Жөрдем КЕЙКІН
«Өлке» Алматы 2002
ББК82.3(2К) Қ17
Жөрдем КЕЙКІН. Қазақтьщ 7777 мақалы мен мөтелі. — Алматы: «Өлке» баспасы. - 2002 ж. — 448 бет. Қазақтыц макалдары мен метелдерін жннап қурастырган жөне алгы сезін жазған экономика ғылымдарыньщ кандидаты Жердем Салихұлы Кейкія.
Bju кітапта қааацтың 7777 лшцал-жателі жинақтшиан. Ваеца мацал-мөтел жинацтарынан брл жинацтың шрвктшлШ, ерте заманнан келе жшшрік, Оіращ бурын еоң қолданысқа туспеин тың мацал-жвтелдер легі топтастырылюн. Оқырман щауыж юдерШц сөздік қорын жаңа дуниелерм талъирпыра отырын, «тпее веиеш, лол твліж-тврбие алары сьзсіз.
4702250105 00 (05)-02 © «Өлке» баспасы, 2002 ж. ISBN 9965-599-20-3
Алғы сөз Қазак ақын, шешен халық. Өте бай сөздік корын, аса икемді жасампаз көркем тілін өмірдің барлык саласында орныорнымен жүйелі пайдалана білген. Жүйрік ойлы, терең мағыналы, шешімі байламды бір ауыз дуалы сөзбен ел арасындағы жанжалды дауды тындырған, қаһарлы қатал жауды райынан қайтарған. Бір ауыз пөтуөлі сөзбен жылағанды жұбатқан, діңкелегенді демеген, жасығанды жігерлендірген, түщлгеннің үміт отын жаққан. Шешендік сөздер — қазақтын. үлтгы* едет-ғүрпының, салтдөстүріяің кұнды туындысы. Арнау, толғау, дау, термелі, пернелі шешендік сөздер көне тарихымызбен қатар жалгасқан халқымыздың дүняетанымдық давалығы. Термелі шешендік сөздердің бір көрівісі мақалдар мен мөтелдер. Мақал — сөз анасы. Өдемі үйқасты, үйлесімді ырғақты, еленді өриекпен не шегаендік кара сөзбен айшыкталган, қнсқа да нұска айтылатын нақыл сөздердің мөйегі. Көбінесе екі тармактан кұрылады. Бірінші тармағында ойдьщ түп негізі пайымдалады, екіншісінде ой қорытындыланып түйінделеді. Мақал сөздер тура жане ауыспалы мағынада қолданылады. Мәтел мақалға ұқсас, бірақ макалдай екі-үш тармақты емес, өленде түжырым түспалы сыцар, қара сөзде нүсқалы, қорытынды түйіндеуі тура айтылатын, қарама-қарсы шендестіруі жоқ, ықшам да кестелі нақыл сөз. Өрлі берілген пікір сезім-түйсікке эте өсерлі. Толғава, зерделей білер адамнын санасына терең ой салуға сұранып түрган сөз өрнегі, тіл қышымына дөп тиер жебесі. Мақал мен мөтел өміршец поэтхкалык жанр, қазақ халқыныц рухани қазынасы, философиялық пайым түйіні. Үмытылмай ұрпақтан ұрпаққа жаттала тараған өнеге, үлгі, өсиет сөздердің киелі түзілімі. Адам пікірінің дөнекері, аталы сөздің мөуесі, дөмі, түздьпы. Шешендікті қадір тұтқан өрбір қазақ жүйелі сөзге конак берген жвне осы үрдісте үрпағын төрбиелеген. Баспаға үсынылып отырылған көп жылдық енбек жиышығы - қазақтыц сегіз мьщға тарта мақалы мен метелі халқымыздың, әсіресе жастардың кэдесіне асса, ризамыз.
Жөрдем КЕЙКІН.
I. OTAH, ТУҒАН ЖЕР, ЕЛ 1 Отан оттан да ыстық. Отансыз адам — ормансыз бүлбұл. Отан отбасынан басталады. Отан үшін күрес — ерге тиген үлес Отанга опасыздық еткенің, Өз түбіце жеткенің. Ораіъщ өткір болса, қарьщ талмайды, Отаньщ берік болса, жауыц алмайды. Құртақандай торғай да оз үясын қорғайды. Отанын сүйгев отқа жанбайды, суга батпайды. Опасызда Отан жоқ. Отан — елдіц анасы, Ел — ердіц анасы. Отан үшін отқа түс, күймейсін. Отанын сатқан — ант атқан. 2 Туған жерге туың тік. Туған жердей жер болмас, Туған елдей ел болмас. Туған жерде пайда бар Өз жеріндей қайда бар? Өркімнің өз жері жұмақ. Өркімнід жүрген жері Мысыр шаһары. Туган жер алтын бесік. 4
Туэған жердің күві де ыстык, түні де ыстық. Туған жердіц жусаны жұпар. Туған жердің қадірін, Шетте жүрсең білерсід. Туған жердің түтіні күйесіз. Туған жердің ауасы да шипа. Туған жердің жуасы да төтті. Жақсы жігіт жер шолып, ақыр түбі айналар. Туған жердіц түйе жейтін жапырағы да, Түйе аунайтын шаңдак топырағы да дөрі. Бөтен жердің гүлінен, Туған жердіц тікені артық. Ит тойған жеріне, Ер жігіт туған жеріне. Жерінен ауғанға жеті жыл қоныс жоқ. Жеріңнен аусаң, жақсы атыңды қалдыр. Туған жердің тасы да таш^с. Кімнің жерін жерленсең, Соның жырын жырларсың. Барар жерің Балқан тау, Ол да біздің барған тау. 3 Елу жылда ел жаңа, Қырық жылда — қазан. Ел ұлсыз болмас, Жер гүлсіз болмас. Ел іші алтын бесік. Ел жаусыз болмас, Жер таусыз болмас. 5
Кеңесті ел кемімес. Өзге елдің оты, Өз еліңнің түтініне татымас. Сағынған елін аңсайды, Сары ала каз көлін аңсайды. Елде болса ерінге тиеді, Ауылда болса ауызға тнеді. Ел аузына елек қойып болмас. Кеңес қылган ел азбас, Кеңінен пішкен тон тозбас. Адассақ елмен адас. Елді іс біріктіреді, сөз бұзады. Ел айрылса көбіне, Жол айрылса кеңіне. Елді сөкпе, кевді төкпе. Брден аспақ бар, елден аспақ ясоқ. Елде түлкі аштан өлмес. Ел алмаған елу жыл ясатады. Ел аіъшы мен су аіыны тең. Бл алдында ебелек көшеді. Ел қадірін көрген біледі, Жер қадірін жүрген біледі. Ел аузы дуалы. Еліа сатьш асаған, Екі-ақ күн жасаған. Ел құлағы елу. Ел көшеді деп отынывды тауыспа, Жау келеді деп асывды тауыспа.
Ел — твр. Көшкен елдің көмеші болса, Еру елдің ерулігі бар. Ақбөкенді жатыр деме, Көшпелі елді отыр деме. Ел жасымен көрікті, Тау тасымен көрікті, Аяқ асымен көрікті. Есің барда елівді тап. Беліңнін мықтысы бір басыца, Еліңнің мықтысы бір ғасырға. Елден безген көмусіз қалады. Жер шежіресі — ел шежіресі. Азған елге жазған би болады. Елдің көзі елу. Өз еліңнің иті де қадірлі. Жат елдід қаршығасынан, Өз еліңнің карғасы артық. Елінен безген ер болмас, Көлінен безген қаз болмас. Елге дұшпан жерге сыймас, Жерге дұшпан елге сыймас. Ел артындагы шац жұтар, Ел алдындагы май жугар. Ел елдің бөрі жақсы, Өз елің бөрінен жақсы. Көшпелі елде ақьщ болса, Квше-көше қасыңа келеді. Өзін-өзі білгев ер бақытты, Өзін-өзі билеген ел бакытты. 7
Көпшелі елдіц қоры болғанша, егінші елдің зоры бол. Қара жерді жамандама, Қайтып сонда барарсьщ; Қауым елді жамандама, Қарғысына қаларсың. Қасықпен көлді қурта алмайсьщ, Қастықпен елді күрта алмайсыц. Иті семіз, малы арық — жер азғаны, Ынтымағы болмаса ел азғаны. Өйел ерден кетсе де, елден кетпейді. Өз елінде көртышқан да батыр. Ерінен айрылған көмгенше жылайды, Елінен айрылған өлгешпе жылайды. Ат айналып қазығын табар, Ер айналып елін табар. Жол жолға жалғасады, Ел елге жалғасады. Жар жол болмас, жат ел болмас. Елівді сүйсеқ ерлік істейсің. Көш жүре түзеледі. Із жолға жеткізер, Жол елге жеткізер. Ел қонысынан айрылса, Ел ырысынан айрылады. Су жүрген жер береке, Ел жүрген жер мереке. Ел ерінде, гүл жерінде. Ел елдің заңы басқа, Иттері қара қасқа. 8
Тозған елді там жияр. Ел көркі мал, өзен көркі тал. Елдестірмек елшіден, Жауластырмақ жаушыдан. Андысқан ауыл болмас, Ерегіскен ел болмас. Өзге елге үл болғанша, Өз еліце кұл бол. Елшісіне қарап елін таны. Туған елің болмаса, Тумай-ақ қойсьш Күн мен Ай. Өз елім — өлең төсегім. Есептескен ел болмайды. Ескерген ескісін сактайды, Ел болған естісін сақтайды. Ел қуатты болмай, қуаныш тұрақты болмайды. Бірлік қайда болса, еркіндік сонда, Еркіндік қайда болса, елдік сонда. Елге ел қосылса қүг, Елден ел айрылса жүг. Ел от алған жерге су төкпе. Ел болам десең бесігіңді түзе. Құс топтанса ұшайьш дегені, Ел топтанса көшейін дегені. Тозар елдің жанжалы бітпес, Озар елдіц арманы бітпес. Ер туып, жоқ елді бар қыла алмайды, Ел болса, ер туғызбай тұра алмайды. 9
Ел қауымдасса ер болады, Ер кауымдасса ел болады. Елді ер теңестіреді. Ердің баласы — елдің панасы. Тауға тау қосылмайды, Елге ел қосылады. Өрісті жол елге жеткізер. Елдіц күші — селдің күші. Елдің сырты жаудан аман болсын, Елдің іші даудан аман болсын. Жолдан адасқан аулын таігаас, Елден адасқан бауырын таппас. Кеңесті елде кек болмас. Қайғысы жоқ ер мұңаймас, Белдік шешпей бел тыңаймас, Елдік болмай ел тыңаймас. Жеріне лайық елі туады, Еліне лайық ері туады. Түлпары озған елдің, тайы да озады. Құдайдың құрьпынан қүгылсаң, ауылга қарай тайраңда. Баға білмеген мал өлек, Бағымы кеткен ел өлек. Іргесі берік елді, Жау ала алмас; Бірлігі бар елді, Дау ала алмас. Еліне қарай бөркі. Ел егессіз болмайды. Діннен безсең де, елден безбе. 10
Ел жағалай қонбаса, Айдьш шалқар көл жетім; Қаптай көшкен елі жоқ, Қүлазыған жер жетім. Ел екпіні — сел екпіні. Үлтарактай болса да, Ата қоныс жер қымбат; Ат төбеліндей болса да, Туып өскен ел қымбат. Ел ве демейді, есек не жемейді? Көрген жерде ауыл бар. Бейбіт елде сөн болар. Кел саладан, Сай жырадан, Ел жас үланнан кұралады. Елге ел қосылса құт, Селге сел қосылса жұт. Көшкен жұрттың қадірі қонғанда өтер. Агасыз ел жағасыз. Үзын елдің үйіріне, Қысқа елдің қиырына кетті. Қылыш даттанса ел бүзылады, Ел даттанса ат сабылады. Молалы жерде көл болар, Көлді жерде ел болар. Қара нар жүк көтермес бел кеткен соң, Ел қайда, Сыр дуаннан бір кеткен соқ. Тілін білмеген тіленіп, Дінін білмеген күйініл, Елін білмеген күйзеліл өлер. Белів бүгілсе де, елің бугілмесін. Жеңілген елде желке жоқ. Жоқшысы жоқ ел жетім. 11
II. ҚҮДАЙ, ДІН, ҚОЖА-МОЛДА 1 Құдайға кұрмет елдің салты, Еліне қүрмет ердің дацқы. Кірсіз — Ай, мінсіз — Құдай. Қүдайга сенген құстай ұшады, Адамға сенген мүрттай ұшады. Адалды Құдай табады, Момынды қайьф табады. Құдай азды, көпті берсе де, Ныгыметіне төубе қыл. Көп қайда болса, Құдай совда. Құдайдын — кұлы, Мұхаммедтің — үмбеті. Сыбырлағанды Құдай естімей ме? Кісіден сұрағанның екі көзі шыгады, Құдайдан сұраганның екі бүйірі шығады. Жалгыздык Құдайға жарасар. Дүниеде тек Құдай мдасыз. Сен Құдайға жеткенше, Мен ауылға жетермін. Төщрініц қүдіретін көрем десең тауға бар. Адам ойлайды, Құдай шешеді. Құдайға сенемін деп ясолыцнан қалиа. Көпке ұнаған Құдайға да үнайды. Құдай құмырсқаға көрін тіксе, қанат бітіреді. Зорсынганга Құдай бар, COM темірге балға бар. 12
Құдай берейін десе, жүдырыкқа тас сынады, Қимайын десе, бүршаққа тіс сынады. Аллаға жағайын десең, азаньщ болсын, Қазыға жағайын десең, қазаныц болсын. Қүдайдың бергенін шайтан қызғанады. Құдай бергенін алса да, берерін алмасын. Құдай малывды алса да, пейіліқці алмасын. Құдай деген құнықпайды. Хан да Құдайдың құлы. Құдайга да сенеді, Албастыға да ереді. Жаратқанның назары не жақсыға, не жалғызға түседі. Басы аман, малы түгелдіц Құдаймен ісі жоқ. Жыртық үйдіц де Қүдайы бар. Жарлы дес сөкпе, Пайғамбарға тіліц тиеді; Жалғыз деп сөкпе, Құдайға тілің тиеді. Тащъі нөсіп Төңірдев. Ауыз дарбаза, сөз самал, Құдай үрғанда не амал? Қүдақа бола Қүдайыңнан айрылма. Емшекті ана береді, Несібені Алла береді. Момынньщ есебін қу табады, Қудыц есебін Қүдай табады. Шайдан басқа асым жоқ, Қүдайдан басқа досым жоқ. 13
Копке тентек — Құдайға шет. Алла кешірер, аруақ кешірмес. Құдай салды — мен көндім. Күштіде Төңір жоқ. Құдайдан безгенді шайтан сүйеді. Құдайдың күнШц жаманы жоқ. Бекерден бекер жатканнан Төңір безер. Көкте Құдай, жерде кұмай. Алла бермегенді молда бермейді. Жақсы да Құдайға керек. Құдайдың өзі бермейді, Біреудікін біреуге ауыстырып береді. Құдай кұлым десе, Пайғамбардьщ үмбетімін демеске шара бар ма?! Адамның дегені болмайды, Алланың дегені болады. ЭКаны күйген Төңірісін қарғайды. Құдай бергенге кұлай береді. Құдай адастырарында адамньщ ақылын алады. Құдай хақ, Құран шын. Қатты жерде кақ турар, Ынсапты елде Хақ тұрар. Тобы бірдіц Төңірі бір. Басы ауырьш, балтыры сыздамағаның Төңіріменен ісі жоқ. Адамның басы — Алланыц добы. 14
Тамьф берген түйеден, ТөнДр берген токты артық. Жетімге ауыз берген Құдай, нөпаха да береді. Қашқав да Құдай дейді, • Қуған да Құдай дейді. Құдай деген құр қалмайды. Білімді ұстаз бергенмев, білікті Қүдан береді. Уаде — Қүдай аты. Құдайдьщ алдында бай да, кедей де, бөрі күл. Құдайсыз қурай сынбайды. Қорық Қүдайдан, қайт райдан. Сақтанғанды Қүдай сақтар. Жалгыздың жары Құдай. Халыктан ұял, Қүдайдан қорық. Қүдайдан сүрасаң кепгірер, Кісіден сүрасаң, екі көзінді өпгірер. Қүдайдың бір аты — халық. Өлі кеткен Қүдайға тапсырады. Мал байдікі, жан Қүдайдікі. Берейін десе Құдайда қазына көп. Қүдай бір айналдырса, шыр айналдырады. Жүйрік атқа мінген Қүдайьга үмытар. Үлынды алып қыз берсе, Қорлағаны Қүдайдьщ; Қызынды алып үл берсе, Сыйлаганы Қүдайдың. 15
Құдай да бергенге береді. Адам басьгаа бір Алла. Құдайдың қүрығы үзын. Ауру берген Құдай, өл де береді. Құдай біреу, кезек екеу. Тас — таразы, Құдай — қазы. Құдай атқан оңалар, Аруақ атқан оңалмас. Жаратқанға сенген жаяу қалады. Момынның ісін Қүдай жөнге салады. Құдай тірі еткенді күры етпейді. Қүдай бір ұрғавды қос қолдап ұрады. 2. Сұрай-сұрай Меккеге барады. Шариғат ағып жатқан бұлақ, Бұрынғының сөздері жағалай біткен құрақ. Қол қолды табар, шариғат жолды табар, Ораза, намаз тоқтықта, Иман кетер жоқтықта. Ораза, намаз тоқтыкга, Қарны ашқан молданыц сәлдесі қалар боқтықта. Ескі мешітке көкек азаншы, Есі кеткен ауылға есек азашпы. Отыз күн оразаныц бір айты бар, Өр қылган жақсылықтьщ бір қайты бар. Оразада көшкен ермек. 16
Өулие де қасындағысьш қолдайды. Өулиеден бас жесең, Жүре-бара тас жерсщ. Бақыл өулие емес, Өулие бақыл емес. Май — әулие, Майсыз жарылқайтын қай өулие? Өулие өуелі өзін жарылқасын. Тұттаған сөзді қолдаған, Мұхаммедке үмбет емес. Өулие аттаған оңбайды. Аруақты жерден ат үркеді. Құлқуалламен қойды құртты, Ассалаумен асты құртты, енді жан-жаіын қармауды шыгарды. Діті барга діттеп бер. Шашы өскеннің аулы көпір, Тырнағы өскеннін өзі көпір. Діні басқаның тілі басқа. Желіні сау қосаққа жүрмейді, Құр табаққа бата жүрмейді. . Екі ойбайдын бір тобасы бар. Жауынмен жер көгереді, Батаменен ел кегереді. Көпір тоқ болса, мұсылман тыныш. Ишанга қол бермеген, шайтанға жол береді. Біреуге бата, біреуге қате тиеді. Пайгамбардьщ қасында шадияр кісі ме' 2-04-
17
Періштенің де бес міні бар. Өзбектен дів қалды. Алыстағы өулиеден, Жақындағы машайық артық; Танымайтьш періштеден, Танитын шайтан артық. Арыстанбабқа түне, Өзірет сүлтаннан тіле. Мұрты өскендердің өздері көпір, Шашы өскендердің елі көпір. Тамүқты көрмеген ұжмақтьщ қадірін білмейді. Мединеде — Мұхаммед, Түркістанда — Қожа Ахмет, Самарқанда — Шер Ахмет, Мавдыстауда — Шр Бекет. Қырықтың бірі — Қыдыр, Мыңның бірі — Уәли. Өзірет Өлінің қылышы, Саған да тиер бір ұшы. Заман ақыр болғанда, Пір мүриттерін іздейді. Хамза бар, не қам бар? Өр Мұсага бір перғауын. Мүсылманшьтлық өсте-өсте. Зекетсіздіц малы сүндетсізге бұйырар. Сайрамда бар сансыз баб. Құдай үрғанды, Пайгамбар асасымен түртеді. Құран свзі — Құдай сөзі. Құдай қылгавды былай қылма. 18
"А, Қүдай! A, Қцдай!" Сиынғанның белгісі. "ТекГ "ТейтГ "ШейтГ — Бұйырғанның белгісі. Діні пөктің ділі пөк, Ділі пөктіц тілі пөк. Діні бір дөм береді, Діні бөлек діңкелетеді. Үранға сенбе, Құранға сен. Ауызашары келіспегеннің, сөресісі де келіспейді. Біссімілламен кескен бармақ ауырмас. Мешітіц алыс болса да, мазарың жақын болсын. Намаз жұмадан үмітщ болса, бейсенбіде кимылда. Шөһит орны жүмақта. Заһар тілден шықса, Көпір діннен шығады. Тіріге сөлем, өліге бата. Бармаса бата қаза. Бата ескірмейді. Ғайыптан тапқан алтыннан, Ақсақалдың батасы артық. Бата бастан, су аяқтан. Бота алганша бата ал. Баталы кұл батар, Батасыз ұл қатар. Ақ қойдьщ қаны, Ақ батаньщ заңы. Жаман түске де садақа, Жақсы түске де садақа. 19
3. Қожа, молда сабақтас. Қожа кұлақтас, молда сабақтас. Қар жауды деп қуанба, аязы бар, Қожа келді деп қуанба, няязы бар. Қожаң берсе койныңа сал. Қожа, молда елді аздырады, Қурай, құмай жерді аздырады. Молда анасыван үлкен. Қорыққан молда мешіттен үзамайды. Дүмше молда дін бұзар, Қисық арба жол бұзар. Екі молда бір кісі, Бір молда жарты кісі. Шала молда шарық айтар. Аңқау елге арамза молда. Өлтіретін молда көп, Өртейтін кітап көп. Молда білгенін оқвды, Қарға көргенін шоқиды. Мол берсең, молда да бөйек болады. Жаман сопы тобашыл, Жаман адам табашыл. Ақ сөлделі қожадан, Ак жаулықты қатын артық. Аюға бас үйреткен таяқ, Молдаға намаз үйреткен тамақ. Өленді жерде өгіз семіреді, Өлімді жерде молда семіреді. 20
Құнарлы жерде бұқа семіреді, Қүранды жерде молда семіреді. Молдадан хат қалады, Жақсыдан зат қалады. Өкімге карсы келме, Күніңе кемшілік келер; Молдаға қарсы келме, Дініңе кемшілік келер. Қожаның көңілі кұртқа шабады, көжесінің қатығы жоқ. Молдалыныц тілі сынық, Төрелінің тізі сьшық. Құдайдьщ өзіне дұға үйреткендей. Молда "Бер" деген сөзді білмейді, "Ал" деген сөзді біледі. Надан молда намазқой. Молданы мазарда көр, Делдалды базарды көр. Молданық сөлдесі ақ болғанмен, ниеті қара. Сауатсыз молданьщ сәлдесі үлкен. Молданыц істегенін істеме, айтқанын істе. Молда өзін бір алдайды, Өзгені екі алдайды. Өлейін деп өліп бара жатқаным жоқ, Молдадан ұялғаннан өліп бара жатырмын. Қожа, молданы басындағысынан білерсің, Бек пен төрені касындағысынан білерсіңАла шапанды молда да бір, Ала қанатты сауысқан да бір; Екеуі де арам ниет: Жығылганда қасыңда, өлгенде басьщда. 21
Молда ашықса базар кезеді, Сопы жүгаса мазар кезеді. Мүлөйімсыган молдадан қаш, Ала шүбар жыланнан қаш. Молданыц қылганьш қылиа, айтқанын қыл. Қалтаң құр болса, молда саңырау. Сопы үгітшіл келеді, Молда үмітшіл келеді. Сопы сұмнан шығады. Алла білгенді молда білмес. Сорлыныц тамағын, Дүмшенін біссімілласы тауысады. Шала молда шарт етер. Тентек молда телмірген өгіз. Шала молда жалтақ, Сөйлер сөзге шорқақ. Кожа бардағы күн қайда? Қой аяіъі кілмек, Қожа аяіы ілмек. Қожаныц қарнй тоқ, Құлымен жүмысы жоқ.
22
III. АДАМ, ХАЛЫҚ, КӨШШЛІК ҚАУЫМ 1 Адам — түп ата, Хауа —түп ана. Адам ардақты ат. Адам адамға, жан кеудеге мейман. Адам бір-біріне қонақ. Адамға адам жат емес. Адамның күні адаммен. Адам тастай берік, гүлдей нәзік. Адам жылқы мінезді. Адамына қарай сәлемі. Адам ұйымшыл, мал үйіршіл. Адам қырықта қылау, елуде елік. Адамнан үлкен ат жоқ, Наннан үлкен ас жоқ. Адамның жүрген жері абат. Адамныц жүрген жері гүлстан. Адам зоры — тоғын, Жылқыньщ зоры — согым. Адамға адам керек, өрбір жайда. Адамға тойымшылық керек. Адам көпке, мал шөпке тоқтайды. Адам ала, мал құла. Адам аласы ішінде, Мал аласы сыртында. 23
Адамды: Кейде барпіылық сынайды, Кейде жоқшылық сынайды. Адам өзгенің қадірін өзі арқылы түсінеді. Адам жаманнан жиренбей, жақсьшы үйренбейді. Адам — керуен, өмір — жол. Адам мен адамныц арасы жер мен көктей. Адамныц жүзіне бақпа, сөзіне бақ. Адамның сырты алдамшы. Адам көзі таразы. Адам мен адамды сөзі мен көркі теңейді. Кісі кылығымен танылар. Адам туа жаман емес, жүре жаман. Кісілікті кісі табиғатқа тартып туады. Адам қатесіз болмас, Көл бақасыз болмас. Жуас кісі тыныштыкты тілейді. Адам көркі шүберек, Ағаш көркі жапырақ. Сөулесі жоқ адамның бөрі соқыр. Адам күлақтан азады, көщлден семіреді. Қадірлі кісі картаймайды. Адам өзінен кейінгілерді көріп қартаяды. Ақылды адам айтқызбай біледі, Ақсұңқар қаққызбай іледі. Адам жайын ауылдасы білмейді, істесі біледі. 24
Адам жүрген жермен адам жүреді, Біреу білмегенді біреу біледі. Адам болып туған соң, Адам болып өлу лөзім. Адал адамның аты арып, тоны тозбас. Ак жүрек адам азбас. Бц акылды адам — Ел билеуден аулақ болған адам. Адаспаймын деген адам талтүсте адасады. Екі кісі бейім тұрса, Есті кісі кейін тұрады. Өркімніц атар таңы, батар Күні бар. Ғалам адам үшін, Адам ғалам үшін. Он адам жүрген жерде із, Жүз адам жүрген жерде соқпақ, Мың адам жүрген жерде жол қалады. Ат жақсысын мақта, Адам жақсысын жакта. Ойхой, дүние серуен, Адам бір көшкен керуен. Қағазға тіл бітірген қалам, Жансызға жан бітірген адам. Бейтаныс адам — бітеу жанрақ. Алланың шайтаньгаан адамньщ шайтаны күшті. Қисық қабырғадан қьщыр адам қиын. Жылан шаққан адам ала жіпті аттамайды. Айыр қүйрық шаяннан, Айыр тілді адам жаман. 25
Болмас адам қырық бесінде жас болар, Болар адам он бесінде бас болар. Жаман арба жол бүзар, Жаман адам ел бұзар. Қарау адам күншіл, Мекер адам міншіл. Жуас тананы патша мінеді, Жуас адамды өркім іледі. Жүмсақ ағаш кұртқа жем, Жуас адам жұртка жем. Екі аяқты адам түгіл, төрт аяқты мал да ақсайды. Саналы адам сағыңды сьшдырмас, Санасыз адам жағынды тындырмас. Тауға тау қосылмас, Адамға адам қосылар. Темір сырын отта танытады, Адам сырын жоқта танытады. Жасық адам жасына жетпей қартаяр, Асыл адам жасына жетпей марқаяр. Ағаш қисығын тез түзетер, Адам қисығын көр түзетер. Бүгақ жайған ағаш картаймайды, Үрпақ жайған адам қартаймайды. Мыц адам салған көпірді, бір адам бұзады; Бір адамвың жаққан отына, мыц адам жылынады. Жан ашыры жоқ адам, Жал-қүйрықсыз атпен тең. Бөйтерек бүгағымен, адам ұрпағымен жасайды.
26
Адам баласы үрген мес секілді, Аузьш ашсаң босап қоя береді. Темірді от, Ағашты мөр, Адамды сөз балкытады. Адам қатесіз болмайды, От түтінсіз болмайды. Ақылсыз адам айқайлай, Жан-жағын жайпай келеді; Акылды адам жай-жай, Жан-жағьш байқай келеді. Адамнан адам асса да, Ғаламнан аспайды. Адьфында арқар көп, Адамында дарқан көп. Адам баласы ит жанды. Адамның жаны — Алланыц аманаты. 2 Халық қатесіз сыншы. Халық — дана. Халык қартаймайды, Қара жер қартаймайды. Халық айтпайды, айтса қалт айтпайды. Халық ұйғарса хан түйесін сояды. Халық қаһары қамал бүзады. Халық сүймес, сүйгені — суға батпас, отқа күймес. Қүдайдың қарғысына ұшырасаң да, Халықтьщ қарғысына ұшырама. Халық ханға бағынғанда бала, ашуланғанда өке. 27
Халыктан аспа, жамандыққа баспа. Халық аузына қақпақ қойып болмайды. Халыққа қарсы жүру — агысқа қарсы жүзу. Халық көздегіні ғана емес, көңілдегіні де көреді. Халыққа түзелмеген, қалыпқа да түзелмейді. Халықты дана қосады, Өйел мен ерді бала қосады. Өсер халыктьщ арманы көп, Өшер халықтың жанжалы көп. Қатардан ассаң да, халықтан аспақ жоқ. Атыцнан айрылсаң да, Бр-тоқымыңнан айрылма; Қатыныңнан айрылсац да, Қазан-ошағыңнан айрылма; Қазан-ошағыңнан айрылсаң да, Халқыңнан айрылма. Аспавда Күн жалғыз, Жерде Ғұн жалғыз. Келелі елде Қаңлы бар, Қаңлыны хан көтерер. Қақлысыз хан сайланбайды. Қаңлыдан өзге хан болмас. Татсыз Түрік болмас, Түріксіз бөрік болмас. Қазақ Түрік емес, Қазақсыз Түркі емес. Қарға тамырлы қазақ.
28
Қазақ аулы қарайлас, Шеру соңы карайлас. Халқым дегенді Қүдай да қолдайды. "Қазақ" десең өзіце тиеді, "Сокыр" десең көзіне тяеді. Өз халқыньщ қарғысыв алғав, Өзге халықтың алғысын алмас. Қазақ, Қырғыз бір туғав, Сарт шіркінді кім туған? Қазақ қартайса түйе багады, Қарақалпақ қартайса томар қазады. Түйеге мінген қазақ, төрт ауыз өлең біледі. Ноғай, қазақ — бір кісі. Қазақтың айраны көп, Орыстьщ мейрамы көп. Қазақ байыса қатын алады, Орыс байыса үй салады. Сары орыс, сары орыстыц бөрі орыс. Көрі орыс мұсылман болмайды. Орыстьщ ойыны жаман, Шошқаныц мойны жаман. Орыспен жолдас болсаң, Жаныңда айбалтаң болсын. Қара қытай қаптаса, Сары орыс өз өкеңдей көрінер. Қытай көп пе, Қышпақ көп пе? Өзбек өз агам, сарт садағам. Өзбектіц кигенін ал, Қазақтьщ мінгенін ал. 29
Қара жердіц қадірін, Ойда, кырда сарт білер; Керқүланныц қадірін, Ойда, қырда қақ білер. Еріккен сарт етегін уқалайды. Сарттыц жаманы "Қазақ болам" дер, Қазақтың жаманы "Сарт болам" дер. Қазақ жаманы орыс бола алмайды, Орыс жаманы қазак бола алмайды. Татарға тілмөш керек емес. Түрікмен төрін бермес. Естімеген елде көп, Есек мінген сартта көп. Қалмақ жүрген жерде салмақ бар. Үлы жүаді қауға беріп, малға қой, Орта жүзді қамшы беріп, дауға қой, Кіші жүзді найза беріп, жауға қой. Айна айна емес, халық айна. Құдай қарғысьшан халық қарғысы қаши Ожырай көшсе орнынан, Жаппас қонар жұртьша. Аргын ағаң, Қышпақ жағац, Қаңлысыз қабыл болмас тобаң. 3 Кеп түкірсе көл болады, Көп біріксе ел болады. Көп қорқытады, терең батырады. Көп ісівде береке. Көп алгыс көгертер. 30
Көп дөнекер, көлді де бекітер. Көп қараса жоқ табылар. Көп тепкен жерден көл пплғады. Көп күлкісі Күннен де жылы. Көп ішінде жоқ болсаң, Мін тағылар басыңа. Көп аузы — зеңбірек. Көп жүрген жер көңілді. Көп Құдайдан бір жасы кіші. Көп білсең де, көптен артық білмейсің. Көптен жау құтылмас. Көптен қоян қүтылмас. Көпке топырақ шапша, көмусіз қаласың. Көптің қолы көкке жетеді. Көпті сөккен көгермес. Көк толқыса жер қүлайды, Көп толқыса хан құлайды. Квптік қайда болса, тоқтык сонда. Көпті жамавдаған көмусіз қалады. Көп ауыз сөйлесе, бір ауыз жым болады. Көп дауыс қосылса, бір дауысты жоқ қылады. Көпке күл шапша. Көптің көзі көреген, қолы береген. 31
Көпті жылатқан көп жүрмес. Көп ұнатса, көк тоқтыңды сойып бер. Көптің аузы темір талқы. Көптің қолы ұзьш. Көптен қулық артылмас. Көзсіз күнелтсең де, Көпсіз күнелте алмайсың. Шөп болса да, көп болсьш. Аздьщ атасы бір, Көптің батасы бір. Аздың азаншысы болғанша, Көптің қазаншысы бол. Бестің басы болганша, алтыныц аяғы бол. Аздың атасы бір, көптіц көрі басқа. Екінің бірі — егіздің сыңары. Екеу біреудің құдайы. Екеуге иық көрсеткен біреу — өзінің соры; Біреуге иық көрсеткен екеу — елінің соры. Көптеген жау қашырады, Көмектескен қонақ аттандырады. Жалғыздьщ өзі сыгай, Екеудің бірі жұбай, Үшеудің бірі шарана, Төртеудің бірі каймана. Дөрі шөптен, ақыл көптен. Көптіц мүлкін көргенсіз бөледі. Жақыны көп жасқанбайды. Үйде кісі көп болса, далада кісі тимейді. 32
Бұлтқа қарама, жұртқа қара. Бірмен сырлас, мыңмен кеңес. Жаліыз жүріп жол тапқанша, Көппен жүріп адас. Көпшіліктен береке кетпес, Берекелі жерден мереке кетпес. Сайда саны көптіц, Қырда жаны көп. Жаліыздың жағы жоғалса табылмайды, Көптіц оғы жоғалса да табылады. Жақ-жақ жүргенше, тақ-тақ жүр. Көргенді көптеген жеңеді. Берекені көктен тілеме, Бірлігі мол көптен тіле. Борай-борай қар жауса, Бұл боран атты өлтірер; Аз кісіні көп кісі, Бір сөтіне келтірер. Қүдайға жазсаң да, көпке жазба. Көп аз қылған зорлығын айтады, Аз көп көрген қорлыгын айтады. Көн қүрысса қалыбьша барады, Көпке түскен іс анығына барады. Күлтөбеде күнде жиын. Көтермен болса жұрт жаман. Көптің аузы дуалы. Көп көмектескен күрмекпен су ішеді. Көп құмырсқа жабылса, түйені де өлтіреді.
