Қатен. Өрезектен екі бала — Қосжан, ... Қосжаннан екі бала — Райымқұл, Бүркітбай. Райымқұлдан еқі бала — Қабанбай, Жаманбай.

Қабанбайдан бір бала — Салғара. Салғарадан бір бала — Аманбай. Аманбайдан үш бала — Жанқара, Дəулет, Шырақбай. Жаманбайдан бір бала — Əліке. Бүркітбайдан төрт бала - Қалыбек, Байжан, Байқуат, Жанкуат. ... үш бала — Тасболат, Баймұрат, Қеңкенай. Есенғүлдың Еміл деген баласын ажырата алмадым. Қосайдың екінші баласы Тінейден екі бала — Арық, Таңат. Арыктан еқі бала — Тəңірберген батыр, Құдайберген. Тəңірбергеннен жеті бала, бəйбішеден — Сейтімбет, Қылыш, екінші əйелінен — Бұйрабас, Түгелбай. Бекбике сүлудан төрт бала дейді, менің білетінім бір бала — Мырза, қалгандарын білмеймін. Шөжеп — батырдың қалмақ əйелінің аты. Қалмақ қызы Шөжептен еқі бала — Əлібек, Жəнібеқ. Мырзадан бір бала — Төлеп. Төлептен алты бала — Тышқанбай, Қонақбай, Əндеқеш, Түйеші, Кəдірше, Шаңытбай. Тышқанбайдан екі бала — Қали, Аскар. Қонақбайдан еқі бала — Бекет, Қомыт. Əндекештен екі бала — Нұрнияз, Жұмажан. Түйешіден еқі бала — Дəужан, Қуатбай. Кəдіршеден бір бала — Наужан. Əлібектен үш бала — Дəніспан, Таңбай, Салық. Дəніспаннан бес бала — Нұрғазы, Əбілғазы, Жанғазы, Рысбай, Тоғызбай. Нұрғазыдан бес бала — Шернияз, Өтеулі, Тұмыш, Жөнелбай, Қиқымбай. Жанғазыдан бір бала — Ізбасар. Рысбайдан бір бала — ... Арықтың екінші баласы Құдайбергеннен үш бала — Байдəулет, Қасболат, Бекболат. Байдəулеттен (Маябас) — алты бала — Өтембек, Айгарақ, Төкей, Бөпен, Борсық, Барман. Қасболаттан төрт бала, бəйбішеден — Қожакелді, Қожаберген, қалмақ əйелінен — Иман, Байұлы.

Бекболат — би болтан екен, көп əйел алыпты, сол əйелдерден он алты балалы болады. Бəйбішеден туғандары "Бəйбішеден" деп аталады. Калғандарын былай деп атайды — Алтай, Қарақұл, Сары, тағы тағылар. Тінейдің еқінші баласы Таңаттан үш бала — Өтеміс, Қасқа, Қоныс. Қоныстан екі бала — Есембай, Жаулыбай. Есембайдан алты бала — Елемес, Өтебай, Қышан, Бабай, Бапа, ... Жаулыбайдан бір бала — Тышқақ. Тышқақтан төрт бала — Өтетілеу, Майлық, Алдаберген, Байқадам. Өтетілеуден үш бала — Тоқабай, Төлеген, Төлекеш. Майлықтан бір бала — Қаражадай. Алдабергеннен үш бала - Түрке, Кенжебек, Жылқыбай. Қосайдың үшінші баласы Бəлиден - екі бала—Есберді, Есқара. Есқарадан екі бала — Жарылғап, Жарбол. Жарылғаптан екі бала — Есен, Өтеп. Есеннен алты бала — Байбакты, Асан, Үсен, Бөпекара, Боқан, Қуаш. Байбақтыңан бір бала — Жабағы. Үсеннен бір бала — Ақыл. Ақылдан бір бала — Нақыл. Боқаннан екі бала — Сеңгірбай, Қозыбай. Қуаштан бір бала — Мөңке. Мөңкеден бес бала — Қонақ, Жəніке, Бəніке, Тініке тоқалынан — Айдаралы. Қонактан екі бала — Оразалы, Əлмембет. Қосайдың төртінші баласы — Сүйіндік (Жаманадай). Жаманадайдан үш бала - Құрманқұл (тұқымы Ауғанстанда), Мырза, Бөгілі. Бөгіліден бес бала — Құдайназар, Қараменде, Бұқар, Тоқа, Құл. Құдайназардан төрт бала — Ақсары, Шақшақ, Алтай, Қарпық. Қарпық би болтан. Ол — Əбілқайыр ханның Бопайдан туған балаларымен туган бөле. Қарпыктан екі бала — Қожабек. Қашын.

Қожабектен бес бала — Байғабыл, Жанғабыл, Жарқынбай, Мандай, Жұлдыз (бұлар бес Қожабекпіз дейді). Қарамендеден екі бала — Шектібай, Сейін. Қосайдың Əйтей мен Бегей деген балаларының тұқымы өспей калын, оларды Əйтей мен Бегей дейді. Адайдың екінші баласы Келімбердіден алты бала — Құнанорыс, Ақпан, Шыбынтай (Балықшы), Бұзау, Тобыш, Мұңал. Құнанорыстан еқі бала — Жанбай, Жантуған. Жанбайдан бір бала — Жортыс (əкесі жаудан өліп, сондықтан атын Жортыс қойыпты дейді). Жортыстан үш бала — Тегенбай, Түгелбай, Қайым. Тегенбайдан үш бала — Өтеп, Қайдауын, Боғай. Қайдауылдан бес бала — Ақжан, Дəулет, Мұсылман, Басар, Орыс. Орыстан үш бала — Құрым, Аташ, Қойлыақан. Аташтан бір бала — Байбол. Байболдан екі бала — Мəшібай, Қайбалды. Мəшібайдан екі бала — Жақсығұл, Тілеуқен. Қайбалдыңан төрт бала — Омар, Оспан, Өтеген, Шəмбіл Қойлыаканнан бір бала — Итқара. Итқарадан үш бала — Иман, Шолақ, Құлпыбай. Иманнан бір бала — Селбай. Селбайдан екі бала — Құдайберген, Атымтай. Шолақтан еқі бала — Мыңбай, Кенбай. Мыңбайдан бір бала — Жалау (ҚазЦИҚ-тің төрағасы болатын Жалау Мыңбаев). Құлпыбайдан үш бала — Ізбас, Қарайдар, Ізтүрған. Қарайдардан үш бала — Ерғали, Жұмағазы, Серғазы. Ізтұрғаннан үш бала — Нөқен, Қоңырбай, Қармыс. Боқайдан еқі бала — Еспенбет, Өтеғұл. Түгелбайдан бір бала — Шортан. Шортаннан бес бала — Сарт, Сауран, Ес, Жазық, Кішқентай. Қайымнан бір бала — Жетіқара. Құнанорыстың екінші баласы Жантуғаннан — Сүйіндік. Сүйіндіқтен бір бала — Қожамжар.

Қожамжардан бес бала — Жиенқұл (Шабай батыр шыққан), Мее, Əлдеке, Катба, Кенжебай. Жанбай өлгесін Жантуған жеңгесін алады, одан екі бала — Қайыпназар, Қасбақбай, тағы бір əйелінен — Жүнді. Жүңдіден бір бала — Қошқар. Қошқардан еқі бала — Ақбағыс, Тілеуке. Тілеуқеден еқі бала — Байназар, Есназар. Байназардан бір бала — Бəймембет. Бəймембеттен бес бала, бəйбішеден — Толы, Қара, Шолтақ, екінші əйелінен — Ерназар, Есдəулет. Ерназардан екі бала — Зорбай, Байбол. Зорбайдан бір бала — Атақара. Атақарадан төрт бала — Айтмағанбет, Өтемағанбет, Жылмағанбет, Оразмағанбет. Айтмағанбеттен екі бала — Қожағұл, Тілеу. Қожағұлдан екі бала — Асан, Оразалы. Жылмағанбеттен екі бала — Дəрібай, Мəжібай. Дəрібайдан алты бала — Атақозы, Қарақозы, Айтқара, Оразбеқ, Беркімбай, Көшкінбай. Байболдан төрт бала — Қараша, Дүйсе, Сəуірбай, Сапақ Қарашадан ей бала — Беқмұрат, Құлмұрат. Ескерту: Құнанорыс туралы деректі Алматыда тұратын Тұрар Қондыбаевтан сұрап едім, ол тек өзінің 5 атасын — Таласбай — Бисен — Тəжі — Томалақ — Қондыбайды білетінін айтты. Тұрар осы Қондыбайдың Қүнанорыстың қай атасына қосылатынын білмейді. Беқмұраттан үш бала — Тілеп, Егізеқ, Төлеген. Құлмұраттан алты бала — Жиенбай, Сəрсенбай, Жексен, Шəукен, Ордабай, Бегеш. Жиенбайдан екі бала — Жайылған, Аманкелді. Сəрсенбайдан бір бала — Тілеумағанбет. Тілеумағанбеттен екі бала — Жарылғап, Мырзабек. (8 беттегі Бəймембеттің тағы бір баласы болтан). Бəймембеттің алтыншы баласы Аман. Аманнан бір бала — Есенаман. Есенаманнан бес бала — Көлбай, Селбай, Сарша, Өтесін, Көктаубай.

Көлбайдан бес бала — Сапақ, Шакат, Бисалы, Қожабай, Үқібай. Шақаттан бір бала — Діналы. Діналыдан екі бала — Жарылғап, Көбейсін. Бисалыдан бір бала — Жұма. Селбайдан үш бала — Кашқынбай, Жалғас, Əбіл. Саршадан екі бала — Күзембай, Асқарбай. Өтесіннен бір бала — Орынбасар. Көктаубайдан екі бала — Шорабай, Қарлыбай. Шорабайдан екі бала — Тəжіман, Тəжіғұл. Тəжіманнан үш бала — Сағымбай, Жұмабай, Алпысбай. Тəжіғұлдан екі бала — Файзулла, Жолдасбай. КЕЛІМБЕРДІН1Ң ҮШІНШІ БАЛАСЫ - БАЛЫҚШЫ ТУРАЛЫ (Балықшы я Шыбынтай жəне Құнанорыс екеуін толығырақзерттеу қерек етеді). Шыбынтайдан (Балықшыдан) үш бала — Қостай, Есберді, Жүйрік. Қостайдан төрт бала — Қожамберді (Қалдыаман), Қожағұл, Биғатай, Мəмбет. Қожамбердіден бес бала — Сатыбалды, Төлебай, Қарамырза, Орыс, Сақай. Қожағұлдан — бес бала, бəйбішеден — Бейбіт, Қадыр, еқінші əйелінен — Аманкұл, үшінші əйелінен — Жантуған, Күнтуған. Аманқұлдан алты бала — Жұмақ, Шақан, Аймағанбет, Айжарық,......, ....... Жантуғаннан еқі бала — Рах, Иін. Күнтуғаннан бес бала — Серікбай, Құрымсы, Домалақ, Амандық, Айбас. Биғатайдан екі бала — Итас, Жұмат. Ескерту: Қармыс батыр — Балықшының Жүйрік деген атасынан шыққан адам. Балуанияз Мусіркепұлы деген батыр — Қожамберді (Қалдыаман) деген атасынан шыккан адам.

Кұнанорыс пен Балықшы туралы мəліметті 1971 жылы ақпан айында Алматы қаласына барғанда сонда тұратын ғалым Ғүбайдулла Айдаровтан алдым. Келімбердінің төртінші баласы Бұзаудан екі бала — Жеменей, Айтумыс. Жеменейден ұш бала — Аталық (Жомарт), Алдасай, Нұрмағанбет (Кедей). Жомарттан — үш бала, бəйбішеден — Сейіт, екінші əйелінен - Сұлтанқелді, үшінші əйелі Ақсұқсұрдан Қожағұл. Сейіттен еқі бала — Жарас, Тілеу. Жарастан бір бала — Қөсе. Жарас өспей қалды. Тайлақбай балалары осы Жарас. Тілеуден бір бала — Қожамсүгір (Шолақ боп атанған). Шолақтан үш бала — Өтеген, Кара, Сейітқұл. Өтегеннен үш бала — Жинан, Шəкі, Жүйрік. Сүлтанқелдіден төрт бала — Бегімбет, Сүлтаналы, Сары, Өмірзақ (Қалша). Бегімбеттен еқі бала — Сүйіндік, Шедірбеқ. Сүйіндіктен үш бала — Асан, Қараша, Құдас. Құдастан екі бала — Қонысбай, Жояр. Қонысбайдан үш бала — Қаракісі, Жолболды, Қоғабай. Жоярдан үш бала — Табылған Төлеген, Сағындық. Сарыдан екі бала — Қожантай, Мырзакелді. Қожантайдан үш бала — Акайдар, Бекайдар, Төбет. Мырзакелдіден — алты бала, бəйбішеден — Шағала, Көтей, екінші əйелінен — Нарбота, Нартайлақ, Ақтайлақ, үшінші əйелінен — Қосым,| Тышқанбайдан үш бала — Акша, Тұқыш, Махамбет. Барақтан үш бала — Əбілқайыр, Қүлмағанбет, Кенже. Əбілқайырдан үш бала — Бəйтілеп, Жантай, Төлеген. Бəйтілептен төрт бала — Тұмбай, Қортабай, Қазақбай, Шабай. Тұмбайдан бір бала — Бейбіт. Қортабайдан екі бала — Тоғызбай, Қорғанбай. Қазақбайдан екі бала — Оразбек, Үбіния.

Жантайдан екі бала — Темірбай, Теңелбай. Темірбайдан үш бала — Бек, Тобышбай, Сəби. Төлегеннен екі бала — Ретбай, Үзақбай. Үзақбайдан екі бала - Мендіораз, Тауқара. Құлмағанбеттен екі бала — Қаражігіт, Тілеген. Қаражігіттен үш бала — Жолан, Құршымбай, Ізбас. Тілегеннен екі бала — Орысбай, Жəрдем. Кенжеден еқі бала — Төрткілбай, Сартбай. Амантайдан бес бала — Құттыбай, Боқыбай, Итқара, Көккара, Доскара. Құттыбайдан бір бала — Жолдыбай. Жолдыбайдан бір бала — Қанатбай. Боқыбайдан екі бала — Көпжасар, Көмек. Көпжасардан төрт бала — Даумен, Сарман, Төлеу, Қалнияз. Дауменнен үш бала — Қосжан, Нұржан, Балмұхан. Сарманнан екі бала — Қанатбай, Қожа. Өмірзақ (Қалшадан) бес бала — Есенқелді, Болатай, Мендіқұл, Алықүл, Қалдыбай. Есенқелдіден — ....... , баласының тұқымының көбі Қарақалпақстанда, Маңғыстауда бары — Өтеп. Өтептен екі бала - Мұхит, Іздібай. Болатайдан екі бала — Жайылхан, Шіңгір. Жайылханнан бір бала — Қыдыр. Қыдырдан бір бала — Көптілеу. Қөптілеуден екі бала — Демесін, Мəн. Шіңгірден бір бала — Айғыр. Айғырдан еқі бала — Дүйсенбай, Жарылғап. Дүйсенбайдан үш бала — Қашақ, Жаңай, Азанғұл. Мендіқұлдан бес бала — Самат, Амантай, Жамантай, Наурызтай, Кенетай. Саматтан төрт бала — Байсал, Бəйсау, Барақ, Рас. Байсалдан еқі бала — Көбен, Құрман. Көбеннен екі бала — Алдаоңғар, Əйлек. Құрманнан үш бала — Алдасүгір, Қожырақ, Бисембай. Алдасүгірден бір бала — Берекет. Қожырақтан төрт бала — Əкім, Дағар, Тілепі, Қайпы.

Бисембайдан үш бала — Шуақ, Ораз, Ыбаш. Бейсеуден еқі бала — Өтеулі, Өте. Өтеуліден төрт бала — Тымқара, Көшім, Нұр, Сарбас. Көмектен жеті бала — Мəмбет, Есет, Сəтен, Қаражан, Жакан, Қарашолақ, Қайнар. Мəмбеттен еқі бала — Атанқұл, Тілеқұл. Есеттен екі бала — Қарамырза, Жаманкара. Қаражаннан бес бала — Қарайшық, Сарайшық, Самархан, Сартау, Сардарбеқ. Қарашолақтан бір бала — Сактаған. Сақтағаннан үш бала — Бозжігіт, Атабай, Атшыбай. Қайнардан бір бала — Бисен. Бисеннен үш бала — Маңбас, Боқбас, Нанбас. Итқарадан үш бала — Марқабай, Мақаш, Көшен. Марқабайдан жеті бала — Мұқан, Шонақ, Рақым, Төрехан, Өтеген, Əділхан, Əмірхан. Досқарадан бір бала — Бекбатыр. Бекбатырдан бір бала — Зорбай. Жамантайдан екі бала — Жабағы, Жайлау. Жабағыдан үш бала — Қалтұрған, Бектұрған, Дос. Қалтұрғаннан төрт бала - Толыбай, Шыныбай, Тінже, Ділжан. Наурызтайдан бір бала — Жүзбай. Жүзбайдан бір бала — Өтеген. Өтегеннен екі бала — Өмірбай, Үлықпан. Өмірбайдан еқі бала — Темірбай, Таңқара. Кенетайдан екі бала — Есбол, Есен. Есболдан үш бала — Жарас, Елеусін, Сүйесін. Елеусіннен бір бала — Балымұқан. Алықұлыдан бір бала — Дошеқен. Дошекеннен бір бала — Қилекен. Қилекеннен бір бала — Қомшабай. Ескерту: Қалша (Өмірзак) туралы мəліметті берген — мүғалім Нұралы Қазақбаев. 22 март, 1971 жыл.

ЖОМАРТТЫҢ ҮШІНШІ БАЛАСЫ ҚОЖАҒҰЛ ТУРАЛЫ Қожағұлдан үш бала — Аққұлы, Жанқұлы, Ақмырза. Аққұлыдан еқі бала — Өтеміс, Сары. Өтемістен екі бала — Жантелі, Шортан. Шортаннан — Жасжан, Саржан. Сарыдан екі бала — Сұлтан, Қалатбек. Қалатбектен төрт бала — Сатыбалды, Бəйтөле, Жəнібек, Бейбіт. Сатыбалдыңан үш бала — Олжа, Сексен, Өлмес. Олжадан алты бала — Таңжар, Адыр, Тасым, Келле, Барша, Достан. Таңжардан төрт бала — Мінім, Мəмбет, Шəу, Сарбақ. Адырдан үш бала — Шыман, Өтеш, Өркін. Тасымнан үш бала — Байқара, Əжі, Санақбай. Баршадан үш бала — Жаңай, Наурызбай, Өтеулі. Досжаннан төрт бала — Төлеқе, Бүлкен, Аманияз, Қарасай. Өтемістен еқі бала — Алты, Лай. Алтыдан төрт бала — Сəрсенбай, Мүйірман, Еріш, Алмұханбет. Сексеннен — Қыдырбай. Қыдырбайдан үш бала — Қаражан, Макдн, Нұр. Мақаннан екі бала — Маханбет, Елеу. Маханбеттен екі бала — Əлібек, Шаңытбай. Нұрдан екі бала — Боранқұл, Төребек. Байтөледен төрт бала — Тəттіқадым, Тəттімбет, Құттықадым, Есенғұл. Есенғұлдан бір бала — Лақбақ. Лақбақтан бір бала — Таңатар. Жəнібектен үш бала — Малдыбай, Таңсыкбай, Меңдібай. Сұлтаннан үш бала — Аралбай, Жəніке, Тініке. ЖОМАРТТЫҢ НҰРМАҒАНБЕТІ (КЕДЕЙІ) ТУРАЛЫ Нұрмағанбеттен екі бала — Ақша, Тілеу. Ақшадан бес бала — Бағыжы, Байтақ, Көтібақ, Қойлыбай, Қоңырша. Тілеуден бір бала — Көбетай.

Көбетайдан төрт бала — Азнабай, Жақсыбай, Мыңжасар, Даттыбай. Бұзаудың екінші баласы Айтумыс ұрпағы туралы. Айтумыстан бір бала — Шылым. Шылымнан — бес бала: бəйбішеден — Жан, екінші əйелінен — Қаратоқа, Ақсүқсұрдан — Көшке, Акбота, Өрдек. Жаннан еқі бала — Меңдіқұл, Баба. Бабадан менің білетінім — Оңжағада Кемет, Табан дегендер бар. Мендікұлдан екі бала - Жанақ, Жанқұл. Жанақтан бір бала — Түтел (Құлшықтар осы Түгелден). Жанқұлдан бір бала — Теке. Текеден бес бала — Үлжан, Қүлжан, Шүрен, Əлі (Дəуіттер), Шыныбеқ. Шүреннен үш бала — Бекбай, Тоқбай, Бижан. Бижаннан еқі бала — Қарабас, Базарбай. (Бекбай мен Токбай өспей қалғандықтан Токбайы — Қарабасқа, Бекбайы — Базарбайға еншілес болын кіріп кеткен). Шыныбектен бір бала — Тілеулі, бірнешеуі Түмендер. Түгел деп аталатын бəйбіше баласын одан əрі ажырата алмайды. Айтумыстың бəйбішесінен туған Жанның балалары өздерін "Жанбыз" демейді. "Бəйбішеміз" дейді. Баска Шылым оларды " Шешем баласы" дейді. Бəйбіше туралы деректі Кенжебай Сарқожаевтан 1970 жылдың қыркүйегінде жазып алдым. Қаратоқадан екі бала — Қүттыбай, Намаз. Намаздан алты бала — Сеңгірбай (Абылғазы батыр шықкан), Жылқыбай (Тоқжан мен Сарылар), Кішкіл, Сүйірбас, Шүғын, Аққозы. Қаратоқаны одан əрі жіктей алмадым. Қаратоқа туралы деректі Кеңес Жүбайұлы Жұмыровтан 1971 жындың наурыз айында алдым. АҚБОТАНЫ ЖІКТЕЙТН Ақботадан үш бала — Аман, Байкелді, Ханкелді. Аманнан бес бала — Қозыбай, Төлеген, Пұсырман, Базар, Бұхар.

Қозыбайдан он екі бала — Ерназар, Құлыс, Мəмбеталы, Келдібай, Тай, Сапақ, қалмақ əйелі Мақпалдан - Кенбай, Кімбай, Жанбай, Байқұман, Түпбай, асырап алған баласы — Серім. Жанбайдан еқі бала — Көкше, Бозша. Төлегеннен төрт бала — Айтуар, Жарқын, Өтеп, Жабағы. Айтуардан — Маңғыбайлар. Жарқыннан — Алмағанбеттер. Өтептен — Беқбосындар. Жабағыдан — Ерсары мен Қисықтар. Олжашыдан төрт бала — Наурыз (қалмақтар), Ішке (Абыл, Мергендер), Қалдыбай, Ақ. Ақтан екі бала, бəйбішеден — Қосағал, токалдан — Асау. Қосағалдан үш бала — Бекбауыл, Данабай, Толыбай. Толыбайдан үш бала — Байтеңіз, Сегізбай, Дүзжан. Байтеңізден алты бала — Байназар, Саназар, Бек, Өсербай, Жанбай, Мүсір. Сегізбайдан бір бала — Қорек. Қоректен үш бала — Қайнарбай, Айдарбай (би болған адам), Жапан. Дүзжаннан үш бала — Кенған, Əбдіхан, Сейіл. Есеннен үш бала, бəйбішеден — Сейіт (Сейітті Сүгірбайдан туды дейтін де аңыз бар), Сейтімбет, қалмақ қызы əйелінен Өтебай. Сейіттен бес бала, бəйбішеден — Нұрымбет, Бəйден, Берден, Килан, еқінші əйелінен — Тəстемір. Сейтімбеттен үш бала — Тайлақ, Дауылбай, Жайнақ. Тайлақтан екі бала — Тілеміс, Аманияз. Тілемістен бес бала, бəйбішеден — Өтембет, Калдыбек, Бекен, кіші əйелінен — Тілеуімбай, Атан. Өтембеттен бір бала — Машан. Машаннан екі бала — Өрендік, Бесендік. Беқеннен екі бала - Озғанбай, Қожбан. Атаннан бір бала — Балған. Аманияздан — уш бала: бəйбішеден — Шағырбай, кіші əйелінен — Тауекел, Жетпіс. Дауылбайдан еқі бала — Көбей, Көпбол.

Көбейден бір бала — Бөкен. Бөкеннен үш бала — Нұртілеу, Ибат, Кірбас. Көпболдан бір бала — Дəуренбай. Жайнақтан бір бала — Қүлшан. Сейітпен Сейтімбетті Жаңбырбай Өрендіковтан 1970 жылы маусым айында жазын алдым. Өтебайдан бес бала — Мұрат, Жаналы, Бабалы, Келалы, Тіналы. Кенжеден сегіз бала, бəйбішеден - Қойсары, Қонай, Бəйбике деген əйелінен — Тайберген, Қаракемпірден (аты Болыш) — Тоқгамыс (Нəрік ишан), Құралы (Демегендер), Жұлдыз, Едіге, Сарыкемпірден (бұл Өтебайдың шешесі) — Сатыбалды. Қойсарыдан сегіз бала — Теңізбай, Дүкен, Төлес, Қомша, Жабу, Орман, Көкше, Дарғана. Теңізбайдан бір бала — Құдайберген. Құдайбергеннен төрт бала — Ерімбет, Ермек, Өтеғұл. Өтеғұлдан төрт бала — Əділ, Қалша, Айдаралы, Манай. Ермеқтен алты бала, бəйбішеден — Көптілеу, еқінші əйелінен — Шаймырза, үшінші əйелінен — Самархан, Жетпіс, Мейір, Қобылан. Көптілеуден үш бала — Қенған, Айдархан, Əжіхан. Кенғаннан бір бала — Сəдет. Шаймырзадан еқі бала — Əнет, Артығалы. Қабақтан бес бала — Келбатыр, Смағұл, Бердіғұл, Құлымқара, Абылхан. Дүкеннен бір бала — Тікей. Тікейден төрт бала — Аскар, Қамбар, Мамуыт, Дидар. Төлестен үш бала — Қалдыбек, Бəсібек, Жасыбек. Жабудан бір бала — Ыбырай. Ыбырайдан екі бала — Бекайдар, Теқе. Орманнан бір бала — Маймақ. Маймақтан екі бала — Үлықпан, Əқім. Дарғанадан бір бала — Əбділла. Əбділладан екі бала — Керей, Шанақ. Керейден үш бала — Жамансары, Ақтан ақын, Түрғанбай.

Шанақтан бір бала — Ізбасар. Ізбасардан — Майлыбай. Майлыбайдан екі бала — Тілеген, Байнүр. Тілегеннен — Наурызбай. Қонайдан үш бала — Бегеш, Жанұзақ, Дəуітбай. Бегештен он бала - Өтеулі, Жаулы, Қосқұлақ, Байымбет, Өрдек, Шалабай, келін алғаннан Құлана, Жары, Құрман, Шоғы. Өтеуліден үш бала — Төкеш, Казыбек, Құлтума. Төқеннен үш бала — Айбас, Сəден, Алдаберген. Қазыбеқтен — Бөқей. Бөқейден екі бала — Қуаныш, Қали. Қуаныштан үш бала — Жағалбай, Жақып, Лəтіп. Қүлтумадан екі бала — Тайжан, Ақбай. Жаулыдан алты бала - Қойым, Қалдыбай, Тоғай, Жанай, тоқалынан — Тоқабай, Тағай. Қойымнан үш бала — Іздібай, Сағызбай, Шегебай. Қалдыбайдан екі бала — Құлшыкара, Қожағұл. Тоғайдан үш бала — Сүгір, Бітеу, Нұркеш. Жаңайдан бір бала — Молдажан. Тоқабайдан екі бала — Ағатай, Ізбас. Ағатайдан төрт бала — Мендікүл, Шопан, Машан, Əнет. Ізбастан бес бала — Əлібай, Тоғызбай, Атақозы, Тəжікен, Мұзбай. Тағайдан еқі бала — Махамбет, Мұстапа. Махамбеттен екі бала — Сарбас, Қайыр. Мұстападан алты бала — Ізтұрған, Қазтұрған, Кошақ, жеңгедей алған əйелінен — Байтұр, Қыдырбай, Шайығұл (Махамбет өлгесін, əйелін Мұстапа алады). Қосқұлақтан үш бала — Пұсырман, Сексен, Базарбай. Пұсырмакнан үш бала — Əлнияз, Құлнияз, Кірбас. Кірбастан бір бала — Эбен. Базарбайдан бір бала — Тұрнияз. Тұрнияздан бес бала — Омар, Оспан, Сəдуақас, Жаңай, Таласбай. Таласбайдан бір бала — Жайлы. Бəйімбеттен үш бала — Рай, Қошқын, Ұзақбай.

Райдан үш бала — Балықбай, Серікбай, Сары. Қошқыннан төрт бала — Қарағүл, Назар, Бабас, Қойшығүл. Үзақбайдан бес бала - Шектібай, Мықтыбай, Əділбай, Қазихан, Төрежан. Өрдектен екі бала — Қадырқүл, Боранқұл. Қадырқұлдан бір бала - Илияс. Илиястан төрт бала - Жан, Қоңырбай, Дəуіт, Жылдыбай. Боранқұлдан екі бала - Бүркіт, Сахан. Шалабайдан алты бала - Жанəбіл, Тінəділ, Қойбақ, Жылқыбақ, Жаманқұл, Құлақа. Жанəбілден бір бала — Қыдырғұл. Қыдырғұлдан бір бала — Айтқара. Тінəділден бір бала - Таңыбай. Таңыбайдан екі бала — Түгісбай, Балабай. Қойбақтан бір бала — Жолдыбай. Жылқыбақтан екі бала — Қабыл, Шоқша. Жаманқұлдан бір бала — Сейіт. Құлақадан бір бала — Қарамырза. Қарамырзадан үш бала - Нұржау, Кдбанбай, Жұбанияз. Нұржаудан екі бала — Тəжік, Шолан. Қабанбайдан бір бала — Қарағүл. Жарыңан екі бала — Ақмырза, Төртқара. Ақмырзадан бір бала — Өксікбай. Өксікбайдан жеті бала — Жалғасбай, Аманқос, Өксімбай, Бектұрған, Теңбай, Қаналы, Ералы. Төртқарадан екі бала — Ақжал, Өмірзақ. Құрманнан үш бала - Əлжан, Шегір, Қобдан. Əлжаннан сегіз бала — Кьілыш, Ақжан, Шаңқұл, Жол, Махан, Малдыбай, Төлеп, Уəйтілес. Кылыштан бір бала — Өтеп. Ақжаннан екі бала — Үркімбай, Жарқынбай. Шаңқұлдан бес бала — Сейілхан, Еділхан, Төлебай, Нүрым, Үлықпан. Жолдан бір бала — Каналы. Маханнан үш бала — Тəжіғұл, Сарман, Махамбет.

Малдыбайдан бір бала — Есеқен. Төлептен екі бала — Жарылғап, Есіркеп. Уəйтілестен бір бала — Молдағұл. Шегірден екі бала — Сүйіндік, Өтелген. Сүйіндіктен бір бала — Қыдырша. Өтелгеннен екі бала — Алдыоңғар, Айтбай. Қобданнан екі бала — Сəдіғұл, Тілеген. Құлбарақтан — Мұхан, Тəшен, Мүсірхан, Мызан, Бөпехан, ... Мұханнан - Қоғамберді. Мүсірханнан — Əліке. Тайбергеннен үш бала — Есім, Досым, Ескара (Досқара). Сатыбалдыдан (Сарыкемпір) — он екі бала: Айтмұрат, Баймұрат, Таулы, Самамұрат, Қияс, Уəйіс, Тұрлымұрат, Бекмүрат, Таңатар, Маңасар, Кеңшалбар, Құткелді. Айтмұраттан төрт бала — Оралбай, Қарашбай, Күнту, Айту. Оралбайдан бір бала — Үсен. Үсеннен бір бала — Айшуақ. Айшуақтан бес бала — Сүйет, Демесін, Сүлеймен, Тасан, Молдағали. Қарашбайдан бір бала — Есқара. Есқарадан екі бала — Əмірбек, Сəрсен. Күнтудан бір бала — Асан. Асаннан үш бала — Ермек, Мұқырбай, Ерімбай. Айтудан екі бала — Ізбасар, Мұрат. Баймұраттан бір бала — Түнгатар. Түнғатардан екі бала — Əліш, Дəрбіс. Таулыдан төрт бала — Кемелбай, Теңелбай, Лай, Сығай. Кемелбайдан екі бала — Эсер, Есіркеп. Өсерден екі бала - Ыстыбай, Атауша. Есіркептен алты бала — Бокан, Қойшыбай, Байшеркеш, Атанбай, Демеген, Нарымбай. Теңелбайдан бір бала — Естек. Естектен екі бала — Көбейсін, Бисен. Лайдан төрт бала — Құлбарақ, Қайралап, Өмірзақ, Темірзақ.

Сығайдан екі бала — Шалабай, Тəстемір. Самамұраттан екі бала — Жетібай, Жетімек (бүлар Нарында). Қиястан үш бала — Айыт, Бийіт, Бəкі. Айыттан бір бала — Арықбай. Арықбайдан екі бала - Қалаубай, Көтенбай. Бəкіден екі бала - Бозабай, Дүлейбай. Түрлымүраттан екі бала — Жиенбай, Өтеш. Жиенбайдан жеті бала - Шəкір, Ізібек, Өмірбек, Айткұл, Бақтығұл, Байқұл, Өтепберген. ТОБЫШ ТУРАЛЫ Тобыштан екі бала — Ораз, Бегей. Ораздан үш бала — Жайық, Шегем, кіші əйелінен — Еділ (Қараш). Жайықтан бір бала — Əлмембет. Əлмембеттен бес бала — Табынай, Бəубек, Шоңай, Зорбай, күйеу баласы Назар дегенді бала еткен, аты Қожа. Табынайдан үш бала — Арыстанбай, Дауылбай, Табылды. Арыстанбайдан екі бала — Алқұлы, Айбас. Айбастан — Төлебай, Дауылбай өлгесін, жеңгесін алған, содан туған — Өлебай. Дауылбайдан — Тілеміс. Айбастан — тоғыз бала: бəйбішеден — Қараменде, Сындыбай, Таған, ..., тоқалынан —. Қадыр, Нəдір, Бастыбай, калмақ қызы əйелінен - Жəнібек, Тінібек. Өтештен үш бала — Кекілбай, Айдарбай, Қөртеш. Кекілбайдан бір бала — Кетіктіс. Бекмүраттан бес бала — Көшімбай, Үмбет, Қыдыр, Қайыбай, Бисен. Үмбеттен екі бала — Келдібай, Бердібай. Қыдырдан бес бала — Қарабай, Тыман, Сарбай, Дəрібай, Өткілбай. Қайыбайдан үш бала — Жарылғасын, Қанай, Мамай. Бисеннен бір бала — Үзақбай. Таңатардан екі бала — Айдапкел, Шарғұл.

Айдапкелден екі бала — Жұбанияз, Шыңбай. Таңасардан үш бала — Темірбек, Отарбай, Керекбай. Темірбектен үш бала — Лəтіп, Қүрақбай, Əбді. Отарбайдан екі бала — Қаныпбай, Қанатбай. Керекбайдан бір бала — Əуелбай. Құткелдіден екі бала — Жарас, Жолдас. Баубектен алты бала — Бөрібай, Жарас, Тайсары, Құдас (мүны алты арыс Баубек дейді), Құлшығай, Малтабар. Бөрібайдан алты бала, бəйбішеден — Қожаберген, Бөтеке, тоқалынан — Кижбай, Мінтан, калмақ əйелінен — Сəмен, Сары. Қожабергеннен екі бала — Жəменке, Дос. Достан — төрт бала: бəйбішеден — Елмембет, Бəтікен, тоқалынан — Аманжол, Бернияз. Елмембеттен алты бала — Шар, Қалнияз, Бəйтерек, Өтеген, Малдыбай, Жандыбай. Бəтікеннен үш бала — Таңатар, Айытқұл, Жылқыбай. Аманжолдан төрт бала — Бисенбай, Дүйсенбай, Жексембай, Сисембай. Бернияздан еқі бала — Бөлтеқ, Жантуар. Тайсарыдан төрт бала — Тасқымбай, Тұрыш, Тұяқ, Дүйсе. Тасқымбайдан екі бала — Айназар, Қарасақау. Айназардан үш бала — Өтекен, Хасен, Қенжеғұл. Тұрыштан екі бала — Тілебай, Тілеміс. Тілебайдан екі бала — Қосқүлақ, Сəркей, Тілемістен — Қарабала, Қалаң, Құлжан. Тұяқтан бір бала — Құламан. Құламаннан бір бала — Мұңалбай. Мұңалбайдан бір бала — Мойнақ. Дүйседен Маңғыстауда Бердібай балалары — Қазыбай, Боранбай, Ерман тұқымы бар. Малтабардан төрт бала — Шора, Əлібеқ, Жəнібеқ, Кенже. Шорадан (Шора деген атына Жиын деген лақап ат қосып айтылады) екі бала — Мыңбай, Кеніш. Мыңбайдан бес бала, бəйбішеден — Қайралап, Демесін, тоқалынан — Қарабала, Айтуар, Жантуар.

Кеніштен үш бала — Түрлыбай, Байгабыл, Шəшібай. Байтабылдан бір бала — Жұбан. Жұбаннан екі бала — Таймас, Күзембай. Шəшібайдан бір бала — Қоғамберді. Əлібектен екі бала — Сəтемір, Тұран. Сəтемірден бір бала — Уəлі. Уəліден үш бала — Дүйсем, Қосан, Қаракен. Дүйсемнен төрт бала — Оразалы, Хораз, Ақборан, Жиынбай. Қосаннан бір бала - Маңғыбай. Қаракеннен бір бала — Жанай. Жанайдан бір бала — Іздібай. Тұраннан екі бала — Қүлшыман, Қашқынбай. Құлшыманнан бір бала - Демеу. Демеуден бір бала — Жұмағали. Қашқынбайдан төрт бала — Қуат, Бұзау, Бұқа, Мұрат. Мұраттан екі бала — Қыдыр, Ізбас. Жəнібектен бір бала — Қосамбай. Қосамбайдан екі бала — Жолбай, Елбай. Кенжеден екі бала — Көшкімбай, Иманбай. Құшығайдан төрт бала — Ысмайыл, Бекболат, Барлыбай, Теңелбай. Бекболаттан еқі бала — Махамбет, Сұлтанкелді. Махамбеттен төрт бала — Қаспанбет, Мантақ, Азнағұл, Илияс. Сұлтанкелдіден үш бала — Балшыкбай, Əуез, Жайын. Барлыбайдан төрт бала — Қолда, Сексенбай, Жұмаш, Жұмабай. Қолдадан үш бала — Амантұр, Бектүр, Шəбік. Сексенбайдан екі бала — Бердəулет, Тілеуберген. Жұмаштан екі бала — Карабас, Əбіш. Жұмабайдан екі бала — Елубай, Нұр. Теңелбайдан үш бала — Асан, Сарбала, Берғали. Асаннан бір бала — Нүрмағанбет. Нүрмағанбеттен бір бала — Тілеубай. Сарбаладан бір бала — Дүйсен. Берғалидан екі бала — Айытжан, Тығын.

ШОҢАЙ ТУРАЛЫ Шоңайдан үш бала — Тоқсанбай, Бөгембай, Боқай. Тоқсанбайдан алты бала — Мошна, Қожакелді, Мырзат, Даң, кіші əйелінен — Жарық, Көшен. Моншадан сегіз бала — Күшікбай, Бекбаулы, Өмір, Кенже, Қайдауыл, Балта, соңғы екеуі қалмақ қызы əйелінен, тоқалынан — Аралбай, Құралбай. Күшікбайдан үш бала — Өте, Қарсақ Барсай. Өтеден алты бала — Тілеген, Бесеу, Кəтен, Бекберген, Бектілеу, кіші əйелінен — Жақсыбай. Тілегеннен алты бала — Иса, Жүсіп, Жақып, Жарылғап, Айыт, Ермембет. Исадан алты бала — Тұр, Нұрманбет, Абылай, Əлен, Есболай, кіші əйелінен — Бекенай. Тұрдан төрт бала - Басболай, Досболай, Қосболай, Қызылтай. Басболайдан екі бала — Бекбас, Бекқали. Досболайдан бір бала "... Қосболайдан бір бала — Тоғай. Қызылтайдан төрт бала — Көңілқос, Жаңдос, Кемелжан, Жұмахан. Нұрмағанбеттен үш бала — Алдаш, Бал, Əжі. Алдаштан екі бала — Сейілхан, Теннағым. Балдан үш бала — Азан, Жанғали, Меткерім. Азаннан ... бала — Бақыт, Мизанбай, ... Жанғалидан ... бала — Қыдырбай, ... Əжіден бір бала — Саламбай. Абылайдан бір бала — Мырзағали. Мырзағалидан бір бала — Муыт. Əленнен бес бала — Мақбоз, Шақырған, Шəқірат, Қалам, Шаншар (бұл жігіт балалы, Байрамалыда). Есболайдан — алты бала: бəйбішеден — Əбділла, Кабыш, Бəйділла, Айжан тоқалдан — Ағылес, Идіділла, Сəнтай. Əбділладан бір бала — Əбдітай. Бекенайдан екі бала — Нəзілхан, ... Жүсіптен төрт бала - Жұбай, Қөшкін, Шалабай, Қожамбет.

Жұбайдан бір бала - Мұшағұл, Мұшағүлдан бір бала — Əбубəкір. Көшкіннен бір бала - Түрікпенбай. Жақыптан еқі бала — Текей, Қадырқожа. Текейден үш бала — Дəрімғазы, Иманказы, Қонысқазы. Қыңырқожадан бір бала — Жамансары. Жарылғаптан бес бала — Жұбанияз, Қарабала, Құлыбек, Құлпынияз, Бердібек. Қарабаладан бір бала — Айберген. Құлыбектен бір бала — Кəдірбай. Кəдірбайдан бір бала — Ізімтай. Бердібектен бір бала — Қаныкен. Айыттан бір бала — Көркембай. Көркембайдан бір бала - Денұзақ. Ермембеттен бір бала — Құлбаба. Құлбабадан бір бала — Қарабас. Бесеуден төрт бала, бəйбішеден — Жайыл, Балман, токалынан — Олжабай, Сүгірбай. Жайылдан бір бала — Есжан. Есжаннан екі бала — Атшыбай, Жəнібек. Балманнан үш бала — Сүгіралы, Сарман, Нысанбай. Сарманнан бір бала — Көбен. Нысанбайдан бір бала — Емен. Кəтеннен төрт бала — Жолеке, Тəш, Сүйесін, токалынан — Жамболды. Жолекеден еқі бала — Сүйеуберген, Қашаубай. Қашаубайдан бір бала — Меруасия, Акдияр (еқеуінен де тұқым жок). Тəштен бір бала - Тұрсынбай. Тұрсынбайдан бір бала — Мұңалбай. Сүйесіннен бір бала — Нығыман. Жамболдыдан үш бала - Зейіл, Шамырхан, Пікіралы. Зейілден екі бала — Шырақбай, Аманқос. Шамырханнан ... бала — ... Пікіралыдан бір бала — ... Бекбергеннен бес бала, бəйбішеден — Қосжан, Досжан, Айкенже, токалдан — Аймағанбет, Ақмолда, Кенжебек.

Қосжаннан үш бала — Сармолда, Қабдолла, Қалила. Досжаннан үш бала, бəйбішеден — Кішмағанбет, Шүйішмағанбет, тоқалынан — Тасмағанбет. Шүйішмағанбеттен бір бала — Мұталап. Мұталаптан алты бала — Шабақтан — Тарих, Ақзибадан — Есенғали, Аскар, Өмірзақ, Марат, Мұхтар. Тасмағанбеттен бір бала — Жұбандық. Жұбандықтан екі бала — Серік, Үсен. Бектілеуден екі бала — Қазыбек, Сегізбек. Қазыбектен бір бала — Балмағанбет. Балмағанбеттен бір бала — Сəдір. Сегізбектен бір бала — Көштай. Көштайдан бір бала —... Жақсыбайдан төрт бала — Маханбет, Кедей, Бөлтек, Аманқүл. Маханбеттен тоғыз бала — Жаманқұл, Жарқынбай, Мəдібай, Ерпанай, Ерқанай, келіндей алған Коншектен — Төлеубай, Жанатай, Болатай, Кенжетай. Жарқынбайдан үш бала — Ашықбай, Жаулыбай, Кенжебай. Мəдібайдан бір бала — Əбіш. Əбіштен бір бала — Елемес. Ерпанайдан бір бала — Əбен. Əбеннен бір бала — ... Ерқанайдан екі бала — Жүмахалық, Əлішбай. Жамантайдан екі бала — ... Бөпетайдан екі бала — Хайыр, Қали. Қенейден бір бала — Түяқбай. Тұяқбайдан бір бала — Сақтап (балалы жігіт). Бөлтектен жеті бала, бəйбішеден — Тұрақбай, Бекібай, Айым, Мұша, Зəңқой тоқалдан — Адығұл, Ағишан, Қажы. Тұрақбайдан екі бала — Жеті, Қилыбай. Бекібайдан төрт бала — Мақтап, Кітебай, Қарағұл, Кемелхан. Айымнан бір бала — ... Барсайдан екі бала — Айдарбай, Байбатыр. Айдарбайдан жеті бала — Қален, Бижан, Тұржан,

Сұлтан, тоқалынан — Құлеке, Шотан, екінші тоқалынан — Майлан. Қаленнен төрт бала — Дəулет, Қыдыр, тоқалынан — Канат, екінші тоқалынан — Отарбай. Дəулеттен төрт бала — Есен, тоқалынан — Тоқбай, Ақбай, Бекбай. Есеннен бір бала — Мақбоз. Мақбоздан бір бала — Бақыт. Қыдырдан екі бала, бəйбішеден — Құлжұмыр, Қожақ. Құлжұмырдан екі бала — Ақтан, Жетек. Қожақтан бес бала — Басар, Сарбас, Келіс, Берді. Қыдырдың тоқалынан бір бала — Қали. Қалидан бір бала — ... Қанаттан бір бата — Тоқпанбет. Токпанбеттен екі бала — Нақу, Атшабек. Бижаннан екі бала — Есет, Тұяқ. Есеттен бес бала — Бинеубай, Есбай, Қосбай, Кенжебай, Əмірен. Бинеубайдан екі бала — Қоқаіп, Əби. Тұяқтан төрт бала — Есірқеп, Жолдасбай, Акетан, Құлыбек. Есіркептен бір бала — ... Құлыбектен бір бала — Баламұрат. Тұржаннан екі бала — Қосқүлақ, Жолдыбай. Қосқұлақтан ей бала — Шəқен, Мерген. Жолдыбайдан бес бала — Рахман, Қүлбала, Саламат, Абат, Таңат (соңғы екеуі балалы). Сұлтаннан сегіз бала, бəйбішеден — Суатбай, Сембі, тоқалынан — Сарболат, Асан, Үсен, асырап алған баласы — Əсер, тағы да асыранды баласы — Құлқай, Торғай. Суатбайдан бір бала — Құлжан. Құлжаннан бір бала — ... Сембіден бір бала — Жігітек. Жігітектен бір бала — ... Сарболаттан бір бала — Жиынбай. Əсерден үш бала — Демеген, Сүйеген, Көбей. Құлқайдан бір бала — Əнет.

Құлеке мен Жайлақтан бір бала — Тəстемір. Тəстемірден бір бала — Жайлау. Майланнан екі бала — Олжабай, Құлжабай (балалары бар). Барсайдан — Байбатыр. Байбатырдан үш бала, бəйбішеден — Бисем, Дүйсем, Қызан атты тоқалынан — Есенияз бен Тоғанияз. Бисеннен үш бала — Қосдəулет, Ердəулет, Мəтбай. Қосдəулеттен бір бала — Сəдуақас. Сəдуақастан бір бала — Əжібай (Əжібай Нүкісте, балалы). Ердəулеттен төрт бала — Жанболат, Тасжан, Сары, Таңатар. Жанболаттан бір бала — Ұлықпан (балалы). Сарыдан екі бала — Əлқуат, Жəуміт (екеуі де балалы). Таңатардан екі бала — Байжан, Əлжан. Матбайдан төрт бала — Бекболат, Байболат, Батырбек, Жусанбай. Бекболаттан — Бегімқұл, Құракбай. Бегімқұлдан бір бала — Оңал. Байболаттан екі бала — Ақбура, Ақбота (еқеуі де балалы). Дүйсеннен жеті бала, бəйбішеден — Сатқын, Екібай, токалынан — Жалқыбай, Балқыбай, Оразбай, Акшабай, Бəкі. Сатқыннан үш бала — Қойлыбай, Тұрабай, Нұрлыбек. Тұрабайдан бір бала — Қырымқұл. Қырымқұлдан бір бала — ... Нұрлыбектен бір бала — Мұқаш (балалы). Екібайдан бес бала, бəйбішесі Бəшейден — Тұрлыбек, Отарбек, тоқалы Ізтілеуден — Құрманбек, Бердібек, Келдібек. Тұрлыбектен бір бала — Жылқышыбек (балалы). Құрманбектен бір бала — Василий. Ақшабайдан бір бала — Наурызбай (балалы). Есенияздан төрт бала — Кішкентай, Бөкей, Мұрынбай, Шыман. Кішкентайдан төрт бала — Аязбай, Кенжебек, Төребек, Барабан.

Аязбайдан екі бала — Үйқасбай, Қырықбай. Үйқасбайдан екі бала — Зинауелдин, Сайлау. Қырықбайдан ... бала — ... Кенжебектен екі бала — Түйеші, Төлеген. Бөкейден екі бала — Айжарық, Алпысбай (екеуі де балалы). Мұрынбайдан екі бала — Жолбақ, Шоқай. Шоқайдан бір бала — Дінұзақ (балалы). Шыманнан төрт бала — Қорбақ (Нұрбосын), Ербөлек, Елтау, Төрехан. Ербөлектен бір бала — Көмірші (балалы). Қорбактан төрт бала — Кенған, Жəукенбай, Быршабай, Таушанбай (сонғьг екеуі балалы). Қарсақтан сегіз бала, бəйбішеден — Сисембай, Қазақбай, Мендіқұл, Мендібай, токалынан — Нөсеп, Із, Қалдыбек, Айыт. Сисембайдан үш бала — Кендірбай, токалынан — Ее, Дос. Кендірбайдан жеті бала, бəйбішеден — Қарабұлақ, Наурызбек, Қосқүлақ, Есен, Науша тоқалынан — Бекен, Шаңбас, Шайқы. Қарабұлактан екі бала — Ақпанбет, Тасмағанбет. Ақпанбеттен бір бала — Баймағанбет. Баймағанбеттен төрт бала — Шəріп, Иіп, Аюбай, Əлібай. Наурызбектен еқі бала — Əбіш, Мүдебай. Əбіштен үш бала — Қаби, Сағи, Сырым. Мүдебайдан үш бала — Қайыр, Қаржау, Нұржау. Есеннен екі бала — Балмағанбет, Бермағанбет. Бермағанбеттен екі бала — Жаңабай, Сайлау. Шайқыдан бір бала — Рзағүл. Казақбайдан бір бала — Берік. Беріктен бір бала — Кұлтума. Құлтумадан үш бала — Бесімбай, Баулыбай, Үйқашбай. Мендіқүлдан екі бала, бəйбішеден — Сүйін, Қара, токалынан — Сүйесін. Сүйіннен екі бала — Қуанбай, Таңбай. Қуанбайдан екі бала — Нұрғали, Жаманкара.

Нұрғалидан бір бала — Жаңайбек. Жаманқарадан бір бала — Былаңбай. Таңбайдан бір бала — Қорлыбай (балалы). Сүйесіннен үш бала — Мініш, Атағұл, Сабытай. Мініштен бір бала — Көздібай (екі баласы бар). Атанғұлдан үш бала — Құрымбай, Сапар, Төстімай. Сабытайдан бір бала — ... Мендібайдан еқі бала — Текей, Серікбай. Текейден екі бала — Ораз, Берді. Ораздан бір бала — Сабыт. Сабыттан бір бала — Еңсепбай. Бердіден бір бала — Қанатбай. Серікбайдан төрт бала — Қали, Ақтан, Таңатар, Əбебүкір. Қалидан бір бала — Əлқуат. Əбебүкірден бір бала — ... Нөсеннен бір бала — Ізтілеу. Ізтілеуден бір бала — Қосбай. Ізден үш бала — Көккөз, Шөкен, Түнғатар. Шөкеннен үш бала — Үзақбай, ..., Шыңбай. Үзақбайдан бір бала — Шорахан (баласы бар). Жұмағұлдан бір бала — Жекембай (балалы). Шыңбайдан бір бала — Қиялбай. Түнғатардан бес бала - Себепбай, Озғамбай, Қорганбай, келіндей алғанынан — Қайырбай, Таласбай. Себепбайдан үш бала — Шоқыбай, Баижан, Лесбай (үшеуі де балалы). Озғамбайдан екі бала — Мұхан, Амандық (екеуі де балалы). Қайырбайдан екі бала — Түйеші, Тілекбай. Таласбайдан ... бала — ... Қалдыбектен төрт бала — Жайлау, Бəубек, Шүкен, Күзембай. Жайлаудан бір бала — Бабатай (балалы). Бекбауылдан төрт бала — Сатыбалды, Матай, Сатай, Шопан. Сатыбалдыдан үш бала — Балғымбай, Қошан, Жəукен.

Балғымбайдан төрт бала — Бегей, Тəжік, Көбəлі, Көбей. Бегейден төрт бала — Танау (Сəрсенбай), Сисекен, Басбай, Кашбай. Танаудан үш бала — Куаныш, Ғұбайдұлла, Байділла. Қуаныштан екі бала — Бекмырза, Қонысбай. Байділладан екі бала — Жаңбырбай, Қалдыбай. Басбайдан екі бала — Сүйеуберген, Əлқуат. Сүйеубергеннен төрт бала — Низами, Марат, Дағыстан, Қенжемүрат. Əлкуаттан үш бала — Меңдібай, Раушанбек, Шаттық. Қашбайдан бір бала — Емберген (соғыста кдза болды). Тəжіден бес бала — Төлесін, Бөлей, Қалау, Демеу, Мəді (Тəжі түқымынан Демеуден бір бала бар, ол Серахс жакта, Түрікменстанда). Қобалы мен Көбейден үш бала — Наурызбай, Жұмабай, Оңай. Наурызбайдан үш бала — Берғали, Диханбай, Рабай. Берғалидан екі бала — Шыңғыс, Құрықбай. Шыңғыстан бес бала — Бердібек, Əділбек, Жоламан, Нағи. Қүрықбайдан ... бала — ... Жүмабайдан екі бала — Оразымбет, Сейдахмет. Оразымбеттен екі бала — Сəбит, Мұхтар. Оңайдан екі бала — Ідір, Үтібай (ауру еді, хабар жок). Ідірден бір бала — ... Қошаннан бес бала — Дүйсенбай, Төреқалау, Тəтек, Қозбағар, Жолдас. Дүйсембайдан екі бала — Серік, Қауыс. Серіктен бір бала — Есіркеп (1930 жылы өлді). Қозбағардан үш бала — Жүзбай, Мыңбай, Кенже. Жүзбайдан екі бала — Кенған, Керей. Кенғаннан үш бала — Сайəділ, Нүрəділ, Жанəділ. Керейден екі бала — Жанəділ, Ерəділ. Мыңбайдан бір бала — Бақтыбай. Бақтыбайдан бес бала — Аяш, Канат, Мақат, Таңат. Жолдастан төрт бала.

Қаражаннан — Таңбай, Разиядан — Озғанбай, Тұрғанбай, Асқанбай. Таңбайдан үш бала — Айбат, Айболат, Қанат. Асканбайдан алты бала — Мереке, Мергенбай, Мұхит, Мұхтар, Сембай, Мұрат. Мергенбайдан əзірге — Əділжан. Жəукеннен екі бала — Есбай, Есенғазы. Есбайдан бір бала — Мектеп (тұқым жоқ). Есенғазыдан үш бала — Оразалы, Əуезалы, Мақтым. Оразалыдан бір бала — Ақберген (соғыстан қелмей қалды). Əуезалыдан екі бала — Аяпберген, Тəңірберген. Аяпбергеннен үш бала — Бауыржан, Бақытжан, Алымжан. Мақтымнан бір бала — Қайрат. Матайдан үш бала — Ықылас, Уəйіс, Бегалы. Ықыластан бір бала — Ыспан. Ыспаннан бір бала — Қоданқұл. Қоданқұлдан екі бала — Есмырза, Бекмырза. Уəйістен бір бала — Елеу. Елеуден бір бала — Əуелбай. Бегалыдан үш бала — Нұрдəулет, Тілеп, Құлбарақ. Нұрдəулеттен бір бала — Ондасын. Тілептен ... бала — ... (Байрамалыңа болуы керек). Құлбарақтан еқі бала — Сəду, Лүқгган. Сəдуден бір бала — Ізғали (соғыстан қелмей қалды). Лұқпаннан екі бала — Сейітқали, Бақтығали (екеуі де балалы). Сатайдан бір бала — Нұржан. Нұржаннан бір бала — Құламан. Құламаннан алты бала — Дəрмен, Маңки, Əлмұрат, Шар, Құлмұрат, Кенжекей. Дəрменнен еқі бала — Қаби, Жетібай. Əлмүраттан бір бала — Рамазан. Шардан бір бала — Хамза. Құлмүраттан үш бала — Еділхан, Қаналы, Саналы. Кенжеқейден екі бала — Төлеген, Қалдыбай.

Шопаннан екі бала — ... Қалдан. Қалданнан — Арыстан, Көтібар. Арыстаннан бір бала — Молдабай. Молдабайдан төрт бала - Əбілхан, Еділхан, Кемелхан (соғыста өлді), Жəңгірхан. Əбілханнан бір бала — Есет. ӨМІРТУРАЛЫ Өмірден бір бала — Назар. Назардан үш бала — Ержан, Шəкім, Байжан. Ержаннан үш бала — Мүлкіаман, Жайылған, Көріт. Мүлкіаманнан еқі бала — Қабақ, Текебай. Қабактан бір бала — Мұқаш. Текебайдан екі бала — Түйеші, Тəжімұрат. Жайылғаннан бір бала — Қойшыбай. Қойшыбайдан екі бала — Қызылғұл (балалы болуы керек), Таңатар. Көріттен бір бала — Елтүзер. Елтүзерден бес бала — Бекежан, Өрісбай, Қонысбай, Құдасбай, Сəуірбай. Шəкімнен үш бала — Бердіғүл, Аққұл, Есбосын. Бердіғұлдан үш бала — Тəңірберген, Өрбісін, Салықбай. Тəңірбергеннен еқі бала — Елубай, Санақбай. Өрбісіннен бір бала — Қыдырбай. Салыкбайдан бір бала — Тұрғанбай. Байжаннан төрт бала — Сүйіңдік, Қошымкұл, Амантай, Өтеген. Сүйіндіктен үш бала, бəйбішеден — Ораз, Аикүмістен — Қожақапы (бір бала бар) Қапарбай. Ораздан төрт бала — Иман, Смағұл, Меке, Шанықұл. Қошымқұлдан бір бала — Орынбасар. Орынбасардан үш бала — Мыңбай, Мақсым, ... Амантайдан бір бала — Бибіт. Кенжеден төрт бала, бəйбішеден — Есназар, жеңге алғаннан (Өмірдің əйелін алады) — Ерназар, Бірназар, Көлбай. Есназардан үш бала — Батырыш, Тұралы, Алтынбек.

Батырыштан бір бала — Мамай. Мамайдан үш бала — Барақат, Жақшыман, Нұрберген (екі бала бар). Жақшыманнан бір бала — Раушан. Алтынбектен бір бала — Қуанышбек. Балтадан үш бала — Бектүрған, Нұрлыбай, Қилыбай. Бектүрғаннан екі бала — Матжан, Төленді. Матжаннан үш бала, бəйбішеден — Смайыл, тоқалынан — Жалғас, Ақбөпе тоқалынан — Тоған. Смайылдан бір бала — Жолдас. Жолдастан еқі бала — Қадыр, Андамұрат. Қадырдан бір бала — Тельман. Жалғастан үш бала — Нəрік, Батыржан, Дауылкеш. Нүрлыбайдан төрт бала — Қожабек, Сұлтан токалынан — Түмен, Тəжі, Торғай (үш немере бар). Қожабектен бір бала — Құламан. Құламаннан үш бала — Қасым, Ақмағанбет, Биеқен. Қасымнан бір бала — Оңай. Ақмағанбеттен бір бала — Хайыр (балалы). Қилыбайдан бір бала — Жаншуақ. Жаншуақтан бір бала — Қошан, Қошынай. Қошынайдан бес бала — Жұмажан, Қарабай, Балабай (балалы), Əбіш, Жұмағұл. Аралбайдан үш бала — Тұрымбет, Бердімбет, Жолымбет. Тұрымбеттен бір бала — Махан. Маханнан төрт бала — Тілеп, Темір, Шойын, Төлесін. Тілептен екі бала — Кемел, Ағия (екеуі де балалы). Төлесіннен бір бала — Ерғали (балалы жігіт). Бердімбеттен екі бала — Амандық, Аманбай. Амандыктан бір бала — Көшербай. Аманбайдан бес бала - Түрғазы, Оразалы, Елтай, Нүртай (екі бала бар), Нұрғазы. Аманбайдан бір бала — Мұқат. Мұқатган үш бала — Сағынай. Ерше, Кенеш (екі бала бар). Сағынайдан бір бала — Аманкелді. Жолымбеттен бір бала — Құлман. Құлманнан бір бала — Қаржаубай.

Тоқсанбайдың екінші баласы Қожакелді. Қожакелдіден бес бала — Өтеміс, Манай, Сазан, Ожымпай, Жылқытай. Өтемістен бес бала — Күнтуар, Қымыр, Мықыр, Балыбай, Майлы. Күнтуардан бір бала — Қойбағар. Мықырдан үш бала — Жұбатыр, Есенбай, Шаңбай. Жұбатырдан үш бала — Үдер, Сегізбай, Есембай. Үдерден бір бала — Ермембет. Ермембеттен бір бала — Тұрарбек. Сегізбайдан екі бала — Құлыбек, Айтқүл. Құлыбектен бір бала — Орпаш. Орпаштан бір бала — Несіпбай. Айтқұлдан бір бала — Жыңғылбай (балалы). Есембайдан үш бала — Тəжібай, Күзек, Төлеу. Тəжібайдан екі бала — Қалмұрат, тоқалынан — Бұлтақбай (тұқымы болса, Астраханьда). Қалмұраттан төрт бала — Өрлеубай, Төлепберген, Калаубай, Далаңбай. Өрлеубайдан бір бала — Көбеш (балалы жігіт). Төлепбергеннен екі бала — ... Қалаубайдан екі бала — ... Далаңбайдан үтл бала — ... Кузектен төрт бала — Қаймақ, Қабақ, Жаманбала, Батыр. Қаймақтан екі бала - Шаңытбай, Қарабала. Шаңытбайдан бір бала — Құланбай (балалы жігіт). Жаманбаладан екі бала — Нұрлыбай, Сындыбек. Нұрлыбайдан бір бала — Сайын (балалы жігіт). Сындыбектен бір бала — Иван. Шаңбайдан төрт бала — Қибас, Бөлекбай, Тұрсынбай, Қайып. Қибастан бір бала — Құлқашбай. Бөлекбайдан екі бала — Еділбай, Дəуітбай. Еділбайдан бір бала — Кызыл (балалы). Кенжекеден бір бала — Кали. Калидан екі бала — Жоламан, Киікбай. Кайыптан бір бала — Ұшқанбай.

...бір бала — Балыбай. Балыбайдан — Аман мен Төлеу (Аман қажы деген кісі). Төлеуден — Молжігіт, Орақ. Аманнан екі бала — Ағиман, Төре. Ағиманнан төрт бала — Бержан, Жұмағали, Əжіғали, Сары. Бержаннан үш бала - Найзағұл, Ораз, Қазым (үшеуі де балалы жігіт). Сарыдан екі бала — ... Төреден екі бала — Өмір, Жами. Майлыдан екі бала — Жетібай, Толыбай. Жетібайдан екі бала — Клдау. Клдаудан екі бала — Бұрқыл, Сапар. Толыбайдан төрт бала — Тайжан, Қожабай, Кадырбай, Бошыман. Бошыманнан бір бала — Өтеміс (балалы). Манайдан төрт бала — Қүрман, Тұрман, Қисық, Бірім. Құрманнан екі бала — Қалдығұл, Қостан. Қалдығұлдан бір бала — Шалабай. Шалабайдан екі бала — Жаңай, Төлеке. Жаңайдан бір бала — Темірхан. Темірханнан екі бала — Мұғызы жəне біреуі бар. Төлекеден екі бала — Əділ, Шаутық (екеуі де балалы). Қостаннан бір бала — Елемес. Елеместен еқі бала — Бадан, Қалаубай (екеуі де балалы). Тұрманнан үш бала — Қосуақ, Елен, Мендібай. Қосуақтан бір бала — Селбай. Селбайдан төрт бала — Сарман, Əбдісаттар, Көптілеу, Əбуталып. Сарманнан бір бала — Мақсым (бір бала бар). Əбдісаттардан бір бала — Өмірбек. Көптілеуден бір бала — Нұрберген. Əбуталыптан бір бала — ... Еленнен екі бала - Құлбай, Тəжік. Қүлбайдан екі бала — Жұмағұл (Сарбас деген немере бар), Жұмағали. Жұмағалидан бір бала — Қарабас (балалы). Мендібайдан төрт бала — Байтұрған, одан Қазанқай,

одан - Тұрбала, Нұрбай, Төлеп (бір бала бар). Нұрбайдан бір бала — Түйеші. Түйешіден бір бала — Белгібай (балалы). Сазаннан екі бала — Айтуар, Тегембай. Айтуардан үш бала — Қарақүл, Сəрсенбай, Дубай. Қарақұлдан үш бала — Жолмағанбет, Қарамолда, Жұмекен-Ыдырыс, тоқалынан — Əлпен. Жолмағанбеттен үш бала — Төлеген, Сүйеуберген, Сүлеймен. Төлегеннен бір бала — Қойшығүл. Қойшығұлдан екі бала — Сапар, Жаңабай. Сүйеубергеннен бір бала — Нəби. Нəбиден бір бала — Жүбандық (балалы). Əлпен нен бір бала — Сембі. Сəрсембай мен Дубайдан бір бала бар — Ізден. Тегембайдан бір бала — Қойшыбай, одан Жұмалыбай, Тегембайдың токалынан — Қарақұл. Қарақұлдан — Өтеген, Қозыбағар. Өтегеннен бір бала — Бопыл. Бопылдан бір бала — Бақыт. Қозыбағардан бір бала — Орынбасар. Айтуардан — Оңғарбай. Оңғарбайдан үш бала — Нұрбай, Жұмабай, Ақшабай. Нұрбайдан екі бала — Мұнатбай, Ізмағанбет. Мұнатбайдан бір бала — Аткелтір. Жұмабайдан бір бала — Ермағанбет. Акщабайдан үш бала — Дінгілбай, Буданбай, Сұлтанбай. Дінгілбайдан бір бала — Шопан (балалы). Буданбайдан ... бала — ... Сұлтанбайдан ... бала ... Ожымпайдан екі бала — Тышқанбай, азат берген құлы — Тағы. Тышқанбайдан екі бала — Алтай, Бармақ. Бармақтан екі бала — Мақұл, Нұрғабыл. Мақұлдан бір бала — Есембет. Есембеттен екі бала — Жанғабыл, Байғабыл. Жанғабылдан бір бала — Дүйсембай.

Дүйсембайдан бір бала — Жəумітбай. Байғабылдан бір бала - Əбділла. Тағыдан екі бала — Игібай, Түкібай. Бұлардан Меңнияз болған. Жалпы алғанда, Ожымпайдан Малғарадан басқа тұқым жоқ. Игібайдан екі бала — Малғара, Жаңбыршы. Малғарадан үш бала — Əнсатбай, Қанатбай, Боранбай. Əнсатбайдан бір бала — Ерғали. Қанатбайдан екі бала — Құдайберген, Тəжен. Боранбайдан үш бала — Жалғасбай, Жолдасбай, Досан. Түкібайдан бір бала — Отарбай. Жылқытайдан үш бала — Қуандық, Бегендік, Бекше, асырап алған баласы — Тоқтамыс, Жалды. Қуандықтан төрт бала — Сүйін, Төле, Тоба, Шотықбай. Сүйіннен үш бала — Қосымбай, Бекқұлы, Қалапберген. Қосымбайдан екі бала — Аяпберген, Жанапберген. Беққұлыдан бір бала — Бекембай (бір бала бар). Қалапбергеннен бір бала — Асканбай. Төледен бір бала — Көкімбай. Тобадан бір бала — Майрамбай (үш немере бар, Алматыда). Шотықбайдан бір бала — Қойыс (балалы). Бегендіктен бір бала — Мəмбет. Мəмбеттен үш бала — Нақыс, Бектұрсын, Көрпебай. Нақыстан екі бала - Тастанбек, Исмайыл. Бекшетен екі бала — Мертей, Домбай. Мертейден екі бала — Қаржаубай, Өсербай. Қаржаубайдан бір бала — Тілепі. Өсербайдан бір бала — Текебай. Дəмбайдан екі бала — Құлжан, Балуан. Балуаннан үш бала — ... Жалдыдан бір бала — Құлшыман. Құлшыманнан бір бала — Берден. Тоқсанбайдың үшінші баласы — Мырзат. Мырзаттан сегіз бала — Қосбай, Кенбай, Қанбай, Күшікбай, Датбай, Маймақ. Қосбайдан үш бала — Жексембай, Түйебай, Пұсырман.

Жексембайдан үти бала — Əзберген, Бисем, Мендібай. Əзбергеннен екі бала — Есжан, Төкеш. Есжаннан екі бала — Жиенбек, Зияғазы. Төкештен үш бала — Кенжебек, Найзабек, Батырбек. Бисемнен төрт бала, бəйбішеден — Елеу, Ермек, токалынан Түнғатар, Ешім. Елеуден бес бала — Бопан, Жөнелбай, Өткілбай, Əмір, Кобыл ан. Ермектен үш бала — Камшыбай, Иманмəді, Қадыр. Түнғатардан бір бала — Мақу. Мендібайдан бір бала — Екібай. Екібайдан төрт бала — Демеген, Қөбеген, Емен, Тілеулі. Демегеннен бір бала — Шойық. Шойықтан бір бала — Бақыт. Көбегеннен үш бала бар дейді. Түйебайдан екі бала — Алмағанбет, Өтепалы. Алмағанбеттен екі бала — Бектұр, Сұлтан. Бектүрдан төрт бала — Қыстаубай, Мұрат, Мүнат, Қуат. Сұлтаннан үш бала — Құсайын, Асан, Үсен. Құсайыннан екі бала — Шам, Шектібай. Асаннан екі бала — Сырым, ... Өтепалыдан бір бала — Сисемберді. Сисембердіден екі бала — Хамит, Ақзанбай. Пұсырманнан төрт бала — Оразбай, Сансызбай, Малдыбай, Төрткілбай. Оразбайдан төрт бала — Нияз, Қожан, Алдамберген, Сүйесін. Нияздан екі бала — Сактаған, Мақтаған. Қожаннан бір бала — Əбу. Əбуден бір бала — Қадыр. Алдамбергеннен бір бала — Сəду. Сансызбайдан бір бала — Сатыбалды (бір бала болуы керек). Малдыбайдан екі бала — Шəйкен, Бозан. Шəйкеннен екі бала — Ыдырыс, Мұкан. Төрткілбайдан алты бала — Беген (немересі болуы керек), Құлбарақ, Қонысбай (немересі бар), Тегісбай (немересі бар), токалынан — Сейділла (баласы бар), Əбділла.

Кенбайдан үш бала — Өтеп, Өталы, Тыныштық. Өталыдан бір бала — Досмағанбет (үш бала бар). Тыныштықтан төрт бала — Жүсіп, Жакып, Бермаганбет, Құлмағанбет. Жүсіптен бес бала — Жақия, Ермағанбет, Қосмағанбет, Бимағанбет (төрт бала бар), Қошалы (екі бала бар). Жақиядан алты бала, бəйбішеден — Əйтеш, Жəрекен, Ақтай деген əйелінен — Ораз, Жұман, Мəнер деген əйелінен — Ысмағұл, Досмағұл, Есенаман, Тұрабай. Ермағанбеттен екі бала — Қажен (бес баласы бар), Қалжан. Жақыптан үш бала — Сисенғали, Шотыкбай (үш баласы, үш немересі бар), Қалым (үш баласы бар). Жанбайдан үш бала — Байтемір, Жолтемір, Байдəулет. Байтемірден бір бала — Бисен. Бисеннен еқі бала — Жолдыбай, Тəжіқара. Жолдыбайдан бір бала — Сағындық. Тəжіқарадан бір бала — Машырық. Жолтемірден үш бала — Таңатар, Сапақ, Оғылан. Байдəулеттен екі бала — Қалнияз, Ержан. Қалнияздан бір бала — Ысқақ, Қүбаныс, Қадис. Күшіқбайдан бір бала — Қорекен. Датбайдан төрт бала — Дүйсембай, тоқалынан — Жансейіт, Нұрсейіт, Балсейіт. Дүйсембайдан үш бала — Сəтберген (екі бала бар), Түрғали, Бисенғали. Маймақтан бір бала — Жапа. Жападан бір бала — Жетібай. Жетібайдан төрт бала — Тауасар, Қожахмет (бір бала бар), Шақабай, Қошмағанбет. Тауасардан бір бала — Нұрберген (екі бала бар). ТОҚСАНБАЙДЫҢ БАЛАСЫ ДАҢ ТУРАЛЫ. Даңнан он екі бала — Бəйсеу, Барақ, Рай, Дөнен, Құнан, Тай, Құлымбай, асырап алған Малқелді (бұлар Даңның бəйбішесі Мөрден туған. Ол Өтеғұл деген Қүнанорыстың қызы екен. Мөрдің емшегін емген Малкелді де бəйбішенің баласы), тоқалынан — Жабағы, Жабас, Томалақ, Тұманбай.

Бəйсеуден үш бала — Атабай, Мае, Қоғабай. Атабайдан екі бала — Уəлі, Кошақ. Уəліден төрт бала, бəйбішеден — Қойшыбай, тоқалынан — Сүшнбек, балдызынан - Өтеу, Қощы. Крйшыбайдан сегіз бала, бəйбішеден — Үркімбай, Башақ, Ермағанбет, Нəби, балдызы Нұрымды алған, ол Сегізбай байдың қызы, Бəйімбеттің Күшігі, одан — Нүрмағанбет, Ешман, Құсайын, Түрарбек. Үркімбайдан төрт бала — Мырзабек, Назарбек, Орпабек, Аманбек. Мырзабектен бір бала — Қалшабек (бұл балалы жігіт). Башақ Орпабекті бала етіп алған, одан екі бала — Əділ, Əлдір. Ермағанбеттен — Төлеубек. Төлеубектен бір бала — Оразбек (балалы). Нəбиден екі бала — Бекбасар, Сағымбай. Нұрмағанбеттен бір бала — Үргешбай (балалы). Ешманнан екі бала — Табанбай, Кенжебай (екеуі де балалы). Құсайыннан екі бала — Ісембек, Ізімберген (бүлжігітте де екі бала бар). Сүйішбектен үш бала — Қали, Омар, Мұрабек. Қалидан бір бала — Итемген. Мұрабектен бір бала — Шəкірбай (екі баласы бар). Өтеуден жеті бала — Əли, Молда, Ақнияз, Рахмет, Жаңбыршы, Бекбосын, Қалампырдан — Есбосын. Əлиден үш бала — Жанбосын, Қонақбай, Аймағанбет (балалы). Жанбосыннан бір бала — Сəуірбай. Конақбайдан бір бала - Түлейбай. Молдадан үш бала — Медихан (балалы), ... Ақнияздан екі бала — Оразбай, Күзембай. Оразбаидан екі бала — Төлеген, Көбеген. Рахметтен үш бала — Жүма, Наурызбай, Дəлубай (үшеуі де балалы). Бекбосыннан бір бала — Нұрлыхан (батасы бар). Қошақтан екі бала — Алдамберген, Қожабай.

Алдамбергеннен екі бала — Өтешбай, Көшбай Өтешбайдан бір бала — Куан. Қожабайдан төрт бала, бəйбішеден — Берден, Боздақ деген тоқалынан — Иманбай, Қожырбай, Мадиял. Берденнен бір бала — Қалабай. Қалабайдан екі бала — Мұқан, Шопан. Мастан төрт бала — Қарасай, Кенішбай, Баянбай, Шаянбай. Қарасайдан төрт бала — Қазанбай, Аманқелді, Шойынбай, Қоңырша. Қазанбайдан бір бала — Жұмабек. Жұмабектен екі бала — Жетібай, Бақтыбай (еқеуі де балалы). Аманкелдіден үш бала — Қожамқұл, Құдайберген, Қосбай. Қожамқұлдан бір бала — Тəңірберген. Қосбайдан бір бала — Қашқынбай (еқі бала бар). Қоңыршадан екі бала — Маку, Жалғасбай. Жалғасбайдан бір бала — Орынбасар. Кенішбайдан төрт бала — Жаманбай, Алтыбас, Аманбай, жеңге алғаннан — Шаңытбай. Жаманбайдан бір бала — Боранбай. Алтыбастан бір бала — Қожахмет. Қожахметтен бір бала — Санақбай (балалы). Аманбайдан бес бала — Тілеумағанбет, Қосмағанбет, Көкше, Дүйсен, ... Шаңытбайдан бір бала — Тақақ. Такақтан бір бала — Бақыт. Баянбайдан бір бала — Қөкпар. Көкпардан бір бала — Құрықбай. Құрықбайдан бір бала — Байқожа (бала бар). Қоғабайдан төрт бала — Жаңай, Баймөңке, Құпбай, Қөрпебай. Жанайдан екі бала — Отарбай, Сатамбай. Отарбайдан алты бала — Молдашбай, Жолдасбай, Балшықбай, Олжабай, Кенбай, Жайлыбай. Молдашбайдан ею бала — ... Жолдасбайдан бір бала — Мыңбай (бала бар).

Балшыкбайдан екі бала — Құлбатыр, Өтеген. Кенбайдан бір бала — Ізбай. Баймөңкеден бір бала — Қуаньгшбек. Қуанышбектен бес бала болтан. Сатамбайдан бір бала — Қайысбай (балалы жігіт). Қүпбайдан екі бала — Өмірбек, Темірбек. Барақтан үш бала — Дəндібай, Естек, Жазықбай. Естектен бір бала — Төлеп. Төлептен төрт бала — Данабай, Сынабай, Жырық, Ашықбай. Данабайдан бір бала — Қали. Сынабайдан бір бала — Əбдірахман. Ашықбайдан бір бала — Қаражігіт. Жазыкбайдан үш бала — Қүттыбай, Қарабас, Шодығұл. Қүттыбайдан екі бала — Ноғай, Саки. Ноғайдан үш бала — Демеу, Медеу, Кенжебай. Сақидан Нұрсұлтан деген немере бар. Қарабастан екі бала — Құлшар, Таңат. Құлшардан екі бала — Əлмұрат, Таумұрат. Əлмұраттан екі бала — Атақозы, Жолдас (балалы). Атақозыдан бір бала — Керізбай. Таңаттан үш бала — Наушабай, Беқмағанбет, Мұззамила. Наушабайдан үш бала — Құлмағанбет, Салық, ... Шодығұлдан бір бала — Сатқан. Сатқаннан бір бала — Дəрмұрат. Дəрмұратан бір бала — Берішбай. Берішбайдан бір бала — Махаш. Райдан екі бала — Бестібай, Қабан. Бестібайдан үш бала — Қорлыбай, Жөкей, Тұрғанбай. Қорлыбайдан бір бала — Үзақбай. Жөкейден бір бала — Айдар. Тұрғанбайдан төрт бала — Ермекбай, Қошқарбай, Тоғай, Ердіғұл. Ермекбайдан бір бала — Нұрнияз. Нұрнияздан екі бала — Жақсым (бес баласы бар), Токсым. Қошкарбайдан бір бала — Боранқүл.

Дөненнен екі бала - Дəуренбай, Қарман. Дəуренбайдан екі бала — Кенебай, Ізбас. Кенебайдан екі бала — Мұсабай, Мұса. Мүсабаидан үш бала — Сапарбай, Сəрсембай (Мəнтен), Түяқбай. Сапарбайдан бір бала — Төлжан (үш бала бар). Мəнтеннен бір бала — Тəжібай (үш бала бар). Тұяқбайдан екі бала — Түгелбай, Құралбай. Мұсадан бір бала — Сəт. Сəттен екі бала — Оңғарбай, Мұңалбай. Қарманнан алты бала — Жандəулет, Баймағанбет, Тəжен, Бимағанбет, Қали, Сəрсембай. Жандəулеттен үш бала — Шалданбай, Сарыбай, Мықтыбай. Шалданбайдан бес бала — Дүйсенбай, Үсембай, тоқалынан — Таңбай, Шаңбай, Нұрбай. Дүйсенбайдан үш бала - Үкібай, Ботабай-Ботақан, Қажым. Ботабайдан төрт бала — Рысбек, Ғизат, Сиқуат, Сұңғат. Үсембайдан бір бала — Қонысбай (екі бала бар). Нұрбайдан екі бала — Бəйтеш, Қазыкеш. Баймағанбеттен бір бала — Баташ (бір бала бар). Құнаннан үш бала — Манатау, Беген, тоқалынан — Айшуақ. Манатаудан үш бала — Құлмырза, Беқмырза, Сеңгір. Құлмырзадан алты бала — Қожық, Бейнеу, кіші əйелінен — Сүгір, Шəден, Барқын, Тұрым. Қожықтан бір бала — Əспенбет. Əспенбеттен үш бала - Нурула (екі бала бар), Нұржами (бір бала бар), Шəуен. Бейнеуден бір бала — Нұрсейіт (Социалистік Еңбек Ері). Нүрсейіттен бір бала — Ерғали. Сүгірден бір бала — Əнеш. Əнештен екі бала — Бабас (балалы), Аңшыбай (балалы). Шəденнен бір бала — Сабыт. Сабыттан екі бала — Дихан, Шоғи.

Барқыннан бір бала — Нүрғали. Тұрымнан бір бала — Ілес. Бекмырзадан бір бала — Жəңгір. Жəңгірден жеті бала — Ізімберген, Аятбай, Тоқбай, Жақыпбай, Карабай, Қыңырбай, Жұмағали. Сеңгірден төрт бала - Көшкен (жаудан өлген), Жұбан, Боран, Намаз.Жүбаннан екі бала — Өтеген, Дəулетбай. Өтегеннен төрт бала — Əбіш, Əуелбай, Сартай, Үбіш. Əбіштен ұш бала — Аралбай, Əбітбай, Мəтбай. Үбіштен ... бала — ... Бораннан үш бала — Əбу, Сүйеу, Төлеш. Сүйеуден бір бала — Базархан (балалы). Төлештен екі бала — ... Намаздан жеті бала — Жалғасбай, Оңғар, Түзелбай, Молданияз, Аязбай, Оразалы. Бегеннен алты бала — Қамай, Соқыр, Ескелді, Шала, Өгіз, Есен. Қамайдан екі бала — Сағыз, Сасық. Сағыздан үш бала — Рахан, Рахмет, Төлеубай. Раханнан бір бала — Сағынғали (төрт бала бар). Рахметтен төрт бала — Қораз, Ерман, Шүнжан, Биман. Қораздан үш бала — Бектұрған (балалы), Сейілхан (балалы), ... Ерманнан екі бала — Аязхан, ... Төлеубайдан төрт бала — Қияс, Іштікен, Қиялбай, Қаражігіт. Каражігіттен бір бала — Орынбасар. Сасықтан екі бала — Қожамбет, Əжімбет. Қожамбеттен екі бала — Сағындық, Ақжігіт. Сағындықтан үш бала — Өмір, Өрен, Жеткізген. Акжігіттен төрт бала — Темір, Тынышбек, ..., Жəмелбек. Соқырдан екі бала — Түнкі, Бəйіт. Бəйіттен бір бала — Қилыбай. Қилыбайдан бес бала — Санбай, ... Ескелдіден үш бала — Арықбай, Шабай, Ізмембет. Арыкбайдан екі бала — Əбіл, Тəжі. Əбілден үш бала — Аязбай, Əбебүкір, Асарбай (баласы бар).

Аязбайдан бір бала — Құныскерей. Əбебүкірден екі бала — Көптілеу, Жəрдем. Шабайдан үш бала — Жарылғас, Алдаш, Жөке. Жарылғастан үш бала — Майрамбай, Наурызбай, Қенжебай. Алдаштан екі бала — Қөмірші, Көбеген. Жөкеден бір бала — Бозай (екі бала бар). Ізмембеттен төрт бала — Жетімек, Сəдімек, Жəнібек, Қаныбек. Жетімектен бір бала — Мүхамбетқали. Сəдімектен бір бала — Құлбай (үш бала бар), ... Шаладан екі бала — Өскімбай, Өрбісін. Өскімбайдан еқі бала — Жанғали, Жолдыбай. Өрбісіннен бір бала — Таңбай (екі бала бар). Өгізден екі бала — Тасболат, Бекболат. Тасболаттан жеті бала — Мұрат, Ретбай, Шауқыбай,Қуатбай, Кұбаш, Ақтөре, Шора. Ретбайдан еқі бала — Алпыс, Жетпіс. Шауқыбайдан бір бала — Жауынбай. Құбаштан үш бала — Бопыш (балалы), Күріш (балалы), Ерлеш. Ақтөреден бір бала — Мерген. Бекболаттан екі бала — Мейірман, Оңайбек. Есеннен сегіз бала — Əйісбек, Жансақбай, Кəдірбек, Нəдірмағанбет, Дінбай, Тəнім токалдан — Көлбай, Төлеш, Тəжібай. Жансакбайдан екі бала — Жұмағали, Мұрат. Жұмағалидан екі бала — Шанды, Мырзабай. Кəдірбектен екі бала — Жүсіп, Басарбай. Жүсіптен бір бала - Басбай (балалы). Басарбайдан төрт бшіа — Машбай, Сəби, ... Нəдірмағабеттен алты бала — Шоңқал (Оңайбай), Боқыбай, Өтебай, Қонысбай, Таушан, Тəр. Шоңқалдан еқі бала — Балапан, Торғай (балалы). Боқыбайдан үш бала — Сəрсен (балалы), Сисен (балалы), Рза. Өтебайдан үш бала — Қылышбек, Құрманбек.

Қонысбайдан екі бала — ... Таушаннан бір бала — Ізтұр. Тəрден ... бала — ... Көлбайдан үш бала — ... Төлештен бір бала — Егісбай. Тəжібайдан екі бала — Жаңабай (балалы), Іііəпен. Дінбайдан бір бала — Өтеш (бір бала бар). Айшуақтан бір бала — Есір (атақты композитор Есір). Тайдан үш бала — Калдыкьілыш, Андақылыш, Айтуған. Калдықылыштан үш бала — Бимембет, Шəуметай, Əлеке. Бимембеттен екі бала — Есқали, Байтұрсын. Есқалидан бес бала — Өтеш, Əбу, Əбділ, Ақан, Құбай. Əбділден бір бала — Нұрасыл (балалы). Құбайдан бір бала — Мұкат. Байтұрсыннан бір бала — Кенбай. Шəуметайдан екі бала — Куанышбек, Нүрнияз. Қуанышбектен үш бала — Қосай, Досай, Көшер. Нұрнияздан екі бала — Сəду, Саудабай. Сəдуден бір бала — Манарбек. Əлекеден екі бала — Өтеп, Ораз. Өтептен үш бала — Дүйсембай, Сəрсембай, Бисембай. Ораздан бір бала — Қошмағанбет. Аңдақылыштан бір бала — Сейітбай. Сейітбайдан бір бала — Алтын. Алтыннан еқі бала — Ещан, Ізтұрған. Айтуғаннан екі бала — Артықбай, Артығали. Артыкбайдан екі бала — Исаберген, Аманияз. Исабергеннен жеті бала — Əбділла, Жарқынбай, Əбіш, Төлебек, Сəнімнен — Ахмет, Қонаш, Кенжеғұл. Əбділладан екі бала — Шəпен, Разиядан — Байбақ. Шəпеннен үш бала — Бақыт, Шəбік, Досжан. Ахметтен бір бала — Бақыбай, ... Кенжеғұлдан .. бала — Сəтіман, Бауыржан, ... Аманияздан төрт бала — Алшынбай, Тəжікеннен — Ұлыкпан, Ордабай (балалы), Үмітбай (балалы). Алшынбайдан екі бала — Ақмырза (балалы), Өтежан (балалы).

Үлықпаннан бір бала — Малдыбек (бұл жеңге алғанынан). Артығалидан бес бала — Бернияз, Омар, Жонас, Тарғын, Арғынбай. Бернияздан екі бата — Раушан, Қожа. Омардан бір бала — Шегебай. Шегебайдан бір бала — Ізтұрған, тағы біреу. Жонастан бір бала — Отай (балалы). Тарғыннан екі бала — Дүйімбай, Алдабай (екеуі де балалы). Арғынбайдан екі бала - Жұмабай, Нəдірбай (еқеуі де балалы). Құлымбайдан үш бала — Камысбай, Сəңкібай, Əнетбай. Қамысбайдан бес бала — Жайылған, Еділ, Шотан, Кенжəлы, Меңцалы. Жайылғаннан бір бала — Қожанияз. Қожанияздан екі бала — Құлкай, Айзал. Еділден екі бала — Бозша, Шəнкей. Бозшадан бір бала — Садық. Садықтан бір бала — Қалым. Шəнкейден бір бала — Дəзжази. Дəзжазиден бір бала — Ғалым. Кенжалыңан үш бала — Ысмағұл, Жұмағұл, Жұмағали. Ысмағүлдан екі бала — Дəби, Шыртпас. Жұмағұлдан үш бала — Шилан, Қыстаубай, Шыртан. Шыртаннан екі бала — Əмірхан, Ізбасар (екеуі де балалы). Жұмағалидан бір бата — Балым (балалы). Меңдалыңан үш бала — Ыбырайым, Алшын, Қөбекей. Ыбырайымнан бес бала — Нұрберген, Қалқожа, Жанқожа, Білəл, Сəуірбай. Нұрбергеннен бір бала — Қазихан. Қазиханнан үш бала — Қазбек, Алтай, Қази. Алшыннан еқі бала — Рзабек, Бурабек. Бурабектен бір бала — Таған. Рзабектен бір бала — Асхад. Шотаннан бір бала — Пұсырман. Пұсырманнан екі бала — Арғын, Тарғын.

Əнетбайдан бір бала — Еркебай. Еркебайдан төрт бала — Қайырмағанбет, Қаражан, Жұмажан (екі бала бар), Айжан. Қайырмағанбеттен бір бала — Дүйіш Жабағыдан екі бала — Акжан, Байжан. Акжаннан бір бала — Қибас. Қибастан төрт бала — Сүлеймен, Құттымбет, Құдайберген, Шауқақ (екі бала, немере бар), Нүберек. Нүберектен бір бала — Түйеші (балалы). Байжаннан екі бала — Айман, Құлшар. Айманнан төрт бала — Есіркеп, Есен, Шəйкен, Жұқаш. Құлшардан бір бала — Үдербай. Үдербайдан екі бала — Мүқан, Есмүхан. Жабас тірілей жоғалған, тұқымы болса, Ордада. Томалақтан екі бала — Достан, Жайық. Достаннан бір бала — Құршымбай. Құршымбайдан бір бала — Тауман (еқі бала бар). Жайықтан бір бала — Төлек. Төлектен екі бала — Мəулім, Сейіт. Мəулімнен екі бала — Аязбай, Мағұрып (екі бала бар). Түменбайдан бір бала — Құлыш. Құлыштан үш бала — Тұрсымбай, Тасқымбай, Жайлаубай. Тұрсымбайдан жеті бала — Жүніс, Абдолла, Ағишан, Адамбай, Қалила, келіні Несібеліні алып, содан екеу — Əжі, Биқожа. Жүністен бір бала — Ақмолда. Акмолдадан бір бала — Нұрғайын (үш бала бар). Адамбайдан бір бала — Мінбар. Мінбардан бір бала — Теңізбай. Əжіден бір бала — Айғарақ. Тасқынбайдан төрт бала — Абжи, Қамет тоқалынан — Кісібай, Алакбай, Ақберді. Кісібайдан бір бала — Сарбас (балалы). Тоқсамбайдан Көжек деген баласынан соғыстан бұрын 5-6 үй болатын. Ерлері соғыска кетіп келмей калды. Сондықтан Көжектен ешкім жоқ.