33
IV. ПАТПІА — ХАН, СҮЛТАН — ТӨРЕ, БАСШЫ 1 Патшаның қолтығы кец, құйрығы ұзын. Бақа көлінде патша, Балық суьшда патша, Жігіт елінде патша. Патшаң соқыр болса, көзівді қысып сөйле. Патша залым болса, жүрт тозады, Патша ғалым болса, жұрт озады. Хан — шаңырақ, халық — уық. Хан — қазық, қараша — азық. Хан — қазык, би — тоқпақ. Хан — қанау, тон — тонау. Хан — қарақшы, халық — сараншы. Хан қасында қарақшы. Хан сыртынан жүдырық. Хан сырын білгеннід қаны төгіледі. Хан қасында уөзір білгіш болса, Қара жерде кеме жүргізеді. Хан екі айтса қадірі кетеді, Қараша екі айтса ары кетеді. Ханньщ ісі қараға түсіпті. Ханныц басын хан алар, Қардың басын қар алар. Хандар киер мүрақты, Қараша киер кұрақты. Ханда қырық кісівіц ақылы бар. 34
Ханныц қасывда болғанша, судың басывда бол. Өр ханньщ тұсьшда бір сұрқылтай. Менің атым Оғыз хан болар, Оны білмек баршаңызға парыз болар. Қараша хан тұсында, Өйел ер тұсында. Жер таусыз, ел хавсыз болмас. Ескі ханныц ақылы жүрмес, Жаңа ханньщ бұйрығы жүрмес. Хан — бас, халық — кеуде. Хан табылар, қараша табыла бермес. Қазына айтсаң хан қалады. Қазы хан қасында, Қараша жар басында. Үлгісізден би қойсаң, үлгісі болмайды, Қаһарсыздан хан қойсаң, өсиеті болмайды. Ханды Құдай ұрарында, Қарашасымен қас болар; Байды Құдай ұрарында, Дөулетіне мас болар. Кілемге бергісіз алаша бар, Ханга бергісіз қараша бар. Хан қарашасыз болмас, Дау арашасыз болмас. Бір кісі такка мінсе, Қырық кісі атқа мінеді. Хан жарлыіынан қатын жарлыіъі күшті. Есім ханньщ ескі жолы, Қасым ханның қаска жолы. 35
Ханды Құдай ұрғаны, Халқымен жау болғаны; Биді Құдай үрғаны, Билігі дау болғаны. Хан қасында қаразьщ болса, Қара жермен кеме жүргізер. Қараша үйден ханша шығар. Ханыя сыйламаған ел азады. Ханныц екі сөйлегені өлгені. Хан кетсе кұт, келсе жүг. Аспандағы Айдан не пайда, Жылынуға қолың жетпесе; Хиуадағы ханнан не пайда, Барсаң арызың өтпесе. Хан ақсұңқар болса, Алтын тұғыры он болар. Қараша ханға жыласа, Хан ханымға жылайды. Хандікі қазынада. Хан істеген зұлымды, Жан істемес өмірде. Ханды кім сөкпейді. Хан көп болса, жау көп. Ө, Құдайым, ханды алмағай, Ханды алып, қара халық сандалмагай. Ақсақалдың назасына қалма, Сақалының ағы ұрады; Патшаныц жазасьша калма, Өзі ұрмаса, астындағы тағы ұрады. Халқын ойламаған хан семіз, Дүние оған су-тещз. 36
Хан ақымақ болса халық күйзеледі. Ханда қадір болмаса, Қарада үят болмайды. Ханмын деп аспа Баймын деп таспа. Хан Қүдай емес, Қара қурай емес. Ханга ерген ерін құшақтар. 2 Төренің тілі төтті, діні қатты. Шынжыр балақ, шүбар төс. Жер төбесіз, ел төресіз болмайды. Төреніц телеқгіті, байдыц жалшысы қо; Төреге ерген ерін арқалайды. Таста тамыр жоқ, төреде бауыр жоқ. Бір жақсывды төреден аяма, Арқаңды іргесіне таяма. Күшті есіктен кірсе, Төре түвдіктен шығады. Бек болмаған бек болса, Таяқ кетпес басыңнан. Батырмен ұрыспа, бекпен тұрыспа. Бектің ұлы шабырдан жығылса, тұлпарға мінгізеді. Жер бастырьпы тау, Ел бастырығы бек. Кешке жақын төбе сақтама, Ашаршылыққа төре сактама. 37
Арғымақ аттың баласы, Аз оттап, көп жусайды; Хан, төренің баласы, Аз сөйлеп, көп тывдайды. Су перісі — сұлтан. Кісі елінде сұлтан болғашпа, Өз еліңце ұлтан бол. Қойды кұртаң бүлдіреді, Елді сүлтан бүлдіреді. Аз қойда айран бар, өре жоқ, Аз елде азар бар, төре жоқ. Қасқырда қанағат, бекте салауат жоқ. Жер шайқалса төбеге қатер, Ел шайқалса төреге қатер. Қожа аштан өледі, төре — тамақтан. Бақан үй тіреуі, Төре ел тіреуі. Төресі бар елдің төбесі бар. Төресі мен төбесі бар ел алыстан көрінеді. Бектің бүлағынан су ішпе. Бектен белгі белге медет. Бек берсе бетіне қарама. Түйе аяғы маймақ, Төре аяғы тайғақ. 3 Батыр қол бастар, Шешен сөз бастар, Көсем жол бастар. Сөйлей-сөйлей шешен, көре-көре көсем. 38
Көпке сөзің ұнаса шешендіктің бөлгісі, Кеп ішінде сөйлеген көсемдіктің белгісі. Жүзден біреу шешен, Мыңнан біреу көсем. Көктем гүлдің бағын ашады, Көсем елдің бағын ашады. Топтан озған шешен, Көптен озған көсем. Басшысьш таппаған ел азады, Жолдасын таппаған ер азады. Тілі жеткенше сөйлеген шешен, Қолы жеткешпе нұсқаған көсем. Ақылды басшы алдырмас. Керуен басы білікті болса, түйе азбайды; Қол басы білікті болса, сарбазы азбайды. Көреген басшы елді өсіреді, Күшті майдан ерді өсіреді. Көргені жақсы көш бастар. Қосшы болуға жараған, Басшы болуға да жарайды. Ел ұстама, ел ұстасаң кек ұстама. Үлық болсаң кішік бол. Үлкен бастар, кіші қоштар. Мыц қосшыға бір басшы. Өз елімніц басшысы болмасам да, Сайының тасы болайын. 39
Басқарушы болмаса, Ел қадірі кетеді; Блінде айтыс болса, Бр қадірі кетеді. Көш басшысы жоқ болса, ел оңбайды; Құралай бастаған киік оңбайды. Азатын елді үрысы билейді, Озатын елді дұрысы билейді. Бастаушы болса қоштаушы табылады. Жаман басшыдан жақсыныц сілтеуі арты Жақсыдан өкім қойсан, елді түзетер; Жаманнан өкім қойсаң, елді жүдетер. Бастығың болса білімсіз, Тындырар ісіц тиімсіз. Бас болмақ оңай, бастамақ қиьш. Елуде ел ағасы. Жүрек — ер, бас — кемеңгер. Жас болса да бас. Арба айдаған алдына қарайды. Құл жиналып бас болмас, Қүм жиналып тас болмас. Басшы көп те, қосшы аз, Көбінің басы таз. Көп шуылдық не табар, Билемесе бір кемел. Өмірші есірсе өлеумет сорлайды. Алдияр, алдияр десе далияр. "Өй!" дер ажа, "Қой!" дер қожа жоқ.
40
Бассыз үйдін. иті осырақ. Өтпес жарлық байға қорлық. Екі кеменің кұйрығын ұстаган суға кетеді. Көш басшының кигені жылы, Жылаған баланы не қылсын? Көпті жаман басшы тоздырады, Жақсы басшы оздырады. Ел ағасы іріткелі болса, Елін жауы шабар. Жердіц қүты жанбыр, Елдің құты азамат; Үйдің қүгы жақсы өйел, Аймақтьщ қүгы өділ басшы.
41
V. ATA, AHA, БАЛА. 1 Атамыз Алаш, керегеміз ағаш. Ата асқар тау, Ана бауырындағы бұлақ, Бала жағасындағы кұрақ. Ата — бөйтерек, бала — жапырақ. Ата — кеме, ана — дария. Атаның жүгі — атанныц жүгі. Ата сөзі бата сөзі. Ата сөзі ақылдың көзі. Ата балаға сыншы. Атадан өсиет, анадан қасиет. Атаның ұлы — халықтың кұлы. Аталы ұл — қожалы кұл. Атасыз ұл — жетесіз ұл. Атасыз ұлдың аузы үлкен. Ата ұлын күндеген, Атасына жаумен тең; Ата сөзін білмеген, Бұлагы жоқ таумен тең. Ақ қалпақты көрівсе, Ата- екем менің демеймін бе? Ақ жаулықты көрінсе, Ене- екем менің демеймін бе? Ата баласының ат меңіндей белгісі 6OJ Атадан бала туар, ата жолын қуар. Атадан жақсы ұл туса, Елдің қамын жейді; 42
Атадан жаман ұл туса, Елдің малын жейді. Алтыдағы бала атқа мінсе, Алпыстағы ата алдынан шығар. Ата үйі алтын бесік, Кірсем, шықсам сипалар. Тай өссе ат шыгады, Үл ессе өке тьшығады. Өкеге бағыну — Аллаға бағыну, Өкеге қарсылық — Аллага қарсылық. Өкеміз күйеу, Шешеміз қальщцық болған. Алтыдағы бала ауылға келсе, Алпыстағы ата келіп сөлем берер. Жеті атасын білмеген жетімдік белгісі. Жеті атасын білмеген жетесіз. Жеті атасьш білмеген мұртуд. Жеті атасын білген ұл, Жеті елдіқ қамын жер; Өзін гана білген ұл, Құлағы мен жағын жер. Қанша жақсы болса да, Қайын атаң өкеңдей, Қайынекең шешеңдей болмас. Әке-шеше бар болсын, Аузы, мұрны жоқ болсын. Тегінде бар тегі озар. Өке асқар тау, ана агар бұлақ. Ата-анасыз үйлерде насай-тапыр. Тең атаның баласы тевдікке тұрса да, кемдікке көнбейді. 43
Атаныц көңілі балада, Баланың көщлі далада. Атаның еккен агашы ұрпаққа сая. Ата өліп, бала қалса, Мүратыиа жетеді; Бала оліп, ата қалса, Арманы іште кетеді. Ата түрып, бала сөйлесе шіркіндігі, Аға тұрып, іні сөйлесе еркіндігі. Атадан бала, мойыннан жаға озбайды. Атасы баска аттан түс, Атасы бір, артқа мін. Өкеден ұл туса игі. Алыссаң атаң болса да жық, Аясаң көтеріп жібер. Атаңа не істесең, алдыңа сол келер. Ата баласы азарында асық ойнайды. Құлынында кісінемеген ат болар, Атасын көрмеген ұл жат болар. Атаныц жаман үлы малға ортақ, Өр үйлі жанға ортақ. Өзінді көрген өлсе өлсін, Атанды көрген өлмесін. Суга сиген — атасынын сақалына сиген. Ата даңқымен ұл өтер, Ана даңқымен қыз өтер. Атадан ұл қалса, өзі қалғаны, Қыз қалса, ізі қалғаны. Қүс балапаны үшін торға түседі, Ата баласы үшін азапқа түседі. 44
Тай ат болса, ат тынар, Үл ер болса, ата тынар. Өке — бауыр, бала — тас. Өке — жезде, шеше — күйме. Өкесі қурдастың баласы кұрдас. Өкесі достың баласы дос. Өкенід шоты аса-аса тиеді. Өкеге баланыц алалығы жоқ. Өкесін сыйламаған кісіні баласы сыйламайды. Өке өлсе мүлкі мүра, Аға өлсе жеңге мұра. Өкең барда ел таны, көріп жүріп, Атыц барда жер таны, желіп жүріп. Өкең өлсе өлсін, өкенді көрген өлмесін. Өке отырып, ұл сөйлегеннен без, Ана отырып, қыз сөйлегеннен без. Өз қолыңда болмаса, өкең де жат. Жақсы өке жездедей-ақ. Соры қалыц өкенід — Кер бағып ұлы өседі, Сөз бағып қызы өседі. Баланың балалығына өкенің даналыіъі бар. Он бала бір өкеге жүк болмайды, Бір өке он балаға жүк болады. Отыз үлыц болғанша, Осырақ шалъщ болсын. Жөке жамылган өкедев, Туырлық жамылған бала дөметеді. Жақсы өке жаман балаға қырык жыл азық. 45
Ата қарғысы оқ. Атасыз үл ақылға жарымас, Анасыз қыз жасауға жарымас. Үйінде атасы бардыц, берер батасы бар. 2 Ана біреу, ағайын алтау. Алып анадан туады, Ат биеден туады. Дана, дананы туган ана. Өке тірегің, ана жүрегің. Ананың сүгі бал, Баланың тілі бал. Ердіц анасы — елдің анасы. Ананың басқан жерінде пейіш бар. Үжмақ аналардың табаны астында. Анасын сүйгеннің баласын сүй. Ана тілегі балада, Бала тілегі далада. Өйел жерден шыққан жоқ, Ол еркектін баласы; Ерлер көктен түскен жоқ, Әйел оның анасы. Ананың емген сүті үшін, Нагашыңды сыйла; Балаңның емгев сүті үшін, Өйелінді сыйла. Алты үл туған ананы, Ханым десе болады; Кезек сыйласқан ағайынды, Жаным десе болады. 46
Аналы баланың өзі тоқ, Анасыз баланьщ көзі тоқ. Анаца рақым етпесең, Балаңнан рақым күгпе. Ана даңқымен қыз өтер, Мата даңқымен бөз өтер. Ананьщ ізін қыз басар, Өкенің ізін ұл басар. Авасын көріп қызын ал, Аяғын көріп асын іш. Бір анадан жақсы да, жаман да туады. Ата-анаң бар болсын, Бала кезде жар болсын. Анавды Меккеге үш рет арқалап апарсаң да, қарызын өтей алмайсың. Шешесі бар жетімнің басында, Тарақ пен қол ойнар; Шешесі жоқ жетімнің басында, Бит пен сірке ойнар. Ата-ананыц қадірін балалы болганда білерсіц; Ағайынның қадірін, жалалы болғанда білерсің. Ана жақсылығын ауырсаң білерсің, Қайын жақсылығын қыдырсац білерсің. Ананың қақы — Құдайдың қақы. Анасыз өмір — сөнген көмір. Ананың алаканы балаға айдынды қоныс. Үл таппас ана болмас, тұрарын айт; Мал таппас бала болмас, құрарын айт. 47
Атаныц кұны, ананыц сүті. Ана сүгін ақтамағанды ешкім жақтамайды. Ана тілін алмаған арсыз. Ағайынның алтын сарайынав, Ананың жыртық лашығы артық. Өр бала анасының бір тісін алады. Өйелді жаман десең, анац соньщ ішівде. Ақ жаулығы ананьщ — ақ көрпесі баланыц. Өжім өжемнің өрі, Демеңіз оны көрі, Көрінің сөзі дөрі. Үлыңа ұлтарақ бол, Келініце кепшік бол. Атыңа ауыр жүк артпа, Анаңа ауыр сөз айтпа. Ана болған дана болады. Ана баласын арыстанныц аузынан алады. Үлының кімнен туганын анасы білер. Мылқаудьщ тілін анасы біледі. Анасын сыйламағанды адал деме, Үстазьш сыйламағанды адам деме. Үл туғанмен ұятын тумайды, Қыз туғанмен қылығын тумайды. Қызымньщ баласы, Баладан төтті анасы: Үлымның баласы, Қара жылан анасы. Тапқан ана емес, баққан ана. 48
Өз анасын зор тұтқан, Кісі анасын қор түтпас. Туғанына мекіренбеген ана безбүйрек, Тумысында уызға жарымаған төл қатпа. Бесіктегі баланың, Күлгенін көрген бір мүрат; Алдыца түсіп аваныц, Жүргенін көрген бір мұрат. Бұтақтьщ жақсылығы сағасынан, Баланың жақсылығы анасынан. Өкемді алсац ал, Құдай, шешемді алма; Шекпен тоқып берсе де, өлмеймін ғой. Атаныц салған жолы бар, Ананың тіккен тоны бар. Өке жүрегі таудан үлкен, Ана жүрегі теңізден терец. Баласыныц былдырын анасы ғана ұгады. 3 Бала — адамның бауыр еті. Бала жүректің миуасы. Бала — көңілдіч гүлі, көздіц нұры. Бала — аванын бауыр еті, көз вүры. Бала әкенің білек еті, Ананьщ жүрек еті. Бала балым, баланьщ баласы жаным. Бала — артта қалган із, Бақыт — ұзатылған қыз. Балалық шағы — патша тағы. 4-04-
49
Бір бала атаға жете туады, Бір бала атадан өте туады, Бір бала кейін қарай кете туады. Баланыц түңғышы ыстық, кенжесі тәтті. Баласы жақсының қарасы жақсы. Баланың ата-анаға қарызы көп. Бала болсаң болғандай бол, Ағайынға қорғандай бол. Балаяьщ жақсысы сүйініш, жаманы күйініш. Бала балдан төтті, Немере жаннан төтті. Бай баласы балпаң, Жарлы баласы жалтаң. Баланың балақайы да бар, қалақайы да бар. Баланы ақырып үйретпе, ақырын үйрет. Баланы жақсылыққа жанастыр, Жамандыктан адастыр. Балаң өзіңе тартса жүбан, қоғамға тартса қуан. Бала атадав батпан артық туады. Бала атадан ширек кем де туады. Бала өсті дегенше Батыр өсті десейші; Батыр өнер білмесе, Қапыл өсті десейші. Болар бала богьгаан. О, Құдайым, бала бер, Бала берсец сана бер; Сана бермеген баланды, Қайтъш өзің ала бер. 50
Бала жаның, мал иманың. Бесіктегі бала бес түлейді. Бесіктегі бала ененікі, Ат үстіндегі бала елдікі. Балалы үйрек көлден кетпес, Баласы жас елден кетпес. Балага жанныц ашуы бірдей, Қай қолыңды кессең де, Жанға батуы бірдей. Атадан бала туса игі, Ата жолын қуса игі; Балаңды жүрт мақтаса, Бөрінен де сол сүйгі. Үқсамасаң тумағыр. Болар бала бесікте бұлқынар, Болар құлын желіде жұлқынар. Үлкеннің мың қуанғанынан, Баланың бір куанганы артық. Дүниеде бал төтті, Балдан бала төтті. Ат болар тай саяққа үйір, Адам болар бала қонаққа үйір. Талапты бала талпынған құстай, Құмары қанбас биікке ұшпай. Адам болар бала алысқа қарайды. Үл туғанда күн туады. Жас бала құстың көлеңкесінен де тоі Жылауық болса да, Баланың болғаны жақсы; Бақырауық болса да, Түйенің нары жақсы. 51
Күлшелі бала сүйкімді. Өкенін баласы болма, Адамның баласы бол. Бала күлкіге тоймас. Жауар күн ыстық болады, Болар бала пысық болады. Ер бала он үште отау иесі. Он үште ұл ұлан, Он бесте қыз ұлан. Аттан тай озады, Атадан бала озады. Тайдың мінгені білінбес, Баланьщ істегені білінбес. Сиырды жақсы көрсеткев, артындагы танасы: Өйелді жақсы көрсеткен, бауырындағы баласы. Күнсіз гүл өспес, Күтімсіз ұл өспес. Кісі болар баланың, Кісіменен ісі бар; Кісі болмас баланыц, Кісіменен несі бар? Кісі болар баланың, Кісесінен белгілі; Ат болатын кұлынның, Мүшесінен белтілі. Өсер елдіқ баласы, Бірін-бірі батыр дейді; Өшер елдің баласы, Бірін-бірі қатын дейді. Ораздының баласы, Он бесінде баспын дейді; 52
Шеразының баласы, Жиырма бесінде жаспын дейді. Қошқар болар тоқтының, Тұмсык жағы дөң келер; Адам болар баланьщ, Мандай алды кең келер. Ат болатын кұлынның, Бауыры жазық келер; Адам болар баланыц, Мавдайы жазық келер. Атадан жақсы ұл туса, Есіктегі басын төрге сүйрер; Атадан нашар ұл туса, Тердегі басын есікке сүйрер. Жаман бала ата-анасын қинайды, Баланың жақсысы ата-анасын сыйлайды. Өз балаң өзекке тепсең де кетпейді, Кісі баласы кісендесец де тұрмайды. Ер бала ата-анасына таяу, Қыз бала үйге жаққан бояу. Бр бала өкпешіл болса, Ырысқа кесір болар; Қыз бала өкпешіл болса, Қалың малы көп болар. Жақсы болса балаңды, "Жанарым — де, көзімнің"; Көрмей кетсе қаранды, "Арамым — де, өзімнің". Өдепті бала арлы бала, Өдепсіз бала сорлы бала. Өдепсіз бала аяққа басылған шала. Бала жақсы болса бала, Жаман болса пөле. Адал бала ырысьщ, Арам бала кұрысын. 53
Жұрттан Сүлеймен туады, Бізден сілейген туады. Үлдың бір көзі жоқ, Құлдың екі көзі жоқ. Балаға жұгыспа, пәлесі жүғады, Қатынға жүғыспа, қарасы жұғады. Бала, баланьщ ісі шала. Балаң жақсы болса, Жердің үсті жақсы; Балаң жаман болса, Жердің асты жақсы. Бала жұмсасаң артынан өзің барарсыі Бала соққан кездіктіц басы жарық. Ерке бала екі жылар. Асыл асылдан, нөсіл нәсілден. Ашамай нардан үлкен, Бала ханнан үлкен. Бала ойынмен өседі. Үл-орнындағы ту, Қыз — үшатын қу (аққу). Үй иесі ұл, төр иесі қыз. Өке үрған ұл оқар, Шеше ұрған қыз оцбас. Түйем жалғыз деп түзға үйретпе, Үлым жалғыз деп асқа үйретпе. Тынымсыз елдің баласы дуана. Атага бала жеттім десе де, батпан ширек кем туады. Жақсы бала сүйік, Жаман бала күйік. 54
Жетесі жаман жас бала, Жетпістегі шалмен тең. Ана тілін алмаған ұл, аман болсын да, жүре берсін. Қарға баласы боқ шоқыр, Молда баласы оқу оқыр. Баланыц өскен бесігі — Кең дүниенің есігі. Бесіксіз үйде береке жоқ. Бесік көрмеген ессіз болып есіктен кіреді. Атадан жақсы ұл туса, Қар үстіне от жағар; Атадан жаман ұл туса, Ат үстінен ит қабар. Тексізден текті тумайды, Жабыдан тұлпар шықпайды. Ата-ананы сыйлаған көп жасар, Сыйламаған жан қинар. Өзімдікі сұщыла, өзгенікі миғұла. Көргенсізден көрдеме бала туады. Үстазына қарап бала өсер, Бақташысына қарап мал өсер. Оңар бала топқа үйір, Оңбас бала жоққа үйір. Талабы жоқ жас үлан, жалыны жоқ шоқ. Отыз ұлыц болса да, орны бөлек, Қырық қызың болса да, қылығымен. Ерке бала ел болмас. Жұрттың Ыбырайы Ыбырай, Біздің Ыбырай сүмырай. Қатын ашуланса катты айтар, Бала ашуланса бетін қайтар. 55
Балаға айтқан сөз байлаусыз бұзау. Болар елдіц баласын свнінен емес, сәлемінен таны. Суық бауыр баладан суыртпақ жіп күтпе. Үлың тентек болса да, зор болсын. Атанымды атсаң да, ботамды атпа. Жас бота боздаса, Жас бала қосыла боздайды. Үл кетті жайына, қыз кетті байына. Өзіңнен тумай үл болмас, Сатып алмай құл болмас. Аты жаманның арманы кетер, Баласы жаманныц дөрмені кетер. Балаға пышак бермесең бір жылар, берсең екі жылар. Жылайтын баланың үш күн бұрын көзі қышиды. Жылайтын бала өкесінің сақалымен ойвайды. Ерке баланың көзі жасты, аяғын бұзау басты. Баланың аузымен періште сөйлейді. Баласы өкесіне кереку үйретедД. Есер баладан ерке бала жаман. Келіншектің баласын кезек сүй. Аталы баланың өзі тойған, Жетім баланыц көзі тойған. Көргенсіз бала шешесін туртіп ойнайды. Еркенің жасы кетпес, Жорғаньщ тері кеппес. Жыламаган балаға емшек бермейді. 56
Тісі шықкан балаға, Шайнап берген ас болмас. Өспейтін бала өнбейтін дауды қуады. Өзі жыгылған бала жыламайды. Here керек қазақтьщ, Жүйрігі менен жорғасы, Өзімізде де бар бір "жаман". Мал баланьщ шашуы. Жаман болса да, ұрпақ қалсын, Өз орнывда оты жансын. Өз балаңды өскенше, Немереңді өлгенше бағасьш. Немере несін береді? Етін жеп, сүйегін береді. Атадан тусаң, атаңның жолын қуарсың, Қатеден тусаң, анаңның көзін жуарсың. Үлыңньщ санасы болса, Елдің ағасы болар. Бір баласы бардың, Шығар-шықпас жаны бар; Екі баласы бардың, Жүрегінде жалы бар. Тумағанның түбі шикі. Үйленгенше өз ұльщ, Үйленген соң кісі үлы. Жақсы ұл елдің туы. Ата тұрып ұлы сөйлегені ержеткені. Он бес жас құйьш куған желмен тец. Бала болсац болғандай бол, Ағайынға қоргандай бол; Досыңа майыспа, Қасыңа қайыспа. 57
VI. ТУЫС, АҒАЙЫН, АЗАМАТ 1 Аға — бор, іні — тас. Аға қорған, іні зордан. Аға адасса іні із кесер. Аға бастар, іні қоштар. Ашу ағадан, кешірім ініден. Ағаға қарап іні өсер. Ага үрар болар, іні тұрар болар. Ағаның үйі ак мешіт. Ағасы бардын жағасы бар, Інісі бардың тынысы бар. Ағасына қарай інісі, Апасына қарай сіңлісі. Су агады сағадан, Жол болады агадан. Амандық ағадан. Жеңім жаман болса да, Жағам жақсы; Өзім жаман болсам да, Агам жақсы. Жаман болса ағамыз, Жақсыны қайдан табамыз? Алғал сөйлеп былгама, Адал туған ағаны. Өз ағасын ағалай алмаган, Кісі ағасын жағалай алмас. Алты қойы артық болса, Інісі ағасына сөлем бермес. 58
Туысы бірдіц уысы бір. Оң қолың, сол қолың — бөрі өз қолың. Апасы киген тонды сіцлісі де киеді. Аға жақсы болса панасы бар, Жаман болса, жабылар жаласы бар. Алты аға бірігіп өке болмас, Жеті жеңге біріііп ана болмас. Су сүзілмейді, сүйек үзілмейді. Апааың үйі кец жайлау. Өз жұртың күншіл, Қайын жұртың сынпіыл, Нағашы жүртьщ шыншыл. Жігіт жақсы болса, нағашысын сұра. Үйдің жақсы болмағы ағашынан, Ердіц жаксы болмағы нағашыдан. Жақсы қасиет нағашыдан жұғады. Нагашымен күрессе жиені жьпылар. Нагашы — бөйтерек, жиен қотыр тайлақ. Нағашысы жаманныц жиені оңбас. Нағашы алған торықпас, Жиен алған молықпас. Жиеннің назары жаман. Жиен келді дегешпе, жеті бөрі келді де. Жиенді ұрғанның қолы қалтырайды. Жиен ел болмас, Желке ас болмас. Жиен неге ел болмайды, малы болса; 59
Желке неге ас болмайды, майы болса. Жиен мыцнан, күйеу жүзден үлкен. Балалыгьщ үстаса нағашыца бар, Жігіттікті сағынсақ қайныца бар. Күйеу қартайса жиен болады. Қатындағы күйеуден, Қарғылаған тазы артық. Күйеу күл астында. Күйеу атымен күл шығар. Күйеу мүңлық, бүзау мүцлық. Жаман күйеу қайьгашыл. Күйеу отьфса төжім, түрса төжім. Пайгамбар да күйеуін сыйлаған. Бажа бажаны көрсе, басы қышиды. Төрт аяқтыда бота тату, Адам баласында бажа тату. Қүс жаманы шажа, ілік жаманы бажа. Бөле бөрік емес, Итмүрын ерік емес. Сүрай келе қарын бөле шығады. Қүл күйеуге күң жецге, Мөмілесі бір теңге. "Өлі-тірі" өткен соң, Өлі күйеу болмаса, Тірі күйеу жатпайды. Қаба-қаба сөйлейтів, Қарындастың бары жақсы. 60
Апама жездем сай. Жетім бала секілді жездем пақыр. Бір ауылда мың туысқан болғанша, Өр ауылда бір туысқан болсын. Қан туысынан жан туысы артық. Жаман болса туысың, Туыспай-ақ кұрысьш. Жаман туыстан жат артық. Ырыс қашса да, туыс қашлайды. Мал қонысьш іздейді, Ер туысын іздейді. Туысы жаман туғанын жамандайды. Түбі бір түтпейді, Туысы бір түртпейді. Ай көрмесең туысыц жат, Жыл көрмесең досыц жат. Тумаң бар, туысқандай болмайды, Турман бар, құйысқандай болмайды. Қарағай бойы қар жауса, Жұтамайды сауысқан; Қанды қалпақ кисе де, Қиыспайды туысқан. Жақыньщ өлсе қойысқан, Атың өлсе сойысқан, Жауыц келсе қуысқан, Бөрінен жақсы туысқан. Туысы жақын жақын емес, Қонысы жақын жақын. Түбі бірге түнекте де табысар. Балта сабынан озбас. 61
Мен де едім сендей, Сен де боларсыц мендей. 2 Агайын ащы, мал тұщы. Ағайын бір өліде, бір тіріде. Ағайын бірде араз, бірде тату. Ағайын — ағайынның айнасы. Ағайының бай болса, Асағаның май болар. Ағайын татуда ат көп, Абысын татуда ас көп. Ағайынның азары болса да, безері болмайды. Ағайын өзгеге қиса да, өлімге қимайды. Ағайынның ұрысы — торқаныц жыртысы. Ағайын алтау болса адам тимейді, Тура жүрсең лебізің куймейді. Ағайын туыс кімде жок, Сыйласпаса жат жуық. Ағайынға қарап мал өсер. Ағайын мен жекжат арасын, Майына мінген ат айрады, Немесе, оқымаган бата айрады. Атың жақсы болса қанатың, Ағайын жақсы болса санатың. Екі ағайынды жігіттің, Кере қарыс жалы бар; Жалғыз басты жігіттін, Шыгар-шыкпас жаны бар. "Сіз", "Біз" деген жылы сөз, Ағайынға жарасар. 62
Көсеуің үзын болса, қолың күймес, Ағайыньщ көп болса, ешкім тимес. Ақша қарда көп жүрсең, Көзің бір күн қарығар; Ағайыннан шет жүрсең, Көщлің бір күн тарығар. Жан алып жат болма. Жақыннан қорған, алыстан айбар. Өзім деген өзекке теппес. Өз өлтірмес, жат жарылқамас. Өзін жамандаған жатқа қор болар. Ырылдарсың каппассың, Менен жақсы таппассың. Алыс та жақын болар, жолын тапсаң, Жақын да алыс болар, қолын қақсаң. Алысты жақындатар ат, Жақынды алыстатар жат. Шеткі ауыл көшсе, Ортащъі ауыл шет болар. Өзімде болмаса, ағайында болсын, Ағайында болмаса, алғанымда болсын. Ат сатсаң аулыңмен ақылдас, Аулың жоқ болса, бөркіңмен ақылдас. Өткелді саяз деме, Таяқ салып бойлат; Ісівді мақұл деме, Ағайынга салып ойлат. Жауда да бір үйің болсын. Қарына тартпағанның қары сынсын. Алыста жүрсе кісінескен, Жақында жүрсе тебіскен. 63
Жақынды жат етсец, Жатқа күлкі боларсыц. Аталастан ауылдас жақын. Қарыстан сүйем жақын. У ішсең руыцмен. Пышақ қанша өткір болса да, өз сабын жона алмайды. Жаттан жеген майлы астан, Жақынның жүдырығы артық. Адасқан қаздай, руы аздай. Жар басына үй тікпе, Жар құласа үй кетер; Ала болса ағайын, Рулы елден күй кетер. Ағайын ала болғавда, Ауыздағы ас кетер; Андыған дұшпан көбейіп, Жау қолында бас кетер. Асу-асу белдер бар, Аса алмаса ат өлсін; Ағайынмен тату бол, Айыра алмай жат өлсін. Ауылдастьщ аузы сасық. Ағайынға қадірім жоқ, бетімді көреді; Өйеліме қадірім жоқ, етімді көреді. Артқы айылдыц батқанын, Иесі емес, ат білер; Ағайынның азғанын, Жақыны емес, жат білер. Арғымақты жамандап, Көне, тұлпар тапқаньщ? Ағайынды жамавдап, Көне, туған тапқаныц? 64
-04-
Жаман ағайын күншіл, Жақсы ағайын сыншыл. Жақын таласса жатқа жем. Төбелеске бергісіз араша бар, Ағайынға бергісіз жаңаша бар. Ауылдасың жақсы болса, Ағайының не керек? Алған жарың жақсы болса, Айтың-тойың не керек? Жарлы болар жігіт, Байталын атқа сатады; Жалғыз болар жігіт, Ағайынын жатқа сатады. Қара наннан калаш жақсы, Жаман ағайыннан Алаш жақсы. Жақының үшін жақсының жағасынан алма. Ай көрмесе ағайын жат, Жыл көрмесе жекжат жат. Адам ез қолын өзі кесе алмайды. Жамав ағайын: Бар болса көре алмайды, Жоқ болса бере алмайды. Алты Алашқа қорланба, Ағайынға қорлан. Үйдің жылы, суығын, Қыс түскенде білерсің; Кімнің алыс, жақынын, Іс түскенде білерсің. Жаман жақынғин алыс артық, Атасы басқа арыс артық. Жыласуға жақын жақсы, Сыйласуға жат жақсы. Тураушыда да жақыныц болсын. 65
Арык деген жаман тай, Жазға пплғмп ат болар; Жамандыгы сезілсе, Жақын кісі жат болар. Күнде жем тілеген атьщнан без, Күвде сый сұраған жақыннан без. Ар арқасына ер батса, аящпыл келеді; Ерге жаттьщ тізесі батса, агайышиыл келеді. Ауыл аралас, қой қоралас. 3 Ер азамат белгісі: Түзде мырза, үйде құл. Арғымақ аттыц қүйрығы, өрі жібек, өрі қыл; Ер жігіттің белгісі, өрі мырза, өрі қүл. Ер жігіт бір сырлы, сегіз қырлы болсын. Тура ағаш үйге тіреу, Тура жігіт елге тіреу. Арыстанды арыставдай жігіт алар. Ер жігітке серуен де серуен, Сергелдеқ де серуен. Жігіт-өулет жалғасы, Қыз-қырық жеті. Кемер белбеу бел сәні, Кемел жігіт ел сөні. Текті жШт тек жүрер, Текелес киік жай жүрер. От түтінсіз болмас, жігіт мінсіз болмас 66
Жігіттің жігіті — өз нөпсісіне ие болған. Бір жігіттің дөулетіяе қырық жігіт мас боладь Ер жігіт үйден шықса, үйіріне қосылады. Жігітке ерлік те оңай, билік те оңай. Ер жігіт үш ақ үй, үш қара үй тігеді. Тебісіп жатсаң да, теңің болсын. Биік таудыц басы болмасақ та, Бауырывдағы тасымыз. Кісі елінде күркірегенше, өз елівде дүркіре. Есебін тапқан жігітке, Ердің құны сөз емес. Ел мақтаған жігітті қыз жақтайды. Жақсы туган жігітке, Бүкіл ел таласар; Жаман туған жігіттер, Қара жолдан адасар. Би болар жігіттің, Төбеде болар жұмысы; Мерген болар жігіттіц, Жебеде болар жұмысы. Жастық шақ ақ алмас, Жоғалтқан таба алмас. Жамандықпен ісі жоқ, Шығады бір күн кісі боп. Өзі болган жігіттің, Түп атасын сұраған ит; Көкорай шалғын түрғанда, Қу тақырға қонган ит. Қыз алмағав жігіттід, Қырық қызда дөмесі. Жігіттіц ауыры шомбал, Ағаштың ауыры сомбал. 67
Пышақ болмас жетесіз, Өзі болған жігіттің, Тегін сұрап не етесіз? Адам болар жігіттіц, Жары өзіне лайық; Керуен бастар жігіттің, Нары өзіне лайық. Жігіт табысына мырза. Жігітгі жігерінен таны. Жігіт көзімен қыз таңда. Кемел жігіт кешірімді. Жігітсінген желбуаз келеді. Көш бастаған серкесі болмаса да, Ел ішіндегі еркесі. Жігіт жерінде, жекен көлінде. Бөрі алатын жігіт бөрігінен белгілі, Жау алатын жігіт серігінен белгілі. Жылуы болмаса түбіт қасиетсіз, Жігері болмаса жігіт қасиетсіз. Дүние тегіс болғанша, Жігітке бір іс болады. Жақсы жігіт: он бесінде жас емес, Жүзге келсе де пөс емес. Азаматын көр де, аулын таны. Азамат қолымен істегенін мойнымен көтереді. Біз де кісі болармыз, Атқа кісен салармыз. Екі ел егер болса, Епті жігіт қатын алар. Жігіттің түсін айтпа, ісін айт. 68
Жігіт жанған от болсын, От болмаса, жоқ болсын. Жігіт болсаң шоқ бол, Шоқ болмасаң жоқ бол. Жігітінде жігіт болмаған, Өмір есесінен кұр қалған. Көп ақымақтың ағасы болғанша, Бір ақылдының інісі бол. Бай болайын деген жігіт айырбасшыл, Адам болайын деген жігіт қарындасшыл. Бойдақ жігіт ел күйеуі. Жас өсер, жарлы байыр. Бр жігіттің өзі шығар биігі бар. Пайдасы бар жігіттер, Дария шалқар көлмен тең; Пайдасы жоқ жігіттер, Ел қонбайтын шөлмен тең. Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз, Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз. Ай толғанын білмейді, Жігіт болғанын білмейді. Өзім білем деген жігіттіц, Басына ойран салғавы; Көп біледі деген жігіттің, Еліне қорған болғавы. Өр кімнің кеудесіне бір аяқ айран сыяды. Жылкыда да жылқы бар, Қазанаты бір бөлек; Жігітте де жігіт бар, Азаматы бір бөлек. Атты арбада көр, Жігітті ордада көр. 69
Елге күнды бол да, тірі қал, Етігіңнің налі кеткенше ұмыт болады. Салмай жортқан жігіттен, Салмай құлындаған бие артық. Нар мальгаың жүні жібек, сүті бал, нар жігіттің аймағы ел, алды мал. Түйе батыр шөл даладан өткевде, Жігіт батыр еліне жау жеткенде. Айырдан туган жампоз бар, Нар емес десе нангысыз; Қарадан туган жігіт бар, Ханга күнін салғысыз. Құнтсыз жігіт ат мінсе, Көсеуменен сабалар; Құнтты жігіт ат мінсе, Ат аягын тагалар. Қыран бүркіт асырар ердің даңқын, Қыран жігіт асырар елдің даңқын.