Жарықтан төрт бала — Байбол, Тіней, Қосай, Еділбай (Сары). Сарыдан екі бала — Табылды, Қара. Табылдыңан үш бала — Раманқұл, Махамбет, Райымқұл. Қарадан алты бала — Жантұр, Балтұр, Өтеғұл, Бердіғұл, Аманқұл, Домбаяқ. Жантұрдан үш бала — Ещан, Жұмабай, Кенжебай. Осы үшеуінің біреуінен Жəңгір (екі бала бар). Балтұрдан екі бала — Бектұр, Қаржаубай. Бектұрдан екі бала — Сейтімбет, Смағұл (балалы). Сейтімбеттен бір бала — Назар (балалы). Қаржаубайдан бір бала — ... Өтеғұлдан бір бала — Демеу. Бердіғұлдан бір бала — Қуан. Аманқұлдан үш бала — Дүйсембай, Үйсімбай, Олжабай. Дүйсембайдан екі бала — Мəди, Үркімбай (екеуі де балалы). Үйсімбайдан төрт бала — Хасан, Құсайын (балалы), ... Олжабайдан бір бала — Хамит (бір бала бар). Домбаяқтан екі бала — Машырық (балалы), ... Бөгембай — Шоңайдың екінші баласы. Бөгембайдан үш бала — Қожан, Қайып, Сасық. Қожаннан екі бала — Ақжол, Байжол. Ақжолдан төрт бала — Игілік, Жақсылық, Мүсіреп, Жəнтен. Игіліқтен екі бала — Тілеужан, Бəйтен. Тілеужаннан екі бала — Смайыл, Ыбырайым. Смайылдан төрт бала — Кеңес, Сүлеймен, Қазы (екі бала бар), Тұрақбай (екі бала бар). Қеңестен бір бала — Шомақ (балалы). Сүлейменнен бір бала — Шілдебай (балалы). Ыбырайымнан екі бала — Шамығұл, Сүбіхан. Шамығұлдан тəрт бала — Шəмшəлдин (балалы), Слалдин (балалы), Шарухия, ... Бəйтеннен төрт бала - Дəулет, ... Үдер, Үргешбай. Үдерден екі бала — Жаманбай, Тəшін (екеуінен Мырзабай). Үргешбайдан екі бала — Қанатбай, Сабыр. Сабырдан бір бала — Мұрат.

Жаксылыктан бір бала — Ораз. Ораздан екі бала — Шыңбай, Тоғызбай. Шыңбайдан үш бала — Малғара, Қаржаубай, Күзембай. Малғарадан бір бала — Ақмырза (балалы). Тоғызбайдан екі бала — Еңсеген, Ересен (бір бала жəне немере бар). Мүсірептен бір бала — Əлденəйес. Əлденəйестен бір бала — Жүсіп. Жүсіптен екі бала — Еркебай, Құрманғазы. Базекеден бір бала — Жұлдызбай. Жұлдызбайдан бір бала — Жадырасын. Жадырасыннан төрт бала — Шынжырбай, Саки, Мұрат, Құрманалы, Қали, Оразалы (бала бар). Шынжырбайдан екі бала — Əлжан, Əйтен (балалы). Əлжаннан бір бала — Жайық (баласы бар). Жəнтеннен бір бала — Тұрап. Тұраптан екі бала — Құлшық, Теңелбай. Теңелбайдан бір бала — Төлеп. Жəнтен тұқымы Қаракалпақстан жакта болуы керек. Байжолдан екі бала — Əлімбай, Айғыр. Əлімбайдан бес бала — Шөкі, Шорытбай, Тунбай, Байнияз, Емен. Байнияздан үш бала — Тобықбай, Адырғүл, Тəжіғұл. Тобыкбайдан бір бала — Боран (балалы). Еменнен екі бала — Марқабай, Жұмабай. Жұмабайдан бір бала — Тарғын (балалы). Қайыптан алты бала, бəйбішеден — Туат, Таңат, токалынан — Ырыскелді, Олжабай. Туатган төрт бала — Жаманқұл, Қарашолақ, Лабақ, Созак, Жаманқұлдан екі бала — Жолдай, Шүрегей. Қарашолақтан бір бала — Бекбосын. Бекбосыннан екі бала — Жұмағали, Əжіғали. Əжіғалидан бір бала — Алтынбек. Лабақтан бір бала — Тəжібай. Тəжібаіідан бір бала — Жұмабек. Созақтан үш бала — Жаңабай, Калыбай, Шағыр. Таңаттан үш бала — Ермағанбет, Қалдыбек, Тағанияз.

Ермағанбеттен бір бала — Əкімбай. Əкімбайдан бір бала — Сатыбалды. Тағанияздан бір бала - Елеусін (бір бала бар). Қалматай мен Матай Жайықтың тұқымы. Қайыптың 2 əйелінен туған 4 бала: Ырыскелдіден — Қожанияз, Əлен, Əділ. Қартмолдадан — Қошекен, Бүрқітбай, Жалғасбай. Мұрыншықтан — Алдаоңғар. Олжабайдан — Тілеу, Наужан, Арызғұл, Жұпбай, Өтелген, Отарбай, Тұржаннан — Арызмағанбет, Абыл, Қабыл, Қылышбай. Нұрқаннан — Далабай, Сыйсаң, Баскымбай. Балалы — Ещан, Қаржаубай, Көшербай, Сақи. Шүкірбай — Түгелбай мен тағы бір бала. Сасықтан бес бала, бəйбішеден - Теңізбай, Тұтан, Жаманғара, Қабан, Боздақ. Теңізбайдан екі бала — Бекмембет, Базарбай. Бекмембеттен бір бала — Сапы. Сапыдан екі бала — Нəдір, Бисембай. Базарбайдан үш бала - Наурызбай, Бөлек, Көжек. Наурызбайдан екі бала — Имансат, Қожа. Қожадан екі бала — Қарасай, Қази. Көмектен екі бала — Ауқат, Жалғасбай. Тұтаннан екі бала — Ақтау, Қаратау. Ақтаудан екі бала — Бəймен, Есжан. Бəйменнен бір Тұрнияз: балалары — Көшбай, Дінесал, Акмырза. Есжаннан бір бала — Аяпберген. Аяпбергеннен еқі бала — Көпебай, Санатбай. Қаратаудан еқі бшіа — Омар, Оспан. Омардан жеті бала, бəйбішеден — Түрекеш, Бейнеу, Қошабай, Нұр, тоқалынан — Жұбатыр, Серік (бір бала бар), Бақтылы тоқалынан — Айшуақ (бір бала бар). Түреқештен бір бала — Тұр. Тұрдан бір бала — Мүхан. Бейнеуден бір бала — Тілеубай (екі бала бар). Қошабайдан екі бала — Тілеунияз, Спан.

Нұрдан бір бала — Жаңай. Оспаннан екі бала — Акмолда, Жалғас. Жаманғарадан екі бала — Сердібай, Қылыш. Сердібайдан бір бала — Мұсат. Мүсаттан екі бала — Жолдасбай, Тасболат. Жолдасбайдан бір бала - Жанболат (Ибаштың əкесі). Жанболаттан бір бала — Тұрғанбай. Тасболаттан бір бала — Озғанбай (екі бала бар). Қабаннан екі бала — Айымбай, Қайбалды (бұл екеуі Қарақалпақстанда). Боздақтан бір бала — Құдабай. Құдабайдан бір бала — Мақыш. Мақыштан екі бала - Құлжүмыр, Бекіш (бір бала бар). Ескерту: Қайын пен Сасықты Қорғанбай Өмірзақовтан жазып алдым. Қорғанбай — Қайыптан. Боқай — Шоңайдың үшінші — кенже баласы. Бокайдан үш бала - Қарақойлы, Көбдіқ, Кенжебай. Қарақойлыңан он бала — Шал, Татай, Түлкі (бұл қісінің тұқымы Нарында), Түкей, Мырзатай, Сапақ, Қыстаубай, Тоғызақ, қалған екеуін білмеймін. Түқейден бір бала — Жалым. Жалымнан бір бала — Жаманбала (Гурьевте). Мырзатайдан бір бала — Жұбатыр. Жұбатырдан алты бала - Емберген, Əзберген, Алтан, Шалабеқ, Қыдыр, Ещан. Ембергеннен екі бала — Шəдікет, Досмағанбет. Шəдікеттен төрт бала - Қосмағанбет, Нұрмағанбет, Үсембай, Орынбай. Қосмағанбет пен Нұрмағанбет Мұсағали, тағы біреу. Досмаганбегген Бекбала мен Мақыш балалары. Шалабектен төрт бала - Таңатар, Ағатай, Бабатай, Амантұрлы. Таңатардан екі бала — Нұрнияз, Тақымбай. Қыдырдан үш бала - Қүсеп, Тілеп, Тілек. Қүсептен бір бала — Ра ушан (бір бала бар). Тілептен бір бала — Алтай. Алтаннан бір бала — Нұрлепес (балалы).

Ещаннан бір бала — Жақан. Жақаннан бір бала — Нұрберген. Нұрбергеннен бір бала — Мендібай. Қыстаубайдан бір бала — Қалқаман. Қалқаманнан екі бала — Өмірбай, Құттыбай. Өмірбайдан бір бала — Қаражан. Қаражаннан төрт бала — Бекежан, Жанболат, Ерболат, Ақболат. Жанболаттан бір бала - Тіней (балалы). Ерболаттан бір бала — Лазыр. Ақболаттан екі бала - Шəмшəдин (балалы), Өтебай. Құттыбайдан екі бала — Елдесбай, Жолдасбай. Жолдасбайдан екі бала — Сеңгірбай, Еркасым. Сеңгірбайдан бір бала — Тұрғанбай. Тоғызақтан екі бала - Көбеген, Демесін. Демесіннен бес бала - Бердісүгір, Бөлтек, Сақау, Аманқос, Қощы. Бердісүгірден төрт бала — Есей, Өтеген, Шакпақ, Артық Есейден екі бала — ... бір немере — Жұма, Дүйсен (бір бала бар). Өтегеннен үш бала — ІПырын, Бекбасар, Сырмұхан. Бөлтектен бір бала — Тəстемір. Тəстемірден үш бала - Өрбісін, Əбіш, Ақбас. Сақаудан төрт бала — Есболай, Қабақ, Аянберген, Тілеуберген. Қабақтан бір бала — Қыдырберген (балалы). Аянбергеннен екі бала — ..., Еділ (балалы). Тілеубергеннен бір бала — ... (балалы). Көбдіктен үш бала - Жалтыр, Жұма, Тума. Жалтырдан бір бала — Кенелдік. Кенелдіктен екі бала - Жантуған, Бəйтікен. Жантуғаннан бір бала — Бекенай. Бекенайдан үш бала — Тұрғали, Орынғали, Нариман. Бəйтікеннен екі бала — Берішбай, Төлеміс. Берішбайдан бір бала — Бөлек. Төлемістен үш бала — Бижан, Бимырза, Базар.

Жұмадан бес бала - Шимай, Шыныбай, Шынтас, тоқалынан — Толыбай, Отызбай. Шимайдан екі бала — Арыстанбай, Байқадам. Арыстанбайдан екі бала — Айым бен Балыш. Балыштан үш бала — Майлыбай, Аркабай, Аралбай. Байқадамнан екі бала — Қараман, Жакау. Қараманнан бір бала — Қарашет. Қарашеттен екі бала — Жұмағали, Шокан. Жақаудан үш бала - Таңатар, Байтаңат, Есдəулет. Таңатардан екі бала — Есберген, Бердіқожа. Есбергеннен үш бала - Айым, Қəдір, Айеқен (үшеуі де балалы). Шыныбайдан үш бала — Мекебай, Ахмет, Махамбет. Мекебайдан үш бала — Алу, Кеулі, Тəжен. Алудан бір бала — Манасбай. Манасбайдан екі бала — Сақтаған, Тінейбай (екеуінің біреуінен Рахмет). Кеуліден төрт бала — Мəмбеталы, Сактаған, Жамансары, Алдаберген. Мəмбеталыдан екі бала — Төлетай, Жамансары. Төлетайдан екі бала — ..., Əбілхайыр. Тəженнен бір бала - Дүйсенбай (балалы). Махамбеттен бір бала — Қыбыт. Ахметтен бір бала — Əбіш. Əбіштен екі бала — Бисен (балалы), Сүлеймен. Шынтастан еқі бала — Қибас, Құлшар. Қибастан үш бала — Жайлаубай, Іңірбай, Тақ. Жайлаубайдан бір бала — Төребай (балалы). Іңірбайдан бір бала — Тауасар (балалы). Тақтан бір бала — Бораш (балалы). Қүлшардан екі бала — Дəулетбай, Шотан. Толыбайдан үш бала - Бəкен, Қалжан, Тəженбай. Бəкеннен бір бала — Кенған (екі бала бар). Қалжаннан бір бала — Олжабай. Олжабайдан екі бала — Кəдір, Сисен (екеуі де балалы). Тəженбайдан бір бала — Орынбай.

Орынбайдан бір бала — Базар. Отызбайдан екі бала — Елемес, Алдамжар. Елеместен екі бала — Сүйеу, Азан. Сүйеуден бір бала — Əбжет (балалы). Азаннан ... бала — Асхад, ... Тумадан алты бала — Сырым, Тасболат, Самұрат, Баймұрат, Жамүрат, Бəшқей (би Бəшқей). Сырымнан екі бала — Дəуқара, Самалық. Тасболаттан бір бала — Қонақбай. Қонақбайдан бес бала — Сəрсембай, Жолдасбай, Нұрмағанбет, Қөшербай, Өтеміс. Самұраттан үш бала — Тынықбай, Сынықбай, Базарбай. Тыныкбайдан бір бала — Көпбол. Көпболдан екі бала — Қожабай, Тəжібай. Сынықбайдан екі бала — Дүйсен, Шығанақ. Ескерту: Боқай атамның Көбдігін Сүйеу ақсақалдан жазып алдым. Кенжебайдан ... бала — Жайық, асырап алған баласы — Рай. Жайықтан басқасын білмеймін. Райдан бір бала — Дауылбай. Жайықтан жеті бала — Жиеналы, Былқымбай, Елемес, Құламас, Жиенбай, Наурыз, Оразбай. Жиеналыңан бір бала — Ожар. Ожардан төрт бала — Ботабай, Балқөт, Мұқат, Əбен. Мұқаттан екі бала — Қомша, ... Əбеннен үш бала — Хасан, Тəжібай, Əшібай. Былқымбайдан бір бала — Байжауын. Байжауыннан төрт бала — Маңғыстау (басқасын білмеймін). Жиенбайдан бір бала — Төлебай. Төлебайдан екі бала — Есенкөбек, Өмірзақ. Есенкөбектен бір бала — Бисенбай (балалы). Наурыздан екі бала — Дүйсен, Өтеш. Дүйсеннен екі бала — Шынбай мен Көбен — Ақмырза мен Қарамырза. Шынбайдан екі бала — Оңайбай, Қауыс.

Өтештен төрт бала — Реалы, Майшеңгел, Жолдыбай, Құмар (бұлардан кім барын білмеймін). Оразбайдан бес бала — Сатыбалды, Бектұрлы, Естұрлы, Қостұрлы, Аязбай. Сатыбалдыңан үш бала — Тұрмағанбет (бір-екі балалы), Ілес, Тілеубай. Тілеубайдан бір бала — Кеңес. Бектұрлыдан екі бала — Сейілхан, Түрікпенбай. Бектұрлы мен Қостұрлыдан бір бала — Елубай мен Елеусін (бір балалы). Аязбайдан үш бала — Тəжедін, Исамадин, Құснадин (үшеуі де балалы). Ескерту: Шоңайдың кара шаңырағы — осы Аязбайдың баласы Исамадиннің үйі. Зорбайдан бес бала, бəйбішеден — Токабай, Жаңай, Телеке, тоқалынан — Өтеғұл, Құл. Тоқабайдан екі бала — Өміртай, Байболат. Өміртайдан он үш бала, бəйбішеден — Өмірəлі, Бегалы, калмаққызы əйелінен — Жайнақ, күң əйелінен — Құрман, Шен деген əйелінен — Біралы, Режеп деген əйелінен — Базар, Асан, Шепік деген əйелінен — Байбазар, Сайбазар, Əбжет, Мəлік, Жазық деген əйелінен — Жанқара, бір баланы асырап алады. Өміртайга ескертпе: бəйбішесі Сойқы деген кісі Шекті деген елдің қызы екен. Шен деген əйелі Құнанорыстың қызы. Өміралыңан бес бала — Итемген, Түйемген, Қүшікемген, Амандық (би Амандык), Рысбай. Итемген мен Түйемгеннен бір бала — Алмағанбет. Алмағанбеттен бір бала — Молдағали. Күшікемгеннен бір бала — Сақай. Сақайдан бір бала — Естімес. Естіместен бір бала — Салық. Салықтан бір бала — Лақ (Тəшен Сатыбалдиев). Амандықтан үш бала — Алтай, Əжібай, Турке. Рысбайдан бір бала — Тайбағар. Бегалыдан төрт бала — Тілембай, Тілес, Сұлтанбек, Елшібек.

Тілембайдан — Əлмағанбеттер. Тілестен — Каражандар. Сұлтанбектен бес бала — Өтеген, Қуандық, Мақым, Сабыр, Қтлилар. Елшібектен екі бала — Қоснияз, Тұрнияз. Қоснияздан... бала — Əжіғара, Сақау, Жұмат, Акбалалар. Тұрнияздан бір бала — Дəуіт. Дəуіттен үш бала — Өтепберген, Ешім, Мəмбет. Мəмбеттен бір бала — Қалым. Қалымнан үш бала — Есет, Есенжан, Қаракеней. Шырмаштан екі бала — Тұрақбай, Лекер. Түракбайдан бір бала — Үзақ. Шокпардан екі бала — Сүйеуберген, Тегеш. Біралыдан тоғыз бала, бəйбішеден — Итқара, Боққара, Қайралап, Шүрегей, Кенжебай, Шортыбек, Бердібек, түрікпен қызы əйелінен — Мендіберлі, Қабылан. Итқарадан — Көкендер. Бокқарадан — Қорғанбайлар. Қайралаптан — Дұсалылар. Шүрегейден — Төремұрат балалары. Кенжебайдан — Бернияздар. Жанқарадан екі бала — Мəулікен, Қожаберген (бұл еқеуі Төлеп батырдың жиені). Байболатган үш бала — Нұралы, Жортыс, Қарабас. Нұралыдан алты бала — Нұрбай, Толыбай, Қаналы, Жаналы, Аманқелді, Есалы. Жортыстан төрт бала — Байжан, Амандық, Атқелтір, Долат. (Ескерту: Нұралы өлгенде оны Ердалы мен Ертіс жерлейді). Байжаннан бір бала — Шəқен. Амандыктан бір бала — Бəкібай. Атқелтірден бір бала — Тұрақбай. Тұрақбайдан бір бала — Арықбай. Қарабастан бір бала — Аманғұл. Аманғұлдан бір бала — Мамадияр. (Нұр ма, Нұралы ма, өлгенде Ердалы мен Ертіс калады).

Төлекеден төрт бала — Камысбай, Күмісбай, Қаржау, Дорал. Қамысбайдан он бір бала, бəйбішеден — Жамансары, Нияз, Өтеулі, Мендібай, Каражігіт, Нұрлы, Жұма, Əршок, Күмісек токалдан — Орақ, Теңізбай, Сырлыбай. Жамансарыдан — Қүрманов Сабидолла, Зайыров Ақшабай. Өтеуліден — Атабаев Молдағали, Қазиев Еділ, Оразов Бегеш. Мендібайдан — Бəкілов Əбутай, Қадыров Айтжан. Қаражігіттен — Пысқынов Уақит. Əршөктен — Ақназаров Нұрдөулет — Ембі ауданы, Л КСМК секретары. Орақтан бір бала — Қолат. Қолаттан алты бала — Əбілхайыр, Молдабай, Нəби, Айшуақ, Мəмбет, Атамұрат. Əбілхайырдан бір бала — Қайболды. Қайболдыдан бір бала — Ершора, инженер. Молдабайдан еқі бала — Бақтияр, Сұпы. Нəбиден екі бала — Есіткен, Исапай. Айшуақтан бір бала — Ахмет. Мəмбеттен бір бала — Тілеген. Атамұраттан бір бала — Жолдыбай. Ескерту: Камысбай атамыздың моласы Шетпеден ТТТяң жаққа карай жүргенде 15 км жердегі қауымда, ол қауымды "Қамысбай" деп атайды. Күмісбайдан жеті бала, бəйбішеден — Аңдау, Шындау, Үргешбай, Кенішбай, токалынан — Нысамбай, Төрткілбай, Көшкімбай. Аңдаудан екі бала — Бегалы, Түркістан. Түркістаннан төрт бала — Аққулы, Тайбақ, Дəулет, Айтуар. Аққұлыдан бір бала — Білəл. Білəлдан бір бала — Жұмагали. Тайбақтан бір бала —Убі. Үргешбайдан бір бала — Жандай. Жандайдан екі бала — Дыбыс, Тоқаш.

Кенішбайдан — Шағыр. Доралдан төрт бала — Жылқыбай (өте шебер болған кісі), Андау, Қыстау, Есенғара. Қаржаудан бес бала — Сералы, Алтыналы, Ералы, Қараман, Қарайдар. Қарайдар — Əлмембеттің үлкен қара үйі. ƏЛМЕМБЕТТІҢ ҚОЖА ДЕГЕН РУЫ ТУРАЛЫ Қожаның аты Назар екен, ол Əлмембеттщ кіші баласы Кікайдың қызын алын, бала болып қалады. Назардан екі бала — Мұрын, Қожакелен. Мұрын — аз ауыл. Келжановтар мен Серікбаев, Нұрниязовтар. Қожакеленнен екі бала — Андақожа (Ниязмағанбеттер), Айытқожа. Айытқожадан екі бала — Малқара (Түрікпенбаевтар), Қоңырбай. Қоңырбайдан төрт бала — Құдайберген (Нысамбаевтар), Жəдігер, ..., Тұрсынбай. Тұрсынбайдан төрт бала — Үпік (Қаршығалар), Əбек, Жайық, Қырдасын. Əбектен — Бозеқе, Түртұпар, Артықбай, Жүндіғұл, Келжан (балалы). Жайықтан бір бала — Бекболат. Бекболаттан — Есенияз, Қодар, Аяпбергендер. Қырдасыннан бес бала — Мəшен, Қалқожа, Құждыбай, Аманқожа, Ботабай. Мəшеннен — Боран, Ырыш, Мақаш, Қонар. Қалқожадан еқі бала — Қолмыш, Күйменбет. Қолмыштан үш бала — Меңдібай, Дəрмен, Тақабай. Күйменбеттен бір бала — Нұрбай. Құждыбайдан — Мұстафалар, Қайырқожа, Елубайлар. Аманқожадан төрт бала — Жақып, Жарылғас, Əбіш, Жұмабай. Жақьгптан бір бала — Қүлмырза. Құлмырзадан бір бала — Қайрала.

Жарылғастан бір бала — Мөңке. Мөңкеден үш бала — Назарғали, Сейдеғали, Шақығали. Əбіштен бір бала — Смағұл. Смағұлдан бір бала — Мұғалым. Жұмабайдан бір бала — Əкім. Ботабайдан үш бала — Мақан, Құрмантай, Қалипа. Құрмантайдан алты бала — Нұрғали, Тогай, Шора, одан — Құдаш, Айытжан, Сейдек, Ержан, одан — Ағыс. Тобыштың бір баласы — Бегей. Кəдімгі "бек, сауытты Бегей". Қлдырқүл туады. Тұқымы содан тарайды. Еқі бала — Əлін, Шөмен. Бегейден үш бала — Қосақ, Қозыбақ, Малай. Қосақтан үш бала — Қосаяқ, Есен, Такал. Малайдан — Қуамбай би шыққан. Тайсойған құмының құбыла бетінде "Қуамбай", "Малай" деген мола жəне құдықбар. Малайдан — Өмір, Темір, Бəйіт, Көбес. Өмір, Темір — белгілі Беқеттің нагашысы. Беқет — Адайдың ұраны. Сүйінқара батырдың да нағашысы Өмір, Темір екен. Жаңайдан бес бала, бəйбішеден — Қожаназар, Тасым, Əлі, калмаққызы əйелінен — Рысбай, Тоян. Қожаназардан жеті бала, қалмақ əйелінен — Шомақ, Сəркен, Таған, келін алған əйелінен — Түнғатар, Шонты, асырап алған баласы — Есберді, жетінші баласы Қошан Акщолпаннан туады. Шомақтан бес бала — Есбай, Қосбай, Жанбай, күң əйелінен — Қошетер, Қабыл. Есбайдан төрт бала - Тəңірберген, Төлеген, Тəжікен, Əзберген. Тəңірбергеннен алты бала — Қожаберген, Келімберді, Əлшен, Қадьгр, Екібай, Құттыбай. Қожабергеннен екі бала — Бектұр, Есбосын. Бектұрдан екі бала — Аяш (үш бала бар), Сүйеш. Сүйештен бір бала — Макаш. Келімбердіден екі бала — Қисық, Бағдабай. Бағдабайдан екі бала — Сəду, Нұрғали.

Əлшеннен бес бала — Қарағұл, Жұбай, Мүлік, Рахмет, Тұрарбек. Қарағүлдан бес бала — Боранбай, Қами, Патшабай, Оңғар, Ізбас. Жұбайдан екі бала — Жайлау, Кемер. Мүліктен екі бала — Жарылғас, Амантұрлы. Жарылғастан бір бала — Түгелбай. Рахметтен екі бала — Қожалақ, Шамбай. Тұрарбектен екі бала — Əбу, Жолан. Қадырдан үш бала — Бекібай, Шəмбіл, Бекбосын. Бекібайдан бес бала — Игісат, Сəттіғұл, Мəтік, Əбділла, Аман. Игісаттан төрт бала — Сүйесін, Қалдыбай, Жұмағұл, Нұрнияз. Сəттіғүлдан үш бала — Қарашбай, Мұханалы, Калила. Мəтіктен екі бала — Сары, Балмаш. Шəмбілден алты бала — Жапар, Ғапур, Сұлтан, Əбілғазы, тоқалынан — Кестен, Саян. Бекбосыннан бес бала — Сиық, Ағылалдин, Барғана, Қамыралдин, Аманқос. Қүттыбайдан бір бала — Қуамбай. Қуамбайдан бес бала — Тұрлан, Айберген, Жаңаберген, Қыстаубай, Аманғали. Төлегеннен төрт бала — Майеш, Жұмабай, Жаңбырбай, Жеқсенбай. Майештен бір бала — Сисембай. Сисембайдан екі бала — Жүсіп, Сүйіндік (бала бар). Жүсіптен терт бала — Молдабек, Шүкірбек, Əбдірейім, Эбен. Жұмабайдың немересі бар, аты — Қалдыбай. Жексембайдан төрт бала — Рзабек, Науша, Бөлей, Киікбай. Наушадан бір бала — Қызылғұл. Қызылғұлдан бір бала — Шəмші. Бөлейден екі бала — Сабыр, Айтуар. Киікбайдан екі бала — Орынбай, Бегеніш. Орынбайдан екі бала — Жарылғас, Кенжеғали. Жарылғастан бір бала — Жанбоз. Бегеніштен бір бала — Бесімбай.

Тəжікейден төрт бала — Аманжол, Қоңқақ, Отар, Оразбай. Аманжолдан үш бала — Қойлығұл, Үрпекбай, Əукен. Қойлығүлдан төрт бала — Шығанақ, Ізмағанбет, Сарыбай, Ос пан. Ізмағанбеттен екі бала — Шайқы, Нұрғали. Қоңқақтан екі бала — Тоғанақ, Сағызбай. Тоғанақтан бір бала — Бегіс. Бегістен бір бала — Молдаш. Сағызбайдан бір бала — Ізбас. Отардан бір бала — Тізгінбай. Тізгінбайдан екі бала — Мүкаш, Маханбет. Мүкаш пен Маханбеттен екі бала — Қалдыбай, Ақыл. Оразбайдан екі бала — Шауқар, Томалақбас. Томалақбастан үш бала — Жанғали, Аудык, Қалдыбай. Көшетерден үш бала — Жанкен, Қүрымбай, Нұрлыбай. Жанкеннен екі бала — Бапыш, Қуандық. Құрымбайдан үш бала — Ақат, Бүркіт, Нұрлыбай. Нұрлыбайдан бір бала — Жөкен. Жөкеннен бір бала — Сатыбалды. Қабылдан жеті бала — Шоканбай, Бөкенбай (екі бала бар), Токамбай, Айшуақ, Байжан, Жайтақ, Айтақ. Байжаннан бір бала — Көбеген (Алматыда түрады). Айтақтан үш бала — Сүгір (екі бала бар), Бердібек, Əбу (бір бала бар). Шомақтың — Қосбайы. Қосбайдан алты бала — Жанеділ, Мəмбетжан, Құлжан, Қален, Сексембай, Есқұл. Жанеділден екі бала — Қайып, Қошқалақ. Қайыптан алты бала — Есендік, Қоржынбай, Садақбай, Балуанияз, Қопай, Кенжебай. Есендіктен екі бала — Махан, Қыдырбай. Қошқалақтан бір бала — Тілеубай. Тілеубайдан бір бала — Тоғызбай. Мəмбетжаннан төрт бала — Бөрікбай, Көкбай, Белдеубай, Санакбай. Құлжаннан үш бала — Мергенгүл, Серікбай, Жалғасбай.

Мергенғұлдан төрт бала — Байшағыр, Сүгірбай, Темірбай, Сатыбатды. Байшағырдан бір бала — Өмірбай. Өмірбайдан бір бала — Сергей. Серікбайдан екі бала — Байпақ, Есет. Жалғасбайдан үш бала — Өрбісін, Қуаныш, Найзабек. Қаленнен екі бала — Акжан, Тоқай. Ақжаннан екі бала — Қалаубай, Сəду. Қалаубайдан бір бала — Тəшен. Токайдан екі бала — Бəшен, Шəуле. Шəуледен бір бала — Рамазан. Есқұлдан бір бала — Есенбай. СƏРКЕН Сəрқеннен үш бала — Бесімбай, Досбай, Меңдіқара. Бесімбайдан алты бала — Бəшей, Қуат, Таңырық, Қалдыбек, Тілеубеқ, Кенжебеқ. Бəшейден үш бала — Ернияз, Түрнияз, Есен. Ернияздан сегіз бала — Дəулет, Таңат, Бощан, Дауылбай, Ахмет, Тауасар, Басарбай, Тасарбай. Дəулетген еқі бала — Бағдабай, Сағит. Бағдабайдан бір бала — Қали. Таңаттан үш бала — Төлеп, Сынабай, Тасқынбай. Дауылбайдан бір бала — Қанқожа. Тұрнияздан бір бала — Аймекен. Аймекеннен үш бала — Əбдір, ... Есеннен бес бала — Шүрен, Қөбеген, Бай, Сəт, Сараңбай. Көбегеннен үш бала — Мекен, Қабыл (екі бала бар), Бекей (бір бала бар). Мекеннен екі бала — Қожалы, Қожас. Байдан үш бала, бəйбішеден — Қосназар, токалынан — Оразалы, Кетеғұл. Қосназардан екі бала — Жанжігіт, Ханжөнейт. Қуаттан үш бала — Азанбай, Құлшар, Жүмабай. Азанбайдан бір бала — Наурызбай.

Наурызбайдан бір бала — Бекмағанбет. Құлшардан бір бала — Бадықбай. Бадықбайдан екі бала — Қошқар, Бектұр. Жүмабайдан тоғыз бала — Ордабай, Қүдабай, Мұранбай, Айтмағанбет, Баймағанбет, Тастан, Қонақбай, Коянбай, Шакырат. Ордабайдан екі бала — Асамадин, Самалай (балалы). Таңырықтан екі бала — Бадырақ, Қыдыр. Бадырақтан үш бала — Майлыбай, Құлшымбай, Бозбан. Қыңырдан екі бала — Тағай, Шабай. Тағайдан үш бала — Сəуірбай, Баймағанбет, Ибаш. Сəуірбайдан екі бала — Кенған (баласы бар), Қайырқүл. Шабайдан төрт бала — Дүйсембай, Ықылас, ... Қалдыбектен төрт бала — Сары, База, Жанадан, Дəрі. Сарыдан төрт бала — Алтыбай, Шаштыбай, Қондыбай, Қарабас, Базадан екі бала — Жұмат, Жайлау. Жанадан екі бала — Қоржық, Шағыр. Тілеубектен сегіз бала — Өтеу, Əймембет, Бөлекбай, Карашолак, Қараша, Доспанбет, Қоныс, Жабағы. Өтеуден төрт бала — Бегіс, Шығыс (бұл төртеуі Матайдың Ботағарасының жиені), Тайжан, Майжан. Əймембеттен үш бала — Жалғасбай, Алаша, Жолдас. Бөлекбайдан бес бала — Жүсіп, Сыдық, Қобылан, Ершекен, Батыр. Қарашолақтан екі бала — Есетбай, Аскар. Қарашадан үш бала — Əбу, Мүкаш, Боран. Доспанбеттен үш бала — Ізбас, Өскін, Құтжан. Қоныстан төрт бала — Ибағали, Ізтұрған, Тəжіғали, Темірхан. Темірханнан бір бала — Кемелхан. Жабағыдан бір бала — Лаймаганбет. Кенжебектен екі бала — Жолмағанбет, Қошмағанбет. Жолмағанбеттен алты бала — Кара, Бегеш, кіші əйелінен — Қази, Үсен, Козыке, Сұлтан. Карадан төрт бала, бəйбішеден — Назар, Қонар, Əбділла, Кадиша токалынан — Азан.

Бегештен екі бала — Бəуке, Доржығұл. Қошмағанбеттен үш бала — Əбебүкір, Көшкін, Байболат. Əбебүкірден екі бала — Құжан, Тəжібай. Көшкіннен үш бала — Қарым, Өмірзақ, Бекқали. Досбайдан бес бала — Қалқаман, Еламан, Өтеген, Нұрымбай, Еділ. Қалқаманнан терт бала — Сатыбалды, Құлжұмыр, Башалақ, Қызмет. Сатыбалдъвдан екі бала — Көмек, Бекембай. Көмектен екі бала — Мəди, Омар. Құлжұмырдан екі бала — Өрбісін, Қолғанат. Қызметтен бір бала — Жапар. Еламаннан үш бала — Отар, Жəулі, Еміре. Өтегеннен екі бала — Күшік, Шабан. Күшіктен үш бала — Дүзжан, Айтжан, Беқжан. Шабаннан бір бала — Орынбасар. Нұрымбеттен төрт бала — Атағозы, Байғазы, Арынғазы, Туйеші. Еділден төрт бала — Қитар, Көпек, Қуан, Ораз. Мендіқарадан төрт бала — Қары, Төлек, Өтембет, Бірімбет. Қарыдан үш бала — Ағыс, Шығыс, Наман. Төлектен бір бала — Түйебай. Түйебайдан бір бала — Ізбас. Өтембеттен екі бала — Ақа, Беген. Акадан екі бала — Тəжібай, Шəудір. Бегеннен төрт бала — Иса (екі бала бар), Шауқар, Құлыншақ, Қалақбас. Бірімбеттен бір бала — Шегебай. Шегебайдан алты бала — Шауқымберді, Көшербай, Қүлшыман, Ермек, Қүлбай, Айдархан. ТАРАН Тағаннан сегіз бала, бəйбішеден — Көпжасар, қалмақ қьізы əйелінен — Қарабай, Мара, Қылыш, Досы, Барақ,

күң əйелінен (күңнің аты Зəуре) — Айшуақ, Күншуақ қалмақ қызынан туғандарды "бес қалмақ" деп атайды. Көпжасардан төрт бала — Өтек, Шаңқы, Ноғай, Бектұрған. Өтектен бес бала, бəйбішеден — Жаманқұл, Шанықұл, тоқалынан — Жақсыбай, Байбосын. Жаманқұлдан төрт бала — Ағыбай, Қоқым, Тəжібай, Бегей. Ағыбайдан үш бала — Айдар, Саржан, Қыздарбай. Қоқымнан еқі бала — Нияз, Кеқілбай. Нияздан бір бала — Мұқыр (балалы жігіт). Кекілбайдан бір бала — Əбіш (баласы — Əулет Алматыда). Тəжібайдан екі бала — Мəтжан, Жайлау. Мəтжаннан бір бала — Жүзбай. Шанықұлдан төрт бала — Сағызбай, Қоңыр, Сарқожа, Сəдуақас Қоңырдан бір бала — Үзақбай. Сағызбайдан төрт бала, бəйбішеден — Далабай, Мұқан (бала бар), тоқалынан — Қараш, Мазан (екеуі де балалы). Сарқожадан үш бала — Нəкіман, Атабай, Ағатай. Нəкіманнан бір бала — Аталық. Садуақастан төрт бала — Шəудір, Салдыр (балалы), Жөлдекеш (балалы), Егдір. Егдірден бір бала — Л əбен. Жақсыбайдан үш бала — Құрманияз, Жайық, Қилыбай. Құрманияздан екі бала — Төлеқұс, Маңғыстау. Жайықтан бір бала — Достан. Байбосыннан үш бала — Бағдабай (балалы), Нұрсұлтан, Түзелбай. Шаңқыдан екі бала — Нəдірбай, Көшкімбай. Нəдірбайдан екі бала — Акжан, Оңайбай. Акжаннан төрт бала — Құлыбек, Тілеумағанбет, Қайып, Итібай. Оңайбайдан екі бала — Өтес, Құлтөре (екеуі де балалы). Көшкімбайдан екі бала — Оразалы, Қапан. Ноғайдан жеті бала — Дəржіғұл, Кеуел, Жолжан, Төлебай, Шабар, Ақжан, Сəмен.

Дəржіғұлдан екі бала — Али, Жылқыбай. Алидан екі бала — Еділхан, Мышыр. Еділханнан екі бала — Мед ел, Жауқан (екеуі де балалы). Кеуелден бір бала — Бозай. Төлебайдан — Жұлдызбай, Бек, Сағи, Оразбеқ, Атшыбай. Жолжаннан үш бала — Ақжан, Исатай, Таңбай. Бектұрғаннан екі бала — Құбығұл, Сана. Құбығұлдан — Оңғарбай, Жаңбыр, Айтуар. Санадан үш бала — Елекбай, Күмбетбай, Тақыш. Тақыштан бір бала — Қырқым (еқі бала бар). Қарабайдан еқі бала — Қалдыбай, Жəуқен. Қалдыбайдан бес бала — Азубай, Бурабай, Самай, Артықбай, Батырбай. Азубайдан екі бала — Құлынтай, Қилыбай. Самайдан екі бала — Қамай, Ізбасар. Қамайдан бір бала — Тоқаш (балалы). Батырбайдан екі бала — Қибас, Кішен. Жəукеннен екі бала — Орақ, Мамай. Қылыштан үш бала — Аман, Төлеқ, Байтілеу. Аманнан екі бала — Сапарбай, Өмірбай. Төлектен бір бала — Қайракбай. Байтілеуден үш бала — Қайдауыл, Мансапбай, Жалғасбай. Досыңан бір бала — Əбді, одан — Шəмəмбет. Шəмəмбеттен екі бала — Омар, Оспан. Айшуақтан екі бала — Аманбай, Қоқай. Қүншуақган үш бала — Бабай, Шабай, Өрнеқ. ТҮНҒАТАР Түнғатардан тоғыз бала, бəйбішеден — Сүлен, Дөнен, Жапан, Шөңқара, токалынан — Есен, Қосан, бала қылып асырап алғандары — Нұрымбет, Көшетер. Сүленнен екі бала — Доспанбет, Қылыш. Доспанбеттен үш бала — Атантай, Өтепберген, Сарыбай (бала бар). Атантайдан екі бала — Токбай, Акбай.

Тоқбайдан бір бала — Əділхан. Қылыштан үш бала — Шаншарбай, Елдесбай, Қуан. Дөненнен бір бала — Бекқара. Бекқарадан екі бала — Өтеу, Қарағұл. Өтеуден екі бала — Мəулікен, Əбис Қарағұлдан бір бала — Бопылдық. Бопылдықтан алты бала — Нұрсейіт, Балсейіт, Байсейіт Мұхтар, Наурыз, Илал. Есеннен үш бала — Шабаришан, Мөміш, Тұржан. Қосаннан еқі бала — Махамбет, Спан. Нұрымбеттен еқі бала — Балмембет, Бимембет. Көшетерден екі бала — Сегізбай, Сағызбай. ...ден екі бала — Өтелген, Төлеген. ШОНТЫ Шонтыдан үш бала — Мұрат, Тəкен, Қалдыаман, Бердібек. Мұраттан үш бала, бəйбішеден — Қоқан, токалынан — Сакалбай, асырап алған баласы — Көлбай. Қоқаннан бір бала — Бəшентай. Бəшентайдан бір бала — Оңғали, одан — Берген. Сақалбайдан бір бала — Жарылғас, одан — Қартмағанбет. Көлбайдан екі бала — Айғарақ, Əлмембет. Айғарактан бес бала — Оразалы, Оспан, Елтай, Оразбай, Түріқпенбай. Оразбайдан бір бала — Ізтұрған (Еңбеқ Ері атағы бар). Əлмембеттен бір бала — Қолдасбай. Қолдасбайдан — ..., Бекбауыл, Қатпа. Тəкеннен бір бала — Берден. Берденнен төрт бала, бəйбішеден — Барақат, токалынан — Қарағұл, Өтен, Көшен. Баракаттан бес бала — Дəрмен, Атағозы, Қыдырбай, Қырымқұл, Мəулен. Қалдыаманнан үш бала — Ерімбет, асырап алған — Құлмембет, Тошай. Ерімбеттен екі бала — Азанғұл, Садық.

Азанғұлдан — Алагөз, Əжімағанбет, Пана, Назар, Оқап. Панадан екі бала — Калдаяқ, Мырзағұл (Алматыда домбырашы). Құлмембеттен екі бала — Сақау, Бəйлепес. Сақаудан төрт бала — Исабай, Беген, Шеген, Бегей. Бəйлепестен еқі бала — Қожабай, Құлкен. Тошайдан үш бала — Бадан, Қалғара, Кішібала. Баданнан бір бала — Бекентай. Бекентайдан төрт бала — Исамалдин, Ізмағанбет, Жүніс, (үшеуі де өлді, балалары бар). Қалғарадан екі бала — Үсен, Лес. Үсеннен бір бала — Шам. Кішібаладан екі бала — Асан, Өтелген. ҚОШАН (Қожаназардың Акціолпан тоқалынан туған бала) Қошаннан еқі бала — Алданепес, Əбіл. Алданепестен еқі бала — Дауылбай, Шақай. Əбілден екі бала — Кеуел, Жоламан. Жоламаннан бір бала — Ерман, одан — Қоянбай, Құлпыбай. Құлпыбайдан — Бисемқұл. Ерманнан сегіз бала — Лай, басқаларын ұмыттым. Қошанның асыранды балалары — Нұрлепес, Майлыбай, Бəрекелді. Майлыбайдан — Есен, одан — Серікбай, Жалғасбай. Бəрекелдіден бір бала — Шанығұл. Шанығұлдан бір бала — Мəулім (балалы). ЕСБЕРДІ. Есбердіден сұрап, толыктыру керек.

ТАСЫМ (Жаңайдъщ екінші баласы) Тасымнан алты бала — Тілепі, Қорлыбай, Қайпы, Жидебай, Бегім, Қарақұс. Тілепіден үш бала — Нұржан, Досжан, Қощы. Нұржаннан екі бала — Төле, Жұныс. Төледен екі бала — Əбдікəрім, Байбосын. Жұныстан үш бала — Өтесбай, Ақтан, Жайлаубай. Қощыдан үш бала — Есжан, Əбдірахман, Рахман. Есжаннан екі бала — Сабытай, Жандай. Əбдірахманнан екі бала — Сабыт, Құл. Құлдан бір бала — ... Қайпыдан төрт бала Бəйекен, Шабай, Сырымбет, Сейітжан. Бəйекеннен бір бала — Шадырақ. Шадырақтан алты бала, бəйбшіеден — Өмірбай, Санақбай, ... тоқалынан — Ибағали, Сисенғали, ... Өмірбайдан бір бала — Есбол. Сейітжаннан бір бала — Демеу. Демеуден үш бала — Тəжімағанбет, Баймырза, Бекмырза. Бегімнен екі бала — Ермекбай, Жапар. Жапардан екі бала — Түйеші, Бижан. Түйешіден бір бала — Бəшен (балалы). Қорлыбайдан төрт бала — Байназар, Қүлшар, Бисембай, Қүлжан. Жидебайдан төрт бала — Тікіл, Жолымбет, Қалымбет, Сауранбай. Қалымбеттен екі бала — Боранбай, Тұрамбай. Қалымбет, я, Қалмұхамбет өзі жəне балалары тамаша шеберлер. Тұрамбайдан бір бала — Азамат (балалы). Сауранбайдан бір бала — Жексенбай. Жексенбайдан екі бала — Қылышбай, Ерсайын. Қарақұстан бес бала — Қитар, Шындауыл, Келбатыр, Есір, Манас. Китардан бір бала — Сатыбалды.

Келбатырдан бір бала — Мұханғали. Мұханғалидан бір бала — Салық. ƏЛІ Əліден тоғыз бала — Алдаберген, Молдаберген, Шопан, Эжен, Айыт, Байыт, Есенкелді, Мəмбет, Қаңғабай, Елемес, Сақыбай. Алдабергеннен үш бала — Нұр, Борсы, Иманқұл жəне Өтеген, Тілеген. Нұрдан бес бала — Азанбай, Абылай, Мейірман, Тоқжан, Хораз. Борсыдан бір бала — Байжанақ, бүл жөнінде зерттеу керек. Иманқұлдан үш бала — Кенжебай, Оразбай, Тұрғанбай. Кенжебайдан бір бала — Əбдір. Əбдірден бір бала — Асан (балалы). Тұрғанбайдан бір бала — Сейбағыт. Сейбағыттан бір бала — Даржоқ. Молдабергеннен төрт бала — Толыбай, Берік, Қалмак, Тұр. Тұрдан бір бала — Бозтай. Шопаннан — Құдайберген. Құдайбергеннен екі бала — Қазы, Əрпен. Қазыдан бір бала — Байбол. Байболдан бір бала — Жалау. Əрпеннен еқі бала — Есболай, Тəстемір. Тəстемірден еқі бала — Бақатай, Байнеқе. Шынжырдан — Сəуірбайлар. Əженнен еқі бала — Дос, Тоғай. Достан төрт бала — Наужан, Құлпан, Төлебай, Сабырбай. Айыттан екі бала, бəйбішеден — Қосуақ, Басбай. Қосуақтан екі бала — Мендібай, Тоқсаба. Тоқсабадан сегіз бала — Есет, Аяз, Бөқембай, Қожа, Қармыс, Бармыс, Дабыс, Ақбас. Басбайдан бір бала — Садық. Садықтан үш бала — Смағұл, Зəмзам, Мыңбай. Байыттан бір бала — Қалмамбет.

Қалмамбеттен бір бала — Өскімбай (домбырашы). Өскімбайдан төрт бала — Жұмағүл, Мұрат, Хамит, Ишан. Мəмбеттен екі бала — Ерназар, Саназар. Ерназардан еқі бала — Бөлекбай, Төлекбай. Бөлекбайдан төрт бала — Базарбай, Назарбай, Қоңкақ, Адырбай. Назарбайдан еқі бала — Куанбай (бір бала бар), Азанбай (үш бала бар). Қоңқақтан төрт бала - Сүйін, Нұрнияз, Сүйеубай, Дүйсенғали. Адырбайдан еқі бала — Рымбай, Түріқпенбай. Төлеқбайдан еқі бала — Байжігіт, Жанжігіт. Байжігіттен үш бала — Қибас, Шыртбай, Сəтбай. Шыртбайдан үш бала — Молдабек, Бердібек, Сүйеубай. Жанжігіттен үш бала — Өтелген, Олжабай, Əбдеш. Саназардан алты бала — Құдайсүгір, Сеңгірбай, Жолдыбай, Мекебай, Есіркеп, Есенбай. Құдайсүгірден бір бала — Мырзатай. Мырзатайдан екі бала — Азан, Мағзам. Сеңгірбайдан бір бала — Сүйіндік. Сүйіндіктен еқі бала — Бекетай, Сақтапберген. Жолдыбайдан бір бала — Жалғасбай. Жалғасбайдан еқі бала — Табаш, Ақмағанбет. Меқебайдан бір бала — Бекболат. Бекболаттан ей бала — Əбділла, Бəйділла. Əбділладан бір бала — Жүзбай. Есіркептен төрт бала — Дүйсенбай, Дербіс, Дəулетбай, Сəрсенбай. Дүйсенбайдан бір бала — Қуамбай. Дəулетбайдан төрт бала — Оңай, Нұрбай, Өтел, Қенған. Нұрбайдан үш бала — Сабыт, Жақсылық, Сайлау. Өтелден үш бала — Шорбас, Жеқсен, Ахмет. Кенғаннан бір бала — Əнес. Əнестен бір бала — Ізтүрган. Сəрсенбайдан екі бала — Жаңбырбай, Аскар. Есенбайдан төрт бала — Өмірбай, Жұбаныш, Ақкүшік, Нұрым.

Жұбаныштан үш бала — Қали, Жексембай, Асқарбай. Ақкүшіқтен бір бала — Таубай. РЫСБАЙ Рысбайдан үш бала — Сағындық, Егдір, Шəудір. Сағындықтан бес бала — Жақсылық, Жақын, Пыштан, Есенбек, Ізбас. Жақсылықтан алты бала, бəйбішеден — Аманияз, Аманжол, Кенжеш, тоқалынан — Дауылбай, Қуан, Мырзатай. Аманияздан тоғыз бала, бəйбішеден — Өмірбай, Бөбетай, Ағатай, Қайып, Орынбай, тоқалынан — Қоңырбай, Қыдырбай, Көшбай, Торыбай, Шыңытбай. Қошбайдан екі бала — Базарбай, ... Торыбайдан бір бала — Қалабай. Аманжолдан төрт бала — Құлыбеқ, Əлібек, Жəнібек, Жандəулет. Құлыбектен бір бала — Түржан (Социалистік Еңбек Ері). Жəнібектен бір бала — Тəмен. Кенжештен үш бала — Сəтбай, Ботабай, Ораз. Дауынбайдан үш бала — Кызыл, Құлбай, Құлмырза. Қуаннан бір бала — Тайша. Тайшадан бір бала — Əлен. Мырзатайдан жеті бала — Есенғали, Сисен, Жаңбырбай, Таңатар, Қынышбек, Келдібек, Қанжан. Жақыптан алты бала, бəйбішеден — Дыбыс, Атанияз, Аманепес, тоқалынан - Қарабала, Еркеғұл, Иба. Дыбыстан төрт бала — Көрпеғұл, Маркағұл, Асан, Төлеу. Қөрпеғұлдан бір бала — Шанды. Марқағұлдан бір бала — Сисембай. Төлеуден бір бала — Мүхтар. Аманепестен бір бала — Шолтаман. Шолтаманнан бір бала — Жөнелбеқ. Қарабаладан үш бала — Өтес, Шүкір, Қаналы. Еркеғұлдан алты бала, бəйбішеден — Төлес, Сүйес, Қатира тоқалынан — Андрей, Дəрментай, келін алғанынан — Кұрмантай, Жаулыбай.

Ыбадан бір бала — Аязбай. Пыштаннан төрт бала — Тағанияз, Нүрпейіс, Есенияз, Отар. Төлестен төрт бала — Шайқы (балалы), Мəлік, Шапай, (біреу. бұл үшеуі Ақсүлудан). Есенбектен үш бала — Қожалақ, Сатыбалды, Дүйсен. Қожалактан бір бала — Сейітназар, Төлеп. Сатыбалдыдан бір бала — Мəден. Дүйсеннен екі бала, бəйбішеден — Манқатай, Маңғыбай, Есенбектің токалынан — Сейітқүл, Баба (бірекі бала бар). Сейітқұлдан екі бала — Қыстаубай, ... Ізбастан үш бала — Көбелек, Ебелек, Табылды. Көбелектен бір бала — Əбілқас. Ебелектен бір бала — Тілек. Табылдыдан бір бала — Мүрат. Егдірден төрт бала — Көбен, Тоқтамыс, Құлшар, Тұяқ. Көбеннен бір бала — Жары. Жарыдан төрт бала — Қуантұр, Сəтиман, Əзмағанбет, Мошқал. Шəудірден екі бала — Көшкін, Ізбасар. Тояннан бес бала — Кеніш, Қалыш, Деніш, Амандық, Түменбай. (Тоянды ажырату кажет). ШЕГЕМ Шегемнентөрт бала, бəйбішеден — Сырлыбай, Бабық, қелін алғанынан - Жаубасар, Ожау. Сырлыбайдан екі бала — Қоқан, Шағыр. Қоқаннан төрт бала — Кенендік (Жайылған), Болат, Шан, Шəртікен. Кенендіктен тоғыз бала, бəйбішеден — Тінəлі, Дəуітбай, Ендібай, Бердалы, Ералы, тоқалынан — Аранжан, Ағым, Шағып. Дəуітбайдан сегіз бала — Дəрмен, Құлқай (екі бала бар), Сақтаған, Бəймен, Шынбай, Базаркелді, Қуан, Салмағанбет.

Дəрменнен төрт бала — Шонты, Ізбай, Рушен, Хасан. Шонтыдан екі бала — Төребай, Үркімбай. Сақтағаннан үш бала — Əбу, Мəди, Құсайын. Салмағанбеттен төрт бала — Манабай, Сəндібай, Қилыбай, Егізбай. Ендібайдан екі бала — Барлыбай, Шопан. Шопаннан бес бала — Қайытбас, Малтабар, Есен, Аташ, Дəулет. Бердалыңан бес бала — Алтынбеқ, ..., Тоқсанбай, Өте, Еділ. Алтынбектен үш бала — Сүгір, Сеқсенбай, Арыстанбай. Сүгірден алты бала — Тəшіғұл, Қарақай, Сарқай, Марқай, Жарылғап, Еділ. Тəшіғұлдан үш бала — Шыланбай, Иманбай (Имамдəді), Иманғазы. Қарақайдан бес бала — Боқыш, Мəди, Шотан, Балта, Нəби. Боқыштан бір бала — Тəжімағанбет. Мəдиден бір бала — Шолақ. Сарқайдан үш бала - Айдарбек, Батырбек, Айытқұл. Марқайдан бес бала — Бурабек, Мырзабеқ, Бекмырза, Бекқұлы, Ақтан. Жарылғаптан екі бала — Есім, Досым. Есімнен үш бала — Түр, Тілеу, Нұрмағанбет. Нұрмағанбеттен бір бала — Демен. Досымнан екі бала — Қалмағанбет, Жанби. Қалмағанбеттен үш бала — Жаңай, Қамысбай, Төлеқе. Жанбиден бес бала — Сақтаған, Азнабай, Ашықбай, Темірғали, Қази. Еділден төрт бала — Сабыт, Қожыр, Түнғатар, Жұмабай. Сексенбайдан бір бала — Беген. Арыстанбайдан жеті бала — Қайыр, Бащы, Қанаш, Құлтума, Төкеш, Ығылман, Тайлыхан. Тоқсанбайдан төрт бала — Ескелді, Қлдыр, Қоңыр, Ораз. Ескелдіден бір бала — Сұлтанкелді. Қадырдан бір бала — Қилыбай. Қоңырдан бір бала — Қыстау.

Ораздан бір бала — Ермағанбет. Ермағанбеттен бір бала — Орынбасар. Өтеден төрт бала — Сүйін, Барақ, Қосым, Төлеген. Сүйіннен үш бала — Көккөз, Тілеуберген, Қауға. Қосымнан төрт бала — Қайыр, Жасан, Шуақ, Арыкбай. Төлегеннен үш бала — Қален, Тəбереқ, Байжарық. Мантықтан бес бала — Құрман, Текебай, Назар, Наурызбай, Аман. Аранжаннан екі бала — Абыл, Қабыл. Абылдан бес бала — Менеш, Рысмағанбет, Бекмағанбет, Өтенияз, Мұрат. Рысмағанбеттен бір бала — Қөкбас (17 жасында өлген). Көкбастан екі бала — Бейбіт, Бимағанбет. Бейбіттен үш бала — Ізмағанбет, Дүйсенбай, Молда. Бимағанбеттен екі бала — Нұртай, Қалмағанбет. Қалмағанбеттен бір бала — Кенжебай. Өтенияздан үш бала — Қара, Сары, Əжі. Қарадан бір бала — Дүйсенбай. Сарыдан үш бала — Қосжігіт, Қолбай, Сегізбай. Əжіден үш бала — Қыдыр, Нəдір, Ыбырай. Мұраттан үш бала — Сатай, Есембай, Жанқара. Қабылдан төрт бала — Есенияз, Қоснияз, Доснияз, Нұрнияз. Есенияздан үш бала — Темірбай, Оразалы, Нысан. Қоснияздан үш бала — Нұрмаганбет, Қошқарбай, Тініке. Доснияздан екі бала — Тілембай, Өмірбай. Нұрнияздан төрт бала — Қазамбай, Сүлеймен, Құттыбай, Үсен. Ағымнан жеті бала — Мерген, Дөненбай, Құнанбай, Тайбай, Малдыбай, Мендібек, Бернияз. Мергеннен екі бала — Мыңбай, Қозыбағар. Қозыбағардан төрт бала — Көшер, Əлімбай, Сарқұл, Қалықеш. Көшерден бір бала — Жарбол. (Жамбылда тұрады, балалары оқыған). Жарболдан үш бала — ... Əлімбайдан бес бала — Іңірбай, Оразбек, Молдабек, Жаймұхан, Сегізбай.

Сарқұлдан екі бала — Қуамбек, Қалдаман. Дөненбайдан бір бала — Бектас. Бектастан екі бала — Нəрегей, Аманкелді. Тайбайдан үш бала — Мəмбет, Əжікен, Құлмағанбет. Мəмбеттен төрт бала — Сейітнияз, Көпбай, Сүтбай, Қалдыбай. Əжікеннен екі бала — Қосуақ, Қосбай. Қосуактан үш бала - Исамберді, Отыншы, Тұрғанбай. Тұрғанбайдан бір бала — Төретай. Төретайдан екі бала — Мырзағали, Рызатай. Қосбайдан екі бала — Аяу, Таяу. Құлмағанбеттен екі бала — Боқсары, Текей. Боқсарыдан екі бала — Жолбай, Жүбатыр. Текейден екі бала — Бинеубай, Қоныс. Бинеубайдан үш бала — Өткілбай, Көрпебай, Төлекбай. Малдыбайдан екі бала — Барсай, Айыт. Барсайдан бір бала — Бөлтек. Бөлтектен бес бала — Байболат, Төремүрат, Байқанат, Куандық, Байжанақ. Мендібектен бір бала — Шəукенбай. Шəукенбайдан бір бала — Қойлыбай. Қойлыбайдан екі бала — Төлеп, Тағанияз. Бернияздан үш бала — Өтепберген, Жаманқара, Қашқын. Өтепбергеннен бір бала — Тасымбай. Тасымбайдан төрт бала — Қанатбай, Басбай, Бақтыбай, Майлыбай (үш бала бар, Жетібайда). Жаманкдрадан еқі бала — Садуақас, Қортан. Қашкыннан екі бала — Шаныбай, Сағындық. Шағыннан ... бала — ... Алиев Төлесін Нұрмағанбетұлы Шағын болуы керек. Шертікеннен туғандардың аты əртүрлі. Оның екі əйелі болтан, бəйбішесі Жолбикеден туғандар "Жолбикеміз" дейді. Қалмаққызы əйелінен — Меңдіқұл туған. Меңдіқұлдан жиырма бір бала, олардың аттарын білмедім, туған шешелерінің атымен аталады. Ақеділ, Құндыз, Мондалақ. Мақпал. (Бұл төртеуінен 17 бала болтан).

Мəті деген баланы асырап алған, одан төрт бала болтан. Шағырдан екі бала, бəйбішеден — Құлымбет, тоқалынан — Тілеу. Құлымбеттен екі бала, бəйбішеден — Үзақбай, калмақ қызы əйелінен — Тайемер. Тайемерден үш бала — Əзберген, Үзақберген, Əлі. Тайемер балалары ауылын Қарабас ауылы дейді. Тілеуден төрт бала, бəйбішеден — Медет, Қуат, Қолан атты токалынан — Кекілбай, Тəстемір. Кекілбайдан бір бала — Нияз. Нияздан бір бала — Аққұлы. Аққұлыдан бір бала — Асканбай (балалы жігіт). Тəстемірден екі бала - Қошай, Тыкай. БАБЫҚ Бабықтан екі бала — Жұмагұл, Есен. Жүматұлдан бір бала — Үлгай. Үлгайдан үш бала — Жадыран, Барақ, Ботат. Ботаттан бес бала — Əжібай, Сегізбай, Қорабай, Сарман, Көрпебай. Əжібайдан төрт бала — Жүзбай, Мыңбай (батыр Мынбай), Селбай, Дінбай. Жүзбайдан алты бала, бəйбішеден — Райымжан, Бекжан, Айдар, токалынан — Қрңыр, екінші токалынан—Серік, Қуаныш. Райымжаннан бір бала — Жабық. Жабықтан бір бала — Сəркен. Бекжаннан екі бала — Иманқадыр, Кабақ. Қоңырдан бір бала — Оразбай. Оразбайдан тогыз бала — Ауданбай, Өтеулі, Сейітқасым, Задыхан, Құсайын, Тай, Əбдіжамал, Өсер, Аскар. Мыңбайдан төрт бала — Екібай, Карашолақ, Қарақожа, Қозыбақ. Селбайдан төрт бала — Молдабек, Құлпейіс, Нұрпейіс, Жаманша. Молдабектен тотыз бала — Бурабек, Рзабек, Ниязбек, Шолыткай, Əбжет, Əуез, Саказ, Сақпаз, Қаламан.

Нұрпейістен үш бала — Есет, Əнуар, Əбіш. Қорабайдан сегіз бала, бəйбішеден — Бəшіғұл, Мейір, Артықбай, Ораз, Бозтай, Шалқар, токалынан — Жиеш. Бəшіғұлдан бес бала — Иман, Асан, Үсен, Іңірбай, Ержан. Асаннан екі бала — Əбіл, Қалым. Мейірден төрт бала — Иса, Мүса, Қази, Қанатбай. Артықбайдан үш бала — Қожанепес, Жұмағали, Картабай. Жиештен екі бала — Нұржан, Əділ. Сарманнан төрт бала — Айтуар, Жангуар, Қалтуар, Шакан. Айтуардан еқі бала — Қашқын, Əймəмбет. Есеннен еқі бала — Байқара, Тайлақ. Жаубасардан үш бала — Қаржау, Нұржау, Төлеген. Қаржаудан төрт бала — Əлмұрат, Жылқыбай, Үрқімбай, Өтқілбай. Əлмұраттан үш бала — Бесіғұл, Құлшар, Серік. Құлшардан бес бала — Қази, Əмин, Мəміш (Самдағы құдықты қазған), Таубай, Ақмолда. Қазидан үш бала — Мақсұт, Сəрсен, Рысбай. Əминнен үш бала — Ауғанбай, Əлі, Назар. Ауғанбайдан еқі бала — Бекмырза, Жайшылық. Мəміштен бір бала — Рысқұл. Серіктен екі бала — Жұмалы, Қали. Жұмалыдан үш бала — Əмет, Əлімбай, Нығыман. Жылқыбайдан екі бала — Ее, Момыш. Естен бір бала — Нұрмағанбет. Нұрмағанбеттен еқі бала — Əбіл, Кенжебай. Əбілден үш бала — Өтеу, Өтеміс, Исабай. Қенжебайдан бір бала — Жалғасбай. Жалғасбайдан екі бала — Жарылғас, Туақ. Момыштан үш бала - Рахмет, Қожахмет, Бектеген. Рахметтен үш бала — Сүлеймен, Құлжа, Құлбай. Қожахметтен екі бала — Көркей, Базылжан. Үркімбайдан бір бала — Атау. Атаудан үш бала — Əділкерей, Əжікерей, Қорабай. Өткілбайдан бір бала — Датра.

Датрадан бір бала — Асар. Қаржаудың Жақсыбай, Түлқібай, Таманың балаларын білмеймін. Ожаудан екі бала — Құттыбай (Қоңыр Шегем атанған), Сағындық (Қызын Шегем атанған). Сағыңдықтан екі бала — Азнабай, Орыс. Азнабайдан бес бала — Манабай, Қорған, Майлыбай, Құрман, Түрқебай. КАРАШ Шын аты — Еділ екен, қейін Қараш атанған. Қараштан еқі бала — Елтүзер, Жəдік. Елтүзерден бес бала — Елбақ, Жайлы, Меңдібай, Бакатай, Елқонды. Елбақтан үш бала — Жəнібеқ, Толыбай, Кенжебай. Толыбайдан үш бала — Батыр, Шорман, Əліке. Жайлыдан екі бала — Дүйсебай, Шəуен. Шəуеннен екі бала — Əйтімбет, Көшпенбет. Əйтімбеттен үш бала — Бүйсік, Сасық, Жиенбай. Бүйсіктен төрт бала — Досбай, Байкісі, Жүсіп, Қарлабай. Досбайдан үш бала — Байшағыр, Жаншара, Жақсыбай. Байкісіден екі бала — Жанбау, Шəушер. Жүсіптен үш бала — Сырлыбай, Беқберді, Қойлыбай. Қарлабайдан бес бала — Есембет, Есет, Мерей, Мақсым, Ділмағанбет. Қөпшенбеттен еқі бала — Қасқырбай, Шонты. Шонтыдан еқі бала — Жарқымбай, Жылқыбай. Мендібайдан еқі бала — Тайқұлы, Шахат. Жəдіктен бір бала — Ошырты. Ошыртыдан екі бала — Қалматай, Қарауыл. Қалматайдан үш бала — Тоқшара, Карақұл, Төлеген. Тоқшарадан төрт бала — Жолбарыс, Айбатыр, Байқара, Торы. Төлегеннен сегіз бала — Жаманқара, Сарман, Сеңгірбай, Мəмбет, Жолдыбай, Құрман, Майдан, Тілеу. Мəмбеттен төрт бала — Есболай, Есей, Досымбай, Қосай.

Есболайдан алты бала — Қалдыбек, Қаныбек, Нұрлыбек, Тұрлыбек, Бердібек, Аман. Қалдыбектен екі бала — Тұмыш, Жанболат. Тұмыштан үш бала — Ораз, Рахмет, Тілеп. Ораздан бір бала — Жанай. Рахметтен еқі бала — Өзенбай, Іргебай. Тілептен бір бала — Қайралап. Жанболаттан үш бала — Ақыбай, Оңайбай, Азбанбай. Ақыбайдан бір бала — Əбдіхалық. Қаныбектен екі бала — Дəулеталы, Байкұл. Байқұлдан бес бала — Айдарбай, Сапарбай, Əбутай, Қошмағанбет, Əбимолда. Айдарбайдан бір бала — Самиғүлла (Алматыңа). Самиғұлладан үш бала — Дəрібай, Пионер, ... Сапарбайдан бір бала — Тəжік. Əбутайдан екі бала — Бұхарбай, Садық. Нұрлыбектен бес бала — Сүйеубай, Мақан, Құдабай, Жалғасбай, Қоштай (екі бала бар, Қобдада). Сүйеубайдан үш бала — Атабай, Жексенбай, Өтебай. Тұрлыбектен екі бала — Марқабай, Нұрғазы. Бердібектен екі бала — Ондасъш, Қали. Ондасыннан екі бала — Құдайберген, Дербіс. Қалидан бір бала - Пəші. Аманнан төрт бала — Айытбай, Танбай, Басбай, Сактаған. Айытбайдан бір бала — Созақ. Созақтан үш бала — Əбдікəрім, Өмірхан, Қемелхан. Танбайдан екі бала — Жұбаныш, Қуат. Басбайдан екі бала — Өтеулі, Жолболды. Жолболдыдан бір бала — Мұхаммеди (балалы). Сақтағаннан үш бала — Отаралы, Қыңыралы, Бегалы. Отаралыдан бір бала — Төреалы. Қыдыралыңан бір бала — Үркімбай. Есейден екі бала — Есенкара, Қоғамберді. Есенқарадан бес бала — Тəуірбай, Тұрымбай, Қызанбай, Тұрсынбай, Іштібай. Тəуірбаидан төрт бала — Бегіс, Байтау, Үбі, Жылқышы.

Тұрымбайдан бір бала — Ақкенже. Қызанбайдан үш бала — Өркешбай, Құлбай, Нұрбай. Өркешбайдан бір бала — Бақыт. Нұрбайдан бір бала — Ағыс (екі бала бар). Тұрсынбайдан төрт бала — Иманбай, Бөрібай, Жарасбай, Əбділла. Иманбайдан бір бала — Ізбас. Іштібайдан үш бала — Смағұл, Жанакбай (бір бала бар), Акбай. Смағұлдан бір бала — Əбіл. Ақбайдан бір бала — Аяпберген. Қоғамбердіден бес бала — Келдеу, Қалмақбай, Тайбағар, Жайлаубай, Көшбай. Келдеуден бір бала — Мамыртай. Мамыртайдан бір бала — Шығай. Қалмақбайдан екі бала — Жəкіш, Əуелбай. Тайбағардан бір бала — Жылқыбай. Көшбайдан екі бала — Қойшықара, Сұхан. Қосайдан екі бала — Есенкелді, Ескелді. Есенкелдіден екі бала — Дархан, Бита. Дарханнан төрт бала — Мұханбет, Ыбырай, Монша, Толы (екі бала бар). Мұханбеттен үш бала — Назар, Айытжан, Базарбай. Моншадан бір бала — Нұрсұлтан. Тілеуден бір бала — Жайлы. Жайлыдан бір бала — Қараман. Қараманнан бес бала — Қазбөлек, Қази, Айсақал, Байсақал, Бише. Қазидан бір бала — Боранқұл. Жаман кара дан бір бала — Бақыт. Бақыттан бір бала — Еламан. Қарақұлдан бес бала — Көкі, Өмірзақ, Бозай, Үзақ, Татбай. Көкіден бір бала — Түрнияз. Тұрнияздан екі бала — Əкімбай, Дарканбай. Əкімбайдан үш бала — Əуелбай, Өткілбай, Күренбай. Дарқанбайдан бес бала — Үргембай, Алшабай, Сапақ, Кабақ, Нəрембай.

Үргешбайдан еқі бала — Отар, Омар. Нəрембайдан екі бала - Жүбаназар, Бекназар. Өмірзақтан төрт бала — Əзіл, Қүлжан, Танаш, Қарта. Əзілден ... бала — Қыжыр, Тоғызбайлар. Құлжаннан — Нұржандар. Танаштан Қосымбай балалары — Жанжігіттер. Қартадан — Бұрқандар. Бозайдан бір бала — Таған. Тағаннан үш бала — Ермекбай, Шопанияз, Бегебай. Бегебайдан екі бала — Əбілхайыр, Нəсірбай. Үзақтан — Қамбар, Көшбайлар. Татбайдан бір бала — Бейнеубай (Құдықшынар). МҮҢАЛ Мұңалдан бес бала — Жаулы, Шоғы, Бəйімбет, Əлі, Алаоғлан (түқымы жоқ, болса Ауғанстанда). Жаулыдан үш бала, бəйбшіеден — Жары, тоқалынан — Қосқұлақ, Есқелді. Жарыдан сегіз бала, бəйбішеден - Мете, Мұрат (Кеще), Дəулеталы, Жетімек, тоқалынан — Назар, Базар, Бектеміс, Тоқтамыс. Кещеден бес бала — Қожакелді, Шортық, Мендібай, Сасықбай, Орыс. Қожакелдіден бір бала — Қожакұл. Шортықтан үш бала — Бұхар, Сырым, Жарылғас. Бұхардан бір бала — Құрым. Құрымнан бес бала — Алдияр, Алушы, Ақтан, Сүйіндіқ, Жаныс. Алдиярдан — Оразбай, Көбенбай, Ниязбектер. Алушыдан — Несібеқ, Өтегендер. Ақтаннан — Құлжан, Тілеу, Ізімдер. Сүйіндіқтен — Мəмбет, Шегір, Сырым, Құлнияз, Тұрнияздар. Жаныстан бес бала - Теңел, Амандық, Кенендік, Шалнияз, Қалнияз. Теңелден төрт бала — Қадырбек, Кəдірбек, Төлесбай, Боранбай.

Амандықтан үш бала - Мендібек, Қасым, Ахмет. Кенендіктен — Шорқым, т.т. Шалнияздан - Қүлмүқандар. Қалнияздан — Иманқали, Еділхандар. Қасымнан төрт бала — Əбділла, Алтыбай, Мажақай, Аққұл. Сырымнан екі бала — Қазан, Сазан. Жарылғастан төрт бала — Күнтай, Жанту, Жантуған, Алтай. Алтайдан бес бала — Тұрым, Құлымбет, Əлімбет, Əжі, Кенжебай. Тұрымнан алты бала — Ниязберді, Ниязғұл, Жолнияз, Балнияз, Балқожа, Есенқожа. Құлымбеттен бір бала — Жəуміт. Əлімбетген үш бала — Исабеқ, Мүсабек, Аманжол. Əжіден екі бала — Есжан, Қосжан. Кенжебайдан үш бала — Бексейіт, Нұрсейіт, Қырықмылтык. Дəулеталыдан екі бала — Тілеуберді, Тілеміс. Тілеубердіден екі бала — Жанқара, Дауқара. Жанқарадан бес бала — Өтеулі, Итемген, Қамысбай, Түрсынбай, Қайып. Өтеуліден бір бала — Шуақ. Итемгеннен екі бала - Төлеген, Шора. Қамысбайдан екі бала - Құлжан, Макан. Мақаннан үш бала — Қойшыбай, Маңғыбай, Əбді. Тұрсынбайдан еқі бала — Азнақұл, Жанқұл. Азнақұлдан бір бала — Құлшық. Жанқұлдан екі бала — Бақтыбай, Шопан. Қайыптан төрт бала — Аманбай, Амалбай, Мықтыбай, Байқошқар. Аманбайдан екі бала — Жоламан, Тоғызбай. Мықтыбайдан еқі бала — Дəріқұл, Тұрнияз. Дəріқұлдан үш бала — Əспан, Сайман, Жайман. Əспаннан бір бала — Мұрат. Сайманнан бір бала — Нұрқожа. Нұрқожадан бір бала — Құттыбай.

Жайманнан бір бала — Қалмұхан. Тұрнияздан жеті бала - Балмағанбет, Шақым, Айытқұл, Мамай, Мəді, Нышан, Құдас. Шақымнан екі бала - Жұрқа, Жанбоз. Жұрқадан бір бала — Саудабай. Жанбоздан екі бала - Жакан, Үзакбай. Жаканнан үш бала — Базарбай, Таубай, Көшербай. Айытқұлдан бір бала — Қиян. Қияннан екі бала — Озғанбай, Шам. Озғанбайдан екі бала — Орынбасар, Дəулет. Мамайдан екі бала — Сəден, Тəтікен. Сəденнен екі бала - Əміржан, Жұмахан. Тəтікеннен бір бала — Нұрмүхан. Мəдіден екі бала — Қартқожақ, Мамытқан. Қартқожақтан бір бала — Бакытжан. Бақытжаннан төрт бала — Сайлау, Суман, Сатыбай, Дүйсен. Нышаннан екі бала — Дархан, Сəрсен. Сəрсеннен төрт бала - Майрамбай, Мəнет, Ақтай, Ертай. Майрамбайдан бір бала — Шынтөре. Шынтөреден екі бала — Сабырбай, Рахметолла. Мəнеттен бес бала — Қаналы, Торалы, Жирен, Шопан, Сисембай. Қаналыңан бір бала — Əбділла. Жиреннен бір бала — Көздібай. Шопаннан бір бала — Илияс. Сисембайдан бір бала — Қарабай. Байқошқардан төрт бала — Сəрсен, Тақы, Төлеп, Əнет. Тақыдан бір бала — Қонысқали. Қонысқалидан бір бала — Жанжігіт. Төлептен екі бала — Нұртай, Науар. Нұртайдан бір бала — Əділхан. Науардан екі бала — Мұхан, Кемелхан. Əнеттен екі бала - Жолман, Балабай. Нəріктен төрт бала — Данабай, Инятулла, Кенбай, Еркін.

Балабайдан бір бала — Жанабай. Дəуқарадан екі бала — Бегеш, Қоқаш. Бегештен екі бала — Қозыбай, Өтеп. Диханнан бір бала — Теңізбай. Теңізбайдан бір бала — Шокарбай. Шоқарбайдан үш бала — Қуаналы, Бүркіталы, Қалау (үшеуі де балалы). Коқаштан еқі бала — Танабай, Ақтан. Жетімектен төрт бала — Ман, Пұсырман, Қосақ, Ырсалы. Қосақтан үш бала — Үргешбай, Кенбай, Меңдіқұл. Үргешбайдың Қыныш деген атасынан Есібайдың Жармағанбет балалары мен Сақидың Құлжабайы, Өтебай балалары бар. Ырысалдыдан алты бала — Жəнібек, Тінібек, Əлібеқ, Мəлібеқ, Өмірзақ, Жанұзақ. Жəнібектер — Иса Майлыбаевтар. Тшібектер — Акан, Тұма, Ержандар. Мəлібектер — Қайытпас, Дəлилер. Əлібектер — Токандар мен Атапкелдер. Өмірзақтар — Потыш, Ізбас, Бөлтектер. Жанұзактар — Арқарбай, Қошқарбайлар. Шетпеде Ырысалыдан Төрехан бар. Төрехан Өмірбайұлы, Өмірбай Дəліұлы, Дəлі Қөбекұлы, Көбеқ Мəлібеқұлы. Шанышбай Жармағанбеттің інісі, оның балалары — Айбастар Форт-Шевченкода. Бақыбай балалары — Берікбосын, Оразалы, Жүмасаттар Маңғыстауда. Жетімектің Пұсырман атасынан Қабановтар мен Ізкенов, Тоғызбаевтар. Назардан төрт бала, бəйбішеден — Тəстемір, тоқалынан — Шотан, Майлан, Құдайберген, Жылкелді, Ырыскелді (Жылкелді мен Ырыскелді кейін Тəстемір болып кетті, туысы Назардан болса да). Тəстемірден он жеті бала, бəйбішеден — Сейіт, Сейтімбет, Балта, Қылыш, Таңырақ, Ақəділ. Орыс жігіті Заманнан — Тұяқ. Татар жігіті Сармолдадан — Сармолда, ... 17.

Ақəділден төрт бала — Маханбетберді, Көделі, Таған, Қаратай. Шотаннан алты бала — Сарқұл, Қармыс, Дəрі, Нүржан, Тіріжан, Мəмбет. Сарықүлдан үш бала — Кұсеп, Тілек, Мүсіреп. Қармыстан — Бекежан, Əбдікерім, Сатыбалдылар. Нұржаннан - Қожа, Төрелер. Құдайбергеннен сегіз бала — Қарақұл, Жамансары, Бөден, Малай, К^йдауыл, Ақтау, Нұрым, Балпал. Қарақұлдан бір бала — Беқтұрлы. Беқтұрлыдан үш бала — Ақшолақ (түқымы алты үй), Қарабала (түқымы жиырма үй), Тілеумағанбет. Тілеумағанбеттен төрт бала — Мəтжан (би болтан Мəтжан), Жүнді, Есет, Тыным. Мəтжаннан бес бала — Шəди, Мұханбеди (екі-үш бала), Алуадин, Саки, тағы біреу. Шəдіден үш бала — Иманғали, Нүрғали, Нұраған, Бақытжан. Нұрғалидан бір бала — ... Жүндіден бір бала — Бектеген. Тынымнан екі бала — Жұбанияз, Жұбатхан. Жамансарыдан сегіз бала — Шеген, Тұран, Қуаш, Қонқақ, Мұрат, Аймұрат, Өтеген, Өтенияз (бір бала бар). Мүраттан екі бала — Сəт, Аманша. Аймүраттан бір бала — Амантай. Өтегеннен үш бала — Байдалы, Жанай, Аманияз. Бөденнен сегіз бала — Абылай, Табынай, Асан, Бəтік, Бижан, Түржан, Егдір, Нұржан. Малайдан төрт бала — Əбілхайыр, Есім, Досым, Өтепберген. Əбілхайырдан бір бала — Балжан. Балжаннан бес бала — Жəнке, Нүрлыбай, Тынышжан, Қалжан, Əнуар. Жəнқеден бір бала — Əуез. Əуезден екі бала — Ерпан, Кəупен. Нұрлыбайдан екі бала — Санбай, Шектібай. Қалжаннан бір бала — Тасым.

Досымнан бір бала — Сəрсен. Сəрсеннен үш бала — Дүйсен, Жақып, Сарбала. Қайдауылдан үш бала — Асау, Үрпек, Құрманбай. Асаудан екі бала — Алдар, Бəймен. Бəйменнен төрт бала — Төлек, Жаңай, Тіней, Акша. Төлектен екі бала — Кайлы, Балуан. Тінейден төрт бала — Алпысбай, Шудабай, Сəтіман, Сəттіқұл. Ақшадан бір бала — Төлеубай. Төлеубайдан екі бала — Бимұхан, Қаржаубай. Құрманбайдан төрт бала - Қазтұрған, Боранша, Дəулет, Қойбағар. Қазтүрганнан бір бала — Жылқыайдар. Жылқыайдардан екі бала — Асылбай, Қойшыбай. Қойбағардан бір бала - Үргешбай. Үргешбайдан төрт бала — Шынжырбай, Елемес, Оразша, Лепес. Ақтаудан екі бала — Қүлакай, Сапақ. Құлақайдан бес бала — Капан, Канаш, Акбалаш, Əбен, Қоңырша. Сапақтан екі бала — Айтжан, Сармолда. Айтжаннан үш бала — Ізтұрған, Таңатар, Алдаберген. Сармолдадан үш бала — Қожық, Кішкентай, Түйеші. Нүрымнан он екі бала — Қанден, Қарақ, Құлжұмыр, Айғыр, Бердімағанбет, Ақмағанбет, Қозыбағар, Тəжімағанбет, Бəйтерек, Қостерек, Есмембет, Көшімбай. Канденнен төрт бала — Əбдірамазан, Əбдірахман, Мəсел, Шонақ Əбдірамазаннан бір бала — Айжігіт. Құлжүмырдан екі бала — Сүлеймен, Салман. Сүлейменнен төрт бала — Мəмбет, Сапа, Танабай, Жалмағанбет. Салманнан екі бала — Нұғыман, Кедібас. Нұғыманнан бір бала — Ыбырайым. Кедібастан үш бала — Əбістрахи, Рулак, Қазақ. Айғырдан төрт бала — Таумұрат, Дөнмұрат, Əбдірахман, Жарылғап.

Таумүраттан екі бала — Құлбала, Аю. Дөңмұраттан бір бала — Сүлтан. Əбдірахманнан бір бала — Алдаберген. Жарылғаптан екі бала — Байбоз, Сырлыбай. Байбоздан үш бала — Шадыра, Өмірзақ, Үзақ. Сырлыбайдан бір бала — Құланбай. Есмембеттен үш бала — Досқұлы, Дəріқұлы, Ізден. Досқұлыдан екі бала — ... Дəріқұлдан екі бала — Əбді, Түгелбай. Ізденнен бір бала — Тілеубай. Балпалдан бес бала — Аймағанбет, Бекмағанбет, Қошан, Ержан, Бекжан. Аймағанбеттен бір бала — Қазамбай. Бекмағанбеттен төрт бала — Досжан, Шалабай, Мыса, Иса. Досжаннан бір бала — Қуатбай. Шалабайдан екі бала — Дүйсембай, Ғали. Мысадан екі бала — Жаманқұл, Имаш. Қошаннан бес бала — Көпжан, Аяжан, Өміржан, Төре, Демесін. Демесіннен бір бала — Дүйсембай. Ержаннан екі бала — Тілеген, Төлеген. Тілегеннен бір бала — Жүбатыр. Есжаннан бес бала — Ізтілеу, Жантілеу, Төлейше, Бөлекбай, Нұрмағанбет. Ізтілеуден бір бала — Өрбісін. Өрбісіннен бір бала — Игілік. Бектемістен үш бала — Қамай, Самай, Өкін (əйелдің аты). Қамайдан бір бала — Байжігіт. Байжігіттен тоғыз бала — Сығай, Сары, Үдербай, Қолбай, Қабыл, Тоқбай, Аткелтір, Бүзау, Болат. Үдербайдан үш бала — Қамысбай, Кұмісбай, Мүсіреп. Қамысбайдан үш бала — Əлди, Аман, Сұпы. Мүсірептен уш бала — Ізбас, Шопан, Құлшар. Самайдан алты бала — Құлтай (Манытбай, Матай, Балыкбайлар жəне Еділ балдары), Қартабай (Мырзабектер), Қазыбай (Алдаберген, Бөлтектер), Балымтай (Мағзамдар), Жұма (Теңелбай, Құлмандар), Сегізбай (Оразбайлар).

Өкіннен бес бала — Құлшыман, Боранбай, Құттыбай, Шақабай, Есенбай. Құлшыманнан — Бостыбай, Еселбай, Тонғатар, Досан. Боранбайдан ... бала — Бурабай, Адамбай, Сарқұл. Құттыбайдан үш бала — Қуанышбек, Көшкімбеқ, Сүйішбек. Қуанышбектен төрт бала — Досмағанбет, Бесмағанбет, Мыңбай, Қодар. Көшкімбектен екі бала — Қалмағанбет, Жолмағанбет. Сүйішбектен үш бала — Қадыр, Мұнат, Қатпа. Есенбайдан төрт бала — Айдабол, Бостан, Төлеген, Ісек. Тоқтамыстан төрт бала — Бабеке, Тілеке, Құлтығай, Қаржау. Бабекеден екі бала — Өтембет, Табай. Өтембеттен бір бала — Тілеу. Тілеуден бір бала — Абыл (ақын Абын). Табайдан — Есенғара балалары. Тілекеден екі бала — Мантан, Доспанбет. Мантаннан — Əбділ балалары Айтымбайлар — Жарлепес, Қаржаубай, Көшетер Мантанның бала етіп алған баласы. Доспанбеттен екі бала - Көбелдес (əйел аты), Тансық (əйел аты), асыранды баласы Əзберген (Мəті). Көбелдестен үш бала — Қамысбай, (Тілеубай балалары, Болысбайлар, Салман балалары Күмісбай), Аятбай балалары, Шаншарбек, Тауасарлар, Іздібайбалалары). Аздау Жанқұтты, Тəтен дейтіндер. Құлшыкай небəрі 40 үй. Қаржаудан Қаражүсіптер. Шеберлер шыкқан. Олар — Оңалбай, Мұңалбай, Игібай, Жақсыбай. Оқыған жігіттер шыққан: Ораз, оның баласы Нұрсұлтан, Хажы, Лепес, Сəду, Қүрманқали. Базардан еқі бала — Отыншы, Жəнтен. Ғабас Мыңжасар — Нұран Базарға кірме. Қосқұлақтан үш бала - Жаналы, Тоғызақ, Төленді. Жаналыдан бес бала — Байдығұл, Жарылғап, Өтеғұл, Мырзағұл, Еділбай. Мырзағұлдан төрт бала — Алдаберген, Алдаоңғар, Мендіқұл, Бекет (Адайдың пірі Бекет осы).

Бекеттен бес бала, бəйбішеден — Жайлау, Бəйтелі, Тоғай, тоқалынан Байнияз, Қодар. Тоғайдан үш бала — Аман, Қара, Сары (молда). Қарадан үш бала — Қосуақ, Сухан, Бернияз. Суханнан екі бала — Мұртаза, Сəуле. Мұртазадан төрт бала — Мергенбай, Жергенбай, Жаксыбай, Қалдыбай. Мергенбайдан бір бала — Жексенбай. Сəуледен үш бала — Ермеқ, Ерген, Тұрғанбай. Тоғызақтан тоғыз бала — Қоқан, Сарбас, Əлберген, Қабанбай, Арыстанбай, Сүгірбай, Үсен, Ботағара, Қазанбеқ. Тоғызақ туралы мұнда Нəурзек деген ата бар. Бұлар Нəурзек біз дейді. Абыл жырында: Жағалай ел көшеді Күйқенменен Біреуге-біреу тиеді сүйкеннен. Баласы үш Жаулы деп атаса да Жарыға Нəурзек икемдеген. Жарының Мете деген баласынан Айсары дейтіннен Нəурзеқ туды дейтін де бар. Қоқаннан үш бала — Төлебай, Төлеп, Көсік. Төлебайдан екі бала — Иман, Сабаз. Иманнан екі бала — Серікбай, Жолдасбай. Серікбайдан үш бала — Жұмабеқ, Дүйсен, Берден. Сабаздан үш бала — Аманияз, Жұмақ, Кенже. Аманияздан екі бала — Мүстафа, Сансызбай. Сансызбайдан бір бала — Тұран. Кенжеден екі бала — Сабыт, Сабытай. Сабыттан бір бала — Ноғайбай. Көсіктен екі бала — Қайнар, Паш. Қайнардан екі бала — Қош, Қошалақ. Қоштан екі бала — Айытбай, Шағыр. Қошалақтан төрт бала — Өтеш, Қыртысбай, Реушен, Үмбет. Өтештен екі бала — Сынабай, Ордабай. Қыртысбайдан үш бала — Қалын, Қобылан, Қойшығұл. Реушеннен үш бала — Садық, Сасықбай, Əбдіреш. Сасықбайдан екі бала — Садуақас, Қожанепес.

Əбдірештен үш бала — Жақы, Құлбай, Қожыр (бір бала). Қабанбайдан алты бала — Нүралы, Едіге, Тінəлі, Алтынбек, Атабай, Ожан. Төлендіден екі бала — Қыдырбай, Шырақбай (бұл екеуін зерттеукерек). Ескелдіден екі бала — Игілік, Жақсылық. Игіліктен үш бала — Доғал, Құдайназар, Құдайсүгір. Доғалдан бес бала — Жанұзақ, Бəйті, Ақбура, Тоқбура, Шакай. Құдайназардан үш бала — Саназар (бай Саназар), Отар, Айбас. Саназардан бес бала — Жарылғап, Жайық, Есіркеп, Байкісі, Жанкісі. Құдайсүгірден екі бала — Бірназар, Баба. Жақсылықтан еқі бала — Толыбай, Мəтен. Толыбайдан жеті бала — Аралбай, Бегапе, Жалаңтөс, Жаулыбай, Қоңырбай, Жабағы, Нəубет. Шоғыдан (Қырықмылтык) екі бала — Есекей, Жолай. Есекейден екі бала — Жарас, Бəкілік. Жарастан бес бала — Тікенек, Бозша, Қармыс, Сармыс, Сексенбай. Тікенектен төрт бала — Құттыбай, Төлек, Дəуімшар, Жаман. Бозшадан бес бала - Шеркешбай, Сам, ... Қармыстан үш бала — Алтын, Нұрмамбет, Жоламан. Сармыстан төрт бала — Қощы, Орал, Мерует, Шашты. Бəкіліктентөрт бала — Құткелді, Шыңцəулет, Сарба, Сатақ Жолайдан үш бала — Жолмамбет, Бодан, Беден. Жолмамбеттен бес бала — Тілеген, Төлеген, Орамал, Шөкей, Жарылғап. Тілегеннен екі бала — Сарт, Темір. Төлегеннен екі бала — Ыстыбай, Сары. Жарылғаптан бес бала — Түрлығұл, Түгел, Көкетік, Қарабас, Аман. Қарабастан бес бала — Бөгежан, Нүрбаулы, Бекберді, Айкөшен, Қанкөшен. Бөгежаннан үш бала — Басбай, Тасба, Бақа.

Басбайдан он бір бала — Исан, Мұса, Күшке, Кенже, Қорғанбай, Ақсақсары, Құлман, Бірман, Қонар, Өтебай, Танқан. Исаннан үш бала — Кесікқұл, Құлтөре, Тұрлы. Мұсадан төрт бала — Сүйін, Сүйесін, Қарашолақ, Тұржан. Сүйіннен еқі бала — Нұртаза, Быдан. Сүйесіннен төрт бала — Бахралдин, Жұмағазы, Ерім, Сейітқазы. Қарашолақтан сегіз бала — Макан, Яуда, Əбдімəзи, Сəп, Нығыман, Метер, Ісралдин, Жұмағазы. Тұржаннан екі бала — Аққаймақ, Шеріп. Аққаймақтан үш бала — Илия, Жабақ, Асау. Шерштен екі бала — Шəмше, Тайбасар. Тасбайдан үш бала — Алакөз, Жылқыбек, Сарбас. Алақөзден еқі бала — Тəжібай, Тұманбай. Жылқыбектен бір бала — Жамаш. Сарбастан бір бала — Жүгерікөз. Бақадан екі бала — Құлмұрат, Қүгтымүрат. Бəйімбеттен төрт бала — Рсай (Сарқасқа), Жəдігер, Алдаберді, Сабытай. Саркаскадан үш бала — Жарлықамыс, Акжігіт, Қармыс. Жарлыкамыстан еқі бала — Тоқтамыс, Соқырша. Тоқтамыстан төрт бала — Есенияз, Бердібек, Кенжебек, Байтындар. Соқыршадан алты бала — Ақшаш, Қөктас, Ерімбет, Əжібеқ, Айдарбеқ, Батырбеқ. Ақшаштан он бала — Жайлыбай, Бекен, Маханбет, Шүйішалы, Жанай, Қалаулы, Даңғара, Төлеш. Көктастан үш бала — Найзағара, Көшбай, Сарымбет. Ерімбеттен бір бала — Бекжан. Бекжаннан сегіз бала — Шахаттан — Сисембай, Қорғанбай, Қайқыбас, Дəмештен — Тұрғанбай, Айжарық, Нұрлыбай, Қынабай, Қиту (Кенжебай). Əжібектен екі бала — Базарбай, Нұрман (бала бар). Базарбайдан төрт бала — Нұрдəулет, Сəуірбай, Камысбай, Оразалы.

Айдарбектен үш бала — Меңдіқүл, Қарабас (бір бала бар), Сарман (бір бала бар). Батырбектен төрт я бес бала — Барақбай, ... Барақбайдан төрт бала — Нұралы, Құдабай, Құдайберген, Нұрадин. Ақжігіттен үш бала — Түрікпенбай, Аяпберген, Быдандемцер. Жəдігерден бір бала — Қаркара. Қаркарадан төрт бала — Ораз, Нұрбай, Қарасай, Шоқыр. Ораз тұқымы Түрікменстанда. Нұрбайдан үш бала — Өтен, Көтембай, Бəймен. Өтеннен алты бала, бəйбішеден — Ділман, Қошан, Майлаш, Карағүл, тоқалынан — Сарыбай, Көккөз. Ділманнан екі бала — Ноғай, Дінбай. Қошаннан бір бала — Шолтақай. Қаракұлдан екі бала — Қыдырбай, Жүзбай. Майлаштан он бала — Кенбай, Қилыбай, Көшербай, Жайлыбай, Мұсабай, Əбділла, Көшер. Кенбайдан екі бала — Еділ, Жайық. Əбділладан бір бала — Асакеш. Көшерден екі бала — Батырша, Ершал. Сарыбайдан бір бала — Каухар. Каухардан төрт бала — Далабай, Төлеген, Бозай, Қосай. Көкқөзден үш бала — Қощы, Қожыбай, Қыдырқожа. Көтембайдан бір бала — Құлшық. Бəйменнен үш бала — Айтымбет, Төлес, Мəстеқ. Айтымбеттен үш бала — Айдарбай, Қалжан, Қалдыбай. Төлестен екі бала — Ізбас, Жолдас. Мəстектен еқі бала — Ахмет, Шəпен. Ахметтен үш бала — Жандай, Сабытай, Ақишан. Акишаннан үш бала — Басан, Жасан, Үсен. Шəпеннен үш бала — Əуез, Ещан, Дощан. Əуезден үш бала — Қүрман, Төлеу, Тілеу. Қүрманнан екі бала — Ілес, Жалғас. Төлеуден бір бала — Қарытбай. Карытбайдан бір бала — Елемес. Тілеуден бір бала — Бəйділла.

Ещаннан еқі бала — Құлыбек, Аранжан. Құлыбектен бір бала — Ізжан. Дощаннан екі бала - Құдайберген, Ермен. Алдабердіден бір бала — Райымберді. Райымбердіден үш бала, бəйбішеден — Жанақ, тоқалынан — Боқсары, Текей. Жанақтан екі бала — Есембай, Балтабек. Есембайдан үш бала - Тілеке, Батық, Можық. Тілекеден бір бала — Сарқұл. Можықтан үш бала — Алтай, Сəті, Шаншар. Алтайдан бір бала — Есенияз. Балтабеқтен бір бала — Болат. Болаттан бір бала — Егдір. Егдірден төрт бала — Байғол, Жанғол, Жездібай, Жұмабай. Жұмабайдан алты бала — Еспенбет, Ермен, Қожамұрат, Есен, Оразбай, Наурызша. Өтеден үш бала — Жабас (би), Балға, Нияз. Мойнақтан үш бала — Сарбөпе, Бащы, Балқан. Боқсарыңан бір бала — Оразбай. Оразбайдан бір бала — Өтетілеу. Өтетілеуден бес бала — Қойшыбай, Сұлтаналы, Қозыбай, Жылқыбай, Бектілеу. Қойшыбайдан екі бала — Жақсымбай, Қалдыбай. Жақсымбайдан үш бала — Қалмағанбет, Нұрым, Абын. Сұлтаналыдан бір бала — Бекенсал (екі бала). Жылқыбайдан бір бала — Шəнгілік. Шəнгіліктен бір бала — Лепес (бір бала). Бектілеуден екі бала — Есжан, Шəкілік. Есжаннан еқі бала — Исан, Құл. Исаннан екі бала — Наурыз, Құл. Наурыздан бес бала — Қайыр, Əлмұрат, Жолмұрат, Кенжебай, Құрманбай. Құлдан бес бала — Бақытжан, Сабырбек, Мейірбек, Алхамбек, Əмірбек. Шəқіліқтен бір бала — Тілеулі. Тілеуліден екі бала — Қыстаубай, Құрманбай.

Аралбайдан бес бала — Қуандық, Сүйіндік, Оспан, Али, Рамазан. Сүйіндіктен екі бала — Омар, Беген. Оспаннан екі бала — Балтабай, Жүсіп. Алидан екі бала - Ағатай, Құлатай. Ағатайдан екі бала — Орынбай, Нүрмағанбет. Рамазаннан алты бала — Төлеген, Көбеген, Демеген, Сүйеген, Жарылғас, Шалабай. Төлегеннен бір бала — Балтас. Балтастан бір бала — Жанкелді. Жанкедіден бір бала — Жандау. Жандаудан үш бала — Сəндібай, Самбай, Жанболды. Жанболдыдан тоғыз бала — Шолақ, Көккөз, Бажет, Маябас, Айша, Сары, Тəнжі, Кары, Баймағанбет. Бажеттен екі бала — Қыбаш, Молдаш. Айшадан бір бала — Естаубай. Естаубайдан екі бала — Қуат, Жұбат. Сарыдан екі бала — Алдамжар, Қожан. Алдамжардан екі бала — Шақан, Қызылғұл. Қарыдан екі бала — Əбіл, Сұлтан. Əбілден бір бала — Жаулыбай. Баймағанбеттен бір бала — Беген. Қисықтан бір бала — Бектемір. Бектемірден үш бала — Аманжар, Əспенбет, Тұрмамбет. Аманжардан үш бала — Жапар, Қапар, Құлман. Жапардан екі бала — Алмағанбет, Өтеп. Қапардан бес бала — Өкін, Таған, Бегеш, Қылыш, Дүрді. Құлманнан бес бала — Ноғай, Кемел, Ағыс, Сисембай, Сəрсембай. Əспенбеттен екі бала — Мəт, Нұрелдин. Тұрмамбеттен үш бала — Төлеу, Шора. Шорадан бір бала — Абай. Жаубайдан бір бала — Жабық. Жабыктан үш бала — Мендібай, Сандыбай, Көқкөз. Меңдібайдан бір бала — Арыстан. Арыстаннан бес бала — Тəжібай, Аманбай, Қалдыбай, Мырзағұл, Құлтөре.

Көккөзден екі бала — Айытжан, Мекен. Айытжаннан төрт бала — Есіркеп, Есіркен, Қойлыбай, Смадияр. -Текейден бес бала, бəйбішеден — Əтембек, Байшағыр, Тайлақ, тоқалынан — Мамыртай, Жақау, Əнет. Əтембектен алты бала, бəйбішеден — Абыз (би), Қазыбай, Қаратоқа, Қанан. Алуа деген əйелінен — Жиеналы, Есеу. Абыздан бес бала, бəйбішеден — Есенжан (би), Жылтыр, Жүсіп, қалмаққызы əйелінен — Есқара, Доскара. Есенжаннан сегіз бала, бəйбішеден — Төлеген, Алдар, Бөлек, тоқалынан — Мышакөз, Шəмеқе, Тоғызбай, Аманқүл, Қожамқұл. Төлегеннен бес бала — Шығанақ, Мəйтен, Амантұрлы, Таған, Қами. Мəйтеннен бір бала — Қомытбай. Тағаннан бір бала — Жұмабай. Қамидан екі бала — Күзембай, Балпаш. Алдардан екі бала — Тілеген, Оңғарбай. Тілегеннен алты бала — Сəдуақас, Қожа, Əбіл, Қарабатыр, Ізтұрған, Мыңтұрған. Сəдуақастан үш бала — Есболай, Бəшен, Басар (балалы). Есболайдан бір бала — Кəукен (балалы). Бəшеннен бір бала — Өтебай (балалы). Қожадан бір бала — Қоныс (балалы). Əбілден екі бала — Айытжан, ... Ізтүрғаннан бір бала — Жұма. Оңғарбайдан бір бала — Қойшығұл. Қойшығұлдан үш бала — Қарабек, Олжан, Тайжан. Бөлектен бір бала — Мəш. Мəштен бір бала — Тұяқбай. Мышақөзден бір бала — Жарылғас. Жарылғастан бір бала — Ақшолақ. Шəмекеден сегіз бала — Қалқан, Кепер, Қосымбай, Қоңырбас, 7-8 бала болған Шəмікеде. Тоғызбайдан төрт бала — Жолбай, Кенжебек, Сары, Кара. Қожамкұлдан екі бала — Қамысбай, Көптілеу.

Жылтырдан төрт бала, бəйбішеден — Қисық, Шоқыр, Қайпы, тоқалынан — Қызыл. Қисықтан үш бала — Тілеубек, Сары, Сұраубеқ. Сарыдан екі бала — Сүлеймен, Дүйсен. Шоқырдан бір бала — Сұлтан. Сұлтаннан төрт бала — Мұрын, Мақаш, Тілепі, Таңсық. Қапыдан бір бала — Əйтен. Əйтеннен екі бала — Шағыр, Қаракесек. Қызылдан бес бала — Бисембі, Қоқай, Ниязбай, Таңатар, Шегірбай. Жүсіптен екі бала — Сарықұл, Төлеқ. Сарықұлдан бір бала — Еділбай. Еділбайдан бір бала — Бəшен. Төлектен бес бала — Жақос, Құлтас, Ерсары, Ержақсы, Құлшық. Жақостан еқі бала — Ашықбай, Өтебай. Ерсарыдан еқі бала — Нысан, Діңбіл. Нысаннан бір бала — Далабай. Далабайдан бір бала — Көсік. Есқара дан бір бала — Айтжан. Айтжаннан еқі бала — Бүрқіт, Өсер. Өсерден ей бала — Оразалы, Қойшы. Доскарадан үш бала — Байназар, Бекназар, Мырзакелді. Байназардан алты бала — Байтан, Жұмалы, Артығали, Берқали, Ботай, Ыбырай. Байтаннан үш бала — Оспан, Кебек, Айдар. Жүмалыдан жеті бала — Төлесін, Қоныс, Жайлаубай, Алдаш, тоқалынан — Жылқышы, Жетпіс, тағы біреу. Артығалыдан бір бала — Шапанқұл. Шапанқұлдан бір бала — Бержан. Ботайдан екі бала — Өтесін, Бекен. Ыбырайдан жеті бала — Сағын, Ағынша, Үялай, Биялай,... Бекназардан бір бала — Күшікбай. Күшікбайдан үш бала - Қаражан, Мұхан, Сасықбай. Мырзакелдіден бір бала — Қожамжар. Қожамжардан үш бала — Асан, Сыдық. Сыдықтан бір бала — Дөнен.

Дінгілден жеті бала — Байеділ, Еспенбет, Қоспанбет, Бəймен, Құлыбек, Молдабек, Жақсымбай. Байеділден екі бала — Ерпан, Өтеген. Ерпаннан бір бала — Орын. Еспенбеттен екі бала — Қалдьібай, Саламат. Қоспанбеттен бір бала — Есіркеп. Есіркептен бір бала — Жексембай. Бəйменнен екі бала — Досжан, Сүлеймен. Молдабектен бір бала — Шотықбай. Жақсымбайдан ей бала — Исаи, Батыр. Батырдан үш бала — Ерқе, Жұбан, Төлеқ. Қазыбайдан үш бала — Дəуімшар, Абирлер, Қөтемес. Қаратоқа мен Қапаннан екі бала — Илияс, Қарат. Илиястан екі бала — Сартай, Тілеужан. Тілеужаннан — Өтееіндер. Қараттан бір бала — Бақөтбай. Бакөтбайдан екі бала — Еңсеген, Сəуірбай. Жиеналыдан ей бала — Кірбас, Ахмет. Есеуден үш бала — Бердісүгір, Айтқұл (тағы бір баласы Ақтөбеде тұрады). Байшағырдан төрт бала — Мырзатай, Бортай, Бəйтерек, Итемген. Мырзатайдан — Рамазан. Бортайдан — Ержан. Бəйтеректен — Пұсырман, Абай, Шағырай. Итемгеннен бір бала — Жəнкөт. Мамыртайдан сегіз бала — Қарамырза, Құлшық, Бақкелді, Барак, Айнажан, Қарақаска, Маймақ, Төретай. Жақаудан бес бала — Əжібай, Арал, Алтай, Шомақ, Түнғатар. Əнеттен жеті бала — Қырымқүл, Қыдырша, Бабақүл, Мая, Төлеп, Қоштан, Жаныс. Қырымқұлдан он бала — Райымқұл, Əлі, Есеналы, Бегалы, Нүралы, Қалби, Қаражігіт, Бөрі, Жанаберген, Қозыбақ. Райымқұлдан төрт бала — Смағұл, Нұрмағанбет, Ахмет, Қошкарбай.

Нұрмағанбеттен бір бала — Бəшен. Əліден жеті бала — Рза, Мамық, Салықбай, Шорман, Батыр, Есен, Сүйін. Есеналыдан бес бала — Қүлмамбет, Əжі, Қара, Шалабай, Атажан. Құлмамбеттен ей бала — Əділ, Артық. Əжіден ей бала — Айытпанбет, Қанат. Айытпанбеттен үш бала — Жанқұл, Атабай, Акмолда. Қанаттан бір бала — Мектепбай. Қарадан ей бала — Өмір, Темір. Өмірден үш бала — Базар, Назар, Нұрпеке. Базардан бір бала — Балуанбай. Назардан алты бала — Нұрым, Дінқуат, Құл, Қасан, Тəжік, Машан. Нұрпекеден бір бала — Совет. Шалабайдан ей бала — Пазыл, Əмір. Əмірден үш бала — Саламат (балалы), Шадыман, Құсайын. Атажаннан бір бала — Дəулет. Дəулеттен бір бала — Қырықмылтық. Бегалыдан ей бала — Омар, Аба. Нұралыдан үш бала — Ақжан, Шахат, Сарғүл. Қалбиден үш бала — Капур, Шербі, Акай. Капурдан он бір бала, бəйбішеден — Əмин, Қожа, Телмағанбет, тоқалынан — Қисықбас, Құл, Тасан, Балжан деген токалынан — Қосан, Шүйр, Жұмағұл, Демеген. Ізміш. Шербіден бес бала — Сұлтан, Мұрын, Бекжан, Дауылбай, Сұхан. Сұлтаннан төрт бала — Ғұбайдулла, Қади, Сахан, Шəмен. Ғұбайдулладан — Мақсұт, Қадидан - Үгіт (балалы), Сақаннан — Шəйрт (балалы). Мұрыннан үш бала — Халилолла, ... Бекжаннан төрт бала — Қази, Əли, Жəли, Уəли. Ақайдан үш бала — Білəл, Құлмағанбет, Ділмағанбет. Қыдыршадан он бір бала, бəйбішеден — Жанкара,

Токбақ, Таразы, Шырақ, Бекенжан, Шəбік, Досжан. Батпа деген токалынан — Ізбасар, Шакым, қалмаққызы əйелінен — Құбыл, Зыбыт. Шырақтан сегіз бала, бəйбішеден — Əймембет, Сармембет, Қарамембет, токалынан — Бықыл, Есекмерген, Исатай, Əбілхайыр, Борсақбай. Бекенжаннан жеті бала - Есжан, Қалды, Берді, Əлмембет, Мырза, Сəкен, Көпек. Шəбіктен бес бала — Нияз, Нұрнияз, Қапар, Жапар, Жұмалы. Досжаннан төрт бала — Есіркеп, Жарылғап, Қалекен, Сарғұл. Бабақұлдан алты бала, бəйбішеден — Есжан, Еспенбет,Матай, Заркүн, Ақмандай деген əйелінен Мендібай, Қожық. Маядан төрт бала — Бəймембет (би Бəймембет — осы қісі), Əймəмбет, Бұқа, Көтібар. Төлептен он үш бала, бəйбішеден — Мəмбетнияз, Тағанияз, Есенияз, екінші əйелінен — Мəмбеттұрлы, Бəшен, Аманияз, Шүрмен, Жұмай, Нысамбай, Құлшар. Мəмбетнияздан төрт бала — Ахмет, Əмір, Қоңыр, Құдайназар. Тағанияздан үш бала — Емен, Қожбақ, Нəсірбай. Мəмбеттұрлыңан бір бала — Рахмет. Рахметтен үш бала — Есендəулет, Сүгір, Аман. Есендəулеттен үш бала — Қашым, Баулы, Жұбай. Жүбайдан екі бала — Нұн, Сұлтан. Сүгірден бір бала — Ерғазы. Ерғазыдан бір бала — Шақырған. Аманнан екі бала — Жұбан, Сəбит. Бəніштен үш бала — Сапы, Дүйсен, Қартқожақ. Аманияздан бір бала — Мəмбетсапа. Шүрменнен бір бала — Шопанғар. Жұмайдан үш бала — Қарашолақ, Бүркіт, Кесте. Кестеден екі бала — Естекбай, Тəйпентай. Нысамбайдан жеті бала - Хансұлтан, Жалғас, Ерсары, Байсары, Ерсұлтан, Ербақы, Өмірзақ.

Қүлшардан үш бала — Əйтмембет, Түгелбай, Ділмембет. Жаныстан үш бала — ... Сатыбайдан екі бала — Жандай, Медет. Жандайдан бес бала - Боққара, Көрпе, Сарболат (Байпақ), Сегізбай, Сүгіралы (күйеу, бала болған). Боққарадан екі бала — Байбоз, Жанбоз. Байбоздан он бір бала, бəйбішеден — Жылкелді, Бикелді, Өтесін, Арықбай, Шолпанқүл, Молжігіт, токалынан — Дауылбай, Лепес, Көшқін, Қондыбай, Қамысбай, Қүмісбай. Жылкелдіден бес бала — Нысамбай, Сексен, Жантакбай, Тоқсан, Құттымбет. Нысамбайдан бір бала — Қайып. Қайыптан жеті бала — Ахмет, Қыдырбай, Орынбай, Телібай, Алыбай, Шалабай, Төлеген. Сексеннен төрт бала, бəйбішеден — Əбіл, Тұрмамбет, Бəйкен, токалынан — Төлеу. Əбілден жеті бала — Саламат, Мəмбетжан, Бекберген, Оразбек, Ұлмағанбет, Құлмағанбет,Жолдыбай. Тұрмамбеттен төрт бала — Ізмембет, Кенжебай, Елубай, Оңғарбай. Бəйқеннен екі бала — Байғабыл, Қали. Байғабылдан үш бала — Қасым, Ағи, Меди. Қалидан бір бала — Есбай. Төлеуден үш бала — Байшора, Жайшора, Жайлыбай. Байшорадан бір бала — Нұрберген. Жайшорадан бір бала — Жұмаш. Қанаттан үш бала — Қаракісі, Шопан, Айдос. Қаракісіден төрт бала, бəйбішеден — Берекет, Темірбай, тоқалынан — Меделбай, Қоңырбай. Шопаннан екі бала — Асау, Жуас. Асаудан екі бала — Қырымқұл, Қыдырша. Жуастан үш бала — Асарбай, Сатқанбай, Қоныс. Асарбайдан бір бала — Ербөлек. Айдостан үш бала — Айжара, Айғарқожа, Махамбет. Тоқсаннан төрт бала — Қазы, Жүсіп, Мəмбетнияз, Мəтеу.

Қазыдан төрт бала — Шалы, Селбай, Бəйіл, Жанай. Жүсіптен төрт бала — Жүндібай, Жүздібай, Əлік, Шəлік. Жүндібайдан бір бала — Несібай. Мəмбетнияздан екі бала — Жарболсын, Қойшығұл. Мəтеуден төрт бала - Ерболсын, Дəрмен, Пəрмен, Ерман. Құттымбеттен екі бала — Сарғұл, Қанатбай. Сарғұлдан бір бала — Батырғара. Батырғарадан үш бала — Қылышбай, Қойшыбай, Өтеп. Бикелдіден үш бала — Түнғатар, Қалдыбай, Дүйсембай. Түнғатардан төрт бала - Елтүзер, Шəумен, Дəулет, Исамбай. Елтүзерден бір бала — Сүйеубек. Сүйеубектен екі бала — Сарыбас, Ақбас. Шəуменнен үш бала — Қарымсақ, Көтібар, Жетек. Қарымсақтан төрт бала — Өтім, Сауғабай, Сабыт, Сақи. Дəулеттен екі бала — Тіленбек, Қаракүшік. Тіленбектен екі бала — Қалмағанбет, Шотан. Қаракүшіктен екі бала — Балта, Қожабай. Исамбайдан үш бала — Бозшамолда, Дəрмен, Қаражан. Бозшамолдадан бір бала — Тілембай. Қаражаннан бір бала — Қенжебай. Қалдыбайдан үш бала — Аманкелді, Көбен, Бесен. Көбеннен бір бала — Тышпенбет. Тышпенбеттен үш бала — Тілеуберген, Мəмбеталы, Есекен. Бесеннен бір бала — Қуат. Қуаттан бір бала — Құдайберген. Дүйсембайдан үш бала — Мереқе, Отарбай, Қосымбай. Мерекеден үш бала — Туғанбай, Қосбақ, Бектілеу. Өтесіннен жеті бала, бəйбішеден — Қалдыбеқ, Сүгір, Далан, тоқалынан — Сүйірбас, Келдібек, Сəңдібек, Бердібеқ. Қалдыбеқтен — Шомпық, Ылғалбай, Жадырасын, Отарбай, Сəтембай, Есембай. Есембайдан еқі бала — Бисеген, Нұрым. Сүгірден еқі бала - Есет, Жайлыбай. Есеттен үш бала — Ақпенбет, Төлеқе, Ержан.

Даланнан екі бала — Мейрамберді, Қалыш. Мейрамбердіден үш бала — Тышқамбай, Достамбай, Дөңесбай. Қалыштан бір бала — Қойшыбай. Сүйірбастан ұш бала - Жақау, Текей, Жабай. Жақаудан үш бала — Ақназар, Алпан, Бисеахмет. Теқейден бір бала — Қарамеқен. Қелдібектен бір бала — Таңатар. Таңатардан үш бала — Мұрат, Беқсұлтан, Бегендік. Бердібектен төрт бала — Төлесін, Құбығұл, Қосай, Досай. Арыкбайдан төрт бала, бəйбішеден — Ізбасар, Бекбасар, Қатпа, тоқалынан — Байдос. Ізбасардан екі бала — Қүттығұл, Шəден. Құттығұлдан бір бала — Демесін. Демесіннен бір бала — Ақшабай. Шəденнен сегіз бала, бəйбішеден — Сүйесін, Тақан, Шолпан, Шүренбай, Нəрембай, тоқалынан — Өтеш, Бисен, Бижан. Бекбасардан бес бала — Аманқұл, Еділ, Қынан, Сапы, Шанды. Аманқұлдан үш бала - Кілен, Селеубай, Жексен. Еділден үш бала — Тоқбай, Жусанбай, Досбай. Қыланнан екі бала — Бейбіт, Кемел. Сапыдан бес бала — Тəуеқел, Алдаонғар, Тастан, Жəми, Мұхан. Шаңдыдан екі бала — Құлажат, Наурыз. Қатпадан бір бала — Есір. Есірден үш бала — Ақбай, Ақшолақ, Акмырза. Ақшолақтан екі бала — Бимырза, Ақыл. Ақмырзадан бір бала — Балабатыр. Байдостан бір бала — Акжан. Акжаннан бір бала — Мəкір. Шолпанқұлдан екі бала — Тəңірберген, Əлдеке. Тəңірбергеннен екі бала — Досберген, Есберген. Есбергеннен төрт бала - Қошан, Жаменес, Ермекбай, Оразымбет.

Əлдекеден үш бала — Серікбай, Шегебай, Дүкенбай. Молжігіттен үш бала — Түрлан, Жарылғас, Ықылас. Ықыластан бір бала — Құлназар. Құлназардан екі бала — Медет, Қуат. Дауылбайдан бір бала — Маңғыбай. Маңғыбайдан бір бала — Жүбатыр. Жұбатырдан үш бала - Дүйсен, Сисен, Сəрсекен. Лепестен үш бала — Қыдыр, Мағанбай, Сəрсембай. Қыдырдан үш бала — Бижан, Ержан, Айтжан. Сəрсембайдан екі бала — Қортан, Жайлаубай. Қондыбайдан бір бала — Бисен. Бисеннен бір бала — Тайлан. Қамысбайдан екі бала — Əлжігіт, Тəшір. Əлжігіттен екі бала - Жетібай, Жанабай. Тəшірден үш бала — Өсербай, Еділбек, Шенен. Күмісбайдан төрт бала — Доспанбет, Шоңай, Бəубек, Тəубек. Доспанбеттен үш бала — Өмір, Мəшін, Мақар. Өмірден үш бала — Сеп, Аймағанбет, Жүнбас. Мəшіннен төрт бала — Қүлмағанбет, Жалғасбай, Ораз, Қүрман. Құрманнан екі бала - Қоңырбай, Тұрақбай. Мақардан бес бала — Ыбырайым, Үбі, Сарыбай, Оңғарбай, Тыштықұл. Ыбырайымнан еқі бала — Шымағанбет, Смадияр. Үбіден төрт бала — Əбибулла, Нəби, Қали, Көздібай. Оңғарбайдан үш бала — Убайдулла, Əлеулет, Бесімбай. Тыштықүлдан еқі бала — Намазбай, Сəрсембай. ^блжабайдан еқі бала — Барак, Бисембай. Бисембайдан үш бала — Қаржаубай, Қалын, Карабас. Атамбайдан екі бала — Қалдыбек, Бисенқүл. іҚалдыбектен екі бала — Едіге, Есекей. Жанбоздан бес бала — Өтеулі, Матай, Айым, Шақа, Жаманқара. Өтеуліден бес бала - Тымқара, Телқара, Үзақ, Боздақ, Сандық. Матайдан он бала, бəйбішеден — Ботақара, Төлес,

Қуандық, Сүйіндік, Өтеген, тоқалынан - Мыңжасар, Көпжасар, Мыңбай, Жүзбай, Онбай. Ботакарадан жеті бала - Мырзабек, Қожабек, тоқалынан — Аман, Заман, Шаумұрын, Сағызбай, Сəтбай. Мырзабектен еқі бала, бəйбішеден — Жұбанияз. Жұбанияздан бір бала — Құдабай. Құдабайдан төрт бала — Шағыр, Қобылаш, Əмір, Əлен. Шагырдан бір бала — Жаңбырбай. Жаңбырбайдан бір бала — Шалабай. Қобылаштан екі бала — Əлдермен, Шынбай. Əленнен екі бала — Қожық, Əуелбай. Қалаубайдан бір бала — Құдайберген. Аманнан алты бала, бəйбішеден — Мақы, Бөрі, тоқалынан — Жолдасбай, Төлеп, Жылқыбай, Жұмабек. Мақыдан бір бала — Досан. Досаннан екі бала — Қонақбай, Сауытбай. Сауытбайдан екі бала — Сейітмүхан, Төселбай. Бөріден алты бала, бəйбішеден - Бижан, Забыхан, Қадырхан, тоқалынан — Смадияр, Қошай, Кенжебай. Смадиярдан бір бала — Жөнелбек. Қошайдан екі бала — Нұртілеу, Бекжан. Кенжебайдан еқі бала — Тапыл, Табылды, Салық. Салықтан үш бала - Айладыр, Наурызбай, Зинеғали. Жолдасбайдан бір бала — Ізберген. Жылқыбайдан бір бала — Нəрік. Жұмабектен бір бала — Ақтөре. Заманнан үш бала — Салық, Атажан, Маханбет. Атажаннан бір бала — Қыдырқожа. Қыдырқожадан бір бала — Сəбит. Шаумұрыннан бес бала — Кебіс, Əбілхан, Шонкал, Қожақ, Дүйіттг. Кебістен екі бала - Сəуірбай, Жолдыбай. Əбілханнан бір бала — Қызылбай. Дүйіштен бір бала — Тінейбай (баласы бар). Сағызбайдан екі бала — Ізімберген, Қолат. Ізімбергеннен бес бала — Итемген, Тəжібай, Əуелбай, Оңалбай, Шығамбай.

Сəтбайдан сегіз бала — Боранбай (бір бала), Дағдаш (бір бала), Қожахмет, Қыдырахмет, Қанбай, Ембай, жеңге алғаннан — Қожамқұл, Қойшыбай. Қыдырахметтен екі бала — Маңғыбай, Қадырбай. Қанбайдан бір бала — Нұрым. Қожабектен он бала, бəйбішеден — Айытмағанбет, Есенияз, бірінші тоқалынан — Алдаш, Кеуеш, екінші тоқалынан — Томалақ, үшінші тоқалынан — Елемес, Қызылбас қызы əйелінен — Оразбай. Есенияздан екі бала — Еспан, Білман. Еспаннан төрт бала — Нұрғазы, Нұрсейіт, Ерғазы, Қезбай. Білманнан үш бала — Тағанбай, Тағанияз, Аязбай. Қеуештен төрт бала — Мұрын, Шорытбай, Бисен, Шəкі. Мұрыннан төрт бала — Бисембай, Шодан, Рахмет, Қармыс. Шорытбайдан бір бала — Бесқонақ. Томалақтан төрт бала — Ізбас, Ақжігіт, Бозжігіт, Ермек. Елеместен үш бала — Төрехан, Мендібай, Тайғара. Төреханнан бір бала - Қүрмаш (бір бала). Оразбайдан бір бала — Лəтіп. Лəтіптен еқі бала — Сəттіғұл, Жұбатхан. Төлестен үш бала — Жаманбай, Көпен, Жұмағұл. Жаманбайдан бір бала — Тасболат. Көпеннен Шəріп балалары. Жұмағұлдан бір бала — Атанша. Атаншадан бір бала — Ақнияз. Қуандықтан үш бала — Шаңбас, Балғымбай, Дəмен. Шаңбастан екі бала — Қалжан, Əбіл. Қалжаннан төрт бала — Шот, Əлі, Ораз, Қали. Балғымбайдан үш бала — Сарқұл, Жұмағұл, Тəжімағанбет. Жұмағұлдан бір бала — Көлбай. Көлбайдан бір бала — Жалғас. Тəжімағанбеттен екі бала — Қалдықожа, Қыңырбай. Дəменнен үш бала — Қағанақ, Қосқұлақ, Ноғай. Қағанақтан бір бала — Жауын.

Қосқұлақтан бір бала — Шайқы. Сүйіндіктен бір бала — Құлшар. Құлшардан алты бала — Құл, Алман, Құлбарақ, Кене, Шəбіқ, Берді. Құлдан үш бала — Мəдемі, Тəжібай, Қошқар. Мəдеміден бес бала — Бекарыстан, Бекбай, Тегісбай Жүман, Қиялбай. Бекарыстаннан бір бала — Зердебай. Тəжбаннан екі бала — Қали, Аралбай. Алманнан еқі бала — Байтөбет, Өрдеқ. Байтөбеттен бір бала — Зақария. Құлбарақтан сегіз бала — Нақ, Тұржан, Нұржан, Беқен, Жылқыбай, Аймағанбет, Стамбұл, Тəңірберген. Нақтан алты бала — Саназар, Айназар, Иман, Қауқар, Қартбай, Нармағанбет. Тұржаннан еқі бала — Жұмағазы, Бекше. Нұржаннан екі бала — Дəуіт, Сауыт. Бекеннен бір бала — Итемген. Жылқыбайдан еқі бала — Тасмағанбет, Эбен. Тəңірбергеннен екі бала — Маханбетқалы, Нұрбай. Көнеден үш бала - Сарбай, Беқ, Лесбай, Қожа. Лесбайдан бір бала — Жаңбырбай. Қожадан бір бала — Теміржан. Бердіден бір бала — Қожаберген. Қожабергеннен бір бала — Əлқуат. Өтегеннен екі бала — Əжібай, Толыбай. Əжібайдан төрт бала - Сасық, Жантақбай, Тоқбай, Нарымбай. Сасықтан бес бала — Төремұрат, Қанғабай, Қотырбас, Қүрман, Қилаш. Төремұраттан үш бала — Бек, Құраш, Əбді. Қотырбастан бір бала — Сəлмен. Қүрманнан бір бала — Қош. Жантақбайдан екі бала — Сейілхан, Рзахан. Тоқбайдан бір бала — Маман. Толыбайдан бір бала — Көптілеу. Көптілеуден үш бала — Қорған, Жанаш, Қощы.

Қорғаннан екі бала — Жұлдызбай, Көпжан. Жанаштан бір бала — Əдік. Мыңжасардан төрт бала — Қалмамбет, Шəкілік, Тынымбай, Жирен. Қалмамбеттен төрт бала — Шолақ, Омар, Оспан, Бөпе. Шолақтан алты бала — Қонар, Көшер, Досымбай, Бисалы, Қосан, Бекібай. Омардан бір бала — Тегісбай. Тегісбайдан екі бала — Нұрлепес, Байназар. Оспаннан бір бала — Майлыбай. Майлыбайдан екі бала — Түрікпен, Аллан. Бөпеден бір бала — Айдар. Айдардан бір бала — Ғұбайдулла (балалы). Шəкіліктен бір бала — Азамат. Азаматтан төрт бала — Медеу, Сатыбалды, Əмин, Мəди. Тынымбайдан бір бала — Самалық. Самалықтан екі бала — Сүйеп, Медет. Сүйептен бір бала — Меделбай. Медеттен бір бала — Телібай. Мыңбайдан бір бала — Жұмабай. Жұмабайдан төрт бала — Төлеу, Танықұл, Əйеп, Шəкен. Көпжасардан екі бала — Байқұл, Баймембет. Байқұлдан екі бала — Қүдайберген, Алдаберген. Құдайбергеннен үш бала — Бозтай, Нұртай, Болтай. Алдабергеннен бір бала — Елубай. Бəймембеттен екі бала — Медет, Өтесін. Өтесіннен бір бала — Маку (балалы). Онбайдан үш бала — Байбол, Жамбол, Қожамбет. Байболдан төрт бала — Ұлықпан, Ернияз, Сарнияз, Қарабай. Сарнияздан екі бала — Жексен, Өтелбай. Қарабайдан бір бала — Қорқыт. Қожамбеттен екі бала — Қожыр, Дүйсен. Қожырдан үш бала — Бегендік, Өсер, Үсембай. Айымнан жеті бала — Қонызақ, Қабылан, Арыстан, Кенжен, Қарымқожа, Ермек, Жолбарыс. Қонызақтан бір бала — Тілеулі. Тілеуліден бір бала — Ығылман.

Қабыланнан үш бала — Бəйтерек, Есенкөбек, Пұсырман. Бəйтеректен екі бала — Жанкісі, Қанбай. Жанкісіден екі бала — Нетбай, Бекбай. Есенкөбектен бес бала, бəйбішеден — Əбдір (балалы), Үбіш, Өтебай (балалы). Ботакөз деген əйелінен — Құдабай, Шанытбай. Үбіштен екі бала — Төрехан, Өрдек. Төреханнан екі бала — Хасан, Қүсайын. Қүдабайдан бір бала — Ақшолақ. Ақшолақтан екі бала — Қалдыбай, Жиделі. Шаңытбайдан бір бала — Атшыбай (бір бала). Пүсырманнан екі бала — Қүдас, Тілек. Қүдастан екі бала — Енсеп, Шанақ. Тілектен үш бала — Нəби, Қоңырбай, Назар. Арыстаннан бір бала — Қабақ. Қабактан үш бала — Қүнанбай, Озғанбай, Көкен. Кенженнен төрт бала — Есенқожа, Құнанқожа, Аманқожа, Күзембай. Есенқожадан бір бала — Түйеші. Түйешіден бір бала — Маңғыбай. Қүнанқожадан төрт бала — Лапай, Шағыр, Жұбау. Лапайдан бір бала — Əлдермен. Шағырдан бір бала — Бисембай. Бисембайдан екі я үш бала — Нұрғали, ... Нұрғалидан бір бала — Дана. Есқалидан бір бала — Тəжіқара. Жұбаудан екі бала — Ізғали, Қами. Қарымқожадан бір бала — Алтан. Алтаннан бір бала — Бисенғали. Ермектен бір бала — Жалғасбай. Жолбарыстан бір бала — Қауғаяқ. Қауғаяқтан уш бала — Қыдырбай, Кенебай, Жарас. Қыдырбайдан бес бала —Досжан, Тəжімұрат, Ершуақ,... Досжаннан бес бала — Иман, Мұхан, Түйте, Əбіш, ... Кенебайдан еқі бала — Таған, Сисен. Тағаннан екі бала — Жəуміт, ... Сисеннен екі бала — Көмірғали, Жолболды.

Тəжімұраттан бір бала — Оразалы (балалы). Шакадан бес бала — Бекқұлы, Жанқұлы, Жанбай, Еділбай, Жазықбай. Бекқұлыдан екі бала — Мендібай, Қыртан. Мендібайдан үш бала — Құлжан, Шала, Көшімбай. Құлжаннан бір бала — Ақмолда. Ақмолдадан екі бала — Үмбеталы, Салық. Шаладан бір бала — Шалабай. Көшімбайдан бір бала — Атабай. Қыртаннан екі бала — Ақпанбет, Қарамбет. Ақпанбеттен екі бала — Қүлкісі, Қалам. Қарамбеттен жеті бала — Алмағанбет, Арыкбай, Еркеғұл, Еселбай, Дисалы, Алпысбай, Тынымбай. Алмағанбеттен бір бала — Қуандық. Қуандықтан бір бала — Сағындық. Арықбайдан бір бала — Іздібай. Ерқеғұлдан бір бала — Өзбеқ. Еселбайдан бір бала — Берік. Дисалыңан бір бала — Ерсары. Жанқұлдан жеті бала — Төлеқожа, Андақаш, Құтпенбет, Тұрмамбет, Мұңайтпас, Қалмембет, Əлмембет. Жамбайдан тəрт бала—Бернияз, Қалнияз, Раманберді, Балта. Бернияздан екі бала — Ізтілеу, Орынбай. Ізтілеуден үш бала — Танғұл, Қанатбай, ... Қалнияздан екі бала — Алдан, Ермеқ. Еділбайдан екі бала - Есқара, Досқара. Есқарадан үш бала - Мұрын, Жүсіп, Бүркіт. Мұрыннан үш бала — Қөшімбай, Орымбай, Шəлтеқ. Жүсіптен үш бала — Қөшербай, Шолтаман, Шегір. Көшербайдан бір бала — Есен. Шолтаманнан бір бала — Берішбай. Шегірден бір бала — Сарман. Досқарадан екі бала — Бабы, Жазықбай. Бабыңан алты бала — Наурызбай, Серікбай, Өмірбай, Таңбай, Бисембай, Тұяқ. Жазықбайдан екі бала — Тақбай, Сүйінқара. Таңбайдан екі бала — Мəмбетнияз, Тоқтамыс.

Мəмбетнияздан бір бала — Қоңқақ. Тоқтамыстан үш бала - Боранқұл, Кенешбай, Бөген. Боранқұлдан төрт бала — Жетекбай, Олжабай, Үргешбай. Үргешбайдан екі бала — Жарылғас, Кемелхан. Сүйінқарадан төрт бала - Төлеген, Тілеміс, Бектеміс, Бекназар. Жаманқарадан сегіз бала — Телемген, Тілеміс, Тілеп, Көтенбай, Есенкелді, Амантұрлы, Тілембай. Бектұрлы. Телемгеннен он бала, бəйбішеден — Амандық, Қощы, Жапар, Алдаберген, Жанпейіс, Беқен, тоқалынан — Жолмағанбет, Ізмағанбет, Қожамбет, Аманжол. Жапардан екі бала — Дыбыс, Жубай. Дыбыстан екі бала — Қайырбай, Ағыс (үш бала). Алдабергеннен бір бала — Құрманияз. Жанпейістен алты бала — Сарқожа, Нұрсұлтан, Аймағанбет, Саламат, Зиней, Меқе. Бекеннен бір бала — Қоржынбай. Жолмағанбеттен еқі бала — Аралбай, Алшынбай. Ізмағанбеттен бір бала — Қайырхан (екі бала). Тілемістен төрт бала — Сатыбалды, Мақтымберді, Қосуақ, Шормақ. Сатыбалдыдан екі бала — Бекен, Əліш. Беқеннен еқі бала — Бердіғали, Нұржан. Əліштен екі бала — Құрмаш, Мендіқұл. Құрмаштан бір бала — Жабағы. Мактымбердіден үш бала — Тілеулі, Шөкім, Құлжұмыр. Тілеуліден екі бала — Елбай, Темірқұл. Құлжұмырдан бір бала — Баянқұл. Қосуақтан төрт бала — Тасмағанбет, Қиян, Төребай, Тобыш. Қияннан екі бала — Дағыстан, Табын. Төребайдан бір бала — Əлім (балалы). Шормактан екі бала — Əлібай, Демесін. Демесіннен бір бала — Тұрбай. Тілептен төрт бала — Маман, Бабан, Нəубет, Алданазар. Маманнан екі бала — Нығыман, Төлекұс. Нығыманнан бір бала — Жаңбыршы.

Бабаннан екі бала — Қостек, Байшағыр. Қостектен бір бала — Толтырбай. Толтырбайдан бір бала — Найзабек. Нəубеттен екі бала — Есенғұл, Мамбетқұл. Есенғұлдан екі бала — Шəкібас, Əнес. Шəкібастан бір бала — Намазбай. Əнестен бір бала — Сартбек (екі бала бар). Мамбеткүлдан екі бала — Əукеш, Сакаш (үш бала бар). Алданазардан төрт бала — Шорбас, Олжабай, Қоңырбай, Адырбай. Шорбастан екі бала — Ноғай, Тілеген (балалы). Ноғайдан бір бала — Болатбай (балалы). Олжабайдан үш бала — Ақкөт, Ораз, Өтеп. Қоңырбайдан екі бала — Жылекеш, Төлеген (екі бала бар). Көтенбайдан үш бала — Ерімбет, Сүйішбек, Қалымбет. Ерімбеттен төрт бала — Батырбек, Куанышбеқ, Талас, Жарас. Батырбектен жеті бала — Аманқос, Төлес, Бөлекбай, Қонай, Айтыман, Бөпесары, Кенесары. Қуанышбектен үш бала — Шəукен, Сəркен, Мұзбай. Жарастан екі бала — Сағындық, Ішқен. Сағындықтан екі бала — Дəулет, Жаманқұл. Сүйішбектен төрт бала — Бəйсеу, Ұшқанбай, Ниязбай, Көшек. Есенкелдіден сегіз бала — Нүржақып, Мошан, Қайралап, Маңғыбай, Танқыбай, Қойбағар, Мыса, Тоқтар. Нұржақыптан бес бала — Боранқұл, Құбығұл, Наурызбай, Базарбек, Сүндет. Боранқұлдан бір бала — Салпы. Қүбыгулдан бір бала — Шəди. Наурызбайдан бір бала — Бисембек. Мошаннан төрт бала — Жолдыбай, Ергенбай, Хораз, Назархан. Ергенбайдан бір бала — Кадыр. Хораздан бір бала — Сапар. Қайралаптан бір бала — Шағыр.

Шағырдан бір бала — Орынбас. Орынбастан бір бала — Əшір. Əшірден үш бала — Мəлік, Жалғас, Шəмпік. Танқыбайдан бір бала — Төлеген. Қойбагардан үш бала — Каржаубай, Оразат, Қармыс. Қаржаубайдан бір бала — Шерім. Шерімнен бір бала — Айымбек. Мысадан екі бала - Демеген, Жолдасбай. Тоқтардан бес бала - Отарбай, Қосбармақ, Жайлаубай, Ырлаубай, Жаймағанбет. Отарбайдан бір бала — Ордаш. Ордаштан бір бала — Қуаныш. Қосбармактан бір бала — Мəтен (екі бала). Жайлаубайдан бір бала — Қанаш. Жаймағанбеттен алты бала — Сəуле, Жұма, Құлбала, Қуандық, Сүйіндік, Болатбай, ... Қүлбаладан үш бала — Жəкібай, Кузембай, Аязбай. Амантұрдыдан үш бала — Төлеу, Шүкір, Келдібай. Келдібайдан бес бала — Рақыні (екі бала бар), Қожақ, Қожахмет, Əділ, Əбді. Тілембайдан үш бала — Иса, Құлбарақ, Орақ. Исадан екі бала — Нүрберген, Кемелхан. Нұрбергеннен төрт бала — Жолаш, Шүкіралы, Ахун, Салық. Кемелханнан үш бала — Əбдіғали, Уəли, Махмүт. Құлбарақтан төрт бала — Түсмағанбет, Сарқошқар, Нəрдек, Қыдыр. Түсмағанбеттен төрт бала — Ізберген, Тасқымбай, Үмбет, Ермек. Сарқошқардан екі бала — Демберген, Серік. Қыдырдан бір бала — Кайрат. Орақтан төрт бала — Ақбас, Сейілхан, Жайылхан, Нəбихан. Ақбастан екі бала — Керекбай, Али. Сейілханнан үш бала — Шалабай, Өскімбай, Қызылкұл. Нəбиханнан екі бала — Жоламан, Берекет. Бектұрлыдан үш бала — Мыңбай, Жантілеу, Бектілеу.

Ескерту: Исаға кірме, арғы атасы Есенқұл, Беріш Жаманқараның жиені Нұрлыбек (Жақсылық), Сеңгірбек, Жақсылықтан төрт бала — Алдаберген, Қилыбай, Мəстек, Кенже. Алдабергеннен бір бала — Сисембай (балалы). Қилыбайдан үш бала — Шəудірбай, Егдірбай, Қатарбай. Мəстектен еқі бала — ... Кенжеден бір бала — Сайлау. Сенгірбектен екі бала — Көшербай, Орынбай. Көшербайдан алты бала — Иманбай, Мəди, Жұмағұл, Дүйсен, Əбілхан, Дəлухан. Көрпеден үш бала — Маңғыбай, Қүйік, Аралбай. Маңғыбайдан төрт бала — Байсау, Қылыш, Ырғыз, Торқа. Байсаудан үш бала — Бозай, Құлтас, Сары. Бозайдан үш бала — Аман, Есен, Əжен. Аманнан бір бала — Есқожа. Есқожадан алты бала, бəйбішеден — Қаражан, Сүйішбек, тоқалынан — Үзакбай, Болтай, Жұмағазы, екіншітоқалынан — Жөнелбек. Жөнелбектен бір бала — Отарбай (балалы). Өсеннен бес бала, бəйбішеден — Қобылан, Қоңқа, Дүтбай, тоқалынан — Жалғасбай, Жұмағұл, екінші тоқалынан — Иітбай. Қобынаннан бір бала — Беқтұрған. Жалғасбайдан үш бала — Қошабай, Түстемір, Əбдіхалық. Əбдіхалықтан бір бала — Əміржан. Əміржаннан еқі бала — Маршал, Шора. Жұмағұлдан екі бала — Жанұзақ, Айзақ. Иітбайдан екі бала — Ахмет, Шайқы. Əженнен үш бала - Мұрын, Əлмен, Қалды жəне Төртқара мен Нұрғара. Мұрыннан бір бала — Шудабай. Шудабайдан екі бала — Жақып, Жүсіп. Əлменнен бір бала — Ақыбай. Төртқарадан үш бала — Қонысбай, Жұма, Тұмыш. Қонысбайдан бір бала — Ернияз.

Ернияздан бір бала — Тілеген (балалы). Тумадан — Дат балалары бар. Тұмыштан үш бала — Садық, Ідім (балалы), Сəйдім (балалы). Нұрқарадан үш бала — Қожаберген, Тастай, Сали. Қожабергеннен төрт бала — Ершіман, Қозыбақ, Ақсан, Шеруен. Құлтастан төрт бала — Еспенбет, Доспанбет, Бəймен, токалынан — Дайрабай. Еспенбеттен екі бала - Балабай, Жаңбырбай (екі бала). Доспанбеттен бір бала — Саки. Бəйменнен төрт бала — Сынабай, Қоңыр, Қуанбай, Шанамбай. Сынабайдан бір бала — Əлмағанбет. Қоңырдан екі бала — Əбілқасым, Тəжіғұл. Қуанбайдан екі бала — Айтуар, ... Шанамбайдан бір бала - Егізбай. Дайрабайдан төрт бала — Нұржан, Бөгіс, Кебіс, Жайлау. Сарыдан бір бала — Қүдайберген. Қүдайбергеннен үш бала — Бекежан, Төлеген, Бөлеген. Бекежаннан екі бала — Онбосын, Түйеші. Төлегеннен бір бала — Өткен. Қылыштан екі бала — Барқын, Жарқын. Барқыннан үш бала — Естемес, Есбай, Қосбай. Естемістен екі бала — Кайып, Шотық. Есбайдан үш бала — Тоқсамбай, Сеқсембай, Базаркелді. Тоқсамбайдан екі бала — Қоңыр, Қоржынбай. Қосбайдан үш бала — Қашқынбай, Тасқынбай, Қодар. Қашқынбайдан бір бала — Қалдыбай. Тасқынбайдан бір бала — Мұхан. Қодардан бір бала — Құлжүмыр. Жарқыннан алты бала — Елемес, Кенжебек, Сəдімен, Əбен, Махамбет, Мұстафа. Елеместен үш бала — Қосуақ, Мал, Беген. Қосуақтан екі бала — Өсер, Ышбай. Маядан төрт бала — Балмембет, Қамысбай, Қалабай, Өмірбай.

Балмембеттен бір бала — Сəтібай. Калабайдан екі бала — Түйеші, Қарамұрза (бұл балалы). Өмірбайдан бір бала — Досжан (балалы). Бегеннен бір бала — Төлен. Төленнен төрт бала — Қүлқара, Үденбай, Болысбай, Наурызбай. Кенжебеқтен бес бала, бəйбішеден — Құлмаш, Өте, Қарабас, тоқалынан — Көпберген, Бисем. Құлманнан екі бала — Əліке, Сəтмағанбет. Қарабастан төрт бала — Омар, Оспан, Қыдыр, Үмбет. Көпбергеннен екі бала — Қуатбай, Қанатбай. Бисемнен бір бала — Өмірзақ. Өмірзақтан бір бала — Сарау. Сəдімекген үш бала — Бəймен, Тұман. Бəйменнен екі бала — Сəрсембай, Бесімбай. Сəрсембайдан үш бала — Майқалпыр, Қибас, Аманжол. Майқалпырдан бір бала — Төлеш. Томаннан екі бала — Қотырбай, Əби. Қотырбайдан бір бала — Қазанбай. Əбиден үш бала — Іздібай, Жексен, Кенже. Əбеннен бір бала — Қалмамбет. Қалмамбеттен еқі бала — Қуамбай, Жайлыбай. Куамбайдан үш бала — Айқожа, Сүйіндік, Атағали. Жайлыбайдан бір бала — Жексенғали. Күйіктен екі бала — Бекбауыл, Жанбауыл. Аралбайдан төрт бала — Баби, Бабан, Баракат, Сырлыбай. Бабайдан алты бала — Жолдыбай, Қойлан, Бастыбай, Сырлыбай, Кенжебай, Көпбай. Сегізбайдан екі бала — Күшік, Қосбармақ. Күшіктен сегіз бала, бəйбішеден — Қареке, Самеке, Сам, Кара, тоқалынан — Алтынбек, Күміс, Айғыр, Құлшык, Қарекеден екі бала — Жылдан, Шала. Самнан екі бала — Пышан, Тыныштық. Тыныштықтан екі бала — Айдаралы, Есмағамбет. Есмағамбеттен бес бала — Сүндет, Ерқаш, Селбай, Елбай, Нұрқан. Пышаннан екі бала — Итолы, Сатыбалды.

Итолыңан үш бала — Мəт, Қыдыр, Бəйтілеу. Мəттен үш бала — Жаман, Атшыбай, Омар. Қыдырдан бір бала — Нүрмағанбет. Нұрмағанбеттен бес бала — Сəбит, Өтелген, Төлесін,... Бəйтілеуден үш бала — Нұрбаулы, Нұрлан, Қарғабай. Нұрбаулыдан үш бала — Сардарбеқ, Атаман, Қалдыаман. Нұрланнан екі бала — Шұғай, Шəміл. Қарғабайдан екі бала — Сиғали, ... Қарадан бір бала — Əбен. Əбеннен бір бала — Бекембай. Бекембайдан бір бала — Таған. Алтынбектен бір үй бар — Бақыт. Күмістен төрт бала - Əкім, Бурықұл, Жүзіқұл, Үмбет. Əкімнен төрт бала — Бəймен, Ержан, Кален, Махамбет. Бəйменнен үш бала — Атанкұл, Көшербай, Базарбай. Ержаннан бір бала — Есенаман. Есенаманнан екі бала — Өтесін, Демен. Деменнен бір бала — Қызылғұл (балалы). Қаленнен бір бала — Орынбай. Орынбайдан бір бала — Спан. Махамбеттен екі бала — Ещан. Ещаннан төрт бала — Алдашбай, Кұлыбек, Төлешбай,... Үмбеттен екі бала — Сүгір, Мəмбет (палуан, бұлар 5-6 еді). Мəмбеттен екі бала — Рахман, ... Айғырдан төрт бала — Тінікей, Емберді, Каптан. Тінікейден үш бала — Құлсары, Молбай, Қолбай. Ембердіден үш бала — Жəнет, ... Жəнеттен екі бала — Қоныс, ... Қоныстан бір бала Қаби. Шауқардан бір бала — Ерсайын. Құлшықтан үш бала - Құрман, Раш, Қабылан. Құрманнан үш бала — Көш, Алпысбай, Жетпісбай. Көштен үш бала — Нұрлыбай, Меңдібай, Екібай. Сағыздан бір бала — Аяп (бес бала бар). Қосбармақтан төрт бала — Матай, Төлеп, Нұрбай, тоқалынан — Өтепберген. Матайдан төрт бала — Шəудір, Нысамбай, Есеналы, Кенжеалы.

Шəудірден бес бала — Аманбек, Есенбек, Базылбек, Көккөз, Шегір. Аманбектен жеті бала — Қошай, Дошай, Мəтеқмолда, Қошқарбай, Оразбай, Омар, Көнбас. Есенбектен бес бала — Тастайбек, Қожабек, Темірбек, Сұлтанбеқ, Мырзабеқ. Базынбеқтен төрт бала — Тілеубек, Жүнбай, Тілеулі, Өтетілеу. Өтетілеуден бір бала — Берді. Көккөзден екі бала — Байзақ, Өтен. Шегірден бір бала — Сүйесін. Нысамбайдан екі бала — Көделі, Сасықбай. Көделіден төрт бала — Бурабай, Бұйрабай, Сүйірбай, Шудабай. Сасықбайдан ей бала — Қуат, Жұбатыр. Баяндыдан екі бала — Жұмабай, Ақеділ. Жұмабайдан екі бала — Итбала, Ақбала. Ақеділден екі бала — Тұрлаубай, Шарғабай. Есеналыңан екі бала — Артыкбай, Асан. Артықбайдан үш бала — Қуамбай, Тəжімағанбет, Тілеумаганбет. Қуамбайдан бір бала — Боранбай. Тілеумағанбеттен бір бала — Қонысбай. Асаннан бір бала — Сарбала. Кенжалыдан еқі бала — Пұсырман, Жарас. Пұсырманнан бір бала — Есіркей. Есіркептен бір бала - Мүсіркей. Жарастан төрт бала — Бөгембай, Ақнияз, Бөкей, Жетпіс. Бөқембайдан бір бала — Жанабай. Төлептен екі бала — Иманалы, Жұрынтай. Иманалыдан жеті бала — Мінасын, Сейіт, Жұбаназар, Соназар, Дəулет, Нұржан, одан — Тəстемір, Соңберген, одан үш бала бар. Дəулеттен екі бала — Бадырақ, Тəжібай. Тəжібайдан ей бала — Үсембай, Жақсылық. Бадырақтан бір бала — Қарағұл. Сейіттен үш немесе төрт бала — Бұлтуған, ...

Жұбаназардан бір бала — Ерлан. Соназардан 4-5 бала — Ыбан, Қартбай (балалы). Ыбаннан ей бала — Рза, Шора. Бурабайдан төрт бала — Шонақ (бұдан 3 бала), Бақай, Баймағанбет, Тоғай. Тоғайдан сегіз бала — Жолмағанбет, Ахмет, Бесімбай, Аман, Намазбай, Тасымбай, Досымбай, Шодыр. Бақайдан бір бала — Есен. Баймағанбеттен бір бала — Медеубай. Өтепбергеннен үш бала — Көпжасар, Баймағанбет, Бимағанбет. Көпжасардан үш бала — Қожалақ, Өмірбай, Жандай. Сүгіралыдан ей бала — Акқете, Акқошқар. Ақкетеден сегіз бала — Жайықбай (Малта балалары), Назар, (Бопанайлар), Сеңгірбай, Жамансары (Қоңырмен, Қалымдар), Қонай (Асқарлар), Кенжесары, Алшынбеқ, Қойлыбай. Кенжесарыдан ей бала — Құрман, Таған. Құрманнан үш бала — Нəубет, Отыншы, Қаржау. Тағаннан бір бала — Игібай. Отыншыдан ей бала — Көптілеу, Жөнелбек. Қаржаудан ей бала — Бисембай, Сəрсембай. Акқошқардан үш бала — Қабыл, Елеш, Қожаберген. Қабылдан алты бала — Дін, Шын, Дос, Щүреп, Құтымбет, Байшан, Шойынбай. Құтымбеттен үш бала - Қораз, Жылқышы, Егізбай. Байшаннан ей бала — Рабай, Төлеп. ПІойынбайдан бір бала — Өсймбай. Медетген төрт бала, бəйбішеден — Батыр, Байбол, өзбек қызы əйелінен — Бүлғақ, Сырғақ. Батырдан тоғыз бала — Шомақ (Сауранбай балалары), Бердалы (Айдығұл тұқымы), Бегалы (Алдаберген балалары), Тілеулі (Тегісбайлар), Серапы (Нұржан, Бекжандар), Тұманша (Бастыбай, Кенжебайлар), Өте (Тілемістер), Қият, Үсен. Байболдан екі бала — Арғымбай, Алшымбай. Арғымбайдан бес бала — Мамырша (Еспенбет балалары), Клдырша, Түрікпенбай, Төлеп, Ізбас.

Қадыршеден төрт бала — Атанияз, Мəмбет, Тəтімбет, Еңсеп. Еңсептен бір бала — Есболай, ... Есболайдан бір бала — Байғали (балалы). Түрікпенбайдан екі бала — Дəрмұрат, Шағыр. Дəрмұраттан бір бала — Берішбай. Төлептен — Тентексары, Бітімбайлар. Ізбастан үш бала - Қарамүрат, Алмұрат, Қалдымұрат. Қарамүраттан бір бала — Шетімек. Алмұраттан бір бала — Басшы (Құрмандар). Қалдымұраттан бір бала — Досшы (Табылдынар). Алшынбайдан бір бала — Жолдыбай. Жолдыбайдан бес бала, бəйбішеден — Үйтолы, Тайлаш, Қонай батырдың немере қызы Бəлуден — Құрманияз, Байпақ, Жұбанияз. Жолдыбайдан еқі бала — Итолы, Тайлан. Итолыдан бір бала — Тұрмамбет. Тұрмамбеттен төрт бала — Айдарбай, Қуатбай, Садуақас, Бүркіт. Қуатбайдан екі бала — Анас, Шахатбай. Анастан екі бала — Балапаш (балалы), Сисембай (балалы). Шахатбайдан екі бала - Мұханбет, одан — Арман. Бүркіттен бір бала — Айтуар, одан — Өмірзақ, Қатен, Ибраим, Есен. ХАЛЫҚТЫҢ САЛТ-САНАСЫНДАҒЫ, ҚОҒАМДЫҚ ТҮРМЫСЫНДАҒЫ, ДІНИ СЕНІМДЕРІНДЕГІ АРУАҚТАРДЫҢ ОРНЫ 1. Артында ру я ұрпақ болып қалу үшін өткен атабабалары я оның тұқымы, мысалы, төрт-бес атаға қелгенде арысы 100, берісі 40-50 үй болса, олар өздерін біздер пəлен румыз деуіне болады. Бірақ олар белгілі атақты ру болмаса да, өзара олар, өз туыстарын біздің пəленшелер айтты, болмаса сөйтті деп жатады. Жалпы, ел аузында олардың толып жатқан əйгілі ізі, сөзі қалмаса да.

2. Адайдың ұраны — "Бекет". 3. Бұл ұран тек Адай елі үшін. Баска Байұлында да өздерінің ұрандары бар. Мысалы, Беріштерде "Ағатай", Ағатай — Исатай Таймановтың арғы атасының аты. Таздарда "Бақай", Шеркештерде "Шағырай", Ысықтарда "Бəйтерек", Жаппастарда "Бағұрат". Есентемірде біреулер "Алдаоңғар" деген ұран бар дейді, бұл "Алдаоңғар" деген адамның аты ма, немесе "Алла оңғар" деген тілектен туған сөз бе, ол жағын білмеймін. Байұлында Сұлтанқисық деген ел бар. Бұл — бес арыс Сүлтансиық: Алаша, Байбақты, Қызылкұрт, Масқар, Тана болып бөлінеді. Бұларда кандай ұран бар екенін білмеймін. Байбактылар "Айтмамбет", "Қара" дей ме деймін. 4. Бекет — Адаидан төмен карай атаға бөлгенде жетінші ата — Адай, Келімберді, Мұңал, Жаулы, Қосқұлақ, Жаналы, Бекет. 5. Үран шақыру. Адайлар басқа, Адай емес елмен жанжалдасқанда немесе үлкен жиын-тойларда бəйгеге ат қосқанда "Бекет" деп ұран шақырады. Осындайда Адай емес елдер де "Бекет" деп ұран шақыратын қездері болған. Бұрынғы кезде халықтың негізгі қарулары — найза, қылыш, балта, садақ болған, ал ұстіне сауыт, басына дулыға киген, қолына қалқан ұстаған. 6. Қиын жағдайда Адайлардың аузына көбіне осы заманға дейін құдайдан Бекет бұрын түседі. Кейде өзіміз де "Бекет" деп қаламыз. 7. Аналарға сиыну да бар. Көбіне Бибатпа, Бəтимаға сиынады. Мұны əсіресе, əйелдер босанарда, я жаны қысылғанда жиі айтады. Зəңгі баба немесе Қамбар ата туралы естігенім жоқ. 8. Аруақтардың мекені туралы білмеймін. 9. Айға, күнге табынудың қалдыктары жоқ. Бірақ баска ырымдар бар. Олар: өрмектен, сырмақтан, желіден, құрықтан аттамау; Киіз үидің оң жағынан кіру. Жаңа түскен келіннің баска үйге шақырмай өздігінен бармауы; Ер адамның алдын əйел адамның кесіп өтпеуі сияқты ырымдар. 10. Жай адамдар басқалармен құда бола береді.

11. Жылан, құрбақа, шаян шакқандарды оқу, арбау бұрын əбден болтан. Біздер де оны көрдік. Мысалы, каракурт шакқанда оқығандар: "аламогер, сен мəгер, сенен бетер мен мəгер. Сары құндыз сабынды кежідім, күнде Сүлеймен пайғамбар демі білен күпшік" деп жататын. 12. Оқып арбайтындар үйренеді, соны кəсіп етіп, мал табады, дүние жинаудың бұл бір түрі. 13. Арбаудың сарынын осы күнде білетін адамды естіп, білген жоқпын. 14. Арбаушының қобызы, сыбызғылары я домбыралары болады. 15. Бақсынар екі түрлі. Қара бақсы оқымысты дейді. Қара бақсылар зікір салады, шаңыраққа шығады, "субхан алдалаиды". Отырған адамдар да бақсыға еліктеп "субхан алдалайды". Ақ жүнмен, қара жүнмен ұшықтайды. Ірі караның бас сүйегіне бояу жағын, кептіреді. Əсіресе əйел жағына тым бейімдеу болады. Оқымысты дейтіндер қітап ашады, дуа жазып береді. Ішірткі деп қагазға жазған дуаны суға езіп ішкізеді, т.б. ƏУЛИЕЛЕР, ПІРЛЕР, ИЕЛЕР, АТАЛАР 1. Əулие аталатындарға Маңғыстауда əдемілеп там салу шарт емес. Ол дəулетгі, бай кісілердің қолынан қеледі. Əулие деп саналатын зиратга ол кісіге арнап салған күмбезді сагана, (қереге, сатана — бəрі бір сөз) деген. Ескілікті əулие аталатын, мысалы, Шопан-Ата, Қараман-Ата, Шакпақ-Ата, Масат-Ата, Дүлдүл-Ата — бəрі де Адайдан бұрынғы зиратгар. Əлбетте, түрікмендерден қалған болуы керек. 2. Оларға жерленген адамдардың бəрінің де тастан үңгірлеп қазтан үйі (Адайлар "мешіт" дейді) бар. Соның іліінің қабырғасында не сыртыңда осы əулиенің қабыры бар дейді. 3. Жергілікті халық "мынау маған жақын", қазақ я түрікпен демейді, қасына отырған жер ыңғайына карай барып түнейді, мал сояды, шырақ жағады, сыйынады. Басында қонып шығу керек. Бұрынырақта мал айналдыратын болтан. Ол малды шырақшыга беретін.

4. Əрине, барған адам "балам жоқ, бала бер я ауру дертімнен жаза көр" дейді ғой. 5. Əулие болған соң оны жақын-алыс демейді. 6. Қасынан өткенде зиратты сыйлау, жаяулап жүру бар. Аят, кұран білетіндері оқиды, білмегендері жалынып жалбарынады. Өз басымтүнеп көргенім жоқ. Ертеректе талай бардық. 7. Шырақшылар бүл зиратгарда 1929-30 жылдарта дейін сиректеу болса да, отырды, қазір ешкім жоқ. 8. Əулиелердің қөбінде өсіп тұрған ағаш жоқ.. Теқ Шопан-Атада тұт ағашы бар-ды, қазір білмеймін. Басына кадаған ағашқа шүбереқ байлау я ақша қойын қету бар. 9. Ондайлар жоқ, соғыс кезінде аздап болыпты, оны кейін тыйды. Қазірде де ондайлар ұшін жергілікті орындарда үгіт-насихат жүргізеді, тигізбеуге қам жасайды. 10. Айрықша ондай белгілер естімедім. 11. Ақтау, Қаратау да — жер аттары, биіқ шоқылардың да аттары бар. Оны Адайлар берген бе, бұрыннан болды ма, белгісіз. Мысалы, Қаратауда: "Отпан шоқы", "Бес шоқы" дегендер бар. Бұл жөнінде айтарлықтай аңыз естімедім. 12. "Қыдыр қүні Қыдыр көрген, Қыдыр пайғамбар аян берді, ол тұқым сондай" дейтін аңыздар бұрын да болтан. Мысалы: "Назар, Қожаназар, Саназар, Əнет пе, я баласы Қыдырша ма, солар Қыдыр көріпті, бай болыпты" дейтін аңыз болды. 13. Құстар жөнінде білмеймін. 14. Мал жөнінде: "Ойсылқара", "Ғайып ерен Қырықшілтен" деп жататын, бұрын болтан. 15. Шопан-Ата Шетпеден шамамен 200 шақырымдай жерде күншыгысқа қараған құмақтау батыс, құбыласы "Ақтауұлы кіндік" деген тас кабактау тастақ сайында. Көп қауым, əртүрлі формада салынған. Əсіресе, адайлардың неше алуан тамдары бар. Аңызда "Қыз əулие1' дейді. 1933 жылы осы мезгілде басына барып, қызы жатыр деген үйдің тозған шымылдығын ашып қөрсем, тастан ойған қабырда нəрестенің бейіті бар екен. Басқа айтарлықтай ештеңе

көрмедім. Сол мешітке кіре бергенде жардың кабырғасында бейіт бар, ол Шопан-Ата ма, баска ма, оны білмедім. 16. Əртүрлі кəсіп, өнер жөнінде бəрі де сыйынып жатады. Дихан, Қорқыт, Қамбар, Дəуіт дейтін аттар адайларда бұрын аталды. Казақ болып, ұлт болған жерде негізі бір болуға тиісті. 17. Арбаушыларда, жылқышыларда не дейтіндері есімде жоқ Алшын Мендалиев, 1971 жыл, 12 тамыз, Шетпе поселкесі. АНДАР МЕН АҢШЫЛЫҚ ЖАЙЛЫ 1. Бұрынғы замандарда, яғни Адайлар Маңғыстау түбегіне жаңа келіп қоныстанған кезде құлан, киік, қарақүйрық, арқар көп болған дейді айтушылар. Кейіндеу бірте-бірте құландар тіпті ауып кетіп, баска андар қалған. Осы уақытта бұлар да азайып қеткен, дегенмен Ақтаудың қиын құздарында арқар əлі бар. 2. Ертеректе жыртқыш андар да болған: жолбарыс, қарақұлақ, борсык, сияқты. Олар қазір аз, тіпті бола қойса да, сирек. Біраққасқыр таусылмайды. Біздер дүниеге келместен көп бұрын құланды атпен қуып, найзамен, кейбіреулер қырлы дейтін мылтықпен аулапты. Қырлы деуі — ішінің қыры бар, жалғыз оқпен ататын сияқты. Қырлының жалғыз оғы үш жүз метр, тіпті одан да көп жерден тиетін секілді. Құлан тағы атпен қуып жеткенде маңайлатпайды, қос аяқтап тебеді, тістейді. Сондықтан найзаның сабы тым ұзын болады, болмаса, арқан байлап лақтырады. Оған өте епті болу кереқ деп бізден бұрынғы қарттар айтатын. Мəтжанның жирен аты, Айтмамбеттің көкала аты құланға жеткенде қапталдап отыратын, адамнан да есті жануарлар еді дейтін. Бұдан ертеректе Шотан батырдың шұбар аты, Шонтының көк биесі, Атақозының құла аты құланға шықканда белгі беріп, пысқырып ырым жасаушы еді

дегенді шалдардан талайын естідік. Кейін ойласақ, шалдардың біздерге айтатын сөздері əкелері-бабаларынан қалған сөз сияқты. Ал киікті аран қазып, айнала таспен я нар қамыспен қоршалап, жүйрік аттармен, жүйрік тазылармен жүздеген, одан да көп киіктерді 10-25 адам болып қамалап, аранға күшпен айдайды екен. Содан "киікше ерегеседі" деген макал бар. Аңның ерегісіп кашатын жағынан "казан" деп атайтын терең ор я шұңқыр қазын қояды, болмаса, мықты нар қамыстан жерге шаншыған аранға соғылып қанжоса болып қырылады еқен. Арқарды, киікті, қарақұйрықты, қасқырды, түлкіні қакпан құрып ұстайды, не атады. Əрине, кдкпан құрып ұстау — атқаннан оңайлау. Жалпы, аңшы болудан ерінбеу керек, кдй кəсіпті болса да, ерінбей құнгтау керек, еріншек болсаң, барынан да құралақан каласың. Ертеректе жыртқыш андар адамға қауіпті деп, оны ер қөңілді жігіттер болмаса, кез келген адам ауламаған, белгілі батырлар аулайды екен. Мысалы, Қонай, Шотан, Арғынбай, Айбас, Атақозы, қейіндеу Төлеп, Қармыс, Шабай сияқтылар. Бұлар жолбарыс аулағанда бексауытты устіне, дұлығаны басына киіп, айбалта, найза, наркескен деп аталатын кдрулармен жолбарысқа аянбай, қорықдай кайрат жасайтын көрінеді. Осы заманда киын тауларға какпан құрған аңшынар болмаса, аңшылықтың соңына түсіп жүрген ешкім жоқ. Колхоздың қойын бағып жүріп 1947 жылдары Төрехан Заманов (Алғабас колхозы) алабарыс ұстап алды, терісін көрдік. Бұған недəуір ерлік керек, екі какпан алды-артынан бірдей түсіп, аңның кайрат жасауга шамасы келмеген. Түлкіні бұдан елу жыл бұрын бүркіт, тазымен аулаушы еді. Қазір бүркіт жоқ, онымен шұғылданатын аңшынар да жоқ Мал баккан шопандарда тазы бар, колы тисе, түлкі, қоян я қаракұйрық, киік аулайды. Адайлар қаршыға, лашынды біз көрген заманда ұстаған жоқ, ертеректе ұстапты. Өйткені аңыз əңгіме бар: "Каршыға казан қайнатады, ителгі етек боқтайды" деген. Ителгіні күні кешеге дейін ұстағандар болды. Бұның алатыны — қоян мен жек. Жек деген — құс, жорғалап барып ұшып

кетеді. Бала күнімізде айтушылар болатын: "пəленшенің ителгісі жаман еқен, жек саңғып жіберсе, жектен айрылып, үсті-басы жектің боғы болып қалады" деп. Далада жүретін қүстар — дуадақ, тырна, торала үйрек, қарабауыр, бұлдырық. Осы мезгілде бəрі де азайын кетті. Сірə, қонысқа байланысты болар, жаңбыр жаумайды, куаң, жайылым нашар. Теңіз жағалауында бұрын құстар көп болтан. Теңіздің қайтуына байланысты олар да сиреп қетті, аулаушы да жоқ. Балықшылықпен қəсіп ететіндер теңіз жағасынан мылтықпен құсты қөп алатын. Атақты мергендер болыпты. Мынадай аңыз бар. Бізде Қожа деген ел түрлі, тіпті үш түрлі: "Қоңыр үйлі қожа", бұлар — мал баққан шаруа қожалар. "Шалмалы қожа" — бұлардың ісі бақсылық, балгерлік, ауруларды бағу-кағу, емдеу, т.т. Со дан соң "Киік сауған қожа" болыпты. Бір киікті қожаның əйелі сауын отырса, киіктің ешкісі тыпырлап саудырмапты. Сонда əйел ашуланып, ешкіні бүйірінен жүдырықпен ұрып, "Айназарға жолыққыр" депті. Сонда Айназар ешкіні атыпты дейді. Айназарды дəуіптеушілер құралайды көзге атқан мерген дейді жəне Айназар айтыптымыс: "аң омқа түрады" деген сөз бұрыннан бар əңгіме. Мысалы, "бір мылтықпен бір мың аң атса, аң омка тұрады, онда мергеннің бұдан былай мылтығы аңға тимейді деп, өзі бір мылтықпен атқан аңы сегіз-тоғыз жүзге жеткенде ол мылтықты адам көрмейтін жерге апарып қойып, садақжасап, басқа мылтық ұстайды еқен" деген аңыз бар. Тек қана Айназар емес, талай мергендер өтіпті. Мысалы, Рысай мерген кейін Саркаска атанып кетіпті. Осы күні Рысай тұқымы — жүз шамалы үй. Рысаймыз демейді, Сарқаскамыз дейді, сары кісі екен. Анды жаяу арқалап, мандайы жалтырап келе жатқаннан "Саркаска" атанған. Осы дəуірде Маңғыстауда Нұр деген аңшы бар, жасы 73-терге келіп, көзі көрмей үйде отырады, бұны да аталы мерген деп атайды. Бұл мылтыкпен, көбіне "Осавиахим" деп аталатын мылтықпен ататын көрінеді. Қандай аркар, киіқ, қарақұйрық болса да, Нұр жақындап барып қалғанда аң сезбейді дейді.

Атып я басқа əдіспен алған аңнан тап болтан адамға мүше беру — аңшының парызы. Мүше деген — аңның бір-екі жілігінен, санынан, асық жілік жəне ортан жілігінен берілетін сыралғы. Аң қанжоса болып жатса, түгелдей де беретіндер болады. "Мергеннен — сыралгы, батырдан — сауға" деген макал бар. Аңшының көбі алған аңның етін біржола асын, ауыл болып бөліп жейді. Мүмкін, сараңдар да болар, бірақ мынадай бір жерде алты-жеті я одан да көп үйлер отыр екен, бір адам аңға шығады, ол аң əкеледі, əрине, оны асын, бəрі бөліп жейді. Кешегі соғыс кезінде ерлер соғыска кетті, ауылда қарттар мен əйелдер қалды, сол кезде 1941-1945, тіпті 1947-1949 жылдар аң өте көп болыпты. Шалдар ырьгмдап, "қырық қақпанда — Қыдыр бар, көп болса, құба-құп" — деп, қырықтан қем қылмай кақпан құрады екен. Қазір дүниеде жоқ Өтелген Кішібалаев деген кісіні көзіммен көріп, осыны оның өз аузынан есіттім. "Колхоздың малындамыз, бір жерде он үй отырдық, шиедей бала мен əйел, шал-кемпір, сонда қақпан құрып, жас сүтқе тойғанша аң етімен күн қөрдіқ. Нан дегенді естімесек, ол жылдары қөрген жоқпыз" - дейді. Осы заманда білмеймін, бұдан бес-алты жын бұрын машинамен аң қуу əдетқе айналған. Əрине, машина бастықтары мен шоферлер қазір кім білсін, далада сиректеу болса да аң бар ғой ерінбей қуған кісіге. Қуды киелі құс дейді. Оны тындап жатқан адамды естіген жоқпын, аңшы аңга шыққасын киені не кылсын?! Қиіктің қанын, мүйізін, аркардың етін, кұланның жалын мəпелеп алып қоятын салт ертеде болыпты. Қазір естілмейді. БОЛЖАМПАЗДАР, БАҚСЫЛАР, СЫНЫҚШЫЛАР Маңгыстау ауданында тұратын "бала есепші" деп аталған, Байнияз деген кісілер — есепшілер. Олар жаздың жағдайына қарап қыстың кандай болатынын, қоныстың жайын айтып отырады. Осындай есепшілердің айтқанын

тындаған елдердің қыстың кандайына қарамастан, малын жұттан аман алып шыққандары талай болтан. Адай елінде халық түгел моиындаған екі ата тұқымы — сыныкшылар бар. Олардың бірі — Бекбаулы деген, екіншісі — Мыңкісі деген кісілердің тұқымдары. Бұл тұқымның адамдары мертіккен малды да, адамды да емдей береді. Өзімнің көзіммен көргендерім — сол. Егер олардың назары шындап түссе, бұл тұқымның адамдарының қолы тисе, тыныштала қалады. Бұл тұқымның адамдары қазір де сынық салады. Бұл екі тұқымда окыған жастар көп, оларда бұл сынықшылық қасиет бар ма, жоқпа, оны білмеймін. Ал жасы орталағандары сынықты ұстай береді, олардың ұстағандары тез орнына түседі. Өлген адамды жерлеу тəртібі — мен көріп жүрген басқа қазақ руларымен бірдей. Олардың арасында онша үлкен айырым жоқ. Молдалар мен бақсылардың бір-бірін қүңдеуі баска қазақ жері сияқты біздің елде де бар. Əйел бақсылар да болған. Өзім көрген жоқпын. Біздің елімізде "Науша кемпір", "Айжан шешем" деген кісілер өтіпті. Айтушылар екі кісіні де көрілкел болды дейді. Осы екі əйел кісінің қабырына барып, сенушілер қабырдан топырақ алып, оны шүберекке түйіп, бойына сақтайды екен. Сөйтіп жүргендер қазір де бар болар. Бақсылардан калган қобыз, сырнай, сыбызғы бар дел естігенім жоқ, оны білмеймін. Құдайға құлшылық ету жағы біздің елде де басқа жердегідей. Намаз оқымай жүретіндер қөп, ал тек таң намазын оқып, басқа намазды оқымайтындар да болады. Тіпті ештеңе жасамай-ақ, "Ия, Құдай" деп жүре беретіндер де бар. Алшын Меңдалиев, 1971 жыл, 27 шілдс, ІІІетпе поселкесі.

ƏКЕДЕН ЖЕТКЕН ƏҢГІМЕ 1972 жыл еді. Шетпеде отырмыз. Күз айында үйімізге Қорқытов Ыбыраш аксакал (жазушы Берік Қорқытовтың əкесі) қонаққа келді. Ол əкем Меңдалиев Алшынды сағынып, арнайы көрісе, амандаса, əңгімелескелі келген екен. Екі карттың үш қүнге созылған шежірелі сырларында Маңғыстаудың ғасырлар бойғы өткені мен ФортШевченконың өлке тарихындағы орны кеңінен камтылды. Бұл əңгімелерде ғасыр басында өлқе қазақтарының басына түскен зұлмат, оның қыр-сыры да сол қезең куəгерлері көзімен нанымды суреттеледі. Кезендер ахуалына баға беруде біздің санамызга күні кешеге дейін баска сипатта сіңіріліп келген түсініктерден өзгеше қөзқарас та бар... Шамамен 1700 жылдардың орта кезінен бастап Баку, Мақашқала, Астрахань саудагерлері Маңғыстау түбегінің Түпқараған жеріне келіп, халықтан жүн, тері, баска да мал өнімдерің алған жəне жергілікті халыкқа астық, шай, мата сияқгы өңдіріс, азық-түліқтауарларын сатқан. Əзірбайжан, Дағыстан, татар саудагерлерінің дүкен, базарлары бар осы поселкені жергілікті халық "Кетіқ" иə болмаса "Акқетік" деп атаган. 1800 жылдардың шамасыңда Маңғыстаудың Түпқараған жеріне Еділ бойынан ығыстырылған балықшы орыс мұжықтары келіп қоныстана бастайды. "Бірі келді дегенше, бəрі келді десеңші" дегендей, біртіндеп балық кəсібімен айналысатын орыс адамдарының қатары қөбейе келе, Николаевск деген поселке салған. Бұған жергілікті бейбіт халық қезінде қөп мəн бермеген. Сөйтсе, бұл отарлаудың бастамасы екен ғой, зілі артында болып шыкты. 1860 жылдардың ортасында ресейлік патша үқіметі Түпқараған жерінен əсқери бекініс сала бастады. Ойлары — Маңғыстаудың жерасты байлығын ағылшындардың зерттеуіне кедергі жасау, екіншіден, Маңғыстауды бағындырып, Хиуа хандығына карай бет алу немесе Хиуаны бағындыру мақсатын көздеу еді. Осы кезеңдерде Манғыстауды еркін жайлаған Адай тайпасы патшалық Ресейге де, Хиуа хандығына да, тіпті ешбір мемлекетке

бағынышты емес еді. Əуелден ешкімге бағынбай, тек өз ақсақалдарының шешімімен жүрген, негізгі шаруашыльгғы — малын жайып, бағып, мезгіл-мезгіл қоныстарын жаңартып жүрген, толықтай көшпелі салттағы ел болыпты. Қыста Сам, Маңғыстауды қыстап, жазда малы қөп байлары Елек, Қобда жерлеріне дейін көшіп барып жүрген. Көшіқон кезендерінде Орынборға дейін жетіп қоныстанып, онда отырған Кіші жүз руларымен тату-тəтті көршілік байланыста болған. Орыс гарнизоны орныққаннан кейін бұрын жергілікті халқы сауда-саттыкпен айналысатын Қетік поселкесінің атауы келмесқе кетіп, бұл бекініс еңді патша құрметше Форт-Александровск деп аталған. 1870 жылдарга жақын Маңғыстаудың Адай жасақтары Түпқараған əскери бекшісіне шабуыл жасаған, бірақ бұл өте кеш жасалған əрекет еді. 1870 жылдары патша үкіметінің əскерилері Түпқарағандағы əскери бекіністі пайдаланын, Маңғыстаудағы Адай руларын бағындыруды іске асыруға кіріседі, алайда, бұл жоспарды Досан Тəжиев бастаған Адай жасақтары іске асыртпай тастайды. Сартас, Үшауыз жерінде патша əскерлерін талқандайды. Бұл жағдайдан мəлімет алған патша үкіметі бұрынғыдан да мықты каруланған əскери күш ұйымдастырып, Маңғыстау жерін түгел жаулап алуды ойластырады. Бірақ, Маңғыстаудың құс канаты күйер сусыз шөл еқенін есқеріп, аңысын аңдып қалады. Сөйтіп жүргенде 1904 жылғы орысжапон соғысы, 1914 жылғы орыс-неміс соғысы патша үкіметінің Маңғыстау жеріндегі басқыншылық саясатын қешіктіре береді. 1917 жылы Ресейде төңкеріс болып, болыневиктер жеңіп шыққаннан кейін жаңа өкімет Маңғыстау адайларының тағдырынан толық хабарлана келіп, бұл жергілікті халықтың əлі шын мəнінде ешқандай орыс үкіметіне бағынышты емес екенін ескеріп, Маңғыстау арқылы Шалқар стансасына барады деп, Саратов пен Астраханнан Жангелдин бастаған мұздай қаруланған əскери экспедиция дайындайды. Бұл экспедициясының түпкі мақсатын, ішкі сырын Жангелдиннің өзіне де сездірмеген.

Сондағы тағы бір мақсат — Маңғыстау қазақтарының тамырын басып қарап, олардың кеңес өкіметіне көзқарасын білу екен. 1918 жылдың жазында Жангелдин отряды Маңғыстаудың Бозашы түбегінен шығады. Жангелдин түбектегі белгілі ақсақал адамдарды жинап, жергілікті халыққа патша өкіметінің қиянаттарын талдап түсіндіреді. Кеңес өқіметі барлық қазақ халқына, соның ішінде адайларға да шынайы қамқоршы болатындығын ұғындырады. Ревқом төрағасын сайлайды. Жергілікті елдің Кеңес өкіметіне көзқарасын бақылай отырып, оған сенетініне байлам жасайды. Адам күші мен көлік алып, қарулы экспедиция Маңғыстау-Үстірт-Сам жерлері арқылы Шалкарға жетеді. Қитүрқы саясатқа шоркақ, шаруа баққан Маңғыстау елі бұрынғы калыгшен мал шаруашылығының жағдайын жасап, байтақ қонысты жаз жайлап, қыс қыстап, көшіп-қонып жүре береді. Сөйтіп, сырттай алғанда Маңғыстау елі Кеңес үкіметіне бағынышты болды деп есептейді. 1918 жылы болыневиқтерден жеңіле қашқан патша армиясының шеті Ресейден шығып Гурьев, Ақтөбе қалаларына келіп тіреледі. Бұл патша армиясы қалдықтарының мақсаты — қазақ даласы арқылы Ауғанстан, Иран мемлеқеттеріне өтіп кетіп, жан сауғалау еді. Əсқерлерінің көпшілігі қатардағы орыс солдатының киімін қиген шенді офицерлер болатын. Гурьевке шоғырланған патша үкіметінің генерал Толстов бастаған армиясы 1918 жылдың күзінде Маңғыстау даласы арқылы əуелі Түріқменстанға, содан Иранға өтуді ойлайды. Жолда Толстов əскерлері қарап жүрмей, Кіттті жүздің Байұлы руларының Ысық, Шеркеш, Таз ауылдарының малын тонап, адамдарын өлтіріп, үйлерін өртеп, зорлықзомбылык, адам төзгісіз айуандық жасаған. Сонымен, зəбір қөрген елдің ақсақалдары қанаттас жатқан Маңғыстау адайларына адам жіберіп, бастарына түскен ауыртпалықтан қүтқаруға қолғабыс етуді өтінген. Осыған байланысты Самдағы жəне оның маңайындағы қонысқа орналаеқан Адай азаматтары Жылой мен Жем өзені бойында отырған

елдерді патша əсқерлерінің зорлык-зомбылығынан құтқаруға жəрдемдескен. Ол кезде Қарақұмды ел қыстамаған. Енді Толстов əскерлеріне Қарақұмнан бергі елсіз далада қоғага тиген өртгей тиісуге есеп жасалған. Толстов əскері Карақұмнан өткесін Үстірттің Куйкентау маңына келгенде түнде жайылыстағы көліктерін, баска малдарын куып кеткен, олардың жолындағы кұдыктарды қөміп тастаған. Осы қалай оңтайлы жерлерде түн мезгілінде түтқиылдан шабуыл жасап, əскерді əлсірете берген. Əуелде Ресейде, сосын Гурьевте кайта жасакталып шықкан бір мындай əскердің жартысынан көбі қырылады, əбден азып-тозады. Қыста күн суыта Толстовтың көптеген солдаты Үстірт үстінде үсіп өледі. Сөйтіп, алқан-талқан армияшылар амалдап Кэратүйе, Өтес, Боздақ жерлеріне жеткенде төменгі Маңғыстау азаматтары бүйірден туре тиіседі, көліктерін айдап кетеді. Осы жерлерде Толстов армиясы тағы көп шығынға ұшырайды. 1919 жылдың басыңпа Толстов əскерлерінің азып-тозган 150 шамалы адамы Жармыш жеріне жетеді. Аузын айға білеген айбарлы генералдың айбынды армиясының калдыктары бака, шаян теріп, өлмешінің күнін көреді. Жергілікті бейбіт халыққа мылтықтарын, асыл заттарын, киімдерін тамаққа айырбастай бастайды. Амал келіп, наурыз туа Толстов əскерінің қалдықтары ФортАлеқсандровск бағьпына қозғалады. Каратаудың Акмыш жері арқылы Үдек жеріне қелгенде Толстов Форт-Алексаңдровсқ бекінісі де, əсқерлердің де Кеңес өкіметінщ қарауыңда екенін біледі. Сол түста генерал адамдары екіге бөлінеді, көпшілігі Форт-Александровскіге баруды ұйғарады. Ақыр аяғында оқалы-зерлі киімдерін шаруа киімдеріне айырбастаған Толстов касында қалған 40-50 адаммен жергілікті адамнан жолбасшы алып, Красноводск бағытына сапар шегеді. ...1918 жылдың күз айларында Гурьевтен Маңғыстау арқылы елсіз шел даламен адай ауылдарының ортасын көктей өтіп шетелге сіңуге тырыскан патша үкіметінің полковнигі Сергеевтің (Серов) есебі Толстовтың жоспарынан басқаша еді. Ол моторлы кеме тауьгп, қарулы 40-50 адамымен Каспий теңізі арқылы Гурьевтен

Шағадамға, одан əрі Иранға жетуді ойлайды. Бірақ, оның 2 кемесі теңіздің Астрахань, Мақашқала түсында Қызыл армияның соғыс қемелеріне кездеседі. Гурьевке қайтайын десе, тайыз теңіз қата бастаған жəне бағытқа қарсы күшті жел жолбайлау болады. Сөйтіп, ол ығыса келіп, Маңғыстаудың Бозашы түбегінің Жандауыр маңынан шығады. Адамдары катты күйзеліске ұшырайды. Елсіз дала мен теңіз мұзының құрсауында қалады. Азықтары таусылады, итбалық атып жеп жүреді. Кейін күншығыс жағаға барлау жасап, далада жайылын жүрген жылқы, түйе малдарын атып жеп, қүнелтеді. Осындай тірлікпен күн өткізіп жүргенде мұз ерш, 1919 жылдың көктемгі желінің əсерімен Каспий теңізі тайыздап, моторлы кемелер қайырлап қалады. Шығаратын күш жоқ, моторға керекті жанармайды қыс бойы отқа жағып тауысқан. Осынайша тұйыққа тіреліп, тұрғанда əскер адамдары Бозашы түбегіндегі Жары ауылының адамдарымен кездеседі. Орыстардың арасында Гурьев, Орал өңірінде өскен, қазақша əжептəуір сөйлей білетін адамдар да бар еқен. Ақсақалдармен ақылдасын, бұл адамдарға қандай көмек болатыны туралы хабарлауға уəде береді. Біраз күннен кейін əскери адамдарға жергілікті ақсакалдар келіп сөйлесе бастайды, бірақ енді қьір жолымен Қрасноводск бағытына кетуді ұйғарған əскерилердің жүрісінен кауіптеніп, оларды "бейтараптандырудың" жолын ойластырады. Ол үшін əуелі əсқердің 2 қемесін, мылтық, оқтарын, қиім-қешек, асыл заттарын алын, оның орнына қөлікпен қамтамасыз етіп, жолбасшы адам беріп, Красноводсқ қаласына жеткізіп тастауға "уəделеседі". Енді екі жақтың алыс-берісі бітіп, толық жолға дайындалып болғасын ауылға апарып "қонағасы" беріп, жолға шығарып салу рəсімі ұйымдастырылып, сол жерде жойылады. Бұл жұмысты іске асыруға Жары ауылының азаматтары Əлібайұлы Мырзағали, Қожықұлы Тұрсын басшы болады. Болтан оқиға жөнінде Форт-Александровск каласындағы Кеңес өкіметі адамдарына хабар жеткізіледі.