70
VII. ӨЙЕЛ ЗАТЫ, ОТБАСЫ 1 Қыз — қонақ. Қыз — әкесіне жұлдыз, Шешесіне Күн. Қыз бала өріс. Қыз ауылдьщ көркі, Қүндыз болса бөркі. Қыз жоқ жерде қызық жоқ. Қызға бергенді Қыдыр өтер. Қызға бергенді қыз өтер. Қызды ауыл көңілді. Қыз қылыгымен жағады. Қыз "Қуыршақ", — дейді, Үл "Қүлыншақ", — дейді. Қыздың қырық жаны бар. Қыз ауыр ма, тұз ауыр ма? Қыздыц тамағы қылдай. Қызым үйде, қылығы түзде. Қызға қырық жерден тыйым, Қырық үйден қарауыл. Қыз қылығьшан. Қызды ауыл өсекшіл. Қызды қартша сына, Атты жігітше сына. Қыз көрейік, қыз көрейік, Қыз көретін жігітті біз көрейік. 71
Қызы бардың көзі бар, Үлы бардың өзі бар. Қызды таныс алады, Таныс алмаса, қоныс алады. Қызывды жеріне бер, Жер ыңгайы келмесе, еріне бер. Қызды ауылдың иті жатпас. Қыздың қызылы қашса, Жігіттің қызығы басылады. Қыз келіннен гибрат алсын, Үл елінен ғибрат алсын. Қыз өссе үйге жүт, Үл өссе үйге күт. Бір жақсы қыз, екі жаман үлға татиды. Астьщ дәмін тұз келтірер, Ауылдың сәнін қыз келтірер. Жерді шым, елді қыз біріктіреді. Суды құм бөгейді, Дауды қыз бөгейді. Судың түбін шым бөгейді, Даудың түбін қыз бөгейді. Қой жүрген жер береке, Қыз жүрген жер мереке. Акылды қызға ана көп, Аяулы жанға пана көп. Алқатсаң алқат қызывды, Ақтар ол дәм-түзықды. Күзгі күннің көзіне қызыңды қой, Көктемнің күніне келівіңді қой. Гүл өссе жердің көркі, Қьіз өссе елдін көркі. 72
Қыздар, сәулем, толғанда жүріс түзер, Жүріс түзеп жігітке көзін сүзер. Бесін болса Күн тұрмас, Күйеу келсе қыз тұрмас. Арпа берсең атқа бер, Күтірлетіп шайнасын; Қызды берсең жасқа бер, Құшақтасып ойнасын. Бір қыз күйеуге шықса, Қырық қыз түс көреді. Біреу қыз альга кашады, Біреу қызығына қашады. Шыққан қыз шиден тысқары. Теңін тапса тегін бер. Қалыңсыз қыз болса да, Көдесіз қыз болмайды. Қыздың баласындай, қолдың саласындай. Қысыла-кысыла қыз болдым. Қыз күнінде бөрі жақсы, Жаман қатын қайдан шығады? Қымызды кім ішпейді, Қызды кім айттырмайды. Қатты айтқан қарындасқа жақпайды. Ac таңдасаң аяғына қара, Қыз тавдасаң анасына қара. Күндес көргеннің қызын алма. Көп беріп, көргендіден қыз алсаң, Тік тұрьш, мейманыңа қызмет етер; Аз беріп, көргенсізден қыз алсаң, Байыньщ қойныва бір жатқанын міндет етер. Жақсы қыз біреу келсе, есік ашар, Жаман қыз біреу келсе, төрге қашар. 73
Ханның қызы шөміш ұстаса, қолын күс басады. Ондай-ондай хан қызында да болады. Боқшасында боғы жоқ, Қызьшың атын Маржанбике қойыпты. Тұзды көп сақтама, су болады. Қызды көп сақтама, күц болады. Қой көрмесек те қый көрдік, Ешкілі байдьщ қызы едік. Қисық болса да, жол жақсы, Долы болса да, қыз жақсы. Саз болса да, жаз жақсы, Соқыр болса да, қыз жақсы. Қарты бардың хаты бар, Қызы бардың назы бар. Өзі болған қыз төркінін танымас. Төркін десе қыз төзбейді, Көкпек десе түйе төзбейді. Қыздан туғанныц қиығы жоқ, Туыс қылудьщ қиыны жоқ. Екі қыздың баласында туыстық жоқ, Туыс қылам деудің дұрыстығы жоқ. Үлға отыз үйден тыйым, Қызға қырық үйден тыйым. Тауыкты тойындыра алмайсың, Қызды киівдіре алмайсың. Қойшының қызы қой келгенде іс қылар. Жақсы қыз жағадағы құндыз, Жақсы жігіт төбедегі жүлдыз. Біреудікі біреуге қыздай көрінер. 74
Отырған кыз орын табар. Аш кісі май тавдамас, Көрі кыз бай тавдамас. Көрі қыз ер тавдамайды, Өлген кісі жер тавдамайды. Ойының бекімі жоқ қыз қырық құбылады. Көрі қыздьщ ұяты босаға аттағанша. Қыздьщ көзі қызылда. Қызға қырық үйден, қала берсе қырық күңнен тыйым. Қырық жеті қыздың күны. Қыз өспес пе, көкіректі теспес пе?! Қызға қараған күн — Айсыз қараңғы түн. Қызы бар үйдің келішпегі сүйкімді. Қыздыц сырын жеңгесі біледі. Қызды жеңге, Жеңгені теңге бұзады. "Кетем!" деген қыз "Кеке!" десең де тұрмайды. Бас басыңа бай қайда, Шал да болса тиіп ал. Қыз үзатқанның қызылы қалмайды. Жасауы бар кыздың күйеуі жуас. Қалыңсыз күйеу болса да, Жасаусыз қыз болмайды. Қыздан туған қияқсыз. Есігі жаманның үйіне барма, Шешесі жаманныц қызын алма. 75
Қызбен алыспа, қысырақпен жарыспа. Алысқа қой барады, Үзатылған қыз барады. Қойшының қызы қой келгенде жүн түтеді. Күңнің қызы еркелесе, Аспандағы жүлдызды өпер дер; Құлдың ұлы еркелесе, Ханның қызьш впер дер. Макгаган қыз тойда осырар. Үлкен қызыңцы бермесең де, Кіші қызыңа ризамын. Ақылды қыз білімге жүгірер, Акылсыз қыз сөзге ілігер. Кері қыз бала тапса, қоярға жер таппайды. Көне етіктіге бармайды, Көк етікті алмайды. Бір қызымнан бір қызым сорақы. Қыдырмашыл шешенің қызы бастаңғышыл. Мыржық жЫтке ыржық қыз Ләйлісі болады. Жездеме тиіп жетілгенім бар болсын. Жазымсыраған қыстан без, Жасымсыраған қыздан без. Қүмга сиген білінбес, Қызға берген көрінбес. Өйеліөлген қызды ауылға қарап жылайды. Өткелден өткенше қызыңды алайьш, Өткен соң аузыңды үрайын. Қызы бар ауылдың қыдыры бар. 76
Қызымның кұлағьша алтьш сырға. Қызым, саған айтамын, Келінім, сен тыида. Жауынды күні ат көрме, Айтты күні қыз көрме. Қызды қырық кісі айттырады, Бұйырған біреуі алады. Аулыңа калың берсең төменнен бер, Қызьща қалыц берсең жоғарыдан бер. Қыздыц жолы жіңішке. Асыққан қыз ерте кетсе де, Етек-жеңі жерге жетпейді. Қыздың сырын төркіні біледі. Ананың көңілі қызында, Қызының көңілі қызылда. 2 Өйел қырық шырақты. Өйел үйдіц қазыгы. Өйел үйдід көркі, Еркек түздщ көркі. Асыл ойел өрі еркек, өрі қатын. Еркек — бас, өйел — мойын. Өйелді гүлмен жасқауға да болмайды. Еркек түз сақтайды, Өйел үй сактайды. Жақсы өйел тещ жоқ жолдас, түбі жоқ сырлас. Инабатты болса өйел, Өнегелі болса бала көрікті. 77
Жақсы өйел ырыс, Жаман өйел ұрыс. Үйді қырық еркек толтыра алмайды, бір өйел толтырады. Брдің асылы күшінен білінеді, Өйелдің асылы ісінен білінеді. Жақсы қатьш жаман еркекті адам етеді. Қызға бергісіз қатын бар. Өйелді бастан, баланы жастан. Еркекке жүрек керек, Өйелге тірек керек. Ақылды өйел күйеуінің ойвап айтқанын, ойлап талдайды. Ерге жаққан қатын, елге де жағады. Қапияда қатын ақыл табады. Көріп білген көріктіден, Көрмей білген текті артык. Жақсы қатын жарының жақсылығын асырар, жамандығын жасырар. Сиырдыц сүті болсын, Өйелдің асы болсын. Қатын ерге қарайды, Ер жерге қарайды. Бақпасаң мал кетеді, Күтпесең қатын кетеді. Өйелінен ұялган баласыз өтеді. Түлен түртпесе, түнде келін төсектен тұрмайды. Үлсыз қатын шүмекке тоймас. 78
Қатын көп болса, шөмішті ит жейді. Қатъш мұндай көп болмас, Қарта мүндай боқ болмас. Қылымсыған қатын қызыл көйлек киеді. Өйелдің ақылын жесіріңде байка, Баланьщ ақылын жетімінде байқа. Өйел өз кылыгын білмей, еркегіне өкпелейді. Қатты каңтар болмай, Су-теңіз тоңбайды; Қатын шайпау болмай, Ер жалгыз үй қонбайды. Көшпей, қонбай қараша қатынын жоғалтты. Күйеуіне өкпелеген қатын, Қайнагасьша сөлем бермейді. Жақсы қатын жүн қарыз алады, Жаман қатын су қарыз алады. Салақ қатынның үйінен сабақты ине табылмас. Алты катын асқа барса, Өр қайсысы мұңын айтар. Отқа барған қатынның отыз ауыз сөзі бар. Айлас қатын мүндас. Жаман қатын қыз табар. Қашқан жауға қатын ер. Екі қатынныц баласы екі рулы ел. Бір қатынныц қырсығы, Қырық есекке жүк болғав. Жамав қатын төсегінен белгілі, Жамая жігіт есебінен белгілі. 79
Тоғыз қатынныц толғағы бір келеді. Ерлеріне қатын қас, Ақыр түбін ойламас. Ері жоқ өйел — ескегі жоқ қайық, Өйелі жоқ еркек — ауыздығы жоқ ат. Бақа жарығы сумен, Қатьш жарығы ерімен. Байтал жүйрік, пайда жоқ, Қатъш шешен, парқы жоқ. Кемпірі бардыц көпірі бар. Жаман ерден жайдағым жақсы, Жаман катынан бойдағым жақсы. Олақ қатын ұл туса, He шүмегі жоқ, не түбегі жоқ. Жақсы өйел үй дөулеті Жақсы шапан той сөулеті. Жақсы өйел жарты иманың. Жақсы өйел зейнет, Жамав өйел бейнет. Ерін баққан өйел елін де бағады. Болдыратын да, толтыратын да қатын. Батырды екі долы қатынның бірі туады, Би мен көсемді өйелдің ілуде біреуі туады. Үятсыз өйел тұзсыз ас секілді. Елек сұрап барьш ерге шығады. Жақсы бір қатыннан туады, Жаман өр қатыннан туады. Өйелдің абыройы — дак туспеген ары. Ері өліп ерге тисе, елдің жорасы, Ері түрып ерге тисе, беттін қарасы. 80
Бірінші әйел шекер, Екінші әйел бекер. Мал бәйбішенікі, бай тоқалдікі. Күндестің күлі де күндес. Күндестің көрген күні күрысын. Еркек қүмар әйел ерге жарымас. Абысын агарып алдымда жүрмесін, Қарайып артымда қалмасын. Өйелдің қары, Еркектің қоры күлегіш. Жаман қатын өлсе төсек жащъірады, Жақсы қатын өлсе бас қащырады. Еркек көп болса отын жоқ, Әйел көп болса су жоқ. Еркек көп жер отынға жарымайды, Әйел көп жер суға жарымайды. Балдыз балдан төтті. Балдыз жарты қатын, Қайынбике бүтін қатын. Әйелі азған елдің ертеңі жоқ. Заман бұзыларда өуелі өйел бұзылады. Әйел ашуланса екі көзіне әлі келеді. Екі өйелдің басы қосылса, Үшішпі өйелдің соры. Жақсы қатын белгісі — былғары қылар теріні. Өйел ақылсыз, бақа көріксіз. Әйелдің күші жоқ, айласы көп. 81
Олақ қатын оймақшыл, Салак қатын сауықшыл. Долы қатын жылауық, Сұганақ қатын сүрауық. Іші тар қатын ұл тумас. Қой толғағывды берме, Оң толғагыңды бер. Біз де қатын болармыз, Қапқа тары салармыз. Біздің алақанымызға да карға тышар. Алтын басты өйелден, Бақыр басты еркек артық. Өйелдің шашы ұзын, ақылы қыска. Қатыв бастаған көш оңбас. Көш басшысы — бөйбіше. Бәйбіше Құдай бұйрығы, Тоқал иттіц кұйрығы. Бәйбішеге малын берер, Тоқалға жанын берер. Кіші катын кісі қатыны. Тоқалдың күні де күндес, Күлі де күндес. Күндес күвде өш. Күндес қатьш керіс, Мұіздас қатын өріс. Күндес қатын күнде ауру, Қала берді, түнде ауру. Күндесті болганша, күнің басқа болсын. Күндесті болсаң бол, ойнасты болма. 82
Ебелектен отын болмас, Ойнастан қатын болмас. Жаман бие тайымен ойнайды, Жамав қатын байымен ойнайды. Қатын алсаң, қарап ал, Ат алсаң, мініп ал. Ыстан көйлек болмайды кигенменен, Жаман қатын болмайды сүйгенменен. Байын билеген әйел ауылды билеймін деп Шәрһәкім болады. Байдыц атын қатын шығарады, Қатынның атын жетім шығарады. Жаман қатын байыыа, Жалғыз атын сойғызар; Жақсы қатын жолдасын, Жоқтан құрап тойғызар. Үста қатынымен темір қызганша ұрыса алады. Бұлт шыгып, жаңбыр жаумай елді алдайды, Әйелдің айлакері ерді алдайды. Еркек дауысты қатында ұят болмас, Әйел дауысты еркекте қуат болмас. Байдың қатыны өлсе, төсегі жащырар, Кедейдің қатыны өлсе, басы қаңғырар. Қатын қалса бай табар, Бала қалса мал табар. Байсыз әйел үйде түрмас, Баусыз оймақ қолда түрмас. Қатын өлді — қамшының сабы сынды. Қатын өлсе үйің кетеді, Басыцнан күйің кетеді. Атың жебір болса, Құдайдың бергені, Әйелің жебір болса, Қүдайдың ұрганы. 83
Тастарында қатын жаман, Көшерінде жұрт жаман. Бұзылған қатын бұралқы итпен тең. Жақсы аттыц тісін ашып қарама, киесі болады; Қатьшы жастың жұрт көзінше жасын сұрамг Өр нәрсенің жүйесі болады. Бала таппаган қатыннан лақтаған ешкі арытқ. Қатын ала қаптың қатыны, Ала қаптан ас кетсе, Әлде кімнің қатыны. Ер айласы бір, Қатын айласы мың. Тыртақай жігітке, Жыртақай өйел кез болар. 3 Бас екеу болмай, мал екеу болмайды. Бсік көргенді алма, бесік көргенді ал. Үйлену оңай, үй болу киын. Өзің сүйгенді алғанша, Өзінді сүйгенді ал. Қатын алма, қайын ал. Таза сабаның қымызын іш, Мейірман ананың қызын ал. Таңдаған тазға жолығады, Ақылы азга жолығады. Үйірі басқаны ноқта қосады, Атасы басқаны неке қосады. Үлың үйленсе ырысың, Қызың орын тапса өрісің. 84
Жігіт жарымен жақсы. Үлы жол үйдің табалдырығынан басталады. Табалдырыктан биік тау жоқ. Қатын алсаң отын ал, Бір күшағын артық ал. Өз үйім — өлең төсегім. Шіркін, менің өз үйім, Кең сарай боз үйім. Отау үй — оңаша бас. Үлкен үйдікі ортақ, Отау үйдікі бұлтақ. Атасыз үй батасыз, Анасыз үй панасыз. Үйі жоқтың күйі жоқ. Үйің жаман болса, күйің жаман. Тату үйдің тамағы да тәтті. Үйінде озған — тубінде озган. Үйің үй-ақ екен, Ішінде ойнайтын бала болса. Үй болғанда көсеу де керек. Балалы үй базар, Баласыз үй мазар. Жақсының үйі түссе, күйі түседі, Жаманның үйі түссе, миы түседі. Ерлі-зайыпты — қос өгіз. Ерлі-зайыптының ортасында есі кеткен отырар. Ерлі-зайыпты тату болса, шырагы жаяар, ерлі-зайыпты араз болса, өмірден көңілі қалар. 85
Ерлі-зайыпты: Үрысар да, керісер, Керісер де, келісер. Екі жақсы косылса, Ай мен Күндей жарасар; Екі жаман қосылса, Ырылдасар, таласар. Алмауыттан ат мінсең, Жақын болар алысың; Әдепті, арлы жар сүйсең, Оңғарылар бар ісің. Келін жаман емес, Келген жері жаман. Жақсы келін келін, Жаман келін өлім. Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық. Жақсы келін қызыңцай, Жақсы күйеу үлыңдай. Келін қыз болмас, Күйеу ұл болмас. Келін, келін, келін бақ, Келмей жатып сөзін бақ. Келіні жақсы үйдің керегесі алтын. Келінді қайын ененің топырагынан жараті Қалыңсыз келген келін қырыстанғанын қоймайды. Келін бой жасырады, Дауысын таудан асырады. Келіннің сөзі кетпендей, Баланың сөзі батпандай. Баланың өзі туғандай, Келіннің өзі келгендей. 86
Төркіні жақынның төсегі жиылмас. Төркінге сенгеннің төбесі тесік. Еншісі басқаньщ ені бөлек. Отбасыньщ сөні сыйластық, Достық сәні қимастық. Түндігі бүтін, түгіні тузу. Келіннің аяғынан, қойшыныц таяғынан. Үрыспас ұл болмайды, Керіспес келін болмайды. Отбасы ала болса, кереге басы сайын пөле бар. Ата-авадан жар жақын, Туысқаннан мал жақын. Қатыны жоқ үй жетім. Өйелі жоқ үй — суы жоқ диірмен. Жақсы қатын алғанның тойы өз үйінде. Өркімнің мінген аты өзіне тұлпар, Әркімнің сүйген жары өзіне сұңқар. Өз жарыңды жаттай күг, Жат көрсін де, түңілсін; Бір-бірінді қадір тұт, Жұрт үлгі алсын, үңілсін. Қара қазан — сарбала. Жаман үйден қосым артық, Сынық ошақтан мосым артық. Сұлу алған жолдасынан айрылады. Атың жаман болса, арманық кетеді; Алғаның жаман болса, меймавың кетеді. 87
Жақсы болса алғаньщ, Үйіңнен кісі кетпейді; Жаман болса алганьщ, Шын досың да шеттейді. Қатының жақсы болса, жүмақ үйінде, Қатының жаман болса, тозақ үйівде. Алпыс нарьщ болганша, Ақылды жарың болсын. Алқызыл гүл жердія сәулеті, Асыл жар ердіц дөулеті. Жаман еркектің басын жақсы қатын хан қылады; Жақсы еркектің басын жаман қатын даң қылады. Үзіксіз үй болмас. Үлкен үйге не керек, Кіші үйге де со керек. Үлкен шаңырақтың жанында отау үй көрікті. Ер елдің иесі, өйел үйдіц иесі. Ерлі-зайыптының ашуы екі ен жаулық кепкенше. Өз зайыбыңа дүшпанның көзімен қара. Еркек үйдің иманы, Әйел үйдің жиганы. Бай күйігі етекте, Бала күйігі жүректе. Сүлу өйелдің күйеуі қарауыл. Көрікті өйелдің күйеуі көзсіз. Ерлі-зайыптының төсегі бір болғанмен, көретін түсі басқа; ішетін қазаны бір болганмен, 88
қарны бөлек; Түтіні бір болғанмен, түйсігі бөлек. Келінге өкпе тисе, көңілі көкке жетеді. Төркін десе қыз төзбейді, Тұз десе түйе төзбейді. Түз десе түйеде тағат жоқ, Төркін десе қызда тағат жоқ. Түнде жүрген күндіз қуанар, Жасында үйленген қартайғанда қуанар. Жаксы әйел өміріңді ұзартады, Жаман өйел үстіңе тұз артады. Азансыз молда болса да, Қазансыз қатын болмайды. Екі жасты қосқанның сауабы бар, Екі жасты айырғанның обалы бар. Арамнан алган түйеден, Адалдан алған ешкі артық; Жаманнан алған сүлудан, Жаман да бөлек, текті артық. Бармайын десем өулие қоймайды, Барайын десем қатыным қойнына алмайды. Бота тайлағымен, ауыл аймағымен. Ханның қасында қалтырап жатқанда, Қарадан қалаганыммен қаңгырып өлейін. Аға өлсе жеңге мұра, Ат өлсе сауыры мүра. Әмеңгердіц де әмірі бар. Жазгы күнвіц саясы — Сапырулы қымыз, салқын үй. Атың жаман болса, сатып құтыларсың, Өйелің жаман болса, қайтып күтыларсың? 89
Бос сөз тыңдағанша, енем баласының қойнына барып жатпайсын Ай мінбей атыңцы мақтама, Жыл тұрмай қатынывды мақтама. Байға келін болғанша, кедейге қыз бол. Тыныш ұйықтаганның төсегі жайлы. Ешкі майы май емес, Кісі байы бай емес. Бір қатын сылаумен қатыа, Бір қатын қынаумен қатын, Бір қатын сынаумен қатын. Екі қатын алғанның құлағы тывбас, Есекке мінгеннің аяғы тынбас. Екі сиырың болса, айран болар, Екі қатының болса, үйің ойран болар. Екі қатын алыпсың, Бір пәлеге қалыпсың. Жаман қатын алғанның жауы үйінде, Екі қатын алғанның дауы үйінде. Екі қатынның үйінде дау, Бір қатынньщ үйінде жау. Сыланайын десем байдан қорқам, Сыланбайын десем тоқалдан қорқам. Қатыны өлген мен байы өлген қосылса; Күндіз екеу, Түнде төртеу. Есінеу-есінеу бір екен, Есіл де менің қатыным. Атың жақсы болса, бұл дуниенің пырагы; Қатыньщ жақсы болса, бұл дүниенің шырағы. 90
Жақсы келін кұрдасындай болар, Жақсы үлың сырласывдай болар. Көнектен шошынған бие оңбас, Төсектен шошынған ер оңбас. Қатын алсаң Қаңлыдан ал, Қаңлы бар жерде кәде бар. Ең өуелі орын тап, Одан кейін келін тап. Келів — келсап, бала — балшык. Отты жастыгың өтпей отау тік. Әкесініц ақшасына үйленген, әйелінің қадірін білмейді. Үл жақсысы құрметті, Келів жақсысы келбетті. Ақылды үйленгенше, Акымақ ұл сүйеді.
91
VIII. ЖОЛДАС, ҚҮДА, ҚОНАҚ, КӨРШІ 1 Жолдасы көптің олжасы көп. Жолдасың жақсы болса, жолым ұзақ деме, Жолдасың жаман болса, қолым ұзын деме. Жолдасты жол айырады. Жолы болар жігітке, Жолдан жолдас қосылар. Жолдан қосылған жолдас болмайды. Жолдасын жолда тастамас болар. Жолдасын тастаған жолда қалар. Атты жолдас болмайды арбалымен, Жортақ жолдас болмайды жорғалымен. Жорға мінген жолдасына қарамайды. Өз басыңды дауға берсең де, Жолдасынды жауға берме. Өзіңнен жолдасыц мықты болсын. Жігіт жолдасымен белгілі. Шын жолдас сөзге берік, ерге серік. Жігіттщ жайын жолдасына қарап жоры. Жора-жолдас не керек, Жауға бірге шаішаса? Арғымақ мініп не керек, Жабыдан озып, артпаса? Жақсы жолдас ерттім дегенше, Жарты жолдан өттім де. 92
Жолдасы көптің қалдасы көп. Жолдасы жаманды жау алады. Құрдас тапқан құл азбас, Жолдас тапқан үл азбас. Құс қанатымен, ер жолдасымен. Ат жаманы жолда қалдырар, Жолдас жаманы қолда қалдырар. Жалған жолдас көзіңе мақтар, Сырт айналып сойылын баптар. Жаман жігіт жолдасын жауга алдырар, Өзін ұятқа қалдырар. Жаман жолдастан мықты таяқ артық. Бір сапар ат арытпас, Жаман жолдасын жарытпас. Жолдасың жамав болса, Алыс жүріп түа қатпа; Қатының жаман болса, Кісі алдында тіл қатпа. Жолдасын жамандаған жолдассыз қалады. Тең тещмен, тезек қабымен. Тезек терсең теңіңмен. Тең қүрбыңнан кем болсаң, Көрінгенге жем боласың. Әр қүстың лайықты жемі бар, Өркімнің лайықты теңі бар. Бір көрген біліс, Екі көрген таныс.
93
Мыңның түсін танығашпа, бірдің атын біл. 2 Қүда — Құдайдың аты. Құда мың жылдық, Күйеу ясүз жылдық. Құданы Құдай қосады. Қүданың белгісі сыйыт, Қоныс белгісі бейіт. Қүда болғанша қүлы мен биін сүрас, Қүда болған соң, қүл да болса сыйлас. Жабыны жауға мінбе жалы бар деп, Жаманмен қүда болма малы бар деп. Қүда болдым дедің бе, Қүйрық-бауыр жедің бе? Қүда болғанша хал-жайын сүрас, Қүда болған соң, қолда барымен сыйлас. Қүдавдалының малы бір, Айтүлы достың жаны бір. Аты, тоны бар кісі, Жиын, тойға барысар; Үлы, қызы бар кісі, Қүдалыкка барысар. Бай мен бай қүда болса, Ортасында жорға жүреді; Жарлы мен жарлы күда болса, Ортасында дорба жүреді. Бай мен кедей қүда болса, өзара зорға-зорға жүреді. Жарлымен қүда болганша, Баймен барымталас бол. Енең болмаса да инең болсын. 94
Құданың құдасы — Құнан қойдьщ сорпасы. Біреу болса кұда, екеу болса ұя. Қүл күдасын табады. Құданың тайын алғың келсе, Құлынды биесін сұра. Қүдағи өзіне сайымен жарасады, Қуырдақ шыжғырған майымен жарасг Қүдағи қүрдасыңдай болсын, Кұдаң шын досывдай болсын. Құдашамен қүда ойнар, Қошақанмен бөрі ойнар. Құдашамен кұда ойнар, Қу шөппен бөрі ойнар. Ет жемесең ет жеме, Етегіңді жап, қүдағи. Қараның таққа мінгені, біріне бірінің құда түскені. Ағайынның қызығы алыс-беріс, Құдалықтыц қызығы барып-келіс. Алыс жермен құда болсаң, Түйе-туйе ас келер; Жақын жермен қүда болсац, Түйе-түйе сөз келер. Үндемесең құдаша, үнің өшсін, Өткір кайшы сумаңдап тілін кессін. Құда да тыныш, қүдағи да риза. Қойдың басы — қүданың асы. Қүдай қосқан қүда болады, Пайғамбар қосқан дос болады.
95
Баймен қүда болсаң шіренер, Жарлымен құда болсақ тіленер. Құрбысының асқаны кұдасынан білівер. 3
Қонақ келсе есікке, Жүгіріп шық, кешікпе; Қарсы алмасаң конақты, Кесір болар несіпке. Қонақ келсе есіктен, Пәлекет шығар тесіктен. Қонақ ырыздығын Тәңір жеткізеді. Қонақасы — Тәңір ақысы. Қонақтан қонақ ұлық. Құдайы қонақ. Қонагы көп үйдің қазаны кұр тұрмайды. Қонагы көп үйдің қазаны оттан түспейді. Қонақтан аяғаныц шайтанға бұйырар. Қонақ аз отырып, көп сынайды. Ораздыньщ отыз қонағы бір келеді. Қонақ қонган жеріне ауыр, Тас түскен жеріне ауыр. Қонақ қойдан жуас, Май берсе де жей береді. Қонақ қонса ет пісер, Ет піспесе, бет пісер. Келгенше қонақ ұялар, Келген соң үй иесі ұялар. Қыдырлы қонақ қыдырып келер, Қыдыры артынан шүбырып келер. 96
Қонақ алдымен қабагыңа қарайды, Содан кейін табағъща қарайды. Қонақ атацнан да үлкен. Қонақ тавдап қонады. Қонақ ырыздыгымен келеді. Қонақ: Таңертең тәтті, Түсте тұшы, Кешке кермек. Әйелдің өдептілігі қонақ күтуінде. Бар болса, сойганның жөні бар, Бір қойда он кісінің қүны бар. Тексіз адам қонаіына тесіле қарайды. Сойса қозы өледі, Соймаса өзі өледі. Қонақ келсе құт келер. Қонағым сен "Ет" деме, Мен "Кет" демейін. Қонақ отырса куө, тұрса куө. Қонағы көп үйдің баласы тоқ. Кімді айтсаң сол келеді. Шақырғанға бар, шаққаннан қаш. Біздің үйде де қонақтың ырыздығы бар. Шақырғанға бармасаң шақыруға зар боларсьп Тойған қонақтьщ екі көзі жолда болар. Шақырған жерден қалма, Шақырмаған жерге барма. Мейман есіктен кірсе тоқтатпа. 97
Шақырылмаған қонақ сыпырылмаған жерге отырады. Мейманныц алдьгада мысығыңа "ПышІ" деме. Шақырылмаған қонаққа шайдан өзге тамақ жоқ. Қонақ "Тоймадым" демес, "Соймадьщ" дер. Ізетке арзымаған қонақ төсек былғайды. Тоқ қонақты сыйлау оңай. Соңынан келген қонақ сүйек мүжиді. Кедейге қонақ болсаң кекірерсің. Аңырмадан қыдырма жақсы. Қонаққа барсаң нәпсіңді тый. Қонаққа сүрап бергешпе ұрып бер. Қүгты қонаққа тәтті тамақ. Қонагым, жүре тоярсың. Қонағыңның алтынын алма, батасын ал. "Кел" демек бар, "Кет" демек жоқ. Жатып алған қонақ жараспас. Итті қонақ жараспас. Қонақ қонбай кетпейді, Шақырып қондырғанға жетпейді. Қонақ қой жемей кетпейді, Сыйлап құтылганға жетпейді. Жарақты күні жау жолықпайды, Жайлы күні қонақ келмейді. Қыдырма, қыдырмаға сыдырма. Қонақ келсе құт, қарақшы келсе жүі. 98
Қонақ: бір күн қонса — құт, Екі күн қонса — жүт, Үшішпі күні — зыт. Мейман риза болғаны, құрметпен үйге қонғаны; Кешіктірмей шай берсең, Үмыт болар тоңғаны. Қонагьщ болса мазасыз, Аягыңнан тозасыз. Қүтты қонақ келсе, Қойы егіз табар; Қүтсыз қонақ келсе, Қойға қасқыр шабар. Құтты қонақ келсе, Түйесі өсер; Қүтсыз қонақ келсе, Үй иесі өлер. Қонақ үстіне қонақ — шиқан үстіне жара. Жағымсыз қонақ жатар уакытта келер. Сыйлы қонақ босағада отырмайды. Қонағын сыйлаған "Төрге шық!" — дер. Қонақты сөзбен тойғыза алмайсың. Қорасында сиыры бардьщ, Қонағына сыйы бар. Қүс жеткен жеріне қонар, Қонақ қалаған үйіне қонар. Үрыны қонаққа шакырсаң, Қораңа көз салып отырады; Залымды қонаққа шақырсаң, Қатыныңа көз салып отырады. Өзі келіп, өзі кеткен конактың садағасы кетпеймісің. Жаман үйдің қонағы билейді. 99
Қонағым, өз үйінді де оилай отыр. Екі үйдің қонағы, Емексіп жүріп аш қалар. Сыпайы конақ сыйынды жейді, Мылжың қонақ миынды жейді. Қонақ жаман болса, Үй иесі қыдырады; Үй иесі жаман болса, Қонағы қыдырады. Бұрынғы қонақ соңгы қонақка орын берер. Жаяу қонақ тьгаыш ұйықтар. Қүдай ұрған қонағымен керісер. Үйге келген қонаққа үйдей өкпе айтпа. Келтеніңе сүйінбеген, кеткеніңе күйінбейді. Қонагын сыйламаған не баласын ұрар, не үйін сыпырар. Дастарқан басында отырып, қонақ аяғын көсілмес. Үй іші толған жансың, Бір-біріңе мейман жансың. Ауыл үйдің конағы, Анда-санда бір келеді, Онда да бабы табылмайды. Қонақ қадірлі болса, Қазан тез қайнайды. Күттіруден күту қиын. Қонақ: таңертең — алтын, Түсте — күміс, Кешке — мыс.
100
4 Қүдайы көрші. Көрші қолайлы болса, қора кец. Көрші де көршіден төлім алады. Көрші хақысы — Тәңір ақысы. Ақылды көрші төрің, Ақымақ көрші көрің. Жақсы көрші саяң, Жаман көрші шаян. Қожамен көрші болдым: "Бер!", "БерГ деді. Шебермен көрші болдым: "КөрГ, "КөрГ деді. Ауласы бірдің ауасы бір. Қадіріңді білгің келсе, көршіңнен қарыз сұра. Иесіне керек болса, көршісі өкпелемейді. Жақсы көрші тапқаның, Мол олжаға батқаның. Бір-бірімен көңілдері суыспай, Қатар қонған екі көрші туыстай. Сапарға шықпас бұрын серігівді сайла, Үй салмас бұрын көршінді ойла. Жақсы көрші болсаң мақтар, Жаман көрші болсаң даттар. Өзіңе өзің берік бол, Қоңсыңды үры тугпа. Отты кузаған өшірер, Көршіні қузаған көшірер. Жаман көрші көңіліңді қалдырар, Жақсы көрші жұлдызыңды жандырар. 101
Жаман көрші асынды бағалар, Жақсы көрші басыңцы бағалар. Жеті жыл жерлес болғанмен жесірлес боласьщ. Жаңа енші алғанмен үш жылға дейін көрші болма. Отты түрте берсең өшеді, Көршіні түрте берсең, көшеді. Қиямет күні коңсыдан. Қоңсы тату болса қүт, Қоңсы қаңқу болса жұт. Көршің үшін намазыңды бұз. Көршің шақырса бір жеңіңді киіп, бір жеңіңді кимей бар. Құдай күні қоңсыдан. Көршің қорқақ болса үркітіп өлтіреді. Көршілестің тауығы қаз болып көрінеді. Алыстағы ағайынан қасывдағы көрші артьп Айрылмас көршіңе ауыр сөз айтпа. Жер сатып алмай тұрып суын сүра, Үй сатып алмай турып кершісін сұра. Туыс атадан, көрші Алладан.
102
IX. ЗАМАНА, УАҚЫТ, ҮМІТ, ЖАЗМЫШ, ТАЛАП. 1 Замана жүлымдыкты көтермейді. Замана айнасы замандас. Заманына қарай адамы. Заманына қарай заңы, Тоғайына қарай аңы. Замана өзгерсе, заңы да өзгереді. Заманыңа жақсаң, адамына жағасьщ. Заманы бірдің зары бір. Заманадан қорлық көрсең, Зұлымды ага дерсің. Ақырзаман боларда өулие көбейеді. Замана зордікі. Заманы бірдің амалы бір. Дүние үлкен көл, Замана соққан жел. Арғымақ мінген байлардың, Тайға мүқтаж күні бар; Май шайнаған билердің, Нанға мұктаж күні бар; Елден безген залымның, Елге мұктаж күні бар. Дүние кезек. Жасы бір кұрдас емес, Заманы бір күрдас. Тауына қарай түлкісі, Заманына карай күлкісі. 103
заманыц қалай болса, Бөркіңді солай ки. Түрлі-түрлі заман бар, Заманға қарай амал бар. Адам қайғысы — заман қайғысы. Адамды заман билейді. Өр адам өз заманыныц баласы. Өр замавда бір көреген. Өр заманның үлгісі өзіне қымбат. Ғасырына қарай асылы. Еңбек адамның көркі, Адам заманның көркі. Заманьщ түлкі болса, тазы боп шал. Қой үстіне бозторғай жүмыртқалар (заман). 2 Уақыт қадірін білгенге қазына, білмегенге быламық. Уақыт керуеніне бөгет жоқ. Уақыттың бос өткені, Өмірдің бос кеткені. Жан жарасьгаа уақыт емші. Уақыт тас екеш тасты да тоздырады. Өр нәрсе уакытында қызықты. Мезгілі жетсе мұз да ерір. Кеменің арбаға мінетін де, Арбаның кемеге мінетін де кезі болады. Ештен кеш жақсы. 104
Кешегі күннен алыс жоқ, Ертеңгі күннен жақын жоқ. Өткен күн үшкан құс, Шақырсаң да келмейді. Еңбектеп жылжысаң да ертеңге ұмтыл. Қара тұяқ карында жатпас, Мезгіл болмай тац атпас. Таң атпайын десе де, Күн қоймайды. Батар Күннід атар таңы бар. Ақ пен қызыл арасында. Құдайдың күні тарыдан да көп. Адамның жаманы бар, Күннің жаманы жоқ. Көзді ашып жұмғанша. Қас қағымда. Ғүмырың бір күн болса да, жорға мініп өт. Жылдан жылға жел бетер. Тоқты тоймас, шөміш кеппес. Айда аяқ, жылда жілік жоқ. Ай-айдың аты басқа, Өр айдың оты басқа. Туған Ай — тураған етпен бірдей. Жаңа айдан жақсылық. Ескі айда есіркеп, Жаңа айда жарылқа. Жылан жылы жылыс болды, Жылкы жылы ұрыс болды, Қой жылы заңғар тогыс болды. 105
Бірдің айы — білектің айы. Үштің айы — күштің айы. Көкек айы — көк ішек. Ақпан-дақпан алты күн, Аяғымен жеті жүн. Үт келді — жүт келді. Жақсы болса кұт (ақпан), Жаман болса жүт. Үт кірді, үсік шықты. Өз (Наурыз) болмай жаз болмайды, Жаз болмай мөз болмайды. Есепшінің есебі кісесінде. Жона бергеннің жүқарар кезі, Соза бергеннің үзілер кезі. Өткенге өкінбе. Жуанның жіщшкерер, Жіңішкеніц үзілер шагы. Үзын сары. Сәуір болмай төуір болмас. Сөуір болса күн күркірер, Күн күркіресе, көк дүркірер. Бес тоғыста қар кетпес, Үш тоғыста қар қалмас. Қыстың соңы жеті тогыс, Көктем басы бес тогыс. Жаз жарлынікі, кыс өлдінікі. Сөуірдегі жауын — сауып түрган сауын. 106
Сүмбіледе су суыр, Таразыда таң суыр. Ақырап ақырып келеді, Қарлы боранын шақырып келеді. Қараша болмай қар жаумас. Қараша — қауыс, Көрі кұртанды тауыс. Кешегі жылға бүгін сай, Былтырғы құлын биыл тай. Өткен күнде белгі жоқ. 3 Үміт өлмейді. Үмітсіз шайтан. Үміттінщ өз дөулеті өзінде. Қазан аузы жоғары, қармақ суда. Сағыныш сары ауру, Үміт талшық. Арман адамға қанат. Армансыз адам алысқа бармас. Армансыз адам — қанатсыз құс. Арманмен алысқан — тарлан. Арманы жоқтың пөрмені жоқ. Бардың ісі пөрменмен өтер, Жоқтьщ ісі арманмен өтер. Қиялдың сахары кең. Әр кісіде бір қиял. Азды көпке қосқанның арманы жоқ. 107
Қыз құшпаған ер арманда, Қызғалдақ жемеген қозы арманда. Бр адамның алдында, Ашылатын есігі болсын; Әйел адамның алдында, Тербететін бесігі болсын. Жас өсемін деп үмітті, Жалғыз көбейем деп үмітті, Жарлы байыймын деп үмітті, Ауру жазылам деп үмітті. Көптен үміт еткен, аздан қүр қалады. Түс түлкінің боғы. Пөлен жерде алтын бар, Іздеп барсаң бақыр да жоқ. Үміт соңы ажал. Өмірдің басы үміт, соңы өкініш. Сыртыв көрів, ішівев түнілме, Қарасыв көрів, күшівев түңілме. Салывды суға кетеді, Сағым куган түбіве жетеді. Тіріде үйің, өлгевде көріц кең болсыв. Көктен сұрағанын жердев берді. Өркім өзі шыгар тауыв бвік болсыв дейді. Үміт үзілмейді. Пөлев жерде бақыр бар, Барсақ тап-тақыр. Нағашым бай, қайвым бай, Қайтів жарлы қыласың, Қүдайым-ай.
108
4 Жазмыштан озмыш жоқ. Болса оразым, болмаса қоразым. Байтал қысыр болмайды, маңдай қысыр болады. Шөлмек мың күн сынбайды, бір күн сьгаады. Өмірдің өткеніне өкінсең, Келеріне бекінерсің. Қыдыр дарымаған адам, Есек базарывда делдал да бола алмайды. От ішінде мақтаны сақтайды. Суға кеткен тал қармайды. Әр нәрсе сынарда, өзінен мықтыга тап болады. Тас жауса таңдайдан, Мұз жауса маңдайдан. Себепсіз аяққа тікен кірмейді. Басқа түссе басбақшыл. Аттан жығылганды бөрі андиды. Адам үш күннен кейін көрге де үйренеді. Сойыл күшін басқа түскен біледі. Үзын арқан, кең тұсау. Келер кезек, терме тезек. Жүгірген жетпес, бүйырған кетпес. Тоғыз толгақ бірге келеді. Кемедегінің жаны бір. 109
Бармын деп тасыма, Жоқпын деп жасыма; Кеудеде жан барда, Өр іс түсер басьща. Күміс есіктінің күні ағаш есіктіге түседі. Адам ғүмыры қамшы сабындай (қысқа). Түйе қарап жүріп ханга жасауыл болыпты. Сабасына қарай піскегі, Мұртына қарай іскегі. Басқа салса, Алла, He көрмейді пенде. Пенденің сұрағаны болмайды, Алланың калағаны болады. Қүмырсқаның тасқа басқаны Аллаға аян. Жазым болса, быламыққа тіс сынады. Жеті әліп жерге түспейді, Жерге түссе де ерге түспейді. Кемедегі хан болды, Біз нөкер болдық; Тағдыр солай болды, Біз су төгер болдық. Бұхарда боқ шоқыған ала қарға, Мұнда келіп жылқышы болыпты. 5 Талап — талмас қанат. Талаптыға нүр жауар. Талаптыға жол бер, Өнерліге қол бер. Талабы таудай. 110
Талаптъщ жолы тастан да ауыр. Талаптымен таласпа. Талабы ясок жас ұлан — Қанаты жоқ құс. Талабы жоқ жас ұлың, Жалыны жоқ шоқпен тең. Жан қиналмай жұмыс бітпес, Талап қылмай мүратқа жетпес. Қүсты қанат үшырады, Ерді талап үшырады. Жау жеңетін жігіттщ, Жарагынан танылғы; Дау жеңетін жігіттЬ, Талабынан танылғы. Ізденген мыкан ағашын да табады. Іздеген инені де табады. Іздеген мұратына жетер, Жалқаудың өмірі босқа өтер. Ізденбеген ілгерілмейді. Іздеген табады, сұраған алады. Көп іздеген көмбенің үстінен шығады. Жоқ іздеген жоғалғанды табады. Ынта болса адамда, Қиын іс жоқ ғаламда. Ынтасыз өрге баспас. Азат басың болсын күл, Қолдан келмес іске үжгыл. He ep болып шық, He жер болып шық. 111
Суыган күл от болмас. Іздесең табасың, алыссақ аласыц. Берер Төңірім талап қылсаң, Түк таппайды қарап жатқан. Талмай іздеген таппай қоймас. Жауды күшті деме, Ерлік етсең жыгасьщ; Тауды биік деме, Талап етсең шығасың. Анадан алтау туғанша, Жалғыз туса не етеді? — Елге тұлға керек-ті. Қарағайға қарсы бұтак біткешпе, Еменге айыр бұтақ бітсе не етеді? — Құсқа тұғыр керек-ті.
112
X. БАТЫЛДЫҚ, ҚАЙРАТТЫЛЫҚ, БАТЫРЛЫҚ 1 Нар төуекел ер ісі. Төуекел нар жығады. Төуекелдің көңілі тоқ. Төуекелсіз іс бітпейді, Төуекел етпеген арықтан өтпейді. Төуекел ет те, тас жүг, Ажал жетпей өлмек жоқ. Ер жолдасы төуекел. Уайым түбі тұнрнық, Батасыц да, кетесщ; Төуекел түбі желқайық, Мінесщ де, өтесің. Төуекел бас жарады, Бас жармаса, тас жарады. Қашпа берік дегенмен, Төуекел де қажиды. Тісіц барда ысқыр, Мұрныц барда пысқыр. Мұрның барда бір сідбір. Екі кеменің құйрығын Үста, жетсе бұйрығьщ. Көз қорқақ, кол батыл. Күш батылдыкка ереді. Батыл болсаң, батыр да боласыц. Шешінген судан тайьшбас. Көз жұмбай дария кешпек жоқ. 113
От ішінде туган отган қорықпайды. Төуекелдщ нары күшті. Таудав арқасы бардың, Тастан жүрегі бар. Тисе терекке, тимесе бүгаққа. Тісід барда бір шайна. Жалаң аттыц жалымен, Жалаң қылыш жүзімен. Қылышты қорқақты, Сойылды батыл соғады. Төуекел тау жығады. Төуекелдің кемесі суға батпас. 2 Күш атасын танымас. Күштінің қолы ұзын. Жас өкетпейді, күш өкетеді. Түс білмейді, күш біледі. Екі үштыны бір күшті қосар. Қару күшті емес, Қару ұстаған күшті. Күшенген жеңбейді, Күші көп жеңеді. Күшін білмеген күшенер. Мыктыга момьш күш қылмас. Аты, тоны бар кісіде, Өзіретөлінщ күші бар. Күштініц арты диірмен тартады. 114
Күшті қауіпті емес, кекшіл кауіпті. Өлі келген алып та, шальга та жығады. Өл керек, айбар керек, Өлсіз айбар неге керек? Өлді берер, өлсіз безер. Өлі жетпеген ақыретшіл. Өлсіз өр уақытта да айыпты. Қолынан келген қонышынан басар. Берсе қольгаан, бермесе жолынан. Жүмса жұмырығында, ашса алақанывда. Екі шайнап, бір жүгады. Үстаған жерде қолы, Тістеген жерде тісі қалады. Екі қыльпп бір қьшапқа сыймайды. Қылыштың міндеті кесу, Қолдыц міндеті шешу. Бір мылтыктьщ аузына мың кісі сияды. Кішкене тастан қауақтай бас жарылады. ТенДз кешкенге өзен сирағынан келмейді. Кеме келсе қайық судан шығады. Біреуге біреу сүйеу. Сүйеніші кушті болса, Сүйек жұгса да, қақалмайды. Сиынғаннан сүйенгенід күшті болсын. Жұдырық жең ішінде түйілер. Жүректід жолы ыстыц, Білектіц жолы суық. 115
Тоқпагы күшті болса, Киіз қазық жерге кірер; Тоқалы күшті болса, Бөйбіше байдан безер. Сен тұр, мен атайын. Алмасты алмас кеседі. Тасты тас козғайды. Болат бүгілмес, шорт сынар. Болат біз қап түбінде жатпас. Тізерлеп жүріп күнелткеннен, Тік тұрып өлген артық. Қарабет болып қашқаннан, Қайрат көрсетіп өлген артық. Өткір кездік қап түбінде жатпас. Бастыны еқкейткен, Тізеліні бүктірген. Ағаш та ұстаған жерінен сьшбайды. Шарға ұстаған қара балта. Шар болат шокта шывдалады. Болат егеуге кілсе де, илеуге келмейді. Қолы ұзын сүйгенін алар, Қолы қысқа тигенін алар. Қаттыны жұмсақ жеңеді. Белдескеннід белін сывдырар, Тірескенніқ тізесін бүктірер. Өліспей беріспейді. Қарусыз кісінің қайраты зая, Қайратсыз кісініц айбаты зая. 116
Асауга түсау. Өткір қырғыш қазан түбін теседі. Мың асуға бір тосу. Көкжал туған қой терісін жамылмас. Кімді кор тұтсац, соны зор түгарсың. Жығылсаң нардан жыгыл. Палуанға оц, терісі бірдей. Асу бермес асқар жоқ. Жығылғанды жер көтереді. Жыгылған күрескетоймас. Тез қасында қисық ағаш жатпас. Жіңішкені үзу оцай, Жұқаны таптау оңай. Арба кімдікі болса, күпшек сонікі. Арба иесі күшпек, Киіз иесі білек. Арба иесі күпшектер, Киіз иесі білектер. Барымтаға қарымта. Жығылғаш-а жүдырық. Палуанға да күш керек. Көкірек шіркін дікрек қағады, Күресуге дөрмен жоқ. Бармақ мықты болса, Саусақтардьщ жұдырық болуы оңай.
117
3 Батыр бастас. Батыр айғақ, палуан куө. Батырдан сауға, мергеннен сыралғы. Батырға оқ дарымайды, Батылга жау жоламайды. Батырға да жан керек, Пақырға да жан керек. Батырлық айқаста танылар. Батыр елдіц сөулеті, Балқүрақ көлдіц сөулеті. Батыр мыц қол бастайды, Шешен тар жерде сөз бастайды. Батыр мақтанса, жауға шапқанын айтар, Қу мақтанса, алдап қаққанын айтар. Батырға таяқ та жарақ. Айлалы батыр алдырмас. Екі батыр елде жатыр, Жеке батыр жерде жатыр. Шамасыз батырлық — шарасыз өлім. Елуінде ер дана. Бр мойнында қыл арқан шірімейді. Бр шекіспей (өліспей) беріспейді. Ер тарықпай молықпас. Ер қаруы бес қару. Бр кезегі үшке дейін. Ер елуде бала мінезді, Ер сайыста шала мінезді. 118
Ер елдің ык жаіының қадасы, Жел жағыныц панасы. Ер жігіт ел үшін туады, ел үшін оледі. Ер елдіц айнасы. Ер сасқанда белгілі, Ат шапқанда белгілі. Ер есімі ел есінде. Ер арыса аруақ, ат арыса тулақ. Ер не кермейді, Ер көщл есе бермейді. Ер болсац боспаға шыда. Ер жігіт бір күнде бір кісілік, Бір күнде мьщ кісілік. Ер қосы жүре түзеледі. Ер татулыгы — ел татулығы. Ер басына күн туса, Долданар да, тасьгаар; Жауын жецсе жарқырап, Жауган күндей ашылар. Ер айтса ел айтқаны, Елдің қамын жеп айтқаны. Ер аруағы қарулы. Ердіц сыншысы елі. Ерден ердің каупі бар. Ерді кебенек ішінде таны. Ер жігіт не көрмейді, Ер көңіл не бермейді. Ерулігі қарулы. 119
Ерді көрсең Қыдыр түт, Асты керсец қадір түг. Ерді жаяулық емес, қаяулық аздырар. Ердіц малы — елдің иалы. Ерлік білекте емес, жүректе. Ердің малы елде, еріккенде қолда. Ерлікте қорлық жоқ. Ерліктің шарты өзіне сенгендік. Ерлік көрсеткенге оқ та дарымас. Ердіц ерлігін білмеген, Қүдайдың бірлігін білмейді. Ерге берсең асывды, Ерлер сыйлар басывды. Ердіц атағы туырлықтай, өзі бүлдырықтай. Ел — ырыстың кілті, Ер — ырыстың кепілі. Етігін шепшей ер тыцаймас, Ер — тоқымын сьшырмай ат тыңаймас. Ел даусыз болмас, Ер жаусыз болмас. Ел шаруасыз болмас, Ер жарасыз болмас. Ер көрмеймін деген жерін үш көреді, Ат баспаймын деген жерів үш басады. Ездің тілі батьф, Ердің қолы батьф. Ат басьгаа күн туса, Ауыздығымен су ішер; Ер басына күн туса, Етігімен су кешер. 120
Болат қайнауда шынығады, Батыр майданда шынығады. Жауынгерге жара да жарасады. Шын ер жецсе тасымас, жецілсе жасымас. Қаһарлы қамал бұзады. Назывды ер көтерер, Ер көтермесе, ел көтерер. Өзівді ер білсең, өзгені шер біл. Тымырсык болса ер оңбас, Тоңға жатса мал оңбас. Ел үмітін ер ақтар, Ер атаіын ел сақтар. Аман ердің аты шығар. Су тасыса жиегіне, Ер тасыса еліне. Өкпеден соққан жел жаман, Елінен безген ер жаман. Ылдисыз өр болмайды, Қапысьш таппас ер болмайды. Алыстан шабынган батырдың күигі қайтар. Жүк ауырын ер көтереді. Оқсыз мылтық — таяқ. Шьш батыр сьш үстівде танылар. Түзде жүріп, жау жайратқан батырмын, Үйге келіп, кұрт қайнаткан батырмын. Алыстан ердің дөрібі бар, Қасына барсаң баладай; 121
Алыстан таудыц дөрібі бар, Қасына барсац обадай. Ер қартайса қазаншы бодады, Бүркіт қартайса тышқавшы болады. Табақ тамағымен жарасты, Батыр жарағымен жарасты. Жаулық тартқанның бөрі қатын емес, Бөрік кигеннің бөрі батыр емес. Ердіц атьш не аты шығарады, не қатьгаы шығарады. Ер жаңыльш колға түсер, Құс жацылып торға түсер. Ер айтпас, айтса қайтпас. Батырдың басы екеу болмайды. Ер басына күн туса, Ереуіл атқа ер салар. Алмас қанжарды жұмсақ қайраққа жани, Ер иесіз қос табар. Ел күйінгенде күйінген батыр, Ел сүйінгенде сүйінген батыр, Ерегістө н ь ф а татыр. Жомарт бергенін айтпас, Ер айтқанынан қайтпас. Ердің жасы екі елу. Батьф аңгал, палуан аптық. Батырды бөрекелді өлтіреді. Саналы ерде сауыт бар, Санасыз ерде қауіп бар. 122
Ерді ел мүдцесі өсіреді. Ер қуаты қаруы. Брден иман құтылмас. Батыр түсіндө жау көреді, Балықшы түсінде ау квреді. Ебін тапкан ер өлмөс. Ат сыны біреу, ер сыны мың. Баталы батыр арымас. Ердіц ері — егеудід сынығы. Ер намысына қарай шаба#ы. Батыр өлмейді, мерт болады. Байға жалтақ, батырға қошемет көп. Шын жомартқа жолықсац, Су орньша бал берер; Шын батырға жолықсац, Сен үшін жан берер. Брдің қүны екі елу. Сарман тауда салкьш жоқ, Саналы ерде үйқы жоқ. Жерді тамшы, ерді қамшы ширатады. Тамшы жерге пайда, талкы ерге пайда. Қорқақ қонған жерінен де қорқады, Батыр жауын жеңгешпе жортады. Ер егіз. Ер елінде өз. 123
Ердіц аты көлдей, өзі шөлдей. Асылды зергер, ерді ер таниды. Ердің аты елменен, Ел қорғаны ерменен. Ердің қүны жүз түйе, Көздіц кұны елу тайлақ. Керуен көркі нармен, Батьф көркі армен. Қой еркесі серке, Ел еркесі ер. Бай бастас, Би құлақтас, Батыр кандас. Нар жольша шегер, Ер жөніне көнер. Кілем түрге керек, Қылыш ерге керек. Аттан аттьщ несі артық? Жүрісі мен күші артық; Ерден ердіц несі артык? Ерлігі мен ісі артық. Ат үйірін сағьшса, Арткы аяіъш қағынар; Ер елін сағынса, Ер-түрманьш тағьшар. Ерден ердіц несі артық? Бір сөйлеген сөзі артық. Ат сүрінбей жер танымас, Ер сүріябей ел танымас. Ат күйгелек болса, арық болар; Ер күйгелек болса, көріп болар. 124
AT ерінді, ер мүрьшды келер. Айбынды салтын ел бұзбас, Адамдық антын ер бұзбас. Өзініц елін тавыған ер, Өрбір істіц қамын жер; Өзінің елін таяымаған ер, Намысын сатып, арын жер. Ен — тацбасы болмаса, Малды қайдав танырсыц? Ақ найзасы болмаса, Ерді қайдан танырсьщ? Аққу кұсқа ок тисе, Қанатын суға тнгізбес; Айтулы ерге оқ тисе, Қиналғавын білдірмес. Арғымаққа ок тисе, Жабыдай бап туламас; Қас батырға оқ тисе, Жамавдай боп шуламас.