Патша үкіметі құлағаннан кейін Ресей қалаларындағы сияқты Гурьевте де патша чиновниктері құртылады немесе қашып кетеді. Осы тұста Кеңес өкіметінің кеңсе жұмысын жүргізетін сауатты адам өте аз болды. Бұған адамдар қарастырғанда араларында шын берілгені бар, өтірік берілгені бар сауатты патша офицерлері Кеңес өкіметінің кеңсе жүмысына кіре бастайды. Əсіресе, жансыздар ОГПУ жəне заң орындары мекемелеріне орналаса бастайды. Ол кезде сауатты адамдардың басым көпшілігі, шынында да, патша армиясының офицерлері болатын. Міне, солардан құралған Гурьев округтік ОГПУ қызметкерлерінің Адай халқына өшігуінің басты себептері: 1. 1918 жылы Жангелдин отрядын Маңғыстау арқылы көлік, адаммен қамтамасыз етіп, Шалқар стансасына дейін аман-есен жеткізуі; 2. 1919 жылы генерал Толстов пен полковник Сергеевтің шетелге қашуға əрекет жасаған орыс офицерлерінен құралған əскери дайындығы мол армиясын жойып жіберуі; 3. 1916 жылдың аяғында ФортАлександровскдегі уезд нəшəндігіне талап қойып, қара жұмысқа бармай, Түпқараған əскери гарнизоның күшпен жаптыруы (Енді мүның себебіне тоқталайық: 1916 жылдың күзінде Форт-Александровсқідегі уезд нəшəндігі қара жұмысқа Маңғыстаудан тағы да адам алу жөнінде елге өкілдерін жібереді. Қалаға жиналып қелген халық ауылдарында қыс қамын жасайтын ешкім қалмағанын ескеріп, қаладағы тұз өндірісіндегі жұмыс жасайтын азаматтармен бірігіп, кара жүмысқа бармауға жəне каладағы əскери гарнизонды жауып, солдаттарын алып қетуді талап етеді. Бұл іске Кавказдағы жұмысшы батольонынан елге келіп жүрген Жалау Мыңбаев басшылық етеді. Жиналған халық тілектері орындалмаса, көтеріліс жасайтынын мəлімдейді. Халық назарынан сесқенген уезд нəшəндігі қара жұмысқа адам алуды 1917 жылдың көктем айына калдырады. Гарнизонды жауып, адамдарын Астрахань каласына жібереді. Енді Форт-Александровск қаласындатеқ уезд адамдары, карауыл əскерлері қалады. Бұларға тимеуге көтерілісшілер уəде

береді. Сөйтш, тұз өндірісінің адамдары жүмысқа кіріседі де, елден келгеңдер ауылдарына кайтады). Сонан, Гурьевте жауапты жұмыстарға орналасқан патша армиясының офицерлері 5-6 жыл өткеннен кейін есін жиып, Кеңес өкіметінің сеніміне кіргесін кұйтырқы қимылға көшеді. Маңғыстау адайларының патша армиясы мен офицерлерін талқандаудағы жауынгерлік кимылдары ОГПУ қызметкерлерінің жүрегіне қара қан болып қатып қалған екен. Енді бұл адамдардың арманы — қалай да адайларды құрту немесе тоздырып жіберу болған. Бұл істің оңтайлы кезегін күтіп, ОГПУ тырнағын ішіне бүгіпті. 1918 жылдан бастап Маңғыстау, Үстірт, Сам жерлерінде ревком төрағасы Тобанияз Əлниязұлы Кеңес өкіметінің билігін жүргізе бастайды. Ал 1920 жылдан бастап Маңғыстау түбегінде Кеңес өқіметі түпкілікті орнаған. Шын мəнінде Маңғыстау халқы бұрынғы ретімен мал шаруашылығына байланысты көшіп-қонып жүре берген. 1920-1925 жылдар аралығында Маңғыстау халқы біршама тыныш өмір сүрген екен. 1925 жылы Қазақстан өлкелік партия комитетіне М.Голощекин келгеннен кейін жалпы Қазақстанда ерекше төңкеріс ("Екінші Казан") үйымдастыра бастайды. Бұл іс Кеңес өкіметінің аз ұлтгарға бүрынғыдан да катаң үстемдік жасау мақсатымен үндесіп жатқан екен. 1925 жылдан бастап "Ресей халқы ашжалаңаш, Азамат соғысынан əлсіреп қалды, егін шықпады, мал жоқ. Сондықтан бүкіл халық болып қөмектесу керек" деген ұран көтерілді. Бұл ұран əсіресе қазақ халқының малы мен өңдірісіне көз тіккен сойкан саясат болып шықты. 1926 жылдан бастап "малы көп байларды орта шаруаларға теңестіреміз" деген китұрқы ұрандар жер-жерге жайылады. Елдің малын қəмпескелеуден Маңғыстау халқы да шет қалмайды. 1927 жылдын қысы қатты болып, Маңғыстау халқының малынын шамамен үштен бірі, болмаса, төрттен бірі жұтка ұшырап өлген. 1928 жылдан бастап Маңғыстауда халықтың малын жаппай кəмпескелеу жүргізілді. Ірі байлардың малын тартып алғаннан кейін, оларды Кеңес өкіметіне "жанықас" деп тұтқындап, жер аударған,

түрмелерде аштан өлтірген немесе атып тастаған. Кəспескелеу мен жазалау, əсіресе, Маңғыстау түбегінде бұрынғы патша чиновниктерінен құрылган ОГПУ-діңкөрсетуіменжедел жəне катаң жүргізілген. Бұл шаралар ОГПУ қызметкерлері үшін Толстов пен Сергеевтің кегін қайтарудағы адайларға бағытталған бірінші соқкы есебінде бағаланған. 1928 жылдары орта шаруаның малдары Маңғыстауда түгел тəрқіленген. Түрікменстанға шұбырған. 1928 жылдан бастап Адай жəне Табын халқын егіс егуге дағдыландырамыз деген китұрқы саясатпен Ойыл өзені жағасына орналасқан Ойыл поселкесінен Адай округін құрған. Бұл сырткөзге Кеңес өкіметі Адай-Табын халқына қамқорлық жасап жатыр деп түсіндірілген. Ал шын мəнінде егіс жайын білмейтін, құрал-сайманы жоқ, жерге себетін тұқымы жоқ елге бұл саясат ұнамады. Ел мұндай жалган қамқорлықтың астарын түсінігг, Ойылға көшпеген, одан да каракалпак, түрікмен өлкелеріне барып жансауғалауды дұрыс деп есептеген. Сонымен, 1929 жылы əлгі əрекеттен ештеңе шықпағасын Адай округі таратыньгп, оны Гурьев округіне қосу үйғарылған. Қазақстан өлкелік партия комитеті мен атқару комитеті Ойыл округінен қысқартылған қызметқерлердің бірқатарын Гурьев округіне жұмысқа орналастыруға шешім қабылдаған. Осы сəтті жымысқы істеріне пайдаланып қалуды ойлаған əлгі ОГПУ адамдары Гурьев округі қызметкерлерін Адай округінен келетін кадрларға айдап салу əрекетін ұйымдастырған. 1929 жылдың күзінде таратылған Адай округі коммунистерінің партия конференциясы Форт-Александровск каласында өткізілді. Конференцияда баска мəселелермен қатар Гурьев округтік партия конференциясына делегаттар сайлау керек екен. Конференцияны өткізуге бұрынғы Адай округтік аткару комитеті төрагасының орынбасары Шəбден Ералиев тағайындалады. Конференциядан кейін Гурьевке делегаттар моторлы кайыкпен шығады. Кешке таман жел көтеріліп, теңіз толки бастайды. Дауыл үдей берген соң делегаттарды түгел мотордың трюміне түсіреді. Бұрын теңіз

көрмеген адамдардың басы айналып, құса бастайды. Мотор үстіңде тек команда адамдары калады. Ал Ш.Ералиев мотор үстіндегі командир каютасында калган. Таңертең моторда Ералиев жоқ болып шығады. Осы окиғаны ОГПУ жендеттері тағы да пайдаланып қалуды көздеп, "адай делегаттары Ш.Ералиевті теңізге қасақана тастап, өлтірген" деген лақап таратады. ОГПУ ықыласындағы Гурьев оқругтік партия, Кеңес органдары сот, тергеу орындарына нұскау беріп, Маңғыстау делегаттарын түгелге жуық соттатып жібереді, жазалайды. Адай азаматарының өтірік жаламен сотталғаны туралы Жоғарғы сотка берген кассациялықарызы қайта карауға қеледі, бірақ оны ОГПУ мен округтік прокурор жасырып тастаған. Сотгалған азамтггардың біркатары лагерьде адал жұмыс жасағаны ескеріліп, кешіріммен босанып келеді. Өкінішке орай, олар саяси сенімсіз адамдар есебінде кала береді. 1930 жылы Маңғыстау аудандық ОГПУ-дің бастықтығына Гурьев ОГПУ-ынан жеткілікті нұскау алған, адай халқына өшпеңділікке тəрбиеленген Туров, Тихомиров деген бұрынғы орыс патшасының құйыршықтары келіп, көптеген адамдарды жазықсыз Форт-Шевченко қаласына түрмеге қамайды. Осы жылы күзде Форт түрмесіне қамалған 200 шамалы адам мұз қатып, теңіз қатынасы болмағандықтан, Гурьевке жіберілмей калган. Түрмеде жатқандар Гурьев, Ақтөбе түрмелеріне қамалған адамдардың аштан, аурудан өліп жатқанынан, бірқатарын ОГПУ атып жатқанынан хабардар болтан. Форт-Александровск түрмесіндегілердің ішінде атакты ақын Елбай Қосымбаев та болтан. Жас ақын қамаудағы ауыр хəлді өлеңмен өрнектеп, кеңес үкіметінен үміт күгкен толғаулар жазған. Елдегі халықтың басына түсқен ашаршылықты жəне ОГПУ-дің жазаламай қоймайтынын білген Форт-Александровск түрмесіндегі 200-дей адам 1931 жылдың көктемінде түрмені бұзып шығып, елдеріне барады. Бұл азаматтар малый кəмпескелеп кеткесін енді қайда барарын білмей отырған отбасыларына қосылып, көлік тапкандары көлігімен, біразы жаяулап Түрікменстан республикасына суыт кете бастайды. "Адайлар Форт-

Александровск түрмесін бұзып қашып шығып, банды болып кетті" деген хабар Гурьевке тез жеткізіліп еді. Бұл жанған отка май құйгандай болды. 1 9 2 8 - 1 9 3 2 жылдары Қазақстанда жаппай кəмпескелеудің кесірінен малдан айырылған қазақтар ашаршылыққа ұшырады. Қазақстанның көптеген аудандарында толқулар мен көтерілістер етеқ алды. Бірақ оларға Маңгыстау өңіріндегідей "Банды болып, қеңес өюметіне қарсы қөтеріліс жасап жатыр" деген жала тағылған жоқ. Ал ОГПУ жендеттері "Маңғыстау адайлары кеңес өкіметіне қарсы күрес ұйымдастырып жатыр" деп, дүниенің төрт бұрышына этой салған. "Адай — банда" деген атакқа ілігіп, аш-жалаңаш, жаяу-жалпы күйінде Түркіменстанға шүбырыл бара жатқан елдің артынан қарулы қызын əскер күші шығарынады. Бұл қанқұйлы əсқери операцияны бұрынғы патша офицері, сол қездегі Гурьев ОГПУ бастығының орынбасары, толстовшы Фетисов деген басқарады. 1931 жылдың жаз айларынан бастап Маңғыстауға қызыл əсқер бөлімдері ағылып келе бастайды. Осы əскерлер аштықтан көшкен босқын халықтың артынан түре қуып, атып өлтіре бастайды. Осындай ОГПУ ұйымдастырған жазалаута, əрине, адай азаматтары да қарап калмаған. Көшіп бара жатқан қатын, бала-шағасын, туғантуыстарын қорғау мақсатында ұтырлы жерлерден тосып алын, қызыл əскерлермен шайқасып отырған. Осындай бір сəтте ашаршылықтан шұбырған ел мен қызыл əсқер арасында тосқауыл-қедергіде жүрген адай азаматтары Қараған-Босаға жерінде Фетисовты атып өлтіріп кетеді. Енді аштықтан жолда өліп жаткан жазықсыз адамдарды қөріп, қызыл əскер бөлімдері оларды атып, қыра беруді жөн қөрмейді жəне де қызыл командирлердің өздері де шетсіз-шексіз далада қалжырап шаршаған. Ат көліктері де арықтаған, оларды ащы сумен суаруға тура келген. Күз жақындағасын əскер бөлімдері кейін қайта бастаған. 1931 жылдың күзінен бастап Маңғыстаудың халыққа жаны ашитын азаматтары ашаршылықтан босып барып жолда калган елді Маңғыстауға қайта əкету шарасын

қарастырады. Бірқатар ел-жұртты жерге дəн егіп, астық алған ауылдарға орналастырады. Қалғандарына елден астық жинап беріп, жан сақтауға көмектеседі. Бұл жылы жаз жаңбырлы болып, халықтың несібесіне бірқатар жерлерде астық шыкқан екен. 1930-1931 жылдары теңіз жағалауындағы елдер жоспардан артық ұстаған балығын алып жеп күнелткен. Қаратау бойының елі бұлақ суына егін егіп, алған өнімін бөлісіп пайдаланған. 1931 жылдың аягы, 1932жылдың басында Маңғыстауда қалған елдің басына ашаршылықтан əлсірегендіктен, тағы бір ауыртпалық түседі. Ол — елді жаппай камтыған шешекіндеті. Шешектен халыққырыла бастайды. Гурьевпен байланыс жасап, дəрігерлік көмек, дəрі əкелу жұмысы "Каспий тенізі қатып қалды" деген сылтаумен іске аспайды. Мақашқала, Баку, Красноводск қалаларынан əкелінген аздаған дəрі жеткіліксіз болтан. Маңғыстау түбегінде дəрігер Серегин бастаған 5-6 адам болады. Бұлар фельдшерлік дəрежедегі, болмаса, үйренбе адамдар екен. Келген дəрілерді үнемдеп пайдалану үшін əуелі жас балаларды, мектеп оқушыларын, жасы 40-қа дейінгі адамдарды егіп емдеген. Артылған дəрімен 50-ге дейінгі адамдарды егіпті. Сонда да дəрігердің қолы жетпеген аш-арық, əлсіз адамдар, əсіресе, 1932жылдын наурыз, сəуір айларында көп қырылған. ФортАлександровск қаласында шешектен өлген адамдардың көптігі сонша, оларды көмуге көлік-арба жетіспеген. Кабір қазатын адам болмай, мүрделер үйінде 4-5 күн жатып қалытпы. Сонымен, Маңғыстау халқы 1927-1933 жылдар аралығындағы адам баласы төзгісіз қасақана үйымдастырылған сұмдық кесапаттан үлкен соққы жеп, моқалып қалған. 1932 жылы күзде Қазақстан өлкелік партия комитеті Батые Казақстан облысындағы халықтың малый кəмпескелеудің қорытындыларын жəне жергілікті халықтың кеңес өкіметіне қарсы көтерілісі туралы Орал облыстық жəне Гурьев округтік партия комитеттерінің есебін тындайды. Əрине, баяндамада Маңғыстау халқының басқа

республикаларга "кашып" көшуі, "кеңеске қарсы" көтерілісі барлық жағынан əсерлі етіліп айтылыпты. Осы есептің қорытындысымен Голощекин В К (б)П Орталық Комитетіне мəлімет жібереді. Баяндамалар мен мəліметтерді сұрыптай қеле ВК (б)П Орталық Комитеті 1932 жылдың күз айларының бірінде Маңғыстау ауданының адай халқынан мемлекеттікжауапты қьізметке адам пайдаланбау жəне баска облыстарга лауазымды қызметке адайлардан адам жібермеу жөнінде арнайы пункті бар, 25-30 жынға мерзімдік күші бар, "аса қүпия" деген белгімен қаулы қабылдап, Орал обкомы мен Гурьев окружкомына қатаң тапсырма береді. "Адай — банды" деген ескі түсінік саналарына əбден орныкқан, оның үстіне осы қаулымен қаруланған Гурьев округтік (кейіннен облыстьгқ) партия комитеті мен НКВД адамдары əлгі ұйғарымды иманындай жаттап, жатса-түрса жадынан шығармайды. Ашық айтуға тиіспіз, коммунистік бұғау ешқайда бұлтақтатпай, бұл қасірет-қаулы 1972 жылға дейін 40 жыл бойы Гурьев облыстық партия комитеті үшін бұлжымас заң болып табылды. 1935 жылдан бастап Казакстанның партия басшылығына Л.Мирзоян келді. Ол 1927-1933 жылдар арасында жалпы қазақ халқының басына түскен ауыртпалыққа көз жеткізеді. Сосын ол Маңғыстау ауданының жағдайын білу үшін О.Исаев бастаған үкімет комиссиясын жібереді. Комиссияның қорытындысы бойынша, аса күйзелген Маңғыстау халқына басқа облыстардан жəрдемге азық-түлік, астық, Орал, Гурьев совхоздарынан қой, сиыр малдарын алуға көмектеседі. Осы астықпен тойынып, малдың сүтін, өнімін пайдаланып, Маңғыстау халқы есін жинап, ел қатарлы күн көріп, ауқаттанып қалады. 1937-1938 жылдары Кеңес Одағында халықты жаппай тұтқындаү, жазалау зұлматы басталады. "Халықжауларын тұтқындаймыз" деп алақанын ысқылап, құдайы берген НКВД адамдары енді тағы да Маңғыстау халқына білектерін сыбана кіріседі. Сөйтіп, 400-ден астам адамды тұтқындап азаптайды, атады, тұтқын лагерьлеріне жібереді. Бұл адамдардың басым көпшілігі шпион болмақ түгілі оқи да,

жаза да білмейтін сауатсыз азаматтар болған. Ескі кек қайта арна тауып, 1937-1938 жылдары Маңғыстау ауданының № 18 ауылынан 50 шамалы адамды азаптағанда жəне атқанда НКВД жендеттері бұл адамдардың өздері не болмаса тумаластары, əкелері Толстов армиясын Қаратүйе, Боздақ жерінде құртуға қатысқан деп есептеп, қанқұйлы əреқеттерге барған. Үмытпай айта қетелік, 1941-1945 жылдардағы орыс-неміс соғысында, əсіресе 1942 жылдың күзінде Сталинград қаласын азат етуде маңғыстаулықазамат Исатай Сүйеубаев ерекше ерліқ үлгісін қөрсеткені белгілі. Оның теңдессіз ерлігі туралы Жұмағалиев Балым деген азамат дастан етіп айтады. Ол кезде ерекше қөзге түскен жауынгерлерге "Батыр" атағын беруге жəне тиісті наградаларға үсынуды майдан командованиесі жергілікті партия, совет орындарына қуанышпен хабарлайды екен. Гурьев обкомы мен НКВД өзара ақылдаса қеле майдан қомандованиесіне шұғыл түрде "Исатай Сүйеубаев Батыр атағына ешқандай лайық емес, ол бірнеше рет сотталған, бұзық адам, сондықтан ол кейін "Кеңес Одағының Батыры" деген құрметті атақты ақтамайды" деп дереу хабарлаған. Өйтқені Исатай Сүйеубаев та Маңғыстаудың зұлматқа үшыраған əлгі №18 ауылының азаматы еді. 1942 жылдан бастап майдандағы жауынгерлерге көмек деп, ал 1944 жылдан бастап жаудан босатылған Ресей жеріндегі халықтарға жəрдем деп, халыктың тірлік етіп, күнелтіп отырған малын "ферма толықтыру" деген желеумен жинап алған. Сенім артар ер азаматтары соғысқа кеткен, мал-жандығымен күнелтіп отырған ел тағы да күйзеліп калган. Ашаршылықка, жалаңаштыкқа ұшыраған елге енді 1944 жылдан бастап бөртпе, қезік ауруы тап болын, сол дерттен адамдар өле бастайды. Дəрігер Сарғожаев Қойсары деген азаматтың қүндіз-түні дамыл қөрмей, ел аралап емдеуінің арқасыңда қөптеген адам бұл ажалдан аман калады. Сол тұста НКВД жəне КГБ екпінімен, солардың арандатуымен Гурьев облысының басшы қызметкерлері Маңғыстау адайларына сенбеушілік пиғылын Гурьев облысының баска ауданындағы халықтардың миына

барынша кұйып, ой-санасына орнықтыра беріпті. Сонымен, Маңғыстау халқына жаппаған пəле, жақпаған күйе қалмапты. Маңғыстау түбегі аудандарына партия, совет органдары мен мекеме басшылығына жəне қатардағы лауазымды қызметкерлікке, тіпті өрт сөндіру командасы бастығына дейін Гурьевтен жіберіліп келгені соның дəлелі. 1960 жылдардан бастап Маңғыстау жастары жоғарғы оку орындарына түсіп, бітіре бастады. Бірақ, бұл азаматтардың көпшілігі оқытушылық, малдəрігерлік мамандығымен шеқтелді. 1960 жылдардың орта кезінен бастап совет өкіметінде КГБ екпіні бəсендеп, оның есесіне партия басшылығы күш ала бастаған. Дəл осы кезенде Маңғыстау түбегінің жерасты байлығын игеруге, өндіріс мамандары мен басшылары келе бастады. Маңғыстауға алғашқы болып келген өндіріс басшылары Григорьян, Захаров, Өзбекқалиев, Өтебаев, тағы баска азаматтар Маңғыстау халқын жатсынбай, оларға адамгершілік түсіністікпен, бауырмалдықпен қараған. Олар Маңғыстау жастарына техникалық, мұнай-газ өндірісіне қажет мамандықтар алатын окуға түсуге көмектескен. Тез арада Маңғыстаудан жұмысшы мамаңцықтарын дайындайтын оку орындарын ашып, жастарды өндірісқе тартқан. Сөйтіп, жылдар бойы шеттетіліп келген Маңғыстау халқына адамгершілік, сенім көзқарасы біртіндеп қалыптасып, жергілікті халыққа деген ғасырдан ғасырға ұласқан өшігу, сенімсіздікпен зорлық-зомбылық бəсендеп, арайлы таңның аппақсəулесі түсқендей болған. Осындай əлеуметтік жəне саяси қамқорлыққа бөленгенін саналы Маңғыстау халқы да сезіп, түсінген, томаға-тұйықтықтан ақжарқын, ақпейілділікке ауыса бастаған. 1937 жылы əкем Алшын Мендалиевті НКВД тұтқындап кеткеннен кейін мені де еркіме қоймады. 6-сынып оқып жүргенімде Фортгагы мектептен жазықсыз оқудан шығарды дажіберді. Себебі, əкемнің тəрбиесінде болғандыктан, НКВД маған да сенімсіздікпен карал, жүріс-тұрысымды бакылайтын

тыңпіы адамдар қойыпты. Мұны мен өзім сезбейтін едім, бұл жағдайды маған Əбілев Аязбай деген кісі айтты: "Шырағым, көпсөйлеме, көпшілік бас қосқан жерге барма", — деді. Соның салқыны болар, 1942 жылы əскерге ер азаматтарды мобилизациялап жатқаңда НКВД-ның əсерімен мені əскери комиссариат əскерге алмай, Талдықорғанға жұмысшы батальоньгна жіберді. Содан 1946 жылғы демобилизациямен елге келгеннен кейін де өзіммен бірге жұмыс жасасқан қызметқерлер арасынан маған КГБ бақынаушы қойғанын сезетінмін. 1951 жылы да Сібірде айдауда жүрген əкеме барын келгесш мен есепші болъш жұмыс жасайтын колхозға кезектен тыс тексеру жүргізілді. Бұл тексеруді де КГБ-ның үйымдастыруымен болған деп есептедім. Маған өлген мал құнын жауып, өнбей қалған мал өнімдеріне шейін сенің жауапсыздығыңнан" деп кінəлады. Сөйтіп, жылға жуық прокурор тергеуінде жүрдім. Əйтеуір, құдайдың кұдіретімен 1953 жылы Сталин "бабамыз" өлгеннен кейін кешірім болын, ұзақ уақыт қыр-соңымнан қалмаған бұл пəледен де кұтылдым-ауі Сібірге əкеме барамын деп, "əкемді" таныдым. Осындай жəйттарға байланысты мен көгашлік жиналған жерге бармайтынды, адамдардың əңгімесіне араласпайтынды əдетке айналдырған едім. Сөйтіп, өзімді өмір бойы томаға-тұйық ұстауға дағдынандым. Бірақ, Ыбыраш ақсақал айрықша ықылас білдіргесін, бұл кісілердің əнгімесіне зейін қойын, ынталана тындадым. Əкем айтқан біркатар əнтімелердің ретін қағазға жазын алып отырдым. Ыбыраш ақсақалдың əкеме қойған бір сұрағы: "Сіз 1937 жылы Маңғыстау аудандық атқару комитетінің төрағасы болын жұмыс жасап тұрғанда "халықжауы" деген жаламен тұтқындалдыңыз, одан 1954 жылы актальт, елге келіпсіз. Осы 17 жыл бойында басыңнан қандай жағдайлар, нендей киындыктар өтгі жəне сол кезде НКВД кара халыққа "халық жауы деп қарғы тағып, жапп?.й атын-асып жатқанда сен қалай тірі қалдың?" "1936 жылы, — деп бастады əкем, — Кеңес Одағы өз Конституциясын қабындады. Бұл Конституция "Негізгі Заң" деп түсшдірілді. Жалтіы халықбірінші рет "Негізгі

Заң" шықты ғой, енді толық демоқратия орнайды, 19271933 жылдардағыдай халыққа зорлық-зомбылық, қысымқысқыншылық болмайды" деп сеніп қалды. Алайда, халық қателескен болын шықты. Бұл Конституция ақиқатында, ел-халықтың басына түскен ауыртпалықтың төлқұжаты болды. 1937 жылы Москва, Ленинград, Алматы сияқты тағы баска ірі қалаларда бұрынғы əскери-саяси қызметтегі адамдарды "халық жауы" депұстап, тұрмеге қамап, тергеп, тексеріп, жала-айыптарын мойнына қойын, жазалап жатыр деп естідіқ. Бұл лаң бізге де жетті. 1937 жылғы қыркүйеқ айының орта кезінде Маңғыстау аудандық НКВД қызметқерлері мені де тұтқындады. 3 күн НКВД кеңсесінде күзетпен қамап отырғызып, кейін мотормен Гурьевқе жіберді. Гурьев түрмесінде қайта-кайта мазалап, əртүрлі сұрақтар сұрап, жауап алып жүрді. Мен біреуіне де түсінбедім. 2 ай өткесін тергеу, жауап алу қатаңсыды. Сол кездегі Маңғыстаудың басшы партия, совет қызметкерлері НКВД нұсқауымен жəне қысымымен өндіріс орындарына, колхоздарға арнаулы өқілдер жіберіп "Мендалиев — халық жауы. Ол үкіметтен Маңғыстау халқына жəрдемге бөлінген малды, астыкты, ақшаны талантаражға салып, ел-халыққа татырмаған, сөйтіл, елдің күйсіреуіне, ашаршылыққа ұшырауына соқтырған" — деп қаулы алдырып, оны аудандық, облыстық газеттерге жариялатқан. НКВД осы газеттерде шыққан жала қаулыларды маған айыптайтын айғақ құжат ретінде пайдалануды қөздеген жəне солай етті де. Оның үстіне мені "КСРО-ның қазақстандық бөлігін Жапонияға беруге келісім жасаған адамдардың ішінде болғансың" деп кінəлайды. Қолдан жасалған жала еқендігі жас балаға да көрініп тұр. Ал мен занды дəлелдерімді қанша айтсам да, НКВД қызметкерлеріне тіпті түсіндіре алмай-аққойдым. Менің өзім бүрын сот, тергеу орындарында жұмыс жасаған, бұл салада тəжірибем бар адаммын, НКВД тергеушілеріне "Менің үстімнен қаралай жала жапқан адамдармен беттестіріңцер, ауызба-ауыз сөйлестіріңдер" десем, онымды құлақтарына да ілмейді. Сөйтіп, НКВД тегеушілерінің

менің үстімнен жала жауып, каралаған қағаздарына қол қоймадым. Енді олар маған əбден өшікті, "Сен заң білетін адам екенсің, бəлем, саған занды көрсетейік" деп, бірнеше тəулік нəр татырмады. Талдырып, ұрып-соғудың неше түрін көрсетті. Үйқы көрсетпей, бірнеше күн тікемнен тік тұрғызып қойды. Адам тікесінен тік сыйып тұратындай ғана тар темір жəшікке салып, басыма төбенді тесер қара мұздай су сорғалатып, əбден азаптады. Сонда да əлгі айуандар бір-біріне "өлтіріп алмалық" деп есқертіп те қояды. "Атып тастасаң, бір өледі, одан да күнде осынайша азаптай берелік" деп шешіпті. 3 жылдың бойында "Менің ісімді тезірек қорытындына" деп 3 рет аштықжарияладым. Мұнымнан да ештеңе шықпады. Азаптау əрекеттерін жүргізе берді. Сонымен, Гурьевте НКВД-ның азаптамұғында 3 жыл тергеуде отырдым. 1940 жылдың жаз айында бір күні тағы жауапқа шақырылдым. Келсем, жауап алуға дайындалып отырған — бұрын мен көрмеген тергеуші. Жай киім киінген жас жігіт. Аты-жөнімді, қашаннан бері түрмеде отырғанымды сұрады. Мен жағдайымды айттым. Бұл жігіттің алдында 5-6 жұқалау іс тікпесі "дело" жəне 2 қалың іс тігіндісі жатыр. Жігіт өзін маған таныстырды. Ленинградтың заң институтының соңғы курсының студенті екен, осы Гурьев НКВД-сынан материалдар жинақтап, дипломдық жұмыс жазуға қеліпті. Алдындағы екі қалың іс тікпесі менікі болды. Студент қағаздарын ашып отырып, маған сұрақ қойды: "Сізге мемлеқеттен Маңғыстау халқына 1931-1935 жылдары жəрдемге бөлінген малды, астықты, ақшаны халықка бермей, қасакана жойған, сөйтіп, Маңғыстау халкьг сіздің кесіріңізден ашаршылыққа ұшырап, басқа республикаларға жер ауып босып кеткен, көпшілігі жарты жолда аштан өлген" деген айып тағылыпты. Бұл заттардың, малдың жалпы құны бір миллион сом болтан..." Мен Маңғыстау халқының тірі малы, тышкақ лағына дейін 1928-1931 жылдары кəмпескеге ұшырағанъш, тігерге тұяқ калдырмай түгел қеңес өкіметі алғасын, ел аштан босып басқа республикаларға көшуге мəжбүр болғанын, 1935 жылы

үкімет каулысы бойынша Маңғыстау халқына көмекке бөлінген мал, астық түгелдей халыққа үлестіріліп, ашаршылықтан аман калган елдің өзегі жалғанғанын айттым. Ол тағы мынаны мəлім етті: "1939 жылы Манғыстауға Гурьевтен НКВД шешімімен комиссия жіберіліп, қөрсетілген бір миллион сомды сіздің мойныңызға ілуге əрекетжасалған. Бірақ, ол комиссия Маңғыстау мемлекетгік банкісіндегі құжаттарды тексеріп, əлгі бір миллион сомның заңды документтері бар екенін жəне Меңдалиевтің ешқандай борышы жоқ екенін аныктаған. (Бұл теқсерудің қорытындысын НКВД маған айтқан жоқ еді. Кейіннен есітсем, бұл тексеруді жүргізген Мамаев Сейтім деген азамат екен). Студент маған сұрақ қойды: "Сен неге 3 жылға жақын НКВД тергеуінде отырсың, ал көптеген адамдарды 3-4 айдың ішінде-ақтергеуін бітіріп, ерекше "Үштік қаулы" бойынша атып тастаған, не болмаса лагерлерге жіберген. Мына істер солардікі" — деп, жұқа іс тікпелерді қөрсетті. "НКВД жендеттері атқан адамдар", — дедім мен. — Олар да, азаптау арқылы жалған жаламен айыпталғандар. Бұл адамдардың көпшілігі оқи, жаза білмейтін сауатсыз еді. Үйқысыздыққа, үнемі ұрып-соғу мен аштыққа төзбеген. Осыны пайдаланған НКВД адамдары сауатсыз адамдарға айыптау қағаздарына қол қойдыртудың ретін тапқан болар". "Сіздің Маңғыстау ауданынан көп адам "халықжауы" деп айыпталып атылды ма?" — деп сұрады студент. "Жалғыз Маңғыстау ауданынан 400-дей адамның "халық жауы" деп жазаланғанын НКВД тергеушілері айтты. Ал Гурьев облысының қалған 3 ауданынан 200-дей қазақ азаматының "халық жауы" деп жазаланғанын түрмеде отырған жігіттермен кездесіп, аз-мүз сөйлескенде естідім" дедім мен. Əлгі тергеушімен 3-4 күн сөйлесіп, бойымды үйреткен соң енді мен де сұрақ қойғым келді. "Кеңес өкіметіңде ссылай жала жауып, басшы қызметкерлерді жəне жай адамдарды жаппай жойып жатканы неліктен?" — деп сүрадым. Студент жігіт ойланып отырып: "Кеңес өкіметінің казіргі қолданып отырған саясатынан болу керек", — деп жауап берді.

4-5 күннен кейін əлгі студент жігіт мені қайта шақырды. Біраз қағаздар жазыпты. Маған "Сіздің ісіңізбен толық таныстым. Басқа да адамдардың ісін оқыдым жəне сізді тергеген НКВД қызметкерлерімен сөйлестім. Енді сау болыңыз, қетемін" деді. 3 жылдың ішінде жылы сөз естігенім осы болды. Мүмкін, студенттің диплом жұмысын жазуына сауабым тигенде шығар... Сонымен, мен түрмеде жата бердім. Жағдайға еш түсінбедім. 1940 жылы қазан айында мені Гурьев НКВД түрмесінің нəшəндігінің қеңсесіне айдап апарды. Отырғызды. Ішқі есіктен қойнында қағазы бар бір НКВД адамы еніп, стол қасында тұрып "Сен — халық жауы Мендалиев боласың ба?" — деді төтесінен. Мен "Азамат Мендалиев Алшын" еқенімді айттым. "Түрегел, тында", — деді ол, — 24 қырқүйеқ 1940 жыл. Ерекше үштік кеңесінің каулысы бойынша Мендалиев Алшын "халық жауы" деп есептеліп, 8 жылға бас бостандығынан айырылсын. Қатаң күшейтілген режимді лагерде ұсталсын, үштік мүшелері қол қойған, бітті", — деді. Гурьевтегі азап осымен тамам. Арада 4-5 күннен кейін Уральсқ-ЧелябинсқНовосибирскпереселен (жер аударылғандар) тұтқын пунқттері арқылы Красноярск өлкесінің Иланск күшейтілген тұтқын лагеріне айдалып бардым. Осылайша 1940 жылдың соңғы айларынан бастап күшейтілген режимді түтқын лагерлеріндегі азапты өмірім басталды. 1941 жылдың басында қатты ауырып, лагерь ауруханасына түстім. Дəрігер қарап тұрады. Бір күні емдеуші дəрігерден қай каланың адамы еқенін сұрадым. Ол қісі Астрахань қаласынан еқен. Мен Гурьев облысындағы ФортАлеқсандровскіден екенімді айттым. Сөйтіп, жерлес болдық Пайдасы тиіп тұрды. Келген сайын осы дəрігерім жағдайымды сұрап, жылы ұшырай амандасып тұрады. Ауруханада жатқанда арықтығы жетіп, əбден титықтаған адамдар есебіне тірқеп, тəуірлеу тамақ алуыма көмек көрсетті. Лагерьде партия, Совет қызметінде басшы болғандар, ірі өндіріс орындарының басшылары болтан маман-инженерлер кездеседі. Оңашада кеңес үкіметінің

осындаи сұрқия саясаты жөнінде пікірлесіп тұрамыз. Ішімізде НКВД тыңшысы бар ма деп те қорқамыз, сондықтан өте сақ жүруге, беталды сөйлемеуге дағдыландық. 1941 жылы шілде айының басында ойламаған жерден тұтқындарды жұмысқа шығармады. Лагерь аймағында қарауыл күшейтілді. Радио сөйлеуден сап тиылды. Сыртган еш хабар-ошар білмедік. Бір кезде "Кеңестер Одағы бір шетелмен соғыс бастапты" деген қауесет хабар тарады. Біразға шейін лагерь бастықтары көрінбеді. Оншақты күн өтқен соң түсқі тамақтан кейін лагерь бастықтары барлығымызды жинап, жиналыс ашты. Сапқа тұрғызды да бір-бірімізбен сөйлеспеуге бұйрық берді. Бұрынғыдан да қөп қарулы қарауыл тұтқындарды жағалай қоршап тұрды. Бірнеше адам ортадағы ағаш мінбеге қөтерілді. Жиналыс басталды. Баяндамашы 1941 жылы 22 маусым күні фашистік Германия əскерлері соғыс жарияламастан Кеңестер Одағының шекарасын бұзып кіргенін, совет əскерлерінің қатал жаумен жан аямай қарсыласып жатқандығын, бірақ жаудың əсқери техниқасы күшті, қатерлі екенін айтты. Сөйтіп, митинг соңында ортақжауға соқкьі беру үшін тұтқындар да аянбай еңбек етіп, жұмыс нормасын бұрынғыдан да асыра орындау керек екенін есқертті. Ертесіне бұрынғы дағды бойынша жұмысқа шықтық. Жұмыс нормасын əдеттегіден 25 процентке жоғарылатыпты. Қыркүйек айының бас кезінде "Фашист армиясы КСРО-ның батыс бөлігіндегі бірнеше қалаларды басып алыпты" деген хабарды естідік. Лагерь бастыктары кенеттен бірнеше адамды бізден бөліп, баска жакқа алып кетті. Кейін есітсек, бұл адамдарды Кеңес өкіметіне "аса қауіпті" деп тауын, біздегіден де қүшейтілген режимді лагерьге апарып қамаған екен. Лагерьге тағы да жаңа адамдар келіп, лагерь бастығы, оның коменданттары болып жиналыс ашты. "Лагерьдегі жасы 45-ке дейінгі адамдардың ерікті түрде кеңес армиясына барып, неміс басқыншыларынан Отанды қорғаймын десе хақысы бар, лагерьден босатылып, ақталады.

Арыздарыңызды жазбаша түрде берулеріңе болады" — деді. 10-15 күннен кейін əскери дəрігерлер мен арнайы комиссия келіп, көптеген адамдарды əскерге алып кетті. Біздегі адамдар сирегеннен кейін жақын мандағы 2-3 лагерьді біріктірді. Жұмыс бұрынғыдан бетер ауырлады, тамақ нашарлады. Лагерьдегілер ауыр жүмыстан титығы құрып, ауырьпт, алды аштан еле бастады. Осылай өлмешінің күнін кешіп жүргенімізде, 1945 жылы мамыр айында "Орыснеміс согысы аяқталыпты, Кеңестер Одағы жеңіске жетті" деп естідік. 1945 жылы қыркүйек айында бірнеше адамды тұтқыннан босатты, арасында мен де бармын. Елге баруға ұлықсат етіліп, құжаттарымызды алып, ақталып, елге келдік-ау! Елге, Таушыкқа келіп жүргенімде Сəдуақасов Бəшен деген кісінің бір сөзінен секем алдым. Ол əңгімесінің артын əзілге айналдырғандай да сыңай танытты. Сонда мен өзімнің əлі де КГБ бақылауыңда екенімді ұқтым. Маңгыстау ауданында шаруашылықтан тəжірибесі бар адамдарды 1937-1938 жылдары НКВД атын тастаған, одан калган бас көтерер 4-5 мың адам 1941-1942 жылдары соғыска жіберіліп, басым көпшілігі жау оғынан мерт кеткен. Елге соғыстан жараланған аздаған мүгедек адамдар келген екен. Ал, бұл кезенде Маңғыстауда мал саны едəуір өскен тұс еді. Енді малды Үстірт, Сам жерлеріндегі бос жатқан қонысқа орналастыру үшін ол аймақтағы жер, су жағдайларын білетін азаматтар жоқтың қасы. Сөйтіп, аудандық ауылшаруашынық бөлімі колхозаралық суландыру бірлестігін құрып ("құдық бригадасы" деп аталады) Маңғыстаудағы, Үстірттегі, Самдағы жайылымы бар өңірлерде бұрын пайдаланылып қелген, ал 1928 жылы малды жаппай кəмпескелегеннен кейін, ел ашаршылықтан көшіп кеткесін 1948 жылға дейін пайдаланылмай калган құдықтарды анықтауға жəне аршын тазартуға колхоздармен шарт жүзінде жұмыс жасауға шешім қабылдады. Бұған мені жүмсады. Бұл жұмыс қейін Гурьев облыстық су шаруашылығы мекемесінің қарауына қөшірілді. Сонымен, Маңғыстау ауданының колхоздары жұмыс беруші

(заказчик), біздер сол жұмысты орындаушы (подрядчик) болып жүмысқа кірісіп кеттік. 1948 жылы күз айында Таушыққа барып жүргенімде Мангыстау аудаңдық КГБ-сының қызметкерлері мені қайта тұтқындады. Сонымен, тағдырдъщ басқа салған тауқыметтауанына тагы көніп, 1949 жылдан бастап Новосибирск облысының терістігіндегі Михайловск ауданына өмірлікке жер аударылып қете бардым. Бұл өлке əуелден Ресейдегі өмірлік жер аударылғандардың мекені екен. КГБ менен Михайловск ауданының көлемінен əрі шəк баспау туралы қолхат алды жəне мезгіл-мезгіл түгендеп тұратын болды. Осы жер аударылған адамдардың қөпшілігі мен сияқты 1941-1945 жылдардағы орыс-неміс соғысы кезінде лагерьден босанғандар, əскери "плендер" жəне Кеңес үкіметіне карсы дұшпандық əрекетпен айналысты деген жала күмəнмен түтқынданғандар екен. 1954 жылы қыркүйек айында "Сібірге өмірлік жер аударылған" адамдардың бірқатары жазықсыз жазаланғандар көрінеді, сондыктан оларды елге жібереді" деген қарлығаш хабар естілді. Сөйтіп, 1954 жылы қараша айында тағы да түгқыннан босанып, туған жеріме — Маңғыстауға қелдім. Алдымда тағы кандай өмір қиындығы күтіп тұр? Ол жағы бүлыңғыр, көңілде күдік, көз қорқып калган. Енді естіміш хабар бойынша мен сияқты жазықсыз жазаланған адамдар жоғаргы орындарға арыз беріп, бұрынғы азаматтық хұқықтарын, кейбіреулері партиялық істерін қайта каратып, партбилеттерін алыпты деген лакал құлағымызға жетті. Гурьев обкомына арызданып, мен де 1956 жылы партбилетімді алдым. Осындай азапты өмір кешіп, айдауда азып-тозыпжүргендежасым алпыстан аскан екен. Казір елге келіп, отбасыммен бірігіп, ағайын арасында жүргеніммен, Кеңестер үкіметінің жойқын режимі көрсеткен қорлық, зорлық-зомбылық жан-жүрегімде өмірлік шерлі шемен болып қатып калды...

Əкемнен жеткен асыл сырлар жиынтығының баска тақырыптағы қөптеген əңгімелерін жинақтап жазуға білім шарқым жеткіліқсіз болды. Осы қағазға түсірілген естеліктер Ыбыраш пен Алшын карт əңгімесінің көп болса үштен, иə болмаса төрттен бірі болар-ау. Сонымен, екі ақсақал 3 қүнге созылған əңгімесін аяқтаған еді... Бурабек АЛШЫНҮЛЫ АРЫСТЫҢ АЛШЫНЫ ЕДІ ОЛ 1956 жылдың жаз аяғы. Мен осы күзде мектеп есігін ашқалы жүрген жарықөқшемін, шалдың баласымын. Бұлай деп баса айтып отырған себебім, шағын ауылда шалдың баласы болу дегеннің өзге балалар арасында өзінше бір жауапкершілігі бар еқендігін аңғарту. Өйтқені, бынайғы көп балаға кешірім қөп, шалдуардық шалдың баласына жат еқендігін аңғарып қалғанмын. Ондайда алдымен сын таяғының ұшы қөқеме тиіп кететіндігін сеземін. Ал көкеммен — осы бір сырықтай ұзын кара шалмен менің шығар жаным ғана бөлек. Оның бар айткдны — маған заң, ерш емеуріні — бұйрық. "Айналайъшы" — Жаратқан иенің жарылқағаны. Көқемнің теқ мен іштей құптамайтын бір өдеті бар, онысы — мені көбіне көп ойынымнан қалдырып, бір ауылға барғанда касына ерте кететіні. Сондағы айтқаны "Қарағым, шалдардың əңгімесін тындағын". Сонда сол шалдардың түннің бір уағына дейін ауыз жагшайтындарынан менің ұғарым шамалы, өңшең бір "кенеуі жоқ" ақыл-кеңестер. Қайтарда сойған қойдың асығын олжалағаным болмаса, əзірге тауып жатқан пайдам жоқ, қайта ұйқьімнан қаламын. Іргеге жатыл алып, үйқы соғуға болмайды, қөқем ұлықсат етпейді. Өтқенде Шодыр шалдың үйінде сөйтем деп, көкемді ренжітіп алғаным бар... Бір күні кешкісін ойыннан оралған бетім еді. Кдлтадағы асықты іргеге дүрс ұрып, малшы ауыл баласының сүйікті

дастархан мəзірі — айранға нан турауға көшкенмін. Көкем "Айналайын, ертең Алшекең көкеңе барамыз. Көрісерсің, дайындал" — деді. Айранымды ішіп болып, аңғарсам, көкемнің əлгі "дайындал" сөзінің аржағында үлкен салмақ жатқан болып шықты. Шешем шайдан қалған сумен аяғымды жусын. Бұл — мен үшін нағыз тозақ, өйтқені, ерте қөктемнен бері аяқкиім көрмеген екі табаным калың елі күс. Біраз жері жарылып кеткен, сабынды су тисе, дуылдап удай ашиды. Жуын қоя қойса да ештеңе емес-ау, пышақпен қырып тазалайтыны тағы бар. Мені мұншама əспеттеп апаратындай "Алшеқесі" қім болды?" деп ойлаймын. Ертеңіне жолға шықтық. Астымызда — көкемнің үйреншікті жуас сары атаны. Ауыл колхоз орталығы Жармыштан көрінім жердегі "Уақ-бұлақта" еді. Біз келе жатқан Алшын үйі меқтеп сыртындағы шетіне қалың ши өсқен алаңқайда екен. Үйге таял келе бергенде көлеңкеде отырған қапсағай қара қісі орнынан тұрды. Менің қөкем де бір кісідей-ақ бойлы еді. Намаздыгердің көлеңкесіндей мына шалдың қасында оның боны ойнап қалды. Көкем əлденеше рет үйретіл жаттықтырған машығым бойынша мен бар кал-қадарымша сыпаны, сынық келіл сəлем беріп көрістім. "Е-е, айналайын, таудай жігіт бол" деді шал, жылы карал. Артынан білдім, біз ат басын тіреп келе жатқан "Алшеқең" — Алшын Мендалиев осы кісі еқен. Сол жылы ол аткарган қызмет — Чапаев атыңцағы колхоз басқармасы төрағасының орынбасары. Түрмеден ақталып, босап келісімен ауданның осы колхозға жіберген беті екен. Екі шал сол жолы ұзақ сұхбаттасты. Əңгіме парқына бойламайтын маған, əрине, олардың ол жолғы не айтқандары жұмбақ болып кала берді. Есімде қалғаны — көкем аттанар алдында: "Алшеке, мына балам биыл мектепке бармақ еді. Көқесіне көріссін деп əкеліп отырмын. Енді бір сəрсенбі күннің сəтін қиып, үйде болып, ақ тілегінді айтып кетерсің" деді. Алшын құп алды. Міне, менің Алшекенді алғаш көруім осы. Дəл күні есімде жоқ, əрине. Əйтеуір, көршіміз Қылышбай дейтін едірейген

мұртты ағаның Айғана дейтін келіншегіне үйленген тойынан кейін іле-шала. Ойлап отырсам, атағы асқар Алатаудай осы көкемізбен менің жақын дидарласуым бар болғаны екі-ақ рет — сол көрісе барған жолы, содан соң ол біздің үйге келген жолы ғана болыпты. Кейіннен, ат жалын тартып мінгесін əлденеше рет барып көрісіп, баяғыда құлағым естісе де, балаң құлағыма енбеген көп қеңестерге қанығу ойымда жүретін. Бірақ бұл тірлігі түсқірдің күйбеңі біткен бе, бір сəтінің түспей-аққойғаны?! Бір күні "Алшекең бақилықболып қетіпті" деген хабардың сарт ете түскені. "Қап!" — дедім. Осылайша, ол кісімен енді қайтып ұшырасын, сөйлесе алмағаным көп өкініштің басты біреуі болып кала барды. Бірақ "Жұтаған шүкірге тоймайды" деген емес пе, шүкірсіз емеспін. Олай дегенде, мен кейіннен Алшекеңнің немере інісі (баласы да іспетті) Шыртанұлы Ізбасардан ол жазған шежіре, естеліктерді қолға түсірдім. Ол — сөз жоқ, біз құсаған қағаз шимайлағыштар үшін баға жеткісіз қазына. Ал, ауызша жетқен ғибаратты əңгімелері қаншама! Біз көрген өлке зерттеушісінің ақыры — марқұм Есағаң (Есбол Өмірбаев), белгілі ғалым Қабеқең (Қабиболла Сыдиықов), жазушы Мəкең (Маршал Əбдіхалықов) үнемі қеңестерінің, айтқандарының түйінін сол Алшекең айтқан деректерге меңзеп отырар еді. Заңғар жазушы Əбіш Кекілбаев "Үркер" мен "Елең-алаңның" қалай жазылғанына тоқталғанында көп мағлұматтарды осы кісіден алғандығын жазған еді. Меніңше, тап осы — Алшекеңнщ өз халқы алдындағы қызметіне берілген ең жоғарғы баға. Əбіштей жазушы Алшындай ақсақалы бар ауылдан шықса керек-ті! Мен бұл шағын макаламда А.Мендалыұлының бүқіл қызметі, өмір жолын шолып шығуды мақсат тұтқаным жоқ. Айтарым, оның ғұмырының 19 жылға жуығы еріксіздіқте өтіпті. 19 жыл, құдай-ау, бұл дегеніңіз бір дербес ғұмыр дерліктей ғой! Ал, соншама азапты бастан өткеруге адамның баласы ғана шыдаған ғой. Сол тауқыметке қарамастан, Алшекеңнің ұзын бойы, шалқақ

кеудесі, өле-өлгенше ұстындай тіп-тік қалпы еңкеймей де, еңкіш тартпай да өтті-ау. Ендеше, оны "аңыз адам" демей көр! Менің тап осы жерде оны "аңыз адам" деуім тегіннентегін емес. Себебі, Алшекең соншама сор бейнеттің, зілзаланың дəмін татып білсе, өз басым қағазға түскен дерек арқылы оқып білдім, онда да былтырдан бері. Қезінде жұрт көзінен жасырын сақталып келген ОГПУКГБ-МХК — мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің өте кұпия архивіне өліп-талып қолым жеткеннен бері. Міне, солардың ішінде Алшын Меңдалиевке де қатысты құжаттар жетіп артылады. Ең əуелі ол 1928 жылы Құрмаш Қосжановтың ісіне байланысты карауылға ілініпті. Сондағы бар жазығы — мұның Шоңай руынан, ал Құрмаштың Тоқабай руынан, яғни арғы түбі бір атаның ұрпақтары болғандығы ғана. Ал, бұл еқеуінің ағайындығы "Құданың құдасының түйе саткан жеріндей" екендігін ешкім ескеріп жатпапты. Оның үстіне, Алшекеңнің Қүрмаш қозғалысына қарсы қимыл иесі, оған қолға берілуді ұсынып барып, ажал аузынан қалған елші болғандығы тіпті қаперге алынбаған. Содан соңғы — Ералиевтің өлімі. Тағы Алшекең ауызға ілініпті. Тобанияз, Оспандар бастаған "Адай контрреволюциялық тобын əшкерелеу" ісі. Алшекең бүл жолы да тергеу тезінде. Сонда берген жауаптарының бəрінде Аліпекең өзін ерлерше ұстаған. Ешкімді кезеп көрсетпеген, өз басының кінəсіздігін калай дəлелдесе, өзгеге де солай шаң жуытпаған. Ақыры, амалы құрыған ОГПУдың оны ол жолы "келесі кезекке қалдыра түруына" тура келеді. "Келесі кезек" те көп кешіккен жоқ, 1937 жылы қеліп жетті. Сол зілзаладан аман оралғандар, сірə, некенсаяқ. Ал олардың да ауызы құлыптаулы болатын. Өйтпегенде ше, ештеңені айтқызбайды ғой оларға зар заманның талқысы. Бұл тірі пенденің озар озмышы болмаған соң, жазмышқа жасар амалы жоқ. Сондыктан оған өкпең де талақ. Сонда бар қарманып қаларың өкініш қана екен ғой. Сол өзек өртеген өкініші мен опынуы түскірдің ел көкірегіне шерлі

шемен боп катқан отызыншы жылдарға ойысқан тұста ғой мына біз — шимайшыны тұралатқаны. Өйтпегенде лажың қане? Қайда қарасаң да қалтарысын астына бүккен кағаз, жалғаны қайсы, жаңсағы қайсы — айырып қөр. Жала қайда, ақиқат қайда — тауып көр. "Ауылыңда қартың болса — жазулы жаткан хатпен тең" дейтін еді халқым. Ал біздің сондай қаттаулы хатымыз, сол оқиғаның көзі тірі куəсі Алшеқең еді. Ол болса арамызда жоқ. Міне, солай, мынау қайырының кайтуы қиын қареқетқе көңілің қатты қалып жүрген бір қезде "Маңғыстау" газетінде Бурабек Алшынұлының "Əкеден жетқен əңгімесінің" жарқ ете түсқені! Сөйтсек, қайран Алшеқең өзі білетін күпияны өзімен бірге ала қетпеген екен, сенімді ұлы арқылы кейінгі ұрпакқа нұсқа сілтеп, аманат етіп қалдырыпты. Біле білгенге осының өзі ерлік емес пе?! Газеттің 3 санында жарияланған сол аманат хат іспетті естеліктщ өзінде үлқен сыр жатыр. Соны ары карай суыртпақтай беру — ендігі біздің міндет. Біздің бармағын шайнап өткен алдыңғы ұрпақтың — Алшеқеңдердің алдыңдағы қарызымыз, кейінгі ұрпақ алдындағы парызымыз. Сонымен бірге ол "бұл зұлмат қайталанбасын" дейтін ортақ ұранға қосар үніміз де болмақ. Құптарлығы, ауылдас, жерлестері биыл Алшекеңнің 100 жасын ойдағыдай атап өтуді ұйғарыпты. Дұрыс-ақ! Екі қолымызды бірдей қөтеріп дауыс береміз оған. Бірақ, атаудың да атауы бар. Ел білетін Алшеқең алақандай Жыңғылды ауылы түгіл, айдынды Маңғыстаудың қараойынан да асып, тым алысқа қетқен ата еді ғой. Сондықтан оны тек бір ауыл, аудан көлемінде емес, бүкіл облыс жүршгылығы болын атап өткен лəзім емес пе? Елдің елдігі, сырт көздің алдындағы айбыны, намысқа тырысу, ең бастысы, атанды атап отырып, атыңды мағлұмдау дейтін ұғымдарды ұмытпасақ, тап солардың талқыға түсер жері осы болуы керек сияқты. Əбілкайыр СПАНОВ

АЛШЫН МЕҢДАЛЫҰЛЫ Алшеқеңді "Алқалы топта төбе бидей қарасөзге дес бермейтін суырма тандай, каусырма жақ, тірі кітап, бағзы заманның шешендік дəстүрін бойына дарытқан шежіреші, этнограф, тарихшы" дейді академик Марғұлан бір əңгімесінде. "Иə, шырақтарым, өмірдің қилы жолдарынан өттік қой", - дейді Алшеқең. — Менің туған жерім — қазіргі Октябрьдің 40 жылдығы атыңдағы колхоз. Əкемнің шағын шаруасы болған, ешқімге зияны жоқ, момақан ғана кісі болыпты. Мені ауылдағы мешітқе оқуға беріп, мен онда 5 жыл оқыдым. Орысша оқуға қол жетпеді. 1915 жылы Маңғыстаудан 3000 түйе алынып, Кавказға жөнелтілді, оны халық "Түйе жорығы" деп атады. Одан кейінгі жылы қара жұмысқа алынғаңдардың бірі болын Кавказ майданына кеттім. Патша үқіметі құлаған қүннен кейін елге қайтып, 1918 жылы Форт-Шевченко қаласына қелдім. Сөйтіп, қөп ұзамай Бозашының Жағалық болысының (№1 болыс) хатшысы болып орналастым. 1920 жылы Фортта совет өқіметі қайта орнасымен болыстықревқомның хатшысы, нұсқаушысы болдым. Совет өкіметі орнады. Сотые бітті дегенмен, ғасырларға созылған түрікмен ақсүйектерінің атыс-шабыстары басылмады. Осыган қарсы үкімет тарапынан шеқараны бақынаушы отряд жасақталды. Оған активтер, коммунистер тірқелді. Оған мен де енгізілдім. Біз 1921-1924 жылдар арасында дүркін-дүркін "Дауысты", "Қаражар", "Қайғылы", "Бабакан", "Үялы", "Кендірлі-Мая", "Аққұдық" жерлерін тосқауылдадық. 1924 жылы В.И.Ленин қайтыс болды. Соған байланысты партиямыздың шақыруымен болыневиктер партиясына мүшелікке кірдім. 1932 жылы елді қоныстандыру мен колхоздастыру қезінде Тау бойымен жалпы ауылшаруашылығына жататын ТОЗ бен ТОЖ-дарды ұйымдастыруға жауапты уəкіл болдым. Ал 1933 жылы Гурьевтің округ болын құрылуынан соң, мен округ сотының мүшелігіне тағайындалдым. 1931

жылы Маңғыстаудың мал шаруашылығы күрт төмендеді. Бұған дер кезінде өлкелік партия орны мен халық комиссарлар кеңесі 1934 жылы 17 қыркүйекте арнайы қаульг алын, облыстан мал бөлді. Сонда бөлінген 3131 бас қойды түщы су, құнарлы шөппен асырап, аман əкелдік. "Бақсай", "Таңдай", "Есбол", "Передовик" совхоздарынан малсыз жəне малды жақсы бағып өсіре білетін колхозшыларға, сонымен қатар ферма ұйымдастыру үшін алған малды дұрыс бағып, жолда кездескен бірнеше қиыншылықкд қарамастан, декабрь айында ауданға аман алып жеттік. Біздің бұл ісімізді кұттыктап, аудандық парткомға, аткомға, эқспедиция бастықтары Қабанов пен менін атыма Батые Казақстан обкомының секретары Д.Құрамысов жолдастын телеграммасы келді". Бұдан кейін 1935 жылы Алшекең, мал жайын, жер жайын жақсы білетін маман басшы ретінде аудандық жер бөлімінің бастығы болып тағайындалады. Осы жылы қазақ халқы өзінің 15-жылдық мереқесін тойлады. Маңғыстау ауданы өз республикасының ауылшаруашылығында жақсы еңбеқ етқен озаттары мен еңбегі сіңген басшыларды наградаға ұсынады. Соның бірі болып Меңдалиев Қазақстан автономиялы республикасы Жоғарғы Советінің Құрмет грамотасымен жəне значогымен наградталады. 1936-1937 жылдары Қазақстан өкіметі Маңғыстау ауданының 1928-1931 жылдардағы ашаршылыққа байланысты жəне бұрынғы Красноводсқ ауданына карасты Адай қазактарын қайта көшіріп келтіруге уəкіл етіп жіберді. Партия мен үқіметтің бұл тапсырмасын орындаған Мендалиев "Қарабұғаз"' өндірісін өркендеуге барлық қолхоздардан кісі бөліп, ұйымдастыруға тиісті үлесін қосты. Содан бері 30 жыл өтті. Маңғыстау өзгеше өңір, бүтін Одагымыздың құлақ түрген, күш қосқан аймағына айналды. Кəрі теректей биіктен карап, елі үшін бар жемісін берген ел ардагері өткен өмірге көз жіберіп, өз қолымен ұйымдастырған шағын-шағын серіктестіктерінің іріленіп, миллионер колхоз болғанын, кешегі жертөле орнына бой көтерген сəулетті үйлерді көріп: "елу жылда ел жаңа" деген

осы ғой. біздің еккеніміз гүл шашып, дəнін берді деген осы. Неткен қуаныш, неткен өзгеріс" — деп мақтанды карт ардагер — Алшекең. Есбол ӨМ1РБАЕВ АҢЫЗ АДАМ "Өткен өмірде есе жоқ" деген сөздің жаны бар екен. Байкал отырсақ, қөзбен көрген, баста кешірген көп дүниелердің бірқатары ұмытылған, көп нəрсе өшкен не өзгерген. Солардың көбін қағазға түсіргің келеді. Ондағы ойың — кейінгі толқынға сабақ болсын, жас ұрпақ жақсының жақсылығын үлгілесін, жаманнан жиреніп, бойын аулақ салып өссін, өтқен өмірден аз да болса мағлұмат алсын дегенің. Əрине, əрқімнің өмір соқпағы əртүрлі. Сол соқпақ, сүрлеу эр тұстан даңғыл жол торабымен əрқалай қосылады. Адамдардың өмір жолы да сондай. Менің ойым да Маңғыстаудың асыл азаматтарының бірі — Алшын Мендалыұлының туғанына 100 жыл толуына орай ол жөнінде білгенімді бүгінгі ұрпаққа жеткізу еді. Менің Алшекеңді білудегі сүрлеу соқпағым — Маңғыстаудың қазіргі Жыңғылды ауданының Қарқын жерінде туғандығымнан еді. Алайда, Алшекеңнің туған жері сол Жыңғылдыңағы Сорқұдықжері болғанымен, оны 15-16 жасымда көрдім. Менің Алшекеңді қейініреқ қөруімнің де бір себебі бар. Қар ерісімен көшпелі елдің кыстауды тасгап, сай-салаға, қырка-кыркаға көшетін ежелгі əдеті. Біз де сол əдетпен бір ауыл болып 4-5 үй 2-3 түйесімен көшіп қонатынбыз. Тұра сала 5-10 жандықты сауып, күнкөріс жасаймыз. Жазғы жайлауда көксейтініміз — 2 аи жанға тыныштық, біздердіқі — бір мезгіл асық ойнау. Мектеп жоқ, алыстан оқитын жағдай сірə жоқ. Сөйтіп, біздер шала сауаттандық. Əкемнің жоқтығынан, 15 жасымда мектеп есігін аштым. Алшекенді 1936 жылы жаз айының орта шенінде көрдім. Ол кісі ол кезде

Маңғыстау аудандық жер бөлімінің бастығы болып тұрған кезі екен. Осы кезде Маңғыстауда халықазайып қалған. Ел 1928 жылдан бастап, тіпті одан əріден-ақ Орта Азияға, Ақтөбе далаларына ауып қөшіп қетті. Халықты аштықжалаңаштық жайлады. Осы кезде Түркіменстанға ауып кеткен адамдарды Маңғыстауға қайтару ісі Алшекеңе жүктелді деп естідік. Міне, осы саладағы Алшеқеңнің еңбегі, оны білетін кім-қімді де болса тебірентері сөзсіз. Соған куə болып, көре қалғандардың қазіргі көзі тірілері бəрі де растайды. Ол қайтын қелген елді Манғыстаудың ең шұрайлы деген жерлеріне орналастырды. Серіктік, ауыл, артель ұйымдастырды. Жаңа өкімет орнағаннан қейін енді шамалы уақытта басқа жолдың жоқ екенін ерте түсінген оның тыныс-тірлігінің мəн-мағынасына қандай да бір өзгеріс, жаңалық енгендей еді. Дүниеге басқаша қөзбен қарап, назарын қөкжиектен əріреқ салып еді. Мен өз өмірімде мұндай ойгер қазақты сирегіреқ көрген тəріздімін. Сол кездегі ұғымымда одан білімі асатын тірі пенде жоқтай көрінуші еді жəне маған ол кісінің алдына бару киял болып қөрінгенмен, мен де сол қісіге ұқсап ертерек қызметқе аралассам, еліме пайда тигізсем еқен деген ойда жүретінмш. Иə, сол 1933-1934 жылдары қоғамдық негізде колхоз құрыла бастады. Қолда бар мал қолхоз мүшелеріне үлестіріліп берілді. Сонда да халықтың күй-жағдайы əлсірей берді. Заң қатая түсті. Елдің аштығы одан əрі жалғасты. Бақсай ауданының "Тандай" совхозынан Маңғыстау халқына мал бөлінетін болды. Осы қойға Алшекеңнің өзі барын, бір де бір бас мал шығын берместен елге айдатып келіп, малдандыру жөніндегі қомиссияның төрағасы бола жүріп, аудан еңбеккерлерінің əр отбасына 3 қойдан үлестіртті. Реті қелгенде айта қетейін, мен сол қезде "Қарқын" колхозында есепші едім. Колхоз төрағасы екеуміз қой алатын тізімге өзімізді енгізбегенбіз, оның себебі, сотталын кетеміз бе деп қорқамыз. Халықты үрей билеген заман ғой ол тұс. Алшекең тізімге көз жүгіртіп отырды да: "Екеуінде мал көп пе?" — деп сұрады. Біз жоқ еқенін айттық. "Онда неге тізімге өздерінді қіргізбегенсіндер?"

— деді де, бізді табанда тізімге қостырды. Алшекеңнің осы бір азаматгық, адалдығы осы кезге дейін есімнен кетпейді. 1937 жылы Алшекең Гурьев облысының бір ауданымен келісіп, аяқтай жүріп сиыр əкеліп, оны эр үйге бір қашардан үлестірді. Бір айтарлығы, бұның бəрін де тегін үлестіріп еді. Шынында бұл — жалғыз Алшеқеңнің ғана еңбегі десек, артық айтқандық болар. Негізгі қозғау үкіметтің шешімі ғой. Дегенмен, ашыкқан жұртқа Алшекеңнің ерен еңбегі артық. Алшекеңнің адал қасиетінен қымбат қазына болды ма екен? Тар заманда халқын жарылқаған осы адамға сол кезде алғысын жаудырмаған жан қалған жоқ. Мен Алшекеңнің осы еңбегін азаматгық пен адамгерщіліктің, елжандылықтың биік межесі деп түсінумен келемін. Бір есімде қалғаны, 1937 жылы мамыр мерекесі күні 4 қолхоз бірігіп той өткізіп жатыр едік, Алшекең Жынғылдыға келді. Касыңда аудаңдық партия қомитетінің бірінші хатшысы — Дəрібай Хангереев бар, астарында қара түсті жеңіл автомашина. Халық Алшеқеңнің өзі туған Сорқұдықтың алдындағы кең жазыққа жиналған. Атшабыс болып жатқан қез еді. Кім білсін, Дəрібайға туған жерін, өскен жұртын көрсеткесш мəртебесі өсті ме, Алшекең көзіме біртүрлі бұрынғысынан да бойлы-сойлы болып, ірілеу көрінді. Содан олар көп кідірмеді, Форт-Шевченқоға қайтын қетгі (ол кезде Маңғыстау ауданының орталығы Форт-Шевченко қаласы еді). Сол 1937 жылы "Алшекеңді НКВД ұстап əкетті" дегенді естідік, жазығы — "халықжауы", "Иранның тыңшысы", "зиянды элемент", ..., тағы сол сияқтылар. Содан Алшеқеңді арада он жыл өтқесін барып қездестірдім. Мен бұл кезде Маңғыстау аудандық жер бөлімінің бастығы едім. "Иə, Алшеке, арып-ашықсаң да, Алла куат берсін, əйтеуір, еліңе аман жеттің бе?" — дедім. "Е-е, шырағым, "өлмегенге өлі балық" деген, тəуекелтірлік тағдыр кайығына да мінгізеді екен. Өкін не, өқінбе не — бəрі өткен іс. Орыста бір мақал бар еқен: "Бақыт басыма қонбас еді, бақытсыздық көмектесті" деген. Бақытсыздықтың түрін көрдік қой. Қайтейік, ажал кұрығы жетпегесін, міне, елге оралдық" — деді.

Белгілі бір уақыттан қейін Алшекең маған қайта келді. "Жұмыс жасау ойыңызда бар ма, қандай қызметті қолайлайсыз?" — деп сұрақты тіқесінен қойдым — "Аллаға шүкір, ел де, мал да өсіп келеді екен. Жер тарылыпты. Анау Үстіртте үшы-қиыры жоқ жайылымдық жер жатыр. Бəрі — осы елдің атамеқені. "Əкесі өлсе де, кайырылмаған" деп бір ақымақадамды жерлеп отырған ақсақалдардың сөзін ертеде естігенім бар еді, сол атамеқенді елсіз тастауымыз жараспас. Ел қонбаған жер — жетім. Сол Үстіртке ел апару туралы əңгіме бар, ел барса, су керек. Мені сол суландыру жүйесіне жұмысқа алсаңыздар. Көп адам жерді, қонысты, суды білінкіремейді. Сенің өзің де ол жакты біліңкіремейсің. Соған жұмсасаң барамын" — деді Алшекең. Мен оған көмеқтесетіндігімді айттым, солай шешілді де. Сосын "Көмекшіліққе еқі адам берсеңіз" деді Алшекең. "Қалағаныңызды алыңыз". Ол көмекшілікқе Оразбаев Сали, Түйешиев Төлеген деген екі азаматты сүрады. "Бұл жігітгерді неге тандадыңыз?" — деп сұрадым. "Салидың есеп сауаты, ұйымдастырушылық қабілеті бар ғой, ал Төлегеннің шеберлігі, батылдығы, сабырлылығы үнайды" деді ол. Иə, сөйтіп, Алшекең Үстірт пен Манғыстау ойындағы су көздерін түгел аршып, жерді, елді суландыруға көп еңбек сіңірді. Осы күнгі трубчаткадан басқа су көзінің көбі сол Алшекеңнің ерекше еңбегі екендігін, оны білетін екі кісшің екеуі де растайтыны — шындық Осы күні Алшеқеңці ойлап отырсам "халык жауы" атанын ұсталып қеткен 3 агам ойыма оралады. Ол үшеуі 3 колхоздың төрағалары — Қойшыбаев Нəби, Мұралиев Əби, Таңатаров Есберген — жаламен жауапты болып қете барды. Бұлармен бірге мен де жауапқа тартылдым. Əйтеуір, жарлылығым, əқемнің жоктығы, тағы баска себептермен аман калдым. Заман-айдесеңізші!..Жазыкрызжапашеккен есілерлерай! Қойшыбаев Нəби асқан домбырашы еді, жарыктық Есірдің шəкірті — Арал күйші мектебінің өкілі еді, əттең, арманда қетті-ау, сол асыл ағалар!.. Алшекең ең соңғы қызметі— "Алғабас" колхозында басқарма төрағасының орынбасары болып— құрметті демалысқа шықты. Өміршің 20 жылындағы көрген қуғын-

сүргіні, тұрме қамауы, қорқыту-үрқітулер мен жер аударылуы адамның жүрегіне дақ түсіре алмаған екен. Қөзін жұмғанша елі үшін еңбек етіп, бел жазбай, тер төгіп кетті. Ол əңгіме айтса болды, өз елінің абыройын аспанға көтеретін еді. Қоңыраудай күміс көмей абыз — елінің кешегісі мен бүгінгі өмірінің білгір шежірешісі еді. Құдай берген қасиеті емей не дейміз?! Бір көрген адам оны ұмытуы мүмкін емес болатын. Себебі, ол өзгеше жаратылған жан еді. Халқынан үздік шықкан кайраткер, қиын-қыспақтарға қайыспаған қаһарман өзінің даңқымен, ақылымен, адал да əділ адамгершілік қасиеттерімен, дүйім елді ерітіп, еміндіріп əқететін шешендігімен халықтың ұлы болып өтті. Бүгінде Алшекең десе, сылау мұрт, шоқша сақал, ашаң жүзді, алып денелі, ұзын бойлы асыл адамның түртұлғасы келеді көз алдыма. Мен бұл естелігімде Алшекеңмен əр кезде қездескендегі шат-шадыман əсерім туралы, өзіме аға, ұстаз болған аса кадірлі кісіден ажал келіп айырылын қалғаңдағы қайғықасіретім жөнінде атүсті болса да жазсам болар еді. Бірақ, ол туралы жазбадым. Себебі, Алшеқең туралы қанша жазсаң да, аздық етеді, жеріне жеткізе алмайсың. Оның саналуан қырының ең азы бір бөлшегін де толық қамти алмас едік. Біз өзіміздің жігіт ағасы болған кездеріміздің өзінде оны келгенде көре алмай калсақ, бір қөруге "ынтық болып" отыратын едік. Көрсек, арманымыз орындалғандай болатын. Ол біздің ұлағатты ұстазымыз болғандығы сондай, алдымызға шығып дəріс оқымай-ак, Маңғыстаудың шежіресінен, тарихынан, əдебиетінен қөп мағлұмат беріп кеткендігіне еш кірішк түсіруге болмас. Егер мұны ескермесек, Алшекеңнің көп кьірлы қасиетін дұрыс бағаламағандық болар еді. Алшын— көп ретте үлкенге де, кішіге де өнеге қөрсеткен адам. Ол катал заман кезінде де партия басшыларының идеялық қысастық пен қате-кемшіліктерін ашық айта алмағанмен де, айкын сездіріп отыратын. Жақсы жаңалыкка сүйсініп, соны іске шын жүрегімен балаша куанып отыратын, ақпейіл əрі сезімтал жан еді. Біз білетін Алшеқең, өз əңгімесінде кейбір ел баскарған азаматтардың адамгершілік

қасиеттерін мінездеу жағына басымырақ көңіл бөлуші еді. Бірақ бəрін де жек қөрмейтін. Əсіресе, жақсы жақтарын қөбірек айтын отыратын. Ол ел тарихын баяндағанда бір тұңғиықтеңіз іспетті эсер қалдыратын. Əр жағдайдың түрін түстеп, тұнығы мен толқынын бойына сақтап, тындаушысын жалықтырмай сөйлейтін. Иə, қайран Алшекең дүниеден өткелі 16 жылдың жүзі де болып калыпты-ау!.. Қейде оны еске алып отырып, осыншама абырой, беделдің себебі не екен деп ойға қаласыз. Сонда, менің ойыма қелетіні — оның қиыннан қиыстыратын керемет əңгімешілдігі, күтпеген жерде күлдіретін, жақсы мағынадағы сөзуарлығы, ертегі, аңыздарды, мақалмəтелдерді, шешендік сөздерді ойда сақтау қабілетінің кереметтігі, тарихты, бұрынғы болған оқиғаларды өте жетік білетіндігі, естігенін, қөргенін жадынан шығармай, қез қелген адам аттарын айнақатесіз айтатындығы, əңгіменің артын шебер шендестіріп, үйлестіріп жіберетіндігі, сол арқылы тындаушысын əрі таңғалдыра, тəнті етушілігі. Мен жақында Алшекеңнің туған ауылы, жатқан жері— Жыңғылдының азаматтарының оның ғасырлық мереитоиын мамыр айыңда атап өтуге əзірлік жұмыстарын бастап кететіндігін естідім. Құптарлықіс, оң ниет. Алшеқең айтатын еді: " 1894 жылы жабағы жүн алып жатқан кезде туыппын" деп. Атап өту мерзімі де соған келетін сияқгы. Алшекең шын мəніңдегі — халықтың адамы. Сондықтан, оның мерейтойын ауыл көлемінде атап өту — Алшекең рухына аздық етеді. Алшекенді бүкіл Маңғыстау халқы түгел біледі, сол себепті оған арналған іс-шараны аудан көлемінде өткізу керек дегім келеді. Менің бұл ойымды Маңғыстаудағы Алшекенді білетін азаматтар қостар деп ойлаймын. Айта кету керек, қиындау қезеңді бастан кешіріп отырмыз. "Жүқ ауырын — нар көтереді" деген, Алшын тойын лайықты деңгейде қапысыз өткізуді Маңғыстау ауданының əкімшілігі əбден ойластырар деген сенімдеміз. Ерғали ТӨЛЕСІНОВ, Еңбек жəне Ұлы Отан соғысының ардагері.

ДƏУІРІНІҢ ДІЛМАРЫ ЕДІ Алшын Меңдалиев осы ХХ-ғасырдың 80-ші жылына дейін өмір сүріп, халықпен бірге жүріп, бүкіл еңбек жолын халқы үшін жұмсады. Кезінде бүкіл елге қолдан қелген көмегі мен шарапатын тигізді. Өзінің аса дарынды, данышпандылығымен елдің көрнекті перзенті, білікті басшысы болды. Советгік заманның алғашқы кезендеріндегі ел басына ауыр кун туып, абдыраған кездерде дүрбелеңге ұшыраған адамдарға басу айтын, ақылшы, қамқоршы бола білді. Сөйтіп, елдің іргесінің сөгіліп, құрамының бұзылып кетпеуіне де басты себепші болған — Алшекең десек ,артық айтқандық болмас. Қазақтағы "Мың қосшыдан — бір басшы'' деген сөзге жүгінсек, 1931 жылы Маңғыстау көлемінде болған көтеріліс кезінде Алшекең ауданның бас көтерер азаматтарымен бүкіл аймактағы бытырап көшіл жүрген елдің өз мекен-жеріне — Маңғыстауға оралуына, орнығып, отырып қалуына ықпал жасап, ортасында аяқтай жүріп басшылық етті. Бұрынғы айтылып та, жазылын та жүргендей, қөтерілісті басу үшін Алматыдан келген əскер басшылары С.Меңдешев, Ə.Асылбековтермен бірлесіп, қөтерілістің зардапсыз басылуына аянбай еңбеқ етті. Алшекең ел басшысы, азамат ретінде Совет үкіметін орнату жолында еңбек етіп, халық арасында өз адамындай бірлесе жұмыс жасап, өзінің қабілетін танытты. Елдің Маңғыстауға шоғырланып кайта қелуімен байланысты əрбір ауылдың өздерінің келісімі бойынша бұрынғы меқен етіп отыратын жерлеріне орналастырды. 1931-1932 жылдары жоғарғы өкіметтің өкімі бойынша əрбір халық отыратын мекендік жерлерде ауылдықкеңес, серік-колхоз болып ұйымдастырылды. Алшеқең бұл жұмысқа да өзі араласа жүріп, басшылық етіп, орналастырды. Сол қездегі серіктің əуелгі берілген орындары күні бүгінге дейін өзгерместен колхоз бен совхоздардың мəңгі пайдалануында болып калды. 1934-1935 жылдарда Гурьев облысының бірнеше мындаған қой мен сиырын Маңғыстауға айдап

əқеліп, малдандыру үшін елге үлестірген де Алшекең екенін ел біледі. Малды үлестіру кезінде Алшекеңмен бірге сол күндегі аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Хангереев Дəрібай бірге болғанын, 1936 жылға дейін бұрынғы аласапыран, ашаршылық кезеңдерде баска республикаларға көшіп кеткен елді өз жеріне əкелу — Маңғыстауға қайта əқелу үстінде сапар шегіп, Түркіменстан аймағында отырған бір бөлеқ елді көшіріп келген де Алшекең өзі еді. Алшекең осы түста аудаңдық жер бөлімінің бастығы бола жүріп, ауданның басшылық деңгейінде жұмыс жасап, өзіжүрген жерінде билік етті. Əсіресе, ауылдық жерлердегі кадрларды жүмыска орналастыратын, істің жай-жапсарын өзі үйлестіре беретін. Асылы, мүндай билік дəрежесі сол тұста Алшын Мендалыүлына берілген болуы керек. Мынадай бір жағдай ұшырасқаны бар. Алшын басқарып жиналыс өткізді. Жиналыста бір ұйым басшысының жұмыстағы жіберген кемшіліқтері орынды сыналды. Жиналыста бір адам Алшекеңе ол адамның қолынан жұмыс істеу, елге басшылық ету қелмейтінін айтып, оны əуелде бұл жұмысқа қалай жібердіңіз деген сауал тастады. Сонда Алшекең: "Адамды жұмысқа жіберіп, істетіп қөрмей, бəрін бірдей біле береміз бе? Оның аз да болса сауаты бар жігіт, қелешегі бола ма деп ойладым. Өзі басына əсемдеп шаш қойған екен?!" — деп əзілдей пікір түйіндегендей болды. Ол уақытта үлкен де, кіші де басына шаш қою сиреқ ұшырасатын еді. Алшын Меңдалиев 1937жылдың аяққезінде "халық жауы" деген жаламен түтқынға алынды. Сонан аз ғана уақыт алдында Маңғыстау аудандық қеңес атқару қомитетінің төрағасы болып тағайындалған-ды. Бірақ, бұл жұмыста көрінуге, ыңғайлы ұйымдастыру, шеберлік қырлары өрісін, арнасын тауып үлгермей жатып, ол тұтқиылдан "халық жауы" болып шыға келді. Ақыры, абақтыға жабылды, қиыр белгісіздікке жол тартты. Сол кездерде Алшекеңмен катар жазықсыз жала шегіп тұгқынға алынғандардың көгшіілігі елге қайта орала алмай, ғайып болды. Алшекең тұтқында ұзақ жыл отырып, қаншама

ауыртпалықтарды басынан өткізсе де, өзіне кұдіреттің аямай берген күш-қуатының арқасында оның қажымас ерен қайраты мен жігерін терең саналы ой-пікірін ешкім де темен түсіре алмапты. Ақырында адалдық пен жүйелі іс есін тауып, ақтық оты жарқырады. Сөйтіп, Алшекең жаламен жабылған айыптан бүтіндей тазарып, ақталды, елінің қажетіне жарады, не сан ізгілікті істер тындырды. Алшекең ауылға қайта оралып келгесін де көп кідіріп жатпай-ақ ауылшаруашылығына араласа, жедеқабыл жүмыстар істеді. Ауданның мал шаруашылығына қажетті қөшпелі ел бұрын пайдаланған, ертеде қазылған бүкіл Үстіттің үстіндегі онсан шымырауларды, құдықтарды қайтадан аршып, оңдап, бұрынғы қалпына келтіруге өзі араласа жүріп басшылық етті. Елдің жазғы мал жайылымын еркін де ұтымды пайдалануына толық мүмкіндік жасады. Кейіннен ауданның Чапаев атындағы ірі шаруашылық қолхозының басқарма төрағасының орынбасары кьізметін зейнеткерлікке шыққанға дейін абыройлы, адал аткарып, ортаның əділ сыйын иеленгенін көріп қалдық. Алшекең араласқан, өзі атқарған жұмыстардың барлығы да күні бүгінге дейін халқының пайдасына, игілігіне жарап келе жатқанының өзі бір ғанибет емес пе? Алшын Меңдалиев күрметті зейнеткерлікке шыққаннан кейін де халқынан қол үзген жоқ, аражік тапқан емес. Ел ішінде қандай жиын болса да, ең алдымен Алшекең шақырылып, келтірілетін дағды Маңғыстау халқына еншілі, азаматтық іс-қимыл санатында саналын, есептелінеді. Ол ғұмырнамасының соңғы нүктесіне жеткенше жиыңдар мен басқосуларда бір сəт те кідіріс жасап мүдірместен, өзінің туа біткен парасатты да саналуан үлгілі сөздерін айтудан тетку тапкан емес. Алшынның əңгімелері тыңдаған, естіген адам жалықпайтындай мəніне келтіре, əуенін үйлестіре айтылумен ұмытылмастай жадта сақталатын. Алшекеңнің үлгілі ой-толғамдары артына өлмес қазына, өшпес мүра болып қалды. Алшекең Маңғыстауда өмір сүрсе де, оның зерделі де тарихи, шежірелік сөздері, дүние танымының даралығы

Қазақстан жазушылары, ғалымдарының, ақыңдарының əдеби кітаптарында көрініс тапты. Не сан əңгімелері əралуан əдеби шығармалардағы желі болып түзілді. Алшекең — қоғам қайраткері, кезінде күш-қуаты, білімін халық үшін тосырқамай жұмсаған елдің зерделі биі, тарих шежірешісі, артына өшпес із қалдырған XX ғасырдың өрен жүйрігі. Алшын Меңдалиев — Маңғыстау облысының негізі — Маңғыстау ауданын құруда аянбай жұмыс істеп, еңбек сіңірген азамат, сол қүндердің алғашқы түлектерінің бірі. Осыларды жəне оның өміріндегі күрделі еңбектерін аиырыкща еске алсақ, Алшекеңе жасалатын, халықұйғарын отырған 100 жылдық мерейтойын тек ауыл көлемімен шектемей, аудандық, облыстық денгейде өткізуге облыстың əкімі назар аударса деп ойлаймын. Жинақтап айтсақ, Алшын Меңдалиев өз дəуірінің ділмары, шешені, шежірешісі болтан адам. Каршыға СҮЙІРБАЕВ АЛШЕКЕҢНІҢ АТЫ АЛАСАРМАЙДЫ Осы жылы Жыңғылды аулының азаматтары зұлмат жылдардың құрбаны болғандардың қуғын-сүргін азабын арқалап өткен жазықсыздарды еске алып, атап өтуді, ұзақ жыл азап арқалаған, елге қайтып оралган ақсақал Алшын Меңдалыұлының мүшел жасымен сəйкес өтқізуді ұйғарысқан екен. Несі бар, оң болсын дей отырып, осы бағытта үлес қосқандармен де танысып жатырмыз. Алшеқенді білетіндер аз емес. Өз басының ереқшеліктерін кайталамастан, сол ауыр жылдардың жүгін аркалаған жазықсыз жазаланғандардың өкілі, көбіміз көзбен қөріп, куə болтан үлағатты тұлғаның атымен аталған Алшын тойын тойлау да көңілге қонар, қөңілі ашық пейілді қауымның ортақ, құптарлық ісі болса керек. Əсіресе, жастардың атсалысып, Алшекеңнің атымен Маңғыстау

топырағындаты зұлмат апатты аластап, көшіріп жасаған "Жар болсын болашакқа" дегендей ақтілекпен аға буыннан алғыс алганға, арамыздан кеткенде дін рухынан үміт күткеніне не жетсін'.. Сондықтан да Алшекеңе байланысты көрген, білгендерімді сыр гып шертпеқ ойым бар. Алшын ақсақал бала кезінде тəрбиелі болған. Əкесі Мендалы еліне кадірлі, беделді адам болтан екен. Жыңтылды ауылының батыс бетіне карай шыгатын жолдың бойында, Қаратаудың баурайында бір қезде су қөзі бұлақ болтан, сол жерде ел отырган 2-3 тастан қаланған тұрғын үй болғанын бала кезімізде көргенбіз. Төбесі құлаган, есік-терезесі жоқ болатын, оны Меңдалының қонысы деп атайтынбыз. Ал, сол жолдың сол жагындаты сары жолдың қыстау түсында өзгесінен биіктеу төбе (үйік) бар, оны осы кезге дейін "Мендалы төбе" дейміз. Мендалы азғана шаруашылыгымен осы қоныста болыпты, əлгі төбе — басында əңгіме өткізетін орын екен. Жүрген-тұргандар көп қелетін болса қереқ. Алыстан алыс-беріс жасайтын қонақтары да аз болмаиды еқен. Елдің қажетті азық-түлік, киім-кешеқ сатып алатындай сауда орталыгы болганга ұқсайды. Өзімізден үлкендерден жеткен бұл бір көрініс қой. Осы ортаның Алшекемнің ерте есейуіне, көпті қөріп өсуіне, заман агымына көзкарасы қалыптасып, өзгеден зеректіктаньпъш, зейін қойып, қатарлары арасында қөзге ілініп, беделі болғанына эсер етқендігін түсінуге болатын сияқты. Жаңа қоғамның бастауында жұмыс тапсырылуы да осы түсінікті жетілдіре түседі. Сол кезге лайықты сауаты болғаны да əкеден калган мұра сияқты. Маңғыстауда жаңа қогамның кұрылу қезеңінде жер бөлімін басқару, уездік соттың мүшесі, аудандық атқару комитетінің төрагасы болуы бұрыннан əжептəуір сауатының болғанын растайды. Орыс тілін жетік болмаса да біршама меңгерген сиякты. Атырауда түрмеде отырғанда бір рет сот мəжілісі болған. "Сот құрамының төрағасы Ленинградтан келген заң мектебінің оқытушысы жас орыс жігіті болған соң жеткізе алмайтын сөздерім болар деп тілмаш алған едім. Алғашқы

сөздерімді аудару кезінде риза болмай, тілмаштық міндетті де өзім алуыма тура келді" дегенін өз аузынан естіген едім. Соған қарағанда, еркін түсініп, өз ойын айта алатын, сауатты болған деген ойдамын. Жұмыс жасаған кездерінде де, одан соңғы қамалған жəне жер аударылған кездерінде де өз бетімен оқудан қол үзбегені де байкалады. Бір əңгіме айтып отырған қезінде: "Балам, сен Авшинский, Давшинскийді оқыған боларсың",— деп, оқиғаның айтылып отырған əңгімеге қатысты болатын түстарын шебер пайдаланғаны да есімде. Өзім осы кітапты оқымағаныма қысылсам да, атаның əдебиеттен қол үзбей оқитынына назарым ауып, қызықканымды айтуды жөн көрдім. Жасының ұлғайған кезінде де газет, журнал, радио, теле хабарын біліп отыратынын көргендер бұл күнде аз емес Атамыздың көргенін, естігенін, оқыганын каз калпында есіне сақтайтыны, оны кажетінде есіне түсіріп, пайдалана білетіні бəрімізге үлгі болатын. Сондықтан да оны ғұлама шежіреші деп білуші едік. Кешегі "Ақтабан-шүбырынды" кезінде, елден, жерден қоныс аударын, "тұрымтай түсына, балапан басына" кеткенде адасқандар, туысын тани алмайтын хəлге жеткенін білеміз. Сондай ағайындар Алшекеңнің өзінен, оны көргендерден сұрап табысқаны да ұмыт бола алмайтын игілік еді ғой. Басына бостандық алған соң Шымкент, Қызынорда, Ақтөбе, Орал, Атырау, Нөқіс қалаларымен Өзбек, Түрікмен жерлерінде болып, көп ағайынды таныстырғаны да "Жақсының жақсылығын айт — көңілі тасысынға" қелетін азаматтық қамқорлық болғаны да рас. Бірде Алшекемнің айдаудан соңғы босанып келген шамасында бір үйде ауыл адамдарымен бірге болғаным бар. Өз катарларының қанша баласы, немерелері барлығын, олардың аттарын əңгімелеп отырғандардың мен ең жасымын, киіз үйде төменде болғанмын. Бір кезенде Алшекең 5-6 адаммен баска бір əңгімеге көңіл аударған кез еді. Ауылдың бір таныс адамы "Осы Аңшыбайдың əнеугүнгі баласының аты кім еді?" — деп менен сүрады. Мен білмедім. Кенет Алшекең "Кімді айтын отырсыңдар?"

— деп сұрады. Əлгі адам уақыт создырмастан менің білмей отырғанымды айтып үлгерді. Сонда Алшекең: "Айдынгалиды айтасындар ма?" — дегені. Алшекем Айдынғачи түгілі, оның əкесі Аңшыбайды да көрген жоқ, ал үлкен əкесі Əнеш аксакал Алшекемнің замандасы, ауылдасы, аз да болса үлкендігі бар. Сондықтан атаның естігенін үмытпайтыны жұмбақжаратылыс қой. Нəрестенің атьга да, шешесінің кімнің баласы екенін өргізгенде катты назар аударғаным есімде. Сол сапарларының бірінде "Сарбас, сен нешеге келдің, қай айда туып едің?" — деп сұрамасы бар ма. Жасын білсе де, айын, күнін біздің қатарларымыз біле бермейді ғой. Сарбастың шешесі де дəл басып айта алмады. Сонда: "Сөз болғаныңа, сен ғой Сарбасты 1930, жылқы жылы 3 майда ана қара жалдың батысында отырғанда таптың. Туғанда шашы аз болып, атын "Сарбас" қойғаның кайда? Мен сонда жұмыспен жолаушы жүріп, "Құтты бол сын" айтуға жол-жөнекей соғын өткен едім ғой" демесі бар ма. Бұл дегеніңіз Алшекең үшін 30 жылдан соң айтылын отырған əңгіме ғой. Мен Алшеқеңмен көп кездескен кісі емеспін. Қонысымыз баска болды, оның ұстіне менің есейген жылдарым (жоғарыда баяндалғандай). Менің əкем де 37ші жылы ұсталын, содан оралған жоқ. Ее біліп, сұрастыру жасағанымда өзімді қорқыткан іс-əрекеттер — өз алдына əңгіме. Соның əсерінен сирек те болса Алшекеңмен кездескен жерлерде тындаушы болдым да, айрықша сұрақ қоюға шамамның келмегенін жасыра алмаймын. 1947-1948 оку жылында ескі Таушықта оқын жүргенде, "бір ұзын бойлы кісі іздеп келді" деп жолдастарым айтқан еді, ол Алшекең екен. Бірінші келген кезі ғой, ол жолы кездесе алмадық. Одан кейін əр жерде көппен бірге кездесулерде естігендерім, мүмкін, біркатарымыз білетін де болармыз, дегенмен, еске сақтаған кейбір жайларды жазып отырмын. Ленинградтан келген студенттер өздерінің диплом қорғау жұмысымен келіп, жоғарыңа айтқандай сот мəжілісін жүргізеді. Іс қорытындысы бойынша, "канта тексеруге" —

деген үкім шығарды. Үқім хабарланған соң, рахметімді айтып тілдескенімде, əлгі сот төрағасы: "Сіздің қылмысіық ісіңіз бар деп санамаймын, бірақ осы шешімнен баска қорытынды жасауға менің мүмкіндігім жоқ деді", деген еді Алшекең. "Менің атылу жазасына қесілмеуіме бір себеп болтан нəрсе осы сот шешімінің əсері болды ма деп те ойлаймын?" деген еді. "Еқінші бір көргенім, осы сот мəжілісі барысында газеттің бір беті іске тігілген екен. Ол газетте (аудандық болуы керек) мені қаралауға арналған мақалалар басылған екен. Газет бұрышында Сейтім Мамаев деген азамат өз пікірін жазып, қол қойыпты. Оны өзім оқьгдым. Сиямен жазылған еқен. Шамасы, сол мақалалар туралы анықтауды қомиссияның төрағасы тапсырғанға ұқсайды. Мен ол азаматты көрген емеспін. Танымаймын. Тергеу, тексеру барысында маған пайдасы тиген осы кісі болды дегенін" Алшеқеңнен сөзбе-сөз естігенмін. Онда "Алшын Меңдалиевтің қылмысты іс-əреқеттері жоқ. Оның Маңғыстау өңірінде үш еңбегі болғанын атап қөрсетейін" деп жазыпты. Екіншісінде, ел болашағын білмесе де ондысолды қөшіп жатқан қезде, елге көшіп кетудің керек еместігін түсіндіре жүріп, отырықшылыққа еңбек сіңірген десе, үшіншісінде, өлкеде мектеп ашып, бала оқытуға, сауатсыздарды оқытуға еңбек еткен деген жазуларды оқын: "Осы азаматты қөрсем, алғысымды айтсам" — деген еді. Олар қездесті ме, жоқ па, онысын білмедім. Қездеспеген болса, Сейтім Мамаевтың өзі, болмаса туыстары болса, Алшын Мендалыұлының замандасының қиын кездегі азаматтығын бағалаған, ақ тілеулі батасын мақтан тұтсын демеқпін. Асылы, Алшын атаның босатылмаса да, жын кесіліп айдауға жіберіліп тірі қалуына осы азаматтың пжірі негізгі себеп болған ғой деп шамалаймын. Осы əңгімесін Нөкіс қаласынан қыдырып қелген Сəдімеқ деген ағамызбен бірге болған кезде естіген едім. Сəдімеқ, Жетімек деген ағайынды екі адам Ералиевтің өліміне байланысты сотталып, 10 жыл отырып келген

кісілер еді. Одан кейінгі өмірлерін Нөкісте өткізген. Сол сапарда Сəдімекпен жеке кездескенде Ералиевтің өлімі, оған қатысқандарыңыз туралы не айта аласыз деп сұрағанмын. "Біздің жазығымыз өлкелік партия ұйымының қонференциясына 33 делегат сайлау белгіленген. Аудандық конференция 35 делегат сайлады. Басқасын білмеймін" деді. Ал Ералиевтің өліміне кастандық та, себепші болған адам да жоқ. Шамадан асырып ішілген сгшрттік ішімдіктен өзін-өзі бил ей алмай, суға құлаған. Дəл сол кезде көрген адам болмай, уақыт озып кеткеннен кейін тексеру жолымен қиындатылғанын түсіндік" — деп аяқтады. Одан əрі əңгіме жалғаспады. Сараң сөйлейтін кісі екен. Мен де сөз жалғаудың жолын білмедім бе, əңгіме осылай аякталды. Осы сайланған делегаттардың бірі Алшекең ғой, бірақ ол кезде жауапты болды ма, болмады ма, оны айта алмаймын. Шешем менің əкемді де сол делегаттардың бірі еді, Атырауда 3 аи болып құтылып келген дейтін. Сол делегаттардың ішінде Жыңғылдъщан Əбдіхалықов Əбілхан да болып, ақталып келген екен. Соғысқа кеткенше мектепте ұстаздық етқен кісі еді. Соған қарағанда, Алшеқемнің Ералиевтің өлім оқиғасына қатысы жоқ деген қорытынды жасаймыз. Енді бір сөз арасында Алшекеңнен: "Менің əкемді жауаптаған кезде, тергеуде, түрмеде көрдің бе, тілдестің бе?" — деп сұрадым. "Кездескен емеспіз. Беттеседі дегендер тергеуде болған емес. Атырауда түрмеде бірде мені жауапқа айдап бара жатканда Боқыбайды көрдім. Түрменің моншасын кыздыратын от жағып отыр екен. Қасында жарған ағаштары бар. "Бала, хəл қалай?" — деуге мұрсам болды. "Несін сұрайсыз, құрсын" дегенін ғана қүлағым шалды. Токтатпайды ғой деп көңілі өзгеріс тапкандай болды ма, аяп кеттім де, кайта сұрақ қоя алмадым. Көңіл демеқші, оның да бір маған əсері бар болатын. Бұл бүрынырақта мен отырғанда сөйлесіп отырған кісіге айтканьг есіме түсіп кетті. "Кінəлі болмағанымыз өзімізге де, өзгеге де аян ғой. Пайдазиянымыз тимесе де, екі қожалыкқа киындыкқа мен себепші

болған жоқпын ба деп ойлағанмын" деген. Опарбек пен Боқыбай менімен ауылдас, рулас болтаны үшін түтқындалды. Еқеуінің де балалары өте жас еді-ау. Тағы да сол есіме түсті де, өз сұрағыма тоқтау салып, жалғауға реті қелмегенін түсінуге болар. Айтса айтқандай, əкемізден 5 баламен 32 жасында қалған шешеміз бізбен 56 жыл өмір өткізді. Əкеміздің ұсталуына негіз болған себептерден ештеңе білмейді екен. Ал Алшекеме қатысын, жұмыс жасаған кезінде көргендерін айтуды сұрағаныммен, маған дерек болар сөз таппадым. 1935 жылы болар деп шамалайды, "үлкен ұлымызды жасырын сүндеттеген тұста Алшын жол-жөнекей келіп түскі шай ішкен. Балаға көрімдік деп 25 сом ақша берген. Осыдан өзге катысты білмедім. Бірақ əкем содан соң Алшын балаға ақша берген. Бала сүндеттеп той жасап, қонаққа шақырғансың деген тергеушінің сұрақ-жауап алганын уайым етқенін кейін түсіншпін" деуші еді. "Сосын-ақ, Тұщыбек Орпаға жұмыс ауыстырып, еліміздің ортасында болайық дегенін ойлапта қөрмеппін" дейтін. Алшекеңе тағылған айыпта біреу "сүңдет, көрімдік" дегендерді айтып, ескінің жоқтаушысы деп қінəлаған болар-ау. Мен əқемді таныстыруды мақсат етіп жазып отырған жоқпын. Оқырман да солай түсінер. Замаңдастардың ортақ өмірінен естеліктер ғой. 1957 жылы шілде айында Қарқын мекенінен арбамен келе жатыр едік, жолшыбай жерасты суын казушылар арасынан тығыншықтай денелі жігіт "Мен де Жыңғылды барамын" деп бізге серіктес болды. Сəлемдесіп, жайғастық. Сараң сөйлегенімен, біраз өмір жолын өткергендігін түсіндіқ. Өзін "Тастемір Сартаев Сағынмын" деп таныстырды. "Сен Боқыбайдың баласысың ба?" — деп сұраққойды. Жөн жауабымызды естіген соң "Мен 1937 жылы сотталып, 18 жасымда Жармыш жақтағы "Аманқызылит" деген қоныстан аттанғанмын. 18 жыл отырып қелдім. Келсем, шешем өліпті, əйелім түрмыс құрған. Жалғыз бастымын. Осында жұмысқа жаңадан келдім" деп таныстырды. Менің əкем де сол

Аманқызылитте колхоз есепшісі болып жұмыс жасады. Танитын болған ғой. Түйе жегілген арбаны Елбай Ерқашев ағамыз да асықтырмады. Біраз əңгіме жалғастырдық. Иə, Жармыштан бір күнде, бір мезгілде, 52 адамды тұтқындағанын, оларды машинамен алып, Жыңғылды арқылы өткенде, тұтқындар ішіндегі үлкендерге қол беріп амандасқан, жыңғылдылық Абдолла Тұрсынбаев ақсақалды қосып алып кеткен деп еститінбіз. Менің əкем де, жоғарыда айтқан Орпабек те — жыңғылдылық, екеуі де Жармышта жұмыс жасаған. Əңгіме жарасып, бірқатар мағлұмат алармын деген үмітпен көңіл бөліп, сөйлесе бердік. Сағын жас та болса сауатты болған ғой. Аманқызылитте сауатсыздарды жəне шаласауаттыларды оқытып, жұмыс істеген. Сол кезде сондай науқан болған. Ондайларға "Оқытып сауаттанды" деген анықтама берілетін. "Ондай анықтаманың бірі менде де сақталыпты" — деді Сағын. "Содан Кетіктің түрмесіне қамалдык. Мен Абдоллаев деген тергеушінің тергеуінде болдым. Абдоллаев аудаңдық милиция бөлімінің бастығы деп түсіңдіреді. Ендігі арманым сол адамды табу, тапсам калган өмірімді өкінішсіз түрмеде өткізуге бекем бел байладым. Білсең, сол адам қазір қайда екенін айт. Қылмысты болып барсаң, түрме де өз үйің сиякты" деген сөздер сабырлы, тереңнен шыкқаңдай ұғым туғызды. Сонымен, "өз басыңа тағылған айынқандай?" — дегеңде өзіме екі мəселемен сұрақ қойылғанын түсіндірді. "Біріншісі, Кедей Тайман ақсақал (сол кезде үлқейіп қалғанға қелтірді). Ираннан ақкиізбен қомдаған ақінгенмен көп кітап əкелген. Сол қітаптарды кімдер алды, сен кімнен алдың? Екіншісі, Аманқызылитте көп адам катынасқан жиналыс болды, оны Аліпын өтқізді. Сен қатынастың, сосын кімдер болды, не туралы əңгіме болды? Құдайдың құтты күні дейміз ғой, жалықпай осылай сұралады да, алдын-ала жазылған қагазға қол қой деп талап етеді. Кітапты да, жиналысты да растай алмаймын, қол да қоймадым. Басымнан таяқ қетпеді. Кетіктен кеткесін ес жинағандай болдым. Тергеудің соңғы жағында Тайманның сөзін раста дейтін болды, бірақ мені ешкіммен кездестірмеді. Күнде

жауапта боламыз. Кейін түсіндім, "Баскалар мойындады" деген бəрімізге айтынатын сөз екен. Сол кеткеннен ол адамдардың біреуін де қөре алмадым. Кімдер келіп, кімдер келмегенін де білмедім" деген еді. Сонымен, сөйлесу барысында əкем туралы сұрауға тиістімін ғой. Сəкең əкемді екі дүркін кездестірудің ұтыры болғанын есіне алды. "Өзін тергеуге айдап қеле жатқанда тергеуші бөлмесіңце Боқыбайдың етігінің қонышын тобықка дейін тіліп шешіндірген екен, еқі аяғы бірдей кернеп ісіп қетіпті. Тергеушінің тəулік бойына тар бөлмеде тұрғызып қоятынын білетін болғаңдықтан, сарығын аяктың ісетінін өзіміздің бастан қешқенбіз, ал Боқаңның етігі былғары етік, шеше алмағандығынан, ауырғанына шыдауға мүмкіндік болмағандықтан болтан əрекет болар" деп түсіндірді. "Осыдан біраз уақыт өтқен соң, тағы да тергеуге айдап келіп, кететш болып кідіртілдім. Мен кідіретін тергеу бөлмесінің есігі сəл ашық тұр екен. Тергелу отырғышында Боқыбай отыр. Тергеушінің шапшаң қозғалыті, күмілжіген дауысына назар аудардым да, саңылауға қарадым. Шай бөріттірілген аққұманның суын шамасымен желкесінен құйып келіп жіберді. Боқаң отырғыштан кұлап жығылды, мені есіктен аулақ ығыстырып, қелесі бөлмеде тоқтатты. Содан соң қездескен емеспіз". Жоғарыда аталғандай, Алшекемнен "Əкемді көрдің бе?" — деп сұрауымның бір себебі бар-ды. Əлгі Сағын ағаның айтуы бойынша, əкемді Қетікте өлген болар, осы өңірде жерленгендер болмады ма екен деп ойлаушы едім. Атырауда Алшекем көрген болса, ол жерге баруына карап тірлікте болған ба деп үміттенгенмін. Бір əңгімесінде "Үш дүркін аштықжарияладым. Мұның өзі тергеу барысындағы зорлықзомбылық пен қорлаудың шектен асуынан болды" деген еді Алшеқең. "Жақ қарысып, ашылмай калады еқен, бірақ ештеңеге қол жетқізе алмадым. Оның орнына мерзімінен бұрын тістен айрылдым" дегені де бар-ды. "Қалай болғанда да, Мəскеу жетіп шағыну талабымен бұл қорғанысымыз соғыстың басталуымен мүлдем мүмкін болмады. 8 айдай уақыт осылай шағынуға талаптанған əрекетім мен сұранысым

үмітсіздікпен аяқталды. Кейін білгенімдей, соғысқа байланысты ма екен, кімбілсін, бізге түсінісіз кезең болды ғой" дейтін. Кезінде, тіпті соғыстың болып жатқанын білмегеніде, бірін-біріне кездестірмеуі дебайкалады. Алшекең өз басынан өткен некен-саяқ осындай əнгімелерінде өзін тергеген, жəбірлеген адамдардың атыжөнін атамайтынына кейін танданамың. Өйткені, ұмытып калғанға келмейді, асылы, олардың да жайын бітіп, ендігі үрпакқа аты жетпесінші деп, болашақ бірліктің беріктігіне нұқсан келтіретін себеп болмасыншы деген болар-ау деп ойлаимын. Көпті көрген, бейнеті жеткілікті болған нар тұлғалы азаматка ол да жарасымды болса керек. Алшекемнің тұстастарында өлкеміздің белгілі азаматтарының бір тобы бас қоскан жерде өзара əңгімелесіп ойың-күлкі, əзіл-оспақ, өткен өмір дегендей кездесулер болды ғой. Осындай кездесуде айтылған сөздердің мəніне жете түсінсе, түсінбесе де, əр саққа жүтіртіп, өз ойын жалғап, сөз таратушылар болды. Бірақ сол əңгімелерді бірін көтеріп, екіншісін төмендетіп айтса да оның мұқату, тұкырту, өшігу негіздері болмайтынын түсінуге болады. Алшекеңмен үнемі ойнап əзілдесіп, сөз таластырын жүрегін Бəшен ақсақалды білетінмін, бірақ, ондай əңгімелерді онша көңілге алмай, сөз саптауына қызығатынмын. Сəті түсіл, Бəшекең Алшынның айтқандары магынасында сөз қозғап отырған бір ортада болын едім. Бір сөз арасында Бəшекемнің баласы Алшекем туралы осындай бір ортада айтылған əңгімені айтқысы келіп, араласа кетті. Алшекеме сұрақ қойған болды да, оған Алшекемнен алған жауабың айтқысы келгеніне назар аудардым. Оң қолын жоғары көтеріп, Бəшен ақсақал баласын тоқтатты да былай деді: "Əй, балам, менің балам — сенсің. Егер менің балам Алшекемдей болың өссе, ойы, өресі, сөзі мен кісілік қасиеті Алшекеңе ұқсайтың болса, мен ұл өсірдім, деп қанағат тұтар едім" — деген еді. Бəшен ағаның баласы сөзін кілт токтатып, қайта сөйлемеді. Мен сол замандасымды əке алдындағы балалық кұрметін түсінгенін танып, "Кайран əке, əке сөзін маған тағдыр бұйыртпады-ау" деген ойға келдім. Дегенмен,

"Əкең өлсе де əкеңді қөрген өлмесін" дегендей, шүкірлік ету де есіме түскені рас... Бірін бірі сөзден ұтқысы келетін, зілі жоқ сөз таластыратын ақсақалдарымыздың бір-біріне деген бағасын ойлап қарасам, бірін-бірі қызыктап, атын асырын, қадірін өсіріп, тұлғаландыру ұтттін сөз қозғап, өнеге, өнер қалсын деген мақсатын ұстанады еқен. Алшекеңнің жеке басында жеқе адамды жамандап, пікірін теріске шығаратын жаратылысында болмаған деп түсінемін. Өйтқені, ұнамдылығын сөз етқен адамдарды ақылды десе, əңгімесін үйлестіре алмағандарға "бар болғыр", "бар бол" деуші еді. Ол сөздерде дауыс көтерген екпін пайдаланбайтынын ұғынған едім. Оқырман қауым Алшын туралы жазып, баска əңгіме араластырған екен дей қоймас деп ойлаймын. Менің білгендерім Алшеқеңнің өміріне қатысты, оның замандастары, тағдыры ортақ бейнеттестері, ол қісінің өзі өтқізген өмір жолдары десеқ, бөтендік болмаса кереқ. Маңғыстау өлқесінде атақты болған аталарды есқе алып, бірқатар іс тындырылды. Оған бəріміз де ризалықпен қараймыз. Бекет, Бекбаулы, Құлбарақ, Қашаған, Есір, Елбай деген атаулар жеткіншек ұрпақка таныстырылса, аға ұрпақтың бір міндетінің атқарылғандығы деп білген жөн. Бірақ, бұдан барын түгендеп іс бітірдік дей алмаспыз. Əлі де болса білу, іздеу кажет. Тұлғалар бар, оның үстіне қешеге дейін болған біртуар түлғаларды да тірілту қезегі қүтіп тұр. Сондай атаулы күн өткізудің кезегі Алшын Меңцалыұлының атымен аталып өткізілуі орынды ұйғарым деп білу керек. Сол кездесуді өткізудің барысында, Алшынмен тағдырлас өлкенің жазықсыз жазаланғандары анықгалын, осы сапарда болмаса, оларға ортақ бір шара ойластырылса, нұр үстіне — нүр болары анық Саналы да, көзі, ойы ашық 1928-1938 жылдары көзге түскен ерлерді түгендеу — бəрімізге ортақ міндет. Соның ішінде Алшекең есімі аласармайды, күн өткен сайын дараланып, еңселене береді. Сиссн БОҚЫБАИҰЛЫ

ЕЛ АҒАСЫ ЖАЙЛЫ ЕСІМДЕГШЕР Кеше дүниеден өткен ел ағасы, Маңғыстау шежірешісі атанған Алшекеңе биыл бір ғасыр толыпты-ау. Сол асыл ағаның тірісіңде көрісш-сəлемдесіп, əңгімелескен кездегі алған əсерлерім, асыл маржан сөздерді, көрген-білгендерім жөнінде жазып, мерейтойға өз үнімді қосайыншы деп, қолыма калам алдым. Осы түбекте туып-өсқен асын аға Меңдалыұлы Алшын кезінде "Алшекең айтып еді", "Алшекең — шежіреші", "Шоңай Алшын былай дейтін" деген абырой-атаққа көзі тірісінде-ақие болған қісі еді. Ойлап отырсаң, біздің қазекем өзіндік орны бар ел ағасы, тəуір кісілерді ғана көзі тірісінде осылай бағалаған ғой. Алшекең ер тұлғалы, кең жауырыңды, ажарлы, сабырлы, тілі жатық, сөзді нақышына қелтіріп, кездескен кісімен танымаса да, ескі таныстай өзіне баурап, кішшейілдік пейілмен сөйлесетін еді. Алшекеңнің тұлғалылығына байланысты ел аузындағы дəлелін айта кетейін. Мүмкін, бізден қейінгі үрпақтарға аңыз-əңгіме болын қалар. Маңғыстауда 30-шы жылдар аласапыранында "банды" атанып, дұрыс бағасын алмаған Тоқабай Құрмаштың ісі өткенде "Маңғыстау" газетінде жарияланды, əлде де ол кісі жөнінде біраз əңгіме жазылар. Шетпенің алдындағы Бекінің ойында Байбоз Шанды деген байдың үйінде Алшынның мен Олжашы Айдарбай қонақ болып отырады. Олардың үстіне банды атанған Тоқабай Құрмаш та келген. Ас жеп болын, "ал, бага жасаңыз" дегенде Құрмаш қолын жайып жіберіп "Байбоз Шаңдының қойын бер, Шоңай Алшынның бойын бер, Олжашы Айдарбайдың ойын бер" деп бата жасапты да, атына мініп тартып отырыпты деген сөз ел ауызында аңыз болын тараған. Бұл айтайын дегенім, Алшекеңнің бойшандығына байланысты бір əңгіме. Сол 30-шы жылдары Маңғыстаудан ел баскаруға араласқан бір ғана осы Алшекең болды. Əуелі Маңғыстау аудандық ауыншаруашылықбөлімінің бастығы (ол кезде РайЗО, яғни аудандық жер бөлімі), кейін Маңғыстау аудандық атқару қомитетінің төрағасы болып, 1937 жылы "халықжауы"

есебінде ұсталғанға дейін басшылықжұмыстарды аткарды. Тұрмыс жағдайы нашарлап кеткен халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге, малдандыру мақсатында көрші аудандардан сиыр, қой-ешкі əкеліп, халыққа таратуға қажырлы еңбек етті. Үстаудан келгеннен кейін де Маңғыстау ауданының колхоздарындағы мыңғырған малдың амандығы үшін Үстірттегі ертедегі елдің пайдаланған шыңырау құдықтарын бригада ұйымдастырын тазалатып, елдіжайылыммен, сумен қамтамасыз етуге де Алшекең көп қызмет етті. Сөйтқен Алшеқенді "сенімсіз адам" деп, 1948 жылы күзде тағы да жер аударды. Ол жер аударудан да 1954 жылы күзде туған елге, өскен топыраққа аман-есен оралды. Басынан өткен осындай қиын ауыртпалықты қөрген, жəбірленген Алшекеңнің не түлғасына, не ақылына ешбір қаяу түспепті. Қажымас кайсар нарлықпен өмірден өтті. Бұл кісінің танитыны, қадірлеп сыйласатын жолдастары тек Маңғыстау түбегінде ғана емес, онан тыс жерлерде де, өзге ұлт арасында да бар екеніне өз көзім жетті. Қаңтар айында "Маңғыстау" газетінде "Куəгер болдық" деген мақаламда 1954-1957 жылдары Орал қаласында оқыдым деп жазғанмын. Сол оқып жүрген кезімде "Мелиорация" (суландыру) пəнінен оқытушы Курчатов Алексей Федорович деген инженер орыс карты менен: "Қайдан келдің?" — деп сүраған-ды. Мен Маңғыстаудан келгенімді айтканымда, "Оңда сен Меңдалиев Алшынды білесің бе?" деді. Мен əнеугүні (1954 жылдың күзі) Оралға қайтар жолда Алшекеңді Гурьев облыстық ауылшаруашылығы басқармасының алдында көргенімді, ұстаудан еқінші рет босанып, елге келе жатқанын айттым. Содан келесі, 1955 жылы жазғы демалысқа ауылға қайтарымда əлгі Курчатов карт "менен Мендалиев Алшынға сəлем айт" деп, мықтап тапсырды. Ақсақалдар "Аманатқа қиянат — ауыр зат, орындалмаса — ұят болады" деген еді, ауылға қеле жатқан жолда Таушықтың басында Алшекеңді тауып алып, ол кісінің де аманатын орындадым. Сонда Алшекең отырып: "Е-е, ертеде Курчатов Алексей деген, бір аяғы азамат

соғысынан жоқ инженер-мелиоратор, Маңғыстауға командировкаға келіп, екеуміз бір аи бойы Каратаудың бұлақтарын түгел аралап едік. Ой, сабаз-ай, əлі ұмытпаған екен ғой, менен де сəлем айт" деген-ді. Алшекеңнің ол сəлемін де жеткіздім. Алшекеңнің халқына қадірлігі жайында да бір-екі сөз. Алшекең алғашқы ұстауден келгенде Таушықтың басында өзімен тұстас жəне өзіне жиен, Маңғыстау халқына қадірі артқан игі жақсылардың бірі Бəйімбет-Күшік, Бəйтілеуов Нұрбаулыга сəлемдесуге келеді. (Бұл əңгімені ҚырымқұлБəйімбет Сақан ақсақалдан естіген едім. Сақан деп отырғаным кəдімгі — Əбдіхалықов Маршалдың қайынатасы). Саканның айтканы: "Бір балам келіп: "Аға, сені Нұрекең шақыртын жатыр" деді. Барсам, үйінде Алшын қонақекен. Нұрекең маған: "Мына Алтын бүгін маған қонақ, бұған кез-келген кісі қойын сояды, ал мен бұған тай сойын қонақасы берейін деп отырмын. Сондықтан, Сақан, сен атыңа мін де, Таушыктың сыртындағы таудың үстіндегі жылқыңа менің құлынды бием жүр, соның күлынын ұстап əкеліп бер'" деді. Мен атыма мініп алып, жылқыңағы құлынын əкеліп, сойын бердім. Сөйтіп, Нұрекең ағамыз Алшынға кұлын сойын, қонағасы берді". Сонда Сақан ағамыз "Нұрекең мен Алшекең екеуінің ерекше сыйласатынын сол жерде білдім" деген еді. Екі жақсының достығы жөнінде халыкта əңгіме көп. Иə, Алшекең халқы сыйлайтын қадірлі кісі еді. 1962 жылы күз айында Ералиев (кдзіргі Құрык) кентіңде Тобыштың Өтеғұлы Омар деген кісінің Сейітов Сапы деген баласы жол-көлік окиғасынан казаланып, Таушыкган Алшекеңді шақыртын алды. Жерлегеннен кейін Аліиын жетісіне дейін жатып, Сапы маркүмның тамын да салдыртты. Сол бір жетінің бойына Алшекең мені жүмысымнан сұрап алын, кауымдық басында болдык, Маған тапсырма: ескерткішке керек заттарды жетістіру. Бос уакытымызда өмірде өткен-кеткен окиғалар жайыңда əңгіме қозғаймыз. Сөз арасында "Жақында", — деді Алшекең, — Алматыға Қазақстанның 40 жылдық меркесіне мені шакырып, салтанатты жиналыс М.Əуезов атындағы театрда

болған. Баяғы "халықжауы" боп сотталған кісілердің тірі калғаңдарының бəрін шақырган еқен. Бізге орыңды театрдың алдыңғы қатарындағы орындықтан берді. Президиумда — барлық үкімет басшылары, оргасыңда — Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев. Баяндаманы Қонаев жасады. Мінбеге шықканша екі канатын қомдаған қыран құстай ырғалып отыра алмап еді. Мінбеде төселіп сөйлепқетгі. "Менің ойымша, Дінмұхамед арқалы, ақылды, əруақты кісі екен-ау деп есептедім" — деп кезінде Алшекең маркұм өмірден қеше өткен Дінмұхамед Ахметұлына осындай ілтифат білдірген еді. Жоғарыда Алшеқеңнің бойындағы ерекше касиеттерді өзімше біршама жаздым. Енді мінезі жөніндегі өзіме ерекше көрінген қасиеттерш айтайын: Алшекең марқұм сырласуға да, əзілдесуге де мінезі, ақылы сай кісі еді. 1971 жылдың жазы болатын. Алматы қаласына іссапармен барғанмын. Көшеде бір таныс кісі кездесіп, амандаскдннан кейін "Осында Алшеқең де жүр. Бұрынғы "Қазақстан" қонақүйінде" деді. Алшекең жатқан қонақүйдің қезекшісіне телефон шалын, оның бөлмесінің телефон нөмірін сұрап алып, телефон соқтым. Бір жағынан Алшеқең ауылына жиендігімдіпайдаланып, өзімше қағытын жатырмын: "Сіз қім боласыз?" — деп сұрадым. "Мендалиев Алшынмын" — дедіол. "Қайданқелдіңіз?". "Маңғыстаудан". Бұл жакта бостан босқа неғып жүрсіз?" — дегенімде, Алшеқең де түсінді. "Əй, əй, бұ қайсың-ай, аты-жөнінді айтсайшы" — деді ешқандай не ашу, не өкпе шақырмастан. Мен де шынымды айтып, сəлем беріп, жөн-жосығымды білдірдім. Соңынан аяқтай барып, қөрісіп, сəлемдестім. Міне, мен де бұл жерде өзімді мақтайын деген ешқандай да ой жоқ, бұл жерде Алшеқең ағамыздың бойында ешқандай да ашу жоқ, ерекше қасиеті теқ қана ақыл мен кішшейілділік, адамгершілік, парасаттылық еқенін айту еді. Сөйтіп, қажымас-қайсар. кара нардай Алшекеңнің 100 жасқа толу мерейтойына "топырағы торқа, жатқан жері жайлы болсын" деген тілеқ қосамын. Сағын БЕРКІНҰЛЫ.

АЛШЫН - ҮЛЫ ШЕЖІРЕШІ Маңғыстау түбегі — тарихи шежірелер мен ескерткіштерге бай өлке. Осы орасан кең өңірді үш ғасырға жақын мекендеп келе жатқан Адай елінің өз тарихы мен шежіресінің біздерге үлгі-өнегелік маңызы зор. Халық құмартын тыңдайтын ескі əңгімелерді бойына жинап, оны елге түсіндіріп айта алған, осы түбекте (1894-1979) өмір сүрген адам, туысынан зерек, естігенін де, көргенін де ұмытпайтын қəріқұлақ, қазақтың, əсіресе Кіші жүздің халық таныған шежірешісі — Алшын Мендалиев еді. Осындай өзіне ғана тəн ерекше қасиеттерінің арқасында ол қазақтың көптеген жазущылары, ғалымдары, тарихшыларымен, сондай-ақ көнекөз қариялармен көп араласып, мəжілістес болған, ақжарқын, жайдары, əңгімешіл кісі еді. Жиын-тойларда Алшекең — мəжілістің көрқі, халық оның сөзін ұйып тындаудан жалықпайтын. А.Меңдалиевтің деректеріне беташар ретінде Маңғыстауды мекендеудің қейбір мəселелеріне тоқтала кетуді жөн көрдік. Сəттіғұл Жанғабылов 1910 жылғы "ақсирақ жұт" болған ит жылына шығарған өлеңінде қелтірілетін "Адай бұл жерге ту тігіп, мекен еткелі екі жүздей жыл болды" дегенін Алшекең де мақұл санаған. М.С.Түрсынованың "Манғышлақ қазақтары ХІХ-ғасырдың еқіншіжартысында" кітабында: "ХІХ-ғасырдың ортасында Маңғышлақ, Бозашы, жарты аралдары мен Үстірттің батыс бөлігінде, Жем, Сағыз, Ойыл өзендерінің алкабында, терістігінде Мұғалжар тауы мен Өр өзеніне дейінгі қөлемде Кіші жүздің Байұлысының ерте заманнан қеле жатқан руларының бірі - Адай руы көшіп жүрді" делінген. Нəбиден Əбутəлиевтің "Кайран Нарын" кітабында: "Атағозы батырдың заманында Адай 37 болыс ел болып еді"— деп көрсетілген. Əр болыстың 1000-1500 үй болатындығы белгілі. Қашаған ақынның 1 8 9 1 жылы Көкжар жəрмеңкесінде Тама Ізім шайырмен айтысканда: "...Қырық мың үйдей менің елдерім бар, дұшпанға ту қөтерген ерлерім бар, қысы-жазы қыстаған жұрт ешбір

қысылмайтын, кеңжатқан Маңғыстаудай жерлерім бар" — дегені жобаға келеді. А.Меңдалиевтің атақты жазушы, ғалымдармен байланысын көрсететін бір-жар жайга тоқтала кетейік. Алматыдағы "Түркісиб" санаторийінде демалып жатқанда ертедегі танысы, бұрын Қазақстанның жер жөніндегі халық комиссары болтан Бектасов кездесіп, "Қазақтың энциклопедиясы шығатын болып, соның бас редакторы М.Қаратаев І-томына енген Адай руы, 12 ата Байұлының бірі екенін көрсетіп, қалғандарын атағанда əртүрлі пікірлер болып, бір қорытындыға қеле алмапты, соған сені алып барайын, анығын айтып бер" деп ертіп апарыпты. Бұрыннан танитын Мүхаметжан Алшекеңді құрметтеп карсы алын, оның айтқанын негізге алып, тиісті түзету енгізіпті. Ескі танысы С.Мұқанов Таушықтағы Алшекең ұйіне қонақта болганда əйелінен "Немерелі болдыңыз, атын қойыңыз" деп келген телеграммаға "Алшеке, осы елде кездестім ғой, бұл да бір іргелі ел еді, атын Адай қойыңыз деп жауап қайтарғалы отырмын" депті халық жазушысы. Марқүмды жерлеуге арналған көп адам қатысқан митингіде Манты стаудын белгілі ардагері Ж.Қызылбаев "Алшынды Орта Азия республикалары мен РСФСРдағылармен катар Иран, Туркия, Ауғанстандағы, тағы баска жерлердегі қазақтар да жақсы біледі. Бұл кісімен бірге о дүниеге өте қөп қазына — тарихи шежірелер мен əңгімелер кетіп барады" — деген-ді. Алшекең Кіші жүздің, оның ішінде, Адай руларының таралу жолдарын өрбітіп, ескерткіш ретінде бағалы естелік жазып калдырган. Маңғыстауға орналасканнан бергі осы елдің өмірінде болған маңыздьг мəселелерді, атақты адамдардың өнегелі сөздерін жүйеге келтіріп жинақтаған адам. Осы естеліктерінің бір саласы — Маңғыстау түбегіне келгеннен бергі Адайлардың дүниеден өткен атақты адамдарына берілген ас жөнінде. Ас — қайтыс болған, елге қадірлі адамдардың құрметіне арнап өткізілетін, көп ел жиналатын, байлықты, барлықты, халықтық салтанатты

мерекеге айналдыратын дүбірлі үлкен жиын. "Қазақ əдебиеті" газетінің 1990 жылдың наурыз айының 23 жаңасындағы 12-нөміріндегі Г.Батталовтыңмакаласында "Ас" туралы кең түсінік берілген. Бұл арада біз тек ас хақында ғана əңгімелемекпіз. Алшекеңнің адайлардың Маңғыстау, Үстірт жəне Жем бойын жайлаған кездегі берген астарын Кенжеш Жақсылықұлының айтқаны деп жүйеге келтірсек, 1750-1850 жылдарда өте ірі 9 ас берілген. Олардың жетеуіне 750-1000 үй тігілген. Мысалы, Жаңайүлы Қожаназарға Жем бойындағы Акқиіз-тоғайда берілген асты баласы Таған басқарған. 1000 үй тігіліп, 2000 қой сойылған, бəйгеге 500 ат қосылған, бас бəйгені 100 жылқыны баласы Щонтының сəйгүлігі - көк бие алған. Асқа хан шақырылған, ол күймесінен түскенде арнайы тігілген үйге баратын жолына ақкиіз төселген. Қазірде Ембі ауданындағы Ақкиіз-тоғай аталып кеткен жер бар, оның географиялық атау ретінде қалыптасуы осы оқигамен байланысты. Асқа Кіші жүз руларының өкілдері түгел шақырылған. Есен Сейіт бите берілген ас Үстірттің "Шаңғаласында" болған. 750 үй тігіліп, 2 үйге бір-бірден тай сойылған. Бас бəйгеге 50 жылқы, 10 алтын жүлде белгіленген. Бас бəйтені оның баласы Бəйденнің сұр аты алған. Палуанға арналған бəйге — атан мен ішікті Бəкен Қаралда палуан жеңіп алған. Жетімек Сүйінғара батырға Сағыздың Мұқырында берілген асқа 900 үй тігілген, сойыстың үстінде үй басына бір сабадан шұбат, қымыз берілген. Бас бəйге — 300 қой, оны туысы Кенбайдьгң күрең аты алған. Назарұлы Тастемірге Қайнарда берілген асқа 1000 үй тігілген, сойыстың үстіне үй басы бір гтүт ақ ұн, бір қозыкарын сары май берілген. 100 туйе тігілген бас бəйгені інісі Шотан батырдың шүбар аты алған. Матай Жамбозұлына Сағыздың Терісакқанында 900 үй тігіліп, аста үй басына бір қаптан күріш, өрік берілген. Жогарыдағы астарға 12 ата Байұлы шақырылса, бүл асқа Əлім, Жетіру елдері шақырылған. Бас бəйге 50 айыр

інгенді Кете Əжібайдың ала аты алған. Əжібай Матайдың атасы Боққараның құдасы екен, бəйгені ошаққа қалдырьптгы. 1850-1900 жылдарда 500-800 үй тігіліп, 12 ас берілген. Олардьвд ішінде 1895 жылы Сағызда Жұбан Еламанүлына 400 үй тігіліп берілген аста бас бəйге — 50 жылқы Кете Дауылтайдың атына берілген. Байпақ Есенгелдіұлы Боранға Сағыздың Акқұдығында берілген ас — ірі астардың бірі. Бас бəйге 500 сом күміс, 1 ат, 1 нарды Жаңайдың əйгілі атбегісі Баракаттың сəйгүлігі — қөқбайтал алған. Осы аста Боранның інісі Төлек "Ас қайда Барақатқа той болмаса, торы атгай 100 қойға алған сой болмаса, бəйте алу қезкелгенге қиын сауда, қорада мыңнан-мыңнан қой болмаса" деген əділдігі жетпеген сөзі үшін "Тілімнің айыбы" деп астындағы құла қасқа атын, күміс ер-тұрманымен Баракатқа беріпті. 1900-1927 жылдарда 300-600 үй тігілген 8 ас берілген. Шоңай Мəтекке Жемнің Сарниязында берілген аста қонақты түсіріп, шай-секер мен етін беріп жатқанда Ақмешіттен "Саламат қажы қайтыс болды, ертең намазы болады" деп хабар айтыпты. Ауыл адамынан басқалары соған қетіп, ертеңіне кешке қарай қайта келеді. Алдыңғы ет желінбей калып, келесі күні қайта мал сойылады. Бас бəйге — 500 сом күміс ақша, 20 қаманы Жанайұлы Əлінің торы байталы алды. Палуан бəйгесі — нар мен шекпендік мауытты Күшін Мəмбет Сүгірұлы палуан алды. Келесі жылы Сарбас əкесіне ас бергенде малды тірідей беріп үлгі көрсетті, бұл ас мерекесін өткізуде қөп жеңілдік болды. 1918 жылы Қайнарда Өмір Қыдырұлына 600 үй тігіліп, ас берілді. Үй басына 3 қойдан үлестіріліп, бас бəйгені Тіней Байжұманның қасқа аты алды. Бір айдан қейін Қоңыраулыда Оразалы қажыға ас берілді. 600 үй тігілді. 50 жылқы, 25 мың "керенский" ақшаға баланған бəйгені Бəубек Демесін ауылының құла аты алды. Бұған да Төлек: "Бəйге алды Бəубек, Шоңай, Жаманадай, осы күн сенім бар ма заманаға-ай, бұрынғы ірі ауылдар артта қалып,

кейінгі ұсақ ауыл озды ма, калай?" — деп өлең шығарыпты. Міне, осылардың қай-қайсысы да Алшын шежірешінің жадында қаз-қалпында сақталғанының өзі ғажап! Алшын естелігінде "Сүйіндік (Жаманадай) Құрман көшкенде 7 жасар бала болып шаруада жүріп, көшкен елден адасып калып қойын, Үлы жүзде "Құрама" деген ел болып қалыптасқан" дейді. Ғалым Аманжоловтың айтуы бойынша Үлы жүзде "Құрама" деген ел бары анық деп жазған. Алшекең осындай қиырдағы, елден алыста жүргендерді де біле беретін. 1937 жылы Семейдің Үржар ауданында ауатком төрағасы болып тұрғанда ұсталып, кейінде ақталған Шоңай Қадір Мұтжановтың, ертеде ұсталып кеткен Тоқтамыс Қонарбаев Лепестің балаларының атын, тұрағын айтып отыратын. Зерде қандай десеңізші! Мен 1953 жылы Еспол ауданында жұмыс жасап жүргенімде Алматыда 3 айлық курста оқыдым. Сонда Қазақстанның қаржы министрі Атамбаев Өтешкалидың қеңсесінің алдында Алшекенді үйіне шақырын, ата-тегімізді айтын бере гөр дегенін өз көзіммен көріп, құлағыммен естідім. Қасындағы мен танымайтын келісті адам: "Өтешқали, Алшекең — бүгін менің қонағым, саған босамайды. Басқа бір күнге шақырарсың" деді. Алшекең осындай алысжақынға да қадірлі, онымен кездесіп, сөйлескенді көзқаракты азаматтар зор мəртебе көретін кісі еді. Жиын-тойларда, садақаларда, қонақга отырғанда мəжілістің сəнін келтіріп, көпшілікті толғандыратын əңгімелерді үсті-үстіне өрбітіп, алканның айызын кандырып, елдің делебесш қоздыратын ерекшелігін айтсаңызшы! Ол — заманындағы қоғамдықөмірдің алдыңғы сапында жүріп, оған белсене қатысқан аяулы азамат еді. 1933-1935 жылдары Гурьевтегі округтік соттың мүшесі, Маңғыстау аудандық жер бөлімінің бастығы, аудандық атқару комитетінің төрағасы ретінде өте күрделі де жауапты, киыр, шет, шел аймақтағы өте ірі малшаруашылық ауданның мəселелерін ат үстінде жүріп ұйымдастырып, басқаруына тура келді. Төзімділігі мен сабырлылығының үстіне елге жайлы, ұяң да жағымды мінезімен халықпен шешіле

араласып, зор беделге ие болды. Халық ішінде атақабыройының жоғары болуы өз ортасында айрықша ескеріліп, еленетін-ді. Сонау 1936-1937 жылдарда Казақстан үкіметінің басшысы Исаев Ораздың əдейі тапсырмасымен Түркіменстандағы маңғыстаулықтарды елге қайыру жолында үлкен жүмыс жүргізгені — елеулі тарихи дерек. 1934-1935 жылдары калыптаскан тұрмыс жағдайына байланысты халықка таратын беру үшін Жайық бойындағы "Таңдай", "Бақсай" совхоздарынан берілген 10 мың қой, бір мың сиыр малдарын 2 жын катарынан 1000 шақырым қашықтықтағы ала қырмен айдап келуді ұйымдастырып, басқарған да, елге аман-есен əкеліп, барлық серіктерге де өз қолынан таратып берген де — Алшын Меңдалиев еді. Сол сапарларға баратын адамдар мен көліктерді, жабдықтарды тау тұмсығында жинақтап, бəрін де өзі тексеріп, іріктеп, сенімді, жауаггкершілігі бар адамдарды алғанда да іскерліктің өресі көрініп-ақтұрған еді. Олардың ішінде Алданов Өрісбай, Шүйішев Марқабай сияқты елдің ондаған абзал азаматтары болды. Күн-түн демей, жолдың бағытынан аумай бастап отыратын жершіл Досжанов Сейтмағанбетті де өзіне көмеқші етіп алған еді. Екі жылда да осы малды Шетпенің Ниязбұлақ жеріндегі Жалғасов Нəріктің үйінде жатын, Д.Хангереев, Т.Əлиев басқарған үкімет комиссиясы бөліп берді. Екі жылда да осы комиссияның хатшыларының бірі болдым. Алшекең күн аралатпай келіп, комиссиядағы басшылармен əңгімелесіп, əзілдесіп, күлдіріп, көңілдерін көтеріп тұрады. Бір күні əңгімеде ол Əлиев Төлесіннің кəдімгі құрбақадан қорқатындығын қағытып, "Біз ондай қорқақ емеспіз" дегені бар. Төлесін Əлиев өте салмақты, көп сөйлемейтін кісі екен. Сөйтседе, Алшекеңнен: "Саудагер Мендалының баласына қайдан келген батырлық?" — деп сұрады. "Мен Балықшы Балуанияздың жиенімін ғой", — деп жауап қайтарды Алшекең. Төкең асықпай: "Менің елден ерте кеткенімді жəне ел арасын толық білмейтіндігіме сеніп айтып отырсың ғой, онан басқа сенің Балуаниязға жиендігің атты кісіге əлденеше қонаға жер шығар" — деді.

Осы сөзді естіп, қасында отырған Хангереев Дəрібай ішексілесі қатканша катгы күліп: "Төкеңді томаға-түйық, əңгіме білмейтін кісі деп ойлайтын едім, өзіне тиіп сөйлеген адамға жауап қайыруға шебер екен" — деді. Сол 1934-1935 жылдары таратылып берілген мал Маңғыстаудың кейін де жедел өсіп-өркендеген шаруасының басы болды. Бəрін болмағанмен, көп шежірелер мен тарихи деректерді ол жазын та қалдырған екен. Ол кейінгі кездегі өзгеріске карай, елдің бұл мəселелерге ынталы болуына байланысты көпшілік арасына кеңінен тарап кетті жəне кейінгі жастарға жол-жоба болатын рухани азық болды. Алшекең қуғын-сүргіннен акталып елге келген соң өзіне тəн кабілеттілігіне карай белсенді еңбек етті. Əсіресе, елге көп пайдасы тиген Үстірттегі шымырауларды аршып, жөндейтін бригада ұйымдастырып, оның құрамына кайратты 20-дай жігіттерді біріктіріп, орасан зор игі жұмыс атқарды. Ұяң да жайдары мінезімен адамдарды өзіне тартып, баурап алатын қасиеті бар, өзінің қатарлары мен өзінен кішілерге үлгі-өнеге болған адам, елгезек жан өлінің күзетіне, намазына, топырақ салуына қатысуды парыз санайтын абзал пенде еді. Алшеқең ел өміріне белсене араласып, өзінің зеректігімен Маңғыстау, Атырау өңіріндегі елдерге əйгілі болған. Өзіне ғана тəн халықтың көбін танып, ататегін ажырата алатын шежірешілдігі мен ел ішіндегі атақ-абыройы артуынан оған құрмет көрсетіліп, "Адайдың Алшыны" деп атау əдетқе айналған. Шындыгында да "сүйер ұлдың аты көп" дегендей, бұл атаққа ел оны айырыкша қадірлегендіктен лайықты деп таныған. А.Меңдалиевтің ескерткіш əңгімелері, жазбалары өте көп. Оны білетіндер де аз болмауға тиіс. Оларды білуге ынталы адамдар танысу үшін ортаға салып, жариялау орынды болуға тиіс. Қалмырза ЖҮМАЛИЕВ

АЛШЕКЕҢ ТУРАЛЫ АҢЫЗ (очерк) Казан революциясы жеңген жылы Алшекең тепсе темір үзер, тебіренсе тау қопарар, кең иықты, ат жақты, қарасұр жүзді, палуан денелі, шиыршық аткан, 25-тегі жігіт еді. Ол өз қолы өзіне жетіп, есейгеннен-ақ жақсынардың тірісінде қөзін көрді, өлісінде сөзін қөрді. Естігенін ұмытпады, көргенін қөңілде сақтады. Бұл күнде жасы сеқсеннің бесеуіне келсе де, əңгіменің жеті атасын ағызғанда таңцанғаныңнан ауызыңды ашын, сілтідей тынын қаласың. Жəне Алшекең сөйлегенде нақты дəлелмен "ауызға ұрып" айтады да, айдан айқын етіп, алаканыңа салып береді. Иə, Алшеқең — тілі қайраулы, сөзі сайлаулы, əрдайым түтіні түзу шығып отыратын, əрі қөп жасап келе жатқан, əрі қөпті көрген абзал ақсақалымыз. Алшекең туралы медицина ғылымының докторы, түбегіміздің түлегі Естөре Оразақов "Маңғыстаудың тірі энциклопедиясы" десе, ақадемик Əлкей Хақанұлы Марғұлан "Алқалы топта төбе бидей қарасөзге дес бермейтін суырма тандай, қаусырма жақ — тірі қітап, бағзы заманның шешеңдік дəстүрін бойына дарытқан шежіреші, этнограф, тарихшы" деп жазды. 1963 жылы атақгы қазақжазушысы Сəбит Мұқанов Таушықтағы Алшекеңдікіне қасына жазушы Берқайыр Аманшинді ертіп арнайы қонақ болын келді. Ол Алшекеңмен бір күн, бір түн əңгімелесті. Сонда Сəбит "Ақсақал, мен академиқ болғанмен, Алшын бола алмайды екем, ішің алтынға толы ақ сандық екен ғой" деп қатты риза болды. Кейіннен екі ақсақал Алматыда талай рет кездесіп мəшуірлесті. Ал белгілі өлқе зерттеушісі, тарихшы Е.Өмірбаев "Еңселі биік, алты канат ақ үйге қіріп сəлемдесқеніміз — ұзын бойлы, ат жақты, нар кеуделі Алшекең еді. Үлкенге де, кішіге де ілтипатпен амандасып, аты-жөнін біліп алып, одан арғысын өзі төкпектете жөнелді. Саулай сөйлеп, пəрменді дауыс ырғағы кісіні еріксіз тартады. Өз тұстастарына сыя бермейтін білімді, көргенін үмытпайтын кабілетті, тындаушыны таң қалдырып баурап

алады" деп осыңан 10 жыл бұрын жазғаны бар-ды. Алшекең бұл күндері қазақтың белгілі ақын-жазушылары Мұхаметжан Каратаев, Хамит Ерғалиев, Əбу Сəрсенбаев, Сағынғали Сейітов, Берқайыр Аманшин, Əбіш Кекілбаев, Маршал Əбдіхалықов, Ғұбайдолла Айдаров жəне басқаларымен үзбей хабарласып, араласын тұрады. "Бұл жігіттер ат суытпай бара беретін ара-ағайынға айналды" дейді Алшекең өзіне тəн лекіте келген калпымен. Алшеқеңе көптеген ақындар арнау жырларын жазып жүр. Мəселен, биыл Əбу ақын: "Армысың аға, армысың, Крйыспас кара нармысың?! Келеді кербез кəрия Арқалап əулет алғысын. Тақтайдай аршын жауырынға Жаудың да жүктеп қарғысын. Осыдан сұра түбектің

Түиерген сонау арғысын... "деп жырласа, белгілі ақын Ғафу Қайырбеков: "Жаксы еді нүрың қандай, жаның қандай, Сөзіңде бір ғұмыр мен дəуір бардай. Дуниеде сендей қазақ аз болғанға Болады кейде жаным ауырғандай. Жігіт болдым туған бір оңнан апым, Сені көріп мен күнде толғанайын. Касиетімді күн сайын биіктеткен Кадіріңнен, аксақал, айналайын..." деп таяуда ғана Манғыстауға келген сапарыңда ағынан ақтарыла жырлады. Ал, жас ақын Дүйсенбеқ Қанатбаев 1975 жылы қьіркүйек айында "Қазақ əдебиеті" газетіне "Революция сарбазы" деген көлемді жыр жазды. Мұнда ақын "Маңғыстауда Кеңес үкіметін орнатушылардың бірі, 1924 жылдан бері СОКП мүшесі Алшын Мендалиевқе арнадым" деп жазып: "Көктемде бір қозғалатын сеңдердей Бəрімізді баласынан кем көрмей, Алматыға келеді бір ақсақал Отты жырдың ортасынан келгендей... "деп толғанған еді.

Облыс жұртшылығына белгілі ақын Уəйіс Кайралапов Алшекеңнің 80 жылдығына "Алшын ата" деген толғаужырын шьгғарды. Соңғы жылдары "Қазына аралы" — Маңғыстауға байланысты ондаған кітаптар шығып жатқаны мəлім. Солардың бірқатарында "Алшын карт былай дейді" деген нақты тарихи деректер жиі келтіріледі. Ал 1974 жылы 6 қараша күні облыстық "Огни Мангышлака" газетінде Алшекең туралы "Ленинге рахмет" деген көлемді очерк жарияланды. Алшекеңді қазірдің өзінде де үнемі жол үстінде үшыратасыз. Оның танымайтыны кем де кем. Сондықтан да ол бірде Алматыда, бірде Нүқісте, бірде Кавказ бен Қырымда демалып жүреді. Ауылға келсе, үйінен қонақ арылмайды. Біреу сəлемдесе, біреу шақырыл келеді. Бүкіл Маңғыстау түбегінің ойы мен кыры, тауы мен тасы, əр бұгасы Алшекең көңшінде жатталып қалған. Кейде Алшекең кейінгі жастарға 40-50 жыл бұрын көрген адамдарының мінез-қүлқына, қимыл-қареқетіне қарап: "Сен осы түгеншенің баласы емеспісің?" — дейтіні бар. Бірде Алшекең көп ішінде отырып, бір бейтаныс жігітке "Шырағым, баяғыда 25-27-ші жылдары Кетіктің Қарашекпенінде (Кетік — Форт-Шевченко, Қарашекпен — Баутино) пəлен деген кісінің түген деген баласы болын еді, соның немересі емеспісің?" — деді. Таңданған пішінмен əлгі жігіт: "Аксакал, дəл солай" дел жауап қайырды. "Мұны қайдан білдіңіз?" — дегенге Алшекең: "О кісінің көзі жұмылды ғой, артық айтсақ, сөзіміз ауыр болмасын, ол бір нəті жуас, момын, біраққимылында, мінезінде ерекшеліктері бар адам еді. Мына баланы көргенде ойда жоқта сол кісі есіме түсті" деп, айтқанын дəлелдеп, ұзақ-сонар əңгіме соңына түсіп кетті. Алшекең күні бүгінге дейін газет, журналдарды көзілдіріксіз оқи береді. Көз жетер жерге көліқ іздемейді. Əлі құнге басы ауырып, балтыры сыздаған жан емес. "Тəн көмілсе — Тəңір ісі, ой көмілсе — адамның ісі" деген екен бүрынғылар. Бар білгенімді, ақыл-кеңесімді кейінгілерден аяғым келмейді" дейді қадірлі ақсақал. Ести бергің келер

естіміші мол, ауызында аттық əзіл-калжыңы бар, əрдайым жайдары жаз қабак танытып жүрген Алшекең қазіргі Куйбышев атындағы шаруашылықта туған екен. Əкесі Мендалы кедейлеу келген, өзіндік қана дөңгелек шаруасы бар адам болыпты. "Түбінде осы балам қатардағы қаражаяу болып кала қоймас, тасы гтысық, еті тірі" деп, ауылда ескіше 5 жыл оқытады. Алшекең арабша хат танып, біркатар кітаптарды оки беретін халге жетеді. Талай жылдар артта калады. 1915 жылы Маңғыстаудың 9 қазақ, 1 түркімен болысынан 3 мың түйе алынып, Кавказға жөнелтіледі, ал көп ұзамай Алшекең де бір топ Маңғыстау жігіттерімен бірге Кавказ майданына кара жұмысқа алынады. 1931 жылы Маңғыстау халқы күйзеліске ұшырағаны белгілі. Əсіресе, түбектің негізгі экономикасы — мал шаруашылығы құлдырап кетті. Сондықтан өлкелік партия орны мен халық комиссарлар кеңесі 1932 жылы 17 қыркүйекте арнайы қаулы алын, Гурьев облысының Жайық бойындағы жəне баска шаруашылықты аудандардан Маңғыстау үшін мал бөлді. Сөйтіп, 3131 бас қой жүздеген шақырым жердегі Манғыстауға аман-есен келтіріліп, жаңадан ұйымдастырылып жатқан артельдерге таратылып берілді. Бұл жұмыстың басы-касында жүріл, тапжынмас табаңдылықкөрсеткен Алшекеңе жоғары партия орындары алғыс айтып, телеграмма жолдайды. 1933 жылы Гурьевтің оқруг болып құрылуымен округтік сот мүшелігіне тағайындалып, Алшекеңе үлкен сенім қөрсетіледі. 1935 жылы Алшекең аудандық жер бөлімін басқарып жемісті қызмет атқарды. Қазақстанның 15 жылдық мерекесінде Алшекең Қазақстан Автономиялы Республикасы Жоғарғы Советінің Құрмет грамотасымен наградталды. 1937 жылдың 12 қыркүйегіне дейін Форт-Шевченко аудандық Кеңесі аткарукомитетініңтөрағасы болып, жауапты қызмет атқарды. Міне, арада ондаған жылдар өтті. Өмір өзгерді, өңір жаңарды. Балалары Ырзабек пен Бурабектің өздері де бірі — елуден, бірі — алпыстан асып барады. Алшекең шөберелерін сүйігт отыр. " Баяғы көрген бейнетіміз бүгінде зейнет болып қайтты" дейді Алшекең. Бесқалаға бір

аи бойы кала шығып, оншакты қап тары мен жүгері əкелгенге мəз болатын кеп-кешегі біздер, бүгін енді ұлы молшылықтың үстінде жерұйық дегеннің өзін көріп отырмыз. Тағдыр бізге Октябрьдің 60 жылдықтойъш да көруге жазыпты..." Алшеқең қарасөзден қамыр илеп, тіліне қамшы салдырмайды. Эр сөзі — ақыл мен нақын. Солардың бірқатарын мен блокнотыма талай жазып алғанмын. Алшекеңнің бір əңгіме үстінде көптің сауалына орай айткаңдары мынау еді: "Адамның жас кезінде жаны аяғында болады, сондықтан ол шаршамайды, жүреген келеді. Жігіт шағында жаны кеудесіне келеді, олардын, көкірегі көтеріңкі болатыны содан. Қартайған кезде əлгі жан тілдің ұшына келеді, міне, содан келіп ақсақалдар сөйлемпаз, алқалы топтың алдында арындап кетеді. Солардың бірі өзіміз емес пе екен деп те қорқамын. Мен ел мен елдің, адам мен адамның, тіпті көрші-көлемнің де достығын, татулығын қатты кадірлеймін. "Досың ауырса — ыңыран" дегенді қазақ содан соң айтады: "Бір дос бар, қолыңдағы малың шыкқанша, бір дос бар — шекеңнен қаның шыкқанша, бір дос бар — кеудеңнен жаның шыққанша". Ал, енді, шырақтарым, халықтың осы даналығын өздерің ойша топшалап, ақыл таразысына салын көріңізші.... Абыл — дана, Ақтан — шайыр, Нұрым — айтымпаз болған екен. Абыл "Сөзім екі ауыздан асқан жоқ" депті. Ал енді сөзге шалдырмас, жолға қалдырмас, суырын салма жезтандай ақын Қашаған еді ғой, оған ешқімнің де шарқы жетқен емес. Ол реті қелгенде тіпті ойланбай, қолма-қол төгіп қоя беретін еді. Бір сұлу мүсінді, қереге жал биені көре салып: Карабуын биені, Калай өтем елемей, Шоктығына кцрасаң Белгілі кара төбедей. Екі кісі мінгессе, Альт кетіп барады. Су ішінде кемедей, Жүрісіне карасам, Канаты бар немедей...

— деп төкпектете жөнелген екен. Мен көпті көрдім, көп үйрендім, басшы да болдым, қосшы да болдым, досты да таптым, жауға да шаптым. Сондағы туйгенім мынау: "адамдармен тіл табу — істі басқарудың ең дұрыс та тиімді жолы. Көптің көңіл күйі жақсы болса, жүмыс та ілгері басады. Бастық болып көкке өрледім деп, көптен кара үзіп қалғандар қас-қағым сəтте күлап түседі. Үлкен ұрысады, кіші кешіреді, тек кекшіл болма — кері кетесің". Жасы бұл күнде кең толғаулы тоқсанға карай келе жатқан ел ақсақалы Алшын Мендалиев атамызға ұлыстың ұлы қүні "Ғұмыр-жасыңыз ұзақ болып, абыройыңыз арта түссін" демекпіз. Əзірбайжан ҚОНАРБАЕВ ПІКІРІ ТЕРЕҢ ПЕНДЕ ЕДІ Жақсылықтың ұлкен-кішісі, аз-көбі болмайды. Ел болғасын, əртүрлі адам болатыны — занды құбылыс. Өйтқені бес саусақ бірдей емес. Сондыктан, адам арасында жақсылығын бір емес, бірнеше дүркін айтып, миынды жейтіндер де кездеспей түрмайтынын өмірден көріп жүрміз. Ал қейбір азаматтар жасаған жақсылығын, істеген қызметін міндет етпейді. Мұндай қезде адам одан жылылық нұрына малынып, бір ауыз сөзге жылы шырай танытып, ынтаықыласқа немесе адал ниетке қөңілі көкке көтеріліп, марқайып қалады. Шыныңда да, жан азығы екенін түсініп, қолдан қелсе, қөмектесіп, жақсылық жасағанға не жетсін?! Ашығын айтсақ, Алшекеңнің халықка жасаған жақсылығы бəрінен де ұлағаттырақ еді. Өйтқені, өмірінің көгшіілігін Маңғыстау халқының болашағы үшін қалтқысыз еңбек етуге жұмыстанған адам. Алшын Меңдалыұлы — тағдыр тауқыметін көбірек тартқан нағыз тарланның өзі. Тарихи адамдардың өмірі өзіндік сырларға толы болып келетіні сөзсіз. Кезінде Алшын жөнінде де əркилы көзкарас қалыптасқаны анық еді. Маңғыстау түбегінің тарихи шежірелері мен

ескерткіштерге бай өлке екендігі белгілі. Осындай орасан кең даланы 3 ғасырға жуық мекендеп келе жатқан Адай елінің өз тарихы мен шежіресін жеткізуде бізге үлгі тұгарлық өнеге көрсеткен, туысынан зерек, естш-білгенін, көргенін ұмытпай, көкірегінде жаттап сақтаған кəріқүлақ, қазақтың, кала берді, Кіші жүздің шежірешісі атанған Алшын еді. Осындай өзіне тəн ерекшелік қасиеттерінің арқасында ол Қазақстанның қөптеген жазушы, ғалымдары мен тарихшыларымен, сондай-ақ қөнекөз карияларымен көп араласқан қарасөздің шебері, шешен, жайдары мінезді, алқалы жиында айтқан əңгімесін халық жалықпай тындай алатын, мəжілістің қөркі болған адам еді. Алшекең өзінің бір əңгімесінде былай пайымдайды: "Алматыда демалып жатыр едім, "Сізді бас дəрігердің кеңсесіне шақырады" деді. Барсам, өзіме таныс, Қазақстанның жер жөніндегі халық қомиссары болған Бектасов деген жігіт екен. Аты есімде жоқ. Аман-түгелден қейін, "Қазақтың энциклопедиясы шығатын еді, соған енген Адай руының 12 ата Байұлының бірі еқені көрсетіп, калғандарын атағаңда əртүрлі пікірталас болын, бір бағытка келе алмадық. Сол үшін сізге келдім. Ашығын айтып берсеңіз" деді. "Жақсы, барайын" дедім. Келсем, бүрыннан таныс Мұхаметжан Каратаев бастаған қөп адам отыр екен. Мені көргеннен "Жақсы келсе — іске" деген, Адайдың Алшыны келді" — деп орнынан тұрып, қолымды алып амандасты. Отырған адамдарды таныстырды. "Алшеке, Адайдың қейбір тарауларына қелісе алмай отыр едік. Ал, енді сайрашьг' деп күліп қойды Мұхаметжан Каратаев". Алшекең Адай жөнінде əзірленіп жаткан материалға көптеген өзгерістер енгізгенін марқұм Шоңай Өтеуүлы Ақнияздың күзетінде отырған кеште ақсақалдарға айтқанда мен де бар едім. 1965 жылы күз айында Маңғыстауға Қазақстанның көрнекті жазушыларының бірі Сəбит Мұқанов келіп, ауданның мəдени тіршілігімен танысу үшін Алшекеңдермен бірге жүріп, біркатар колхоздарда болып қайтты. Таущықтағы кездесуде Сəбит былай дейді: "Мен бүгін сендердің

орталарыңда үлкен бақыттымын. Адай халқы мейірімді, қонакжай, тілегі қабыл, 362 əулиесі бар, Бекет атам ту тіккен қасиетті ел дейтін еді, сол айткан сенімнің куəсі болдым. Бүгін түнде Адайдың аксакалы Алшынның үйінде қонақта болдым. Бүрын эр жерде Алматыға келгенде кездесе калсэқ, аман-түгел алысатынбыз. Алшекеңмен 2-3 күн жолдас болып, Адайдың ру-жіктерінен, əдет-ғұрпынан, батырлары мен сахи байларынан мағлұматтар алдым. Бəріміз де Құдайдың кұлы, Мұхамметтің үмбетіміз. Бұрынғы дін окуын мен де оқыған адаммын. Алшекең менен көп ілгері кісі екендігіне көзім жетті. Атадан калган сөз бар еді "Құтты қонағың келсе, қойың егіз туады" деген. Алшекеңнің үйі маған құт болды, Алматыңан, əйелімнен "Немерелі болдың, атың қойъщыз" деген телеграмма алдым. "Алшеке, Маңғыстау аты аңызға айналған іргелі ел еді, немеремнің атын қойыңыз" дегенімде, ол ойланбастан "Адайдың бақытын берсін, атын Адай қойыныз" — деді. Сонымен, "немеремнің аты — Адай" деп, телеграмма жібердім" деп, ақтарыла əңгіме сабақтағаны есімде. Сонда Алшын Меңдалыүлының тегін кісі емес екеніне ойым байыздады. "Тамыры тым теренде жатырау!.." деген тұжырымға келдім. Алшекең артына өшпес етіп Кіші жүздің, оның пітінде Адайдың ата таралысы жолдарын есқерткіш ретінде естелік, шежіре етіп жазып ұрпаққа қалдырды. Сонымен бірге, Маңғыстау түбегіне орналасқан Адай елінің өмірінде болған өзгерістер мен өнегелі жақсылардың сөздерін бір арнаға келтіріп жинақтап та қеткен адам. Құнанорыс қызы, Көрпе Размағамбет əйелімен (аты есімде жоқ) кездесіп əңгімелескенімде, Алшекең туралы ойын былай түйіндеді: "Ол кезде Қызылсуда отыратын едім. Күні-түні аш-жалаңаш, арқаланып шұбырған халықтың есебі болмады. Сол уақытта елді жібермей, кейін кайыруға Алшын бастаған үкімет адамдары Сенекқе келіп жатыр дегенді естігенбіз. Артынан көп ұзамай, Алшын келіп, шалға ақылын айтып: "Орынсыз əлек болмандар. Бұл бір халықтың маңдайына тап болған ауыр жағдай" деп, көзін жеткізіп, əңгімелесіп кеткен еді".

"Алғыс алған оңалар" деген, Алшекең қанша азап шексе де, халықтан алған алғыс тілегін жаратқан ием қабыл еткен адам ғой. Бірде Нұрбаулы Маңғыстауда бас көтерген бандынар тобына қарсы жіберілген армияны бастап Омбыға келгенде Алшынға кездеседі. Ол кісі Нұрбаулыға жайын айтып, жақын ағайынға соғып келуге баратынын айтып, жүріп кетеді. Қайтып оралғанда, үстінде əдемі сары тоны бар жігіт Алшынға ере келген. Сары тонға қызыққан Нұрекең əзіл-шыны аралас былай десе керек: "Бас болып Алшын кетті Қамысбайға, оралып бір-жар күнде табыспай ма? Нұрбаулы құрақ тоннан тоңып жүр деп, мен үшін бір мырзаға жабыспай ма?". Алшын қасындағы жігітке қарап тұрып: "Бұл тоңып өлсе де, құн төлейміз, бір тонмен құтылсақ, ештеңе емес" деп, үстіндегі тонды шештіріп беріпті. Бұл жерде əңгіме Нұрбаулының тонды болуында емес, Алшекеңнің алаштың азаматына қадірлі аға еқенін, бұрыннан халықтың айтып қеле жатқан жақсылықлебізі орынды екенін жаңа бір қырынан қөрсетіп, танытуында болын отыр ғой. 1934-1935 жылдары ел ашаршылыққа ұшырап, малдан айырылып, тұқымсыз қалғанда Гурьевтен (Атырау) Бақсай, Тандай шаруашылықтарынан мындаған сиыр, қой, жылқы малдарын Маңғыстауға жетқізу үшін өзі басшылық етіп, қарлы боранға қарсы елсіз жатқан кеңбайтақ Үстірттің панасыз жазығымен аман жеткізу Алшекеңе оңай бола қойған жоқ. Осы қелген малдардан менің əкеме бір байтал, 2 түсақ, 1 төрт мүйізді қошқар берді. Алшекең əкеммен қатар жəне "кұйеу" деп əзілдейтін жайы да бар-ды. "Мына 3 қойдың бірін жиеніме бергенім, енші қыларсың" дегенде, 8 жастағы бала едім. 1934 жылы "стахановшынар" қозғалысы мал өсірушілер арасында қең өріс алды. Малдануға берілген бір байтал үйірлі жылқы, 3 бас қой қоралы қойға айналды. Əкем Нұрмағанбет Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасы мен "Стахановшы" атағъша ие болды. 1937 жылы аты өшқір сталиндік кара түнек заманның

темір торына Жыңғылдыдан 9 адам, солардың ішінде ел құрметтісі, алшандаған аға Алшын Мендалыұлы жазықсыз жаламен қамауға түсіп, 10 жылға сырттай сотталды. Алшекенмен сырласа қалсақ, "Шырақтарым, біз өліп, көрге салынып көргеніміз жоқ, содан басқасын айтсам, менің қасымца отырын, қанша тындарың белгісіз. Түрмеде жатын не көрмедік. Карлы борандарда, жеті қараңғы түнде қолаяғымызға шынжыр салып далаға айдап апарып, көрімізді де қазған адамбыз. Көретін жарығымыз, тататын дəмтұзымыз таусылмаған екен, басқа түскен қорлық, зорлық бір күнгідей болмады, өте шықты" деп отыратын-ды. Халқының сеніміне ие болтан ел кадірлісіне жандары ашып, мүңаймаған адам бал асы болмады. Бұрын да жан азабын тартқан, жас болса ортадан ауған, "Туған жердің топырағына енді қайтын ораламын ба, əлде шет аймақта калам ба?" — деген қайгы-қасіреттен арылмаған азаматпен хат алысып, жабыққан көңіліне демеу болтан Күшік Нүрбаулы Алшынға жазған хатында өз сағынышын былай деп жазын еді: "Сіз жүрсіз Сібірде ашын-арып, тағдырдың салғанына кайран қалып, еркелеп өздеріндей інілерге, қөретін күн болар ма кұшақ жайып?..) Алшын Мендалыұлы Маңгыстау аймагына мəлім жəне үлкен беделді, еңбегі бар, оқымаған адамның білімдісі екеніне шек келтірмейміз. Ол осы елді қалыптастыруда шөліркеген даланың су көздерін ашкан, адамгершілік парасаты мол, тұңғиық шежіре адам еді. Кезінде жеке басының қадір-қасиетімен лауазымға ие болтан кісі екенін халық мақұлдайды. Қазіргі жариялылық жағдайында елдің елдігі, тілі мен діні, салты мен дəстүрі қайтып оралып, заманымыз оңғарылған кезде Алшекеңнің есімі, еліне еткен еңбегі елеусіз калуга тиісті емес екендігін айта келіп, ақсақалдың туып-өскен жері Жыңғылдыңан ескерткіш-бюст орнатып, болса шаруашылықтың, болмаған жағдайда Жыңғылдыны Алшынның есіміне берсе, нұр үстіне нұр болар еді. Өзінің көп уақыт отырган Шетпедегі үйіне арнайы такта орнатып, оның еңбектерін жинақтап, сол үй тұрған қөшеге

Алшынның есімі берілсе. Алшынның рухы да, ел де риза болар еді. Совет Нұрмағанбетұлы АЙМАҒЫМНЫҢ АБЫЗЫ - АЛШЫН ЕДІ... "Ай ортақ, күн ортақ, жақсы ортақ" дейді ғой. Алшын Меңдалыұлы Маңғыстау халқына ортақ. Мен Алшынды білетіндердің бірімін, бірақ ол кісімен ауылдас, жұмыстас болған емеспін. Көп реттерде садақа, тойларда, қонағасыларда бірге отырып əңгімелестім. Алшекең жөнінде, оның көп білетін шежіреші екені жайлы аңызəңгімелерді де көп естігендердің бірімін. Сондықтан, Алшын Меңдалыұлының ғасырлықмерейтойына орай осы мақаламды жазып отырмын. АМендалыұлы 1894жылытуып, 1978 жылы 84жасында дүниеден өтті. Туған жері — Жыңғьілдьіның Сорқұдығы, жерленген жері де — Жыңғылдъшың Сарытөбесі. Жерлеуге жан-жақтан адам көп жиналды. Қаралы жиын өткізілді, бірқатар азаматгар марқұмға ілтипатты сөз сөйледі. Солардың бірі — Алшынды көп білетін, тар кезеңде жұмыстас болған, Маңғыстаудың белгілі азаматы Қызылбаев Жазмағамбет. Жазекең Алшынды "Ол ұлтжаңды, туған елін сүйетін азамат, халқына кешегі зұлмат заманда көп пайдасы тиген тірі шежіре, сөзге би, сөйлеуге икемді, қайырымды жан еді. Оның жақсылығының қайсы бірін айтып тауысайын, кабаты қалың жер арамыздан алын кетіп барады. Қайран Алшеқе, топырагың торқа болтай. Халқың сені ұмытпайды" деп толқып, камығып, сөзін аяқтаған-ды. Міне, жақсылардың бірі Жазекеңнщ қысқа сөзбен Алшекең тұлғасын, оның азаматтығын, адамгершілігін суреттеген осы бағасының өзі жетіп жатыр. Мен сөз арасында айта кетейін, Қызылбаев Жазмағамбет — біздің елдің Алшынмен үзеңгілес жақсыларының бірі болтан адам. Оның мерейтойын да өткізерміз деп ойлаймын. Бұл пікірімді де еске сала кеткенді жөн көрдім.

Алшекеңнің 1937-1947 жылдары жəне де 1948-1954 жылдарда "халықжауы" деген жаламен түрмеде, айдауда болтанын білеміз. 16 жыл бойы айдауда, оның ішінде де жауап алу, жауап беру уақытындаты "Кінəнді мойында, қол қой" деп қысым жасау кезінде де сабырлылықпен, ақылмен өзін өзі ұстап, мойындамаган да, қол қоймаған да. Тіпті оның атылу қаупі де болған. Бəріне де төзіп, қайраты, шыдамы жеткен. Ауру-сырқауға ұшырамай, 16 жыл дегенде елге аман оралын, 84 жасында дүние салған. Арғы жагын айтпағанда да, 1954 жылдан 1978 жылға дейін арамызда жүріп, 24 жыл бойы дəмді де мəңді əңгіме айтып, əзілдесіп, талай жиынды, нөпір адамды өзіне қаратқан жан еді-ау. Алшекең сөйлеп отырған жерде Бəйімбет, Сəдуақасов Бəшен, Бəйтілеуов Нұрбаулы, Жүбаев Құлшық, Сарғожаев Кенжебай сияқты сөз білетін азаматтар болмаса, басқа адамдар сөз таластырмаушы да, сөйлемеуші де еді. Тек, Алшеқеңді ғана құлақ қоя тындайтын. Ал Бəшен де, Нұрбаулы да, Құлшық та, Кенжебай да сөз білетін, сөзге токтай да білетін жөні түзу абзал ағалар еді ғой. Кеңес үкіметінің орнауы, Голощекиннің зұлмат кезеңінің басталуы, елдің күнелтісі — төрт түлік малдың кəмпескеленуі жұртты титьгқтатты. Аш-жалаңаш болды, ел ішщ ауру жайлады. Халықтозып, ауыртпалыққа төзе алмағандардың бірқатары 1928 жылдан бастап Орта Азията, Ақтөбе облысына ауып көшіп кетті. Осы босып кеткен елді Маңгыстауга үгіт-түсінік арқылы кері қайыруга Алшекең көп қызмет жасады. Бірқатар ел сол уақытта кері оралган еді. Бұл жағдайдағы Алшекеңнің қыруар еңбегі мен мəмілегерлігін атап айтуға тұрады. Жаппай коллекивтендіру мен зорлық-зомбылық "Адай көтерілісін туғызды. Бұл 1931 жылғы шілде айында бастау алған-ды. Бүның соңы жаппай дерлік ұстау-қамауға ұласты. Малынан айырылған, өзі жұмыссыз халықтың жағдайы нашарлаған үстіне нашарлай түсті. Міне, осы жағдайда республика үкіметі Гурьев (Атырау) облысының ол кездегі совхоздарынан Маңғыстау еліне мал бөлді. Осы уақытта

Маңғыстау ауданы жер-су бөлімінің бастығы болып жұмыс істейтін жəне халықты малдандыру жөніңдегі қомиссияның төрағасы ретінде Алшекеңе өзі барын, қой малын айдасып қеліп, оны əділдікпен халыкқа бөліп беру міндеті жүктелді. Бұл міңдетті Алшекең абыроймен орындады. Марқұм Алданов Өрісбай 91 жасында 1992 жылы қайтыс болды. Осы аға сол Тандай совхозынан Алшекеңмен бірге қой алуға барған, қойды айдасып қеліп, халыққа үлестіргендердщ бірі болған екен. Əңгімеші-шежіреші адам еді. Алшекеңмен осы сапарда бірге болғанын, көріп, естіпбілгенін айтқанда бір мезгіл уақыт аздық ететін. "Алшын өз халқының абзал азаматы ғой, өте қиын кезенде елді малдандыруға айрықша еңбек сіңірді. Айта кетуім керек, 1934-1935 жылдарда өзіннің ақ, адал малынды да сойып сатуға болмайтын арнайы каулы шықты. Өз малын амалсыз сойғандар айыпталып кетті. Өсіруге берілген малдың келуімен бірқатар түтін аман қалды. 2 саулық қоздатқан отбасы өзін сауынсызбыз демеді. Бүкіржікке ұшырағандар осы 2 саулықтың сүтінің арқасында мүгедеқ болмай жазылып қетті. Маңғыстауда қазіргі эсіріліп отырған малдың түпкі тұқымы сол əкелінген малдан өсіп көбейді" деп, Алшекеңнің қьізметін, адамгершілігін, азаматтығын жоғары бағалаушы еді Өрісбай карт. Мен бірде Ақтау қаласында Алшекеңмен кез болғанымда ол маған "Ат арқасына мініп жүрген жігіттердің бірісің ғой. Бір адрес жазын алшы, зияны болмас" деді. Мен қағаз, қаламымды алдым. "Алматы облысы, Шелек ауданы, Қаражота селосы, күйеу — Шалданбаев Сатан, қарындас —Мəтжанова Роза" деп жаздырды. 1972 жылы Маңғыстауда аса қатты қуаңшылық болды. Шөп шықпай қалды, шабындық мүлде болмады. Осы жағдайды нақты анықтаған соң республика үкіметі Маңғыстауға Алматы облысының совхоздарынан сатып алуға шөп бөлді. Бұл жүмысқа араласуға Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаевтың өзі уақыт тапқан еді. Сол жылы Октябрьдің 50 жылдығы атындағы совхозға Алматы облысының Кеген, Нарьгақол аудандарының совхоздарынан 4 мың тонна шөп

бөлінді. Бұл совхозда сол кезде 60 мың қой, 3 мыңнан астам жылқы, түйе болатын-ды. Халықтың күнелтісін, малдың аман сақталу жауапкершілігін ескеріп, аталған облыс совхоздарына шөп сатып алуға өзім бардым. Осы сапарда Алматыдан 400 шақырым қашықтықтағы шөп бөлінген совхоздарға бара жатып кешке карай Шелек ауданының орталығына қонып кетуге тура келді. Сонда есіме Алшекеңнің Ақтауда жаздырған адресі түсті де, 8 шақырым жердегі Қаражота селосына жүріп кеттік. Роза қарындас пен күйеуі Сатан бізді қуана қарсы алды. Жеңгеміз де қасында еқен. Оны да шақырып келді. Көрістік, сəлемдестік, дидарластық Қадыров Мəтжан деген азамат Орал облысының бір ауданында аудандық атқару комитетінің төрағасы болып жүріп, 1937 жылы "халықжауы" деген жаламен ұсталып кетіп, оралмаған. Жер аударылған отбасының ең соңғы тоқтаған жері осы Шелек ауданы болған. Роза сол жылы дүниеге келген қыз бала екен. Бүгінде Роза карындасымыз балалы-шағалы, ақарлы-шақарлы. Бұл арада менің айтайын дегенім, өзімнің капай жол жүргенім емес, Алшекең арқылы Мəтжан Қадырүлын, оның жасқа толмай жетім калган қызы Розаны еске алу еді. Бүгінде Алшекеңнің бұлардың адресін беруі де оның ой-өрісінің жанжақты еқенінің бір белгісі деп тұсінемін. 1947-1948 жылдарда Маңғыстауда қой, жылқы, тұйе малдары қаулап өсе бастады. Бұл жылдарға дейін Маңғыстау малшынары Қарнау, орталық Үстіртқе дейін ғана барып қоныстаңды. Малдың қаулап өсуіне байланысты 1948-1951 жылдарда оңтүстік Үстірт пен терістік Үстіртті жаз жайлауға, Сам қүмы, Аспантай-Матайды қыс қыстауға тура қелді. Осылай болды да. Үстіртті игеруде Балов Азан, Бəқөтбаев Еңсеген, Сейтмағамбетов Абылан, тағы баска да азаматтардың еңбегі айырыкша аталын, еске алуға тұрады. Жерді игеру мен суды игеру — егіз ұғым. Сусыз жер игерілмейді. 1925-1928 жылдардағы кəмпескеден қейін Үстірттен ее кетті. Сондықтан бұнда мал болмады. Көп жылдар мал болмағандықтан пайдаланусыз жаткан Үстірт шымырауларының көпшілігі жарамсыздыққа ұшырады.

Мал басы өсіп, Үстірт жайылымын кеңірек пайдалану керек бола бастаған 1948 жылдан бастап құдық, шымырауларды оңдау қажеттігі туды. Міне, осы жұмысқа басшылық жасауға Мендалиев Алшын тандалды. Өйткені, Алшекеңе жер, су, құдық, шымырау қарауға жолбасшы керек емес, бəрін дерлік бұрын өзі көріп-білген. Бұл 1948 жыл Алшекеңнің 10 жыл айдаудан кейін елде болған бір ғана жылы еді. 19 ақпандағы "Маңғыстау" газетіндегі "Аңыз адам" атты мақаласыңца Ерғали Төлесімов ағамыз "Алшекең Үстірт пен Маңғыстау ойындағы су қөздерін түгелге жуық аршып, жерді, елді суландыруға қөп еңбеқ сіңірді. Осы күнгі трубчаткадан баска су көздерінің көбі сол Алшекеңнің ерекше еңбегі екендігін оны білетін екі кісінің екеуі де растайтыны — шыңдық" деп жазды. Ерекең айтып, жазын отырған екі кісінің бірінің есебіңце мен де бар болармын. Алшеқең аршыған құдық, шымыраулар мен еңбек еткен шаруашылықтар да шетсіз, шеқсіз пайда қөрді. Бұны мал шаруасымен айналысқан бүкіл Маңғыстау халқы жақсы біледі. Алшекең қандай адаммен болса да, қайда кездессе де, тіл тауъш сөйлесе қететін адам болтаны мынадан да ақиқатталды. Алшеқеңді Гурьев облысының барлық аудандарының ортадан жоғары буын адамдарының көпшілігі жақсы білген. Тіпті, кейбір орыстар Меңдалиевті тəуір білетін болып шығатын дейді Алшекеңмен қатар болғандар. Түркіменстан, Каракалпақстандағы ағайыңдар да аса жақсы білген, құрметтеген. Алшеқеңнің 1975 жылға дейінгі қезеңде Алматы қаласына сиректеу болса да барын жүрген кездерінде қонақ — үйде мен де кездестім. Алшеқенді сондағы игі жақсылар, өзіміздің ағайындар үйлеріне, асханаға қонақ болып қетуге жиі шақырып, жиі əңгімелесетінін білемін. Бұл кісінің жақсы азаматтығы, шежіре əңгімешілдігі, білгіштігі болмаса, оны қүрметтеп шақыра бермес те еді. Сонда Қазақстанның терістік облыстарын қайдан білейін, басқа қазақстандықтар Алшекеңді жақсы жағынан "Адайдың Алшыны" ретінде əжептəуір танитындығына көзіміз жетті. Бұл жерде менің асыра мақтау ниетім жоқ Тек естіп, көріп-

білген шындықты айтып отырмын. "Жақсының жақсылығын айт, жаны сүйсінсін" деген ғой, Алшекеңнің бүгінде өзі болмаса да, оның рухы сүйінер. Игілік Қшіыбайүлы деген азамат жігіт Ізбасар Шыртанұлының, Жеткізген Сағындықұлының, ƏлімЖақайым Жантеқе Калилаүлынъщ көмегімен "Маңғыстау шежіресі" деген 177 беттен тұратын көлемді шежіре кітап құрастырған. Оның бұл еңбегі айрықша атап өтуге тұрады. Осы кітаптағы қамтылған шежіреде Алшын Мендалыұлының айтқан естеліктері жеткілікті. Олай дейтінім, Алшын естеліктерін Ізбасар "Маңғыстауда" біраз жариялағанын білеміз. Мысалы, 1750-1850 жылдарда Адайдың өлген адамға ас беру салтынан айтқандары. Бұл жылдары Жаңай Қожаназарға, Мұңал Қарабасқа, Ақбота Қозыбайға, Есен Сейітке, Жетімек Жары Сүйінғараға, Тастемір Жарыға. Матай Жамбозұлына, Шоңай Жақсыбайға, Жұбан Еламанұлына, Бəйімбет Боранға, Бəйбек Мыңбайға, Көрпе Есенге, Жомарт Жолдыбайға, Дəулеталы Құлбараққа, Кеще Садыққа, Əнет Досжанға, Жаңай Нұрға, Қаржау Қуандыққа, Шегем Жарылғасқа ас берілген. 1900-1927 жылдары да ас беру салты сақталған. Алшекең бұл жылдардағы астарды өз көзімен көрген, ал бұған дейінгі астарды естіген, жадында жаттаған. .Алшын 9 жасында Азамат деген кісінің асында Торты жерінде бəйге (шабандоз) бала болып атқа шапқан. Алшекеңнің айтуындағы асқа қанша үй тігілді, қанша адам қатысты, ас қай жерде берілді, кімнің аты озып, бəйгеге не тігілді, тағы басқа не қызықтар болды — бəрін тізе бермедім. Менің таң қалатыным, Алшекең 1750-1927 жылдар арасында осынша көп астағы салтанатгы көріністерді естісе де, көрсе де, қалай жадында сақтады екен? Мен мұны зеректігі, есте сактау қасиетінің кереметтігі деп түсінемін. Бұлар туралы кезінде Алшекең айтпаса, Адайдың ас беру салты бізге, келер ұрпаққа жетер ме еді, жетпес пе еді? Сондықтан Алшекенді жоғары бағаламаска болмайды. Айтылып отырған Маңғыстау шежіресінде Алшекең айткан естеліктер мол. Солардың ең негізгілерінің негізгісі

— "Құдайкенің көшінің дарияға кетуі" туралы деректі сөз. Құлбарақ, Сүйінғара, Шотан, Тəңірберген, Шабай, Балуанияз, Ер Қармыс, Айбас, Қонай батырлардың ел қамы жолындағы ерлік істері сөз болады. Досан, Иса батырлардың көзсіз ерліктері де айтылған. Шежіре кітап Адай тарихынан, оның батырлары, билері, ақындары, байлары, игі жақсылары жөнінде толық мағлүмат бере алады. Шежіреде Нұх пайғамбардан Адам-Атага дейінгі кезең жөнінде бір бөлім бар. Адайдың екі баласынан тарайтын ұрпақты бүгінгі өмірде бар орта буын адамдарға дейін мүмкіндігінше жіктеп көрсете білген. Міне, ссылай ата-баба тарихымызды бізге жеткізген де Алшекеннің зор еңбегін жоғары бағалауға тиістіміз. Осынша тарих бір адамның — Алшынның басына калай сыйып тұрды екен? Адайда би атанған жəне оларды ел мойындаған мыналар дейді: Сейіт, Ермембет, Бəймембет, Мəтжан, Сырлыбай, Қөбен, Мəмбетнияз, тағы басқалар. Егер Алшекеңнің өмір сүрген заманы сол кезендерде болса, бұл кісі де сол билердің қатарына қосылып, "Алшын би" атануы əбден мүмкін еді. Ол əңгіме айтқанда өз елінің абыройын көтере, айбынын асқактата, айдынын шалықтата сөйлеитін. Елінің қешегісі мен бүгінгісінің білгір шежірешісі бола білген ол бір көрген адамын ұмытпай танып, оның ата тарамын айтып отыратын. Тіпті бала күнінде бір көрген адамын өскенде жолықтырса, "Əй, сен бəленшенің баласысың гой, сенің шешеңнің аты бəленше еді, пəленнің қызы еді" деп, шұқырана сөйлесе қететін. Қандай ғажап! Бұны бір Алланың берген қасиеті демей, не дейсің! Меңцалиев Алшынның өмір өтқелдерінің біздерге, əсіресе жас ұрпаққа тағлым алар тəрбиелік мəн-мағыналы тұстары жеткілікті. Алшынұлы Бурабек "Əкеден жеткен əңгіме", Төлесінұлы Ерғали "Аңыз адам" Əбілқайыр Спанов "Арыстың Алшыны еді ол", Мырзағұл Панаев "Алшеқең Алматыға келгенде" мақалаларында бұл кемеңгердің өмір соқпақтарынан толықболмаса да, бірқатар мəліметтер берді. Осы ұсынылып отырған макаламда да Алшекеңнің үлгі-тəрбие алар тұстары бар. Тек біздің

жастардың осы жазылын жəне аитылып отырған жəйттерге мəн бере оқып, мағлұмат алулары қажет деп ойлмаймын. Жəне де баса айтпағым, жастар тəрбиесі үшін де А.Мендалыұлының ғасырлық мерейтойын атап өтудің тəрбиелік мəні зор. Кеңес үкіметінің алғашкы 15-20 жылында халқы үшін, туган елі үшін еңбек етті Алшекең. Ол енбегі сол уақытта зая болып, "халықжауы" деген жаламен ұсталып, 16 жыл бойы камауда, айдауда болса да, өзінің ақылдылығы, еркөңілді азаматтығы, жүрек қайраты, қиыннан киыстырар сөз тапқырлығы, билігі жəне сауаттылығы аркасында бір Алланың желеп-жебеуімен ауруға шалдықпай, елге оралын, 24 жыл өз Отанында дарқан өмір сүріп, 84 жасында каумалаған калың ел-жұртының ортасыңда абыройлы калпында дүние салды. Қаңдай тілегі кабыл болтан адам десеңізші! Сонымен, артына жақсы сөз, асын мүра, өшпес өнеге қалдырған абыз Алшекемді казақтың ақын-естерінің, парасаттынарының бірі деп бағалауға болады. Əлемге танымал академик Əлкей Марғұланның Алшын жөнінде "Маңғыстаудың жанды энциклопедиясы, Адайдың Алшыны" деп дəріптеуі тегін адамға айтылмаса керек-ті. Тəуелсіздік алуымыздың аркасында өшкеніміз жанып, өлгеніміз тіріліп дегендей, сонгы жылдарда ел есіндегі игі жақсыларға мерейтойлар өткізіліп келеді. Сол жақсылардың бірі, көзіміз көріп бірге өсқен, бірге болған Алшын Меңдалыұлына қандай қең аумақты ауқымда мерейтой өтйзсеқ те, артық болмайды. Ол сонымен катар біздің абыройымызды арттырып, елдігімізді, ауызбірлігімізді, ұйымшылдығымызды əлемге болмағанмен, құлақестш, көз көрер, сөз жетер жер мен елге паш етеді. Бұл мерейтойға өзіміздің көрші облыстардан. Алматыңан, Түркіменстаннан ағайындар шақырылса, келетін қонақтар алдын-ала хабарланса, өте орынды болар еді. Айта кетуім керек, қиын кезенде тұрмыз ғой. Менің бұл ұсынысымды мерейтой өткізу жөніндегі комиссия шешкені жөн болар. Бисембі Əріпов.