125
XI. ИМАНДЫЛЫҚ ҮЛПЛЕРІ 1 Мал сақтама, ар сақта. Малыца сүйенбе, арыца сүйен. Акылың болса арыцды сақта, Ар, үят керек әр уақытта. Жарлы болсац да, арлы бол. Арывды жеме, барынды же. Ар жазасы бар жазадан ауыр. Арсыз болса қыз жаман, Ақылсыз болса ұл жаман. Арын сатып ер болмас, Ажарын сатып сері оңбас. Өрлі болгашпа арлы бол. Жақсы арьша құл, Жамав мальша кұл. Төнім жаным садағасы, Жаным арым садағасы. Малым жаным садағасы, Жаным арым садағасы. Бар малын жейді, Үятсыз арын жейді. Жақсы аттьщ жальш сақтағанша, Жақсы жігіттің арын сакга. Үйкы арсыз, Күлкі арсыз, Тамақ арсыз. Арлы арьша қараса, Арсыз "Жевдім", дейді. 126
Атың жаман болса қарьщ кетер, Балац жаман болса арьщ кетер. Малсыз болсац да, арсыз болма. Ары таза нар жүгін көтереді. Абырой ар еңбегі. Ердің құны жүз жылқы, Ары мьщ жылқы. Жаманньщ жаны қымбат, Жақсының ары қымбат. Нарым қымбат, Нарымнан арым қымбат. Арамзада ар болмайды, Талғамсызда сөн болмайды. Қызғаншақтьщ іші тар, Болмас онда ұят-ар. Нөпсі арды айыққызбайды. Қанша тұлпар десе де, Мініп болмас жалсызды; Қанша білгіш десе де, Халық сүймес арсызды. Адам болам десец, арыңцы акшаға сатпа. Арсыз — адамньщ қоры. Арыстанға темір шынжыр ар емес. Беттіц арын белбеуге түйме. Жігітке жар қымбат, Намыс пен ар қымбат. Арсыздын сөзінде тұрақ жоқ, Көзі бар да, кұлақ жоқ. Негұрлым арлы болсаң, Соғұрлым сопы боларсың. 127
Намысы бар жігіттід, Нар күшіндей күші бар; Намысы жоқ жігіттің, Намыспен не ісі бар? Намысы бар жігітгіц, Нар күші бар; Намысы жоқ жМттің Қай күші бар? Ел намысы — ер намысы. Ер жігіт елінің ұлы, Намысының құлы. Бөріктінің намысы бір. Ерді намыс өлтіреді, Қоянды қамыс өлтіреді. Атты қамшы айдайды, Ерді намыс айдайды. Шөлдіц қамысы болмайды, Жаманныц намысы болмайды. Жолдас күту жарға сын, Жалған сөздік арға сын. "Кел" демек парыз, "Кет" демек намыс. Жүйрік — алысқа, жШт — намыс Тексізде жүйе болмайды, Кексізде кие болмайды. Арудың өміршісі — ары. 2 Үят — иманныц қабы. Үят кімде болса, иман сонда. Үят — жаман ойдыц жүгені. 128
Бар пөледен ұят сақтайды. Үят деген тайпа ел. Көзді ұялу үшін берген. Үят қашты дегенше, Етегін ашты дей бер. Үятсыздың беті күшала. Өдеп ар жемісі, Үят адамдық белгісі. Үят бар жерде иман бар. Өдептілік, ар, үят — Адамдық белгісі; Түрпайы мінез, тағы, жат — Надандык белгісі. Жүзі қараның жүзі таймайды. Қымсыну үят белгісі. Адамның арты үялғандай. Өлімнен үят күшті. Пасықта үят, зүлымда опа жоқ. Үялмаған үялтады. Көз көрсе жүз үялады. Үлдыц үяты өкеге, Қыздың үяты шешеге. Кіпгі баланың үятьш, үлкен бала көтереді. Қүдайдан қорықпаған адамнан үялмас. Үялған тек түрмас. Үлы сөзде үят жоқ. 129
Бермегенді беріп ұялт. Қызыл ет кетер, Қызарған бет қалар. Тобылғы ұялганнан қызыл болыпты. Үлкен пышақ ұялғанынан өтеді. Көрмесе жат, көріспесе ұят. Адамның ұяты бетінде, Адамгершілігі ниетінде. Бетіне келген ұятын, Өзі біліп жуса игі. Тастақ жерде от болмас, Қышыма тазда ұят болмас. Қарабет жазылмайды, Жара бет жазылады. Үялмас бетке талмас жақ береді. Еңбек өмірді ұзартады, Үят бетті қызартады. Өз бетін аямаған, Кісі бетін пшедей етеді. Қара кісінің қаны шыққанша, Сары кісінің жаны шығады. Үрыспай айрылысқан, Үялмай қосылысады. Үялған сыбағасьгаан қүр қалады. Үятын пгұберекке түйген. Ыстықтан ет күйеді, Үяттан бет күйеді. Арсыз қолым істеді, Арлы бетім үялды. 130
Үялмаған бұйырмағанды жейді. Алдырған албырт анасының қойнын ашар. Үялмаған өлеңпіі болады. Үяттан безген арын саудаға салады. Бетпақ "Жевдім", дейді, Байғұс "Көндім", дейді. Үят имавда. Ауыз жесе көз ұялар. Үяттан кісі өлмейді, Бетте сызы қалады. Иттің үяты болса, Іш киім киер еді. 3 Жақсы ниет — жарым ырыс. Адал ниет аздырмайды, Арамдық бойды жаздырмайды. Адамның қүлқы түзелмей, құлпы түзелмейді. Бтпен қарын тоқ, Ниетпен жаның тоқ. Аз ас, көп ниет. Бетім жаман болса да, ниетім жақсы. Біреу бетінен жазады, Біреу ниетінен жазады. Бетің қисық болса, айнаға өкпелеме, Ниетің қисық болса, агайынға өкпелеме. Асьща тойғызбасаң да, Ақ ниетіңе тойгыз. 131
Шығысы жаман қамысты, Су ішінен өрт шалар; Пейілі жаман адамды, Түйе үстінен ит қабар. Пейілі жаман пөлеге жолығады, Бітпейтін жалаға жолығады. Тойған ас түске жетпес, Пейіл естен кетпес. Су бермегенге сүт бер, Ақ ниетіаді білсін. Пейілінді кеңге сал, Қырманывды дөңге сал. Пейілі жаман кісіден күседі, Өз асын өзі жасырып ішеді. Жомарт жүрекке иман қонар, Жомарт қолга аспандағы лашын қонар. Жомарт жоктыгын білдірмес. Болмасын деген оңбасын. Сырты қара болганмен іші сара. Кеңге кең дүние, Тарға тар дүние. Кең жерде тар отырсаң, Tap жерде кең отырасың. Көргені жоқ қылыгынан жазады, Ниеті жаман пшыльшан жазады. Сенің табаныца кірген тікен, Меніц мавдайыма қадалсын. Беретін кісі келгенде, бес қайнайды қазаным. Кең пейілді кемімес. Кең болсаң кем болмайсың. 132
Тардан кеңіген озады, Кеңнен тарылған азады. Бір кең жеңге, Қарулы көп қол сияды. Tap таласып азар, Кең кеңесіп озар. Барды аямайды, Жокгы санамайды. Тілектің шегі болмайды. Жағасы жайлау, тесі қыстау. Жайылып төсек, жазылып жастық. Тапқан біреуін сояды, Таппаған екеуін сояды. Қолы ашықтың жолы ашық. Пейіліне қарай пейішің. Пейілсіз берген ас кешке жетпес, Пейілді берген ас естен кетпес. Жүрегі жомартқа имав қонады, Қолы жомартқа сұганақ қонады. 4 Көңіл — қазы, көз — таразы. Көңіл — дария, көз — найза. Көңіл нөзік, сөз батыр. Көңіл табу көргенділік. Көз бен қол көщлдід жалшысы. Көніл бірде көл, бірде шөл. Көңілі ашықтың үні ашық. 133
Көңілдіге күн ашық. Көщл қонақасы емес. Көцілі ашыкгын қолы ашық. Көз нүрдыд ұясы, Көңіл сьфдың ұясы. Көнілі сұлудьщ өнд сұлу. Көңілден көңіл су ішеді. Көңіл жүйрік пе, Көк дөнен жүйрік пе? Көңіл кірі айтса кетеді, Киім кірі жуса кетеді. Көңіл кең болса, Үйдың тарлығы білінбес. Көз көрмей көңіл толмас. Көңілім келсе көлдеймін, Көндлім келмесе шөлдеймін. Көз қайда түссе, көңіл сонда. Көңілі алаңның ісі шала. Көщл қалдырма, ықыласына үшырайсыі Көңілің қалған жерден көш жер қаш. Бірде бие, бірде түйе. Көңілі түссе бие, Көңілі түспесе түйе. Көніл жықпас, көйлек жыртпас. Көндл жақсы болмағы, өмірдіц жақсы болганы. Көщлсізден көзсіз бала туады. Көндлі жаманнан көзсіз бала туады. 134
Көщлсізден күлкі шықпас. Жә, еріншек өледі, Жө, көщлшек өледі. Көщл ашылған нұр, Күлкі ашылған гүл. Көз көрмей көщл сенбес. Көцілдегі сырды көз білдіреді. Көзі көрместің көңілі сенбес. Көзден кетсе көңілден кетеді. Көз көщлдіц сырын шертеді. Көзі соқырдан көңілі соқыр жаман. Күнніц бөрі жаз емес, Көңілдің бөрі наз емес. Жабырқамас көщл жоқ, Жанып бітпес көмір жоқ. Көлденец кісі көңілге қарамайды. Көңілдегі қүпияны, Көзің айтып қояды; Көп сөйлесең күмпілдеп, Сөзің айтып қояды. Көщлшектің арты ашық. Үлың көңілшек болса, атыныц соры, Қызыц көщлшек болса, басының соры. Өр көңілде бір қиял. Жүдеу көңіл жұбаныш іздейді. Көл байлыгынан көңіл байлығы қымбат. Үрыншақ атта жол болмас, Көщлшек жанда мал болмас. 135
Аккөңіл адамга біреудід сырқаты батады. Қалған көщлдің мұзы кетсе де, сызы кетпес. Қалған көңіл — шыққан жан. Арық көңіл асарық. Қаралы көңіл жаралы. Адамның көщлі, Өгіздің тұмсығы қартаймайды. Өмір қартайса да көщл қартаймайды. Төсектің тарлыгы тарлық, Көңілдің тарлыгы қорлық. "Өрі жат!", "Вері жат!" — төсек тарлығы, "Сенікі", "Менікі", — көңіл тарлығы. Адам көңілінен азады, тілінен жазады. Арымақ, семірмек көңілден. Тоны жаманды ит қабар, Көңілі жаманды Қүдай табар. Дос таппай көңіл тыным таппас. Кісінің көзіне көзің түссе, Көңіл жібіп, мейір түсер. Биік төбеге шықсаң, көзіц ашылар; Жақсымен сөйлессең, көңілің ашылар. Алғаның жаман болса, Көңілің жарым; Атың жаман болса, Талар қарың. Отырамын деп еріншек өлер, Жаманға жақсылық қыламьш деп көңілшек өлер. 136
Мен не деймін, Қобызым не дейді? Көңілі маркайған төубесінен жаңылады. Адам сөйлескенше, жылқы кісінескенше. Қатты жауған күн тез ашылады, Қатты ашуланған кісі тез басылады. Келсем өз аяғым, Кетсем вз аятым. Адамныц көңілі бір атым насыбайдан қалад Брікті ауызға, бөрікті бас сияды. 5 Игілікке сүйгілік. Игіліктің ерте, кеші жоқ. Беттен қытық, жүректен сезім. Түрі игіден түңілме. Мінез көркі игілік. Жүзігің алтын болғанша, Жүзің жарқын болсын. Мейірім барда мүцдық жоқ. Жылуы жоқ жүрек кұр кеуде. Мейірімділік жүректен, Мейірімсіздік білектен. Именіп жүріп көрген игіліктен, Қарсыласьш көрген бейнет артық. Нар маяға бота жарасады, Мейірімді жан-жағына қарасады. Бай мейірімінен Күн мейірі. 137
Қайырымдылык жасасац, Қайырын өзің көресің. Қайырымды жүрек қартаймайды. Жайылымы болмаса мал азады, Қайырымы болмаса жан азады. Жайылымын тапса мал семіреді, Қайьфымын тапса жан семіреді. Қайраңы жоқ көлден без, Қайырымы жоқ ерден без. Шөлде құдық қазған бір сауап, Өзенге көпір салған бір сауап, Тақырға ағаш еккен бір сауап. Обал тұрған жерде сауап бар. Шоқ қайдан болса, жылу содан. Мейірбандылық кісілік үлгісі. Басы қараның бары игі, Барын берсе, тағы игі. Кешірерсің кешерсің, Жетілерсіц жетерсің. 6 Акка Құдай жақ. Аққа қара жүқпайды. Актьщ отын ақымақ өшірмейді. Ак сөз ащы болады. Акта қара жоқ, Қараға шара жоқ. Ац віліп сынбас. Аққа зауал жоқ. 138
Адалдык ардыц ісі, Ауырды көтеру нардьщ ісі. Ак айналар, қара байланар. Ақ ақталар, қара байланар. Пөк пенде пөлесіз. Арам ауыр, ақ жеңіл. Абыройы айравдай төгілді. Абыройды ақ отау жапты. Судай тұнык, сүттей ақ. Опаға барған ағарар, Жосаға барған қызарар. Адал бақан ашасыз болмайды. Жорғаң болса өрге сал, Ісің ақ болса көпке сал. Таза алтынды тазартпайды. Ағын су жолын табады, Ақ адам оңын табады. Аққа құрмет елдің салты, Еліне құрмет ердің даңқы. Кіммен қарайсаң, сонымен ағар. Ісің ақ болса, Құдай саған жақ. Көкірек таза болмаса, Көз тазасы не керек? Жаньщ таза болмаса, Тіл тазасы не керек? Айтар сөзін білмесе, Адаидықтан не пайда? Артқан жүгія тартпаса, Атандықтан не пайда? 139
Пөлегі таза қауынның, Түйнегі таза болады; Жүрегі таза адамның, Түйіні таза болады. Шыбығы шырпылмаған, Қылауына қыл түспеген. Ауызға келген түкірік, Қайта жүгса мөкүрік. Ақ дегені алғыс, Қара дегені қарғыс. Жаксы болсаң жердей бол, Бөрін шыдап көтерген; Таза болсаң судай бол, Бөрін жуып кетірген. Адал істіц өулие-пірі бар. Адалдьщ арқаны үзын. Арамнан алған түйеден, Адалдан алған түйме артық. Адалдық аздырмас, Арамдық бойды жаздырмас. Арам, арам түбі реніш, Адал, адал түбі кеніш. Арамдыкты адалдық жеңеді, Жамандықты адамдық жеңеді. Жерік таңдамайды, Ашық аддамайды. 7 Өділдік — ана сүті. Өділ істің арты игі. Әділет тілесе, атаңның да айыбын айт. Өділ кісіге өркім-ақ бажа. 140
Өділ кісі өзіне қатты, өзгеге төтті. Өлділігіце сенбе, өділдігще сен. Өділетті үйрену де бар, Өділеттен жврену де бар. Өділін айтып, ағына тоқтайды. Өділсіз болса би оңбас, Өйелсіз болса үй оцбас. Біреу өзіл айтса, сен өділ айт. Өзіц өділ болмасаң, өзгеден өділдік іздеме. Айқай өділдіктіқ белгісі емес. Қайырымы жоқ байлықтан ве пайда, Өділдігі жоқ бектіктен не пайда? Атаңныц кұлы болса да, Өділдікке басынды и. Жөбірленгеннің жақгасы бол. Алдыңа келсе атаңның құнын кешір. Қара қылды қақ жарған. Пышақты өзіңе сұқ, Ауырмаса өзгеге сұкИілген басты қылыш кеспейді. Күш есіктен кірсе, Өділдік түндіктен шығады. Сұрау онай, жауап беру қиын. Ақылдыға заң — ақымаққа таяқ. Өз мінін білген, Өзгеге төрелік береді. Өзініц шарқыя білген, Өзгенің нарқын біледі. 141
Семсер астында серт жүрмейді. Сырт көз сыншы. Сын түзелмей мін түзелмейді. Ащы сұраққа тұщы жауап күтпе. Қылша мойным талша. Төле бидей өділ жоқ, Айтқан сөзінде көдік жоқ. Аққан судың да бір тоқтауы бар. Достыққа достық қарыз іс, Дүпшаныца өділ бол. 8 Шындық — сегіз, бақыт — егіз. Шындық қамал бұзар. Шындық бір сөз, өтірік мың сөз. Шындық жоқ жерде сұмдық көп. Шындық бар жерде, Өтірік байқап жүреді; Шындық жоқ жерде, Шіреніп, шайқап жүреді. Шынға жерік — сырға берік. Шындықтың шырағы сөнбейді. Шын сөз абақтыдан да шығарады. Шынымен жыласа, Соқыр көзден жас шығады. Шындықтан зор палуан жоқ, Ол жауды да жығады, Қамалды да бүзады. Өтірік ұшы екеу, шындықтікі — төртеу. 142
Өтіріктің шиесін шындык шөшеді. Өтірік айтып жылағашпа, Шынывды айтып жалын. Өтірік пен шындық арасы екі елі. Көп қайда болса, шындық сонда. Ақ пен қараны шывдық айырады. Тіл жүйрік емес, шын жүйрік. Сөз пплнды табады. Жыртық үйді жел табар, Өтірік сөзді шын табар. Жылап айтқан шынға нанады, Күліп айтқан өтірікке нанады. Таң атпайын десе, Күн қоймайды, Өтірікті қуалап, шын қоймайды. Жақсы өтіріктен жаман шындық артьп Бал тамған өтіріктен, Қан тамған шындық артық. Отты үрлеген жағады, Шындықты іздеген табады. Аузы құлып сандықты, Tic апшаса, тіл ашар; Түйін-түйін сырывды, Түбівде келіп шын ашар. Шешендік күші — шындық. Аңыз түбі ақиқат. Дерегі жоқтың керегі жоқ. Сақалыңа сенбе, Ар-ожданыца сен; Алашағыца сенбе, Алғаньща сен. 143
Сыр айтқанға сенбе, Шын айтканга сен. Шайтанға сенген бақсыны тывдағанша, Шындыққа севген жақсыны тыңда. Көрген көзде жазық жоқ. Естіген құлақта жазық жоқ. Көзбен көрген анық, Құлақпен естіген танық. Сыр — шымылдық, шындық — айна. Айтпайын десем аузым бар, Көрмейін десем көзім бар. Қасыңда қара көп болса, Нөкер емей, немене? Шөлдегенде ішкен су, Шекер емей, немене? Ат жалынан тапқан мал, Бекер емей, немене? Құлақ естігенді көз көрер. Болар іс болды, бояуы сінді. Суды шым тоқтатар, Сөзді шын тоқтатар. Өуелгі сөзің рас болса, Соцғы сөзіңнің өтуіне жақсы. Құлақпен естігенді көзбен көрген артық, Көзбен көргенді бастан кешкен артьщ. Жаным, төнім — май шоқпар. Өтірік айтып қарабет болғанша, Шынды айтып жара бет бол. Ақикат ағын суды да тоқтатады. Бес еннен белгілі. 144
Естігеннен көрген артық. Соқырға таяқ ұстаткандай. Күнөсін мойьшдағанды Қүдай да кешіреді. Акнкаттьщ есебі айнымайды. Сенім сец бұзады.
9 Сыйға сый, сыраға бал. Сый кылсац сыпыра қыл. Сыйласқанньщ суын іш. Сыйлап берген су төтті. Сый сатулы, қаза қарулы. Сыйласу екі кісіге бірдей. Сыйласқанға не жетсін, Сөйлескеннен не кетсін? "Сіз" деген сыйластық, "Сен" деген анайылық. "Сіз" деген өдеп, "Біз" деген көмек. "Сіз" дегеннен не кетеді, "Сен" дегеннен не бітеді? Мың "Сіз, Віз"-ден, бір шыж-быж. Сыйласқанньщ итіне кет дегеніц, өзіне кет дегенід. Иесін сыйлағанныц ятіне сүйек таста. Өркім сыйлағанның қүлы. Жақсы сөзіңді сыйлар. 144
Жақсы сыйлағаныньщ құлы, Жамав қорыкканыньщ құлы. Тіріде сыйласпаған, олгенде жыласпайды. Ел сыйлаган есікте отырмас. Таныған жерде бой сыйлы, Танымаған жерде тон сыйлы. Жаман қорықканын сыйлайды. Жақсыны сыйласаң есіңнен кетпейді, Жаманды сыйласан есігіңнен кетпейді. Екі кісі сыйласса, Бір кісігө орын бар. Ерді асы үшін сыйлама, Басы үшін сыйла. Сьшасуға жараған сыйласуға да жарайды. Қызыгын көрмегев малдан не пайда, Сыйласып жүрмеген жаннан не пайда? Танымас, танымасын сыйламас. Бір күн дөм-тұзын татқанға, қьфық күн сөлөм. Салемніц де саті бар. Қырандарьш қинаған, Даласын да сыйламас; Үландарьш қинаған, Данасын да сыйламас. Өзіңді өзің сыйламасац, Өзгеден сый күтпе. Едді сыйлағаньщ езіңді сыйлағаның. Үлкевді сен сыйласац, Kind сені сыйлайды; Кішіні сен сыйласаң, Kiel сені сыйлайды. 146
Туғаньщмен сыйласпасаң, Кец дүниеге сыймассың. Жақыныңцы жаттай сыйла, Жат жанынан түңілсін. Ауыл сыйласа сен де сыйла, Өкеңнен қалған құл емес; Ауыл сыйламаса сен де сыйлама, Ол патшаныц ұлы емес. Атымды ата да, сыбағамды итке сал. Сыйлап берген су, Сатып алган балдан төтті. Сөлемсіз кісі жоқ. Сөлем да парыз, өлікте парыз. Қадіріңді білгенге жұмса. "Арма?" деген өлге қуат, "Бар бол!" деген бөріне зият. Үлкенге сөлем бер, Кішіге қалам бер. Көпті сыйлаганың өзівді сыйлаганыц. Сыйлассаң сыйлы боласьщ. Үйсіз күй болмайды, Күйсіз сый болмайды. Сыйлап берсе су да іш. Сүйген қүлдьщ аты көп. Сұрап алған сыйлықтьщ қадірі жоқ. Сыйлағанды сыйла, нілмегенді нле. Ине де сыйлық, Інген де сыйлық. Сыйлассаң сыйымды боларсыц. 147
Сыйлай берсең сараң да мырза болады. Ел болам десеқ сыйлас, Қор болам десең қастас. Сиыр сипағанды білмейді, Жамав сыйлағанды білмейді. Сиырға су көрсетпе, Жаманға сый көрсетпе. Киген тоныц ескірер, Кидіргенің ескірмес. Сыйласан ата-анавды, Кешірер сенің қатеңці. Алғыс алған тек те емес, Қарғыс алған көктемес. Басынды сыйлама, жасыиды сыйла. Мөртебең биік болса, алыстан көреді; Жақыньщ да, жатьщ да, иіліп салем береді. Сыпайы сөйлеу сырбаздық, Ағайын сөні сыйластық. Сөлеміне қарай жауабы. "Қарағым" деген жылы сөз, Тон болып төнді жылытпаса да, Жанды жылытады. Қиналып сұрағанға берсең, Өзіаді сыйлағаның; Өшпейін сүрағанға берсең, Өзівді қорлағаның.
148
10 Сьшайы тоңбай қалтырайды. Сыпайыныц алдында сүйек жатсьш. Сыпайы сырын жасырмас, Пұшык мұрньш ясасырмас. Сьшайы сьфын жасырмас, Ақырьш ғана бүлк етер. Сыпайыны үйде кврие, түзде көр. Сырлы аяқтьщ сыры кетсе де, сыны кетпейді. Иманмен қаптап койғандай. Денесі икемдінің келбеті сүйкімді. Сұлуынан жылуы. Бетегеден биік, жусаннан аласа. Кішіпейілділік кісі керкі. Кішілейілділіктен кішіреймейсің. Кішіпейілділік кішілік емес, кісілік. Кішіпейілдід кеудесі ашық. Арғымаққа оқ тисе, Мөстектей туламас; Сьшайыға оқ тисе, Жамавдай шуламас. Сьшайыға сұлулықтан әсемдік жарасымды. Келбеті келіскеннен кеңес сұра. Сыпайы жаурамайды, дірілдейді, Өзгеге тоңганы білінбейді.
149
XII. АҚЫЛ, ОЙ, ӨНЕР, БІЛІМ 1 Ақыл — Алланың сыйы. Ақыл алтын сандық, адамына қарай ашылар. Ақыл сөзде, мерей көзде. Ақыл — ауыс, ырыс — жұғыс. Ақыл арымас, алтын шірімес. Ақыл азбайды, білім тозбайды. Ақыл жасқа қарамайды, басқа қарайды. Ақыл бастайды, аяқ тастайды. Ақыл дария, алсаң да таусылмайды, Жер қазына, қазсаң да таусылмайды. Ақыл жас үланнан, Жүйрік тай, қүваннан. Ақыл жастан, асыл тастан. Ақыл тозбайтын тон, Білім таусылмайтын кен. Ақыл бітпес дөулетке, Дөулет бітпес келбетке. Акылды адам батпан-ақ, Ақылсыз адам сасқалақ. Ақылды жылдьпын, Ақылсыз күвдігін ойлайды. Акылды "Көндім" десе, Ақымак "Жевдім" дейді. Ақылды өтірік шаршатады. 150
Акылды жігіт атңа да қонар, такқа да қонар. Ақылды адам ақымақтан да бірдеме үйренеді. Акылды арын қорғайды, Сараң малын қорғайды. Ақылдассаң шешерсін, Ақылдаспасаң кем кесерсів. Ақыл алтау, ой жетеу. Ақылдыньщ сөзі қысқа, айтса нүсқа. Кешкі ой нақыл, таңғы ой ақыл. Ақылдыға ишарат, ақымаққа таяқ. Үлкенге ізет, кішіге ақыл. Ақылдыны алысым деме, Ақылсызды жақыным деме. Ашу асыққанда ақыл басу айтар. Ақылдыныц алдымен жүр, Ақымақтың артымен жүр. Ашуьщ келсе аузывды жап. Ақылды ісінв сенеді, Ақымақ түсіне сенеді. Ашуыц келсе қолыц тарт. Ақылдан асар амал жоқ, Батырлар алмас қамал жоқ. Үгітті ұққанға, ақылды жүққанға айт. Ақылды шалалыгьш байқатпайды, Оқыған балалыгын байқатпайды. Ақыл айтсац мақұл айт. Ақылдыныц сөзінен енші альш қал. 151
Ақылыц болса, ақылға ер, Акыльщ болмаса, нақылға ер. Ақылды аузын жауып, ділін ашар. Айла алтау, ақыл жетеу. Акылдыға ар қымбат, Ақымаққа жан қымбат. Адамньщ тізгіні ақыл. Ақылдыныц алды, ағьш жатқан дария; Сараң адамныц алды, қу тақыр — шөл жазира. Ақылды мақтанса іс тьшдырар, Ақымақ мақтанса аяғын сындырар. Арзымасқа ақылыңды тауыспа. Адамға ақыл көптік қылмайды. Ашу тасады, ақыл басады. Ашу — дүшпан, ақыл — дос, Ақылыца ақыл қос. Шешеннің нақылы ортак, Көсемніц ақылы ортақ. Көкіректе ақыл болмаса, Көз шалбардың жыртығы. Ақылсыз сұрақ беріп, Акылды жауап күгпе. Ашу келсе ақыл кетер, Ашудан ақыл көп болса, не етер? Ашу арындайды, Ақыл артынан аявдайды. Ашу пьппақ, ақыл таяк, Жона берсец таусылар. 152
Amy алдьшда, ақыл соңында. Адам акылымен бай, Жер дақылымен бай. Квім ауыр болмайды, Азық ауыр болмайды, Ақыл ауыр болмайды. Ақыл байлық азбас байлық, Темір байлык тозбас байлық. Ақылды ердіц ішіяде, Алтын ерлі ат жатар; Ақылды өйел ішінде, Алтьш бесікті ұл жатар. Нақыл — ақыл. Көзі жоқ, құлағы саудың ақылы толады, Құлағы жоқ, көзі саудьщ ақылы солады. Өз ақыльщ ақыл-ақ, Кісі ақылы шоқырақ. Өз ақылын шамалаған қор болмас. Жау төнгенде батыл бол, Дау төнгенде ақыл бол. Ақ Еділдіц өзі болмасақ та, бүлағымыз, Ақылды бастыц өзі болмасақ та, құлағымыз. Бас аяқтав ақыл сүрамайды. Жетец жаман болмаса, Жете жарлы болмассьщ. Жете жарлы болмассыц. Малдан айрылсаң да, ақылдан айрылма. "Өттеген-ай!" деген сайьш ақыл қосылады. Ертеңгі ақыл түске жарамас, Түскі ақыл кешке жарамас. 153
Сөздің ақьфы — адамвыц ақылы. Акылды десе болар, сүрамай білгенді, Жомарт десе болар, сұратпай бергенді. Ақымактыц ақылы білегінде, Ақылдыныц акылы жүрегінде. Дауды да, жауды да ақыл жеңеді. Білімдідев ақыл шығар, Ақылдан нақыл шығар. Саналы адам сагывды сындырмас. Кісі ақылымен бай болгашпа, Өз ақылыңмен жарлы бол. Көп ақылды жиналса, Қиын істі бітірер; Көп ақымақ жиналса, Оңай істі бүлдірер. Абырой ердіц қанаты, Ақыл ойдың суаты. Ата-ананың ақылы, Сайрап жатқан жолмен тең; Ақылдыньщ ақылы, Сарқылмайтьш көлмен тең. Жасы ісішіні ақылы асса, ага түг. Ақьщ кетсе зерекке кетсін. Даньпппаннан дөмелен. Ақырғанньщ бөрі арыстан емес, Үндемегеннің бөрі данышпан емес. Досы көпті жау алмайды, Ақылы көпті дау алмайды. Жетесі асыл арланбас, Жеті атасына дарымай. Ақпа күлаққа айтсац, ағып кетеді, Қүйма қүлаққа айтсаң, құйып алады. 154
Пішені ертенбегешгіц бөрі ақылды. Түйесі жогалмаганнын бөрі есті. Малга жарлылық жарлылық, Ақылга жарлылық сорлылық. Ақымак тойынса туысқанын танымайды, Ақылды тойьшса төубесінен жаңылмайды. Өйелдің ақылы көркінде, Еркектің көркі ақылывда. Ашу ақылдыц дүпшаны, Нөпсі иманньщ дұшпаны. Жаманга айтқдн ақыл, Жапанға атқан оқпен тең. Ac тасыса қатығы төгілер, Amy тасыса ақыл төгілер. Аюды жеңген жарты ер, Ашуды жеңген бүгін ер. Надан күзетеді, дана түзетеді. Ашу егестен шығады, Ақыл кеңестен шығады. Ақылды мев ақылды, Ақыл жөйін кеңесер; Ақылсыз бен ақылсыз, Ақыл таппай егесер. Ақылды басынан Ақымақ досынан
кателессе, көреді; кателессе, көреді.
Кеңескен іс келісер, Ақылы жақсы бөлісер. Адамды адамгершілікке сүйрейтін ақыл, Адамды жамандыққа үрьшдыратын ашу. 155
Ақылдыньщ соцына ер, жолыц болар, Тиянактының ісін көр, көңілің толар. Ақылдыға айтқан сөз жөнін табар, Ақымаққа айтқан сөз далада қалар. Көптің ақылы кол. Аңыл адам көрігі, Акылдың сабыр серігі. Ақыл ар — ұяттьщ күзетшісі. Ар-ұят пен ақыл мінез сауыты. Көрік үйленгенше, Ақыл өле-өлгешпе. Сұлу сүқтануға жақсы, Ақыл жұптануга жақсы. 2 Ой түбінде алтын бар, Ойлай берсең табарсың; Қанша ұзақ болғанмен, Жүре берсең барарсыц. Алғаш ойла, кейін сөйле. Ой ойласаң тец ойла, Тец ойласаң, кец ойла. Ойы шолақтьщ сөзі олақ. Ойын түбі от, Ой түбі алтыа. Ойда түп жоқ, ашта күш жоқ. Қиял — ой қанаты, Ой — тіл қанаты. Ақырын ойламаған білгенін істер. Ойлай алмаған, тереңге бойлай алмайды. 156
Ойсыз өңмендеуін қоймас. Ойнап айтсаң да, ойлап сөйле. Ойсыз ұлдан мисыз құл. Ойы шолақ адамныц ісі олақ. Ойна, жүмысты да ойла. Ойлай берсец ой да көп, сава да көп, Ойлай берсең ой да жоқ, сана да хоқ. Арық атанды жүк қартайтады, Семіз қойды май қартайтады, Күйгелек адамды ой қартайтады. Омыртқаңмен ойлас, Қабырғаңмен кеңес. Ойшы ой ойлағашпа, Тентек іс бітірер. Ойлану кейде наркескен, Жүректі сара тіледі. Сынамаған алдырар, Ойламаған үгқызар. Өгкеннің үлгілі сөзін жатта, Көніліне ой салады өр уақытта. Игі іс өлмейді, Ізгі ой өлмейді. Арымақ, семірмек ойдан. Ойсыздьщ бөрі өркөкірек. Ойсызды бя сайласаң төкөппар етесін. Өркім өз ойынан хабар берер. Ай қамын бір рет ойласан, Жыл камын он рет ойла. Бой жетпеген жерге ой жетеді. 157
Шыдаған ойына жетер. Ала ойлаған алысқа бармайды. Құлықсыз құлақ ойға олақ. Көлді жел қозғайды, Ойды сөз қозгайды. Оймақ пішсең де, ойлап піш. Маймылдьщ басы ойнауға жеткенмен ойлауга жетпейді. Диуананьщ ойында да бір нөрсе бар. Өркімнің бір ойы бар, Қорасында мың қойы бар. Шойын қара, шойын қараныц ойын қара. Түйедей бой бергенше, Түймедей ой бер. Өгізді оқалық аздырар, Естіні ой аздырар. Көп ойласаң дана боласың, Көп ойнасаң бала боласың. Адам ойға тоймас, Бөрі қойға тоймас. Көптің ойы кемеңгер. Тура отырып қыңыр ойлама. Қиынға қиналмаган, оңайға ойланбайды. Сабырлы ойлаған саспай жауап береді. Айнаға үйір бойын түзейді, Халыққа үйір ойын түзейді. Дананың ойы ортақ. Оқу ойдав артық емес. 158
Ken ойлаған табар, Ken үрлеген жағар. Бойьшдай бой табылғанмен, Ойындай ой табылмайды. Куатты кол қүрыш, Даналық ой ырыс. Патша бере алмаған ақылды ойшыл берер. Мұңайғанда мұң бар, Жымиғанда сыр бар. Ердіц жақсысы елімен ойласады, Өйелдің жақсысы ерімен ойласады. Қыстыц қамын жаз ойла, Жаздыц қамын қыс ойла. Нақыл қайдан шығады, ой болмаса, Кяіз қайдан шығады, қой болмаса. Ішінде пікір өлгенше, Сыртында талау болсын. Періштенің айтқаны мен ойлағаны болады. Тұрмыс түзетер ойынды, Ойың түзетер бойыкды. Өзін ғана ойлаған, Жамандықгың белгісі; Өзгені де ойлаған, Адамдыкгьщ белгісі. Ойлаған ойды, қыстаған тұрмыс аздырады. Ертенін ойламаған еркектен без. 3 Өнер ердің қанаты. Өнер алды бірлік, Ырыс алды тірлік. 159
Өвер жұтамас қазына. Өнер көзі халықта. Өнер сыры өрнекте. Өнер табу — өрге шабу. Өнер алды қызыл тіл. Өнер өнерліге ғана оңай. Өнер өлгенше жолдас. Өвер жаны кұштарлық, жауы іштарлық. Өнерлі бала сүйкімді. Өнер білген өлмейді. Өверлі өрге жүзеді. Өнер — ағьш жатқан бұлақ, Ілім — жанып тұрған шырақ. Өнерді үйрен, үйрен де жирен. Өнерліге өлім жоқ. Өнерлі өлмес, өнерсіз күнкөрмес. Елден безген ер болмас, Өнерлі құл қор болмас. Өверлівің өрісі ұзақ. Өнерлі жігіт өрде озар, Өнерсіз жігіт жер соғар. Өнерпаздьщ оа қолы бар. Өнерлінің өзегі талмас. Өнерліге есік ашық.