АЛШЕКЕҢ ШЕЖІРЕ ЕДІ ҒОЙ Алшекең — Кіші жүз, оның Байұлы тармағы, одан бастау табатын Адайды, руларға таралуы жөнінде көптеген əңгіме айтқан адам. Тұсында тұшымды естеліктер де жаздық. Əрине, оның бəрін ұғып-біліп алғанымыз аз. Алшекеңнің айтуының кемі жоқ еді. Алшекең ел тарихы жөніндегі əңгімені былай бастаушы еді: "Адайда шежіреші Бəйімбет Еңсеп өткен, оның руы — Келімбердінің Мұңалы, оның Бəйімбеті, Сабытайы, Медеті, Байболы, Арғынбайы, Қыдыршасы, одан кейін Еңсеп, Еңсептен — бір бала, ол — Есболай, Есболайдан — Байғали. Байғали да біршама сөз білетін кəріқұлақ еді. Байғалидың ұрпақтары, шүкір, ата-бабатарихынан хабарлы жігіттер деп білеміз. Еңсеп — осыдан 100 жыл бұрын, 80 жасқа қеліп дүниеден өткен адам. Ол өзі өмір сүрген өзінен 50-60 жъш бұрынғы əңгімесін тындап, ескеріп айтты деп есеп жасасақ, шежіреші бір ғасырдан астам тарихты əңгімелеген деуге келеді. Сонымен қатар, Шерқеш Мақаш правительмен, Таз руынан Есенбек бимен үзеңгілес жүріп, сапарлас болғандығын қосар болсақ, білігі де, көргені де кем болмаған ғой. Сондағы ескергендері: Қыдырқожа байдың екі əйелі Жəнби мен Тотан болған. Бəйбішесі Жəнбиден — Сұлтансиық, Қыдырсиық, Бақтысиық, Тотаннан —Ысык, Мысык, Сасық, Кысык, Саршык туды. Сосын Адай, Таз, Беріш, Есентемірді косып 12 ата — Байұлы дейді. Əңгіменің екінші варианты: Қызылқұрт, Масқар, Алаша, Байбақты, Тана — бұлар Сүлтансиықтың баласы. Жаппас — бұл Бақтысиықтың баласы. Қыдырсиықтан Ысық, Шеркеш, Адай, Таз, Беріш, Есентемір, бұл жағы да 12 ата болады. Шежіреші осы соңғы əңгімені, 12 атаны дұрыс деп түсінуді жөн көрген, өйткені арғы ата-бабалар соңғысын айтып, калыптасыл кеткен дейді екен. Аманқожа деген көршісі өліп, Қыдыркожа бай екі əйелінің үстіне оның əйелін алады. Осы əйелден Тазтуады.

Тағы бір Атағожа деген көршісі өліп, одан Ештай, Елтай деген екі бала қалады. Ештай əкесі Атағожаның тірісінде үйленіп, одан Беріш туады. Ештай да, Елтай да ер жігіттер болады. Байдың жауы көп болған. Ол заманда жаугершілік қалмақтардан болған. Осы жағдайда ер Елтайға бай бəйбішесінен туған жалғыз қызы — Ханбибіні береді. Ханбибі екіқабат күнінде Елтай жауға аттанып кетіп, сол сапардан оралмайды. Бай Елтайдың каза болғанын естіп, қызына естіруді ұйғарганда Орта жүздің аса беделді адамы Əспембет ақсақал тұрып "Дұниеге нəресте келсін, содан кейін естіртейік" депті. Мұны бай макұл қөріпті. Айыкүні жетіп, Ханбибі босанъш, ол ер бала табады. Əспембет ақсақал балаға "Адай" деп азан шақырып ат қояды. Одан кейін Ханбибіге Елтайдың жаудан қаза болғанын естірткенде, жүрегі жарылып өледі. Осынай, əке-шешесі өлген Адай жетім калады да, Таздың шешесі емізеді. Адайды Қыдырқожа бай өзі тəрбиелеп өсіреді. Осылай Таздың шешесін тел емгендіктен Адай мен Таз басқа Байұлының балаларынан бір-біріне жақын болады. Шындығы, Адай бір құрсақтан жалғыз. Бактысиықтан — Жаппас жалғыз. Жаппастың шешесі Алтын Орта жүздің Қыпшаққызы еқен. Кіші жүздің басқа рулары Алатау, аржағы-бержағы Сыр бойынан көшіп қоныс аударған кезде Бақтысиық өледі де, Алтын бай қатын болып қалады. Бақтысиық тым бай болса қереқ. Қалай болса да, Байүлының басқа рулары көшкенде, Алтынның билігі болса кереқ, Жаппастар Сыр бойында қалын қояды. Көшкені аз болған. Батыста Жаппас аз болғанымен, Сыр бойындағы Жаппас Қыдырқожаның Адай, Беріш, Сүлтансиыктан баска Байүлынан көп. Кейбіреулер Алтын, Жаппас деп 13 атаға жеткізеді. Ол кате. Ел аузындағы шежіреде 12 ата Байұлы. Адаилар ерте заманда қазақгың, оныңішінде Кіші жүздің баска рулары сияқты Алатауды мекендеген. Осы Алатауда Құдайкенің көші дарияға кетіп, барлық мал-жаны жойылып, тек өзі қалады. Жасы ұлғайған шал болса да, інісі Келімберді түрікпен қызына үйлендіреді. Осы

түрікпен қызынан Тəзіке мен Қосай туып, Құдайқенің өмірі аяқталған еқен дейді бұрынғылар. Тəзіке балалары Қіші жүздің рулары қалмақтарды Жем, Сағыз, Тайсойғаннан қуып, Еділ мен Жайықтан асырғанда, осы босаған қонысқа барып, түгелге дерлік орналасқан. Бұл жерді Нарын деп те атайды. Малға жайлы, суы мол атақты Нарын құмы осы. Бұнда Байұлы да, Əлім де, Жетіру да жеткілікті. Қосайдың алты баласының екеуі — Əйтей мен Бегей, бұлар — аз ауылдар, өспеген. Тəзіқе, сосын Қосай ұрпақтары Мəмбетқұл (Шалбар), Сүйіндіктің (Жаманадай) бір бөлігі ерте заманнан батыс облыстар жерін мекен еткен. Қазірде де бұлар Батыс Қазақстан, Атырау облыстарында өмір сүруде. Біз бұлардың аражіктерін көп біле бермейміз. Айта қету керек, Тоқтамыс, Токпамбет — осылардан шықкан батырлар. Əйтей мен Бегей ұрпақтары да батыс облыстарында сиректеу кездеседі. Кііпі жүз аталатын елдің Батыс Қазақстан өңіріне Алатаудан қелгені шындыққа қеледі. Олай болса, Кіші жүз болатын тайпалар ХУ-ғасырда пайда болды деп шамалауға болады. Кіші жүз Алатаудан батысқа қарай көшкенде Сыр бойында да біраз отырған. Оған Байұлынан Жагшастың, Жетірудың, Табынның, Шөмекейдің жəне Əлімұлының бірқатар руларының Сыр бойында қалып қойғаны дəлел бола алады. Əлім аталатын елдің қөбі Арал теңізінің жағалауын мекендегенін қөреміз. Жетірудың Табын, Тама, Жағалбайлы, Кердері рулары Жайыкқа карай Елек, Қобда өзендері бойын жайлаған, ал Ойыл, Жем, Сағыз, Темір өзендері бойын Əлімдер жайлаған. Байүлы Сұлтансиық (Алаша, Байбақты, Қызылғұрт, Масқар, Тана) болатын елдер Жайықтың оңтүстік шығысындағы өзеншелердің бойын, Оралдың төменгі Жайық бойын мекендеген. Сол кезде Адайлар Бершүгір тауының маңайын, Жемнің, Арал теңізінің бас жағын, Көкаланың құмын, Аққұмды, Мұғалжарды меқендеген. Оған тарих ғылымының кандидаты Мэрия Тұрсынованың

дерекгері дəлел бола алады. Адайларша айтқанда: "ұсақ Байұлы — Ысық, Таз, Беріш, Есентемірлер" Сұлтансиық пен Адайлардың екі арасында қоныстанған. Сол заманда Жем өзенінің Ақбота, Сəңқібай деп аталатын жерлері, Қайнар, Сағыз, Жайыкқа дейінгі жерде қалмақтар меқендеген. Қазақта "Кіші жүзді найза бер де жауға қой" деген макал осы қалмақпен қоныс үшін айқасқан Кіші жүз руларының батылдығына қарай айтылған. Кіші жүз рулары қалмақтарды Жайықтан, тіпті Еділден де əрі асырып тастаған. Бұл жерлерге Байұлы болатын елдер билік еткен. Қалмақ қоныстан ауғасын Жайықтан бергі Атырау аталатын Каспий теңізінің шығыс жағалауын Ысық, Шеркеш, Таз рулары мекендеген. Малды ауылдары жазда көшіп, Елек, Қобда, Ойылға дейін жайлап, қыс Атырауға қыстаған. Əлімнің Кетесі мен Шүрені де Атыраудың Мергенөзек, Қарарна, Прорва, Қарашағыл, Каратон, Көктөбе, Маяжалға дейін жайлаған. Есентемір онша көп, бай ел емес, олар Қарабау, Қаракөлді, Дуалы-Бегайдарды мекен еткен. Осылай қалмақтарды ығыстыру нəтижесінде Əлімұлы, Жетіру жəне Байұлының Адайдан басқалары батыста қонысқа орналаскан. Адай елі өзі толық орналасатын, бірігіп жүретін орынға ие бола алмаған. Ол заманда жалпақ Үстіртті, Маңғыстауды түрікпеннің Жəуміт тайпасы иеленген кез екен. Қейін Адайлар жалпақ Үстіртті, одан əрі Маңғыстауды қоныс ете бастайды. Екі ел біраз жылдар боны тату-тəтгі аралас-құралас, алыс-беріс, көшіп-қонын жүреді. Екі елдің белді тұқымдары тамыр-таныс болған. Уақыт өте келе екі елдің арасында эр алуан келіспеушілік, дау-жанжал шығады да, бұл əрі өрби түседі. Ақыры бір-біріне жауығады. Адайлар айтқан: "Бүл Манғыстауда талай ел болған, олардың бəрі де кеткен, көп болса, сен де соның бірі боларсың". Міне, осылайша уақыт өте түрікпендер Маңғыстаудан ығыса бастайды. Маңғыстаудың Адайларынан түрікпеннің ханы Құтлық Сейіт Хиуа ханының қазынасына малдан зекет, бастан

пітір беруді талап етеді. Құтлық Сейіт кейбір жақын қоныстанған көрші Адай руларынан ерікті болсын, еріқсіз болсын, біреу үшін біреуден пітір, зекет алады. Арада наразылық көбейеді. Екі ел бітім жасайтын орын белгілейді. Ол жер Жалбарт болады. Адайлар жан-жақтан Жалбартка жиналады. Бітім жасауға Адайдың эр руынан белгілі жақсынар қеледі. Ал түрікпендер адамдарының бас-аяғын жинап, қөп болып қаруланып қеледі де, Жалбартка жиналған Адайдың кілең жақсынарын қырып тастап, олардың аты мен тонын олжалап отыра береді. Адайлар мұны Сейіттен қөріп, оны өлтіреді. Осылайша Адайлар мен түрікпендер арасында жауығу ұлғаяды. Түрікпендер Адайдың қысымына шыдай алмай, өз отаны — Хорезмге қөшуге мəжбүр болады. Нəтижесінде түрікпендер Маңғыстаудағы үш түбекті — Бозашы, Қарағантүп, Исантүбекті тастап кетеді. Түріқпен-Жəуміт Маңғыстауды 100 жылдан артық жайлаған болса қерек. Осыдан Жалпақ Үстірт пен Маңғыстауды Адайлар 300 жылға жуық толық игеріп, қоныстанған. Бай да болтаны белгілі. Əрине, түріқпен сол уақытта түгел қөшіп қете қойған жоқ еді. Олар Адайларды ала жіп қесіп, тиянақты бітімге қелуге шақырады. Түрікпендер Əжниязбекті басшы етіп сайлап, Адайдан 8 күн мүрша сұрап, 8 күнде Үланақ жерінде қездесуге уəде байласады. Адайлар Маңғыстауда калган аз түрікпендерден қорықпай, аттарын отқа бос жіберіп, өздері тоғызқұмалақ ойнап, бейқам жата береді. Белгіленген 8-інші күні таңертең хабарсыз, бейкам жаткан Адайды түрікпендер тосыннан шауын, қырып кетеді. Осы қырғынның болтан жері Үланакта атын жібермей, сақтық жасаған Шоңай Қожагелді батыр жау басып қалғанда баласы Ожымбайды мінгестіріп қашқан. Қашып келе жатса, алдында інісі Көшен жаяу қашып қеле жатады. Сонда Қожагелді батыр: "Қараала ат 3 кісіні жаудан қүтқара алмайды" депті. Сонда баласы Ожымбай: "Атасы басқа мен ғой" деп түсіп қала береді. Қожагелді батыр інісі Көшенді түрікпеннің аяғы жетпейтін жерге шығарып

тастап, қалын қойған баласы Ожымбайды іздеп Үланаққа қайтып келеді. Қожагелді батыр осында түрікпендермен жалғыз ұрысып, осы ұрыста ол да, баласы Ожымбай да түрікпендердің қолынан қаза табады. Байбол Итағозы батыр да құла атын жібермей, қолында ұстаған екен, сондықтан ол өз адамдарын нобайлап аман альт шығады. Тұрікпендер 8 күн мүрша сұрағанда сол уақыттың ішінде Хиуадан əскер əкеп үлгерген. Осылайша, тұрікпендер Адайды екі рет — Жалбарт пен Ұланақта қырып кеткен өкшішінің орны толмаған ғой. Осыдан кейін Адайлар түрікпенді "жауым" деп танын, оған əбден өшіккен. Түрікпеннен өш алуға тегіс атқа мінген. Жəуміт атанатын тайпаның бір руын Қойсуы-Қарабақыда келістіріп қырған. Бұл қыру Үланақ пен Жалбарт қыргынынан кем болмаған. Түрікпендер мен Адайлар арасындағы жанжал — шауып кету, барымта алу. Кеңес дəуіріне дейін созылды десек артық айтқандық болмайды. Түрікпендер Маңғыстаудың Қараойын тастап кеткеннен кейін Жем өзенінде Адайлар Есек батырдың ауылында жиналып кездеседі. Үстіртті де, Манғыстаудың ойын да қонысын, суын меншіктеуге көпшілігі болын сөз байласады. Бұл кеңеске эр рудың эр атасынан адамдар қатысады. Олар: Жарыңан Шотан батыр мен Үсен, Бəйімбеттен Төлеп батыр, Арғынбай, Жеменейден Беген батыр, Сейіт би, Зорбайдан Таған, Бабыктан Əжіби, Шоңайдан Бекбауыл, Құнан, тағы баскалар. Бата қылып, əрқім ұстаған шымырау құдығына немесе таудағы бұлакқа өздері белгі салады. Біреуге біреу қиянат жасамайды. Міне, осы бата бойынша Үстірт пен Маңғыстаудың қонысын, су көздерін біздің ел бұйырмысқа карай иемденіп, игеріп кете берген.Адайлар Үстірт пен Маңғыстауды өздеріне қаратып алғанмен, адам мен мал саны өскесін, бұл қоныс бірте-бірте тарлық етеді. Сондықтан Жем, Сағыз, Қайнар, тіпті Ойыл, одан да əрі қоныс іздейді. Барады, пайдаланады. Маңғыстауға құламаған рулар — Балықшы, Қырьгқмылтық, Шегем, Қараш, Бегей, Сүйіндік, Ақпан. Айта қету жөн болар, Адайлар мен түрікпендер арасындағы жанжал, шынында, Хиуа ханының салган əлегі, екі халықты

бір-біріне өшіктірігі, оларды билеу үшін қолданған саясаты болса керек. Кіші жүз болатын ел бірігіп күш жұмсап, қалмақтарды Еділден асыра қуып тастағанын көреміз. Ал Адайлар түрікпендерді Хорезмге карай, қазіргі Түркменстанға өз күш-қайраты, батырлығы аркасында ығыстырған. Бұл макалада мен Алшекеңнің Кіші жүз, Адай туралы, оның басынан кешқен тарихы жөніндегі шежіре-сөздерінің, Алатау — Сыр бойынан осы қоныска орналасуы жөніндегі əңгіме желілерінің сорабын пайдаландым. Алшын Мендалыұлы шын мəніндегі əңгімеші-шежіреші еді ғой. Ол қалдырған жазба деректі зейіндей оқыган адамның соны үғары, жадын байытары анық. Бисембі Əріпов. АЛШЕКЕҢ АЙТҚАН АҚЫЛ СӨЗ Алшекеңнің көп тарихи естелжсөздеріндеАдайдаталайталай тарихшылар өткен. Осыдан 100 жылдар бұрын дүниеден өткен шежіреші, уақытында Шеркеш Мақаш правительмен жолдас болтан, одан сөз тындаған, БəйімбетСабытай-Медет руынан Еңсеп Тəттімбетұлы шежіре сабақтап отырады екен. Əсіресе Байүлы-Адай туралы қөп білген қөрінеді. Алшекеңнің өзі де бізге жетқен, көзіміз көрген адамдардың ішіндегі шежіреші əрі би ақсақал еді. Ол 85 жыл ғұмырының 25-30 жылын патша үкіметі дəуірінде, калган 55 жылын қеңес үкіметі тұсында өткізді. Екі кезеңнің екеуінде де ат аркасында болтан пенде. Талай жақсылармен сапарлас, сырлас-мұндас болды. 1937 жылдардың жазықсыз жақсыларды жаппай тұтқыңдауында Алшекең де қармаққа талай ілінді. Тұтқында да қез қелгенмен емес, жампоздармен болтаны белгілі. Олардың да небір əңгімелеріне құлақтүрді, ұқты, ой сарабына салды. "Ақтың бір беті ашық" дегендей, түрмеден де аман-есен елге оралды. Көп қиындық, зəрəзəп жайттар көрсе де, денсаулыгын сақтай білді.

Мен бұл мақалада Алшын Меңдалиевтің жазып қалдырған шежіресінен үзінді келтіріп, кайсыбір деректерге токталғым келді. БІРІНШІ СӨЗ: Атышулы Жарының бəйбішесінен Жетімек, оның үш баласы: Ырсалы, Қосақ, Пұсырман дүниеге келген. Қосақ үш перзентті: (Мендіғұл, Бекбай, Үргешбай) болтан. Адайға емес, исі қазаққа танымал батыр Сүйінғара — осы Үргешбайдың баласы. Жетімек — көп, іргелі ел. 1929-1930 жылдарға дейін де, одан кейін де Қарақүм, Ембі ауданы аумағын қоныс етқені белгілі. Ел ауызыңдағы оның мінез-құлқына қатысты ретте əңгімелер асып төгіледі. "Сүйінғара Адай, Беріштің көп адамының обалына қалды" деп келетін негізді-негізсіз деректер айтынатыны бар. "Сүйінгараның ауылы шабылғанда көп адам шəйіт болды, Сүйінғараның өзі аман қалды, осы дұрыстықка келе ме?" — деп дүдəмалданатындар да табынатыны бекер емес. Ал, ақиқатқа жүгінер болсақ, Сүйінғараны бүлай жамандай беру білгендікген тым шалғай, өресіздік үстемдеу келеді. Ол ақылды адам болтан, халық қамын ойлаған жауынгер батыр. Заманында "түу" десе түкірігі жерге түспеген Аллақұл ханмен қырғиқабақ болын өтуі теқтен тек болмаса керек. Сүйінғараның ауылы шабылғанда бірқатар адам жауға қіріптар болын қолда кетті. Сүйінғара шапқыншылардың соңынан қуғын салғанда жаудың қүшті екенін білді. Бірақ жынаған бала мен жесірдің көз жасын тыю, калай да жауда кеткен пенделерді кіріптарлықтан босатын, қайыру үшін аттанды. Елді тез уақытта жинауға мұршасы болмады, себебі жау Хиуаға құлап кететін-ді. Оған дейін кам-карекет жасап қалу кажет еді. Жау əскері Сүйінғара ауылынан баска тағы да екі ауылды шапты. Олар — Шоңайдың Өте жəне Бəйкей ауылдары. Аллақүл хан Сүйінғараны "Менің карауымнан шығып кеттің, Кіші жүздің ханы Айшуақтан ақыл алып, орыс саудагерлерімен шарт жасап, жүк апарған жəне əкелген керуенімнен алым-салық алдың" деп, кереғар көзкараста, теріс пиғылда болды. Ақыры ауылын шапты.

Сүйінғара — ақылды адам, ойшыл кісі. Ол оқымаса да, дəулеттің көзі — саудада, орыс мемлекетімен байланыста еқенін жете білген. Аллақұл ханның Маңғыстаудағы Адайды шапқандағы мақсаты — қазақты өзіне бағындыру. Сүйінғара, кейбіреулер айтқандай, қорқақ, елбұзар тентек емес. Егер ол ақылсыз болса, Адай елі оны 1838 жылғы Əлім мен Адай арасындағы жанжалды тоқтатуға, өзара ақылға келуге ел өкілі, халық сенімі ретінде жібермеген болар еді. Кіші жүздің елі, үлкен тайласы Əлім мен Адай арасындағы дауды шешіп, бітім жасау мен бата қылуға Исатай Тайманов, Есет Көтібаров, Кете Құдайберген батырларды, Адай елінен Мəмбетнияз биді, Сүйінғара, Шабай батырларды өкіл етті. Кіші жүздің небір игі жақсылары мен жайсандары пəтуаласа қеліп, екі ел арасындағы кикілжіңнщ төресін Адай Мəмбетнияз би айтсын деген тоқтам жасаған ғой. Сондағы Мəмбетнияз билігі қейін ел арасында "Мəмбетнияздың сақал сипар бітімі" аталып кеткен көрінеді. "Сақал сипар" дегеннің мəні, жинақтап келгенде, алары да жоқ, берері де жоқ, бейбітшілік деген түйін екен. Сүйінғара ақылсыз, ұр да жық адам болса, бұндай ірі дауға үш тұлғаның бірі болып қалай тандалады? Бітімге қалай қол жетқен? Олай емес, Сүйінғара бейбітшіліқті жақтайтын, жақсы қөретін, байсалды, ойлы батыр, сондықтан "сақал сипар" бітімге келісқен. Əрине, жалғыз Сүйінғара емес, біртоға Кішіжүз біліктілері мен биліктілері мойынсұнған. Рас, Сүйінғараның кемшілігі де болды. Оның ЖетімекЖандай болып, екі ағайынның жанжалдасуына жол бергені өмір түрғысындағы жіберген елеулі кеміяілігі екені сөзсіз. Өмірде терт аяғын тең басқан, тайпалған жорға табыла бермеген. Жұмыр басты пенденің пендешілігі болтан ғой. ЕКІНШІ СӨЗ: Кіші жүздің негізгі рулары Адай мен Əлім арасындағы жанжал 1820-1825 жылдары басталып, 1838 жылы тиянағын тапқанға саяды. Дүрдараздықтың бастау алуы былай өрбіген: Адай елінен 2-3 ауыл шаруа жағдайымен өзге рулардан қеш, қараша айының аяғында Маңғыстауға көшеді. Бұл ауылдар əдетте Үшқан-ата мол

сулы жеріне мал өрістетіп, ертемен өз қонысына көшіп кетеді екен. Жылқыніылар үйірлерді түгендеп, енді айдамақ болғанда, мінгі атқа жабылған жабу үшті-күйлі жоқ болып шығады. Ацайдың жылқысымен бірге Əлімнің де ұланасыр жылқысы қанаттас, аралас-құралас жайылып жатқан. Көшкен ел қашан да асығыс, калай да ертерек Маңғыстау ойына құлап үлгергені дұрыс. Адайлар Əлім жылқышыларына "Ат жабу қолды болды, сендерден баска ешкім алған жоқ" деп, ізеуірттеп бөгеліс жасамай кете береді. Адайлар Маңғыстауға, Əлімдер Атырауға бет алады. Келесі жаз жайлауға қайта келген Адайлар "Бір кісінің антын бере ме, əлде ат жабудың құны есепті бір қой не ешкі бере ме, кайсысын калайды, өзі біледі. Сүраусыз қалар дүние жоқ" деп ірілік танытқандай сыңай көрсетеді. Əлімдер бүл талапқа келіспейді. Бір күзде қысқы қонысқа қайта қөшерде уəдеден айнып шыға келеді, мал бергісі жоқ. Ат жабу жоғалған жердегі Адайдың жылқысы бірге жайылған Əлімнің Кетесінің бір атын Адай жігіті барымталап, көшкен елдің артын ала жолға тартады. Бірақ барымташыны ƏліКетелер қуып жетіп, өлтіреді. Əлімдердің теңдік бергісі келмейтін бетбақтығы айқындала түседі. Тігпі адам өлтіргенін елең етпей, тағы безбүйректік танытады. Екі жақ төреге баруға мəжбүр болады. Төренің шешімі: "Əлімнің Кетесінің Əлімбет деген руы 8 кісінің антын береді, оған келіспесе, тиісті кун береді" деп шешеді. Сонда Адайлар: "Егер Əлімдер ант бере алмаса, еқі қісінің құнын берсін, болмаса өлген кісіміздің сүйегін тауып берсін, əйтпесе бұл төрелік əділ емес" деп, бітімге келмейтарасады. Сонымен, "даудың басы — пышақ, түбі — құшақ", екі ел бір-бірімен жауығады. Арада тағы да адам өлімі болады. Бітім жасасқанша екі елдің арасында талай-талай қақтығысулар болады. Соның бірі — Əлімдер Адайдың белгілі үш ауылының жылқьгсын барымталап алыл кетеді. Олар Шоңайдың Монша деп аталатын түқымынан Өте деген ауылының 1500 жылқысын, Жомарттың Кедей ауылынан Шəукембайдың 2000 жылқысын, Жаңайдың Шонты деген ауылынан 2000 жылқысын барымталайды.

Бұл толықсын тұрған үш ауылдың қыруар жылқысынан айрылуы бойында намысы бар жігіттерді үйде тыньгш жатқызбайды. Адайлар бас аяғын жинап, көп қол болып жаз шыға Əлімге аттанады. Сағыз өзені бойындағы "Аққұм" деген жерде Əлімнің Кете, Ожырай, Шүрен деген ауылдарын шауып, үш тақтадан қөп адам шығындары болады, көп мал айдап кайтады. Кіші жүздің Жетіру жəне Адайдан басқа Байұлының қадірлі билері мен ақсақалдары "Адай мен Əлімді бітістіру кереқ" деп шешімге қеледі. Олар қелер жылы наурыз айында Ойылдың "Қарағайлы" деген жерінде бітім жасауға уəде етіседі. Уəде бойынша Адай елінің өкілдері "Қайынды-Қарағайлыға" келеді. Əлімдер үй тігіп, бұларға қонағасы беріп, "Билік айтатын өз қісілері қелгенше жата беріндер" дейді. Адайлар еш нəрседен секем алмай, жата береді. Ойын өзені тасып кемерге қелген күні бейхабар жатқан Адай елінің елшілерш Əлімдер өлтіреді. Сол жер кейін "Бетбақты" атанады. Осы қырғында Табынай Көбек батыр қырағылықжасап, бірнеше адамды ажалдан құтқарады. Көбек сактықжасап, атын отқа жібермей қолға ұстаған екен. Сол қолдағы атымен Көбек Сүйінғараны, Ботағараны, Тілеумағамбетгі, тағы да бірнеше адамды ат жалымен бірдей болып тасыған судан аман алын шыққан дейді. Сұйінғара өз елшілерше алдын ала "Бейкам болмандар, атты қолда ұстаңдар, қөліктен қөз жазбаңдар. Бұл не қылган ұзақ тыныштық, осының арты бір пəлеге соға ма деп қорқамын" дегенде, басқалар "Сүйеке, Əлімдер Майлыбай мен Бақтыбайға тапсырын, ант беріп отырғанда қалай сенбейміз? Отағасы, қайдағы бір сарыуайымды айта бермеңізші" деген көрінеді. Малтасын езіп, қонағасыланып жата бергеннің арты осындай болтан. Адай елінің көбі өледі де аз ғана бөлігі тірі қалып, азып-тозып, елге зорға қайтады. Арада 2-3 жыл өткізіп, Əлімнің Атырау қыстайтын рулары түгел келеді деген шамада, кар бекіген соң Адайлар тағы да жорықка шығады. Қар қалың болады жəне қүн суық. Жорыкқа басшы етіп Адайда қалай жүрсе де, адаспайтын екі адамды таңдап алады. Олар Көші мен Боздақ деген кісілер екен. Көші

мен Боздақ — Мұңал жігіттері, бір қөрген жерін жарық, қараңғы демей таба береді екен. Атыраудағы Əлімге карай Адай ұран отын жағып, айсыз қараңғы түнде жүріп отырады. Мақталы ескі шаланды тігісінен жыртьт, ұшына от береді екен, мақта қьізарып сəулесі көрінеді, соны ұран оты дейді. Бір жерлерге келгеңде қолды бастап келе жатқан басшы кідіреді. Қамалып, жүрмей түрған қолға арттағылар келіп жеткенде Боздақ былай дейді: "Бірде қарауылда жүріп, шамалынау бөлек төбешіктің басына шығын едім, төбешіктің басында шөп пен балшық араластыра қаланған аласалау мола мен құлпытасы бар жерге атымды ылдиға тұсап қойып, төңіреюсе қарағанмен де, ешнəрсе қөрінбегесін, бейіттің өкпе тұсынан он қадам жерден ошақ қазып, қуырдақжылытьт жеп едім, сол шама ма деп кідіріп тұрмын. Егер солай болса, бағыт дұрыс, олай болмаса, адастық" депті. Адамдар аттарынан түсіп қараса, Боздактың айтқанындай, шөп пен балшықтан салынған аласа мола мен құлпытас көрінеді. Сонда Боздақ: "Моладан құбылаға карай он адым жерде ошақ табылар, оның батыс жағыңда бұта болар, сол ошақтың маңайын қарасандар, қездіқ пышағым ұмытылын қалын қойьтты" дейді. Боздақтың айтқанындай, пышақтың сабы курап қалыпты да, өзі əлі баяғыдай екен. Жорыкщылар "Жолымыз болады екен" деп қуаныпты. Таң ата Алтай Кете Басығара ауылы мен баска да Əлімнің бірнеше ауылдарын шауып, келген ізімен кейін қайтайық десе, алдын Əлімдер қамап алған еқен. Жорықшылар амалсыздан Касгшйдің мұзына салады. "Теміртапқан-Байтақ" деген аралға қелгенде Əлімнің қуғыншылары артынан жетіп, ұрыс болады. Əлімнің аттары тағалы болады екен де, Адайдың аттары тағасыз екен. Адай батырлары аттары нашарларын ілгері өткізіп жібереді де, аттары жарамдылары кедергілеп, ыңғайлы əрі көптіктен жеңіске жетеді. Адайдан көп адам шығын болады. Басталуы жоғарыда айтылғандай, ал аяқталуы "Көкаланың" құмында болтан, елдің берекесін кетірген дау-жанжалдың арты жоғарыда аттары аталған ара ағайын жəне Əлім, Адай батырлары мен билері, ақсақалдарының

бас қосып жасаған баталарының қабыл болуы арқасында екі елдің арасы біржола тыныш болтан екен. Адай мен Əлім арасында бітім болғаннан кейін Исатай Тайманов бастаған Кіші жүз көтерілісшілері Орынборға шабуыл жасаймыз деп жүргенде патша əскерімен кездесіп, сол ұрыста Исатай батыр жаудан өлгенде, Адай елінің сарбаздары да қырғынға ұшырады деген аңыз бар. Кіші жүздің баска рулары Ресейге Адай елінен қөп жыл бұрын бағынышты болтаны тарихтан белгілі. 1870жылдар шамасында Адай елі Ресей патшалығына бағынын болғасын, Ойылда жəрмеңке болады. Сонда Əлімнің Кете руынан шыққан Оразбай деген бай "Жəрмеңке біткесін кьіз ұзататын той жасаймын, қызыма Адайдың карт жырауы Нұрымның батасын бергіземін де, Адайдың жас жырауы Ақтанға тойымды бастатамын" деп, сауын айтып жар салады. Жəрмеңке тарағасын, ел Оразбай байдың тойына жиналады. Тойбастар болғанда Əлімнің жігіттері "Тойбастар жолымызды баскаға бермейміз, тойды өзіміз бастаймыз" деп шыға келеді. Сонда Оразбай бай Адай жырауларына "Сіздерді той бастауға жəне баталарыңызды алуға шақырдым. Сыйлықтарың менің мойнымда, бірақ мына көпке шамам келер емес" дейді. Сонда жиналған жұрт "Жыраулар шақырулы қонақтар. Əлім тойды өзім бастаймын дейді. Оразбай ұятқа қалмасын, тойды басгаудан бұрын Əлім мен Адай жырауларын сынап көрелік" дейді. Сонда Жаскелең деген Əлімнің жыршысы жырлай жөнеледі де, жырдың бір жерінде Əлімнің байлығын мақтайды: ...Мен мақтасам байлыкты, Біздің Əлім ішінде, Əлімбек пен Дастан бар, Көшкен күні желіде, Үмытылып боздапты, Жүз аруана, тоқсан нар. Байлык жағын сүрасаң Осындап бізде жоспал бар... — дейді. Тағы да жырдың бір жерінде батырларын мақтап, Теміртапқан-Байтақта Адайды есінен қалғысыз етіп

жеңгендерін паш етеді. Отырған жер — Əлімнің қақортасы, той — Əлімдікі. Аз кісі Адайлар мынасын қорлық көреді, бірақ жасайтын амал жоқ, не істерін білмей тұрғанда, Əлімнің бір үлкен инабатты адамы былай депті: "Ей, Адай ағайындар, қорғаламай айтатындарың болса, рұқсат, айтыңдар" депті. Сонда Нұрым жырау: Ағасың, көпсің, білеміз, Бірақ, баймыи дедің. Байлыкқа Адапмен Бəсекелесуің артык болар, Мен Адайдың байлығын айтсам, Бір мырзамның үстіндегі Сары ала деңмепт, кылыш бауында Жүз бііенің бəсі бар. Бір мырзаның үпінде Жүзден-жүзден күлы бар. Замандас едің, Жаскелең, Өткен істі еске альт, Ерлігіңді мақтадың. Оразбай мырза жар салып, Жəрмеңкеде шақырды, Рүқсат берсең, көтиілік, Мен де айтайын тапқанды, — дейді. Сонда Əлімдер "Жаскелең айтқанда қой демедік, ал Адайлар — қонақтар. Кек жоқ, ашу-араз болмасын. Ерлік жағынан айтатындарың болса, рұхсат, айтындар" дейді. Сонда Нұрым: Көкаланың күмында Алты баулы Əлімді Адайлар барып шапкцнда Бөрібекке ти'тті. Алпыс кілем ағалық, Сонан қалған біздерге Батырлык,, байлык,, даналык... — дегенде, Əлімдердің бір жігіті: "Япырмай, Адай құдалар-ай, мұнша өтірікші болғандарың калай? Бір үйде жүз құл бар, тағы жүз күң бар, оған төсек жете ме? Бүйтіп өтірікайтпасаңдар кайтеді?" - деген екен. Сонда Арыстанбай

деген Адайдың бір ақсақалы: "Адай өтірікті сенен бұрын айтты ма? Екі жүз түйе желіде, боздап шулап жатқанда, бəрің де керең құлақсаңырау болдындар ма?" — депті. Сонда Əлімдер "Оразбай арнап шақырды ғой, жол Адайға берілсін" деген шешімге келеді. Ақтан жырауға той бастатыпты да, Нұрым жырау қызға бата беріпті. Бата сол замандағы "Малы көп, бақытты адамдардай бол" деп беріледі. Соның ііпінде Кіші жүздің заманындағы кісілерін айта келіп, "Алтынын қеуеқке үйіп, қөше алмаған Адайда Досжан менен Шəбіктей бол" дейді. Нұрым Адайдың Құдайкесі — Қосай — Сүйіндік — Мырза — Шыршығұл болып келеді. Ал Ақтан Керейұлы Келімберді — Бұзау — Айтумыс — Шылым — Өрдек — Кенже — Қойсары — Дарғана болады. Əлім мен Адайдың жанжалдарында да Сүйінғара батырдың батырлығы да, ақылдылығы да анық қөзге түскен екен... ҮТТТТНТТП СӨЗ: Адай елінде өзара түсініспестік, қақтығысгар аракідік ұшырасын тұрған. Осыларды да ара-жіктеп, əділ төрелігін айтуда да Сүйінгараның аты белгілі болтан. Бəйімбет пен Мұңал арасындағы киқілжің — Сүйінғараның пəтуа айтуымен бейбіт аяқталған. Ал Қалша Сары мен Бегімбет арасындағы дау-дамайды шешерде Сүйінғара "Бегімбетгің ұлы Қаракісі, Қалша-Сарының үлы Биет, еқеуің мына ала жіптің екі ұшынан ұстаңыздар" деп батыр қылышпен қақ ортасынан шауып түсіріпті де, — Бір-біріңе бата жасасыңыздар. Он жылға дейін екі рудың қонысы бөлек болсын. Бір суға, бір қыстауға қатар қонбаңыздар, сөйтіп ашу-араздық соңы ұмытылар" деп бата жасаған. Ақыры, екі рудың қереғарлығы одан қейін байқалмай, аралас-құратос болын қетқені де бар. Сүйінғараны Адай елі, арысы Кіші жүз сыйлаған. Қылышынан қан тамған, зеңбірегі оқшашқан ақпатша да оның ой-пікірі, іс-қимылымен санасқан. СанктПетербургтің мұражайларындағы тарихи жазбаларда Сүйінғара Үргешбайүлының қолтаңбалары сақталған не сан құжаттар бар екені де бекер емес.

ТӨРТІНШІ СӨЗ: Адайлар — ерте заманда Кіші жүздің басқа рулары сияқты Алатауды меқендеген ел. Оған қатысты мынадай аңыз айтылады: Адайдың баласы Құдайкенің ауылы жазғытұрым əлі мұз түспей тұрғанда көшеді. Дариядан (қай дария екені белгісіз, Алатаудағы өзеннің бірі болуы керек) өтіп қонатын есеппен мүздың үстімен дарияның орта түсына жеткен кезде мүз ойылып кетіп, Құдайқенің үй-іші, малы түгелдей суға қетеді. Құдайке ажал жетпей, тірі қалады. Бұл кезде Құдайке жасы жеткен үлкен адам болуы керек. Адайдың ертеде өткен қарттарының кейінге калдырған аңызына Караганда, Құдайкенің көші кеткен дария Шу өзені екен, мал мен жан кеткендіктен де "Шу" деп кетіпті деседі. Солай ма, əлде олай емес пе, оны білмедік. Сонымен, арада жылдар, айлар өтеді. Қелімбердінің əйелі оңды кісі екен. Сол кісі қайнағасының кіші дəретін көріп, інісі Келімбердіге: "Мына кісінің дəретінде əлі де қайраттың нышаны бар, əйел алын бер" деп ақыл айткан. Келімберді ағасына əйел іздейді. Келімбердінің əйелі былай дейді: "Жасы үлкен кісіге жұрт қызын бермес, сондықтан осы əйелді алын бер" дейді. Ол əйел түрікпен қызы еқен. Құдайке осы əйелден екі ер балалы болады: Тəзіке, Қосай. Тəзіке балалары Кіші жүздің рулары қалмақтарды Жем, Сағыз, Тайсойғаннан қуып, Еділ мен Жайықтан асырғаңда, бос қонысқа барып, түгел дерлік Нарынды қоныс етіп калган екен. Бұнда баска Байұлы да көп. Сөйтіп, ағайыннан əуелден бөлек болтан ауыл — Тəзіке. Қосай-Тіней Тəңірберген батырдың ақ биенің сүтіне шомылдырып алған сүйікті жары, Бекбике сұлудың атымен Ембі ауданындағы өндіріс орны, теміржол бекеті аталады. Кіші жүз Алатаудан көшкенде Адайдың мал бағып, шаруада жүрген 7 баласы қөшкен елден бөлініп қалып, Улы жүз арасында "Құрама" деген есім иеленген делінетін де əңгіме бар. Шынында да, ғалым Аманжоловтың айтуынша, Ұлы жүзде "Құрама" деген елдің бары анық. Қосайдан тараған ұрпақтар өздерін "Қосаймыз" демей, "Түрікпен-Адаймыз" дейді. Мұнда да екі тұрлі аңыз бар.

Біріншісі: арғы шешесі түрікпен қызы болғандықтан "Түрікпенадаймыз" дейді. Екіншісі: Қосай түқымдарьінъгң көбі ер, батыр болған. Тəңірберген, Есек, Тоқтамыс, Тоқпамбет батырлар Кіші жүз рулары осы күнгі қонысқа келгенде түрікпендермен жауласып, олардың малын, мүлкін, киім-кешегін пайдаланып кеткендіктен, Кіші жүздің баска рулары Қосай балаларын "Түрікпенадай" деп атап кеткен дейді. Шежіреші Еңсеп Тəттімбетұлы осы пікірді қостайды екен. Мəмбетқұлдан туған Тоқтамыс, Тоқпамбет, Арыстан, Балтай өздерін "Мəмбетқұлмыз" демей, "Шалбармыз" дейді. Ол туралы мынадай аңыз бар: Сарайшықты шапканда баскд Кіші жүздің батырлары "Ацайларға олжаны аз береміз, олар үлесті аз қосты" деп дау шығарғанда, Тоқтамыс пен Тоқпамбет батырлар жарғақ шалбардың балағын шешкенде жерге асыл тастар, алтын мен күміс, лагыл мен гауһар түсіп, ол алынған малдан əлдеқайда көп болған. Осыдан "Шалбар" атанған екен делінеді. Алшекеңнің осы шежіре сөзі Құдайке қөші, мал-жанымен дарияға кеткенін дəлелдейді. Кейбіреулердің ойлап тапқан дəлелсіз сөздері, дарияға кеткен Қосай көші дегендері беқер. Мен естіген көптеген Маңғыстаудың отырықшы ақсақалдары мен шежірешілері осынай сөйлеп, "Дарияға кетқен Құдайке көші" дейтін еді. Алшын Мендалиев жазбаларындағы кейбір деректер осылай баян етіледі. Шсжіреден жинақтаған Бисембі Əріпов. АҒЫЛ-ТЕГІЛ СЫР АҚТАРҒАН КҮНДЕР-АЙ... Кəдуілгі жұмыс күні аяқталар сəтіне ойысқанмен, алдымда — қобыраған қағаздар. Бөлімдерден келіп түскен материалды оқып, түзетулер енгізумен əлектеніп отырғам-ды. Телефон қоңыраулатып, бебеулетті дейсің. Жалма-жан трубкаға

жармастым. Аржақтан таныс үн құлақка қелді. Аупарткомның хатшысы Темірхан Смағұлов қысқа амандьгқ-саулықтың соңын тұжырымды, кесімді тапсырмаға жалғастырды. "Бүгін ауданға казактың атышулы акыны Хамит Ерғалиев бастаған бір топ шығармашылар келді. Солармен аудан шаруашылықтарында боласың. Қонақ пəлендей оңай болмауы да мүмкін. Мен де жете таныс емеспін. Естуімше, Хамит адуында мінезді, кірпияздығы да құр емес дейді. Бұл жағына сақ болғайсың. Көлігің — менің машинам. Қонақгарментолықсыйысасыздар. Таңертеңгі 8-де аудандық асхананың арнайы бөлмесінде шай беріледі, соған үлгеріп келуің қерек, сол жерде танысасың, жүріс-тұрыс жоспарын келісесіңдер". "Япыр-ай, Тəке, бұлтымжауапты шаруа екен. Мына қызметке де келгенімжаңа. Ретіқалай болар екен?!" "Бұл енді, дəлел айтатын шаруа емес, біріншінің үйғарымы солай". Өзара хабарласуымыз осымен тəмам. ИІынын айтсам, толқыдым. Бейтаныс қонақтармен тіл табысып кету капай үйлесер екен... Адамдар... адамдар талғамы да, мінезі де əркилы, оларды қалай аңғарып, жүйе табарсың?! Амал жоқ, сылтау айтуды жағдай көтермейді. Хамит Ерғалиевтің де, оның қасындағы Амантай Сатаевтың да, Берік Қорқытовтың да есімдеріне қанықпын. Шығармаларынан да бірқыдыру хабарым бар, ал олардың қай-қайсысымен де жүзбе-жүз ұшырасуды тағдыр жазбаған. Енді, міне, дидарласудың ыңғайы келіп тұр. Үйге келісімен кітап шкафынан Хамиттің кітаптарын тағы бір сүзіп шықтым, тақырыптарына көңіл аудардым. Түннің біраз уақыты осыған кетті. Уəделі уақытта айтылған жерден табылдым. Хатшының машинасы есік алдында тұр. Жүргізушісі Захар Махмутов "Асеке, бірге болатын сапардың реті келіп тұр. Ақын дейді, жүзі жаңа шығып келе жатқан күндей күрең, алауланған, ақ шашты бір дəуі бар касында. Сені күтіп отыр" деп күлім қағады. Есікті жайлап ашып кара сам, қонақтар столға отырып жатыр екен. Темекең күтіп отырса керек, жедел байкап: "Кел, Асан, кел" деді орнынан тұрып. Крнақтарға

сəлем беріп, қол алысып амандасып, əркайсысына атыжөнімді айтып, таныстыра өттім. "Хама, — деді Темекең, — Асан деген ініңіз, аудандық газеттің жақында ғана тағайындалғанредакторьГ'. "Бəрекелде, өтежақсы", —деді Хамит еңсесін оқыс шалкайта мойнын толғап. "Сіздердің осыңан əрі қарайғы жолбасшыларыңыз осы азамат". "Өзі редактор болса, өзге жолбасшы іздейтін əдетіміз жоқ біздің де". "Ал, асқа, шай ішуге кіріселік. Дастархан мəзірін пайдалана отырыңыздар" — деп Темекең əншейіндегі сырбаз, баяу қозғалысынан гөрі жедекабылдау қалыпта. Қонақтарға шай ұсынып, ізінше рюмкаларға "Астаналықтан" құйып, алдарына қойып үлгеруде. Мен ізет сақтаған ретте пəлендей қимылсыз, барша қозғалыс, ретті байқастаған болып отырмын. Темірхан маған оқыс еңсеріліп, қүлағыма "Алшекең қөрінбеді ме?" деп сыбыр етті. "Жоқ, ол қісі таң азаннан мүнда қалай келеді?" "Алшекең өзі: "Келемін, Хамитпен хабарласамын", — деп еді". Білмедім. Мен көргенімжоқ". "Жақсы". Темірхан қонақтардың қалай тыныққанын сұрап, енді басталар сапардың сəтті, жолдың қөңілді болуын ықияттап, алғашқы тостыны көтеруді ұсынды. Қонақтарда ірқіліс болтан жоқ, тостақтарын босатып ұлгерді, сол сəтте бөлменің есігі айқара ашылын, бойы үй тірегендей тіп-тіқ қалпыңда Алшын аксакал кіріп келді. Баршамыз абыр-сабыр болып қалдық. Алшеқең қонақтардың əрқайсысымен қол алысын, құшақтасып жатыр. Аз-қем мерзім қонақтардың жай-қүйін білісті. "Берік, шырағым, сапар кайырлы болсын. Ыбыраш қуатты ма?" — деп назар аудартты Алшекең. Берік Ыбыраш қарттың бақуатты еқенін, Алшекеңе сəлем айтканын жеткізді. Шай анабір ұзақ болмағанмен, əрі жалғасты. Темірхан қонақтардың Жыңғылды, Шайыр ауылдарында болу есебінің барлығын, жолбасшысы мен екенімді бір қыдыру баян етті. "Бұл өзі табылған жүріс болғалы тұр еқен, онды болғай. Мен мына жазушы, ақын ағайынды танитыным бар. "Алыстан алты жасар бала келсе, ауылдың алпыстағы шалы сəлем береді" деген ғой атам қазақ. Сəлемдесейін жəне сол екі ауылдан осында оралған бетте

үйге келіп қонақ болуын өтініш еткім келген ретімді білдірейін деп келдім" деді. "Ел ішіне, оның ішінде Маңғыстауға келгесін Сізге сəлемдеспей, Сізбен сыр-сұхбат құрмай кету тіпті де болмайтын шаруа, Алшеке. Айтканыңызда боламыз. Мақұл", — деді Хамит. Шай мəзірін пайдалану аяқталып, баршамыз да сыртқа шықтык, "Ал, Хамитжан, жолбасшыңыз — менің балам, мынау Асан деген жігіт үйді біледі. Сіздерді күтемін". "Əзірге саламат, сау болыңыз. Кідірер, атбасын тірер жеріміз — Сіздің үй екені белгілі. Солай болады", — деді Хамит үні гүр-гүр еткендей мақамда. Үш ақын-жазушы, жүргізуші Захармен бесеуміз сапар сазын осылай тартқан едіқ. Мен жолай жер, су атаулары, оларға қатысты тарихи жоспалдар жайында естіпбілгендерімді əңгімеге желі етіп отырдым. Өзара əңгімеміз жарасты, ара-арасында орайлы əзіл-оспақтар да орнын тауын жатты. Сөйтіп, арамыз жақындап, сыралғы таныс-білістердей болып кете бардық. Жынғылды, Шайыр ауылдарында еңбекшілермен кездесулер өткізілді. Ақын, жазушынар шығармашылығына орай əңгімені мен бастап жүргізіп, жинақгаү шаруасын аткардым. Қонақтар өз жоспар-ойларын ортаға салды, болтан сұрақтарға жауап берді. Əңгіме мейлінше мəнді, жұртшылық қөңілінен шығып жатқандай əсерде болды. Ақын-жазушыларға арнау хаттар тапсырылып, ат мінгізу рəсімдері ұйымдастырылды. Айтулы да адуын акын Хамит бар жерде де ақпа-төкпе жомарт, кең пейіл, хош көңілділіқ сыңайын танытудан жазбады. Қөрсетілген сыйқұрмет сыяпаға ризашылықарнаудан əріге бармады, ауылдар берген, бұлар алған рет қана жасалды. "Атырау мен Маңғыстау, Орал мен Ақтөбе өңірінде атыма аталтан аргымақтар асып жығынады. Менің қай уақытта да елге, азаматтарға айтарым, атаған арғымақтардың эр жерлерге бəйгеге катысып, иелік еткен жүлдесі өздеріңе, маган — Алматыға "жүйрігіңіз бəйгеден қелді" деген телеграмма салып жіберсеңіздер жетеді. Осының өзі бағасыз сый-сыяпа ғой" дейді күркірей күмбірлеген үні екіленіп. Жолға шыққан үшінші күннің зауалы ауған шақта Шетпеге, Алшын Меңдалыүлының үйінің алдына келіп,

машинаны туардық. Осы сəтті асыға күтіп отырғандай, Алшекең аула алдынан ұшырасты. Сырықтай тіп-тік ұзын бойында бір мін жоқ, сымға тартылғандай. Мол құшағына енген Хамит бейне сəби баладай масайраған, ерқелеген күйде. Баршамызбен де дара-дара сəлем-сауқат алысқан Алшекең қонақтарды үйге бастады. "Хамитжан, мына күмбірлеген ақбоз үйдің ауасы кешке карай жанға жайлы. Қазір күн ыстық уақыт, мұндайда тас үй ауасы салқын ғой, сондықтан дем алуымыз тас үйде болсын". "Сіз не айтсаңыз да біз əзір, Алшеке" деп, Хамит жəне оның қасындағы жолдас-жоралары мəре-сəре. Алшекеңнің үйіндегі əңгіме-сүхбат зауал ауғаннан ертесіне таң құланиектенгенге дейін үзіліссіз жалғасты. Адайдың Алшыны арғы-бергі тарихтан əңгімені майын тамыза, ерекше бір ынтазар, ықыласты мақаммен айтканда тындаушысын баурап, жалықтырмай, қайта табындырын, тəнті ететіні осы бір тұста ерекше аңғарылды. Адай елінің ұлы астары, іргелі байлары, мырза-сахилары, əулие-пірлері, көріпкел болжампаздары, жауырыны жерге тимеген палуандары, эр нəрсенің əрін ұстап, сəнін келтірген зергер шеберлері, дүлдүл əнші, жыршы, термешілері, дəулескер күйшілері, тереңнен су қөзін тапқан құдықшынары, бес қаруын, асынған ноян батырлары, айыр көмей, жезтаңдай билері мен шешендері жайындағы əңгімелер түсында сес шыгарған жан болмады. Тек Алшеқеңнің төгілген қоңыр дауысы құбына құйылып, жырдай дестеленген əңгімелері тізбектеліп өтіп жатты. Қолынан жазу кітапшасы мен каламы түспейтін кинодраматург Амантай Сатаев жазумен отыр, өзгеміз ерікті тындауға алдырған күйдеміз. Көсілген қөл-көсір əңгіме бір мезет үзіліс тапқанда драматург Берік қалжыңның жалынан тартып, отырғандарды бір серпілтіп тастайтын əдеті бар. "Эй, осы Берік-ай, басың бұлғандап қарап отырмайды екенсің. Айтылып жаткан əңгімені бұзбай, тек отыр, əйтпесе...". "Хама, нағашылы-жиенді елміз, қалай шыдап отырсың?" "Беріктікі де жөнсіз емес. Əңгіме желісі үзіліп, бұзылмайтынын мүның білетін реті бар, — дейді Алшекең

əңгімені одан əрі жалғап. — Əкесі Ыбыраш менің досжар, көңілдес адамым, тарихшы, шежіреші, əңгіменің келісін келтіріл, тігісін жатқызып айтады. Көп əңгіме Беріктің көкірегіне жады болуы тиіс". "Алшеке, еңді өзіңіз Берікті жақтап жатқасың амал қанша, асылы, қанша нағашылы-жиенді бол, əзілкеш бол, Адай елінің атына иненің жасуындай да қиянат айту күпірлік". "Хама, ол сіздің өз топшалауыңыз ғой". "Пікір жеке меніқі емес, елдікі, Алшеке. Мен кешегі қырғын соғыста болып қайтқан кісімін. Елді, ұлтымды сагынып, сарғайып қеле жатып Түрікменстанның Красноводск қаласындағы теңіз флотынан қеліп түстім. Əрине, барар жерім — Алматы. Алдағы сапар теміржол көлігі үстінде өтпек. Не де болса əуелі бір казақ үйін тауып, сүт қатқан қою шайьгаа қансам деп тілеп, таңертең ертемен көше бойлап жүріп қелемін. Бір бұрылыста жас қеліншек түйені сауып болып, үйге қарай кетіп барады екен, жөткірініп дыбыс бердім. Пəқ көңілді жап-жас келіншек оқыс дыбысқа жалт қарады да, иіліп сəлем етті. Тұла бойым елжіреп, көңілім босағандай болды. "Амансың ба, қарағым, үйде кім бар?" — дедім. "Қіріңіз, үйде атам бар" — деп шарбақтың есігін ашты. Үйге қелсем, таңертеңгі шай дастарханы жаюлы, басында киімі аппақ бір қария отыр. "Ассалаумағалейкум" — дедім. Қарт: "Сəлеміңді алдық, жоғары шық, балам" — деді. Мен қарттың қос қолын алып, сəлемдестім. Шай дастарханына отырдық. Аман-саулық, жол реті əңгімеленді. Жолаушы мен де, үй иесі де Кіші жүз үрпақтары екенімізді білдік. Төрде бір домбыра ілулі тұр екен, соны алдым да əуенге бастым емес пе. Махамбет бабаның біраз жырларын төктім қеліп. Дауысым да барынша шығандап жатса керек, көршікөлем жиналып, үйге сыймай кетті. "Жарадың, жауынгер інім, Махамбетті тірілттің ғой, түге. Қазір мен сыртқа шыгып келейін" — деді карт. Өлең-жыр əрі жалғасты. Сағынышпен жол азабын үмытып кеткендеймін. Домбыра тартсам, жыр бастасам, əн əуелетсем деген ниет, ықыластан өзгені ұмытқандаймын. Үйге ізетпен сəлем беріп жас жігіт кірді. "Айналайын,

балам, мына ағаң армиядан елге оралын қеледі. Қолындағы қағаздары бойынша қешкі пойызға отыруы тиіс. Сен соны ыңғайлап, реттеп, ертеңгі пойызға билетін алын келе ғой, шайыңды келгесін ішерсің" — деді. Мен қағаздарымды жігіттің қолына ұстаттым. Сөйтіп, күн жарым Өтебай деген ақсақалдың үйінде əн айтып, жыр төккенім бар. Ол егіз лағы бар ешкісін сойып, маған қонақасы берді, мұнан өткен мəрттік, мұнан асқан жомарттық болар ма?! Соңғы кезде Маңғыстауға қөшіп кетіпті, еңді адресін таба алмай жүрмін. Өтекең пəни өткенін де естідім. "Баласының аты кім еді, Хамит-ау?". "Нұр деген азамат жігіт, Красноводсқ облыс, аудандарында басшы болтан". "Ол Нұр Өтебаев ЖаңаӨзен қаласында тұрады". "Мына қуанышыңызға айтар алғысым шеқсіз, Алшеқе". "Досыңызға осы сапарда ұшырасатын болдыңыз, Хама". "Берік, қөрдің бе? Міне, Адай шалдары осындай ешқімге ұқсамайтын акқөңіл, жомарт пейілді келеді. Сен Адай еліне əзіл айтын, асылыкқа барма, ұқтың ба?!" "Жақсы, Хама, айтқаныңыздамын" — деді Берік. "Əн, жыр демекші, Хамитжан, үнінді естілік" — деді Алшын бір еңсеріліп. Хамит домбыраны қолга алды, өзінің төл туындысы "Құрманғазының" арнау бөлімін тың əуен, соны мақаммен термелетті. Махамбет жырлары, Қайып Қорабайүлының "Акбөбегі", Аманғалидың əңдері бір-бірімен жалғасын қете барады. Біз еппен магнитофонды іске қостық. Өкініштісі сол, бұл лента Алшынның немересі Тағанда сақталмай қалыпты. "Адай түбеқ, — деді Хамаң жолға шығар алдындағы бір орайлы əңгімесінде, — тарихтарға, тың дереқ, соны сүрлеулерге бай, əрі соны жатқан өлқе. Тарихи орыңдарды, ескерткіштерді, табиғат байлықтарын аялай, қорғай білу керек. Бүлдіруге бет түзейтін кейбіреулерге кешірім болмасын. Қүндердің күнінде ескі деп ескермей, елемей кеткеніміз қолға түспес құндылыққа айналуы тіпті де ғажап емес. Алшеқе, айтқан əңгімелеріңіз, деректеріңіз, шежірелеріңіз жүрекке жетті, зердеге құйылды. Бүгін жарқетіп қолға тимегенмен, түбінде халық қадесіне жарайды, оған сеніңіз".

Алшын тіп-тік еңсесін биік ұстаған қалпында жылы шырай танытты. Қонақтар мəз қөңіл, кең пейіл, ізгі ниетпен аттаңды. Хамит Ерғалиев бастаған топлен ауданның барлық ауылдарында болып, Ақтау каласына дейін бірге барып, сол жерден ауылға қайтуыма тура келді. Арада өткен аз ғана күндер бір-бірімізді тым жақындатып жібергендей-ақ. "Мынау, Асан, саған тапсырар аманатым, асыл ағам Алшынға апарып бер. Өткенде қолда болмап еді, соны барғасын өз қолыңмен, мен болып табыс ет" — деді. Ақынның "Көбік шашқан" қітабы. Мұқабаның ішкі бетіне "Əз ағам — Алшекеме. Інілік ізетпен Хамит" деп жазылыпты. Бүкіл сапар бойындағы жолдасымыз Захар Махмутовқа "Өз көзімен өмірдің" өлең жинағын тарту етті. "Мынау алқызыл галстукті өзіңнің тұңғыш перзентіңе менің, ақын атасының атынан табыс етерсің" деді маған. "Баршамыздың атымыздан аудан еңбекшілеріне, басшы, жетекші азаматтарына, Алшын абызға ризашылық сезімімді жеткізерсің" деп, менің қолымды қысын, кұшағына тартты. Мен ақын аманатын тиісті жеріне жеткіздім. Алшын Меңдалыұлына ақын інісінің қітабын табыс еттім. "Қонақтарды күйлі-мəс жеріне жеткізіп салдың ба, балам?" — деді Алшекем. "Иə, бəрі де көңілдегідей болған сиякты". "Сен жаңа келе жатқаныңда жерден көзінді алмадың, жүрісіңді жақтырмадым, Асанжан". "Солай ма, Алшеке, əлдебір жəйттерді ойлап кетсем керек". "Ол да дұрыс шығар, дегенмен жігіттің еңсесі кашан да жоғары болтаны дұрыс. Есінде болсын, балам. Сенің əкенді, Əбдірді айтам, құрдас түтушы едім, дəмдес, сыйлас дос едік. Тағдыр бірге болуды жазбады. 37-ші жылдың ойранынан кейін ұшыраспадық. Білікті, пікірлі, іскер, ұқыпты адам еді. Шешең Жеткізген де текті жердің қызы еді. Əбдірдің үйіне тал аи қонақ ат басын тіреген орда еді. Красноводскіде Бақытжан Қаратаевпен қонақта болтаным — Əбдір мен Жеткізгеннің дəм-тұзын ең соңғы татуым болды. Тағдыр солай еткен соң, амал жоқ. Мен соңгы уақытта Адай шежіресін жазып жүрмін, машинкадан өткіздіремін. Бір данасын саган берермін. Уақыт озар, дəуір өзгерер, қадеңе

жарауы мүмкін. Хамиттер не тындыратынын өздері біледідағы. Ал, рахмет, қызметіңнен кешікпе" — деді Алшекең үй сыртына қойылған ұзын отырғыштан тұрын жатып. Көп қешікпей Хамит пен Амантай Сатаевтың көлемді көркем очеркі "Қазақ əдебиеті" газетінің бірнеше санында жарияланды, оны Алшекеңе əқеліп оқып бердім. "Мұнан артық жазуға қөзсіз батылдық, жойқын жігер керек қой, оны табу оңай болмас. Заман сазынан ауытқуға болмайды қашанда" — деп, Алшекең ойланып қалды. Бұл — 1973 жылдың шілде айы еді... Араға төрт жыл уақыт салып, Алшынмен бірге ақынжазушылармен таты бір орайлы дəмдес болудың сəті түсті. Ауданға шығармашылықсапармен акын Ғафу Қайырбеков, Дүйсенбек Қанатбаев, жазушы Маршал Əбдіхалықов келе қалды. Ақын-жазушылар тобына жолбасшылық тағы да маған тиесілі болды. Бұл шығармашылықтоптың жүрісі əдеттегіден суыттау орайласты. Облысқа келген олар Маңғыстау ауданында — кəрі шаңырақта болып, тұрғындармен қездесіп қайтпақ екен. Кездесу жұмыс аяғына жақын үйымдастырынатын болды, оған дейін біраз уақыт бар. Қонақтар шай-сусын ішіп, дамылдады. Кездесу басталғанға дейін Самал, Акмыш демалыс орындарын көріп қайтуға келістік. Ақмыштың саялы қөлеңкесінде отырын, біраз əңгімедүқен құрдық Анадайдан əйгілі Шерқала, Айрақты биіктері мен мүндалайды. Ақмышта əуелде болған Қызылқаланың орны, Шерқала мен Айрақтыға қатысты аңыз-əңгімелер айтылды. Уақыт зырлап өте берді. Аудандық кеңес ғимаратындағы залда жүртшылықпен қездесу болды. Аудандық партия қомитетінің хатшысы Теркебай Жаңбыршын кездесуді ашып, беташар сөз сөйледі. Жұртшылықпікірі айтылды. Ақын-жазушынар да көңілді, тым желпінген, кьізу. Екпіндетіп өлеңдер оқылды. Алдағы ой-жоспарлар айтылды. Кездесу біраз мерзім алды. Ойымда кешкі отырыста Алшын Меңдалыұлынъщ бірге болуы. Жиналған топ ішінен ұшырастыра алмадым. ЕІІЖІМ айтпаған, шақьірмағанболдьі-ау деп топшьіладьім. Кездесуден

кейін үйге келдік. Кешкі қонақасыға Алшекенді шақырып келцім. Қонақтармен бірге аудандық партия комитетініңнасихат жəне ұгіт бөлімінің меңгерушісі Киев Мырзабаев, мəдениет бөлімінің меңгерушісі Сайком Еділханов болды. Боны сырықтай, тіп-тік Алшекең кіріп келгенде қонақтар орындарынан жедеқабыл қөтерілді. Ғафу Алшынның қең ашылған құшағына кірді де кетті. Бейнебір мауқын басып алайын дегендей, біраз тұрып қалды. Ажырасқанда Ғафу аса бір толқулы сəтті кешіп тұрғандай түр аңғартты. Абыз бен ақынның айқара құшақ қауышуының өз əсері аз болған жоқ. Жолаушылармен жеке-дара амандық-саулық сұрасып жатқанда Ғафу əлденені тез-тез жазып жатқандай еді, бір сəт қанатын қомдаған қырандай шалқи төгілді дерсің. Жаксы еді иүрың кандай, жаның кандай, Сөзіңде бір ғұмыр мен дəуір бардай. Дүниеде сендей казак аз болғанға Болады кейде жаным ауырғандай. Көріндің Махамбеттің інісіндей, Солардың аман қалған тірісіндей. Баяғы катар көшкен кайран нарлар, Солардың маған сіңген иісіндей. Айтып ед білген казак "Сол бар ғой " деп, "Баптаған акырға бір ер-нар ғой " деп. "Көкіректе калса сенен жалғыз тамшы, Соны да сол бір шалға арнай ғой " деп. Асау ем, асыл туған аскын едім, Крлыңды карағайдай үстап тұрып, "Балам "деп сүйіп, маукын бассын дедім. Жан едім Сіз түрғанда сертім берік, Əзірге жүрген күдай бетін беріп, Көрінебер көзіме алыстан сен, Маңғыстау мүнарасы секілдеиіп. Жігіт болдым туған бір оңнан айым, Сені көріп мен күнде толғанайын. Касиетімдікүн сайын биіктеткен, Кадіріңнен, аксакал, айналайып... — деп барып токтады.

Баршамыз риза, хош көңілмен қол соқтық. Алшекең "Рахмет, балам, өркенің өссін! Бұрын жүздеспесек, енді сырлас болыл бастадық. Қашанда жұлдызың жарқырай берсін" деп көңілін білдірді. Киев пен Сайком сол арада қолына үстай келген бір-жар кітап бетіне қолтаңба түсіртіп алды. Арка перзентінің Манғыстау топырағын тұңғыш басуы екен. Алшын Мендалыұлының есіміне сыртгай қанық болып шықты. Тап осы жолы осындай арқа-жарқа отырып, сырласамыз деп ойламағанын жасырмады. Ғафудың аласқапаста жазған бұл өлеңінің қолжазбасы менде сақтаулы. Алшеқең Ғафудың қасына ерген серіктерін жете танитыны белгілі. Солармен де ара-арасында əңгіме-пікірге келіп отырды. "Маршал, Шаханның жағдайы қалай, кездесіп тұрасың ба?" — деді Алшекең. "Жақсы, бəз-баягы қалпы, қөңілді, шығармашылық өнер қарымы мол адам ғой" — деді Маршал бипаздай əңгіме жалғап. "Мусин Шахан ба, əлде баска ма?" "Иə, Мусин". "Алшеке, онымен таныстығыңызқалай?" "Ол да бір жыр, Ғафужан. Кешегі қуғын-сүргіннің кезінде білдік қой. Сонда кездескен жомарт жанды, ілгеріден қүтер үміті өлшеусіз жігіт еқен Шахан. Оның ұлының атын да маған қойғызған, "Кемел" деп атағанбыз. Аса бір біліқті, жүйрік азамат Сейділ Талжановпен де шалғайдағы лагерьде дəмдес болғамын. Сол таныстық, білістік жөні тіпті бөлек, ыстығы суымайтын сезім ғой, Ғафужан". Осы отырыста Маңғыстау жер-суы, елінің арғы-бергі тарихына қатысты бірқыдыру əңгіме айтылды. Сол тұстағы партияның сарбаздары — біздер ой-пікірдің арғы тарихқа бойламай, казіргі өмірге ойысуын кұлыктайтын, қүнттайтьін ыңғайда еқенімізді де білдіріп отырдық. Мұны Алшекең аңғаръш, арнайы сұрамаса, айта қоймайтын ыңғайға көшті. Ғафудың əншілігіне катысты емен-жарқын хабарым бар мен тұсына домбыра əкеліп қойғанмын. "Ілгеріректе "Лениншіл жас" газетінде жарияланған бір материал дерегінде ақын Қасым Аманжоловтың əндерін қаз қалпында білетін жəне мəніне келтіре орындайтын адамдар бар, бірақ сирек дей келіп, ұмытпасам, Тайыр Жароковтың жəне сіздің, Ғафе,

есімдеріңізді атаған сияқты" дедім сөз арасында, "Пəлендей қателесе қойған жоқсың, Асан. Домбыра да орнын тапкан, кімге жақьгн тұратынын білген" — деді Маршал. Ғафу бəлсінген жоқ, домбыраның құлақ күиін келтірді де, əнге басты. Сиректеу еститін "Қайда екен, қайда, дариға сол қыз" дейтін Касымның өлеңі, əні де сол. Шын мəніндегі қазақы əуен, қазақы саз. Даласы сынды кең де салқар əуен. Ғафу орындағанда тым асқақ, сазды, мəнді. Əннің осы дара түлғасы танылғандай əсер-көңілде болдық. Одан əрі "Оралым" өрнегін тартты, тағысын-тағы жалғаса берді. Алшын Мендалыұлының айтуынан елдің, жердің тарихына қаныққан Ғафу ереқше шабыт шалқуына енгендей. Жердің астынан от өрілгендей, ақ жайлаудай ақ жалыны көз қарықтыратын өңір, ыстық ықыласымен əлдилеген қашаннан қайсар мінез, ер ағайын-жұрт жайында не ғажап туындылар өмірге келуі мүмкін деген үміт нышанын сездіріп отырғандай əңгіме-сөз өріле түсті. Түннің біраз уақыты өтіп барып демалуға ойыстық. Ауыл азаматтары қонақтармен хош-бес айтысып тарасты. Алшын мен Ғафу арасындағы əңгіме таусылар ыңғайда емес-ақ. Шөлдеп, сағьгаысып табысқан пенделердей аражіксіз. Қонақтар таңертеңгі пойызбен Ақтауға жүретін болды. Ертелеу оянып, шайға кірісетін болдық. Шай дастарханының камымен жүрген жүбайым Гүлжан "Үлқен кісіні мазаламай-ақ қой, ал анау жас жігіттен Əнеттің атына қолтаңба ала қойсайшы" деп, қолыма Дүйсенбектің "Ағын сулар əуені" жыр кітабын ұстатты. Мұқабаның ішкі бетіне: "Аузына елін караткцн, Таңдайға алтын жалатқан Ғафу агаң əіі шыркап Үйіңде сеиің таң атқан. Есіңе ал соны əмəида. Асанның үлы Əііетжан, Агаңдай болып өс, сонда Жар болсын саған жаратқан, Айтарым осы, Əиетжан.

Дүйсенбек Қанатбаев, 7 маусым, 1977 жыл" деп жазған екен. Гүлжан жыр кітабының бетіне жазылған бүл өленді іштей оқып шықты да, өзінің ақтарыла күлмейтін түйықкалпында ғана жымиып, "Рахмет, қайным" деді естілер-естілмес. Белгілі уақыт жақындап, пойызға жиналдық. Ғафу Гүлжанды өзіне шақырып алып қоштасып, қешелі-бүгінді ыстықықыласты, ізетті қызметі үшін алғыс айтты. '1Кеше Алшын ақсақалдан талай əңгімеге қанықтым. Бір ыңғайы келгенде "Мына үй иесі жігітгің əкесі Əбдір төс түйістірген досым еді, аса талғампаз, сезімтал кісі болды-ау деймін. Олай дейтінім, ол ақынжанды еді, ал ақындар, сіздер тым сезімтал, сергексіздер, талғамдарың да алабөтен. Асан — сол Əбдірдің үшініш əйелінен перзент. Əбдірдің үш əйелі де аса көркем адамдар болды. Көркемдікті тандау көп кісінің қолынан қелмейді" деп ой түйген еді. Ене қөрмесең де, қөргенділігің, қылығың, ізетің олқы емес. Өзің енелеріңдей, кісі таңдағандай сұлу, сымбатты болмасаң да, жаның таза екен. Сонымен қуанттың, жадыраттың. "Сұлу сұлу емес, сүйген сұлу" деген даналықсөз барын да білетін шығарсың, айналайын келінім. Асан екеуіңнің жандарыңа жамандық бермесін, отбасы аман-түгел болсын". Сөйтіп, Ғафуды, Маршалды, Дүйсенбекті Макат-Ақтау жолаушы пойызына шығарып салдым. Көз алдымда — Адайдың абызы мен қазактың акпа-төкпе ақынының айкара ашылған құшақтары, жырға белгісіз, сырға жеткіліксіз əңгіме-дүкені. Көңілден қөл-көсір сөз болын төгіліп, өлең боп өріліп жатқан сол бір қеш ұмытыла ма? Ғафу Маңғыстау топырағын 49 жасында баскан екен. Келесі жылы 50 жаска толғаны аталып өтілді, жоғары награда алды. Сол тұста қызмет бабымен Алматыда болып, "Жұлдыз" журналы редакциясындағы жұмыс орнына телефон қоңырау шалып, мерейтойымен құттықтап, сəлемдестім. Ғафу үйіне қеліп қонақ болуымды өтінді. Реті келмеді, бара алмадым. Ғафу Маңғыстау сапарын жырлап жазып, журнал, газеттерде жариялады. "Алшекең туралы аңыз" жырын былай бастаған-ды:

Күн ауғапда желкеге, Көкжиектеи жоқкетік. Шеркшіадан Шетпеге Келіп түстік топ етіп. Жаны аяулы жас жігіт Күтті үйіиде тік түрып. Табақтап ет астырып, Салқын шүбат жүттырып. Кірді есіктеп бір кісі Жер тіреген ішігі. Бүрынғылардың үлгісі, Бүгінде жок пішімі...

Осынау үлкен жыр-дастан кейін 1983 жылы жарық көрген " Маңғыстау маңғаздары" жыр кітабында толық нұсқасында жарияланды. Бұл жинақта ақын мен Алшын абыз əңгімелері, ой-тебіреністер, үндестік, бірлестік тапқандай эсер қалдырады, ойландырады. Ғафудың мерзімді басылымдарда шыккан жыр шумақтарын оқып бергенімде Алшекем қатты риза болып, кіршіксіз пейілін білдірген еді. Тек оған "Алшекең туралы аңыздың" кітапта басылған нұсқасын көруді тағдыр жазбады. Ақын мен абыз кездескен күннің əсерін əлі баяғы калпындай сезінемін... Шіркін, уақыт зымыран ғой, қисабына жетіп болмайсың. Хамит пен Алшынның, Ғафу мен Алшының қездесу сəттері, ағыл-тегіл ақтарылған сырлар ерекше қызық, айрықша сипатта еді. Қаншама аңыз, тарихи дереқ, онсан тұлғалар айтылды десеңізші. Лықси толқып, дестедесте төгілген небір шұрайлы сөздер, тұрлаулы түйіндер каншама?! Бірақ, соның баршасын жазын, сызып, жаттап, ойға түйіп алуды құнттамадық, құлықтамадық. Ескішіл сарынға ұрынамыз деп, беттемедік, кажет болатынын түсінбедік. Алшын Меңдалыұлы арамызда жұргенде тұңғиықта терең көмбенің кілті қолда екенін елемедік, ескермедік. "Партия перзенті", "Партия сарбазы" даңғазасына еліктедік, еліктік. "Қолда барда алтынның қадірі болмапты". Енді ауасыз кеңістікте калғандай пұшаиман халдеміз.

Не керемет, не ғажап əңгімелер Хамит, Ғафу бастаған топлен Алшын Меңдалыүлъшың кездесуінде айтылды. Анау-мынау емес, қапысыз ақтарылды. Енді ол қайтатанбайды. Қандай өкінішті десеңізші! Биын Алшын Мендалыұлының туғанына 100 жыл толғалы отыр. Шірқін, ағыл-тегіл сыр ақтарған сол бір күндер-ай! Есте калган, үмытылмайтын құдіретіңмен кереметсің сен! Алшекем есімі мəңгі ыстық! Асан Əбдіров ЖАПЫРАҒЫН ЖАЙҒАН БƏЙТЕРЕК "Адайдың Алшыны" атанған Алшекең — бəйтерегі тамырын тереңге тартып, жапырағы жайылып, немерешөбересін көзбен көріп кеткен кісі. Алшекеңнің арғы аталарынан қысқаша жіктегенде, олар Шоңай, Шоңайдан — Тоқсанбай, Тоқсанбайдан — Даң, Даңнан — Құлынбай, Құлынбайдан — Қамысбай, Қамысбайдан — Мендалы, Мендалыңан — Алшын. Алшекеңнің анасы Үлсары деген Балықшы руының ҚЬІЗЬІ екен. Бұл тарихқа белгілі Балуанияз батырдың ұрпақтарына жатады. Алшекең көзі тірісінде Шымкент облысында тұратын Дербіс Əлжанов деген Балықшының ауылына "нағашы жұртым" деп, барын-қеліп жүрді. Сол Дербіс бұдан бір-екі жыл бұрын қайтыс болғанда көршілес Ресейдегі Кемерово облысы басшыларының бірі, Дербістің туысы Аман Төлеев əдейі келіп, жерлескен. Алшекең 1894 жылы сəуірде Жыңғылды ауылына таяу "Сорқүдық" деген жерде дүниеге келген. Оның əкесі Меңдалы деген қісінің əкесі ертереқ қайтыс болып, жастайынан жетім калган. Сөйтіп, ол бай ағайындардың малын бағып жүріп, өзі де етінің тірілігімен шағын дəулетке ие болады. Содан жігіт ағасы болып калган шағында саудамен айналысады. Қорасына 400-дей қой, 20-30-дай түйе мен жылқы бітеді. "Сорқұдық" жерінде аздаған егін егуменде шұгылданган. Меңдалы ұзақғұмыр кешіп, 1929

жылы 90 жасқа қарап тұрған шағында қайтыс болды. Қауымы "КарашүңшГ' қорымында. Алшекеңнің үлкен ұлы — Ырзабеқ, жасы 76-да, қазір Форт-Шевченқо қаласында тұрады. Ол — Үлы Отан соғысьгның ардагері, бұрынғы Совет армиясының офицері. 55 жыл бойы түрлі салада еңбек етті. Қазір кұрметті еңбеқ демалысында. Оның баласы Асхат — Форт-Шевченко калалық ішкі істер бөлімінің қызметкері. Алшекеңнің тағы бір баласы Бурабек 1922 жылы туған, бұл күндері Ақтау қаласында тұрып жатыр. Үлы Отан соғысы жылдарында еңбек армиясында теміржол бойында қьізмет етіп, абыроймен елге оралған. Жарты ғасыр бойы Маңғыстау ауданында еңбек етті. Алшекеңнің қыздары Ақбибі мен Сəнбибі қазір Жетібай қенті мен Ақтауда мекендейді. Бүлар да — зейнеткерлер. Ырзабек те, Бурабек те ұл мен қыз тəрбиелеп, қөптеген немере сүйіп отыр. Есбол ӨМІРБАЕВ. СІБІРГЕ САПАР Сібірге өмірлік жер аударылған əкемнен 1951 жылдың басында хат келді. Ол хатында "Мен сыркаттанып жүрмін. Мүмкіндігің болса келіп кет" деген екен. Ол кезде аудан қолхоздарының бірінде жұмыс істейтін едім. Сібірге жүремін деп қамдану үшін де біраз уақыт өтіп кетті. Менің алые сапарға шығын, бір айлық демалыс альт қетуіме сол қездегі колхоз басқармасының төрағасы Бекболатов Сактап, аудандық ауылшарашылығы бөлімінің бастығы Қалмырза Жұмалиевтер тікелей көмек етті. Содан келесі жылдың маусым айында жолға шықтым. Колхоз маған арнайы көмектесіп, автокөлікпен Құлсарыға жеткізіп салды. Баратын жерім Новосибирск облысының Михаиловск деген ауданы еді. Əкем сол жердегі тұгқын лагерінде болатын. Ол аудан да Новосибирск каласының терістік жагында шалғайлау жерде екен. Кездейсоқ бір жүк автокөлігімен сол аудан орталығына келдім. Кешкісін бір ноғай азаматының

үйіне қонын, ертесіне сол кісі бір ат-арбалы адам ертіп келді де, мені "8-март" деп аталатын колхозға жөнелтті. Арада бір қонып, бүған да жеттік. Бұл жердің түні де жарық, күні де жарық. "Бұл қалай?" дегенімде, "Бұл ақтүн ғой" деді. Сол жерде əкеме кездесіп, қаеында 10 күндей болдым. Арада 4-5 күн өткенде екеуміз аудан орталығына келдік. Түсте бір қазақжігітінің үйіне келіп, ауқаттандық. Бұл кісі де Сібірге жер аударылған Шахан Мусин деген екен (қазақтың белгш актері, кейіннен ақлалды. 1986 жылы республиканың халық артисі атағын алды). Менің де ауылға қайтатын уақытым жақындап калды. Өйткені жол қатынасы қиын ғой. "Ертең қайтам" деп отырғанда əкем: "6-7 шақырым жерде "Высокие грибы" деп аталатын жер бар, сонда, негізінен, ноғайлықтар жерленетін, мүсылман қауымы орналасқан. Соган барып қайтайық" деді. Мұны ноғайлар "Қүлша" деп атайды екен. Бір кезде орыс патшасы Қазан қаласын жаулап алып, мүндағы мұсылмандарды осы Сібірге мəңгілік жер аударған. Сол ноғайлар жерленетін осы қауымдық болып, ұрпақтан ұрпаққа жалғаса беріпті. Қауымдық басына келіп, дұта оқығаннан кейін əкем: "Шырағым, менің де денсаулығым болыңқырамай жүр, Маңғыстау топырағы бұйыра ма, бүйырмай ма, көз жетпейді. Ажал келіп, құрық салса, мен осы жерде қалармын. Осындагы 4-5 адамға сендердің əдірістерінді беріп қойдым", — деп көңілі бұзылып, қамықты. Еқеуміз де біраз уақыт үнсіз қалдық. Өз кара басым əкемді жерлеп тұрғандай ет-жүрегім езіліп, іштей катты қі-шалдым. Сол күні деревняға қайтып келіп, бір үйге қондық Орысы бар, казағы бар бірнеше адам бас қосьгп "Уайым-қайғыға берілмейік, алдағы күннен үміт етелік" деп əңгіме айтып отырды. Солардың айтқаны да көп ұзамай келді. Қандықол Сталин өлді. 1953 жылы əкем ақталып, аман-есен елге каитып оралды. Елдің тынысы кеңіп, аз да болса еркіндік алдық. Ол елге келіп те ширек ғасыр өмір жасады. Көп жерлерді шарлап, талайлармен дəмдес, сырлас болды. Алматыға да жиі барып тұрды. Əлкей Марғұлан, Сəбит

Мұканов, Мэриям Тұрсынова, Тұрар Қондыбаев, Шайқы Еркеғүлов, Саламат Шалабаев, Əбіш Кеқілбаев, Кабиболла Сыдиықов, Маршал Əбдіхалықов жəне басқалармен дос, сырлас болды. Ойға оралғандар мен есте қалғандарын, ел шежіресін қажымай-талмай əңгімелеп берді. Қазақ энциклопедиясының жазылу кезінде "Адай" тақырыбы жөнінде энциклопедияның бас редакторы Мұхаметжан Қаратаевтың тікелей өзіне толық, дəл мағлұматын берген. Міне, сол есімі елге танымал болған, орны толмас қадірменді əкеміздің ғасырлық мерейтойын да өткізіп отырмыз. Меніңше, бұл — халықтың өзі көтеріп алған ұлы той. Бурабек МЕНДАЛИЕВ. "ТАРИХ БАСТАУЫ - ШЕЖІРЕДЕ" Аудан орталығы Шетпеге көшіп-қоныстанған тұста Алшекең осы жерден тұрғын-жай салып, тұрақ тепті. Сəттіғұл Жанғабылов атыңдағы даңғыл бойындағы меншіқ үйінде тұрды. Ауданның қіндіқ орталығындағы қызмет орындарына жүретін тура жолдың жиек өтіндегі үйінен шығып, төңірекке көз салып, еңсегей бойымен астам алыска көз тігіп отыратын сəттері, сирек те болса ұшырасады. Осындайда Алшекеме сəлем бере келгендері де, жолай үшырасып жатқандары да аз болмайтын. Əр тараптан əңгіме өріп, пікір тарамдап отыратын сүхбаткеңестерінің дінінде елдің тарих бастауы шежіреде жатканын құлықтанқырайтын сыңайды меңзейтші бар-ды. Бір реттерде нағашылы-жиендік əзіл-қалжыңға да айналып кетіп жататын. "Маңгыстау елінің тарихьгн осы заманның өкілдері толық зерттеп, терең бойлаған жоқ. Алматы, Атырау аймағында бірен-саран гылым қуған азаматтардың тарихқа шеттеп кіріскені байқалады. Кейінгі жастар қажетіне жарар-ау деп ойлап, Маңғыстау елінің шежірелік деректерін жазып калдырсам деген ниеттемін. Қалай тиянағына жетеді, оны болжау да оңай емес. Жас ұлғайды, жад селкеу тартты, кайдам, не калып, не қойганын. Осындағы Əкім Жұмабаев

деген Қожа жігіттің ықылас-ниетіне ризамын. Ол жазбамды машинкадан көбейтіп өткізіл берем деп уəдесін берді. Еңді соған жаздыра бастауым керек" — деп бір тоқтады. "Мұныңыз өркенді, өрелі іс екен. Ел шежіресі оңай шаруа емес қой. Бəр-бəрін білу де қиын. Адайда ру атын иеленгендер жетіп артылады ғой". "Рас айтасың, балам, аса қиын жүмыс. Қиын да болса, қіріскелі отырмын". "Япырай, Алшеқе, бітпеген іске иелік етудің ыңғайы жоқ, дегенмен, артылып жатса, бір данасынан мына балаңызды да құр тастамассыз". "Оған сөз бар ма, қарағым. Болады". "Алла сыйласын сізді". Ел арлы-берлі шұбырып жататын жолдын бойындағы Алшекеңнің тұрағы — казір өзге азаматтың меншігі. Бір сəті қелгенде Алшеқем: "Эй, балам, сəл аялдашы, — деген. — Сен азды-қөпті елмен араласып жүрсің. Мынау Адай халқы зілсіз, қенеуі жоқ, қиуасы қем, бірақ дəл тұсында айыз қандыратын əзіл-оспаққа, қалжыңға ұста келеді. Бұл ретте ештеңе де қек тұтылмайды, есепке алынбайды. Осыны білесіңғой". "Пəлендей білмегенмен, естіміштен құралақан емеспізғой". "Байкаймын, əзіл-калжыңға үйір емессің-ау өзің". "Оным да бар шығар". "Дегенмен, нағашылы-жиен арасындағы əзіл-əжуадан қашып құтыла алмайсың. Біреу мін-сын тағып, əзіл уытын өзіңе бағыштап жатқанда қарусыз қалу азаматқа үйлесе бермейді, балам". "Солайының қемі жоқ. Бірақ білігің қем, түйгенің таяз болып жатса, істерге не шара?!" "Бұл үшін шежірені білу қажет". "Сол шежіреңіз бізде жоқ. Тек естіміш-долбарды малданған боламыз, ол не болсын?!" "Менің ел шежіресін жазуды ойлауым — осындай біліксіздіктен кұтқару, алалау, адалдау ниеті". "Мұныңызды тек мақұлдаймын, Алшеке". "Сенің өз нағашың Жеменей-Қожағұл ғой". "Иə, Алшеке, топырағы торқа, жаны жəннəтте болғыр əкем, тағдыр мандайына сызған қырықбес жасында үш жүбай-қосақты болғанекен. Медет, Көрпе, Қожағұл руларьгаың сұлуларын иеленіпті. Сол үш тарам елді де нағашы санаймын, жатсынбаймын". "Мүныңмақұл, Кожағұл деген момын, өз шаруасын білетін өзгеге көз сұғын қадамайтын ел ғой.

Мен біліп-көріп жүрген нағашыларың Əлібек, Шаңытбай — елдің ақсақал азаматтары, сөз, жүйе білетін кісілер-ді. Сен мына Бəйімбет елімен де ілік-шатыс екенсің. Бұл елмен мен де мыйдай араласып, кірігіп жатырмын. Олардың əзіл-қалжыңға пайдаланар тұстарынан қамсыз болма. Осы əкеңнің нағашылары да Бəйімбет тармағынан болар. Ана бір жылдары əкеңнің алған жар-қосақтары өңці, қөрікті болғанын бір əңгімеге аркду еткенімді жадыңда сактапсың-ау, балам". "Əкем қырықбилі Қырымқұлдың Əлісінің жиені". "Əкеңнің шыкқан жерін де біліп қойғаның дұрыс". "Азды-қөпті нағашымды да біршама білгеңдеймін. Əкемнің туган нағашысы — Қазжан деген кісі. Сол кісінің Нұрбалқан деген қызы — менің үлкен анам. Жаңай елі жас келіннің сынайы, сындар, əуелетті, адамгершілік іскарекеттеріне орай шешемізді "Сынайы" деп этап кеткен екен. Адайға белгілі жыршы-жырау Үзакбай осы Сыпаны Нұрбалқанның туған ағасы ғой". "Мына бағытың жарайды, балам. Ал, осы нағашың Қырымқұл əлдебір себептермен 41 жасында бауырындағы бала-шағасын тастап, Хорезмнің ойына қашып қетіпті, содан Маңғыстауға із салмай, сол жақта дүние салып, жерленген. Осы бір шағын дереқ жадында жүрсінші" деді Алшеқең. "Жақсы, Алшеке, ойда, жадта болар". "Міне, тарихты білу үшін де, елдің арғыбергі жай-жапсарынан хабардар болу үшін де шежіре өте қажет" — деп ойын сарықты. "Сол бір игі істі бастар қадамыңыз оң, өнікті, өрелі болсын, Алшеке". "Рахмет, балам". "Бір данасының иесі мен болам ғой, сірə". "Оған сөз бар ма, балам. Оны саған бермегенде кімге беремін, шырағатия-ау?! Беремін". Уысқа сыймас сусыма уақытты кім кідірте алған, шіркін. Арада жылдар жүз аударды. Ардақты, асыл Алшекем бұл дүниеден өтті. Тағдыр шежіреге катысты сөз байлауын өзі орындауынажазбапты. Мен Алшекемнің жазба шежіресін кейін қолға түсірдім. Игілігін елмен бірге көріп те жатырмыз. Алшын Меңдалыұлының 100 жылдық мерейтойының қарсаңында жарияланған шежіре ізімен мазмұнды, кұнды материалдар жазылып, барша

жұртшылықты риза етті. Пейіл, ниетте, қөңілде өлшеу жоқ. Алшекем шежіре жинақтаудың қарапайым емес, ғылыми нұсқасын жасап кетқені, қейінгіге ересен үлгі қалдырғаны таң қалдырады. Алшын қолымен жазылған шежіренің зейіндеп, ізеуіреттеп қараған кісіге баяндары, таратып, өрістетіп, өріп қарар, ұлғайтар, ұстартар тұстары мол. Алшекемнің өзі айтып, түйіндеп отыратындай, тарихтың бастауы — шежіреде. Маңғыстау елі тарихының бастауын — жазба шежіресін Алшын Мендалыұлы ұрпақка үлгі, өнеге ретінде ұсынып кетті. Шежіре баяндар, көңіл байыздар, ой өріс алар тұс мыңсан. Ол — Алшын Мендалыұлы жазған "Адай елінің шежіресі". Асан ƏБДІРОВ Алшын Мендалыұлы 100 жылдығы мерейтойына орай облыс-байтағымызда өтетін ғылыми-теориялық конференцияда айтылатын алғысөз ретінде жасалатын бас жəне қосымша баяндамалар текстінің жобасы, 20 қыркүйек, 1994 жыл. Қонференцияның бас тақырыбы: I. АЛШЕҚЕҢ - ШЕЖІРЕШІ, ҚЕНЕН ДАРЫН, ХАЛҚЫНЫҢ КЕМЕЛ ОЙЫ, КЕМЕҢГЕРІ. П. АТАЛАР, АЛШЕКЕНДЕР АРМАНДАҒАН ЕЛІНІҢ БОЛЫП ЖАТЫР ДЕГЕНДЕРІ: 1. Маңғыстау — жəниəт өңір, түбегім кең — Көркейген жасалтаз, əр түлегшеи. 2. Əулиелер əулеті түрғындары — Ежелдеи ер қадірін біле білген. 3. Ол — заңғарлар мекені қасиетті Алшекеңдей — Өңірдің қожасы — біз гүл егілген. 4. Өткенін бүгінгіге сабактағаи Еріне сый арпайды ел жүрегімен. 5. Кешегіммеи үіідесіп келешегш — Келбетім кемелденбек, түлеп іргем!

МАҢҒЫСТАУ - ЖƏННƏТ ӨҢІР, ТҮБЕГІМ КЕҢ — КӨРКЕЙГЕН ЖАСАМПАЗ, ӨР ТҮЛЕПМЕН Қадірлі ел-жұрт, ардақтұгар ағайын, той қонақтары, өнеге сүйер өрендер! Адамзатты алаламастан əлемді өз жазқабағымен жарылқап, өскінге өмір дарытқан күні түніне дəлме-дəл теңескен, ел-жұрты көптен аңсай күткен бүгінгі қуанышты сəтіміз — алтын күздің арайлы да шұғылалы шағы Үш жүз алпыс ею əулиелі Маңғыстау кара ойының осы бір сый-салтанат төріңде Біздер мен Сіздерді жаздидарлы жағдайда өзара айкұшақжаздыра тағы да қауыштырды. Өз атамеқеніміз жайлы ойлағанда Маңғыстау мен Асанқайғы атына орай ақыры ақикаттан туындаған мынадай аңыз ең алдымен еске түседі: 1361-1470 жылдары өмір сүрген, сайын даламыздың ұлы ойшылы, дана жырау "Асанқайғы" атанып кеткен атақты Хасан Сəбитұлы, тарихта болтан адам, табынардай тұлға. Ол "Бозторғай қой үстіне жұмырткалардай" жабырқаусыз, жəннəт өмір мен өңірді аңсап-армандаумен жер біткенді түгел шарлап, ел-жұртына, кейінгі кемел ұрпағы — біздерге жайлы да қүтқоныс болар шын мəніндегі Жерұйықты іздеумен Желмаясының үстінде бел шешпей күн кешкен. Сөйте жүріп, өзіне үнаған өңірлерге жамиғаттарын қоныстандыра берген. Бір қызығы, бір барған жеріне қайталап қадам баспайтын ол — Маңғыстауға ғана үш рет айналын соқкан деседі. Алғашқысында бесеубет бейтанысын қарт Маңғыстау əдеттегі баска, қөзге ұрғылап, бет қаратпас дауылымен, өте үрейлі жағдайда қарсы алған. Ел данасы "Япырмай, алты басты аждаһаша арпалысады еқенсің, алтын қорын жатпасаң болар еді" — деп таңданып аттанса, ендігісіңце атамекеніміз ерекше жаймашуақ, сыланған қыз көркімен карсы алыпты. Осы үшінші ретінде олар "түтін тартса майы шығатын" малынған көкорайға кезігіп, "Түбінде шаруа баққан адамға осы Маңғьістаудан қолайлы жер болмас" деп өсиеттеп, мұнда бірнеше күндер аялдап, өзінің екі баласы мен елінің біразын осында калдырады да, ендігі межелі жерге жеткенше төрт түлікке қошқар,

теке, айғыр, бұқа, үлек-бура салмасқа, нөкерлеріне тек кана түзсыз тамақ ішуге келіс-кесім орнатып, елінің қалған бөлігін қаптата қозғап, өзі ғана білетін алые сапарға, Ауғанға осы өңірден аттанып, "Тесқентау өткен, Маңғыстауды қимаумен кеткен" делінеді. Дала данасының назарын жаулаған киелі өлкеміздің қордалы қазына, алтын қорын жатқаны да, мал-жанға жайлы қоныс бола алатыны да айна-қатесіз ақиқатталды. Сол дана қарттың, Асанқайғының айтқанындай, Маңғыстау — байтағымыздың байлық көзі ашылып, өлкеміз өндіріске, аймағымыз ақшаңқан ордаларға, өңіріміз елге, үйлеріміз жанға, даламыз малға толды. Сөйтіп, кешегі күнгі желге қуылған каңбақтай халкымыз түрақ-мекенсіз Маңғыстауға тұрақтап, ен байлық, мол ырзықтың қожасына айналды. Екінші жағынан, осы кисынға жүгіну — біздің дана дарынның өзінен, Хасан Сəбитұлынан тараған ұрпақтар екенімізді де негіздейді. Көбіңіз қөре калган Алшекең əрдайымғы ұзакка сілтер қордалы ойлар қоздатарында "...Сулы өңірдің бұлағын, нулы жердің құрағын, таулы жердің қыранын, ұғымдының ұланын, дулы жердің жыр-əнін қөп болады" дегенді білесің бе, шырағым? Атақоныс Маңғыстау менің де сондай тұрағым, білгің келсе, тындасандар, айтайын, аталардың аңыздай, алыстан жеткен жыр-əнін..." деп өлкемізді мақтан ете сөз бастайтындай: ұшы-кңырсыз ұшан дала өңірімізді, кең жазира атамекен жерімізді уысында ұстаған ел қорғаны — батырлар, мынды айдаған, алшандаған мырза-сахилар, зиялы да зерек ақыл иелері, түпсіз де терең ахун-ғүламалар, тілдерінен бал тамған, сөз маржанын айшықтаған ақиық акындар, танды таңга ұрған жыршы-жыраулар, сандуғаштай сайрап өткен жезтаңдай əнші, балбармақ күйші-сазгерлер мен сал-серілер, он саусағынан өнері тамған бесаспап шеберлер, зергерлер мен сəулеткерлер, құралайды көзге атқан мергендер мен ат үстінде шауып бара жатып, өзі нысаналаған қой қүмалағын жардай шаншып, іліп алып кете беретін найзагерлер, атакты атбегілер мен қүсбегілер, айткандары теккетпеген көріпкел-болжампаздар мен əулие-

əмбиелер, еткендері ем-дəру шипагерлер, сынықшыоташылар мен халық емшілері, атан түйені асыхтай үйіретін күш иелері мен жамбасы жерге тиіп көрмеген палуандар, əңгімелерін түп-тұқияннан, сонау Адам-Атадан бастап, өзіңе дейін түгел өргізетін шеңберлі шежірешілер, таңдайынан жарылған нелер тақтақ шешендер, сақ та сабырлылардың өзіне сан соқтырар сайқымазақтар, ердің құнын екі ауыз сөзімен берген казысы, əділ билер мен дана дипломат, ел құрсауы — елші, мəмілегерлерге, осы мың сан өнердің бəрі де бір өзінің бойына егілген ғажайып та аңыз адамдарға жəне олардың əрқайсысы жəйлі Алшекеңдер арқылы кейінгі кемел ұрпаққа шашаусыз жеткен. Тыңдағанды тамсандырып, құлықтының "құлағын ұзартатын" сан-сала аңыздай акиқатқа өлкеміз ешқашан кенде болмаған. Керек десеңіз, "'түйені түгімен, жүргінші көшті жүгімен жүтардай" өз "Робин-Боббиндеріміз" де болтан. Солардың бəрі де өз серттескендерін тіздегендей тізерлетіп, сөзсіз келімте келтіріп, каймана халқымызға мамыражай өмір сыйлаған. ƏУЛИЕЛЕР ƏУЛЕТІ - ТҰРҒЫНДАРЫ ЕЖЕЛДЕН ЕР ҚАДІРІН БІЛЕ БІЛГЕН Байыркап, байқар болсақ, қасиетті Маңғыстауда бəрі де заңғар, бəрі де биік: жосылып акқан өзені, қөсіліп жатқан қөлі болмағанымен, өсімдігінен өзге бізде аласа нəрсе болтан да емес, болмақта емес! Қыскасы, бізге қалдырған өткендеріміздің өнегелі жолы деп қоярдай-ақбола алған:

Хан - қақпа, халық — қазына, батыр — қорган, Əн — сəпің, күйің — көркің, ақын — жорғаң, Шешен — шеңбер, шежірең, би — таразың, Ту тіккен тугаи жерің — алтын ордаң!.. екендігін ақын жүректер айта да алған.

Баршамыз білетіндей, үранымыз да, сыйынатын ортақ піріміз де — ер Бекет, оған дейінгіміз, сірə, Теге батыр. Ежелден-ақ еншілі елтаңбамыз, ерлік рухымыздың символы

—садақжебесі. Сонғы 300-ге жуықжылдар бойғы мекеніміз —362 əулиелі Маңғыстау мен кең шиыр жазиралы Үстірт дөңі болғандықтан да біздер — əулиелер əулетіміз! Атамекеніміздің даңқы қай дəуірде де шығандарға шырқаған. Оған көз жеткізгіңіз келсе, ел кезіп, классиктерден сөз сұрап арамтер болмай-ақ, Қашағанның "Атамекенін", Түмен мен Темірханның (Медетбеков) "Адай тегітуралы" толғауы мен "Маңғыстауын", Есбол, Саламат, Қабиболланың бірігіп жазған осы аттас зерделі зерттеулерін, немесе Мұрат Мөңкеұлының "Маңғыстау — майлықиянын", Əбіштің "Маңғыстаудың, яғни, Үйқыдағы арудың оянуын" жəне ондаған шетел жəне өзге ұлт авторларының толымды томдықтарына "көк дөненнен де жүйрік" ой-көңіліңізді тағы бір көлденеңдетуіңізді ұсынар едік. Сонау алпысыншы жылдары Канаданың Монреалында өткен ЮНЕСКО-ның халықаралық қөрмесі журналына əлдебіреу: "...Мен дүние жүзі бойынша үш нəрсеге ғана ереқше таңғалдым: олар — Байқоңыр, Əуезов, Маңғыстау, үшеуі де — қазақстандық ғажайыптар", — деп жазып, "Маңғыстау" деген сөздің астын айғыздап үш қайтара сызып, аяғына "Француз турисі" деп, қолын қойған. Бүл — біздің бүдан 30 жыл бұрынғьгмыз, ал, оның үстіне қазіргі Маңғыстау — бір кездегі тарихи "Жібек жолының" бас даңғылы бола алғанындай еркін еліміздің дамыған шетжүрттарға ашылған су жəне əуе жол қатынастарының қасиетті қақпасы да! Əңгімемізді одан əрі өрбітерге кірісерде өлкеміздің даңқын өзгелерге танытқан аса сыйлы да қадірлі азаматымыз Сыдиықов Қабиболланың өз жер — өлең төсегімізжəйлі "...Ғажап өлкем — Маңғыстау мен Атырау, алып дене, албырт жүрек батыр-ау, əрбір тасың сайрап түрған тарих — кең кеуденде миллион жырлар, миллиард сырлар жатыр-ау..." — деген толғанысы еріксіз ескетүседі. Бүгін біз өзіміз ғана емес, өзгелер де ден қоярдай осынау ғажап өлкеміздің өткенін де кеткенін тебірене шежірелеп, оның жоғарыда айтылғандай заманалар бойғы миллиондаған жырларын да, миллиардтаған сырларын да жаппай жатқа

айтып, көмескінің бəрін кезеп, ежелгі карт Маңғыстаудың түнерген түпсіз арғысын ізбасар — мұрагерлерге шашаусыз да шашыратпай табыстап, кейінгі кемел үрпақтарының ұғымдылығы жолында алдына жан салмай, телегейдей тер төгіп өткен, сонысы арқылы баға жеткісіз ізгі де игілікті іс тындырып кеткен, ең бір асыл текті абыз-ардағымыз, өмірге ғасырларда бір келер көсемдей көрегеніміз еліміздің біртуарларының бірегейі, дара тұлға перзенттеріміздің, сайрауы сан сала сардарымыздың — Меңдалыүлы Алшынымыздыңғасыр тойы, кең құшағы, айбыны аясында, əрбіріміз де асқақ ой үстінде отырмыз... Өздеріңіз білесіздер: бұдан анық үш жыл бұрын басталған аудандық, қалалық, облыстық баспасөзбасылымдарымызға келіп түсіп жатқан ол жайлы материалдар тасқыны əлі толас тапқан жоқ. Олардың бəріндегі біз ден қоярдай ортақ ой — қазіргі қиындықтың өзінде де "Қүлашың жетсе, барынша кең ашқанға не жетсін?!" дейді кашаннан қағидалы да кара ормандай халқы өз Алшынының мерейтойын өткізіп, əсіресе, оның есімінің мəңгілігін іске асыру міндеттілігі сөзсіздігін іс басындағыларға тіреп. Осы салтанатты сəтіміз дінашар əңгімесін аяқтай келе, Қазақстан Республикасы Мемлеқеттік сыйлығының иегері, КазакрганХалықжазушысы, қоғамқайраткері, Халықаралық президент сыйлығының иегері, өз ардақ азаматымыз Кекілбайүлы Əбіштің осы түрғыдағы "...Жақсыларға деген ықылас азайған жерде жақсылыққа үмтылыс, іждағат та азаяды. Ықылас пен іждағат азайған соң ырыстың да азаюы занды, одан елдің несібесі кеміп, еңсесі түседі. Қуана білмегенге қүт қонбайды. Елінің елдігін бағалай білмеген басшыға бақтұрмайды, табына білмеген қауымнан пайгамбар шықпайды, бағына білмеген елге патша құтаймайды, оның зардабы елге тиеді. Содан барып ел азады, жер тозады. Асылымызға назар əрінің барында, ардағымызға назар əлінің барында, өнерімізге құрмет əнінің барында керек екенін аңғармаумен келеміз. Өз жақсыларымызды өзіміз үлықтамасақ, өз жайсаңдарымызды өзіміз қызықгамасак, ол

— өз ырысымызды өзіміз баска тепкендік қана емес, өз тілеуімізді өзіміз кескендікте болар еді" дегені ортамызға тасталардай өте тұшымды да орнықты, өте дұрыс айткан социологаяльгқ-зерттеуішлік бағытгағы ойын санамызца тағы бір саралай салмақтап көруді назарларыңызға ұсынамыз. Сондай-ақ, "Қазақжырының Құлагері, халықпоэзиясының Гималайы", өзімізше айтсақ, "Үлттық өлең-өнеріміздің ғарышкері" — Ілияс Жансүгіров: "Өз ұлын, өз ерлерін ескермесе, ел, тегі, қайдан алсын кемеңгерді?!1' — демей ме? Айтыңыздаршы, шынында да, өз үлдарын ұлықтар ел-жұрты болмаса, еліне еміренер үлан-ұрпақ қайдан шыкпақ? Содан да біз: облыс-байтағымыз, аудан-аумағымыз, ауыл-аймағымыз болып, бүл шетін де қазіргі жағдайда аса қиын мəселеге "Кімде-кім неғұрлым көп адамды бақытты еткен болса, оның өзі де нағыз бақьіт қонған адам ретінде ең алдымен жəне ерекше құрметтелуге тиістГ' екендігі тұрғысынан келдік. "Айраны да аяулы, қымызы да қытулы" қытымыр қезең болғанмен, елдің елдігіне сүйеніп "барды базар ету" ұйғарылды. Ең бастысы — мерейтой рухында атқарылар бұл ізгі істердің жастар боиына сіңірілер тəрбие-өнегелік əсері, жұртшылық онды ойпіқірлерінің қозғаушы күші, қызмет адамдарының үздіксіз туындайтын жұмылыс-инициативасы арқылы елдің осы еткені де еккені еселеп ақталатындығына сендік. Осы мүлделіктер мен оның басшылықтар тарапынан болтан шешімін сіздерге сөз басы тақырыбы аясында қоса əңгімелеп өтуді жөн көрдік. ОЛ - ЗАҢҒАРЛАР МЕКЕНІ АЛШЕҚЕҢЦЕЙ ӨҢІРДІҢ ҚОЖАСЫ - БІЗ ГҮЛ ЕГІЛГЕН Енді бір сəт Алшекең жайлы айткан өзгелер лебіздерінің кейбірін болса да сөз етіп, өнеге сүйер өрендеріміз жадын жаңғырту — аға үрпақ үшін ең басты мүлде, үлгілік нышаны болары сөзсіз. — Түбегіміздің түлегі, республика ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, медицина ғылымының докторы Естөре

Оразақов: "Алшын Меңдалыұлы — Маңғыстаудың тірі энциклопедиясы" лесе; —Əйгілі гүлама ғалымымыз Əлкей Хақанүлы Марғұлан: "Ол — кара сөзге дес бермейтін суырма таңдай, кдусырма жақ — тірі кітап, бағзы заманның шешендік дəстүрін бойына молынан дарыткан шежіреші, этнофаф, тарихшы, деген алқалы топ тебе биінің нақ өзі" деп ден қояды. —Өңірімізге белгілі өлке зерттеушісі Есбол Өмірбаев: "...Алшекеңнің сөз мəнері, пəрменді дауыс ырғағы өзіне еріксіз тартады. Өз тұстастарына сыя бермейтін білімді де біліктілігі, ерекше есте сақтау қабілеті тындаушысын таңдандырмай қоймайды" — деп бас шайқаса; —Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының иегері Ғафу акын өз кейіпкері Алшекенді" Маңғыстау маңғаздары" жыр жинағы тарауларының бірінде:

одан əрі:

Кірді есіктен бір кісі Жер тіреген ішігі, Бүрыпғылардың үлгісі — Бүл күнде жоқ пішіні... екеңдігін таңдана сипаттап,

Жігіт болдым туған бір оңпан айым, Сіздікөрдім, мен күнде толғанайын — Крсиетімді күн сайын биіктеткен Кадіріңііеи, Алшекем, айналайын!.. деп оған өз жүрекжарды алғысын арнайды. Осы

— жаркын лебіз тек Алшекеңе ғана емес, оның барша жерлестеріне, осы отырған бəрімізге арналғаңдай-ақемес пе? Ал ақын Дүіісенбек Қанатбаев өзінің "Революция сарбазы" атты туындысын оның, əсіресе, мемлеқет жəне қоғам қайраткері екендігіне арнап: ...Көктемде бір қозғалатын сеңдердей, Бəрімізді баласынан кем көрмей. Астанаға келеді бір акракал Отты жылдар ортасынан келгендей... ...Отца оранып барлык өріс, бар қыстау — Жанкешті бон жаткан кезде Маңғыстау Меңдадиев жəмигатка .жар салды: "Керек, —деді, — ар-намысты алға үстау!"— дегені

сонау жетпісінші жылдары жазылғанымен, əркімнің-ақ қазіргідей жадында. Алшекең жайлы мыңдаған осындай жазбалар ішінен санаулыларын ғана алдық Сол сан мыңдаған туындылардың еңсесі ең биігі Уəйістің, Уəйіс Қайралаповтың өлеңмен жазылған "Алшынға арнау" портреті екені еш даусыз. Марқұм Уəйістен өзге адам оны сондай дəрежеде жеткізе алуы мүмкін де емес! Сонысы аркьілы ол ел жұрегіне Алшын қартпен қоса орнап кала алды да! — Дүлейлі Атыраудың ақбұйра айдынының перзенті Əбу ақын: — Армысың, ага, армысың, Крйыспас қара пар мүсіи. Келеді кербез кəрия Арқалап əулет аағысын... Аршындай қакрак жауырынға Жаудың да жүктеп қаргысын... ...Осыдан сүраң түбектің Түперген түпсіз арғысын... — деп танытып жүреді екен əркез абыз қартты өзгелерге оның көзі тірісінде. ~ Алшекеңнің үзеңгілес інілерінің бірі, Кетік каласының құрметті азаматы Жазмағамбет Ізмағамбетұлы Қызылбаев қадірліағаны туған жертопырағына аттандыра тұрын: "...Бұл біз үшін ешқашан орны толмас каза. Бірақтағдырға не амал бар?! Бұл кісімен бірге о дүниеге өте көп қазына — тарихи құндылықтар — шежірелер мен деректер, ешкім білмес аңыздай ақиқаттар кетіп барады. Əсіресе, оны саркып ала алмай қалғанымыз өкінішті-ақ!" — дегені бар. Біздің əрдайымдағы ең бір өкінедіреріміз де — сол бейқамдығымыз. Немесе, Алшекеңнің өз деңгейіндегі ақыл иелері ішіндегі əрнені де тектеп, түйіндей, алдын болжай сөйлейтін, елжұртқа сонысымен де жете танылған Бəйтілеуұлы Нұрбаулының алые айдаудағы Алшекеңе жолдаған сонау таршылық жылдарғы арнау хатындағы: ...Ел сені есіркейді, "ерім " дейді, "Беріп ед елге талай сенім " дейді. Сол ерім осы күні кайда кеткен Көзіне ешбір жанның көрінбейді.

Мəңгілік жұрт карыздар еңбегіңе, Ез жанга мүндай сепім берілмейді... —дегенін-ақ алайықшы! —Ескіше де, жаңаша да оқыған, өмірден де жете токыған академик-жазушы Сəбит Мұқанов Алшекеңмен 1963 жылғы алғаш кездесуінің өзінде-ақ "Аксакал, мен академик болғанмен, Алшын бола алмайды екем. Аңыздардағы іші алтынға толы ақ сандық — Сіз екенсіз!" — деп ден қойған болса, Алшекеңе де, оған өз бағасын бере алған академикке де қалай риза болмассың! Біздіңше осыған Караганда, академиктерден еш осалдығы болмағанға ұқсайды. Ол жайлы жазылған қайдағы нені оқысаңыз да, Алшекең адамзаттарихындағы тұтас бір кезең — аймағымызда Кеңес өкіметін орнатушы жəне Үлы Казан төңкерісі жеңістерін баянды еткен Т.Əлиев, О.Жұбаев, Қ.Нəдірбаев, Ж.Мыңбаев, Н.Оңғанбаев, З.Баймұрзаев, М.Бектұрғанов, Т.Əлниязов жəне тіпті атақты Əліби Жангелдин, Сəкен Сейфуллин, Тұрар Рысқұловтар сияқты ұлы тарихи тұлғалармен бір деңгейдегі мемлекет жəне қрғам қайраткері ретінде аталған. Əсіресе, түбек тарихы сомдалып, тұлғаланған ғылыми-зерттеу еңбектердің бəрінде де ол тек ел мүлдесіне, оның үмітті болашағына бола ғана тер төккен, дəл осы деңгейдегі кайраткер, саликалы сардар. Содан да біз той-мерекенің де, осы өзара əңгіме-дүкен құрып, жарқын да жаз дидарлы сырласуымыздың бас тақырыбы "Алшекең — шежіреші, кенен дарын, халкыньгң кемел ойы, кемеңгері" жəне "Аталар, Алшекеңдер армандаған, елінің болып жатыр дегендері" деп алдық, ардақты əлеумет! Өздеріңіз білетіндей: ол заманалар бұрын өмір сүріп, тарих қатпарлары тасасында калган да, немесе тек ауыл, аудан, аймактық өредегі де адам емес. Сондайақ, ол сенікі де, менікі де, онікі де емес, Алшекең бəрімізге ортақ — біздікі! "Ай ортақ, күн ортақ, жақсы ортақ" делінетін бүкіл халықтық ұғымға тұражақтұлға! Ал кадірлі қонақтарымыз болса, Алшекенді бізден де жетік біледі. Содан да оныңөмір деректеріне жас ұрпактың жады үшін там-тұм тоқталып өтпекпіз.

Жүртшылыкқа"АдайдыңАлшыны'', "АлаштыңАлшыны" атанып, атақ-даңқын айдай элем таныған жерлесіміз Маңғыстаудағы Жыңғылдының шағын дəулетті шаруажатағы Қамысбайұлы Меңдалы отбасында 1894 жылы дүниеге келген. Ежелден өзіндік сыр-шежіреге бай, өнер дарыған, айдынды да айбынды ардақ азаматтар өрбіткен үш түбек өлкеміздің шаршы төр белортасындағы "Құнан ата ұрпақтарының атақонысы", "Алшын, Есірлер ауылы" атанган Жыңғылды — өзара өнегемен септескендердің Үлағат ұясындай сипатымен танылған елді мекен. Жыңғылды — аймақтағы іргелі елді мекен, ең əуелі аудан орталығы, қазір өзімен аттас əқімшілік пен шаруа қожалықтары серіктестігінің орталығы. Ол — аудандағы алғашқы да бірден бір Еңбек Ері Нұрсейіттің, күйші Есір, Арал, Беқен, Əлмүрат, Нəби, Атанғұл, Құбай, Шамығүлдың, сыбызғышы Тайдың, шежіре де шешен, зерделі де зерек Сам, Құлыш, Қожық, Жаман, Нұрнияз, Нысанбай, Алқам мен Алшынның, зиялы да зайырлы əулиелер Беқбауыл, Бəйтілеу, Бегалы, Махан, Айназар, Қараман-ата мен Құнан-атаның, ел қорғаны — батырлар Қожагелді мен Райдың, əйгілі палуан, күш иегері Ермекбай, Мəмбет пен Мұхиттың, атақты оқымысты хажылар Шабар ишан мен Құлмағамбет, Айжанақ пен Шайхы ахунның, елге аян атбегі, құсбегілері Айдарбай, Ақмұхан мен Тілегеннің, белгілі халық емшілері Өрбісін (Сарыбақсы) мен Айтқұлдың, иманжүзді Амандар мен Көшбайдың, мырза Қарағұлдың, əйгілі ақындар Айтуған, Елбай, Сəдулердің, Үлы Отан соғысы жанқешті жойқынында шейіт кеткен, қан майданда қаза болған 128 қыршын-боздақтың туған ауылы, қүт меқені, тұрағы. Содан да атақты Ахмет Жұбанов: "Өнер мен үлгі-өнеге жөнінен Қазақстанды кең жазира десек, Маңғыстау — оның оазисі, ал Жыңғылды — соның нақ ортасындағы гүлбағы дерсің" деген ғой. "Ат аунаған жерінде түк калады", "Түпсіз мұхит айдыны бар асылын, інжу-маржанын тереңіне түндырады" дегендей, ауылдың келешегі де кемелді болып, көсемдей

көрген азаматтар өсірген өрісті де өрелі ауылда Тұщыбекті қоса алғанда 390 қожалық, 2900-дей жан, екі мектеп, балабақша, 4 кітапхана, 6 тұрақты, 2 жүрмелі дүкен, 3 тұрақты, 2 жүрмелі клуб-отау, 2 тұрақты киноқондырғы, елдің тұрмыс кажетін өтеу жөніндегі аудандық комбинат бөлімшесі цехтары, аурухана жəне өңірдегі бірден бір Қазақстан ғылымына еңбегі сіңген қайраткер Естөре Оразақов атындағы "Түщыбек" шұбатпен емдеу санаторий ел игілігіне қызмет етеді. Шаруашылықтың қөлемді де шұрайлы жері, 25 мың бастайқойы, 1500 бас жылқысы мен түйесі, 100-денастам əртүрлі автокөлік, трактор жəне арнаулы техникалары бар. Шаруашылық 1928 жылдан ТОЗ, 1932 жылдан ауыл шаруашылығы (алғашқыда № 7 ауыл, "Зоология" колхозы, 278 үй болған) артелі, 1934, 1937 жылдары одан алдымен "Түщыбек", содан соң "Жыңғылды", "Сырғабеков" ("Үланақ"), "Қаркын", "Орта" колхоздары бөлініп шықты. 1954 жылы бəрі қайта қосылып іріленіп, алдымен Г.М.Маленков атындағы, соңынан (1975 ж.) "Октябрьдің 40 жылдығы" атындағы колхоз деп аталынды. 1969 жылдың қысында бұған аймақтың Шетпе, Онды жерлеріндегі "Жаңажол", "Екпінді" колхоздары біріктіріліп, Куйбышев атындағы совхоз болып қайта құрылды. Соңынан бұдан "Комсомол" совхозы жəне Таушықтағы "Жаңа жол" ірі кара шаруашылыктары бөлініп шықты. Ауылды советтендіру жəне ұйымдасқан ұжымдық шаруагерлік ісі осы ауылда ең алдымен, 1928 жылдардан бастап-ақіске асты. Сондай-ақ, шъш мəніндегі елдігіміздің ертеңі бола алған ауыл мектебі де сол жылдардан — 19261927 оку жылынан бастап үздіксіз қызмет етіп келеді. Ауылымыздың басқондырысын, жаңалықты, жақтағыштығын өзгелердің "Москвада қаулы алынып жатқанда-ақЖыңғылдыда ол күшіне еніп, орындалысын тауып жатады" деп ащылау болғанымен орынды əзілдейтініндей, кай уақытгағы нендейжағдайды болмасын тек қана сергектікпен құп алуға əзір ауыл тұрғындары қазіргі мемлекет иелігінен алынып, жекешелендіру желігі

қиындығына да ең алдымен иық тосып, облысбайтағымыздағы алғашқылардың бірі болып жекешеленіп, шаруа қожалықтары серіктестігі етіліп, "Жыңғылды" жауапкершілігі шектелген серіктестігі" деген аттағылып, қдйта құрылып та алды. Бағытымыз бағдарлы! Елдің еңсесі еекерердей еңсерулі, тек тілейтініміз — мұхит айдынындағы ескеқсіз қайықтың күнін қешпесеқ болтаны, тек талаисыз тасмаңдайлыкқа тап болмағаймыз-дағы... Соның ішінде де Алшындарды өсіріп, өрбіткен Тобыштың Шоңайы үш баласының Тоқсанбайы мен оның Даңынан тарағандардың қай-қайсысы да, əсіресе арғы əкелері Құлынбай, Қамысбайлар да, өз əкесі Мендалының туыстары Еділ, Кенжалылардың да азулылықтан аттондарын ала қашатын, адалдыкқа ғана жүгінетіндігі елжұртын риза еткен. Сонысымен де олар тек ауылдың ғана емес, аймақтың да айтулы ақсақалдары бола алды. Ел ден қойғандардан өрбіген Алшын есқіше де, жаңаша да өте көп оқи алмаған, оған қолы жетпеген. Оның есесіне көргені көп, өмірден түйгені одан да мол, ой-көмбесінің қазына көзі көмескісіз көзелген, ұтымы даңғыл, дара тұлға, барша жұрттың мақтаны болғандығы əркімге аян-ақ. Алшеқең 18 жасында Манғыстаудан Кавказга мал өнімдері артылын, жетістірілетін күш-көлік ретіндегі жалпы жиынтығы 3000 түйелік бірнеше дүркін болған керуен жорығына қатысып, одан əрі сол керуен құрамымен Сухуми-Новороссийск əскери тас жол кұрылысында бастан аяқболады. Елге оралған бойы, 1918 жылдың өзінде-ақ ел мүлдесіне қызмет ететін əскерилендірілген жасаққа алынғысы келгенімен, өзіне белгісіз себептермен қабылданбайды. Ел басқару ісіне араласуды Бозашыдагы Жагалықболысына хатшы болудан бастайды. Содан кейін Кетіктегі болыстық төңкеріс комитеті хатшысы, соңынан оның нүсқаушысы болады. Елдің жаңа жүиеге түсіністілікпен түсе қоюы мүмкін болмай, елде сол жылдары жаппай дерлік бүліншілік етек алады. Өз тұсында Алшекең ешнəрседен де қалыс калмаган,

замана ағымына орай сол кезгі ел басшысының қайтыс болуына байланысты жарияланған үндеу-шақыруға сергекгікпен қараған. Алшекең сол жылы-ақ партия катарына алынды. 1925-1929 жылдары алдымен Александров-Гайда аудандық сот төрағасы, содан кейін Райымберді ауылдары болысы атқару комитетінің төрағасы, содан соң Маңғыстау округтік сотының орынбасары болады. 1930-1931 жылдары жаңа орнаған езілгендер өкіметінің сол түстағы шешіміне сəйкес бай-кулактарды тап ретінде жою, өлке-өңірдегі кулактардың жүгенсіздік əрекеттерін ауыздықтау істеріне бастан аяқ араласып, оған б^сбіліктілікпен басшылық етіп, ел мүлдесі жолыңда аянбай тер төгеді. Талай сəт тап жаулары мен өштескен өшпенділердің, басбұзар бандылардың, тіпті, өңмеңдеген белсенділердің де сойылды сойқанына ұшыраған каймана халқын қызғыштай қорғап, карсылықтардың қантөгіссізақ, өзара мəмілелесіп шешілуіне барынша күш салады. Тап жауларының жағалассыз-ақ, түсіністікпен жанышталуына жанын салады. Жауласу мен жалғаңдықтың жағымсыздығына жауларының да көзін жеткізе алды деуге болардай: сан дұркін сабырсыздыкқа сардарлық кесім жасап, үдере, үрке көшкендерді үйірлеріне қосқан да, елді соған илаңдырған да — осы Алшекең. Аудандағы жер-су бөлімінің басшысы жəне осы істердің аймактықтұрақты өкілі екендігіне байланысты бүдан кейінгі жылдары тау бойы елді меқендеріндегі ауылдарды бір мəміле-қелісімге келтіріп, бүкіл елді советтендіру, колхоздандыру ісіне тікелей қатысып, ең алдымен оны түбектің Жыңғылды ауылында өз қолынан қалыптастырған. Байлардың толқу наразылығы кезінде өңірдегі мал саны күрт кеміп кетіп, бар күнелтіс көзі тек малға ғана караған шаруалар хəлі нашарлаған үстіне күйзеле түсіп, өлкелік өкілетті орындардың 1932 ж. 17 қыркүйектегі арнайы өкімімен орталықтан акша-каражат, киім-кешек пен өндіріс тауарлары, астық пен əртүрлі басқа да азықтүліктер бөлінеді. Атырау мен Ақтөбе аймағы аудандарынан Маңғыстауға мал беруге шешім жасалады. Бұл игілікті де

басбілжтілікті аса қажет етер, қиын-қыстау іске Алшекең таңдалын, қатарынан бірнеше жылдар бойы əлденеше рет қатысып, білгірлік пен ұйымдастырушылық, тапқырлық өнегесімен талай сəт танылады. 1933 жылы Гурьев аймақтықсоты мүшелігіне қабылданып, қызмет етеді. Аймақтың жер жағдайын, табиғат тілін, ел тағдырын, шаруа тегін зереқтікпен жете білетіндігіне, аса құнтты ұйымдастырушылық рөліне орай Алшеқең аудандағы ең белді қызмет — жер-су бөлімі басшылығы ісін көп жылдар бойы мінсіз атқарады. Содан да 1935 жылы Қазақстанның XV жылдығы тойы қарсаңында ауданның бірқатар баска да басшы-қосшы енбеккерлерімен бірге Алшекеңе Қазақстан Жоғарғы Үкіметінің арнаулы юбилейлік үлгідегі Құрмет грамотасы табыс етіледі. Алшекең 1937 жылдың кыркүйегіне дейін аудаңдық кеңес атқару комитетінің төрағасы болып істей жүре, 1935-1937 жылдары Қазақстан Орталық Үқіметінің арнайы жəне төтенше өқілі ретінде Маңғыстау өңірі мен бүкіл Атырау аймағынан 1928-1932 жылдардағы ашаршылық пен алмағайып аласапыраңдар тұсыңда туған жерді тастап кеткен, босқыншылыққа ұшыраған туыстарды елге оралтуға да атсалысады. Алшекең сол тұстағы баска да елдің игі жақсылары, басбіліктілері сияқты жаппай жазалау науқанына кайтақайтаұшырап, 1937-1945, 1948-1955 жылдар аралығында жазықсыздан жазықсыз жапа шегіп, өзі қолдау жасап, өзі қолдан құрған үгаметінің түрмесіне қайталап та қайырмалай қамалып, тағдыр тауқыметін тартын, айдау ауыртпалығын, қамау қиыншылығын көріп, неше түрлі қиындықтар қыспағына алынганымен, ақи-таки ақталып, Гурьев обкомы бюросының 1956 жылғы 27 сəуірдегі жəне 28 маусымдағы кдулыларымен ұзақ жылдар үзіліс тапқандай болған партияға мүшелігі де, мүшелік стажы да қайта қалпына келтірілді. Бұл өз тұсында баға жетқісіз де жəне мүмкін де бола бермейтін зор жетістік еді. Сөйткенмен, оның ақырында сол бір алые айдаулардан аман-есен елге оралғанымен, саналы ғұмырының түйдей 16

жылының азапты айдалуда өткендігінің туған ел-жұрты көсегесін көгетудегі өз арманы, ойы, аңсары арыныньгң шырқауларға шығандауына біраз күрмеу болғаны да капиясыз ақиқат. Азатгыкқа қол жеткенінің өзінде де ел жалғандыққа бармаса да, замана тарымшылығына орай мүлде кібіртіктемеді, аңдап сөйлеу, аңдап басу керектігін, тіпті, сезбеді деуге болмайды. Ол өзін өзі тежеп ұстады, бойын емін-еркін тіктеп, ой даңғылын барынша көсілте алмады. Қандай қысылтаяң сəттерде де абзалдық пен азаматтықты — баға жеткісіз бағдар, ар-ұжданды — айнымас темірказық тұтын, мүмкіндігі болған жағдайының өзінде де мансап биігін ешқашан малданбағаңдығының өзі нағыз адамгершілікке тəн, неткен сарабдал сардарлық болған десеңізші?! Азат боп келгеннен кейін де жəне оның аралығында да, негізінен, ол қазіргі қең жазира қоныстар — Үстірт, Қаракұм, Сам өңірлері толықигерілуіне бастамашы болын, аймағымыздағы бұлақгар мен көздерді, шығыр, керіз, тоған, бөгеттер күйлерін, ойдағы-қырдағы құдық-шымырауларды аршыттырып, əйкелдетіп, шегендеттіріп дегендей қалпына келтіртіп, жаңадан да қаздырттырып, бəрін де картаға түсірттірш, аймақтың су құрылысы саласы басшысы қызметін тындыра атқарып, шаруашылық салаларының кепкен кенезесін суға деген кенделіктен құтқарын, бүкіл өңіріміз шаруашылығының тез арада қайтадан еңсе көтеріп, сол тұста жəне одан кейінгі жылдарғы шалқи өркендеуіне өзінің бар азаматтық абырой-даңқ, ар-ожданымен тетік бола білгендігін казіргі облысымыздың бұрынғы тұрақты тұрғындарына тəптіштеп айтып жату — басы артық сөз. Халкыныздың қадірмені Алшын карт — өзінен бұрынғы бабаларының алдындағы ұрпақтық парызын да, тұстас тіндестеріне замандастықміндетін де, казіргілер қастерлерге татырлық қарыздардың хақын да еселей өтеп, тіпті келер үрпақка деген сый-сыбағасын да қапысыз сомдап, баршаның алдындағы өз азаматтық та ақсақалдық абыройарын алдын ала ақтап кеткен аға ұрпақ өкілі. Алшекен елдің ой шамына от беріп, өз халқын түңілердей түнектен,

көркеуде надандыктан арылтуға барынша септескен, шешен де шежіре, зерделі де зеректігімен ерекше танылып, өз өлке-байтағымыздың, өз өңір-аймағымыздың өткен-кеткен тарихын, этникалық тегін, халықтыққалпын, мəденитұрмыстықсалтын, дəстүрлік, болмыстық бітім-бейнесін — этнографиясын, ұлттық рухани, философиялық танымын, діни-этиқалық нанымын, мəдени-тарихи есқерткіштік жəне əдеби-аңыздықмұраларын, жер жағдайы мен табиғатын, шаруашылық сипатын, оның үтымды ұйымдастырылуын, болып өтқен сан саланың сардар саңлақтарын, ономастика-топонимикасын, архитектуралық үйлесімін, оның бітім-кейпі мен келіс-келбетін, сөздер тегін — этимологиясын, аймақ түсіндірме сөздіктерін, тіпті, салыстырмалы говор-диалеқтісін академиялық негізде тұтастай да, салалап та жəне қезең-дəуірлері бойынша да жіктеп, бастан-аяқтектеп, тынсымдар тұңғиығын тексере зерттеп, заңғардай биіктік пен əлемдей кендікте, əмбебап ойлылық, телегейлі теңіздей тереңдік, зымырандай жүйткіген жүйріктіктегі тебіренген ойы мен сезім санасын сарқа жұмсай, өзіне күш сала жүріп, біздің елдігімізге, аймағымызға тəн барлық дерек-талдамаларды түбегейлі түйіндеп, ғылыми ортаға шашаусыз табыс еткендігінің өзі өңір-өлкеміздің өзгелер алдындагы танылым, өре-өрісін еселеп, қемелді келешек ұрпақтарымызды мақтаныш жəне куаныш сезіміне құндақтары сөзсіз. Біздің бүлай деуімізге басты негіз — өмірге ғасырларда бір келердей музейлік сиректіктегі дара дарын иесі — Алшекеңнің ғылыми ортаға ұсынған жоғарыда аталғандай сан салалы деректемелері өз зерделі зерттеушілері қолына тиіп, түбегіміз жəйлі қазіргі түбегейлі де орныкты ойтүйіндердің энциклопедиялықнегізі бола алып отырғандығы. Айтылғандардың бəр-бəрін түгендеуге тырыспағанның өзінде де Алшекең берген бай дереқтемелердің М.Əбдіхалықов, Ғ.Қайырбеков, Ə.Сəрсембаев, Х.Ерғалиев, Ə.Кекілбаев, Е.Өмірбаев, ҚСыдиықов, Ф.Оңғарсынова, Ғ.Айдаров, А.Жұбанов, А.Медоев, М.Меңдіқұлов, С.Шалабаев, М.Жанəбілов, С.Қожабаев, М.Тұрсынова,

Ү.Қыдыралин, М.Жолдасбеков, С.Омарбаев, С.Садырбаев, Ө.Жəнібеков, С.Санбаев, Ө.Қалбаев, А.Сейдімбеков, Д.Қанатбаев, М.Мағауин, Ө.Оралбаев, У.Қайралапов, С.Нұрмағамбетов, И.Орынбаев, Т.Медетбеков, М.Əбуов, М.Неталиев, С.А.Костенко, В.Н.Мацкевич, С.Тілепов, І.Шыртанов, И.Сариев, О.Назарбеков, Ə.Спановтар сияқты авторлардың "Октябрь арайында", "Түлеген түбек", "Маңғыстау", "Қазыналы түбек", "Маңғыстаумонологтары", "Акберен", "Манғыстауаңыздарыменакикаттары", "Ақынжыраулар", "Маңғыстау маңғаздары", "Маңғыстау мұралары", "Ұйқыдағы арудың оянуы", "Маңғыстау қазақтарының говор-диалеқтісі", "Жомарт өлқе — Маңғыстау", "Маңғыстау — қазыналы да түлеген түбек", "Маңғыстаудақеңес өкіметінің орнауы", "ХІХ-ғасырдың екінші жартысындағы Маңғыстау қазақтары", "Қасиетті мекен", "Ашықаспан астындағы музей", "Кумбір-күмбір күмбездер", "Біз əулиелер əулетіненбіз", "Батые Қазақстан мен Манғыстаудың архитекіуралықескерткіштері", "ОрхонЕнисей мəдени есқерткіштік мұралары1', "Фольклор жəне жыраулық дəстүр", "Үш жүз алпые екі əулиелі Маңғыстау", "Маңғыстау — əдеби, мəдени мұралардың сарқылмас көзі"" "Адай касіреті", "Əкеден жеткен əңгіме", "Маңғыстау тарихының беттері", "Маңғыстау мұнаралары", "Замана бұлбұлдары", "Замана пернелері", "Сайрап өткен бұлбұлдар", "Сүйінғара,", "Қүй", "Күйтəңірі", "Қүй — кұдірет", "Елеңалаң", "Үркер", т.б. бірнеше ондаған əдеби жəне ғылымизерттеу мұралары мен көркем очерк жəне өмірбаяндық сипаттағы материалдардың жазылуына негіз бола алғандығы əркімге-ақаян. Аймағымыздың арқа сүйер абызындай салиқалы сардарымыз, ардақ тұтар мақтанымыз Алшекең 1979 жылы 85-ке караған шағында алшаң басып жүріп-ақ арамыздан кете барды. Зираты — өз атақонысы Жыңғылдыңағы Құнан атасының қауымында. Басында ел-жұрты, ұлан-ұрпақтары орнатқан ақ ордадай қүмбезі бар. Алшекеңнің өзінен жəне туыстарынан тараған ұл-қыздары, ұлан-ұрпақтарының өзі — бір қауым ел. Олардың бəрі де ел сыйлысы болтан ата

есіміне сай еңбек етіп, сан салада қапысыз да телегейдей тер төгіп жүр. Бəрі де бүгін елмен бірге атасының ғасыр тойына катысу бақытына ие болып, той қонақтарына мінсіз қызмет етіп, олармен жарқын жүздесіп отыр. Біздер барлық тойға катысушылардың атынан Ырзабек, Бурабек, Казихан, Балым, Несіп, Ғыная, Сəнбибі, Шəнсия, Əмірхан, Ізбасар, Ғалымдарды жəне барша Құлынбай, Қамысбай балаларын қуанышты қүндерімен құттықтап, дендерінің сау, жандарының жайдары бола берулерін тілейміз. Алшекендер мəңгіге ұмытылмақ емес. Қай жағынан алғанда да монолиттей тұтас тұлға Алшекеңнің елімен бірге өлшеусіз өмір кеше беруін кара ормандай халқы қапысыз қамдады. Осы мерейтой — соның айғағы! Сол үшін де баршамызға ортақ ардағымызды, салиқалы сардар, сан салалы сайрауы бар сандуғаш-бүлбұлымызды, қандай жағдайда да ақиқаттың ақ жолының ақылгөйі де айқайшысы бола алған, ел мұң-мүлдесінің шын мəніндегі жоқшысын ағымыздан жарыла, əрдайым еске аламыз. Өнеге мен үлгі, ұлағатқа толы эр сөзін ел жадына саламыз. Базархан Сүйеуов МАҢҒЫСТАУ ТҮБЕГІНІҢ МАҚТАНЫШЫ Ақылгөй, шешен, шежіреші, этнограф Алшын Меңдалыұлының туғанына 100 жыл толуы мерейтойы Шетпе кенті мен Жыңғылды ауылында екі күн бойы дүрілдеп өтті. Ата мен ананы пір тұтып, атағын асқақбиікке көтеріл өскен жұрттың тарихи сынында талай қыдырып, талай тірілгеніне уақьгт куə. Сол төреші уақыттың шындығы мен шежіресін көңілдер көмбесінен шыгарып, саналар сандығыңда сақтап, жадынын жазирасында жазып кдлдыру арқылы бүгінгі үрпақка жеткізген жайсаңдар мен жақсылардың катары некен-саяк. Осы тектес біртуар, сирек кездесер кабілет иесі, аты алты алашкд асқан Алшын қарттың бүтін бір

ғасырлық ғүмырындағы бастан кешкен қияметі мен қызығы, ғибраты мен өнеге-үлгісін, екінші мəңгілік өмірін тұлпар шығар құлынды бие құрсағында жатқанда-ақ қапысыз танитын айналайын халқымның асыл азаматтары айтудай айтын, жеткізудей жеткізді. Тегін — атасынан, тілін — анасынан таратып үйренген түбектің көзі ашық, көкірегі ояу, үлкен-кішісі бірдей Маңғыстаудың маңдайға біткен майталман мақтаныштарының бірі, шешендік өнер шебері, ақылгөй абыз тойына арналған акжарма ақ тілектерін толассыз ағытты. Алшекең рухын көтеріп, əруағын риза етер құгтықтаулар мен жеделхаттар сонау астана — Алматыдағы ақын-жазушылар Ə.Сəрсембаев, Х.Ерғалиев, Ə.Кекілбаев, Б.Қорқытов, ғалымдар С.Шалабаев, Ө.Жолдасбеков, артист Ш.Мусин жəне баскалардан келіп жетті. Əмбеге əйгілі ғалым Ə.Марғұлан тірі кітапқа теңеген, тебе би біліктілігін берген тұлғаның айбынын асырар ағылтегіл сырлардың ағынын іркіп, іріктеп біраз ықшамдап үсынғанды ұнасымды көрдік. Қазақстан Республикасының мемлекеттік хатшысы, Халық жазушысы Ə.Кекілбаев: "Бүгінгі Маңғыстаудың өшкені жанып, өлгені тіріліп, түтіні түгенделіп, бауыры бүтінделіп жатқаны, ең алдымен, тұлабойы мен өзегіне осы маң даланың қасіреті мен қайратын қатар құйып алған арғы-бергі үлы перзенттердің аркасында деп ұққан жөн. Маңғыстаудың еліне пана, жеріне қорған болған сондай атан жілікті, арқар мүйізді алып перзенттерінің бірі, сөз жоқ, Алшын Меңдалыүлы. Біз Алшекеңді өз жерінен, ер елінен безіп кетердей аса қастерлі кезеңце елдің бұйдасы байланған алып діңгегі болды деп білеміз. Ол сол нəубет жылдарында тоз-тоз боп бара жаткан елдің бүтіңдігін сақтап қалды. Мұны əркдйсысымыз ұмытпауымыз керек. Əрине, Алшекең солай етуге тиісті де еді. Өйткені, оның тұлғасын да, тұрпатын да Аллатағаланың өзі Маңғыстаудың касиетті топырағынан илеп жасаған. Оның сөзінен Маңғыстау жусанының исі бұрқырап, оның ойынан Маңғыстау даласыныңшалқар кеңістігі ашылып, оныңқарекетінен Маңғыстау мінезі көзге ұрып тұратыны сондықтан.

Алшекең Маңғыстауға өзінің бойындағы сүйіспеншілігін де, күш-қайратын да, сөзін де, шежіресін де, ақылын да, айбынын да — бəрін-бəрін берді. Ал оның ұрпағы Алшекеңнің қайтпас-кайсар рухын таспен сомдап, тұғырға отырғыздьі. Өсіңіздер, өніңіздер, өрқендерің жайылсын!" Маңғыстау аудаиының əкімі А.Крртбаев: "Бүгін біз өзіміз ғана емес, өзгелер де ден қоярдай осынау ғажап өлкеміздің өткенін тебірене шежірелеп, оның замандар бойғы түнерген түпсіз арғысын ұрпаққа шашаусыз табыстап, сонысы арқылы баға жеткісіз игі іс тындырып кеткен абыз-ардағымыз Мендалыұлы Алшеқеңнің ғасыр тойының кең құшағы аясында отырмыз. А.Мендалыұлы Жыңғылдыдағы шағын шаруа жатағында 1894 жылы дүниеге келген. Арғы əкелері туысынан əділдікке жүгінген, адал жүріп, ақ сөйлеушілігімен жүртына жаққан. Ауылдың ғана емес, аймақтың ақсақалдары бола алған. Терең оқымағанмен, Алшын өмірден қөп қөріп, көп түйіп, ұтымы даңғыл, ақыл кешені үлкен парасат иесіне айналған. Ерте есейген есті жігіт он сегізінде-ақ Маңғыстаудан 3000 түйе алынған Кавказ жорығына катысқан. Ел басқару ісіне араласуды Бозашыдағы Жағалық болысына хатшы болудан бастаған. Кетіктегі болыстық төңкеріс комитетінің хатшысы, Александров-Гайда аудандық сот төрағасы, Маңғыстау округтік соты төрағасының орынбасары болған. Отызыншы жылдардың содырлық сойканына ұшыраған халкын қызғыштай қорғап, жікке бөлінген жұртты мəмілеге келтіруге тырысқан. Сан дүркін сабырсыздыққа сардарлық кесім жасап, үдере көшкендерді үйірлеріне қосқан. Аудандық жер-су бөлімінің басшысы бола жүріп, тау бойыңдағы елдерді қеңестендіруге, ұжымдастыруға белсене қатысқан. Мал саны күрт кеміп, шаруалар халі нашарлаған 30-шы жылдары Атырау мен Ақтөбе аймағынан мал əқелуге үлкен еңбек сіңірген. Орталықтан ақша-қаражат, киім-кешеқ, өндірістік, азық-түлік тауарларын жетістіруде ұйымдастырушылықөнегесінтаныткан. 1935жылдан 1937 жылдың қыркүйегіне дейін аудандық кеңес атқару комитетінің төрағасы бола жүріп, үкіметтің Төтенше өкілі

ретінде 1928-1932 жылдары ашаршылықтан босқандарды туған жерге қайтаруға басшылық етеді. Алшекең сол тұстағы игі жақсылар сияқты накақ жалаға ұшырап, 1937-1945 жəне 1948-1955 жылдары жазаланады. Жер аударылып, абақтыларда ұсталады. Содан 1956 жылы ақталады. Туысынан төзімді, жаратылысынан көнбіс жан тағдыр тауқыметіне, айдау ауыртпалығына мойымай, азат боп келгеннен кейін де ел қадесіне жарарлықкүш-қайратын аямайды. Үстірт-Сам Қарақұм өңірлерінің игерулеріне бастамашы болын, аймағымыздың бұлақтары мен қөздерін, керіз, тоған, бөгеттер жүйелерін, құдық, шыңырауларды аршыттырады, қалпына келтіреді. Аудан аймағын игерудің картасын түсірттіруге жан салады. Өзінен бүрынғы бабалар өсиетіне адал, кейінгі ұрпакқа көп мұра калдырған Алшекеңнің ғылыми ортаға табыстаған дүниелерінің өзі кисапсыз". Облыстық Мəслихат Депутаттар жиналысының хатшысы ТАйдарханов: "сөз сөйлеп, эр кезеңнің өз сауал, өз жауабы бар екендігін, адамның дүниеге рухани өсу үшін келетіндігін, заманның заманға жетелейтін осынау ғажайып байлықтың ғажайып жандарды өмірге келтіретіндігін, сондай санаулы перзенттер санатындағы Алтын Мендалыүлының "өлмеске аяқ басқанын" ақын тілімен айшықтады. Қазақстанның ғылымға еңбек сіңірген қайратқері, филология ғылымының докторы Ғ.Айдаров үлттық Ғылым Академиясының тіл білімі, əдебиет тарих институтының атынан тілектестік арнай келіп, өзінің Алшын қартпен қездесулерін деректер негізінде айтып берді. Түркітанушы ғалымның Алшекеңнің дауысын жазып алған таспаны той үстінде оның ұрпактарына тапсыруы тындағаңдардың бəрін толқытты. Облыс əкімінің орынбасары С.Керелбаев Алшын Мендалыұлының Маңғыстау үшін үлкен əріппен жазылатын есім екендігін, киын-қыстау жылдардагы еңбегінің өлшеусіз екендігін баяндады. Ал облыстық білім беру жүйесі қызметкерлері кəсіподағы комитетінің төрағасы К. Мырзабаев сала қьізметкерлерінің шынайы тілектестігін жеткізді.

Жоғарғы Кеңестің ғылым, білім жəне жаңа технология жөніндегі комитетінің төрағасы, ғалым Ө.Жолдасбековтың жолдаған хатының мазмұны мынадай: "Халық мақтанышы, еңбегі еліне əйгілі, үрпағына үлгі Алшын Мендалыұлының туғанына 100 жыл толыпты. Бүл Маңғыстау өлкесі үшін үлкен той. Алшын аксакал өз халқының жадында мəңгі сақталады. Оның мүраға қалдырған еңбектерін жаңаша бағалайтын уақыт жетті. Халқымыздың асыл сөз байлығын толықмеңгерген оның өмірі мен шығармашылығы жастарға үлгі болып кала бермеқ. Үміт пен сенімді ұштап, ұрпаққа өнеге-тəрбие ұстар, ағайынның ауызбірлігін танытар жайдың келісімімен Алшын ғүмырының ғибраты арқылы келтіріп, мерейтой мазмүнын ашуға атсалысқан Жаңаөзен қаласының əкімі М.Əбілханов, ардагер карт ҚСүйірбаев, Қарақия ауданы əкімінің орынбасары С.Сайымов, Бейнеу аудандықмəслихатының хатшысы А.Өтегенов, атыраулық қонақ Н.Бижанов жəне басқалар жүрекжарды тілеқтерін жеткізіп, сый-сияпаттарын ұсынды. "Мəселе той жасап, табақтартын, жілік кеміруде емес" — деді, Түпқараған ауданы əкімінің орынбасары Т.Қожабеков, — мəселе — елдің мерейін өсіруде, елдің елдігін анықтауда. Асылында Маңғыстаудың жерасты қазынасы мен рухани қазынасының арасында белгілі бір көзге түспес байланыс бар. Жарықтық Алшекем теренде буырканған мол байлықтың қойнауға сыймай, қатты толғантқан кезінде жер үстіне адам қалпында атып шыққан көрінісі сияқты, өйткені көл-көсір шежірені есте сақтап, тарам-тарам қылып айтын, жеті атасын білмей тұрған адамға оның жетпіс атасынан бастап жалғасатын тізбегін құрастырыл беруі қүдірет емей, байлык емей немене? Оның нақты тарихи деректермен дəлмедəл үндесіп жатуы — бір өзі архив, бір өзі зерттеуші, бір өзі зерделеуші, бір өзі айтушы, бір өзі жеткізуші болғандығын байқатпай ма? Мүны феномен демей, не дейміз? Осындай ұлды дүниеге келтірген топырақтан айналып кетпессің бе?! Өлкеміздің ары мен абыройы іспетгі аксакал берісі Алшынға, арысы Алашқа мəлім.

Түлғасы маңғаз жаткаи тауларымдай, Ақылы Атыраудың аумағындай, Апшекең — қүдіреттің тартқап сыйы Крдаіған Ерсарының қайрағындай. Түбіне сүңгіп кешіп тарихтың, Халқын ол шежіремеи сан үпытты, Ел қазір аңыз кылып айтып жатыр Болғанын Аішекеңдей акиықтың... Шетпе

кентінің батыс бетіндегі № 3 орта мектептің алдына халық қисапсыз жиналды. Тілі былдырлап жаңа шыккан бөбектерден бастап еңкейген картка дейін осында, əлдебір қуанышты күткендей. Көгілдір білім отауының бүкіл шəкірті тыста араның үясындай гуілдейді. Əлден соң төңіректі тербеген тəтті əуендер тыйылып, № 3 орта мектепке Алшын Мендалыүлының есімін беру, ескерткіш ашу рəсімі басталды. Рəсімді аудандық білім бөлімінің меңгерушісі А.Байназаров ашып, Алшекең мүсінінің перде жамылғысын түсіру қүрметі облыс əкімінің орынбасары С.Керелбаев, тюрколог-ғалым Ғ.Айдаров, аудан əкімі А.Қартбаев, акын Т.Медетбеков, аксакал Т.Түйебаевтарға берілді. Кішкенеден кейін тастан қашалған Алшекең түлғасы көппен жүздесті. Жас мүсінші Көшер Байғазиевтің тұңғыш еңбегі қалай айтсаң да мақтауға тұрарлыктай. Алшекеңнің жарастығы мол жақсы өмірін күллі жұртына жария етуге, жүлдызды гұмырын жалғауға жанашырлық жасап, күш-жігерін жүмсаған, ата өсиетіне ынтызар көпшілік Жыңғылды басындағы оның мүрдесі жатқан қауымдыққа барып, рухына дүта бағыштады. Содан соң керуен ж^бын жазбай, "Қаркынның" кең қолтығына қаздай тізілген күмбез киіз үйлерге қарай сап түзеді. Жыңғылдының ж^лыныңцай шығыска карай сүлаған Актау жондары жұлдыздары жымың қаққан мақпал кеште сүлбаланып, əлде бір алып суретті дүйім халыкқа сыйлай салғандай эсер етті. Осы сиқырлы суреттің нақтөріндегі дала сахнасын сəнге бөлеп, əнге бөлеп акындар мен өнерпаздар шьгқты алқалаған əлеумет алдына. "Əу" деген

сайын əруақтанып, арқалары қозғандардың арыны додада қызып, дүбірде дараланды. Алшын туралы əн аспандатқан жыңғылдылық Рахима Шамшадинованың сыңғырлаған үні құлды қоңырау іліп қойғандай тыңдаушылар кұлағында ұзақ сақталды. Оңдылық шопан Қаби Таласбаев суырыпсалмалықтың сыңайын танытып, табан астында төгілген шумақтарды шежіреші карт жайлы дүниеге айналдырды. Ақындар К.Ыбыраев, А.Өтегенов, САдаев, Н.Ділжанов, А.Ербозов, С.Нұржановтар мерейтойда атаға арналған жыр шашуларын тындаушылар талғамына ұсынды. Термеші Ш.Сабытаев, Қ.Құдияров, əншілер Р.Жалғасбаев, Т.Раханова, А.Аккүловтардың өнері барша жиналғандарды риза етті. Айтыстың қиясына түңғыш кадам басып, жаңа өрлеп келе жатқан Оңды орта мектебінщ окушысы Насихат Тасымбаев өзінің үлкен мүмкіндігі бар екендігін қүмəнсіз танытты... Қарқынның бəйге алаңы — абыр-сабыр, толған адам. Ертеңгілік күн ақ уыз сəулесін ұйытып тұр. Топтан озып тұлпар мінгендер тізгіндерін тарта ұстап, əлденеге құлақ түргендей. Жүргізушінің ескертуі естілісімен сытылып шығын, сымға тартқандай бір түзу бойына тізіле қалды. 36 құлақ қайшыласып, жібекжал толкынданады. Жараған атгар шарасынан асуға шақ, көздерінде — ұшқын. Құйрықтарын шарт түйген жүйріқтердің үстінде — бастарына шаршы орамалдарын байлап алған 18 бəйге бала, бір-бір үміткер. Аңысын андып, айнала аңтарылған жанкүйерлерде əралуан сезім, жүз тарау ой — кімнің мерейі үстем болып, қайсысының бағы жанар екен? Бақшаба ма, бап шаба ма, болжам айту киын. Сөйткешпе болмай, қоңыр қүз бояуын өңіне қөшірген өңір лап қоиған арғьгмақтар тұяқтарының дүрсілінен оянып, жанданып жүре берді. Жүздеген жанарлар оқыс елендесіп, қарашықбіткен қара оздырмаған қанатты арғымақтардың соңынан ілесті. Алғашқы айналымда-ақжүйріктер жүйткіп өте шыққан. Жан-жақ азан-қазан, бір гулесіп қалды. Делебесі қозған дүйім жұрттың дегбірі таусылған. Сəуегейлік айтып, сөздерін сан-саққа шаптыртады. Бəйгенің жөні бір бөлек-ау, шіркін!

Аламан бəйге. Өрмек жүзі ауысымен қос арғымақ қатарласып, өзгелерден үзіліп, қөш бойы ұзай берді. Шідерлігі жуандау, бота тірсегі тояттаған бүркіттей салқы төс, жалпақ жауырынын жылтыратып терге буған, адымын алысқа тастайды. Күміс тұяқтары күмбірлеп ұшып түсер ме екен, қайтер екен?! Қарғыншыл, Қашағаншылдың сайы. Шашасына шаң жұқтырмай, тек ауа кақтырып ұшып бара жаткандай. "Күлікті қөмбе басынан қөрсет" деп айғайлайды бір кəрия. "Шын жүйрік алдына кара салмайды, шаң жұтпайды" дейді біреу. "Тіфə,тіфə, кара аттың канаты бар секілді" дейді шырайлы бойжеткен. Енді бір сəтте карақат түсті сəйгүлік қүйындай акты. Желдей жүйткіп жиреннің алдын кесті, мəреге таялған сайын қүтырынды. "Сілте камшыны, жібер тізгінді!" — бəйге алаңын осылай деген нөпір шу көмкерді. Қол созым кдшықтықта кара ат озын, соңғы айналым сызығын кесе берді... Аламан бəйгеден алуан сезім арқалап, көл-көсір куанышка бөккен сейіс Үттібай Нұржанов жеңіс сыйлаған сəйгұлігінің тер моншақтаған жалын сипап, жүзі нұрланып тұрды. Жетібай кентінің Мүнайшы коммуналдық шаруашылық кəсіпорны атынан бəйгеге катысып, бірінші келген шабандоз бала Нұрқат Төлесінов жүлдеге берілген түрлі-түсті телевизор мен масаты кілемді қызықтағанша жанкүйерлері аяғын жерге тигізбей көтеріп əкетті. Мəреге еқінші жеткен шайырлық Қайыр Тұрабаев пен үшінші орын алған Ақберді Жүнбасовқа да кілемдер сыйланды. Жорға жарысында ондылық Қаби Таласбаевтың мерейі үстем болса, тай жарысында шетпелік Ерлан Жамансариннің бағы жанды. Аталған жеңімпаздардың жүйріктеріне калы кілем жабылды. Алкалаған əлеумет бұдан соң түрлі спорттық шараларды тамашалады. Екі күн бойы адамдар жадына жақсы дəстүр, жарасьгмды салттың салтанатын орнықтырған Алшекеңнің мерейтойы саябырсып, сабасына түскен сыңайлы. Мың-сан көңілдерге гүл бітіріп, ізгілікті ойларға шуаққұйған нүрлы шақ кіреуке күз кабағы да білінбей, шетсіз-шексіз таулар бойына шырай жүгіртті. Күн ұясына батута айналганда айнала акқаймақ

сəулеге оранып, сəнді күй кешті. Қазан айынъщ алғашқы жүлдызы туар күннің қызығын жалғап, тойға келген көшкеруен қайткан құстардай тізіліп бара жатты. Осының бəрін болдырған, көңілге шуаққондырған əуселең биік, əлеумет!" Бірғшіи Байекеев АЛШЫН МЕНДАЛЫҰЛЫ ҰРПАҚТАРЫНА Бүгінгі Маңғыстау өшқені жанып, өлгені тіріліп, бүтіні түгенделіп, бауыры бүтінделіп жатқаны, ең алдымен, тұлабойы мен өзегіне осы маң даланың қасіреті мен қайратын қатар құйып алған арғы-бергі ұлы перзенттерінің арқасында деп ұққан жен. Маңғыстаудың еліне пана, жеріне қорған болған сондай атан жілікті, арқар мүйізді алып перзенттерінің бірі, сөз жоқ, Алшын Меңдалыұлы. Біз Алшекеңді елжерінен, ер елінен безіп қетердей аса қатерлі кезендерде елдің бүйдасы байланған алын діңгегі болды деп білеміз. Ол сол нəубет жылдарында тоз-тоз боп бара жаткан елдің бүтіндігін сақтап қалды. Мұны əрқайсымыз ұмытпауымыз керек. Əрине, Алшекең солай етуге тиісті де еді, өйткені оның тұлғасын да, тұрпатын да Аллатағаланың өзі Маңғыстаудың касиетті топырағынан илеп жасаған. Оның сөзінен Манғыстау жусанының иісі бүрқырап, оның оиынан Маңғыстау даласының шалқар кеңістігі ашылып, оның кареқетінен Маңғыстау мінезі қөзге ұрып тұратыны сондықтан. Алшекең Маңғыстауға өзінің бойындағы сүйіспеншілігін де, күш-қайратын да, сөзін де, шежіресін де, ақылын да, айбынын да — бəрін-бəрін берді. Ал оның ұрпағы бүгін, міне, Алшекеңнің қайтпас-қайсар рухын таспен сомдап, тұғырға отырғызынты. Өсіңіздер, өніңіздер, өркендеріңіз жайылсьга! Əбіш Кскілбаев

МАҢҒЫСТАУ ӨЛКЕСІ ТҰРҒЫҢДАРЫНА Халық бірегейперзенттершің естеліктерін есінде сақтап, ұмытпай мұра-еңбектерін ұрпақтарына жеткізсе — елдігшің белгісі. Манғыстау топырағына белгілі халық мақтанышы, еңбегі еліне əйгілі, ұрпағына үлгі Алшын Мендалыұлының туғанына ІООжыл толыпты. Бүгін Маңғыстау өлкесі үшін ұлы той, халық үшін мəңгі бақытты сəт, ол — елінің ерлігі мен өнегесін ұрпағына паш етқен шежіреші Алшын ақсақалдың ғасыр тойы. Қазан төңкерісінен кейінгі аумалы-төкпелі сол бір қиын кезде халқының көшбасшысы бола білген, тағдыр еншісіне жазған қиындықты да бір кісідей көтере білген, қазақ халқы тарихының əмбебап білгірі, шежірешіэтнограф Алшын ақсақал өз халқының жадында мəңгі сақталады. Оның мұраға қалдырған еңбектерін жаңаша бағалайтын уақытжетті. Халқымыздың асыл байлығын толық меңгерген оның өмірі мен шығармашылығы жастарға үлгі болып қала бермек. Елінің егемендігін ежелден аңсаған, халқының мол мұрасын ұрпағына жеткізе отырып, ғылым мен білімнің көркеюін көксеген, топырағының асын байлығын, халық қазынасын игеруді мақсат тұтқан — əкенің баласы емес, адамзаттың ұлы бола білген асылдарымыздың арманы орындалар шақ қелгендей. Маңғыстау өлкесінің байлығы өз еліне қызмет етер шақты армандаған Алшекендердің асыл ойын ұрпағы жүзеге асырмақ. Еліміз жеке тəуелсіз ел болып, желкілдетш ту көтерді. Іргелі елдермен тең, иықтас, үзеңгілес болды. Осындай халықтың тəуелсіздік қуанышына ортақ Алшын Мендалыүлының ғасыр тойының нақ келуі, тойдың тойға ұласуы жарқын азаматтар өміріне жаңаша келу емес пе?! Оның жарқын өмірі мен еңбектері жас үрпақ үшін тəрбие ғана емес, егемен еліміздің болашагы мен келешегіне қызмет етер ұрпаққа үлгі-өнеге. Республиканың сан мыңдаған қоғам қайраткерлері мен жүздеген ғалымдары атьгнан Алшын ақсақалдың осы тойымен оның жерлестерін

қүттықтап, оларға баянды бақыт, шалқар шабыт, қажымас қайрат, еңбекте табыс тілеймін. Асылдарымыздың əруағы қолдасын! Ө.Жолдасбеков, Жоғарғы Кеңестің ғылым, білім жəне жаңа технологиялар жөніндсгі комитстінің торағасы, ғалым. КЕМЕЛ ОЙЛЫ КЕСЕК ТҰЛҒА Алғашқы кездесу. 1936 жылы Кызылсай деген жерде ағайынды 9 отбасы шикі балшықтан салынған бəкене үйлерде отыратынбыз. Мал қорасы іргеде. Бір күні қүлаққа таңсық, əжептарқы дыбыс ойын қызығына берілген шиборбай, қарасирақтарды елең еткізді. Шашылған асыктарды жинауға шамамыз келмей, асығыс солай карай еңсерілдіқ. Екі көзіміз терт болып телміргенше крңыздай домаланган əлдене жакьіндап қалды. Бұрын-сонды көрмеген затымыздан ептеп сескеніп те тұрмыз. Таңыркаумен қоса қорқыныш та жоқ емес. Үйлерге 20-30 қадам қалғанда əлгі доңғалақты қорапшамыз жүрісін тежеді. Алдыңғы жағынан есіқ ашылын, ішінен түскен кісі қолымен нұсқап бізді шақырды. Жақындауға дəт-дəрменіміз жетпесе де, тəуеқелге бел будық Жолаушымыз жүзін жыльпты, аса бір мейіріммен "Неткен жақсы балалар, Сейтмағанбетгің ұйі қайсы?" деп сұрауы мүң екен, лүпілдеген жүрек орнына түсті. Батылданған бəріміз қосыла жауап қатып, жамырасып жатырмыз. Осы сəт екінші есіктен тысқа ұзын бойлы кісі түсті. Содан соң олар доңғалакты қорапка акаита кіріп, ол зулай жөнелген күйі біз сілтеген бағытқа бет алды. Мен Сейітмағанбеттің жеқе тəрбиесіндегі ең үлкен немересі, ешкім жел боп тимес еркесі болғандықтан екіетек, қызылтанау күйіммен көкеме елден бұрын ентіге жеттім. Хабарды естісімен қорғасындай салмакты калпындағы кескінді кісі кілт қозғалып, орнынан жеңіл көтерілді. Табалдырықтан аттай бере, босағада əлгі қапсағай денелі, бойы сырықтай қонақпен құшақ қауыштырды. Сыралғы, сыилас сыңайы бар.

"Алшын атаңа көріс" деді қөкем. Қолымды үсындым. Титтей саусағымның үшынан үстаған күйі: "Таудай жігіт бол" деп, маңцайымнан сипады. Үлкендер аузынан тастамай айтып отыратын Алшекең мен автомашинаны алғаш рет көрген менің қуанышымда шек жоқ. Ерке немере қүдайдан кем көрмейтін көкесінің қасында кімнен қорықсын, есендіксаулық сүрасын, өткен-кеткеннен əңгіме қозғаған екеудің ортасында отырып алдым. Алшекең: "Сейтеке, ел еңсесін көтерді-ау?" — деді. "Əйтеуір, маңыраған қой дауысы көбейді ғой" деп көкем қысқа қайырды. Аз-кем үнсіздік орнады. "Сейтеке, — деді Алшекең, — ана жылғы босқан елді байырғы қонысына қайтару сапарындағы сезімталдығыңыз жадыма берік ұялап қалыпты. Көзтүрткісіз караңғыда ат жайған жерде үзілген кісенді қайтар жолда тауын алғаныңызға əлі қайранмын. Иіліңкіреп карасаң, түн іші инені де тауып алатын сыңайың бар-ау" деп үзақ қүлді. "Сен адам мен елдің жайын, мен жердің жайъш жақсы білсек, жымдасып, жарасып кетпей ме?" — деді қөкем. "Жүптастығымыз жұрт қадесіне асса, жарайды. Лайым да осы ынтымағымыз ыдырамасын" — деп Алшекең көпшікке кисая берді. Банды куу, көші-қон, билер, байлар, батырлар туралы əңгіме желісі үзілер емес. Алшекең түзген сұлу сөздер ауруды сауықтырғандай. Енді бір сəт тақырып ру жіктеріне ауысқан-ды. Əнеттің ұлы ер Төлептің аты ауызға ілікті. Əнгіменің шоғын көсеуші — Алшекең. "Төлеп абыройлы да ақылды, бүкіл Адайдъщ мақтан тұтар таңдаулы батыры ғой. Алпыстан асқан шағында Жем, Сағыз жағынан қайтып қеле жатып ел шабуға шықкан мыңға та рта жəуміттердің қолына жападан жалғыз кездесіпті. Самсаған жауды көрген Төлеп "Япырай, кдйрат қайтқанда қалпы шекпесем жарар еді" деп тосылып қалыпты. Каймығуға да, қамығуға да намысы жібермеген ол орта жолдан кері оралмай, алған бағытына тура тартады. Көлік басын бүрмаған күйі торуылдаған жасаққа жасқанбай жақындайды. Мұздай қүрсанған кол жалғыз жортқан жауынгерді келеке қылғандай, мазақ еткендей болады. Ұятка батып арам өлгенше, андығанмен

алысып, аласұрын адал өлейін деп бел буған батыр ашуга булығып, əлдебір əруак көтергендей құйғыта шабады. "Бекет" деп аттандап, ұран салады. Сөйтіп Төлеп жауына сойқан салып, бетін қайтарыпты. Көңілі өсіп, шоқтығы көтеріліп, елге бағыт түзеген ол Бейнеуге келсе, Бекет-ата мешіт қаздырып жатыр екен дейді. Қалжындасатын кисыны бар ма, қайдам, ер Төлеп"Мен жау қуғанда сен жер шұқып жатсың-ау" — депті асыгыстау аттан түсе беріп. Қөрісуге оқталған Төлеп Беқет-атаның ұсынған қолынан қып-қызыл қанға боялған найзаны көріп тіксінгенде, Бекет-ата "Ə, "батыр — аңқау, ер — көдеқ, мен де тұрмъш жүдеп. Сен ұран салып жауға шапқанда, мың кісі болып көрініп, осы найзамен қасыңда болғанымды қалай аңғармағансың?" — депті. Өңмендеп келген қалың əскердің қоғадай жапырылын қашкан себебін енді түсінген Төлеп тəубесіне келіп, кешірім сұраған екен. Дастархан жағалай отырғандар да, мен де ауыр күрсіндік. Ауқат алын отырған бір сəтте Алшекең əлдене есіне түскендей, "Сейтеке, ана жылы Қойқан інінді неге қайтармай келдің?" — деп сұраққойды. Əңгіме кезегі енді қөкеме тиді. "Касымда інілерім Мырзат, Қуат жəне балам Абылан төртеуміз Қойқанды көшіп бара жатқан жағынан кері қайтаруға аттандық. Балам Абынан нармен жүрді. Басқамыз атты, Боздаққа барып, осы сайдан жағалап қелеміз. Бір кезде аспаған болар деп топшылап, астында қызын ат, қолындағы бесатарды 1-2 рет атып жіберді. Қарусыз біздер кері каша жөнелдік. Боздақтың моласынан өтіп, жан-жағыма карасям, Мырзат, Қуат бар да, Абылан жоқ. "Япыр-ай, шынымен атып тастағаны ма?" деген күдік бил ей берген. Бір уақытта балам алдымызда озын барады екен". "Нар да аттан озады екен-ау" — деп Алшекең қайран қалды да, көзінен жас аққанша күлді. Көкем де еріқсіз мырс етіп, əңгімесін əрі жалғады: "Артынан қыр үстінде өзім жетіп, кейін елге көшіріп əкелдім. Осы күні стахановшы, колхоздың үшінші бригадасын баскарады". "Не қылып сендерді Қойқан атып тастамады?" — деді Алшекең күмəнді пішінмен. Көкем: "Бізді қайтару үшін

мылтықты аспанға атынты" — деп тағы ұзақ күлді. Əріптесі сенер-сенбес үнсіз жымиды. Шайішіліп, тамақжелініп, түн ортасы ауа ұйықтап кеткенімді білмеппін. АҚЖОЛ. "Сейтеке, Үйшіктен бізге келетін машина жолы жоқ. Өткенде Манатаның үстіне дейін Хангереев мініп жүрген машинаны айдап келдік. Асудан кұларда оны бұзып, 6 нарға бөліп тиедіқ. Ойға түскесін қайта қүрастырып, Қетікке тарттық. Қысқасы, қиын жолмен жүру ақыретке барганмен бірдей екен. Жер ыңғайын жақсы білесіз ғой, Үйшікке карай шығатын Маната асуы да, сіздің колхоз төңірегінің жолы да жанды кинайды. Қөші-қонның кідірісі көп. Ауыл орталығы Ауыздыбас Ақтаумен қоршалып тұр. Айтайын дегенім, Ауыздыбастан Мəстек пен Тигенге карай тура жұретін жол салуға сілтем-сорабыңыз қажет болъш тұрғаны". Алшекең сөзін мұқият тыңдаған қөкем басын болар-болмас изеп, келіскен сыңай танытты да "Адайдың бармағы болатты теседі" деген екен, болаттан қатты емес қой, Ақтауды кесеміз-дағы" деп жымиды. "Қызылтөрткіл мен Қсстөрткілдің арасымен Ақтауды тегістеп, Ауыздыбасқа төте құлайтынын, одан əрі Əбілтөрткіл, Кежек арқылы "Жылқышы төбенің" қасымен "Жаңа күш" жолына қосылып, Қызан Ақшымырау жаққа, Мəстеқ арқылы баратындығын байыппен, накпа-нақтүсіңдірді. Алшеқең болашақжолдың жөн-жобасымен келіскен соң "Алғабас" колхозына жүріп кетгі. "Осындай машинаға мінер ме еді, шіркін" деп мен қалдым. Арада бірер жыл өтті ғой деймін, қөкемнің көрсетуімен Ауыздыбастың Акжолын салу басталып кетгі. Ең қызығы, сол еңбегі үшін сыйлыкқа көкеме патефон берілді. Əлгіні ойнатуды үйреніп, аяқ астынан "Патефонның бастығы" болып шыға келдім. Өзім қолдан жасағандай, ее жоқ. Бүл хабар ауылға тез арада тарап, иір мойын кішкентай сыйқырлы сандыкщаны көріп кьізықтауға адамдар ағылып келіп жатты. "Оны ойнату Мұратжанның қолында" деп көкем мені қолпаштаған сайын танауым шелектей болады. Келген адамдар "Сандықша ішіндегі адамдар шықтай ма, тамақ ішпей ме?" деп жəне басқа сұрақтарды қойып мезі қылады. Мен тақылдатып

таңдайымды кағамын. Одан сайын таңғалып, бастарын шайкайды. Күміс ине бойымен жүгірген күйтабақбезілдейді де жатады. Бұрын мұндайды көрмеген көпшілік тапжылмай отырып тыңдауға жалықпайды. НƏУБЕТ ЖЫЛДАРЫ. Көптен асыға күткен Ауыздыбаска құлайтын Ақжол да салынып, машина жүре бастады. Бір күні "Алшын Меңдалыүлы "халық жауы" болып ұсталыпты" деген қауесет тарап, бала жүрегім шошынып, бойымды белгісіз үрей биледі. Арғы жағына санам жетпейді. Өкінемін де қоямын. Алғаш мектеп есігін аттадьгм, бұл 1937 жыл еді. Жоғарғы Совет сайлауына əзірліктер басталын жатты. Кандидаттыққа ұсынылған адамның біреуі Өтеғалиев Қүлжанның өмірбаянын таныстыру жиналысында "Мен оны білемін, əкесі бай адам еді" дегені үшін Тілеуқұл деген карт жауапка тартылып, жедел ұсталын кетті. Бұл — біздің Мирзоян атындағы қолхозда тұтанған нəубетгің басы еді. 1938 жылдың жаз айы, күн ыстық. Жыңғылды сайдың қасында қоңыр шатта отырғанбыз. Бір күні жерлесіміз Əлібай Шумақов келіп, колхоздың 20 шақты мүшесш ұстап кетті. Көп ұзамай тағы да 15-20 адамға соның кебін кигізді. Көкем бұл "екі сапардан" қалғасын біздер қуанып жүрміз, кайғының зоры алда екенін кайдан білейік. Үйде екі жирен айғырдың үйірі болатын. Сол айғырдың бірін дос-тамыр болын Актөбе ауылсоветінің хатшысы Асарбаев Ербөлектен алған "ой желкелі жирен" дейтін айғырға мініп, Тұщықұдықта шай, секер алып келуге көқем кеткен. Біздердің секер жейміз деген үмітіміз үзілді. Көкемді Тұщықұдықта ұстап, жол бойы "халық жауларын" тере отырып, өзі салдырған Акжолмен Аманқызылитке əкеліп, қоймаға қамапты. Төңірегіне барсақ, полуторка қорабы толған қөп адам. Бойымызды қорқыныш биледі. Алшын берген патефонды күитабағымен сындырып, оттың көмейіне жіберіп тындық. Себебі, "халық жауынан" алынған дүниенің калғанымызға қьірсыгы тиетін болды. "Қарақаншық" "Əмірхан" деген күйтабақтагы əндер ұнамсыз өлең деп естігенбіз. Əбден састық.