160
Өнерлінің қолы алтын, Өлеңшінің сөзі алтын. Өнегелі қарт жоқ жерде, Өнерлі жас та жоқ. Жігіт көркі өнер. Жігітке жетпіс өнер де аз. Артық өнер бас бұзар. Жігітке өнер де өнер, өлең де өнер. Ел іші өнер кеніші. Ата өнері балаға мүра, Ақыл көпке жеткізер, Өнер көкке жеткізер. Ер өнерімен мақтансын. Қол өнері кілемде, Сөз өнері өлеңде. Жігітке жеті өнер аз, Жетпіс өнер көп емес. Он саусағынан өнер тамған. Қыз еркем кестесімен көркем, Үл еркем өнерімен көркем. Зер қадірін зергер білер. Жігіттің екі өнері бар: Атқан да жыққан, Ашқан да оқыған. Арзан өнердің қадірі жоқ. Болымсыздан өнер шықпас, Көщлсізден күлкі шықпас. Өнерлі адам қор болмас Дос — жаранға зар болмас. П-04
ІАІ
Өмір кымбат аздырма, Өнер қымбат тоздырма. Өнер көпке де жеткізеді, Көкке де жеткізеді. Саусагы салалы биші болар, Қүлагы салалы күйші болар. Кедеймін деп кысылма, Өнеріц болса қолывда; Өверлінің ырысы, Жарқырап тұрар жолында. Ат өнері білінбес, Бөйгіге түсіп жарыспай; Ер өнері білінбес, Қояв қолтық алыспай. Өнермен ғайыпты болжауға бола; Еңбек етем десең ерінбе, Өнер үйренемін десеқ жерінбе. Қорқыттьщ қобызы түтіл, қиягы да сөйлейді. 4
Оқу білім азығы, Білім ырыс қазығы. Оқусыз білім жоқ, Білімсіз күнің жоқ. Оку түбі тоқу. Оку ивемен құдық қазғандай. Оқу білім бұлағы, Білім өмір шырағы. Оқымаған бір бала, Оқыған екі бала. Оқы да біл, ойна да күл. 162
Оқытанның беті жарық, Оқымағанның беті көн шарық. Оқыған кара суға қарсы жүзер. Оқыған білгір, оқымаған ділгір. Оқығанныц көңілі тетік, сөзі майда. Оқығанды айтпа, тоқыганды айт. Кеп оқыған білмейді, Көп тоқыған біледі. Жаста оқыган оқуың, Тасқа жазғанмен бірдей; Қартайғанда оқыған оқуьщ, Мұзға жазғанмен бірдей. Шөр кітапты оқысаң, Өр кітапты оқырсың. Сен оқысаң, мен тоқыдым. Асырауын тапса адам болар, оқуын тапса білім қонар. Жақындықты ат айырады, Оқымағанды хат айырады. Токытпасаң оқытпа. Шексіз оқу болса да, тексіз оқу жоқ. Үйрене алмаған ұстазынан көреді. Атпаз көрген ат таныр, Үстаз көрген хат таныр. Үстазы жақсының ұстамы жақсы. Үстаздан шөкірт озар. Шөкіртсіз үстаз тұл. Үстазды атавдай сыйла. 163
Ғылым — теңіз, білім — қайық. Өнер — бұлақ, білім — шырақ. Білім қымбат, білу қымбат. Қына тасқа бітеді, Білім басқа бітеді. Жер ырыстық кіндігі, Білім ьгрыстың тізгіні. Жердіқ сәні егін, Ердің сөні білім. Білім ауысады, ырыс жүғысады. Білім іздеген өсер, Бүлік іздеген өшер. Білімсіздщ білмегенін кешірмесең, білгенің қайсы? Білімнің басы бейнет, түбі зейнет. Білімді бесіктен тесікке дейін ізде. Білімі жоқ ұл — жұпары жоқ гүл. Күш білімде, білім кітапта. Білегіңе сенбе, біліміңе сен. Білімдіге дүние жарық, Білімсіздің күні кәріп. Тіліңмен жүгірме, біліммен жүгір. Білім алмай "Болдым" деме, Еңбек етпей "Толдым" деме. Білекті бірді жығар, Білімді мыңды жығар. Білім сүріндірмейді, білек сүріндіреді. Көп сөйлеген білімді емес, Дөп сөйлеген білімді. 164
Бүлдыр білген бүлдірер. Білімдіге ақыл айтқаныц бүлдіргенщ. Жеті жүрттың тілін біл, Жеті түрлі ілім біл. Білімді өр нөрсенің байыбын айтады, Білімсіз біреудің айыбын айтады. Білімсіз адамньщ сөзі білектей, Білімді адамньщ сөзі жібектей. Өзің білмес ісівді, Білгендерден сүрап біл; Өліп жатсаң наданнан, Қабырывды жырақ қыл. Қатты жерге егін шықпас, Қаңсыған басқа білім жұқпас. Күннен де білім жарық. Білімді өйел басыңа қарайды, Білімсіз өйел жасыңа қарайды. Қаращъшың көзі жоқ. Білім алып күрасын, Еңбек етіп сүрасын. Көп біл, аз сөйле. Білімді өлсе, қағазда аты қалар, Үста өлсе, істеген заты қалар. Біліп түрсаң да, сұрап ал. Білімсізден де бір іс өтер, Білімдіден де бір іс өтер. Білім ердіц дәулеті. Түлпар дүлділдігінен, Адам білгірлігінен. Білмегенді білдірмесең білгенің бар болсын. 165
Ғалымның алдында аузыңа ие бол. Қүдай әлемнен бұрын қаламды жаратқан. Ғалыммен жақын болсаң, қолыц жетер, Залыммен жақын болсаң, басың кетер. Білгенге тоғыз, білмегенге тоқсан тоғыз. Ділгір, ділгірдің бөрі білгір. Білсе барымта, білмесе сарымта. Өзің жақсы ғалым болсаң, Елге мәшһүр мәлім боларсыц. Білмеген у ішер. Білгенге "Жыр", білмегенге "Дыр". Білмегенді білдір, Қолына алтын жүзік ілдір. Білмегенді үйрет, Жерге соқа салдырып сүйрет. Білмеген мың пәлеге түтылар, Білген мың пәледен құтылар. Белгі болса жолдан адаспас, Білімді болса сөзден жаңылмас. Алған сабагың біреу болсын, Тоқығаның мың болсьш. Қазыныц қазынасы білігі, Байдың қазынасы түлігі. Өзі білмегеннің аузына қарама. Жасывда ұқпағанды жасай келе түсінерсің.
166
XIII. ТӨРБИЕ, ӨСИЕТ, САҚГЫҚ Бала төрбиесі бесіктен. Қар қылаумев өседі, Бала сылаумен өседі. Таяктау оңай, төрбиелеу қиын. Түцғышынды дүрыс үйретсең, Сощыларыньщ өздері үйренеді. Алдыщы арбаныц доңуалағы қайда жүрсе, Сощъі арбаныц доңғалағы сонда жүреді. Ағадан ақыл, атадан нақыл. Ізет ініден, өділдік ағадан. Мейрімділікті анадан үйрен, Өділдікті данадан үйрен. Аяз би өлінді біл, Құмырсқа жолыңды біл. Өкесі ұлын ұрып түзетеді, Анасы қызын ұрып жүдетеді. Аз-аздан үйреніп дава болар. Дұрыс қанаттанған түзу ұшар. Балаға өз тіліцмен сөйлеме, Өз тілімен сөйле. Балапан ұяда не көрсе, Үшқанда соны іледі. Төрбиелі адам тағаланган атпен тең. Балаға байқап сөйлесең ақылыца көнер, Байқамай шет сөйлесең, көп ішівде өлер. Көш жүре түзелер. Өркім өз бойына тон пішеді. 167
Көлеңкеге қарап көйлек пілшес болар Қызы анадан үйренбей өнеге алмас, Үлы атадан үйренбей сапар шекпес. Ана сүтімен бітпеген қаснет, Тана сүтімен сіңбейді. Өдептілік — өдемілік. Өдептілік белгісі — иіліп сәлем бергені. Өдепсіз өскен адамнан, Төртіішен өскен тал артық. Өдепсіз аяқ боқ басар. Өдеп өдет емес, жөн әдет. Дөстүрдің озыгы бар, тозыгы бар. Тозаң басқан күдық та бір, Тозығы жеткен гұрып та бір. Агаштан ағаш сәнін алады, Адамнан адам төлім алады. Жақсыға ізет, Жаманды күзет. Ac ішсең аяғьщцы ясина. Үйге кіргенде дыбыс қыл, Ентелемей дұрыс кір. Бір адамға қадірің жүрмесе, Екі адамга күлкі боларсьщ. Үйден ұзап шықсақ, Қатыныца қадіріц артады; Ауылдан ұзап шықсаң, Жақыньща қадірің артады. Өз қадірін білмеген, Қадірлінің қадірін білмес. Болмасаң да үксап бақ. 168
Қадірівді білмегенге қадірівді кетірме. Бүгіші ашуыңцы ертеңге қалдыр. Тақнялы бас талайды көреді. Кісі есігі темір есік. Төтті өмірдің сұрауы қатты. Тек жүрсең тоқ жүресія. Гүл бар жерде тікен бар. Отырған адам үйге келгенге орын берер. Қамысты бос ұстасаң қол кесер. Ине өткен жерден жіп те өтеді. Қүрмет етсең қүрмет көресің. Бас — түмақтың үлгісі. Сүрағаннан берген артық. Шүкіршілік қылғанньщ ырысы артық. Біреу білмегенді біреу біледі, Біреу жылайтынға біреу күледі. Бес саусақ бірдей емес. Төттінің дөмсізі, балдыц уы бар. Алтын мен күміс, өманда, таспен бірге жатады. Ағадан қалғанды іні киіп өседі, Ападан қалғанды сщлі киіп өседі, Көрмегендерін ойына түйіп өседі. Өз білмегенівді кісіден сұра, Үлкен болмаса, кішіден сұра. Отының болмаса, көршіден сұра, Өзің білмесең, кісіден сүра. 169
Көрегенді көнеден сұра, Көне білмесе, көп жүргенвен сүра. Көргенді кісі көргенін айтар, Көргенсіз кісі бергенін айтар. Көргені бар көргеніа істейді, Көргеві жок ойына келгенін істейді. Көз көруге, құлақ естуге тоймайды. Көргенсіз десе кек тұтпа, Көргеніңнен көрмегенів көп. Көргенсіз дегенгв ашуланба, Көрмей білмейсің. Көрген кергенін істейді, Көсеу түрткенін істейді. Көрмегенге кесеу таң. Көп жасаған білмейді, Ken көрген біледі. Кергеннен көрмегенің көп, Білгеннен білмегенің көп. Сыпырғьппың жаман болса шанға өкпелеі Қатаң болсаң қашады, Босаң болсая аяққа басады. Адасқанды артьгадағысы біледі, Жаңылғанды жанындағысы біледі. Бүрынгыньщ адамынав ақыл сұра, Бұрын қонғаннан қоныс сүра. Тазалық — иманньщ жартысы. Қарғыстың ең жаманы: Өзің білме, білгеннің тілін алма. Өзіннен бір жас үлкеннен ақыл сұра. Май пілікті көмсе, шам сөнеді. 170
Елгезек екі айтқызбайды. Ауру қалса да, өдет қалмайды. Сүйекпен кірген мінез сүйекпен кетеді. Ескі киімді баптағаньщ, Жаңа киімді сақгағаньщ. Бір елі ауызға екі елі кақпак. Отқа салып ерітсец де, Алтын, сіро, жез болмас; Аяққа шұлғау қылсаң да, Асыл жібек бөз болмас. Қазаннан қара нөрсе жоқ, Ассац қарын тойдырар; Қардан аппақ нөрсе жоқ, Үстасаң қолды тондырар. Ауру емес, сау емес, Мінезді қалай жазамыз? Өнегенің өрісі кең. Өзі жығылған өкінбес. Тайып жығылған таянып тұрар. Пышағынды өткір қайра, He кесерінді білмесең; Көрінгенге сырынды айтпа, He десерінді білмесең. Түкіргенніц де түбі бар. Бұрау, бұраудьщ түбі сұрау. Жыраққа қойсаң, жақыннан аларсың. Қабағанға қаптырмай, Тебегенге тептірмей. Шам жарығы түбіне түспейді. Үлкеннің өмірі уөжіп. 171
Жаза баспас қадам жоқ, Жаңылмайтын адам жоқ. Қолдан Құдай жасалмайды. Өрттіц өзінен бұрын түтіні көзге түседі. Кісі айыбын ашқаннан жапқан кісілік. Ақылдан жақын дос бар ма, Ашудан жаман қас бар ма? Жиырма бестен артық жас бар ма, Қымыздан дөмді ас бар ма? Дарияға ат салмай тұрып өткелін тап. Тікен де гүлін қорғайды. Екі аяқ бір етікке сыймайды. Қыста жалаңаш жатпа, Жазда өзің білесің. Шыбынға шоқпар көтермес болар. Өткендерін ескерген, Өскендіктің белгісі; Өткендерін үмытқан, Өшкендіктің белгісі. Жақсылықтьщ үлгісі, Жаньш тұрған шамдай; Шешеннің сөзі, Ахъш тұрған балдай. Ескі темір біз болмас, Ескі мата бөз болмас. Оң қолыц сол қолыңа арашашы болсын. Үлкен үйдегі күлсе, Кіші үйдегі езу тартар. Кетпеннщ басын бассаң, сабы өзіңе тиеді. Тасты бассаң кетілер, Сазды бассаң жетілер. 172
Өр елден келін келер, Өр түрлі ырым келер. Ырысқа қарай ұл өсер, Аваны көріп кыз өсер. Қызды асырай алмаған күң етер, Үлды асырай алмаған қул етер. Қарағайға қарай тал өсер, Қатарына қарай бала өсер. Таршылық адамды шынықтырады, Баршылық адамгершілікті ұмыттырады. Таршылық болмай кеңшілік болмайды. Ана алдында кұрмет, Ата алдында қызмет. Жасы кіші ініні, Ақылы асса аға түг; Жасы үлкен ағаны, Жақсы сыйлап, жаға түт. Жақсыға қүрмет — Жас жаранға міндет. Ескі киім жаңа киімнің қорғаушысы. Жоқ табылмайды емес, Іздеуі жетіспейді; Адам бермейді емес, Сүрауы жетіспейді. Қанаттыға қактырмай, Тұмсықтыға шоқытпай. Үлы ұрымға, қызы Қырымға. Еменді и, иілетін кезінде, Баланы үйрет, үйренетін кезіяде. Болат кынга тоқтайды, Тентек көпке тоқтайды, Жомарт жоққа тоқтайды. 173
Салтын білмеген сауапты түсінбейді. Жанылмайтын жақ жоқ, Сүрінбейтін тұяк жоқ. Үлкен вмавды болса, Кіші ибалы болады. Қостьщ кішісі болғанша, Иттің күшігі бол. Баланды беске дейін патшандай сыйла, Он беске дейія құлывдай жұмса, Он бестен асса жан досывдай кұрметте. 2 Үлыдан өсиет, жақсыдан қасиет. Көп тында, аз сөйле. Көрпеңе қарай көсіл. Жаманға жалынба, адамға табынба. Жат үйіяде жатық бол. Бүлінгеннен бүлдіргі алма. Су ішкен кұдығьща түкірме. Өдепті өдепсізден үйрен. Сақылардан сұлтан ал, Құтпан жалдан үлтан ал, Пат құндыздан үлпан ал. Кекшіл болма, ешпіл бол. Досым көп деп мақтанба, Малым көп деп мақтанба; Білтішсініп сүқганба, Бәріңнен де зор бар. Болған іске болаттай бол. Атлас кисең бөзінді үмытпа. 174
Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен. Қайратын жетпесе амальша бақ. Кесірлімев керіспе, Керме иықпен егеспе. Кірерівде шығарыцды да ойла. Жаманмев егескенше, жақсымев кеңес. Отты жалынмев сөндірмейді. Толмасқа құйма, тоймасқа берме. Жарамды киім тапсаң жаланашқа жап. Байыдым деме, Кедейлік басьща жетер; Жетістім деме, Қара жер түбіце жетер. Жақсьшы мақта, Нашарды жақта; Бұққанды теппе, Жақынды сөкпе. Өз айыбывды өзгедев көрме, Кісі айыбын көздеме. Нөрсенің сыртына қызықпа, асылы ішінде болар. Жүрсең саяқ, жерсін таяқ. Жылы орвывды суытпа. Малды теппе, ақты төкпе. Алпыстагы атавды жыкканша, Алтыдағы атавды жық. Жогарыласаң аспа, Темевдесец саспа. Жақынды жаралама, Алыста қаралама. 175
Ашта жеген қүйқаны тоқта үмытпа. Жақсылық қылсац өзіңе, Жамаадық қылсаң өзіце; Аспанға қарап оқ атсац, Қайтып тиер өзіңе. Жастьщ жолын кеспе. Тойсаң тоба қыл. Өліптің артын бақ. Қайтып кірер есікті қатты жаппа. Жанжалдың шоғы қызарса, Ақылдың суын сеп. Желмен жарыспа, Көлецкеңці қума. Оқ жетпес жерге қылыш суырма. Етігіңді шешпей суга түспе. Пысық болам деп пүшық болма. Өуелі көпке сал, ұнамаса қайтып ал. Біреудіц қолымен от көсеме. Орташа болсаң ақыңды ешкім жемес. Өзі сөнейін деп тұрған отқа су бүрікпе. Жақыннан қарасаң да, алысты байқа. Көргенсіз дегенге қорланба, Тексіз дегенге қорлан. Өкецнің қадірін өке болғанда білерсің, Жастыктың қадірін қартайғанда білерсің, Жақсының қадірін жамандық коріп білерсід. Аманат, аманатқа қылма қиянат. 176
Пышағыңды мұқалтпа, He кеспесті біліпсіц? Сырын білмей сыр айтпа, He деспесті білілсің? Біреуге ор қазба, Қазсаң терең қаз, Өзің түсуіңе жақсы. Буынсыз жерге пышақ үрма. Асусыз болса таудан без, Пайдасыз болса байдан без, Панасыз болса сайдан без. Өткен іске өкінбе, Жетпесті қума. Арык сөйлеп, семіз шық. Есіктен орын тапсаң, төрге озба. Есіктен кіріп: "Төр менікі" деме, Ылдидан келіп: "Өр менікі" деме. Бар болсаң "Жоқпын" деме, Жоқ болсаң "Тоқпын" деме. Парақордың тобасына сенбе, Айлакердің көз жасына сенбе. Бармын деп тасыма, Жоқпын деп жасыма. Бармын деп мақтанба, Жоқпын деп қорланба. Айтпас жерде аузыңды тый, Қышынбас жерде қолывды тый. Тас лактырғанға ас лақтыр. Таспен атқанды аспен ат. Жалғаймын деп үзіп алма, Түзеймін деп бұзып алма. 177
Қасыктап жинағавды шөміштеп төкпе. Битке өкпелеп тонывды отка жақпа. Көргенсізбен құрдас болма, Опасызбен сырлас болма. Алты жыл аш болсаң да, Ата салтыв ұмытпа. Киім пішсең кец піш, тарылтуы оңай; Темір кессең қысқа кес, ұзартуы оңай. Қож басқашпа қоз бас. Бойыц қысқа болса, түйеге мін; Бойыц ұзын болса, есекке мів. Түстік өмірің болса, Күндік дүние жина. Жеті рет піш, бір рет кес. Екеу болсаң, бір-біріңмен кеңес, Біреу болсаң, қабырғацмен кеңес. Боларында болып өт, Бозжорғадай желіп өт. Кісінің үлкені де бол, Кішініц тілін де ал. Ақсаң селдей бол, Ессең желдей бол. Алма алма, алғыс ал, Алгыс алтын емес пе? Қаращъща қалтырағанша, жарықта жалтыра.
178
От жақпа пісерсің, Ор қазба түсерсің. Қазақбайдың ұлы болғанша, Халықбайдын кұлы бол. Алғыға қарап пікір ет, Соңғыга қарап шүкір ет. Ел алғысын алсаң елеулісі боларсы: Шалқайғанға шалқай, Төбең көкке жеткенше; Иілгенге иіл, Басың жерге тигенше. Шалқайғанға шалқай, Ол Пайғамбардың ұлы емес; Еңкейгенге еңкей, * Ол өкеңнің қүлы емес. Алтын тон кисең, Атаңды үмытпа; Орманға барсаң, Балтанды ұмытпа. Көшсең апаттан күтыласың, Қашсаң жаудан қүтыласың. Жьпылғанды сүрама, Күлгенді сүра. Өкімге ісің түспесін. Тым биік болма, Қүлап сүйегін сынады; Тым аласа болма, Төбеңе өркім шығады. У ішсең де уытын тауып іш. Өзіңді сөзіңнен кем көрсетпе.
179
3 Сақтықта қорлық жоқ. Сақтансаң сақтаймын деген. Сактықты сүикардан үйрен. Сақтықты соқырдан үйрен, Кішілікті түйеден үйрен. Сақ жүрсең тоқ жүресід. Сауысқаннан сақ, жұмыртқадан ақ. Сапты аяқтан ас ішіп, Сабынан қарауыл қарайды. Сырыв білмеген аттың сыртынан жүрме. Сақтаған көзге шөп түсер. Өзі саққа Құдай жақ. Алғырды мақта, өткірді сақта. Өзіңе-өзің сақ бол. Бір көзім қорада, бір көзім молада; Бір көзім балада, бір көзім далада. Оң көзіңе сол көзін қарауыл болсын. Мұрын болмаса екі көз, бірін-бірі шүқыр еді. Жаман көзден, жаман сөзден сақтан. Жер екеш жердің де құлағы бар. Жауыц тышқан болса, арыстан деп қара. Қамданған қапы қалмайды. Балта шапканша бөрене жол табады. Құлайын деп тұрған тамға сүйенбе. 180
Итпен жолдас болсаң, таяғынды тастама. Тістейтін жылқы тісін көрсетпейді. Жабу жауыннан сақтайды, Жады жауырдан сақтайды. Жабулы қазан жабуымен қалсын. Дос деп сынамай, сырынды айтпа, Достың да досы бар. Палуанның жаманы, Шалдырған соң өкінер; Күзетшінің жаманы, Алдырған соң өкінер. Акбөкен көп жарытпа, Алдында қазулы ор бар; Көктүйгін көп шүйгіме,. Алдында қүрулы тор бар. Алды-артыңа қарайла, Бөрік астында бөрі бар, Басып кетпе, абайла. Сақтан саламатка жеткен. Құрғақ талқан жегенді күлдірме, Жайдақ нарга мінгенді желдірме. Құлағы сақтың ойы сақ. Мейірімдінің көрінен сақта, Қарсыз кыстың зарівен сақта. Алдыңа бір қарасаң, артына он қара. Жақсыға сұқтан, жаманнан сақтан. Кедейдің көрінен сақтан. Шайтанньщ шатағынан, Ханның қаһарынан сақтан. Кедейдін кербезівен сақтан. 181
Қавжар қынында қалғиды. Екі жүзді пышақтан сақтанба, Екі жүзді адамнан сақтан. Кезенген жаудың көзінен сақтан, Сойқанның сөзінен сақтан. Актан жабысқав пөледен сақтан, Аяқ астыван шыққан жаладан сақтан. Дұшпаннан бір сақтан. Жаман достан мың сақтан. Күле кіріп, күңіріне шыққаннан сақтан, Күні шығып түрып жауғанван сақтан. Қас болып, дос болғанға мақтан, Дүшпанмен дос болудан сақтан. Досыңмен дос болғанға шаттан, Дүшпанмен дос болудан сақтан. Жапырағынды малдан сақта, Бұтағыңды балтадан сақта. Айдапсал от жақса, сақтыктың суын сеп. Досыцмев дос болғанга шаттан, Досывмев дүшпан болганнан сақтан. Тілдінін тілівен сақтав, Сөздінің сөзінен сақтан, Көздівің көзівев сақтан.
182
XIV. Т І Л , СӨЗ, БИ, ШЕШЕНДІК 1 Тіл — көщлдің кілті. Тіл тәтті, бауыр қатты. Тіл қылыштан өткір. Тіл тиексіз. Тілде тиек жоқ, ауызда жиек жоқ. Тілмен тікен де алады. Тіл ерді қабырға салар, Нарды қазанға салар. Тілге шешен, іске эдешел. Ашынғанның тілі ащы. Ашынған тілді, ашыққан ұры болады. Tic тілдің қамалы. Пілден тіл күшті. Піл көтермегенді тіл көтереді. Татуга тіл, сұлуға ср?, Тексіздік тілсіздіктен. Ең төтті де тіл, Ең ащы да тіл, Ең жұмсақ та тіл, Ең қатты да тіл. Қу тіл — қоңылтақ етік. Ер қазынасы — жүрген із, Ел қазынасы — көне көз, Тіл қазынасы — ескі сөз. Басқа пөле тілден. 183
Қотыр қолдан жүғады, Пөле тілден жұгады. Адам тілінен табады, Сиыр мүйізінен табады. Тіл — ақылдың өлшемі. Тіл буынсыз, ой түпсіз. Тілді ноқталасаң басың сақталады. Жалақ кісі тілінен жазар, Таз кісі қолынан жазар. Тілмен бидай қуырады. Мал басынан байланады, Адам тілінен байланады. Өдеп басы тіл. Үзын шапан аяіъща оралады, Үзын тіл мойныңа оралады. Тілмен байланган қолмен шешілмейді. Он пөленің тоғызы тілден. Тілмен түйілген тіспен шешілмейді. Өткір тіл дарьш, Үзын тіл жауыц. Тілі қышыған жерден тиді. Жыланның уы тісінде, Адамньщ уы тілінде. Жыланның тілі айыр, Жылан мінезді адамның сөзі айыр. Бал тамған тілден у да тамады. Кінәлінің тілі қысқа. Сойыл жарасы бітер, Тіл жарасы бітпес. 184
Сүцгінің жарасы бітер, Тіл жарасы бітпес. Айтсам тілім күйеді, Айтпасам ділім күйеді. Пенденің қарны тойса, Тілінен ерік кетеді. Сүйревдеген қызыл тіл, Сүйгеніңнен айырар, He жауынды қайырар. Жер астывда жатканды, Қазбай қарап, тіл табар. Шешілмеген пгаені, Тырнақ шешпес, тіл шешер. Ат жүйрігі айырады, Тіл жүйрігі кайырады. Қол жүйрігі асқа, Тіл жүйрігі басқа. Қызыл тіл жанның мияты, Абырой ердің куаты. Ақын тілді, ат тұяқты келеді. Ақынньщ тілі қылыштан өткір, қылдан нөзік. Ми ойлағанды тіл тындырады. Шешеннің тілі — шебердің бізі. Айтсаң тілің күйеді, Айтпасаң дінің күйеді. Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ. Жаман көлдіц суы ащы, Жаман адамньщ тілі ащы. Некесіздің малы арам, Тілсіздіц дауы арам. 185
Ашуыц келсе қолың тарт, Айтпас жерде тілін. тарт. Тура тілімді тыя алмаймын, Туғаныма сыя алмаймын. Тілімнен көрейін бе, мінімнен көрейін бе' Бастыц тазы жастық былғар, Тіл қотыры рулы елді былғар. Сыйларға асың болмаса, Сипарға тілің болсын. Ішімдегінің бөрі тілімде, Тілімдегінің бөрі түрімде. Тіземнен сүріндірсең сүріндер, Тек тілімнен сүріндірме. Тіл аузым тасқа. Тілдіц қадірін білмеген, Кімнің қадірін білмек? Тіл дөмдіні ұнатар, Көз өрліні ұнатар. Тіл — қақпа баққан ашулы арыстан. Тілде сүйек жоқ. 2 Түгел сөздід түбі бір, Сөз атасы Майқы би. Сөздің басы пышақ, түбі бір құшақ. Сөз сөздің қуғыншысы. Сөз қанжардан да өткір. Сөз тас жарады, Тас жармаса, бас жарады. Сөз жүйесін тапса, Мал иесін табады. 186
Сөз тапканга қолқа жоқ. Сөз — сабан, іс — дөн. Сөзге сөз келгенде сөйлемесе, Сөздің анасы өледі. Сөйлегешпе сөзіде өзіц қожа, Сөйлеген соң сөзіңе сөзің қожа. Сөлем — сөздің анасы. Сөз атасы — құлақ, Су атасы — бұлақ, Жол атасы — түяқ. Бастьщ көркі — жүз, Жүздің көркі — көз; Ауыз көркі — тіл, Тілдің көркі — сөз,. Сөзге тұру ерлік, Сөзді жүту корлық. Сөз сөзден туады, Сөйлемесе қайдан туады? Сөз қадірін білмеген, Өз кадірін білмейді. Сөз сүйектен өтеді, Таяқ еттен өтеді. Сыр үшығын сөз шығарады. Ер қазынасы — ескі сөз, Бл қазынасы — ескі сөз, Тіл қазынасы — ескі сөз. Қаһарлы сөз қамал бүзады. Санаулы сөз салмақты. Аталы сөз атан түйеге татиды. Аталы сөзді арсыз қайырады. 187
Айтылған сөз — атылган оқ. Тыңцамаса сөз жетім. Бір жақсы сөз бітірер, Көщлдіц бар жарасын. Ердің өзіне қарама, сөзіне қара. Ескі сөз жаңа сөздіц қазығы, Жақсы кісі жаман кісінің азығы. Жақсы лепес — жарым ырыс. Жақсы соз жан азығы. Үлы сөзден ұлағат. Адал сөз айнымайды. Өткен күн оралмас, Құнды сөз жоғалмас. Сөздің саласын табу қиын емес, Анасын табу қиын. Шын сөздің маңдайы қасқа. Қап түбінде біз жатпас, Ел ішінде сөз жатпас. Өткір пышақ жанға керек, кынга қа< Өткір сөз дауға керек, жанға қас. Мақал сөздің анасы. Тұз астың дөмін келтіреді, Мақал сөздщ мәнін келтіреді. Мақал — сөздің атасы, Уөде — ердің опасы. Саралап тарап сақалды, Көрілер айтар мақалды. Орынды айтылған сөз — Орнына қағылған шеге. 188
Сөзбен сөзді жуады, Сабынмен бөзді жуады. Отыз тістен шыккан сөз, Отыз рулы елге тарайды. Ертеңгі сөз түсте жоқ, Түстегі сөз кешке жоқ. Бұрынғыны айтпай соқгы еске түспейді. Қысьф сөзде қырсық көп. Жанған от төнді жылытады, Жақсы сөз жанды жылытады. Атқан жерде оқ қалар, Айтқан жерде сөз қалар. Сөзің төтті болсын,. Антың қатты болсын. Көңілде жатқан кірівді, Оттай ыстық сөз шаяр. Көңіл көзін сөз ашар, Сөйлемесе кір басар. Қиыстырып қаласаң, отың жанар, Қиыстырып айтсаң, халқың нанар. Сөз бергенге ерме, Бөз бергенге ер; Сөз бейнет болар, Бөз көйлек болар. Жүздің көркі сақал, Сөздің көркі мақал. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар. Таудай сөздің тарыдай түйіні бар. Жақсының сөзі жария. Жақсыныц сөзі шамдай жарық, Айдай аш 189
Жақсының сөзі жырмен тец. Біреудің өзі жақсы, Біреудщ сөзі жақсы. Жақсыға айтқан тура сөз, Жасақ тіккен тумен тең; Жаманға айтқан тура сөз, Құмга кұйған сумен тең. Қатты-қатты сөйлесең, Мүмін діннен шығады; Жылы-жылы сөйлесең, Жылан іннен шығады. Сөйлей білмесең тек тұр, Халық арасында көп түрасың. Артық сөйле, кем сөйле, Таразыдай тең сөйле. Тауып сөйлесең күміссің, Таппай сөйлесең мыссың. Сөзівді айт ұққанға, Айтып айтпай не керек, Құлағына мақта тыққанга. Біреу сөзіңці сөйлесе, Тіліц қышып бара ма? Сөйлей білмес жамандар, Сөзді өзіне келтірер; Көше білмес жамандар, Көшсе көлік өлтірер. Сөйлей білмес жаманньщ, Сөзі өтпес бір пышақ; Сөз білетін адамның, Өр сөзіне бір тұсақ. Суық сөзді сүмырай айтады. Жақсы адам байқап сөйлер, Жаман адам шайкап сөйлер. Жақсы адам тауып айтады, Жаман адам қауып айтады. 190
Жаманның сөзі түйеден түскендей, Жақсының сөзі диірмен тасындай. Жаманның берген асынан, Жақсыныц айтқан сөзі артық. Жақсыньщ сөзі ақыл шақырады, Жаманньщ сөзі ашу шақырады. Жүйелі сөз жүйесія табады, Жүйесіз сөз иесін табады. Біреудің ат көтермес бөзі бар, Біреудің ат көтермес сөзі бар. Айтқызған жаманныц ісі, Қамшылатқан шабанныц ісі. Көре тұра айтпасаң, көргенсіз дер, Біле тұра айтпасаң, жетесіз дер. Қатты айтсаң қарындасқа жақпайсың, Ақырын айтсаң ақыц кетеді. Оттың шаласы, сөздің аласы жаман. Жақсы сөйлесе, аузынан гүл төгілер, Жаман сөйлесе, аузынан жын төгілер. Құлақтан кірген суық сөз, Көщлге барып мұз болар. Сөз жаманы сыбырлау. Еттен өткен таяктан, Сүйектен откен сөз жаман. Найзадан түскен жарақат, Сөз жарақатынан тез жазылар. Көше білмеген көлік өлтірер, Сөйлей білмеген өзіне сөз келтірер. Жақсы сөз жүбатады, Жаман сөз жылатады. Жақсы сөз сүйіндіреді, Жаман сөз күйіндіреді. 191
Жаман ауыздан жылавдай сөз шығады. Іріген ауыздан шіріген сөз шығады. Кесірлі ауыздан кесепатты сөз шығады. Айтылмаған сөздід атасы өледі. Алажағым кетсе де, айтажағым кетпесін. Құлақ не естісе, ауыз соны айтады. Айтпаса жүректен кетеді, Тартпаса білектен кетеді. Нарқын таппаган сөз құлазиды. Көп сөйлесең тақылдақ дер, Сөйлемесең ақымақ дер. Тау мен тасты су бұзады, Адамзатты сөз бұзады. Ауруда шаншу жаман, Сөзде қаңқу жаман. Адам аласынан сөз аласы жаман, Ой шаласынан сөз шаласы жаман. Аталы сезге арсыз жауап қайырар, Ақ пен қараны шындық айырар. Теріс естіген сөздің жауабы да теріс. Өзі шынашақтай, сөзі келсаптай. Көз жетпеген жерге сөз жетеді. Адамньщ өзі жетпеген жерге сөзі жетеді. Көз жеткізер, көз жеткізбегенді сөз жеткізер. Көз көргенше ауыз батыр, сөйлеп қал. Айтсаң сөзіңе жет, Мінгес те, үйіңе жет. 192
Даурыкпа сөз — дабыра мінез. Аз сөйлесең де, саз сөйле. Көп сөз күміс, аз сөз алтын. Көп сөздің азы жаксы, Аз сөздің өзі жақсы. Арқанның ұзыны, сөздің қысқасы жаксы. Жаман айтпай жақсы жоқ. Үзын сөздің үйірі, Қысқа сөздік қиыры. Пышақтың өткірі, сөздің қысқасы жақсы. Өлең — алтын, сөз — күміс. Үстара тырнайды, откір сөз турайды. Өлі тірініц азыгы, Бір сөз мыц сөздің казығы. Алмас қылыш майданда серік, Асыл сөз майданда да, сайранда да серік. Сөздін басы қатты болса, соңы төтті. Сөзден қорықпаган сойылдая корыщіас. Жылы киім төнді жылытар, Жылы сөз жанды жылытар. Шешімді білмейтін кесімді сөз айта алмайды. Төрде отырып теріс сөйлегеннен без; Бсікте отырып керіс сөйлегеннен без. Көз көргеніне сенеді, Қүлақ естігеніне сенеді. Қара түсті агарта алмайсың, Былапыт сөзді тазарта алмайсың. 193
Бір сөз Үйыктап жатқан мыц сөзді оятады. Бір төуекел бұзады, Қайғынын мыц қаласьш; Бір жақсы сөз бітірер, КөвДлдщ мың жарасьш. Жарлы мен жалғыздьщ сөзі жалған. Жаманды айтып, жақсыны таяп қой. Сөз емес сөзді, Кісі емес кісі айтады. Күйген ауыздан күйінген сөз шығады. От дегенге ауыз күймес. Сөзіңе қарауыл қой. Сөзді жүндей сабады. Түйеқотыр сөз. Қара сөзді қамшы қылды. Қисық отырсаң да түзу сөйле. Бір атары бар. Түймедей сөзден түйедей мін табады. Өлең — сөздід патшасы. Сөз Жерден ауыр, Күннен ыссы. Сөз шынга, пьппақ қынга тоқтайды. Жақсыныц сөзі өлшеп тшкендей. Теңізді дауыл, халықты сөз көтереді. Батырдыц сөзі иыц теңгелік. Бстіге екі сөз жетеді. 194
Сөз — ойдыц көрішсі. Ақырын айтқан ақыл сөз, Асыл нөрсе бергендей; Акырын айтқан қатты сөз, Қолға кірген шеңгелдей. Ботаның көзіндей, шешеннің сөзіндей. Ботаның көркі көз, Адамның көркі сөз. Айта білген сөз маржав, Қосылмасын сөз арзан. Абайлап сөйле сөзіңді, Қабырғаныц да құлағы бар. Көріп айтқан куөлі сөз, Бстіп айтқан шүбөлі сөз. Мыц мөртебе тывда, Бір рет сөйле. Түйенің бұрасы жақсы, Сөздің түрасы жақсы. Екі кісі сөз айтса, біреуін де естімейсің. Естімеске айтқан есіл сөзім, Жыламасқа жылаған екі көзім. Орывды сөз өрен, Орынсыз сөз керең. Атлас қымбат, бөз арзан, Көп сөйлеген сөз арзан. Пайдасыз сөзге елікпе, Пайдалы сөзден зерікпе. Өңгіме бүзау емізеді, Бүзау таяқ жегізеді. Милауға сөз ұктырғанша, Бүраны кезіктіру оңай. 195
Сөз жүректің шері, оның да бар ғой айтылар жері. Тамақ тәнді семіртеді, Сөз жанды семіртеді. Жаққанда түтін шалынады, Айтқанда сыр алынады. Тоқтай біл, тауып айтқан мерген сөзге; Демесін, сөз өте ме көргенсізге? Ауьф істің салмағы білекке түсер, Ауыр сөздің салмағы жүрекке түсер. Жақсы адам ел ырысы, Жақсы сөз жан ырысы. Сөз салысқан дауға ортақ, Ат салысқан жауға ортақ. Алтын тісті ауыздан, Аса жаман сөз шығар; Жаннан безген жауыздан, Жазығы жоқ көз шығар. Олақтың сөзі орынсыз жамау сиякты. Сауатсыздың сөзіне сүрініп кұларсьщ. Көзі жаманньщ сөзі жаман. Оймақтай ауыздан оттан бетер сөз шығадь, Білем деген көп сөз, Білмеймів деген бір сөз. Екі сөйлеу өлімнің қара басы. Қышыған жерден қол кетпес, Қышытқы жерден сөз кетпес. Іреп қойған сойғылыққа жақсы, Айтып қойған сұңғылыққа жақсы. Әңгіме жол қысқартады. 196
"Сіз", "Біз", деген жылы сөз — Тірліктіц ғанибеті. Пышагыңды қайрап жүр, He соярывды білмесең; Жауабыңды сайлап жүр, He сұрап, не айтарынды білмесең. Жаман сөз жанға кірген тікен, Жақсы сөз таптырмайтын ем. Сөзге күлықсыздың көңілі тұрақсыз. Жөн сөзге мал да маңырайды. Ағаштың жаманы — қисық, Сөздід жаманы — қырсық. Ер жігіттің екі сөйлегені өлгені, Еменнін иілгені сынғаны. Бұралқы мал мінуге жақсы, Бұралқы сөз күлуге жақсы. Сөздің соңы басталуынан белгілі. 3 Тура биде туған жоқ, Туганды биде иман жоқ. Туғанына бұрғаны, Биді Құдай үрганы. Орақ ауыз, от тілді. Ханға — хандық, биге — билік. Биің қылаң болса, елің ылаң болады. Би екеу болса, дау төртеу болады. Биі көп елді дау аралайды, Дауы көп елді жау аралайды. Бидің айтқанын қүл да айтады, Бірақ аузының дауасы жоқ. 197
Өділ би халық үшін, Залым би құлқын үшін. Біріктіріп айтса бидікі жөн, Құрастырьш айтса қүлдікі жөв. Би болған адам ақырып бола ма? Өулекі би ат үстінен билік айтар. Барма ханға, Өзі келер малға; Барма биге, Өзі келер уйге. Көп сөйлейді залым би, Аз сөйлейді әділ би. Батыр деген барақ ит, Екі қатынныц бірі табатын; Би деген ақсарат, Бүтін елде біреу табатын. Би болмасаң болма, Би түсетін үй бол. Ер басьгаа жау келсе, Ерлігі кетер басынан; Би басына дау келсе, Билігі кетер басынан. Шын би сөзіне бағады, Сұм би көзіне бағады. Жаман би дауда алдырады. Билігі барда киелі ауыз, Билігі кеткенде күйелі ауыз. Бас-басыңа би болсаң, Манар тауға сыймассьщ. *> Қүлға да бір билік. Жүт болса ит семіріп, Иесіне айбат қылады; Дау болса би семіріп, Еліне айбат қылады. 198
Халқы жаманның биі азады, Қатыны жаманның үйі азады. Халқын алдаған би оңбас, Қатыны салақ үй оңбас. Өзі жаман туған шешесінен көреді, Дау айта алмаган төрешіден көреді. Шеберден олжа, шешевнен сауға. Шешенніц сөзі мерген, Шебердің көзі мерген. Шешеннің сөзі ортақ. Ине көзінен сынады, Шешен сөзінен сынады. Байлаусыз шешен берекесіз сөз айтады Батырдьщ атьш жау шыгарады, Шешеннің атын дау шыгарады. Батырды шешен аттан түсіріпті. Дөлдеп атып жауды өлтір, Дөлдеп айтып дауды өлтір. Байлауы жоқ шешеннен, Үндемеген есті артық; Бәйгі алмаған жүйріктен, Белі жуан бесті артық. Тілдің майын тамызып, Сөздің балын ағызып, Қас шешендер сөз айтар. Екі тізгін, бір шылбыр. Таразы тура сөйлейді. Ауыздан бірде от, бірде су шыгар. Бірі жандырса, бірі сөндірер. 199
Қанша шещен болса да, дауға салма малсыады. Дау мүраты — біту, Сауда мұраты — үгу, Қыз мұраты — кету, Жол мүраты — жету. Би жоқта кұл жүреді жораға, Ит жоқта шошқа үреді қорада. Аккөңілден би қойсаң, Бұрылмас сөзге арадан; Қара жүректен би қойсаң, Аузы кеппес парадан. Соқырдан қарауыл қойсаң, Елді жауға алдырар; Наданнан би қойсаң, Елді дауға алдырар. Бекзаттан би қойсац, Ойлар тамаіын; Бейзаттан би қойсаң, Білмес сабагьш; Жаманнан би қойсац, Ашпас қабағын. Басқа бақ жарасады, Батырга жақ жарасады; Аталы ерден би туса, Халық пайдасьгаа жанасады. Би болғаннан не пайда, халыққа көмек болмаса; Шөлдегі оттан не пайда, Халайық көшіп қонбаса? Шеберді олақ үшін жаратқав, Шешенді доғал үшін жаратқан. Қансоқта жеген ит тоймайды, Пара алған би оңбайды. 200
Өділетсіз ұлыкган, Қайрымды би артық. Төрешіден қалмайды, Айтушыдан қалады. Өділ бидщ кегі жоқ. Жеті атасы би болған, Жеті жүрттың қамын жер; Би болмаган би болса, Құлақ-миын шағып жер. Мал бақпаған мал бақса, Жайламаған сай қоймас; Би болмаған би болса, Бнлемеген ел қоймас. Өз елін танымаған елге би болі
201
XV. ОЙЫН, ӨЗІЛ, СҮЙІСПЕШШЛІК, ТОЙ 1 Ойынван от шығар. Ой түбі алтын, ойын түбі от. Орынсыз ойын — сындырар мойын. Ойыншыныц тамағы тоқ. Ойында өрелік жоқ, Хавда төрелік жоқ. Ойнаса да, ойындағысын айтады. Ойын сөзге шын жауап. Оспадардың ойыны бұзық. Ойнаса баласы, Шындаса өкесі жығады. Ойынды көтермегеннід басы таз болады. Итпен ойнасаң үрерсід, Баламен ойнасаң күлерсід. Ойнақтаған бота от басады. Келерінде жетерсіц ойын салып, Қайтарывда кетерсід мойын салып. Ойнасақ та біраз жерге шаптық. Жаманның ойыны да жаман. Алыспақ бар, атыспақ жоқ. Көп ойнаған бір жылар, Көп осырған бір тышар. Сумен ойнама батарсың, Отпен ойнама күйерсің. Ақылсызды жіберсец ойын бұзар, Арамзаны жіберсең жиын бұзар. 202
Асық ойнағав азар, Доп ойнаған тозар; Бөрінен де қой бағьш, Құйрық жеген озар. Көтергенің құрысын, Қолтыққа қолды тыққан соң. Ойнамасаң ойьш бақ, Қойшыбайдың қойыа бақ! Күвсге күле қарасан, Көйлегіне жамау сұрайды. Екі жеп, биге шыққан. Аударыспақ ойнаса, Аздыц арты қылпылдар; Бөрік алыспақ ойнаса, Таздьщ арты қылпылдар. Дырдушыл жастық — қайырсыз қартп Атан өлсе сойылар, Арыс өлсе қойылар, Қан сонар қайдан табылар? Отпен ойнама өртенерсің, Доспен ойнама өкпелетерсін. 2 Өзіл түбі зіл. Өзіл түбі апат. Өзіліц жарасса атаңмен ойва. Өзіл өзөзілден, қалжын шайтаннан. Өр өзілде бір мысқал шындық бар. Жақсы құрбы келгенде, Көңілде кір қалар ма? Жақсы өзілсіз, Сөз шырағы жанар ма? 203
Өзілде кек жоқ, Күлкіде шек жоқ. Өділ биде өзіл жоқ. Біреу көріп күледі, Біреу еріп күледі. Түймең түссе түйедей өзіл айтады. Біреуді мазақтағаньщ — өзівді азаптағаш Қалжың түсінбегеннің қасывда жүрме. Аузында өзілі жоқтыц, Қолында шоқпары болар. Орынды мысқыл оқтан да өткір. Мысқылдың түбі мүшкіл. Бас жаққа барыспаған жөн. Өзілдің алысқа бармағаны абзал. Қаталдық қартайтады, Күлкі көркейтеді. Ауырды нар көтереді, Өзілді жар көтереді. Өзіл сөз өзіл емес, күрған түзақ, Түзаққа түскен соң кетпейді үзап. Шама шамадан артпайды, Жайықтыц суы қырық бөшкі. 3 Азапсыз махаббат арзан махаббат. Махаббат барда машақат бар. Көз мыңцы көрер, Көңіл бірді сүйер. Шынайы сезім шытынамайды. 204
Сүйіктің болмаса дүние суық. Сұлу сұлу емес, сүйген сұлу. Өркім сүйгеннің қулы. Суйгенін шұнагым дер. Сүйгеніңді іздесең, Жел оңыңнан тұрады. Өркімдікі өзіне, Ай көрінер көзіне. Жан қимақ бар, Жар қимақ жоқ. Өзіцдікі өзіңе, Оттай ыстық көзіңе. Махаббат жасқа қарамайды. Сүйген жүрек дірілшіл, Күйген көңіл ырымшыл. Жас жастыц тілегі бір, Жібектің түйіні бір. Сүймегенді сүйемін, Сүйерімнің көңілі үшін. Төні сұлу сұлу емес, Жаны сұлу сұлу. Жаны сұлудың төні сұлу. Көрік тойда керек, махаббат күнде керек. Өз сүйгенің өзіце, үрдей көрінер көзіңе. "Жаным" десе жан семіреді. Сүйген қыздыц аты көп. 205
Сүйіктіңнід міні — басты кадірі. Сұлуды көру көзге себеп. Жүйріктен жүйрік озады жарыстырса, Сүлудан сұлу озады салыстырса. Сұлулықтан да зекет алу керек. Қас жүйрікте сын болмас, Қас сүлуда мін болмас. Өр сұлудың бір міні бар. Баліъш гүлде сояу жок, Қас сұлуда бояу жоқ. Көңіл кімді қаласа, сол сұлу. Сүйіктінід көзі сыршыл. Сүйіктінің өрбір қылығы сүйкімді. Асай біл аш кезінде, Сүйе біл жас кезінде. Ғашыктьщ тілі тілсіз тіл. Өттім дей бер арманда, Жар таппасац жалғанда. Махаббат дауасыз дерт. Махаббат лөззөтқа бай, Қызғаныш азапқа бай. Махаббат кашып қүтылмас қайғы. Сұлулық тойда керек, Лөззат күнде керек. Махаббат көнермейді.
206
Егіле сүйген елжіретер, Ақыры бір күн еңіретер. Көз көруге, Ақыл білуге, Жүрек сүюге тоймайды. Сүюдің көркі — теңінде. Ғашықтық ханды да, қараны да теңестіреді. Өз теңін таігааган, Өмір бойы өкінер. 4 Той тоқшылық нышаны. Тойға барсаң бұрьш бар, Бұрын барсаң, орын бар. Тойға барсаң тойып бар, Жамандыгьщцы қойьш бар. Жақсының туғаны бір той, өлгені бір той. Тойдыц болғанынан боладысы қызық. Той десе қу бас домалайды. Айт — аттынікі, той — тондынікі. Той тамағы төтті. Той өткен соң даңғара. Жол болмайды асусыз, Той болмайды шашусыз. Той сылтауымен тон бітер. Тойда тонывды сұрама. 207
Тегі жаман тойда: "Тонымды бер?" дер. Тойда тоқал тиылады. Той тарқаганда қынаңцы төбеңе қой. Таз таранғашиа той тарқайды. Бір тойда екі жар жоқ. Асқа барсаң аш бар, Тойга барсаң тоқ бар, Той қызығы көкпар. Көңілдінің үйінде, Күнде мейрам, күнде той. Берекелі жерден мереке кетпейді. Берекесіздің аулы мерекесіз. Батыр жігіт жол бастар, Ақын жігіт той бастар. Қыз халықтың гүлі, Өлең сауықтьщ гүлі. Айтылмаса ен емес. Ac барында дос жоқ, Ат барывда той жок. Жетім қыздың тойындай. Мұнан да жаман күнімде тойға барғанмь Жаман жіііт той бұзар, Жаман ойел үй бұзар. Шақьфусыз тойга барғанша, Таяқ ал да, қойға бар.
208
Сыбыр-сыбыр ойды бүзады, Қүрттаған қой қойды бұзады; Көңілі бөлек өкпешіл адам, Дауласам деп тойды бұзады. Тойға барған да арманда, бармаған да армавда. Той — ТөнДрдің қазынасы. Көішен көрген ұлы той. Келінніц тойына, Кемпірдің өлімі қатар келді. Той тондыға жарасады, Ac аттыға жарасады. Өңгесі жоқ көщ-есі, Өлең айтар жеңгесі. Тойда төрелік, ойында өрелік жоқ. Тойдың тамашасын бақпа, тағлымыв бақ. Көшпелі ел тағанақсыз болмас, Той мен ас айтыссыз, жьфаусыз болмас.
XVI. БІРЛІК, ДОСТЫҚ, БАҚЫТ 1 Бірлік пен ерлік егіз. Бірлік болмай тірлік болмас. Бірлікті ел бұзылмас. Бірлігі жоқ ел тозады, Бірлігі күшті ел озады. Бірлік — барлық, байлық, бақыт. Бірлік жоқ болса үйым жоқ, Үйым жоқ болса, күйін жоқ. Бірлеспеген білек өлсіз. Білек бір болса да, бармақ басқа. Бір жеңнен қол шығар, Бір жагадан бас шығар. Ел бірлігі — ел теңцігі. Елдің елдігі аузының бірлігі, Брдің ерлігі етінің тірлігі. Біріккен екі, бірлігі жоқ жетіні жеқеді. Біріккен жүз бытыраңқы мыңды алады. Саусақ бірікпей ине ілікпейді. Саусақ ашсаң қылдырық, жұмсаң жұдырық. Қол жүмылмай жылынбайды. Жүмыла көтерген жүк жещл. Қырық кісі бір жақ, Қыңьф кісі бір жақ. Шабыспақ оңай, табыспақ қиын. 210
Tap жерде табысқан, Кең жерде келіседі. Ынтымақ түбі бірлік. Ынтымақ болмай іс оңбас. Ынтымақ істі тындырар. Ырыс алды ынтымақ. Ырыстан ынтымақ озар. Ынтымақ барда ырыздьщ бар. Ынтымақ түбі игілік, Тірлік түбі бірлік. Үрыс ырысты қашырар, Ынтымақ халықты асырар. Үрыстың мерейі ерлік, Ырыстың мерейі бірлік. Теңге тиыннан, ынтымақ ұйымнан. Байлық байлық емес, бірлік байлық. Кеңесіп кескен қол ауырмас. Кеңесіп пішкен тон келте болмас. Үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Кең киім тозбайды, Кеңесшіл ел азбайды. Тірліктің күші бірлікте. Айрылған азады, қосылған озады. Кеқесте кевдік көп. Үйдің басын қатын қосар, Елдің басын батыр қосар. Ауыл болсаң қауым бол. 211
Үғысу қиын, шығысу оңай. Топтан ажыраған торға түсер. Бас жарылса, бөрік ішінде, Қол сынса, жең ішінде. Бақылда бірлік жоқ. Біреуің бас, біреуің аяқ бол, Біреуід кұйрық, біреуің қанат бол. Көп келіссе, керекеш түйесін сояды. Жарылғанды жау алар, Бөлінгенді бөрі жер. Тарамдалған саусақтан, Жұмылган жұмырық артық. Қырық көрі жілік тагылған малды ұры алмайды. Төсекте бас қосылған, Төскейде мал қосылған. Қосылғанның қолы ұзын, Қас керуенніи жолы ұзын. Ит пен ит ырылдасса, тамағының тоқтығы; Жігіт пен жігіт ұрысса, ынтымактың жоқтығы. Қыркьщ бір төбе, Мырқың бір төбе. Төртеу түгел болса алар, Алтау ала болса алдырар. Сиыр баққанда бірге едік, Жаңғақ қаққанда бөліндік. Айыратын жаман бар, Қосатын жаран бар. Топтавып ұшкан торгайга, Тұрымтай да бата алмас. 212
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, Төртеу түгел болса, төбедегі келеді. Шілдіц боғьшдай шашылған. Көптен бөлінген үй оңбас. Береке басы бірлік. Бірлікте болсаң билікте боласың. 2 Дос егіз, дүшпан сегіз. Достыц орны төр, Дұшпанның орны көр. Доссыз адам тамырсыз терек. Достъщ санына қарама, жавыва қара. Досы көппен сыйлас, Досы азбен сырлас. Дос тұтқанды қадірле. Досы жоқ адам — тұзы жоқ тағам. Дос көтерер көңілді, Мал көтерер өлімді. Дос бергенінін тісіне қарама. Дос сүйгенінін түсіне қарама. Достыц ескісі, киімніц жаңасы жақсы. Достым дос, есебім дұрыс. Досывды мактағаньщ өзіяді мақтағаның. Адал дос жаныңды сақтайды, Аяр дос малынды сақтайды. Қүдайдьщ бергені қолдануға жақсы, Доетың бергені макгануға жақсы. 213
Достың көзінде болғанша көңілінде бол. Тау берігінде қонысың болсын, Іздеген жау таба алмайды; Бл берігінде досыц болсын, Андыған жау ала алмайды. Қатыныңмен дос бол, Үйіңе береке кіреді; Азаматпен дос бол, Қадіріңді біледі; Білімдімен дос бол, Сасқанда ақыл береді. Үстамен дос болсац, Керегінді соқтырып аларсың; Қайықшымен дос болсаң, Қайығыңды суға саларсың; Үрымен дос болсаң, Қорага шабарсьщЖаман дос көлеңке, Басыңа бақ қонса, Қашып кұтыла алмайсың; Басыңа бұлт төнсе, Іздеп таба алмайсьщ. Досым, досым дейсің, Нанымды алдап жейсің; Арпа, бидай піскенде, Досым құрысын дейсің. Қасыңнын жылмаңдағанынан Досыңның түнергені артық. Жаман аттан аяғым жақсы, Жаман достан таяғым жақсы. Алыстағы дүпшаннан, Андып жүрген дос жаман. Досыңньщ үйі өз үйін, Досыңның сыйы өз сыйың. Досыңды жамандама, доссыз қаласьщ. Досыңвың атын алма, тайын ал. 214
Досыңнан түйе сұра, Қорыққанынан бие береді. Досыца ат берме, Ат берсең ақырын жүр деме. Үзецгі дос. Шын дос басыңа ырза, Кей дос асыца ырза. Мьщ досьщ болса да, Біреуініц орны бөлек. Ерден сауға, елден достық. Майлы касыктай. Ақылды дос аздырмайды. Асың барда досың көп. Дос табылса, ас табылады, Ac табылса, дос табылмайды. Оқ табылса, құс кез келмейді, Ac табылса, дос кез келмейді. Досқа дос жалынар, Жалынар да, көщл арылар. Жаңа дос келгенде, ескі достың көзінен жас шығады. Жақсы дос үшін жан пида. Есепті дос айрылмас. Досы көптің жаны семіреді, Асы көптің төні семіреді. Досы көпті жау алмайды, Ақылы көпті дау алмайды. Айрылмастай досыңа, Қайрылмастай сөз айтпа. 215
Агаш тамырымен, адам досымен мыкты. Тату болсаң балдай бол, Ащы болсаң тұздай бол. Ел сүйгендей досыц болсын, Жер сүйгендей қосың болсын. Жер берігінде қосың болсын, Ел берігінде досың болсын. Сүйек тамыр суйенісіп күн көрер, Ауыз тамыр айтысып, ақысын алар. Мың жолдас жақсы, Мың жолдастан бір дос жақсы. Қырық атан ұстама, Қырық тамыр ұста. Жалғыз құртты жарып жеген. Адамгершілік белгісі — Иіліп сәлем бергені; Шын достықтың белгісі — Көп кешікпей келгені. Данышпанға да дос керек, Палуанға да демер күш керек. Ат барда есекке жол болсын, Дос барда есепке жол болсьш. Жақсы дос пайдасын тигізбесе, зиянын тигізбейді; Жаман дос алдывды орап жүргізбейді. Айрылар дос аяульщцы сүрайды. Айрылар дос ердің артқы қасын сүрайды. Қимас досың сұраса, қимасывды бересің. Ерегескен ел болмайды, Есептескен дос болмайды. 216
Күшіңе қарай жүк көтер, Мінезіне қарай дос тавда. Дос көщлівді суытып айтады, Қос көңілівді жылытъш айтады. Қасьщ мен досывды Қас-қабағы танытар. Дос та дос, дұшпан да дос, мал барывда. Айтулы достың малы бір, Кемедегінің жаны бір. Досыңның асын қасывдай іш, Қасыңа барарда қанып іш. Ораздының он тамыры бір келеді. Күлме досыңа, келер басьща. Аста тұз төтті, адамда дос төтті. Жаман дос жауыңмен бірге шабар. Жаман достан жау артық. Сәттілікке төттілік. Ақылсыз достан, ақылды дұшпан артьп Екі төтті бір жерден табылмайды. Сабы жоқ шотпен отьш жарма, Сабырсыз доспен жауға барма. Татулық байлық. Тістем нанньщ қадірін, Тарыкқанда білерсіц; Анық достьщ қадірін, Зарыққанда білерсің. Тату болсаң табақ қатынайды. Досыңның пышағымен мүйіз кес, Дүшпанныц пышағымен киіз кес. 217
Қылауына қыл түспеген татулық. Күшоілдос: Озып бара жатсаң, етегщнен басады, Қалып бара жатсаң, қасыңнан қашады. Жартыны жарып жеген татулық. Құданы Құдай қосады, Досты періште қосады. Сыр айтқанда досывды дұшпаным деп ұк. Төуір көрген досьща, Төуір көрген мальщ бер, Көре-көре сүйінсін; Көщл қалған досыца, Жаратпаған малыц бер, Көре-көре күйінсін. Үстамен дос болсац нар кеспенін аларсыц. Достың ұлы өз ұлың. Досың ауырса ыцқылда. Біреуге беріп жағасың, Біреуге еріп жағасың. 3 Бақыт кілті еңбекте. Бақ қонатын адамның ұлы епті, қызы көрікті болады. Бақ келерінде, Ер ентелей басып асығады; Бақ кетерінде, Ер маң-маң басып масығады. Бағьщ асқан шағыңда, Құзгын салсаң, қаз алар; Бағыц тайған шағывда, Тұйгын салсаң, аз алар.
218
Басьща бақ қонарда, Елден асқан данасьщ; Басыңнан бақ тайғанда, Қалыбыңа барасың. Бақыт — қолдың кірі. Бақыт балақтан басқа қонады. Бақ таздың басына, Пұшыктың мұрньгаа қонады. Бақ адасса батпаққа қонады. Адам бақтың қонғаныв білмейді, ұшқанын біледі. Бақ келді деп таспа, Жау келді деп саспа. Батыр ортақ, бақ жалқы. Баталы қүлға бақ қонар. Бағы бар бардан кұр калмайды. Ініңнің ақтыгына қарама, Мандайывдағы бағына қара. Ісіңе қарама, Мацдайыңцагы бағына қара. Кейде істің ағы біледі, Кейде істің бағы біледі. Таудай талап бергенше, Бармақтай бақ бер. Бармақтай бақ, Қара суды теріс ағызған ақылдан артық. Бөз көйлектің де қуанышы үш күнге созыла, Ер жігіттің: Аты жақсы болса, бір бақыт, Жары жақсы болса, бір бақыт. 219
Қолында жарық болса, Қаравд-ылық қашады; Давалық көзіңді ашса, Бақытсыздық қашады. Акыл қонбаган жШтке, Бақыт та конбайды. Ел алғысына бөленген, Ен бақытқа кенелер. Бапкері жоқта қыран жетім, Бақ төрі жоқта ұлан жетім. Тату үйдіц бақыты тасыр, Араз үйдің ырысы қашар. Керіскеннің кесірі, Келген бақты кетірер. Таңы атып, тауығы шақырған. Бассыз берген мал мазақ, Бақсыз берген тіл мазақ. Білім бақтың жібермейтів қазығы, Білімсіз бақ өлде кімнің азығы. Еңбек пен бақыт егіз. Қайратты ерге мал тұрар, Өнерлі ерге бақ тұрар. Алғаның жаман болса, қонағыц кетеді; Үльщ жаман болса, бақытың кетеді. Бағы тайғав адамды, Түйе үстінен ит қабар. Бақ пен дөулет көшпелі. Татулық табылмайтын бақыт. Бақыттыныц түйесі түлкі алар. 220
Бақыттыц көзі соқыр, He тазға не ақылы азға қонады. Бақ қонбас жігіттің, Іздегені дес болмас. Өзі қара болса да, Вак, дөулеті сай болса, Жер жарады қаңқылы. Шыбывныц басьша бақ қонса, Самүрык келіп сөлем береді. Арсыз болмаса мал қайда, Айлакер болмаса бақ қайда? Бір түп ағаш отырғызсаң, Еңбегщнід жанғаны; Адал адам өсірсең, Басьща бақ қонғаны.
221
XVII. AC, ТАҒАМ, ДӨМ-ТҮЗ Ac адамның арқауы. Асы бар аяқ өдемі. Ac иесімен төтті, табағымен жақсы. Ac тұрған жерде ауру болмайды. Ac үстінен аттама, Астан үлкен емессің. Ac тамағым, тыныш құлағым. Асы жоқ алтын аяқты, Алтывыв ал да, отқа жақ. Ac ішсең атауыңдай іш, Ауырсад мұрттай ұш. Айға жетпес асывды, Ауылдастав аяма. Ac та төк. Асты қуыс ішер ве туыс ішер. Асқа талау түссе, Иттің мүраты береді. Асың болмаса қалбыраіыц қайда? Аз асын аяған, көп астан күр қалады. Аты бардьщ тынысы бар, Асы бардың ырысы бар. Атың барда жер таны, Асьщ барда ел таны. Арпа, бидай ас екен, Алтын, күміс тас екен. Аз асқа жасауыл болма, Көп асқа бөгеуіл болма. 222
Алдыңа ас қойдым, Екі қолывды бос қойдым. Піскен астың күйігі жаман. Тас, тасты жібітер ас. Жер асыцнан жемес асыц көп болсын. Өзівде асыц болса, Біреуде қасыц бар ма? Ертеңгі асты тастама, Кешкі асқа қарама. Түскі асқа түстік жерден келеді, Кешкі асқа күндік жерден келеді. Ескерген ескі асынан сақтар. Шскен асқа тік касык. Сіңбес астьщ бөгеуі көп. Жақсы ас қалғанша, Жаман қарын жарылсын. Тоймай ішкен асың күрысын. Жаманнав жарты аяқ ас қалады. Жат асьща қарайды, Дос басьща қарайды. Байгұстьщ асын бісімілла құртады. Байдың асьш байғус қызғанады. Үркер туса сорпа да ас. Дүниеде тас қатты. Тасты еріткен ас төтті. Ат адамньщ қанаты, Ac адамның қуаты. Бкі бас, екі басқа малта да ас. 223
Кісі кірмеген үй көрмен тең, Ішілмеген ас умен тең. Бауыр шырыя, бас төтті, Ағайьшмен ішкен ас тәтті. Үшқан құс, жүгіргев аң — бөрі тамақ. Тас қадақ болғанмен тамақ болмайды. Нан тамақтын атасы. Нан мен тұздан үлкен тағам жоқ. Дастарқанда наны жоқгыц, Тағамыньщ дөмі жоқ. Жан денеге қонақ, Денені демеген тамақ. Қазан асылса тамақ пісер, Өйтеуір, бір ошактан түсер. Үлкен қазанда қайнағанның шикісі жоқ. Қазан ботқаға тоймас. Қазан қайнап түрса, ақыл сайрап тұрады. Қазанға не салсаң, Шөмішіңе сол ілінер. Қазанға түссе ауыздікі, Қапқа түссе қатывдікі. Бақыр қазан қаинаса, Бвріміздің ырысымыз. Қарның ашса қазан ас, Ет болмаса, сазан ас; Сазан тамақ емес пе, Сазан тамақ жемес пе? Ет дегенде бет бар ма? Ет етке, сорпа бетке. 224
Епее тойғанныд емі табылмайды. Еттіц соры қуырдақ, Үнньщ соры бауырсақ. Децгене жесең етті, Сүйегі жыртар бетті. Ет дөмділігін қойса, Мен үрлығымды қояр едім. Күн аязға айналды, Ет азға айналды. Тойсац тоқтының еті кый сасыйды. Ет сасыса тұз себер, Тұз сасыса не себер? Етке тойсам, сорпаға иттігім жоқ. Ет жемей жатып түздык, Асатпай жатьш құлдық. Қомағайдьщ сыбағасы бір шөкім ет. Жеп еті, ішіп сорпасы жоқ. Е£ек :.гініен ат сұрамайды, Балық жеген ет сүрамайды. Жазғы етте жасық жоқ, Қымыз аста қасық жоқ. Тавдағы таңқы қүйрықтан, Қазіргі өкпе, бауыр артық. Түсівде жеген қазыдан, Өңіңде жеген құйқа артық. Таудағы тайдав табақтағы құйрық артық. Таңдағы тауықтан, Сол күнгі жұмыртқа артық. Жолдағы құйрықтан қолдағы өкпе артық.