Қойманың алдында шошақ мылтықты Əлібай тұр, ол кісіні бұрын талай көріп, танитын болгандықтан жанына таянғанмын. "Эй, балақай, кейін қайт, жолама, атамын" деп сес көрсеткенде қоянша ыршып, қаша жөнелдім. Екі көзім толған жас, бойым үрей. Қашып келе жатып, 1936 жылғы қыста "Эй, бала" Сейітмағанбетке айт, жаналғыіп келіп тұр" деп ақырғаны есіме түсіп, шынымен көкемді өлтіреді-аудеп қалшылдадым. Бірақкөқемнің "Əлібай айта береді" дегені жадыма оралып, өз-өзіме келгеңдей болдым. Дегенмен, Əлібай маған шынында жаналғыштай көрінді. (Шіркін, бізде осындай да белсенділер болды ғой). Дөңайбат танытқандар дегенін жасап бақты. "Халық жаулары" деген көп адаммен бірге көкемді Форт-Шевченкоға алып кетті. Отбасы түгел аңырап, артында кала бердік. Келесі күні жирен айғырды жетелеп Түщықұдықтан бір кісі келді. Үйдің артына келгенде жирен айғыр жарықтық үйірін іздеді ме, əлде иесін іздеді ме, екі рет кісінегенде шешеміз Жəмилə "Қаска, иең ұсталып кетгі" деп айқайлап жылады. Айғырдың кісінегені мен адамның зары қосылып, естігеннің бəрі қөзіне жас алды. Кейін "Қыз-Жібеқ" эпосындағы бозжорғаның Жібекті көргенде кісінегені есіме осы оқиғаны түсіріп, мал да кайғықасіретті сезеді екен-ау деп, қатты мұңайдым. Осылардың бəрін еске алып отырған себебім, Маңғыстауда жол құрылысын салудағы Алшын Меңдалыұлының өлшеусіз үлесі болғандығы ұмыт қалмасын деп, бала көзімен көргенімді жұртшылыкқа жеткізу болды. Мүратбай Сейітмағанбетов. ҚАТАРЛАРЫН ІЗДЕП, ЕЛЕНДЕП ОТЫРУШЫ ЕДІ Адамның барлығына жакын, бауырмал да жаны жомарт, кездейсоқ ұшырасып сөйлесе қалсаң, өзіне баурай алып кететін ерекше касиеті бар тұлғалардың бірі — Алшын Меңдалыұлы еді. Агам казақбаласында оған сөйлеспей, амантүгендеспей, ақыл-кеңес сүрамай, өз бетімен кететіндер кемде-

кем болар-ау. Ол кісі Маңғыстау елін түтастай, үрім-бұгағына дейін танып, ата-жігін ажыратып біретін-ді. Алшын Мендалыұлының үйымдастыруымен бүгін Адай елі зобалаң жылдарда өздершің ата-баба қонысында калып, алдымен ТОЗ, коммуна, сосын артель, колхоз, бері келе совхоз болып, Маңғыстау түбегінен орын тепті. Ол кісі қолынан ұйымдастырған ұсақ колхоздар бұл күндерде қешегі Совет Одағы тарағанға дейін дəуірлеп, шаруашылыктар есебіндегі материалдық игіліктер, сəнді де сəулетті тұрғын үйлер, мəдени ғимараттар, алып техниқалардың түп-төркіні Алшеқеңнің ісқерлігінде жатқаны да беқер емес. Алшеқеңнің тікелей ұйымдастыруымен басқа жерлерден айдап əкеліп, елді малдандыру жүзеге асты. Маңғыстау ауданында өсіріп, өрқендетілген \тя түліктен өндірілген өнімдері мемлекетке өткізуден түскен қаржыға айырбасталып, одан алынған игіліктер казіргі қеңшарлардың өркенді өрлеуі. Алшын Мендалыүлын мəнгі есте қалдыру, 100 жылдық мерейтойын атап өтуде Əбілқайыр Спанов, Қаршыға Сүйірбаев, Ерғали Төлесінов, Бисембі Əріпов, Асан Əбдіров, Аталық Нақиманов, тағы басқа да азаматтардың баспасөз беттерінде жазған пікірлері құптауға тұрарлық. Алшекем Маңғыстау ауданы, Таушықжерінен Шетпеге қөшірілгеннен кейн аудан орталығынан жеке баспана үй салып орналасқан болатын. Сонда отырған кездерінде ел ішінде дүние салған үлкенді-кшіілі адамдар күзетінде отырып, жасы үлкен кдрттарды не өз замандастарын мұсылмандық жолға тəрбиелеуде де, болмаса семьяларды жұбатуда да, ел алдында сөзді өзі бастап, тауып айтуға шебер, шешен тапқырлығымен де жұртшылыкты тəнті ететін. Сол сияқты, куаныш, тойдумандарда да қатысушыларды төңірегіне үйіріп, Адай елі ішінде бүрын-сонды болған ас беру, қыз ұзату, келін түсіру, кьіз айттыру дəстүрлерін, өткен кезеңдегі жағдайларды, палуандық, мырзалық, тойлар мен ас берудегі атшабыстарды, оған қатынастырылған сəйгүліктер мен оларға берілген бағалы байрақтарды жаңылдырмай, ұмытпастай əңгімелеп отыратын. Осы əңгімелерін тек кана қарттар емес, аға буын

— сол тұста жас шамалары 45-50-ге келіп калган біздер де қызыға тындай қалатынбыз. Алшекең үлкейе келе, жүріс-тұрысы шектелгеннен кейін Жыңғылды ауылынан Шетпе жеріне барған кісілерден ел амандығын, күнделікті ел ішіндегі болып жататын хабарларды бүге-шігесіне дейін сүрастырып, біліп отыратын. Əсіресе, өз замандастарын, шал-кемпірлерді түгендеп, күнделікті жағдайын біліп отьгруға құмар еді. Сосын ауылдың ссылай өзімен кездесіп жүретін адамдары кездесе қалса, колхоздастыру кезіндегі өзі білетін шалдардың не жасап жүргенін, халық ішіндегі салмақ-беделін сөзге өріп, мінез-қүлқындағы жəйттерді əзіл-оспақ етіп, зерделей əңгімелеп отыратын. Əсіресе, Алшекем менің əкем Олжабайды, Əнешті, Акжігіт, Сағындық, Ақниязды, Қуан, Такакты, Кенбай, Нүберекті, Көбеш, Кісібайды, Төребай, Байжанды сұрастырын, калай да солармен жиі-жиі кездесіп отыруды армандаушы еді. Оларды көрсе, əзіл-оспақ, өткенкеткендерін айтын бір жасап, рахаттанын қалатынын жиі кездестіретімін. Сол адамдардың жүріс-тұрысын, мен барсам да, өзі Жыңғылдыға соға калса да, сұрап біліп кететін. Алшекемнің өз қатарларын іздеп, елендеп отыруының өзі тəлімдік қасиетінің ерекше бір қьіры еді. Қатарларымен бірге болғанда айтылатын əңгіме бейнебір үзіліс таппай жалғасып, тыңдаушысын таңғалдырып, тамсандыратынының жөні бөлеқ-ті. Ғасырлықмерейтойды өткізеркезжақындаған сайын Алшын Мендалыұлының азаматтықтұлгасы биіктеп, парасат-пайымы айрықша сындар түзей түсуде екені акиқат. Қатарын іздеуі, жай-жапсарын білуі, əркайсысының мінез-кұлкьгна үлес əңгіме өрбітіп отыратыны ереюде таңғалдыратын еді. Хамит Олжабасв. ҚАП, ҚАПЫДА КАЛЫПЫН Бұл бір ауыз сырдың бүгінгі күні кенеттен ойыма оралуына Асекемнің (Əбдіров Асан мырзаны айтам) Алшын

мен Хамиттің, Ғафудың кездесуі туралы жазған естелігі себепші болды. Соның ішінде естеліктің ең соңындағы автордың ойлары қатгы эсер еткен болу керек. Қүдайтағала қайдан келтіргенін кім білсін, əйтеуір, ойыма сап ете түскенін бір білдім. Тез қолыма калам алдым... Бүл сонау 1968-дің жазы болу керек, ауданның Шетпеге сапырылып көшіп жатқан қезі. Аудандық қомсомол комитетінің хатшысымын. Шетпеде үй жоқ, сосын Таушықтан жақын ғой деп, Тұщыбектің "Сарқолкасындағы" шым кесектен салынған екі бөлмелі үйде тұрып жататынбыз. Күн демалыс. Таңертеңгілік. Əкем Аманияз қолдағы 4-5 жандықтың төлін қотыртастардың арасына жайып кайтуға шығып кеткен. Көп ұзамай Алшекенді ертіп үйге қелді. Абыройлы адаммен кездейсоқ қездесу абыржу əқелмей қоймайды ғой, үй іші күбініп қалдық. Əкем Болатты əлгі төрт қозының біреуіне жіберді, кемпірі мен қос келініне жақсылап шай кайнатуға тапсырма берді. Мен де Алшеқенді күтуге араластым. Ол кісі тіп-тік малдасын құрып отырған күйінде: "Аманияз-ау, үй-ішін сен енді капылдырмасайшы, таң жаңа атты ғой. Мен тіпті сенің "Сарқолқада" екеніңді білмейтін де едім, жаңа жол бойында кездесіл қалған соң амандасайын деп бұрылғаным. Өзің қоймаған соң..." депкүбірледі. Басқа ешкім жоқ. Екеуі. Біреуі айтады да, біреуі мəз болып күледі. Тез қайнаған жайдақ шайдан ауыз тиді де, желкедегі "Сартөбенің" саңыраукұлақ сиякты сары тасының түбіне жайғасты. Үйден астарына алаша мен жастық алдырды... Түскі шай да əзір болды. Бірақ бұлар келе қоймады. Амалсыз мен бардым. Орнынан тұрып жатып, Алшеқең "Онда мені ажалдан қүтқарған сенің сол жазған бір бет жауабың болды ғой. Мен осы өміріме дейін сол қағазды қім жазғанын біле алмай арманда жүр едім. Құдай атканау, осы уақытқа дейін неғып маған айтпай жүрсің? Мен сенің алдыңда бережақ екенмін ғой" — деді ол. Əкемнің нағашысы Шоңай болатын, сол есіне түсті ме: "Ей,

Шоңайдан əуелден де алып жарығаным шамалы, сені əурелеп қайтемін" — деді күліп. Алшекең тез: "Адам алу үшін əуелі беру керек. Алыс-беріс екі жақтан бірдей болтаны дұрыс қой, өзің не беріп өндіріл едің?" — деді. Алшекең сөз тагатасын ба, папам оған пəлендей жауап қайтара алмай кібіртіктеп калды. Ертеңгі жұмыстан қалып қоямын ғой деп түс қайта жолға шығып, көлік күттім. Екі карт үйде қалды. Бірақ, манағы "бір бет жүмбақ қағаз" туралы сұрамадым-ау" деген ой өзіммен бірге жолға шықты... Əкем Аманиз 1924 жылдан бастап коммунистік партияның сенімше ие болған жан ғой. Бар өмірі соның жолында кетті. Бойында бір жаман қасиет болатын, ол — ешкімге еш затты сыр етіп ағылып не төгіліп айтпайтын, артық сөйлемейтін, "Мен бүйттім, мен сүйттім, ол бүйтті" деп көргендері мен бастан кешкендерін сыртқа өтірікшынды шығармайтын. Алайда, оның ішінде көмбе бар болатынын сезінетінмін. Екінші жаман касиеті, жалынсаң да, жауап қатпайтын. Сол бір Алшекеңнің бастап кеткен, мен үшін түсініксіз тарихи құжатының мəнін əкемнен талай сұрадым, бірақ ылғи да бір жауап алып отырдым: "Балам, оның саған қажеті шамалы", — деген. Шетпе орталық болып гүрледі, бəріміз де үйлі-күйлі болдық. Үмьггып қалыппын, СССР не Қазақстан тарихына байланысты бір оқиға болуы керек, сонда Алшекең сөйлейтін болыпты. Газет басшылығынан да, аудандық партия қомитетінен де "Сол кісінің сөзіне көмектесу керек" деген тапсырма алдым бір күні. (Қазірде де бар шығар, ол кезде басшылардың сөзінің көбін журналистер, аппарат қызметқерлері дайындайтын). Баяғы қүмілжі, мəні ашусыз көрініс əлі көңілімде жүретін. Амал жоқ, бекіндім де, сол көкейде жүрген сырдың шешілуін Алшекеңнің өзінен тура сұрауга өзінен өзі тұс келді. Сонда Алшекең: "...Мен ажалды кутіп, Гурьевтің түрмесінде көп жаттым, балам. Дүниедегі қасіреттің жаманы, ауырмай-сырқамай, Алладан емес, адамнан ажалды күту екен. Сөйтіп, тіршіліктін тауқыметін

көріп, бақырайып жатқанымда маған бір күні "Боссың" деді. Бақсам, менің босануыма себепші болтан сонау Маңғыстаудан қелген бір бет біреудің берген жауап хаты көрінеді. Хатта мен түгіл əқем Меңдалының жазықсыз екендігін, бүкіл өмір тарихын, арғы-бергі жағымызды деректермен жеріне жетқізе дəлелдеп келтірген, бір басшының тергеу орындарына берген жауабы екен. Маған ол кісінің кім екенін, əрине, айтқан жоқ. Біле де алмадым. Ол жауап Жыңғылдыда совет болып тұрған Аманияздікі екен ғой! Аманиязды Таушыкқа, Фортқа шақыртып, тіпті Жыңғылдыға да келіп, бірнеше жауап алыпты. Ол қісі сол бір берген жауабынан айнымапты. "Сарқолқада" айтылған көп сырдың бір шеті сол еді. Мен алғашқы рет ажалыма араша тұрған сол бір бет хаттың тарихын сол күні біліп едім...". Мен терендетіп сұрауға жүрексіндім, ұялдым. Сол бір жауаптың айналасында небір оқиғалар жатуы мүмкін ғой. Амал қанша, қалай да əрі карай өрбітуге ол кезде заман əлі біздерді батылдықкд үйрете қойған жоқ еді. Қалай болғанда да, екі ақсақалдан бұл тарихи құжат туралы егжейтегжей білу кереқ еді. Қап, қапыда қалғанымды бүгінгі күні аяулы аға ұрпақтың артқы өкілдерінің аса тұлғалысы Алшекеңнің 100 жылдығын бұлай тойлайтынымызды қайдан білейін. Біздер Алшекеңнің бар болмысын кезінде қадір тұта алмағанымызды мойындауымыз керек. Қапыңа қалған күй, қақпасықөп күндер қөп қой!.. Қанат Аманиязов АҚЫЛМАН Отызыншы жылдардың басында Маңғыстау елі күнелтісінің негізгі көзі — малдарын жинап алғаннан кейін күйзеліске ұшырап, аласапыран шұбырындыға түсті. Коллективтендіру салдарынан босқан жұрттың ішінде біздің отбасымыз да қолда бар бірен-саран түйесін тендеп, жыраққа кете барды. Түрікменстанның бергішетіндегі Қарабұгаздың

ащы теңізінін терістік бетіндегі шыңның астындағы "Шагала", "Сарқолтық", "Сарғорым", Көксай" деген жерлерге барып орналасты. Еңбекке жарайтындары ащы теңіз жағасынан сульфат жинап, нормамен өлшеп берген ұнымен күнелтіс жасады. Ол жерлерде тұщы су болмайды екен. Оны Бакуден пароходпен тасып əкеліп, өлшеп беріп тұрды. Қыс күндері жауған карды көміп, соны ауызсуға пайдаланатын еді. Жаңа қоныстагы баяндылық 1-2 жылдан аспады. Амалсыздан "Шағаладан" пароходқа тиеліп, Шағадамға қоныс аударудан баска амал қалмады. Ол сол уақытта үлкен кала ғой, біршама тіршілік жасалды. Сонда 2-3 жыл тұрғаннан кейін ел арасында "Маңғыстаудан Алшын келіпті, туған елге көшетіндерді кайтарып жатыр екен" деген хабар жетті. Содан, басқалармен бірге 1937 жылдың тамыз айының бас жағында ағайын-тумалас 5-6 отбасы Красноводсқіден пароходқа мініп, Баку-Мақашқала арқылы Форт-Шевченко қаласына жеттік. Бір полуторка автокөлікпен Сағызбаев Қараштың, біздің отбасымыз Оңды ауылсоветіндегі "Ақырап" серігіне, ал Ниязов Мұқырдың, Əбіштің жəне басқа 2-3 үй "Екпінді" серігіне көшіріліп, қоныстандырылды. Эр отбасына 3 қой, 1 сиырдан берілді. Сөйтіп, біреуге біреу жалғасып, ел болып қеттік-ау. Алшекеңнің арқасы болуы керек, көп күйзеліс көргеніміз жоқ. Бірақ, ол қісінің канша бейнет шеккені бізге белгісіз. Қейінгі жылдардағы көптеген сəттерім Алшекең өмірінің куəгерлігіне толы. Той-садақаларда үлкен болсын, кіші болсын, Алшекең өткен-кеткеннен əңгіме, шежіре шертіп, канша отырыста да, еш жалыктырмайтын еді. "Айта берсе екен" деп отыратынсың. Арғы-бергі ататегіңнен, тіпті нағашы жұртыңды айтып, кімдердің қандай болғанын жеріне жеткізетін. Бір есімде калганы төмендегідей: Алшекеңнің баласы Бурабек жоғарыда аталған "Ақырап" колхозына елуінші жылдардың ортасында аға есепші болып барды. Көп ұзамай балалы болды. Сондай қуаныштың үстінде Алшекең біліктілік, ауыл ынтымағын арттырарлық жай танытты. Жиналгандарға Жаңай ұрпақтары жайлы

сөз айтты. "Сіздердің Тага аталарың Адайға белгілі болтан ғой, соның есімін өз немереме қойдым. Ол Жаңайдың Қожаназарының бір баласы. Ал Сатанбайдың немересіне Қыдыр қөрген аталарың Өтектің есімін еншіледім". Отырғандар ризашылықтан қау-қаулап, Ондыда дүниеге келген қос ұлдың бауының берік болуына, азамат боп өсуіне тілек тоғыстырды. Сөйтіп, қандай ортада, кімнен əңгіме шертсе де, олардың аржақ-бержағын, кім болғанын жеріне жетқізе əңгімелеп, көңілден шығатын карт көреген кемел тоқтамымен көпті риза етті. Қысқасы, Алшекемнің асыл қыры көп. Адай тарихында бұрын болып өткен əулиелер, батырлар, ақындар, шешендер, шежірешілердің шоғырына қосуға оның есімі əбден лайық. Алшекең туралы ақиқаттар алдағы уақытта да жазылып, айтыла береді деп ойлаймын. Аталық Нақиманов АЛШЫН ƏҢГІМЕЛЕРІ ЖИНАҚ БОЛЫП ШЫҚСА Жармыштың қазіргі бөгет салған жерін "Ағым" дейді, кесеқтен тұрғызылған 3-4 үй бар. Бір үй мектеп. Бар болтаны 3 бастауыш сыныптар бір орында, жерде отырып оқиды. Меқтеп салу мəселесі қөтерілді. "Қүрқіреуік" жакта Сарғасқа, Төлеп ауылдары отыр. Олардың балалары түн қараңғысында ауылынан жаяу шытып, 10 шақырымдай жерден мектегасе қатынайды. "Үшаудан" жақта Беріш ауылдары. Олар да жаяу қатынайды. Жаңа мектеп салу мəселесі қозғалғанда, "Күрқіреуіқтегі" ауылдар "Атым — орталық, Ағымнан салыну кереқ" десе, "Үшаудан" жақтагынар өз жагынан салуды құнттайды. "Күркіреуіктегі" отыртан үйлер мектеп "Үшаудан" жақтан салынса, 15 шақырымга қашықтайды, балаларымызды оқуға жібермейміз, оқымай-ақ біз де əлі тірі жүрміз" деп өзеурейді. Біздің ағай Казақбаев Үбіния — мектепте мұғалім.

Ауылдагы əкімшілік те екі жақты мəмілеге келтіре алмады. Мектеп тұрғызатын орынның дауы сол кездегі аудан орталығы Кетікке дейін жетті. Кетіктен Алшын Меңдалыұлы келді. Алшекең халықпен ақылдасып, жиналыс ашып, Ескелді мешіті түрған жерден мектеп салуға ұйғарысты. "Күркіреуіктегі" ауылдар "Ағымға" карай жақындайтын болды. Келесі жазда балшықтан кірпіш құйылып, орталау мектеп үйі түрғызыла бастады. Бұл жағдайды біреу білер, біреу білмес, бірақ орталау мектептің негізін салған Алшын Мендалыұлы еді. Жармышта орталау мектеп бітпегесін, əуелі "Аманқызылитке", артынан "Ауыздыбаска" барып оқыдык, Олар 18-ауыл деп аталады. Мектеп директоры — Түрар Жалғасбаев. Пəндер бөліп оқытылады. Жантаев, Түлкібаев, Қазақбаев деген мұғалімдер бар. Күзде ауданнан уəкіл келді. Ауыл адамдарын, мектеп оқушыларын қатыстырып жиналыс ашты. Сол кезде сыртында орыс батырларының суреттері бар жазу дəптері болатын, соны көрсетіп: "Осы суретте "СССР долой" деген жазу бар. Міне, көрдіндер ме, үзеңгі — Д, сулық — С, О, тағы баска, əйтеуір, "Долой" деген сөз шығады. Бүны халық жаулары құпия жазған. Алшын "халықжауы" болыпшықты. "Халықжауы Алшын атылсын" дегендерің қолдарынды көтерің!" деп жұрттың қолын кетертті. Кедей Сейітмағанбет дегеннің үйі балаларын оқытып, мектептің маңында отыр еді, "жау" деп оны да алып кетті. Келесі жазда ақ шоқай киген "Ауыздыбастың" 24 адамын Əлібай деген тергеуші бір полуторкаға тиеп, ұстап кетті. Қапаш сүйектен ер жасайтын. Ағекеме "Қапекең маған бір ер жасап беретін болды" деп жүр еді. Ерді бітіре алмай, "халықжауы" больт кетті. Жұртта зəре жоқ. "Жау" көбейді! Алшекең алдыңғы жылы Жармыштың еліне айдап келе жатқан малдан жол бойы өсіруге мал тастап кеткен. Жармыштың ішінен мал көрінбейтін қалың шидің ішінде сиырлардьгң тілімен орап шидің сакалын жеп түрғандары, орталау мектептің салынып жатқаны, менің ойымнан

кетпейді. Ондай адам қалай жау болады деп ойлайсың, бірақтүсінбейсің. Ішіңнен қорқып, күрсінесің де қоясың. Біз сол Алшекең орнын белгілеп салдыртқан мектептен 1940 жылы 15 бала орталау мектепті бітіріп шықтық. Бітіргендердщ ішінде Бəли, Əлжан, Мыңтүрған, Жұмағали, Ақбура, Мұса, Үміт, Күрең, Бірғали, т.б. балалар бар. Күрең еқеумізді əкеміз ағаш үйімен қөшіп барып Таушыкқа 2-шахтаның қасында ағаш үйге қыстап отырьпгг, 8 класты оқытты. 1942 жылы ІХ-кластағы 20 баладан 14 окушы партадан соғыскд кетіп, 6 бала бітіріп шықтық. Азаматтар, солай, сондай да күндер өткен. "6 жыл апат болса да ажалды өледі" деген, қанша жын айдауда жүрсе де, еліне келіп, ағайынмен қауышып, Алшекең Маңғыстаудың топырағында қалды. Алшекеңнің 100 жасқа шыққан тойында оның атымен №3 орта мектепті атау дұрыс алынган ұйғарым болды. Бүгін оның замандастары, ұрпақтары 100 жылдығын мерекелеп мəз-майрам. "Тойың тойға ұлассын, мақшарда да қасыңдағы адамдарға шежірені, əңгімені айта бер" деп тілек, ізгілік арнаймын. Соғыстан жеңіспен қайта оралған солдаттар 1945 жылдары елге келе бастады. Көңілдері көтеріңкі, жиынтойда да ататек шежіресін айтып кеукілдейді. Мен де солардың əсерімен шежіреге əуестендім. Жақып, Нұрнияз дегендердің ататек шежіре айтқандарынан түртіп алып жүрдім. Бірде Таушыкқа бара жатып, Үланактың желкесінде отырған Нұрекеңдікіне бардым. Нүреқең кара есегімен қойдан келді. Шай ішілді. Шалды түрткілеп əңгімеге тартып, шежіре жазып алғалы келгенімді жəй əңгіме желісімен суыртпақтап жеткіздім. Нұрекең "Нағашым Медет Еңсеп деген еді, сол кісіден естігендерімді жұртқа айтып жүрмін" деп, білген жерлерін айтты. Мені Қаранұрнияз "тақтақ Шəументайүлы" деп атайды деп еңсесін тіктеп, кеудесін кере əңгімеге берілді. Алшекеңнің Адай шежіресін жинақтап, ғылым академиясына жібергенін еститінмін. "Жаңа өмір" газеті 2-3 жыдан бері шежіре жариялап, маңғыстаулықтарды

сөйлетіп жүр ғой. Сондай бір басқосуда Алшеқеңнің академияға жіберген шежіре жинағын газет редакторы Жаңбыршин Терекбайдан көрдім. Алшекең талай жыл түрмеде, айдауда жүрсе де, соларды қалай есіне сақтаған? Есіне сақтағаны ештеме емес, ол шежірені дамытқан. Алшекем де Еңсептен, Шеркеш Мақаштан естігендерін жазыпты. Адай шежіресін жасаудағы Алшекеңнің еңбегіне, оны академияға тапсырғанына ризашылық білдіріп, бас иеміз. Оны казіргі ұрпақтар қадір тұтады деп ойлаймын. Бұдан 2 жыл бұрын "Маңғыстау" газетінде "Омар-Тұр кесенесі жəне Қаражүсіп балалары" деген Аманқос Жүнісбековтың көлемді мақаласы болды. Аманқос сол мақалада Омар-Түр кесенесін салган Тоқтамыстың қалмақтан əкелген əйелінен туған балаларының ұрпағы екендігін, Ақсұқсырды ханға сыйлағанын айтқан. Алшекең Омар-Тұр кесенесін салған Қаражүсіп балалары емес, Қараштар деп шежіресіне жазын кетіпті. Тексере келгенде Алшекендікі дұрыс болып шықты. Ал Ақсұқсырды қім əкелді дегенде, Тоқтамыс: "Мен əкелдім, мынау бұрымы, нанбасандар, желегін ашып қараңдар" деуі əбес екенін Алшекең нанымды дəлелдеген. 1970 жылы Шетпеде мамыр мерекесінде Алшын Еңсегенмен əңгімелесіп тұрғанда Жақын деген шал келіп амандасып, салған жерден əзілдесе кетеді. "Атаң Жарыга атам Жомарт қезінде сэры атты берген екен, сол үшін астыңдағы атынды маған бересің" - дейді Жақып Еңсегенге. Еңсеген: Ə, атаң Жомартқа Ақсұқсырды алып берген менің атам Тоқтамыс батыр. Сары агтың құны əлдекашан өтелген" деп жауап береді. Сонда Жақын: "Уа, Алшеке, осыған төрелігіңізді беріңізші" дейді. Алшекең "Ол күнде ара жакын. Жарыға ат берген бөтен емес, сенің, Жақып, сары атты сүрауың дүрыс болмас. Еңсеген, атам Тоқтамыс Ақсұқсырды алып берді дегенің қате. Қамалды бұзған баска, атаң аттас Тоқтамыс батыр" деген ғой. Алшекеңнің "Сенің аталарыңның аты Тоқтамыс болғанмен, қалмаққа шабатын баска Тоқтамыс" дегені шындықка келеді. Еңсеген сөзден тосылып, үндемей қалады. Ал, енді

Алшекеңнің төрелігішң артынан төре беретін адам табыла қоймайтыны кім-кімге де аян. Маңғыстаулықтарға Алшеқең еңбегі көп деп ойлаймын. Көрген адамдардың əлі көзі бар. Газеттерде Алшекең туралы естеліктер жазылын жүр. Бірақ, "Алшын айтыпты" деген əңгімелер əлі аз. Менің ұсынысым: Алшын туралы əңгімелер, деректерді жинақ етіп, баспадан шығаруды "Алшын қорьГ' өкілдерінің ісқе асыруын қүнттау керек. Атасының аты берілген мектеп шəкірттері Алшекеңнің еңбектерін кітабынан оқып білсін, олар да елі үшш еңбек етуге үлгі ал сын. Еш айыптығы жоқ, қайта ел қүптар, қолдар, қостар іс. Жинақты дереқ қолда тұрғанга не жетсін. Нүралы Қазақбасв. ӨЛКЕ СУЫНЫҢ МЫҚТЫ БІЛГІРІ 1978 жылдың тамыз айының орта кезінде мен облыстық су құрылысы саласында жүмыс істейтінмін Жыңғылды селосына келгенбіз. Сол жердегі салынып жатырған суармалы егістің инженерлік құрылымын аралап болып, осы жерде тұратын совхоз агрономы Молдабек Таңбаев деген азаматтың үйінде отырғанымызда үйге ұзын бойлы, қапсағай денелі, жас шамасы 80-ге таяған бір ақсақал қісі қіріп қелді. Мен орнымнан тұрын, қол алысып амандасқаным сол-ақ еқен, аксакал маған "Акқенжеев деген азамат сен емессің бе?" деді. Мен "Иə, менмін" деп жауап бердім де, ішімнен "Ел аузынан тастамайтын Алшын Меңдалиев деген ақсакдл осы кісі болар" деп жобаладым. Төрге шығып отырғаннан кейін ол өзін таныстырды: "Мен Алшын дейтін картың болам, балам. Сенің осында екенінді естіп, əдейі кездесейінші — деп келген едім, айыбы жоқ шығар. Осы елде сені Маңғыстаудың су жөніндегі оқып келген бірінші түлегі деп естимін. Менің де бір кездері мал шаруасын суландыруға аздап қатысым болған еді"-деді. Алшындай сыйлы кісіге мен өзім іздеп барьгп сəлем

беріп, əңгімелесудің орнына, ол кісінің өзі мені іздеп келіп отырғанда калайша əңгімелеспеске?! "Менің естуімше, сен ер Қосайдың ұрпағының жалғасы екенсің..." — деп бастаған Алшекең карт мен тараған ру, əулет шежіресін біразырақ шертті. 1993 жылы тамыз айында Қарақалпақстандағы Нөкіс қаласының жанындағы Ер Қосай атамыз жерленген "Бестебе" жеріне барғанда сол əруақты Алшын ақсақалдың баяғы маған айтқан əңгімесі санамда жаңғырды. "Шырағым, бұл Маңғыстаудың жер-суын тікелей шаруашылыкта істемесе, кез-келген адам біле бермейді", — деген еді Алшеқең əңгімесшің бір парасында. — Сен енді Маңғыстаудың ойы мен қырын түгел аралапсың. Біраз жерді білетін болуың керек. Маңғыстаудың шаруашылығында су көздерін іздестірген кездерімізде құдықбұрғымен қазылған жоқ, құбырмен егін суарылған жоқ. Біз қүшіміз қелгенше бұрынгы ата-бабалардан қалған шыңырау құдықтарды тазалап, аршын, шегеңдеп, əйкелдерін ондап, тастан астау жасап, малмен күнкөріс айырған Маңғыстау еліне өзімізше пайдамызды тигізген сияқтымыз". Мен Алшын қартка оку бітіріп келген тұстарымда кезінде өзінің сенімді жұмыстас серіктері болған Оразбаев Сали, Көпбаев Жұмажан, Түйешиев Төлеген деген азаматтармен қызметтес болғанымды, олардың шыңырау құдықтарды аршып, шығырмен су тартып, тай терісінен тіккен қауғалармен мал суарғанын айтып бердім. Менің өмірде қөп нəрсені үйренуіме, су шаруашылығы саласында 25 жылдан астам уақыт жемісті жүмыс істеуіме осы кісілердің ақыл-кеңесі көп көмеқтесіп, мол өнегелік ыкдалы тигені рас еді. Əсіресе, Сали ағаның жершілдігі, қараңғы түнде жол тапқыштығы. Жұмахан мен Төлегеннің терең шымыраулардың түбіне түсіп, мұздай суды кара саннан қешіп тұрып сүйменмен құдық аршу сəтіндегі сабырлылығы, салқынкандылығы маған қатты эсер етті жəне Маңғыстау байтағында ауызсудың осындай қиын жолмен, қөп бейнетпен алынуы менің өмірге деген қөзқарасымды түпкілікті өзгертті.

Мен Алшынды Маңғыстау өңірінде сол тұста салынын жатқан су құрылыстарымен жəне келешекте не жобаланғанынан хабардар еттім. Арасында Алшын карт маған сын көзімен қарауды ұмытпады, мен оған қай жерлерде су қөздері бар еқенін, оның əзірге пайдаланылмай отырғанын, келешеқте ауылшаруашылығына жəне елді меқендерді ауызсумен қамтамасыз етуде көп пайдасы тиетінін, ал Түйесу құмдарындағы су қөздерін Аққұдық Мақышбайға тартып, Қызылқұм суларын Бозашы түбегіндегі өндіріс орындары мен елді меқендер пайдаланады делінген қелешеқ жоба-жосықтың бар екенін айттым. Баска да су көздерін атай келіп, олардың кай жерлерге, қандай мақсатқа пайдаланынып жатқаны жөнінде біраз мағлұматтар бердім. "Шырағым, — деді ол сонда, — судың көбі қалалар мен өндіріс саласына кетіп жатыр еқен ғой. Қай уақытта да ауылдағы шаруашылық ұстаған қазақтарға ауызсудың шөміштеп қана жететін əдеті. Бірақ, қалай болғанда да əйтеуір, ел сусыз қалмаса болар-дағы... Қызан мен Ақшымыраудың жағдайы да қиын ғой, ал АққұдықМақышбайдың қиыншылығы олардан кем түспейді-ау... Үстірттің үсті толған трубчатка құдық. Əлгі Л-100 деген агрегатпен суын алып, малшы қауым қөп пайдасын қөріп жүр екен. Сенің əлгі бір айтқан су түщытатын қондырғылар, тереңнен су шығаратын жел агрегаттары, жерасты суларын пайдалану туралы əңгімелерің маған ұнап отыр. Осының бəрі бұдан он жыл бұрын салынбақ түгіл əңгіме де болған жоқ еді. Маңғыстау өз шаңырағын өзі тіктеп облыс болғалы суландыру саласына да жаңалыктар келіп жатыр, лайым да осылай бола берсін". Алшекеңнің терең көзкарасынан болашаққа үміт артып отырғаны айқын аңғарылды. Ел жағдайы мен жер жағдайы туралы еқеуара ұзақ əңгімеде ол мені сынағандай ретпен сонау Бейнеу ауданындағы Жетіқақ, Көлтабан, Ырғызбай-Қарасай, Молқұдық-Ірімшіктіой, Түйемойын, Шаппа мен Төңірекшың, Матайқұм-Жарқұдық, Сарша-Құсшы ата,

Үстірттегі Отар, Бесшымырау, Құдас-Саркеткен, СеркебайҚұлажай, Ердалы-Тамды, Балтакеткен, Балықшы, Жылқыбек-Ақтақыр, Қанай-Байтемір, Күшікбай-Балша, Ақоттынар, Үзын-Мəлібек, Қыземшек-Дүңгірлек, ҚарашҚолқа, Бəйті-Жолбаян, Қарнау бетіндегі Бесөгіз-Тəңке, Басар-Түрке, Шырақбай-Шаңғала, Арыстанбұға, тағы басқа да қосарланып айтылатын құдықтарды атап өтті де, оларға қысқаша мəлімет беруімді өтінді. Мен бұл жерлердің бəрінде де болғанымды жəне біразын аршып, көбінің қасынан трубчатқа құдық қазғанымызды айтқанымда, Алшекең өте ризашылық сезіммен басын изеді. Бұдан қейін де ел жайлы, жер жайлы, туған халқы жайлы тебірене отырып ұзақ əңгіме шертті ақсақал. Осы есімде қалған жайды жазу арқылы айтайын дегенім, ол кісінің жасының едəуір ұлғайғанына қарамастан бойын тіктеп, елдің азаматы ретінде туған жері төсінде нендей жаңалық болып жатқанынан хабардар болу мақсатымен жəне де бір кезде қасиетті Маңғыстаудың су мəселесімен өзі тікелей айналысқанын есқе алып, менімен əдейілеп əңгімелесуі қандай үнамды десеңізші. Ол кісінің көрген азабы мен бейнетін, тірісіндегі қадір-қасиетін, үлгі боларлықақыл-парасатын, жанға азық етерліктей аңыз шыңдық, шежіре əңгімелерін қелешек үрпакқа жеткізу үлқен міндетіміз болуға тиісті. Сондықтан да Алшын Меңдалыұлының туғанына 100 жыл толуын атап өтпекші болған ел-жүртына ризашылығымды білдіре отырып, аз да болса ол кісі туралы осы естеліктерімді сыйға тартпақ ниетте болдым. Алшекеңнің есімі мен үміті ел есінде калсын дегенім ғой. Шыныбай Ақкенжеев АЛШЕКЕМ АЛМАТЫҒА КЕЛГЕНДЕ Ардақты ағамыз Алшекем жүзге келіпті-ау. Бурабек Алшынұлынъщ əкеден жеткен əңгімесін оқып отырып, аз

да болса Алшекемді есқе алуды жөн қөрдім. Алшеқем талай рет Алматыға келіп-қетіп жүрді. Ол қісінің бір əдеті Алматыға қелгесін, қонып жататын үйлері бола тұрса да, өзіне үйреншікті "Жетісу" қонақүйіне қеліп түсетін. Қонақүйдің əқімшілігі, қезеюпілері Алшеқемді бəрі танитын, "Ата қелді" деп, екінші қабаттан бір кісілік бөлме беретін. Орналасып, біраз тыныкқан соң, өзі жақсы көретін інілеріне телефон соғып: "Ал, балалар, аман-саумысындар? Мен де келіп қалдым. Үйде көбіреқ жатып қалсам, жеңгелерің "Жата бергенше қыдырып қайтсайшы, үйде болсаң, балалардың ағарғанын қоймайсың" дейді, сірə, менен гөрі балаларының ішқенін тəуір қөреді-ау" деп қүлдіріп алатын. Біздер де ести сала, дос-жарандарға "Алшеқем қелді" деп хабарлап жатамыз. Əркім жеткен уақытында қеліп көрісіп, есендіқ-саулықсұрасады. Үйімізге кезеқпен шақырып кетеміз. Алшекемнің Ғылым академиясында, Жазушынар Одағында таныстары өте көп. Кейде шақыруға қезек тимей де жататын кездер болатын. Бірде Мұхтар Əуезов атындағы ақадемиялық драма театрының актері, Қазақ ССР халық артисі Шахан Мусин Алшекемдіқонаққашакьірды, біргеболдық Шахаңмен Алшекем лагерьде бірге болған екен. "Ол кезде жап-жас бала жігіт едім. Комсомол қызметкері болатынмын. Жазыксыз ұстап кетті" деп бастадыАлшеқем. Еқеуіде ол жақтағы небір адам тезгісіз азапты қүндерді, бастан қешқеңдерін əнгімелеп отырды. Шахаң да қөпті көрген кісі ғой əрі ақтер болғасын, сахнадағы кейіпқерлеріне ұқсап, бірде жай, бірде көтеріңқі дауыспен əңгімелеп отырды. Ол жакта жүргенде Шахаң ер балалы болынты, "Алшеке, баламның атын сіз қойыңыз" дейді. Сонда Алшекең "Кемелімізге жетер ме екенбіз" деп, баланың атын — Кемел қойыпты. Біраз жақсы отырыстан кейін Алшекемді қонақүйіне жеткізіп салдық. Бір отырыста марқұм Ибулла Сариев Алшекеме мынадай сұрақ қойып еді: "Ер туған жеріне, ит тойған жеріне" дейтін сөз бар еқен. Біреу оқу іздеп, біреу өнер қуып, əртұрлі себегшен Түрқіменстаннан, Маңғыстаудан келген Алматыда біраз ағайындар тұрамыз. Біздердің осы жақта

жүруіміз қалай, тойғанымызға мəз болып жүрген жоқпыз ба? Егер олай болса, елімізге қайталық" дегенде, "Жоқ, қарактарым, сендердің ата-бабаларың осы жақтан кеткен, сіздер бабаларыңның көшкен жеріне келіп отырсыздар" деп, тарихқа түсіп кететін. Алшекем отырған жерде əнкүйсіз болмайды, домбыраға кезек келгенде "Ақжарманы тартшы" деп отырушы еді. Сөз қызығына түсіп отырын, түнгі трамвайдың тоқтағанына да қарамай, түнделетіп үйімізге жаяулатып қелетін де кездеріміз болды. (5л марқұм əрқайсымыздың ататегімізді айтып отырушы еді-ау!.. "Мырзағұл, сенің Барақат дейтін аталарыңның "Көкбайтал" дейтін Адайга даңқы тараған жүйрік байталы болды. Жасырақ кезімде үлкен бір жиында көк байталды бəйгеге қосар алдында болуы керек, қөп кісінің ортасында Барақат қамшысын қөтермелеп сөйлеп тұрғанын қөріп едім" деп əңгімелеп беріп еді. "Барақат мырза болыпты, көк байталдың бəйгесін сол жерде елге таратып беріп кетеді екен. Талай көк байталмен шапқан бəйге бала Ығыман деген кісі. Ығыманның баласы Тілесбай Ығыманов қазір Ақтау қаласында тұрады. Сенің қəрі əкең Азанғұлдан — Əжімағамбет, Алагөз, Окап, Пана. Əжімағамбет балалары атақты зергерлер болды, өз əкең Пана домбыра жасайтын шебер əрі етікші еді" деп өргізіп отыратын. Жолдасым Қағаз Алшеқеме келіп сəлем беріп, қатты құрметтейтін. Біздің үйіміз "Жетісу" қонақүйіне өте жақын болатын. Алшекем кейде өзі келіп, Қағаздың қызыл шайын ітгтіп, "Ата, тамақсалайын" десе, "Жоқ, бір жерге баратын едім. Қағаз, шырақ, сенің бір ноғай сорпаң болушы еді ғой, сонынды жасай қойшы" дейді. Ол тез пісетін, куырған етпен, картоппен жасалатын сорпа болуы қерек, оны Алшекем "ноғай сорпа" дейді екен. Шай ішіліп болғанша ноғай сорпа да дайын болатын. Соңғы бір келгенде "Жас та келіп калды. Алматыға келу оңай болмас, ендігі жерде бала-шағалардың алдында, Жыңғылдыдағы сары төбенің бауырына барып жатсақ та болады-ау" деп еді. Кейінірек "Алшекем кайтыс болды" деген хабар Алматыға да жетіпті, ол кезде мен командировкада едім, марқұм Ибулла Сариев келіп "Жерлесіп қайттым" деп еді.

Аздау да болса есте калғандарды жазған мақсатым — кейінгі ұрпақбіле жүрсін деген ой еді. Əруағы риза болса, болады-дағы. Мырзағұл Панаев АЛШЕКЕҢ АЙТҚАН ЕКЕН... Қарасөзді қамырдай илеп, май шығарған асқан əңгімеші, таңцайынан суырылған шежіреші Алшекең қыскр да нұсқа, тапқыр да тəлімді аталы сөздер мен əзіл-қалжыңға да қенде болмаған ғой. "Алшеқең айтқан екен..." деген сөздер ел аузында аз емес, бүгін біз солардың біразын жариялап отырмыз. "ҚЫРЫҚЖЫЛ ДЕГЕН - ҚЫРЫҚ КҮН" Алшекең 40 жылдан соң бір жеңгесін көргеңде жеңгесі оны танымай қалыпты, ал Алшекең болса, жеңгесінің үрімбұтағынан бастап, қай жылы келін боп түскенін, кұдалардың кімдер болғанын, берілген қалынмалға дейін саулатып қоя береді. Сонда жеңгесі "Үзын кайным" деп көңілі босап, аузын ашын аңқиын қалыпты. "Женгем-ау, 40 жыл деген 40 күн емес пе? Баяғыңа ең соңғы рет Саргағанның терістік жағындағы Көзтөбеде отырғанда, ағамызға сəлем бере келгенім қайда?" — дейді Алшекең. "Үмытып қалыппын, одан бері не заман?!". "Жеңгем-ау, ал мен бір көргенді үмытпаймын, екі қөргеңді құрықтаймын, мына балдар қарсы болмаса, жеңгейдің үйінде жайбарақат ұйықтаймын" — деп, Алшекең қалжың айтып, жұртты ду күлдіреді... "СҰМЫРАЙ КЕЛСЕ, СУ ҚҰРИДЫ Алшекең бірде Үстіртте бір топ жігіттерге құдық аршытып жүріпті. Кяпелімде бір шымыраудан су шыға қоймай, көзі ашылмай жатады. Сонда Алшекеңе жиен болып келетін біреу "Алшеке, мынауыңнан су шықса болар еді, казған сайын құрғай береді. Осының мақтауын келістіріп едіңіз" депті.

Сонда Алшекең: "Ой, бар болғыр-ай, "сұмырай келсе, су құриды" дегенді білмеуші ме едің. Тағы да 1-2 бел қаза түс, мен отгондағы дүкенге барын, кешке дейін қайтын қелемін" дегенде, анау: "Ну, хо-ро-шо" деп, құдықты арши беріпті. "АДАЙДАН БІРІНШІ БАСШЫ БОЛМАСЫН" Алшекең бір үйде қонақтықта отырғанда аздап қызыңқырап отырған үй иесі еркелеу баласын көрсетіп: "Алшеқе, осы балама бір ақбатаңызды берсеңіз қалай болар еқен? Еті тірі, пысық, сабаққа да алғыр. Тіл-көзден аман жүрсе, түбінде осы ауданға бірінші хатшы бола ма дейтін үмітім бар" деп күлімдепті. Сонда Алшекең: "Баланың көз жанары жақсы екен, Алла алдынан жарылғап, халқына қадірлі азамат болсын" деп баланың мандайынан сипайды. Бала көп ұзамай кəмпитін алады да, тыска ойнап қетеді. Бұдан соң Алшекең үй иесінің құлағына бынай деп сыбырлапты: "Адайдан бірінші хатшы шықпасын деген жоғарғы жақтың қаулысы əлі күшінде екенін білесіндер, кішқене сақтана сөйлесеңші"... "АЛШЫН БІЛМЕЙДІ, ХАЛЫҚ БІЛЕДІ" Атағы əлемге əйгілі академиқ-жазушы Сəбит Мұқанов 1963 жылы жазда Маңғыстауға келіп, біраз аралайды. Сəбекең Алшекеңмен бұрын да талай ұшырасып жүрген, таныс-біліс кісілер екен. Сол сапарда Сəбекең Алшекеңмен кең отырын əңгімелеседі. Талай тақырыптағы əңгімелердің басы қайырылган екен, бірақ екеуі де "Болдық" дей алмай, тек уақытттың тарлығы бөгет болады. Сонда Сəбең: "Япыр-ай, Алшеке, осы Адайда сізден де артық əңгімеші, білімпаз жол бермес жорға тілді бар ма екен?" — дейді. Сонда Алшекең: "Мен өз жанымнан ештеңе айта алмаймын ғой. Қысқасы, Алшын білмейді, бəрін де халық біледі, мен тек жинактаушымын" депті күлімдей карал. Алшекеңе катты риза болтан Сəбең сол сапарда дүниеге жаңа келіпжаткан немересінің атын "Адай" деп қойыңдардеп, жедел-хатжолдайды.

"СЕНІҢ СӨЗІҢЕ КҮЛЕДІ" Елуінші жылдардың басында Алшекең Таушықтағы "Қарадүкен" дегеннен су жаңа керзі етік сатып альт, киіп шығады. Қыс ортасы болса керек, жер бетінде катыңқы еспе қар жатады. Сол қүні Алшеқең мен Құшлық (Жұмабаев Құлшық) екеуі Таушыктан Соцгородокке жаяу шыға қойыпты. Бұрынғы есқі базардың жанынан өте бергеңде Құлшеқең автоқөлік жолындағы мүзғалакқа тайын жығылып, жамбасынан кұлайды. Алшеқең Құлшеқеңнің қолынан тартып тұрғызып жатқанда, Құлшеқең: "Əлден осынай жасайсың, мұныңды қоймасаң, ағаңды қөп ұзамай өлтіріп тынатын шығарсың" деп етігін қағып-қағып қояды. Содан соң бұлар қауіптеніп, жолдан шығады да, қардың үстімен жүреді. Енді етік шиқылдап, қар үстінде "əндетеді". "Көргенсіз, неменің дəңгілдей шалды жығып салып, енді түқ білмегендей шиқылдап келуін караты" деп Құлшекең тағы да əңгіменің ұшығын шығарыпты. Сонда Алшекең: "Ол құр шиқылдап келе жатқан жоқ, сенің жаңағы сөзіңе қүліп келе жатқаны ғой" депті... Бұл жағдай Таушықтағылардың арасында қөп жылдар бойы жыр болып жүрген екен...

"ҮЛКЕНДІГІ ҮЙДЕЙ БОЛАДЫ" Алшекең бірде қөршілес Каракалпақстандағы Шоманай деген жерге барыпты. Сонда ол жол бойындағы бір қарақалпақ жігітінің ауылына қеліп тоқтайды. Бірақ ол қонакқа капелімде "Үйге кіріңіз" демей, "Сіз кім боласыз?" деп, Алшекеңе мойын бұрынты. "Адай деген елді естуіңіз бар ма еді?" — депті Алшекең. Жігіт: "Ауа, неге естімейін, осы жердің бəрі Адай" депті. "Онда біз де Маңғыстау жағынан осында келе жатқан Адайдың бір кішкене шалымыз" дейді Алшекең. "Жүдə, Адайдың кішкентай шалы осындай болғанда, үлкені кандай болады еқен?!" — деп жігіт қүліп жіберіпті. Сонда Алшекең: "Үлкені мына

біз, сыртын көріп, ішін көре алмай тұрған сіздің үйдей" дегенде, əлгі жігіт ұялып калып: "Ойбай, əкə, тіпті есім шығып, ұмытып кетіппін ғой" — деп жік-жапар болып үйіне кіргізіпті... Ел аузынан жинаған Əзірбайхан Қонарбаев АТАЛАРДАН ҚАЛҒАН АСЫЛ СӨЗ Зулаған күндер өтіп жатыр. Кешегі бар — бүгін жоқ. Қешегі ойын баласы біздің де басымызды аққырау шалыпты. Бұл əңгіме 1963 жылы маусым айында болтан еді. Жұмыста отырған мені "Атам шақырып жатыр" деп Сəтекеңнің (Сəттіғұл) немересі, менің жан жолдасым, тайқұлындай тебіскен (казір арамызда жок), арманда өмірден ерте кеткен Əдебиет Шодыранұлы үйіне түстікке шақырды. Келген бонда Сəтекеңнің бөлмесіне кіріп сəлем бердім. "Ізбасарсың ба?" - дейді. "Иə" деп жауап бердім де, "Сіз шақырғасын келіп едім" деп қасына етпетімнен жата кеттім. "Қолыңа кағаз, каламынды ал" дейді Сəтекең қатқьілдау үнмен. Сосын Алшекеңе арнаған мақтау өлеңін, артынан сəлемхатын жаздырды да, "Осыны өз қолыңмен Алшынға апарып табыс етесің" деді. Ол тілегін бұлжытпай орындағанмын. Соны кейін үйге алып келіп, түгелдей өз архивіме көішріп алған едім. Бүгін Алшеқеңнің 100 жылдық мерейтойы карсаңында қөпшілік оқырманға Қазақстанның халық ақынының сол мұрасын ұсынын отырмын. Ізбасар Шыртанов "АЛШЫНҒА ХАТ" "Алшынжан, аман боларсың? Біз аманбыз, Əдебиетке келіп алдық. Мен той жасап жатқанда Қауынды жақтан қеліп, Таушыққа өтіп кетіпсің, оны Құбаш айтты. Маған

келмей кеткеніңе, "Құтты болсын" айтпағаныңа аздап ренішім бар да, өкпем жоқ. Саған хат жазып отырғаным да сондықтан. Хатты мына Шыртанның баласы апарып берер. Сен мырза-сараңсың ғой, Сисен мен Бəшен "Алшынды мақтап сөз шығарсаң, 40 қағаз бен (40 мың сом) бес саулық береді, 40 қағазды өзі береді, бес саулықты Əлмембеттің бес үлкен үйінен алып береді" деп еді. Сонда Нүрбауыл: "40 қағаз бен бес саулықты қайтесіндер, акща мен мал Сəтекеңнің өзінде де бар. Онан да Алшынның тұсында ілулі калы кілем бар, соны берсе, болады да" деп айтты. Бұлардың қасында отырған Құлшық "Алшеқеңнен дүние алгышын" деп шек-сілесі қатып күліл, жанына жантая кетіп еді. Асылы, Құлшықтың ақылы қөп-ау (əзіл ғой). Соның реті бүгін қелді. Мақтауымды жазған өлеңхатыма коса беріп жіберіп отырмын. Алшынжан, атан-нарып жетектеп, Аттарын міндің Адайдың, Курметін көрдің талайдың. Кұрмет болды көргенім, Өлең-жыр болды ермегім. Апланың бергеи бағында Жаырылардың жантайып Көрпес'шде кшбедім. Тоқсачға келіп, той жасап, Отырғанымда бой жасап, "Алшынжан естіп, келер "деп, "Келіп сəлем берер " деп, Жүргеиімде дəметіп, Сен отырсаң қасъшда Толғандай болатып еді кем-кетік. Үйімнің келіп қасыііа, Сəлем бермей кеткенің, Мені кімге теңедің, Мен кімдерден кем едім ?! Осы күпгі адамда

Сепің жоқ катар-деңгелің, Мадиықтап мақтап жырменен, Мен міндеттеп құтыядым. Нүрбаулы, Сисем, Бəшенге Таба қылма сен мені, Бізге бар, бала, бермегің, Крірық мың сом мен бес саулык Береді деген уəде бар. Жалтактап, бүған жай айтсак, Жаратпайды ақын мүныңды. "Екі айтпайды ер жігіт " Крлтн сөз бар кейінге Жақсылардан бүрынғы. Өкінбек, берсең, опынып, Бізге берген шығынды. Ойласам орта жерің жок, Мақтасам, ешбір кемің жоқ. Бүгіндегі Адайда Сенің катар теңің жоқ. Крірык кағаз бен бес саулық Кашан қолға келгенше Алшынжанға сенім жоқ...

Ал, Алшын! Риза бол. Сені мақтаған сөзім қай адамға айткандарымнан да кем емес, Таушықка хат барғасын, Бəшен мен Құлшыкка, Жұмалы мен Құсайынға, баска азаматтарга да оқыт. Сосын Жанжігітке бер, жаттасын, ел алдында айтсын. Мына əзіл-хатымды оқып бір күлесіндер ғой. Əзірге хош болып тұрың! Ағаң Сəттіғұл, июнь 1964 жыл".

ШЕЖІРЕ-АТА ТУРАЛЫ ЛЕБІЗДЕР Əлкей Хақанұлы Марғұлан: "...Ол — қара сөзге дес бермейтін суырма тандай, қаусырма жақ, тірі қітап, бағзы заманның шешендік дəстүрін бойына молынан дарытқан шежіреші, этнограф, тарихшы деген алқалы ортаның төбе биінің нақ өзі". Сəбит Мұқанов: "...Мен ақадемиқ болғаныммен, Алшын бола алмайды екенмін, аңыздардағы іші алтынға толы ақ сандық сен екенсің". Естөре Оразакрв: "...Алшын Меңдалыұлы — Маңғыстаудың тірі энциклопедиясы". Есбол Өмірбаев: "...Алшекеңнің сөз мəнері, пəрменді дауыс ырғағы өзіне еріксіз тартады. Өз тұстастарына сыя бермейтін білімді де білікті, ерекше есте сақтау қабілеті тыңдаушысын таңдандырмай қоймайды...". Нұрбаулы Бəйтілеуұлы:

"...Ел сені есіркейді, "Ерім " дейді, "Беріп ед елге талай сенім " дейді. "Сол ерім осы күні қайда кеткен — Көзіне ешбір жанныңкөрінбейді?! Мəңгілік жүрт қарыздар еңбегіңе — Еш жанға мұндай сенім білдірмейді...".

Сəттіғұл Жанғабылұлы АЛШЫНҒА Білім, ғылым меңгерген, Азды көпке тенгерген. Талайлар шықты елімнен Ақылы артық шеңберден. Солардың, Алшын, бірі едің, Осалы емес, ірі едің, Қатарыңнан кеуделі Адамгершілік зейінің, Сар даладай кең едің. Жүремін ылғи дəметіп, Сен отырсаң касымда Бір түрлі денем жайылып, Толғандай болад кем-кетік... ...Басымнан дəурен өтсе де, Құрметпен халқым сыйлады, Қазақстанның аймағы Тілімде желдің барында Талайларды мақтадым. Ырза қылдым елімді — Халық тілегін ақтадым. Жаманның айтқан сөзіне Сірə, құлақ аспадым, Мақтаса да қөпшілік, Асып, сірə, таспадым. Сəттіғұлмын ел сүйген, Сондықтан да өзіңе Осы бір сөзді арнадым. Тіршілікте сыйласқан Мен бір жүйрік саңлағың. Кешегі бір күндерде Тай болдың көггке бір өзің, Исполком болып халықтың, Қисықтарын тұзедің.

Айдаған күн бейнет несібе, Жиырма жылдай жер ауып, Күдер үздің "көрмен, - деп, Маңғыстаудың түбегін". Қиындыққа кездестің, Тəуекел етіп сонда да, Айнымады жүрегің, Біткен күні ерігің, Халқыңменен табысын, Орындалды тілегің. "Бейкүнə сізді қетті" деп, Пенсия беріп құрметтеп, Үкімет тағы көтеріп, Абыроймен үдедің. Көрмесем, ылғи сағынын, "Алшын, Алшын, Алшын" деп, Өзінді іздеп жүремін. Кез-қелген жерде құрметтеп, Сыйлайтұғын іні едің, Бес-алты ауыз жел сөзді Шығарып, саган арнадым, Мен ежелгі тарланың. Кем емессің қатардан, Абырой, баста бар бағың. Тұлпардайсың дүбірлі Үшырған қөкке саңлағын, Жарысканнан қалмадың, Үзілгенді жалғадың, Арыңым, талдым дегенге Қайыр етіп, қамдадың, Əрбір түрлі жұмысты Ақылың жетіп андадың. Мақсатың болды ойлаған, Енді жоқ сенің арманьгң. Əкеңді айтсам — Мендалы Жеңілдемейд салмағың, Есігі ашык, төрі кең,

Кетпеген қонақ төрінен, Алғыс алған елінен Сақи еді белгілі, Болмаған еді қемдігі. Солардың қалын орнында Бүгіндегі заманда Жассың жүрген ендігі. Ат жалын тартып мінгесін, Атағың шықты "Алшын" деп, Жоғарылап өрледің. Үсақтықты жасамай, Іріге қолды сермедің. Əым болып, халықтың Ақ-қарасын тергедің, Дəуір заңын қолданын, Үкіметке сінді еңбегің. Адамдар шыққан атақты Шоңай деген ауылсың. Болмаған орта, қем жерің, Бұрынғыны айтпаймын. Осы қүнгі адамда Сенің жоқ қатар, деңгелің. Алшын деген атағың Байұлына білінді. Байрақты жерге шабатын, Жүйрік едің дүбірлі. Қатарында ешкім жоқ, Сенен артық білімді. Тереңнен қеңес айтатын, Сен шешенсің бүгінгі. Күндеген дұшпан болмаса, Айта алмас ешкім мішңді. Əшкере етемін халыққа, Шығарған мактап жырымды, Ойласам, орта жерің жоқ, Мақтасам, ешбір қемің жоқ, Жұрт не десе, о десін, Сенің қатар теңің жоқ.

Уəйіс Қайралапов АЛШЫН МЕНДАЛИЕВ (портрет)

Алшын десе, өзі де Алшын еді, Мол пішілген боны бір аршын еді. Сарқылып қалған талай сан бұлақтың Жаңартып қөзін қайта аршып еді. Халқына деген үлкен жүрегінен Жан еді жөн тапқан бас, білегімен. Маңғыстаудың аймағы бір өзіне Тұр еді түгел сыйып түбегімен. Жан еді-ау ол музейге қоятындай, Көзінде қөп сыр кетті-ау оятылмай. "Маңғыстаудың адамы — осындай" деп, Көрсетсе, көрген көздер тоятындай. Құлаткан сан жүректі аршындаған, Қара жер, каталсың-ау қалшындаған. Қалдық саған тағы да бір өкпелеп, Арамыздан аяулы Алшынды алған. Жібегі айналғандай жабағыға, Халықтың кайғы қалды қабағында. Өмір-ай, бересің де қөл-қөсір ғып, Бидайша қуырасың аларыңда... Қашанда жанбас адам оты жалғыз, Елміз ғой, өсш-өніп отырармыз, "Кім бар, қім бар?" дегенде, өзіңіздей Адамның орнын кіммен толтырармыз?! Білікті едің, тұйықка тірелмейтін, Ешнəрсені оқыс-мүлт жібермейтін,

Артында қалған біздің кім бар енді, Өзіңше санап, түстеп түгендейтін?! Тұрмаса да ол элем аспаны боп, Халкының қалды биік асқары боп, Көрмек түгіл, бір адам естімедім "Алшекең сөзін жерге тастады" деп. Бұл өлкенің ой-қыры, жатағы да, Жете таныс бұл кісі атағына, Біз айтпай-ақ, отыр ол баяғыдан Алдыңғы ардақтылар катарында. Көрмеген ол "мынау бай, жалшы екен" деп, Қара қылды қақжарған "шаршы етем" деп, "Маңғыстау" деген ұғым, адам болса, Мен соны сыйлаушы едім "Алшеқең" деп. Бөгелген жан емес ол ұсагыңа, Заң еді оның эр сөз, мысалы да. Көлемді еді қайсысыңды кұшса-дағы, Көмілдіріп тастайтын құшағына. Əуелден ұсақ емес, ірі болды, Нашарлардың сүйеніш, пірі болды. Мылтығы мен қүрегін қатар ұстап, Жаңа өмір жасаушының бірі болды. Ел алдында борышын өтеді де, Ерді ол партияның жетегше. Жолатпаған жандардың бірі осы — Оралған есқілікті етегіне. Шегініп, жаңалыққа жанаспаған, Бұл кісінің бойына жараспаған. Қырсықжол, қияң-қескі кезде де ол, Жөнін тауып жүруден адаспаған.

Түгелдей дəріптеген қалың елі, Бұл қісі өлхесінің алыбы еді, Білгіштердің талайын қөріп жүрміз, Бұл нағыз кітабы жоқ ғалым еді. Не түрлі шешенді де тіл тартпаған, Оның алды ыссыңай ұрттатпаған, Төбесінен дəл шұқып айтқандары Шындығымен ешкімді бұлтартпаған. Тағдыр оны қай жаққа айдамасын, Тіқе айткан ол өз балам-байламасын, Ат жалын тартып мінген кезден бастап Қыран көзбен шолыпты айналасын. Елдің бабын таппаса алмай тыньгм, Ол сакалын бұлдауға бармайтұғын. Қатепті нағыз кара нар еді-ау ол, Маңқиып бір қалпынан танбайтүғын. Келгенде ырыс елдің іргесіне, Таланып озбырлықтың бүргесіне, Отырып та келді ол бір-екі рет, Өзі кұрысқан өкімет түрмесіне. Өмірді ол бөліп, "жаз, қыс, күз" демепті, Тағдыр оны тұсаулап, тіздемепті. Тоқсан жас торын қүра қелсе-дағы, Орынды ол отбасынан іздемепті. Халқы оны "ең мықты, дөкей'' деген, Ащыны да татты ол қөқей кескен. Өмірге келді-дағы тіп-тік болып, Тіп-тік боп кете барды еңкейместен. Билігі ауған шақга қара бастан, Жиғандарын түгендеп санамастан,

Бүрын да бір-екі рет кеткендейін, Жүре берді артына карамастан. Адам жоқ қой өмірден көшпейтұғын, Құгшя да табылмас шепшейтұғын, Алшеқениің есімі — ардақты есім, "Өшірем" десе-дағы өшпейтұғын. Бүтінді ажыратпай бөлшегінен, Өлшеу қерек, өзінің өлшемімен, Сеземін, жетпей жатқан жері болар, Бірақ, асын айтқам жоқмөлшерінен. Төгіліп кетсе сезім ақтарыла, Адамды айттым тұрар ел мақтанына. Бұл өленді жаздым мен "Ардақты есім, Аңыз боп калсыншы" деп арттағыға. Бөгеліп ол ешқашан саспайтүғын, Əдептен асын, артықбаспайтұғын. Сұрасаң, дəл жауабын беру үшін, Көмейлері бүлкілдей бастайтұғын. Міндім де міндетімнің қемесіне, Билігін бердім халықтөресіне. Алшеқеңнің қейінгі ұрпақтары Теңелсін деп атаның өресіне. Өрт алмаса өріс пен қонысымды, Толтырам жырға қойын-қонышымды. Осымен өтелді деп айта алмаймын Алшекем үшін елге борышымды. Кезінде эр нəрсенің білген парқьгн Өшпейді атағыңа ерген даңқың, Ойламаймын тағы Алшекең тумайды деп Алшекендей алынты берген халқым!

Бас иіп, айналды да аруағынан, Ағыта алмай ажал кармағынан, Қайран халқы төрт қөзі түгел тұрып, Айрылып кала берді ардағынан. Бұл кісіге бұрылмай өте алмаймыз, Аруағын аггап, үнсіз кете алмаймыз. Айталық, бірақ қанша айтқанменен, Өзінің биігіне жете алмаймыз. Ғафу Қайырбеқов АЛШЕКЕҢ ТУРАЛЫ АҢЫЗ Күн ауғанда желкеге Көкжиекте жоқ кетік, Шерқаладан Шетпеге Келіп түстік топ етіп. Жаны аяулы жас жігіт Күтті үйінде тік тұрып, Табақтап ет астырып, Салқын шұбат жұттырып. Кірді есіктен бір қісі Жер тіреген ішігі, Бүрынғылардың үлгісі — Бүгінде жоқ пішімі. Манағы маңғаз Шерғала Болған қезде еқінді Енді айналын адамға Кіріп қелген секілді. Бейне биік от-жалау, Жақсы-ақ еқен туысың, "Ассалау" да "Ассалау" — Кернеп қетті үй ішін. Оншақтысын біржола Құшағына жоқ қылды,

Көрер емес, сірə, да Жалгыз арка шөп құрлы. Қайран ұлдар əкеге Еркелесе жарасар. Жайып салған қөрпеге Орналасты Адай шал. Дуылдасты, күлісті, кетті ұласып қалжындар. "Шынашақтай бұл құсты Қайдан ұстап алдындар?" "Шерқаладан шерулеп, Келе жатсақ бұл батыр Кекіл шашы желбіреп, Жаутаң қағып жолда тұр. Баса салдық бауырға, Болмайық деп "жат ене", Əкеп тұрмыз ауылға, Əлде онымыз қате ме?" "Дұрыс, дұрыс, ұнамды, Жөн сұрасып жатқан ғой, Бұлар түгіл қыранды Қонақтатқан салт бар ғой. Əқел, балам, қолыңды Біз-дагы қарт бір тумаң, Ашсын Тəңірім жолынды, Естуші едім сыртыңнан. Қалдың кенет ұшырап, Қиік асық — тəйкесің, Қолтығыма қысып ап, Үйге əкетсем қайтесің?" Селк-селк етіп күлгенде Үй ауасы теңселген, Мені өзіне иқемдеп, Иіскеді желкемнен. Қақты сосын аркамнан Жеңіл ғана сілкілеп, Шыкты орамал қалтамнан,

Көзден жасым сіркіреп. Бақсам, бос-ақ екем мен (Ескіріп кеткен жетімдік), Қырықжыл болған əкеммен Жолығысқан секілді. Содан, қызды əңгіме, Серілігі тарқамай Соқты сөз бен дəмді де Сексендегі карт Адай. Революция жалауын Маңғыстауға қадаған. Жанкелдинге сонау күн Серіктікке жараған. Нелер қырғын, топалаң, Ел тағдыры шешілген, Нар басындай осы ағаң Бастан бəрін қешірген. Тірі тарих самбырлап, Сөзін бұзбай тұр "Шетпе". Бозторғайдай таң жырлап, Тыңған еқен бұл сəтте. "Кел, қарағым, кел, Ғафу, Сапар саған лайық, Ел аманда ер тату Болтаны үшін алайық" — Деді де, ол ыдысын Босатады жігіттей, Сергітеді үй-ішін Үйқы қөрмес бүркіттей. "Сөкпе біздей шіркінді, Кезіміз ғой көнерген, Алып қойдым бір түнді Үлықсатсыз сенен мен. Түнді қойшы, тəңір-ай, Жақсы күнің көбейсін, Күнді түннен айырмай Жүргендерге не дейсің?"

Ал содан соң Алшекең Арғьгмақтай бой жинап, Тұрған кезде, намыс екен Жатқанымыз кұнжыңдап. Ойымызды дана қарт Байқаса да, байқамай, Қарайды жонды аралап, Қолымен көзін калкалай. "Кетер сағат келді, — деп, Қоштасамыз жамырап, Ақ көйлегі желбіреп, Қақпа алдында қалды карт. Қайран сабаз, қалды ғой Секілденіп жалғыз тау, Осылармен мəңгі ғой — Маңғаз өлке — Маңғыстау!

Қолынды картайғанда ұстап тұрып, "Балам" деп сүйіп, мауқын бассын дедім. Жан едім сіз тұрғанда сертім берік, Əзірге жүрген құдай бетін беріп. Көріне бер қөзіме алыстан сен, Маңғыстау мұнарасы секілденіп. Жігіт болдым туған бір оңнан айым, Сені көріп мен күнде толғанайын. Қасиетімді күн сайын биіктетқен Қлдіріңнен, ақсақал, айналайын!

РЕВОЛЮЦИЯ САРБАЗЫ ҚАДІРЩНЕН, АҚСАҚАЛ, АЙНАЛАЙЫН Жақсы еді нұрың қандай, жаның қандай, Сөзіңде бір ғұмыр мен дəуір бард аи. Дүниеде сендей қазақ аз болғанға Болады қейде жаным ауырғандай. Көріндің Махамбетгің інісіндей, Солардың аман қалған тірісіндей, Баяғы катар көшкен кайран нарлар, Солардың маған сіңген иісіндей. Айтып ед білген қазақ "Сол бар ғой" деп, "Баптаған ақырға бір ер нар ғой" деп, "Көқіректе қалса сенен жалғыз тамшы, Соны да сол бір шалға арнай ғой" деп. Асау ем, асыл туған асқын едім. Бой бермес, буырқанған тасқын едім.

Дүйсенбеқ Қанатбаев

Көктемде бір қозғалатын сендердей, Бəрімізді баласынан қем қөрмей, Алматыға қеледі бір аксакал, Отты жылдар ортасынан келгендей. Тындар болсаң таңғажайып тағдырын, Сезінесің өткен күндер бар жүгін, Көшрдейін қосады қарт болыневик, Аралығын бергі менен арғының. Нұр ұшқынын көріп ойлы көздерден, Қездесеміз сонау отты қездермен, Əне, олар бара жатыр ұрандап Жарып өтіп кедергіні кез қелген. Лениншіл ардагерлер ақиық Басын жауға қөрмегендер сəл иіп, Барады əні Маңғыстауда атой сап, Əлниязов, Мендалиев, Əлиев!

Ортасынан отты кездің — ақпанның, Ортасымен кия, жартас-жақпардың, Алға шығып, Мендалиев, əнеки, Қуын барад құйыршығын ақтардың. От оранып барлық өріс, бар қыстау, Жанкешті боп жатқан кезде Маңғыстау, Мендалиев жамиғатқа жар салып: "Қерек — деді, — арнамысты алға ұстау!" Жаратылған найзағайдай жарқылдан, Оның жолы Октябрьден тартылған, Үлы Октябрь, санаттағы бұл сарбаз, Көк тіреген бейне сенің нұр тұлғаң. "Бақытты ұрпақ, жоқ, — деп, — енді еш кемің" Əңгімемен өткізеді қештерін. Алматыға жылына бір келеді Мойындамай келіп қалған сексенін. Сөз тындасаң Алшекеңдей абыздан, Жаралған ба дерсің өзі аңыздан?! Үзақ түнге отырады мақтан ғып Маңғыстауын кара алтын ағызған. "Бір кездері болғанымен шері көп Бұл даланың, — дейді, — енді қемі жоқ". Ерте жанған бір жұлдызға Алшеқең Бізден гөрі қуанады көбірек. От ойнатып айтқан əбір сөзінен, Тілдеседі болашактың өзімен, Революция сарбазына бір қарап, Мен дəуірдің ұлылығын сезінем. Ер көңілін еш нəрсеге жасытпай, Халық үшін қиған қанын қасықтай,

Алшаң басып барады, əне, Алшекең, Революция көшесімен асықпай... Нұржігіт Ділжанов ЕЛ ҚАЙЫРҒАН (Үзінді) Еңіреп, сол заманда ел қайғырған, Қайысып қабырғасы жер кайғырған. Ата-ана, тумаласпен қоштаса алмай, Айрылып туған жерден ер қайғырған. Шайқалып Еділ, Жайық, Жем кайғырған, Ел көшіп, иесіз кап қөл қайғырған. "Шаш ал" десе "бас алған" сол қүндерде Зарлы ана жас сəбимен тең қайғырған. Байлардың малы менен жанын алған, Көз салып қыз-келінге ойран салған, "Зорлықжоқ, аша тұяқ қалмасын" деп, Кедейдің қара лағын қағып алған. Қаңтарда қойды қырқып, жүнін алған, Түйені қайта күзеп түгін алған, "Тышқан мен сүйек, тері, жынан тап" деп, Салықтың ел көрмеген түрін салған. Айдаһар Голощекин өктем еді, Қаһарын казақтарға төккен еді, Беделді ел жақсысын соттап, айдап, Сібірдің жұмысына жеккен еді. Сол заман болын еді сорлы заман, Бұғаулы, бұғалықты, торлы заман, Ел көшті қайтқан құстай ілек-ілек Келгендей атажұртқа ақырзаман.

Біреулер Ауған асып, Иран кетті, Молда мен неше қажы, имам кетті, Тəуекел кайығына мініп алып, Қасына сарбаз қосып жиһан қетті. Маңғыстау, Жылой қасы, Табын аудан, Шамасы бес мың үйдің қатар ауған, Бетқе алын түрікмен, өзбек, калмақ елін, Білмейді алдын болжап — қара тұман. Қайтару қөшқен елді себеп болды, Сол кезде ОГПУ-дан дереқ болды, Осындай қиын істі орындауға Алшыны Мендалының қереқ болды. Адайда Алшын деген азамат бар, Сөйлетсең, сөзге жүйрік ғаламат бар, Қайтарса, көшқен елді сол қайтарар, Беріңіз, қанша бұйрық, аманат бар. Жасы бар дəл отыздың жетеуінде, Ешкімнің ере қоймас жетегіне. Бойы бар Петр патша шамасында, Ойы бар Абылай хан қарасында. "Алшыны бұл Адайдың қазір керек", Осындай жоғарыңан болды дереқ. Қарулы керегінше əскер беріп, Қасында екі-үш жансыз бағу қереқ. ОГПУ шақырғасын Алшын қелді, Ойланын ұлықтарға жауап берді, "Босқан ел құр босқа кеткен жоқ қой, Төреліқ айтар сөз жоқ, дереқ" деді. "Айтар сөз, — сонда ОГПУ, - мынау"-деді "Бұйрығы Олынанский — бұғау" деді,

"Басынкес, өзіңменен қарсыласса, Арты жоқ өлгендерге сұрау" деді. "Қашқанды, қөнбегенді өзің өлтір, Қалғанын қайта айдап, бізге келтір, Əкесін, анасын да жоққылыңдар, Жетімге "детдом" дайын, міне, бұл тұр". Ойланды мына сөзге Алшын төре, Толғанды тоқсан түрлі ойды бөле, "Ойпыр-ай, кару алын, қайдан барам, Өлтіріп тумаласты, қазын, көмем?!" "Бұл іске, — ОГПУ-ға, - барман,-деді. Сен айтқан бұйрығынды алман",-деді, Кешегі бірге жүрген ағайынды Оқ атып мен қалайша жалман?"-деді. Түнеріп қара түндей Алшын кетті, Бере алмай ОГПУ-ға бірден сертті. Үш күндей кан түкіріп қайғырды ол "Қалайша сөндірем,-деп, - жанған өртті?" Ойланды "кару алып бармайын" деп, "Əскерін сап түзетіп алмайын" деп, "Əскерді каруымен алын кетіп, Ағайын обалына калмайын" деп. "Онан да қара жаным қиылғанша, Ағын су ағып жатқан тиылғанша, Түйемін шүберекке жалғызжанды. Ер Бекет, сенерім жоқ, сенен баска!" Екі адам алды жолдас елден тандап, ОГПУ екеу қосты өзі сайлап, Бес кісі "бір Алла" деп, жолға шықты, Артынан көшкен елдің жүрді айлап.

Ойына Хорезмнің жеткеннен соң, Қоңырат, Қожеліден өткеннен соң, Көшкен ел бір орнынан таптырмады, Бытырап, шілдей тозып кеткеннен соң. Одан соң Нүқіс, Хиуа, қөне Үргеніш, Бұл өмір, қарап тұрсаң, бір көрген түс. Шашырап кетқен елді жинай алмай, Тап болды ер Алшынға бір қиын іс. Сағасы Əмудария тарам-тарам, Көшкен ел шұбырынды, қүні қараң, Пенде боп қеткен еқен масақтеріп, Жұмысын бөтен елдің жасап беріп. Қыз-келін біреулерден көріп мазақ, Азамат арық қазып, шегіп азап, Шыбынсыз сахарада өскен қазақ Осылай, қім ойлаган, — азыл-тозад? Шыбынсыз сахарада өскен казақ, Сəн түзеп тоқсан нармен қөішсен казақ, Қонаққа қой мен тайды лайық қөрмей, "Ту бие сойғызайық" десқен қазақ. Бір жерде оншақты үй бөлектенген, Ойда жоқ арттан ешқім келед деген. Ауылдың бар адамын жинап алып, Сөз айтты Алшын елге себеппенен. "Туған жер қайда, ағайын, есқеріңіз, Ел болмай, енді осы ма өшкеніміз? Тастай сап ата-баба топырағын, Бұл қалай беталдыңа қөшкеніңіз?! Өзіңнің ала-түлей жерің қайда, Шалқыған, шағалалы көлің қайда?

Балдарың бүгінгі жас, ертең өсіп, Қызкелін туған жерін сағынбай ма?!" Жел тынды, терек басын шайқамады, Туған жер күйіндей боп байқалады. Отырған тыңдаущылар тебіреніп, Қозғалып, айтқан сайын ойланады. Күй десек, ат қоялық "Ел қайырған", Аспанда кара бұлтты жел қайырған. Күй емес, сөйлеп тұрған Алшын еді, Дауысы каздай болып қанқылдаған. Дауысы қаздай болын қаңқылдаған, Ақ жүзі алмас қылыш жарқылдаған, Көпшілік Алшын сөзін қоштай бастад: "Жігіттер бар екен ғой аңқылдаған!" "Уəде, қүзге қарай көшеміз,-деп, Бұйырса, туған жерге жетеміз,-деп Бейнет пен өлім, сірə, бір Алладан, Манданта жазған болса, нетеміз деп? Алшеқең Байрамалы, Мары барды, Эр жерден босқан елді теріп алды. Кедейлер сөзді тындап қайтса-дағы, Байлардың кашып-пысып, бəрі қалды. Алты жыл бұдан кейін өткенінде, Нəубеті "отыз жеті" жеткенінде Алшынға "Сен, халықтың жауысың"-деп, "Байларды тірі тастап кеткенің не?" Осыдан он жыл алды Алшын мырза, Ер болсаң, бұғау торда енді шыда. Бұл жерін жас ақындар жазсын дедім, Тындаушым, доғарамын, болың ырза!

БƏЙТЕРЕК ТҮЛҒА

(А.Меңдалыүлыныңрухына арнау)

Жақсылар жаламенен болды айыпқер, Қабысып қалғандай ма аспан мен жер? Жазайын зұлмат жылдар оқиғасын, Атақты Алшынды етіп бас кейіпқер. Адайдың Алшынын мен суреттеп, Халқының қөрсетейін құдіреті деп, Дұшпандар арам ниет ойламасын Тізесі бүл қазақтың бүгілед деп. Халқымның кабырғасы қайысқанмен, Сынбай қалдың, емендей майысқанмен. Əуелден жазмыштан озмыш жоқ — Өлсең де, намыс үшін сайысқан жөн. Азаматтың сөзі өткір, семсер неткен, Ақылды ойларымен алые қетқен, Атырау түрмесінде үш жыл жатын, Еместі ол айтылған бір қайтқан серттен. Найзағай түсқендейін аспан-көктен, Тергеуші қорлап оны ұрды беттен, "Адайдың азғын туған бандысысың Ешқімге бағынбаған арғы тектен. Бəйтерек саған бітқен неғылған бой? Өзіңде бар ма осы бір мысқал ой? Ақының болса егер, қорлық көрмей, "Халыктың жауымен" деп қолынды қой. Үсынып тергеуші отыр хат-каламын, Айғайлап сальгп отыр байбаламын, Алшын да өнебойын еркін ұстап, Түсінді арбаушының іс-амалын.

Тергеуші дайыңдады бесатарын, Көрсетіп сұр жыландай кесапатын, "Айтпасаң, "мен халықтың жауымын" деп, Бəрібір ертеңбүгш,-дейді, - атамын". "Атсаң, ат, қінəмді қой, мойыныма, Көнбеймін жала жапқан ойыныңа, Болмаған істі қалай мойныма алам, Өлсем де сенің сокқан сойылыңа". "Апарған Маңғыстауға малың қайда? Айтшы сен, мұнан таптың қанша пайда? Ақшасы əлі күнге қайтпаған ғой, Борышың, миллион сом, өзің ойла". "Жауабым менің саған: осың — жала, Артықмен не жинагшын, соны сана? Əдейі қомиссия жібергізіп, Банкісін Маңғыстаудың тексер, кара". "Жапонға қазақжерін сатқың қелді, Дұшпанның отын үрлеп, жаққың қелді, Шынынды айт, "Алашорда" бастығы кім? Өзіңе солар каңдай бұйрық берді?" "Мұны мен өзіңізден енді естідім, Қім айтса, сол адаммен тілдестірің. Сол ұйым кімдер құрған, қайдағы зат, Бетпе-бет соларынмен жүздестірің". "Бүлардың, саған, Алшын, керегіжоқ. Бос сөзді неге айтасың дерегі жоқ, Онан да "бəрі рас" деп қолынды қой, Ойлан сен, қарсы даудың берері жоқ". "Өлтір сен, өтірікті айта алмаймын, Бір берген жауабымнан қайта алмаймын.

Халқымның айдын-шалқар көлі едім ғой, Мен қорқып, дауылыңнан шайқалмаймын". Тергеуші тілге келмей шылдырлатып, Бұйырды айдаһардай зəрін атып, Тұр екен даярланып жасауылдар, Кісен салды аяқ-қолға сылдырлатып. "Бұрышқа тұрасың,-деді, — үш күн, үш тун, Көтер сен қылмысыңның ауыр жүгін, Егер де саған жаның қереқ болса, Қағазға қол қоярсың ертең-бүгін". Қозғалса, тас төбеден ұрыңыздар, Қезекпен қірпік қақпай тұрыңыздар. Сөйлетсең, сайрап тұрған бұлбұл екен, Терісін таспен іреп, сылыңыздар. Тізесін бүқтірмеңіз, бағыңыздар, Қалғыса, иегінен қағыңыздар. Əкеліп табанына мұз төсеңіз, Үйқысы ашылғанша караңыздар. Əзірге ұлықсатсыз су бермеңіз, Тіл қатса, айтқанына бір сенбеңіз. Бəрі де іштен туа банды болған, Адайдың бəрі осындай, қіл қөргенсіз. Бұларда көкіреқ бар арындаған, Патшаға өмір бойы бағынбаған, Рукин, Толстовтай генералдың Қарулы əскерін, бəрін қырған. "Қүрмашты дер кезінде ұстамадың, Жасырып, жүрген жерін нұсқамадың, Бандыға банды болдың көмектесіп, Білінді арамдығың, қысқа амалың"...

..."Айдалып қеттім содан лəгіріне, Сыйынып бір Алланың əміріне, Тамүқтың, дəл айтқанда, көр азабы Түрменің уш жын жатып кəмірінде. Өткенде Орынбордың қаласынан Қөңілдің хабар бердім жарасынан, Қешегі қазақ жерін көзім қимай, Қөкке ұстап, мен өзімді дарасынам. Тұсынан өтқенімде Самар қала, Ерлерді еске алдым, болып нала, Жорыткан Орақ-Мамай, Ер Едіге, Бақ тайған бұл дүние, енді кара. Алдымнан өтіп жатыр жер өтқелі, Қеудемде ұшқыр ой жүр селдеткелі, Артымда Маңғыстаудың елі қалды, "Аман-сау, орал енді, кел, — деп, — бері" "Əкелді Ново-Сібір қаласына, Қаптаған көп лəгірдің арасына. "Тұяғы қеше қазақ тиген жер" деп, Көз салдым орманы мен даласына. Ол қезде менің ерқін далам едің, Көк орман, жылқым өскен алаң едің, Сан жетпес орманыңда аң-кұсымды Бағым деп, бақытым деп балап едім. Билеген сол даланы қөшіп-қонып, Ермактың жанын алған Ертіс торын, Аузымыз одан кейін ала болып, Ақ ісім қетті бəрі жала болын. Білмедіқ неге осы, аңқау қазақ? Өзіңці-өзің жойдың, құрып тұзақ.

Ғасырдың құрығынан құтыла алмай, Бұл күнде мен де отырмын қөріп азап. Ер Досай, кекті қетқен Құрмаш батыр, Алаулап өр қеудемде келе жатыр. Солардың жүрегінде ақ семсер бар, Суырылмай қынабында неге жатыр? Бұған да өз бағасын елім берер, Сыйласа, ағасына төрін берер..." ...Ағайын, мен сөзімді аяқтайын, Тағы да қездесетін қезім қелер. Əзірбайжан Қонарбаев ҚАЙРАН БАБА! Бейнесі Алшекеңнің мына тұрған, Жатыр-ау нұр төгіліп ұлы атыңнан, Қең Алла кеңшілігін жасады да, Талай бір аман өттің сұрапылдан. Сен бүгін болмасаң да арамызда, Алшаңдап бірге жүрсің санамызда, Жарықгық, "жүз" дейтұғын жаста бүгін, Бас ием қасиетті Бабамызға. Ассалаумағалейкум, астана жұрт, Дəл бүгін еңсең биік, асқан алын, Алшекең мерейтойы кұтты болсын, Алғашқы айтар сөзім бастан анық. Мен бүгін жан сырымды ақтарамын, Алшекең асып-тасып жаткан ағын. Алшекең беделімен белден асып, Алшекең атағымен мақтанамын.

Қуанам, ата-баба, салтым үшін, Қалың ел бүгін, міне, шалқыды шын. Бұл жылым Алшекемнің жылы болды Айбынды маңғыстаулық халқым үшін. Алшекем, аспандады шаңырағың, Үстем ғып ел мерейін аруағың. Қара шал кара таудай қайыспаған, Артынды желеп-жебе, жалынамын. От канат сұнқар құсқа ұқсадың да, Мəңгіліқ ие болдың күш-арынға, Саңқылдап өз даусыңмен сөйлеп тұрсың, Маңғыстау даласының құшағында. Өзінді айбынына балағандар, "Адайдың Алшыны" деп санағандар, Бүгін де армансыз боп биік отыр Қолыңа су кұюға жарағандар. Тоқсан жол, тоғыз тарау ғұмыр кештің, Қиямет килы заман күшінде өстің. Халқыңмен ғасырыңды бірге жасап, Бастадың керуенін бүгін көштің. Алшеке, сəби шақган жанынды үқтым, Шежіре, сұңғыла сөз балын жұттым. Құлактан қоңыраулы үнің кеглей, Сен тұрсың қөңілінде қалың жұрттың. Бəрін де көрдің өзің тірлігіңде, Сонда да тұра берген бір күйінде, Тамүқтың талай рет дəмін татып, Дем берді əулиелер бір бүйірде. Жан едің көпті қөрсең, жайраң қаққан, Ортада оза шауын, майдандатқан,

Кісілік, кішілік те өзінде еді, "Құс жолы" қызыл тілде сайрап жатқан. Татымас лақтырған таяғыңа Қиқымдар ізге түсті баяғыда, Ақымақақтың отын сөндіре алмай, Аярлық жығылды қеп аяғыңа. Алшекем асып туған, дара туған, Есімде есқірмейтін дара тұлғаң. Пір Бекет, Бекбауылдар қол берген де, Атағың аңыз болып жаратылған. Білмеппін мұхит па едің, көл ме едің, Ақжаңбыр əңгімеге шөлдейді елің, Тусаң да Алшын болын жалғыз өзің, Бұл күнде Алшын болып сөйлейді елің. Қастерлеп, қасиеттеп қүз басынды, Сене гөр ата салтын бұзбасымды, Тойлаймыз əруақты əн көтеріп, Тойлаймыз, тойлады жұрт жүз жасынды. Жүруші ең жылы сөзбен баурап қүліп, Кең пейіл өзінде еді аумақтылық, Пайғамбар, Құран сөзі рас болса, Сен бүгін жатырсың-ау аунап тұрын. Ортаңыз уа, халқым, тола берсін, Бақыт құс мандайыңа қона берсін, Үш жүз алпыс екі əулие Алшекеңмен Жəннəтта мəңгі бірге бола берсін!

БАБАҒАТАҒЗЫМ Сілкінді-ау, Жыңғылдының кең алабы, Ешкімнен көрмей тұрмын шекараны, Бүгін жұрт Алшеқем боп сөз айтады, Алшекем ауасымен дем алады. Жатыр-ау тыныстап ел саңылағы, Бүгін жұрт Алшеқемді сағынады. Ақкүмбез қасиеттім, касыңдамыз, Асқақ тұр Алшеқемнің аруағы. Маздады Алшекемнің күні бүгін, Күмбірлеп қоңырау шалды, үні бүгін. Басына Маңғыстауың көшіп келіп, Көрсетгі Алшекемнің ірілігін. Алшеқем, ұлылармен иықтасым, Туған жер топырағында ұйыктасын, Алшеке, арманың жоқ, шарт жүгініп, Келіп тұр ұрпақтарың, иіп басын.

АРНАУ

Светқали Нұржанов

(Көне жыраулар ізімен)

Бастан қанша бұлт ауған — Төсінен сонша жұрт ауған, Жасырар сырым бар ма екен "Қаратау" боп, қеріліп жатқан бұл таудан? Қаратау жатты ғалам боп, Тоздырып жүзін заман жеп, Төсінде туған төлінің Тағдырларына алаң боп, Нешелер жұмыла жүрт қөшті Тарихтьгң керуен жолымен Каспий, сақ, оғыз, алан боп...

"Шерқала — таудың бөркі еді-ау, Айрақты — таудың қөрқі еді-ау! Ана бір тұрған Жалған-ды, Жалғаннан көңілім қалған-ды, Артта қап атакұлдігім Өзекті, дүние-ай, өртедіау". Осылай зарын шығарып, Қөздері қанмен шынанып, Айладыр қөшті соңынан — Соңынан шаңы шүбалып. Бозойнақтұлпар баптаған, Ақинаққылыш саптаган, Күндердің күні болғанда Бабамыз қепті бұл тауға Бабаларының іздерін Құранша оқып, жаттаған. Даланың жонын ен жайлап, Маңғыстау малын қеңге айдап, "Мүрттары қөқке шашылған" Есіл де менің шалдарым Жатса бір керек елді ойлап. Қапынды таппай жатпас жау, Тамырлы тажал тал басты-ау, Тамырда қаның байланса, Мүмкін бе өзі Ақинағыңды тат баспау?! Осының бəрін жырлайды Талайды көрген ақбас тау, Ақбас таудың жұлынынан Үлъш бір қашқан Ақ Бастау... ...Заманнан заман озғанда, Дүние-дүние құрты қозғанда; Арудың алтын бергегі — Əркім болып ермегі Бедері көшіп тозғанда; Жолымды жорта шегеріп, Көшімді жолға шөгеріп, Анталап жүрген көп дұшпан

Бұйдама қолын созғаңца; Ібіліс кіріп түсіме, Əзəзіл еніп ішіме; Ие боп мəңгүрт ісіме Үялап қанкұрт тісіме; "Сақете тиіп саныма, Сақсырым толып каныма" Саздауга біткен құба тал Сая да болмай жаныма; Басымнан иеқ бөлініп, Сіңірден сүйеқ сөгіліп — Тəнімді қына, мүқ басып, Жартынай көрге көміліп; Дегенін дұшпан жасатын, "Жаралы құска тас атын, Жаралы ерге оқ атып" — Сигектеп жатқан қанымды Құмға илеп, өзіме асатып; Үйірде айғыр үркшіп, Саяқ пен сəурік сілкініп; Қеледе жүрген бурама Қəйіншік карттар жұлқынып; Құладын куға ұмтылын, Алмауыт қірер албарда Қорсылдап доңыз тімтініп; Дұшпаным кекеп, мошқасып, Доссынып кейде төсті ашын; Атан да жілік ерлерді Нəгумəн билеп ешкі асық; Тұмарлы дүлдүл үйірде Тұлымды ұлан үйімде — Күнеске шықпай бос жасып; Керқұланның қос құлағын тұндырған, Серіпсе, сегізкөздігін сындырган. Безбелді кара бүркіттерімнен сес кашып;

Қордамды кілең жын басып, Құлым мен күңім жымдасып, Мезгілсіз көшіп кір басып; "Жұпары қардай бораған, Үлдемен басын ораған, Семсермен шашын тараған, Қиғаштап қасын қараған" Алғашқы алған аруым Жаттекті сұммен ьгмдасып; Айналып санам сағымға; Жүзе алмай қарсы ағынға; Қаңтарда туған күшіктей Қеудеде күдік қыңсылап, Үмітім ұлын, шымшылап; Шекеме шеге қаққандай Шыңғырын жатқан шағымда — Ерлерім келді ептесіп, Қолдарын берді серттесіп — Қан болып көкке шапшыды Шықкан бір Гүлім кекке өсіп. Гүлімді аман шықты алып Аталар қанша от кешіп, Сол қаннан өстім Қазақ боп, Сөндірді отын тозақ бет, Етегім жауып, ее жиын, Отырмын, міне, азат боп. Ерлердің сол бір жұрнағы, Қыранның тұтым тырнағы; Өрліқ пен яки Ерліктің Тербеліп өскен құндағы — Уа, Абызым менің, Аңызым менің — Алшекем, Өздеріңе арналған жыр ед бұл-дағы!.. Уа, Абызым менің — Алшекем! Құлағыңа даусым барса екен... ...Тамырым толқын тулатып,

Солқылдап кетгі қан-шекем, Жүрегімнен шыққан тамшы-жыр ...Ерлердің мəңгі басында Гүл болып мəңгі қалса екен!.. Сабыр Адай БАБАЛАР РУХЫ

(Сүгір Бегендікүлына, Алшын Меңдалыүлына)

Бөрі тектес ұлыңа Бөкеннің қанын тарттырып, Бөктері алтын қырыңа Бəсіре құлын шаптырып, Қез маялы қелеге Күмістен қоңырау тақтырып, Əдібі жібек қөк жаға Мырзаңа мауыт жаптырып, Құланиек құба таң Құмайыңа дем беріп, Серке санды ту қоян Қанжығаңа өңгеріп, Құладыны құс емес, Құзардан құлжа үркітіп, Кем канағат кер айғыр Үйірден сəурік үркітіп, Төркіні суын төбелдің Төсіне айыл баттырын, Кдбылан құрсақ қатынның Калжасына Жылан жеп туған ұлына Сардитып саржа аттырып, Қылдырық мойын Кыземшек Үйіктен Үран от шашып,

Ботасына жамгюздың Адайы таңба шоқ басып, Жауырын қарап, Жаукүтіп, Қысырақ сойып, Қыс түнеп. Жіліншігі жеміріліп, Омыртқасы кеміріліп, Айдаігарша ысқырып, Қойша қоя құстырып, Тізеге тарих салғанда Бекіре жалды Бектердің Талайы кетті-ау арманда. Қенере манат қең аспан, Қереғарыс ақ мандай, Масаты түк макпалдай. А, Маңғыстау, Қайран мұнарлым, Аяулы жарга тостырып, Артып өлген жоққа үміт, Сен — қиядағы Қыз-Жібеқ, Мен Төлеген шығармын... Үдеме дауыл, үлпеқ кар. Үлпершеқ бүйреқ, үр жанар. А, Маңғыстау, Сенде кімдер жоқ, ШеқелМ шоқпардай, Шемені қоздап, шер төксе, Шелденген көзі оқпандай, Кағидалы қарттарың Қаз омырауын тіктесе, Шудасын желге түрдірген, Шулатып көкті бұлдірген Бура төс Бұлт та тоқтардай. Қарақал азу, кансүрек

Жау келген күні талайдан, Білтелі мылтық, қазқөз оқ Каһарынан хан шошып, Қылышынан жан шошып. Батырлар шықты бақ сынап, Бапкерлер шықты ат сынал, Билер де шықты сөз салып, Дөдегелі ордадан Дүниеге көз салыл Мына отырған бүгінгі Момакан ғана Адайдан! А, Жасаған, Жасаған, Бұл күнімді қөп қөрме, Салауат енді, өткенге — Мəуелі бақтан сəн қашын, Мəңгүрттеніп, мəн қашып, Жадағай киіп, жар асып, Жан үшш жаумен жарасын, Жетпіс жылдай адасын, Сүгірдейін бабамның, Алшындайын данамның Басына əрең жеткенде...

МАЗМҰНЫ Адай шежіресі ................................................................ 6 Адайдың Алшыны.......................................................... Бурабек Алшынұлы "Əкеден жеткен əңгіме" ............. Əбілқайыр Спанов "Арыстың Алшыны еді ол" ......... Есбол Өмірбаев "Алшын Мендалыүлы".................... Ергапи Төлесінов "Аңыз адам" .................................... Крршыға Сүйірбаев "Дəуірінің ділмары еді"................. Сисен Боқыбаев "Алшекеңнің аты аласармайды"........ Сағын Беркінұлы "Ел ағасы жайлы есімдегілер" ......... Калмырза Жүмалиев "Алшын — ұлы шежіреші" ........ Əзірбайжан Крнарбаев "Алшекең туралы аңыз" ......... Совет Нүрмағамбетов "Пікірі терең пенде еді"............. Бисембі Əріпов "Аймағымның абызы — Алшын еді" ......................... "Алшекең шежіреші еді ғой" ...................................... "Алшекең айтқан ақыл сөз" ....................................... Асан Əбдіров "Ағыл-тегіл сыр ақтарған күндер-ай"........................ Есбол Өмірбаев "Жапырағын жайған бəйтереқ" ....... Бурабек Меңдалиев "Сібірге сапар" ............................ Асан Əбдіров "Тарих бастауы шежіреде" ................... Базархан Сүйеуов "Алшекең — шежіреші, кенендарын" ....................... Бірғали Бəйекеев "Маңғыстау түбегінің мақтанышы" ........................... Əбіш Кекілбаев "Алшын Меңдалыұлы ұрпақтарына" ........................ Өмірбек Жолдасбеков "Маңғыстау өлкесі тұрғындарыша" ........................... Мүратбек Сейітмағамбетов "Кемел ойлы кесек тұлға"...........................................

273 274 296 301 303 309 312 323 327 334 339 344 352 358 368 382 383 385 388 406 414 415 416

Хамит Олжабаев "Қатарларын іздеп, елендеп отырушы еді" .............................................. Канат Аманиязов "Қап, қапыда қалыппын" ............. Аталық Нəкиманов Ақылман ........................................ Нұралы Казакбаев "Алшын əңгімелері жинақ болып шықса..." .......... Шын ыбай Аккенжеев "Өлке суының мықты білгірі" .................................. Мырзағүл Панаев "Алшеқем Алматыға келгенде" ....... Əзірбайжан Крнарбаев "Алшеқең айтқан екен" .......... "Қырық жыл деген — қырық күн" ..................... "Сұмырай келсе су құриды"....................................... "Адайдан бірінші басшы болмасын" .......................... "Алшын білмейді, халықбіледі" ............................... "Сенің сөзіңе қүледі" ................................................. "Үлкендігі үйдей болады" ........................................... Ізбасар Шыртанов "Аталардан калган асыл сөз".......... Сəттіғүл "Алшынға хат" ................................................. Шежіре ата туралы лебіздер....................................... Ақындар жыр арнайды асылына ................................... Сəттіғүл Жанғабылүлы "Алшынға".................................. Уəйіс Кайралапов "Алшын Меңдалиев" (портрет)... Ғафу Кайырбеков "Алшекең туралы аңыз"................. "Қадіріңнен, аксакал, айналайын" ............................. Дүйсенбек Канатбаев "Революция сарбазы" ................ Нүржігіт Ділжанов "Ел қайырған" (толғаудан үзінді) ............................ "Бəйтерек тұлға"........................................................ Əзірбайжан Крнарбаев "Қайран баба!".............................................................. "Бабаға тағзым" ......................................................... Светқали Нұржанов "Арнау" ........................................ Сабыр Адай "Бабалар рухы" ......................................

421 423 426 428 432 435 438 438 438 439 439 440 440 441 441 444 445 446 449 453 456 457 459 464 468 471 471 475