Бұл не кылған батпан күйрык, Тегіннен тегін жатқан құйрық? Қазыга тойсаң қарта өлем сасыйды. Омыртқаны үстап отырғанша, Қабырғаны қағып алып, тастай бер. Тарта жесец тай қалар, Қоя жесеқ қой қалар, Қоймай жесеқ, не калар? Біреудің төсін жесең, Өзіңнід ұшаиды сайла. Құлмен жеген құйқа қүстырмай қоймайды. Пышаіъі бар сүйгенін жер, Пышағы жоқ тигенін жер. Балық жеген бағыбас, Жан-жағымен қағыспас. Бал татыған балық сорпасын ішпейтін қараіым, Қоңьфсыған қой сорпасын ішіп қор болды-ау. Түнемел қымыздың ашуы қатты. Көженің кенеуі бар, Қымыздың қызуы бар. Бір аяқ қымыздың екі аяқ желі бар. Қьфықтан артық жас жоқ, Қымыадан артық ас жоқ. Көже, көже, көзіңе айтайын, Сорпадан садага кет. Жусансыз жерді от деме, Көжесіз елді тоқ деме. Қонақ көже кол жуганша, Кеспе көже күн батқавша; Тары көже таң атқанша, Бидай көже ел жатканша. 226
Қасық тары ботқа болмас, Ботқа болса да, жүртқа жетпес. Быламык бетінен суиды, Көже түбівен суиды. Жазым болса, быламыкқа тіс сьшады. Айран сұрай келіп, Шелегівді жасырма. Қыдырып ішкең көженің қшоы жоқ, Қыдырып айтқан биліктің керегі жоқ. Жүгіріп айтқан сөздің мөні жоқ, Жүгіріп жүріп жеген тағамныц дөмі жоқ. Өзің жатық болсаң, Ішкенін қатық болар; Өзіц қиық болсаң, Ішкенің сұйық болар. Tap қазан тасқалақ, Мешкей адам апщарақ. Мешкей деген жақсы атак емес. Керсең алдында, кездік қолында. Жуанды жоньш же. Жеген ауыз жесін. Өле жегенше, бөле же. Жетерін білсең жей тұр. Жұтқан жүтамас. Өңештев өткен өзівдікі. Салымды ауыз сақтаганды жейді. Жейтін ауызды жемейтін ауыз байлайды. Аспаздьщ қарны асңанына тояды. 227
Атывды сат, тонывды сат, Жатарывда тойып жат. Шай, шай ішсем көңілім жай. Біреудің палауынан, Өзімнің көмешім артық. Тал таяк болады, Шал қонақ болады, Нан тамақ болады. Өткір пышақ, семіз ет, Тұраушының қолына от. Алтын қайшы пішкенге жақсы, Алтын қасық ішкенге жақсы. Батпан қүйрық, Жол үстінде не қыльш жатқан құйрық' Малды тауысам десең пұл қыл, Астықты тауысам десең ұн қыл. Маған жоқ майлы омыртқа, Көздев ұшты-ау томыртқа. Аздыц ашпын дегеніне нанба, Көптіц тоқпын дегеніне нанба. Ішер астан жиренбе, Қарныц одан да жамав. Жерге шыққан жемістен, Жетіссең де бір аса. Кем жесең төрге шығарады, Көп жесец — көрге. Ауыз тигенің мынау, Асағаның қандай? Көмекейіц қышыса, Асаудыц бір жолын тап. Келеді деп көп қойдым, Келмеген соң жеп қойдым. 228
Шай ішіп үйренген, Қьшыз сұрап қыстамайды. Бал ұстаған бармаіъш жалайды. Шыбын да балга қонады. Шажырқайда май болмас. Күріштіц дөмін май келтірер. Күбі де май, күбініц түбі де май. Өгіз қарын майынды, өлгенде бастаймысың? Қамысты жаққанмен шоғы болмас, Көк суды ішкенмен тоғы болмас. Қайнаған қара суда қасиет бар. Түзсыз ас ауқат болмас ішкенменен, Май түспес қара суды піскенменен. Ит басына іркіт төгіліп. Жаяудың несібесін атты жемес. Асканыма риза болмасаң да, Сасқавыма риза бол. Қуыс үйден қүр шықпа. Дөм айдаса қалман, Адам айдаса барман. Бидайдьщ барар жері диірмен. Жүгерісі барға жүт жоқ. Жазғы жуынды қыста қатық. Жаяушылық тартқаңда, Жүрмес есек ат болар; 229
Қарын қатты ашқанда, Қара талқан қант болар. Үйінде асы жокгьщ, Түзде досы болмайды. Ac та бір несібе. Аз күйікті ас басады. Өр астьщ өз орны бар. Орынсыз жылаған жас шығын, Арамга берген ас піығын. Бір ас бір асқа орын береді. Тау белгісі тас, Жомарт белгісі ас. Садақаның асын сарқып іш. Жақсы асын жер, Жаман басын жер. Астьщ дөмі тұз. Жеген білмес, Кескен білер. Тамақ тамүққа түсіреді. Кимесең де тоныц жақсы, Жемесец де наның жақсы. Үны жоқтыц кұны жоқ. Үнды пөтір кұртады. Мөлдек атып ішкен ас, Мерт кетірмей тындырмас. Аш болса андайды, Тоқ болса таңдайды. 230
Нанныңнегізі дән. Тойған кекіреді, тонған секіреді. Үйінде асы бардың берер батасы бар. Жаужұмыр жақсы болса, итке тастар ма еді? Көрген асты көргенсіз қызғанады. Қыдырып жеген жанбастан, шақырып берген жауырьш артық. Диірменнің тасы қатты, ұны төтті. Аталмаған жая таңдар. Бас бергенге ас бер. Қүмаршықты, құмаршықтың ішінен жылая шықты. Бт суйексіз, күріш күрмексіз болмас. Ерді қорласаң састырар, Асты қорласац құстырар. Өз куырдағы өзіңде. Қам қаймақ құстырмай қоймайды. Асығыс істеген жұмыс сөтті болмас, Шала піскен тамақ төтті болмас. Барында батып іш, жоғында сатьш іш. Тойған үйге тоғыз кел. Балмен де болма, балсыз да болма. Төтті дөмімен. Сары табақтан сарқыт қайтар. 231
Тойсам торғайдай тамаіым жоқ. Серке еті ем, ennd вті жел. Қой еті қүрыш, жыдқы еті бұрыш. "Жемейвгін, жемейміня дөп, Женді білектей құйрыкгы тауысьшты. Төгілгеннен жалап қал. "Тоба, Тоба!", тоң майды да нт жейді екен. Екі сартқа бір тартар. Ет асса нан қалмайды. Екі молдага бір таба нан не болсыв? Арамдық қып ішкен ас, Ішіңе барып, болар тас. Алуа дегенмен ауыз трцымас. Жылқы еті жесең түсідв, Жемесеқ түсіңе кіреді. Шақты деп араз болма арамен, балы бар. Тау белгісі таста, Бай белгісі аста. Қауынның пөлегі ащы, туйнегі тұщы. Мешкей қусынып асайды. Дөмі жоқ қауынньщ түйнеіі көп. Қомағайдьщ сыбағасы бір асам май. Тікенексіз қурма төтті болмас. Кісісі қандай болса, Асы да сондай. 232
Сабағы жаман жемістің дөні да жаман. Малда жазык жоқ, Менде азық жоқ. Жегіштің батасы көп, малы жоқ. Жуьшдыдан жүғынды қалады. Өзімде жоқ көтен боғымен піссін. Өр жіліктің өз майы бар. Ac біреудікі болғанмен қарьш өзівдікі. Бір мінсең де жорга мін, Бүлкілдесін бүйрегің; Бір ұрттасаң да май ұртта, Кілкілдесін жүрегің. Жалғыз биенің қымызы, Қарывдаспен қағыстырар; Жалғыз түйенід шүбаты, Ағайывды табыстырар. Нар маяньщ шүбаты Нардай ердіц қуаты.
233
XVIII. КӨСІП, ЕҢБЕК, ЖОЛСАПАР 1 Көсіп түбі несіп. Көсібі бардьщ несібі бар. Көсібі бөлектің несібі белек. Диқан жерін мақтайды, Балықшы көлін мақтайды, Кәсіпкер кенін мақтайды. Шеберлікке шек жоқ. Шебер қол шет калмайды. Шебердің қолы ортақ, Ақынның сөзі ортақ. Шеберді шеге қағысынан таниды. Қара суда қаймақ жоқ, Қас шеберде оймақ жоқ. Ат жақсысы керуеннен, Зат жақсысы шеберден. Үста, ұстадан нұсқа. Үстамен жақын болсаң ісің бітеді. Үстамен жақын болсаң, Мүйіз кесерін аларсыц; Қайықшымен жақын болсаң, Дауыл күні қайығын суға саларсың. Үстаны соққан пышаіъгаан таниды. Үсталы ел озар, Үстасыз ел азар. Қолыц ұста болсын, Сөзің қысқа болсын. Көп көрген нүсқа, Көп істеген үста. 234
Үста пышаққа жарымайды, Етікші етікке жарымайды. Жаман ұста жанынан. Темірге тіл, жацқаға жан бітірген. Жантақтан ине, жацқадан түйме жасаі Етікшіні балға мен бізі асырайды, Егішпіні кетпеннің жүзі асырайды. Етікшіден құлаш қаш, Бізі тиер көзіңе, Тілі тиер өзще. Жаман етікші біз тавдайды. Ерінбеген етікші. Тігіншіні инесі асырайды. Алтын жерде жатпайды, Жаман ұста суын таішайды. Темірші көміршіге үйір. Егінші еселеп, Кеусенші кеселеп. Темірді қызған кезде соқ. Жаман іс жоқ, Жаман ісші бар. Екі сауыншы кездессе, Шелегі мен каймағьш айтады; Екі ұста кездессе, Балғасы мев салмағын айтады; Екі ұры кездессе, Қайдағы мен жайдағьшы айтады. Өгізді койшы - өлген қойшы, Жеп болганда көргев қойшы. Түйелі қойшы — тұрған қойшы, Төбесінен ұрган қойшы. 235
Балықшыныц үйіне барсақ қарма жерсің; Егінпгінің үйіне барсаң жарма жерсің. Қазаншыныц еркі бар, Қайдан құлақ шығарса да. Орман аралаған үйші болады, Ел аралаған сыншы болады. Қалауын тапса қар жанар. Өр нөрсеге асық болғанша, бір нөрсеге машық бол. Шын аңшының алдына анныц өзі келер. Құралайды көзден атқан — мерген. Кемеші келсе, қайықшы судан шығар. Қолы білген құм үстінен кеме жүргізер. Шын орақшы орақ тавдамайды, Шын батыр құрал тавдамайды. Орақшының жаманы орақ таңдайды. Егінші мөрт, Жер жомарт. Егінші жылда арманда, Балықшы күнде армавда. Диқан бабаныц кетпенінен, Шопан атаның таяғынан. Диқан жауында тыяды, Балықпіы дауылда тыяды. Диқан болсаң сүдігеріқді сайла, ІПаруа болсац малынның швбін сайла. Диқан болсаң коз айда, Көз айдасаң, жүз айда. Диқан болсаң жеріңнің басында бол, Сыпайы болсаң бегікнің қасында бол. 236
Қыстай қайрап, жаздай шапқан кетпенім, Кетпен шаңьш мұратыма жеткенім. Жайлауды жайлап білмеген, Малды айдап білмейді. Диқан болсац қос өгізің тец болсын, ПІаруа болсаң қос етегід кең болсын. Диқан жерін анасындай сүйеді, Жер днқанды баласындай сүйеді. Сұлу болу ве керек, Шайнау сұлу болған соң; Шебер болу не керек, Селкеу шебер болған соң. Еңбекқордың ерні майлы, Жалқаудын басы каңғы. Жаза баспас мерген болмас, Жаңылмас жав болмас. Батыр ханға қас, Мерген аңга қас. Бақташы малын багады, Бақшашы бауын бағады. Мал баққандікі, Жер жыртқандыкі. Мал жоқшысы малшы, Үлпан жоқшысы аңшы. Шаруа он жылда, Диқан бір жылда. Жаман қойшы жайлауын бір күн жейді, Жақсы қойшы жайлауын мьщ күв жейді. Жақсы қойшыньщ толі түлеп тұрады, Жаман қойшының төлі жүдеп тұрады. Жақсы мұрашъщ соцынан су ереді, Жаман мүраптың соңьгаан шу ереді. 237
Аңшы қашпа айла білсе, Ац сонша жол білер. Ер қадірін ер білер, Зер қадДрія зергер білер. Дабысына табысы сай. Темірдің бір басы ыссы, бір басы суық. Атты қойшы — ашулы қойшы. Қой семізі қойшыдан. 2 Еңбек өмір ажары. Еңбек — дөулет, бедел — сөулет. Еңбек ырыстьщ бұлағы, бақыттың шырағы Еңбек ширатады, өмір үйретеді. Еңбексіз өмір — сөнген көмір. Еңбек түбі зейнет. Еңбек адамньщ екінші анасы. Еңбек шаЬар тұзетеді, Еңбексіздік жүдетеді. Еңбекке қарай кұрмет, Жасына қарай ізет. Еңбектің ваны тотті, Емшектіц сүті төттө. Едбекке қарай өнбегі. Еңбек ептілікті сүйеді. Ечбектікі екеу болар. Еқбегі аздьщ өнбвгі аз. 238
Еңбек етсең емерсін, Ерінбесең жеңерсің. Еңбегі ештіц күні кеш. Бңбектің көзін тапсаң, Байлықтың өзін табарсын. Бцбек етсең ерінбей, Қарның тояр тіленбей. Бңбек етсең ерініц асқа тиер, Ілбіп кетсең, негің тасқа тиер. Бңбектен қашқан дөңбекке жолығар. Еңбек түбі береке, Көптің түбі мереке. Еңбексіз іс бітпейді, Еріншектің қолы жетпейді. Еңбек ерлікке жеткізер, Ерлік елдікке жеткізер. Еңбексіз өмір жоқ, Ауырсыз жеңіл жоқ. Еқбегің сайлы болса, Ішің майлы болады. Еңбегі ештің тұзы cop. Еңбек қылмай ер оңбас, Бірлік қылмай ел оңбас. Еңбекпен ер өседі, Егізбен төл өседі. Еңбек ет те, егін ек, Жарымасаң маған кел; Белді бу да, бейнет қыл, Байымасаң маған кел. Өдірә қалды бақ, дәулет, Еңбек енді шын дөулет. 239
Брдіц атын еңбек шығарар. Ер дөулеті еңбек. Ер еңбекке бір түйсів. Еңбек патшалықты асырайды. Азығымен жер мүсінді, Еңбегімен ер мүсінді. Апқы еқбекке тұщы нан. Емініп тапқанның, Екі көзі шығады; Еңбекпен тапқанньщ, Екі бүйірі шығады. Кедейшілік кетсін десең, еңбек ет; Молшылық жетсін десең, еңбек ет. Есесі қайтпас еңбек жоқ. Ерте түрғанның есесі артық. Ерте тұрған өйелдің бір ісі артық, Ерте түрған еркектің ырысы артық. Ерте шықсаң, алдьщнан күн шыгады, Кеш шықсаң, алдыңнан түн пгытады. Кім еңбек етсе, сол тоқ. Ерте шықсаң алдыңнан күн шығады, Кеш шықсац алдыңнан түн шығады. Өлід барда еңбек ет, Еңкейгенде емерсің. Кім еңбек етсе сол тоқ. Көп еңбегі көцілді. Адал еңбек елге жеткізер, Арам еңбек елден кеткізер. Көрнекті іс көмілмейді. 240
Күш жаксы, күштен іс жақсы. Күшіде сенбе, ісіце сен. Бүгін тындырар ісівді ертеңге қалдырма Сен істі сүйсең, Іс саған бас иеді. Бітер істің басына, Жақсы келер қасына. Жігіттің жүмсаған күшін сұрама, бітірген ісін сүра. Бейнет көрмеген берекесіздік істейді. Істің ақыры жігіттің пақырына қалады. Беріле істеген берік болады. Өнерлі істе жеміс бар, Өрелі істе жеңіс бар. Өнімсіз іске өцмендеме. Еңкейгеннің еңсесін еңбек көтереді. Есесі қайтқан еңбек игі. Қимылдаған қыр асар. Қолы кимылдаганньщ ауызы қимылдар. Қолы қимылдаған адамға кедейлік жок, Ауызы қимыддаған адамға аштық жоқ. Жаңбыр жауса жер тоқ, Егін ексе ел тоқ, Бұлақ ақса көл тоқ, Еңбек етсе ер тоқ. Халық қазанын қайнаттым, Қолымның, кәні, қарасы; Ер қазанын қайнаттым, Етімніқ, кәні, жарасы. 241
Түйір нан — тамшы тер. Тамыр тартқан тарықпас. Ексең егін, ішерсід тегін. He ексең соны орарсың. Еккен орар, берген алар. Екпей егін шықпас, Үйренбей білім жұқпас. Егіннің жайын еккен білер, Арбаның жайын жеккен білер. Жеріне қарай егін ек, Жолына қарай жегін жек. Егін ексең тыңға ек, Онан өнер өнім көп. Еге білсең егін тасқа да шыгады. Егін ырыс тандамайды; еңбек тандайды. Тердің қадірін төккен білер, Егіннің қадірін еккен білер. Ерте еккен бүтін алар, Кеш еккен отын алар. Арпа егіп, бидай алам деме. Егін піспей қам сайла. Егіндікті күзде суар, Күз суарсаң жүз суар. Тамырьщ қашса тары ек, Келер жыл тағы ек; Тамырыц келер қасыца, Қайьфы тиер басыңа. Бабасы еккенді баласы орады. Көктемде жерге түскен бір дөн, Күзгі күнгі мың дөн. 242
Оқпанды жерге егін салма, Жанжалды жерге жақын қонба. Атасы жер жырта білмегеннің, Баласы түқым себе білмейді. Су келтірер бір кісі, Егін егер мың кісі. Су ырыстың көзі, Еңбек кірістің көзі. Жер жастанып, су сүйеніп. Еккенің тікен болса, Орғаның балауса болмас. Арық қазған су ішер, Араздасқан у ішер. Жылай-жылай арық қазған, Күле-күле су ішер. Орайы келсе орақ ор, Кезі келсе, кетпен шап. Кезі келсе, кетпен шап, Майрылмаса, қайрылсын. Жер жыртқанда ізің болмаса, Қьірманда жүзің болмайды. Диірмев тас та болса, Жұртқа жейтін ас береді. Диірменнің бір тасына, Түгқа салып айналдырсаң, үн аласың; Екі тасына бірдей, Түтқа салып айналдырсаң, құм аласың. Малды тапқанға бақтыр, Отты шапқанға жақтыр. Қыста малыңды бақ, Жазда шөбіңді шап. Қорасында айыры жоқтың, Малга қайырымы жоқ. 243
Мал баға білмеген, пайда таба білмейді. Малды жақсы баққаныц, Өзіце абырой тапқаньщ; Малды жаман баққаның, Келген бақты қаққаныц. Мал жайган малдың жайылғанына тояды. Қойшыны таяғы, қасқырды аяғы асырайды. Малды баға біл, бабын таба біл. Белгілі малшың болмаса, Белінді бу да, малға бар. Күндіз қойын күтерсің, Түнде жүнін түтерсің. Бөрің бірдей қойшы болсаң, құл боларсың; Бөрің бірдей тойшы болсаң, қу боларсың. Бір кісі қазған кұдыктан, Мың кісі су ішеді. Құдықтан су ішкен, Қазғанга рахмет айтады; Ағашты көлеңкелеген, Еккенге рахмет айтады. Егін ексең шығырыңды майла, Мал бақсаң өрісівді сайла. Бейнетсіз рахат жоқ. Бейнет түбі зейнет. Екі колга бір күрек. Бір қолын екі еткен. Жазған кұлда жату жоқ. Қарманған қарап қалмайды. Күрекке боқ көп. 244
Жұмыстың жаманы жоқ. Шаруаньщ мүңы бір. Жақсы жұмыс жанға тыныш. Жүмыс басты, ер қашты. Тек жүргенше тегін істе. Қызмет қыл да, мівдет қыл. Жүмысы жемістінің өмірі келісті. Жүмыстың көзін тап, Қисыктьщ тезін тап. Бола көрме жүмыссыз, Жүмыссыз адам ырыссыз. Құлдай қызмет етсең, Бектей жатьш жейсің. Есің барда етек жап, Қайратың барда мал тап. Есектің артын жу да мал тап. Бейнетід қатты болса, тапқаныц төтті болар. Мавдайы терлемегеннің қазаны қайнамайды. Қолыма жүмыс бергенің, Жаныма тыныс бергенің. Жүйесін тауып жұмыс қыл, Жерін тауып тъшыс қыл. Көрінген төбенің алысы жоқ, Көтерген жүктіц ауыры жоқ. Аузьщ айтқанды қолмен істе. Тамыздығын тапсаң тас та жанады. 245
Сен бүганы көтерсең, Бұга сені көтереді. Биыл ізі болса, Келер жылы өзі болады. Айыр пішен қасында Кісен кереге басында. Сөз қуған пөлеге жолығар, Шаруа қуған дөулетке молығар. Шаруаньщ иті де ұрғашы болсын. Жаңбырмен жер көгерер, Еңбегімен ер көгерер. Жарғақ кұлагы жастыққа тимейді. Үқсата білген угады. Сыпырғы келсе шаң қашар. Үйқы тынықтырады, жұмыс шынықтырадь Кетпенім сай, шотым сай, Қазсам суға жетемін; Атаным сай, атым сай, Көшсем нуға жетемін. Жасында жалықпаған, Қартайғанда тарықпайды. Ер егіз, еңбек жалғыз. Епсіздің еңбегі еш. Әрекет түбі берекет. Алма ағашты бергеніне қарап бағала, Адам баласын еңбегіне қарап бағала. Еңбегің дәулетің. Сабакты ине сәтімен. Өзің илеген терінің пүшпағы. 246
Қатты жерге кақ тұрар, Қайратты ерге мал тұрар. Ойланбай істеген іс опық жегізеді. Жер байлықтьщ көзі, Еңбеккер иесінің өзі. Арқа еті арша, борбай еті борша. Қайраты бар кісініц, Берекеті бар ісінің. Там салғанның тамтығы қалмайды. Істеп салдым бір істі, Алла оңғарсын бұл істі. Малдың жайын баққан білер, Оттың жайын жаққан білер. Бір түйір дөнде бір тамшы тер бар. Тынымсызды жұмсасац бүлдіріп келер, Тынымдыны жұмсасаң тындырып келер. Алманы шөлге ек, салыны көлге ек. Істеу қиын, сынау (айту) оңай. КүздДк ексең үздік ек. БүлдДру оңай, түзету қиын. Өзің таппаған дүниенің қадірі жоқ. Шашу оңай, жинау қиын, Жақтырмасаң қойывды бақтырма. Біткен іске сыншы көп, Піскен асқа жеуші көп. Еңбексіз тапқан мал есепсіз кетер. Алтын шыққан жерді белден қаз. 247
Өзімдікі дегенде, өгіз қара күшім бар, Өзгенікі дегенде, анау-мьшау ісім бар. Түйменің инесіз күні жоқ. Байлықтьщ атасы ецбек, анасы жер. Ат шабысымен қадірлі, Ер табысымен қадірлі. Ер тынысы еңбек, Ез тынысы ермек. Ерінбегеннщ саулығы егіз, қозысы семіз. Ауыр жол атанды сынайды, Ауыр іс адамды сынайды. Мал баққанға бітеді, Отын жаққанға бітеді; Егін еккенге бітеді, Жерін тауып сепкенге бітеді. Жер астында алтын бар, Қаза берсең табасьщ; Бау бар жерде жеміс бар, Кеулей берсеқ табасың. Мехнат түбі кейіс, Рахат түбі пейіш. Үқылтының тоны тозбас, Үқыпсыздың ісі оңбас. Біреуге елден береді, Біреуге жерден береді. Қурай тартсаң күй шыгар, Ағаш тартсаң үй шығар. Құрал-сайман саз болса, Машақатын аз болар. Төзе алмасаң бейнетке, қольщ жетпес зейнетке. Жұмсақты қию оңай, Жұканы жию оңай. 248
Ерінбеген елекпен су ішедД. Көңілсіз басталған іс көпке бармайды. Еңбекқорға өр күн сөт, Еңбексізге бір күн сөт. Өр нөрсенің сәті бар. Серт берген шегінбес, Еңбектенген ерінбес. Қойшы көп болса, қой арам өледі. Десе де Құдай күрасын, Еңбек етіп тұрасын. Қой иесі бірге санаса, Қойшы басқа санайды. Келісті сөз күміс, Жемісті жұмыс алтын. 3 Жол ақысы жүру, Кісі ақысы беру. Жол анасы із. Жолға шықсаң сайлан, Бес қаруывды байлан. Жол жолдасың Қыдыр болсын. Атар таңға жүрсең де, Батар күнге жүрме. Жолаушының кешіккеніне сүйін. Бір күндік жолға шықсаң, Үш күндік азык ал. Ай жүр, аман жүр. Жолға шықсаң азығыңды мол ал. 249
Бүрылмай жүрген бұрьш барады. Жол сұрамай жолға түспе. Жолаушыны сусындатпай бүйімтайын сұрам Жолмен жүрсең жортып жүр, Жортып жүрсең жол өнер. Жолаушыньщ ақысы жүрсе бітеді. Екіндіде ел тастама. Жолаушыныц үлеспеген есебі бар. Ауылдан шыққан күні байға қон, Бай таппасаң сайға қон. Түйелі жолаушы — киелі жолаушы. Жолға шықсаң жолдасыңцы сайлап шық. Далаға түнегенше молаға түне. Қыс арбацды, жаз шанаңды сайла. Асқар тау алыстан көрінер. Қазақтьщ "Өш" жер дегені көш жер. Көш көлікті, көрікті болсын. Тоғыз жолдьщ торабы сайрақ. Желген желісін біледі, Жортқан жүрісін біледі. Шөлде жүрген шел таныр, Жолда жүрген жол таныр. Жол азабы — көр азабы. Жаяуға таяу жер де алыс. Жүрем десең көре бересің, Көре берсең, көне бересід. 250
Білем десең көре бер, Көрем десең, жүре бер. Бір жол бар алыс, Алыс та болса жақын; Бір жол бар жақын, Жақын да болса алыс. Қара арғымақ арыса, Қарға адым жер мұң болар. Ауылдан кырық кадам шыққасын азамат мүсөпір. Жолы болар жігіттіц, Жеңгесі шығар алдынан. Жолы болар жігіттің, Желі оңьгаан тұрады. Шөлмен жүрсенде жолмен жүр, Жол көлге, көл елге апарады. Жолдан алган жолда қалады. Жолаушы азығы жолда. Бөрі азыгы мен ер азыгы жолда. Қайныма да барайын, Тайлағыма да бас үйретейін. Алыс жолдың хабарын керуен жеткізер. Алыс жүрсең де жолмен жүр. Сактағаныңды жесең сағынғаның келер. Орамал тонга жарамаса да, жолға жарайды. Мың күндік сапар бір қадымнан басталады. Жабағы — тай деп қорлама, жолға шықса ат болар. Ащы мен тұщьгаы татқан біледі, Алыс пен жақынды жортқан біледі. 251
Өткел өтсец бұрын өт, Артта қалсац жол тайғақ. Жол білмеген адастырады, Жөн білмеген шатастырады. Адаспаймын деген ерді, Қараңғы түк, қалың түман адастырады. ■ Алдыңғы көштіц адасқаныв сощъі көш білер. Қырсыққан жігіт мал таппас, Адасқан жігіт жол таппас. Адасқанның айыбы жоқ, Қайтып үйірін тапқан соң; Ашылғанның айыбы жоқ, Өзі біліп жапқан соң. Көп жасаған білмейді, Көп жүрген біледі. Жүріп кетсең жетерсің, Түрып қалсаң тынарсың. Жеті қарақшыны таныған, Жеті түнде адаспас. Алыс жол атты сынайды, Ауыр жол ерді сынайды.
252
XIX. БАЗАР, САУДА, АҚША, ОЛЖА, БАЙЛЫҚ 1 Базарға бар да, багывды сына. Базар ақшалыға базар, Ақшасызға назар. Базар бай, алушы кедей. Бардың базары жанында. Базары жақын байымас. Базардағы ас бағына қарай піседі. Базарға өркім барар, Өзіне керегін алар. Базарда бөрі бар, Ақшаң болса, өрі бар. Барымен базар, Жоқты қайдан қазар. Базарда мың кісі бар, Өркім танығанына сәлем береді. Молданы мазарда көр, Делдалды базарда көр. Жігіт көркі сақал, Базар көркі бақал. Ажарлы мал базарлы. Алтын базарында бағалы. Алдамасаң базар жоқ. Құдығына қарай қауғасы, Базарына қарай саудасы. Үйдегі есепті базардағы сауда бұзады. 253
Арзан менен қымбаттың, Базар берер нарқы бар; Жақсы менен жаманның, Адам берер парқы бар. Малдың нарқын иесі емес, базар айтар. Бай кісі базарға барса, сұм хабар алар. 2 Сауда сақал сипағашпа. Сауда садақпен тең, Иілсе бір түзелмейді. Бір сауда иіп кетеді, Бір сауда киіп кетеді. Сауда соңы кемістік, Шаруа соңы келістік. Алушы мал таныса, Сатушыға не тұрыс. Кеден кеден болды, Кеден неден болды? Жақсымен сауда қылсаң, керіс болмас; Жаманмен сауда қылсаң, тегіс болмас. Саудада достық жоқ, Сөлемде борыштық жоқ. Алдың — үттың, саттың — жұттыц. Бай бауырын танымас, Сауда досқа қарамас. Аталастьщ саудасы айында қайтады. Кілем сатсаң аулыца сат, Бір шетінде өзің отырасың. Жортуыл түбі еш, Сауда тубі борыш. 254
Арзан алдайды. Арзан сатқан жолдасынан көреді. Пұлсыз берді, құнсыз алды. Алданған алмай тұрып сенбейді. Алушыдан қалмайды, Айтушыдан қалады. Үн сатқанда желдетеді, Түз сатқанда селдетеді. Өкім өділ болмаса халық бұзылады, Сауда өділ болмаса нарық бұзылады. Шаруа түбі кещс, Сауда түбі келіс. Үры қасын жейді, Саудегер досын жейді. Қолдағының қүны жоқ. Таразыдан жеген бақа болады. Таразыдан жеген тоймайды. Сөудегерде дос болмас. Сөудегер — қасык, ел — теңіз. Сөудегер алдымен досын алдайды, өзгелерін сосын алдайды. Сөудегер құнықса, сақалын күзеп сатады. Сөудегер есешсе байиды. Сәудегерде иман жоқ, арын сатады; Өтірікшіде иман жоқ, жанын сатады. Шаруа түбі кецес, Сөудегершілік түбі егес. 255
Сөудегер сақалды қолдан береді. Ақысын берсе, боқысьш шығарады. Қалтасывда тиын жоқ, Түйенің тісін санайды. Бір қолың бір қолывды жуады. Арзанныц сорпасы татымас. 3 Ақша апшайтын құлып ясоқ. Ақшада көз жоқ. Дауыл құйыннан, ақша тиыннан. Теңге тиыннан, тұлпар құлыннан. Алтынды тот баспайды. Алтыннын қолда барда қадірі жоқ. Алтын алсаң санап ал. Алтынды адал қол да, арам қол да үстайды. Алтынды ала білген, бөле де біледі. Ақша болса алақавда сорпа қайнатады. Ақшаның көзі қызыл. Ақша бар жерде албасты бар. Ақша кетуге тырысады, Бсеп ұстауга тырысады. Есепсіз дүние жоқ. Есеп түбі егес. Есеп білмеген есек. Есепсіздін есесі кетеді. 256
Есептемегенге бөрі түгел. Пісте қабығы шөңге болмайды, Сары шақа теңге болмайды. Ақшасыз базарға барганша, Кетпен алып мазарға бар. Атанның артқаны ас болса да, ақша болмас. Жылтырағанның бөрі алтын емес. COM алтынды басып отыру үшін де көтев керек. Күміс азса күл болады. Тесік моншақ жерде қалмас. Талтаңдасаң талтацда, Ақшаң болса қалтаңда. Акшасыз қалаға шықпа, Қарусыз далаға шықпа. Бір теңге бие болмайды, Екі теңге түйе брлмайды. Теңгелі жерде тевдік жоқ. Ақыл болса, бақыр табылар. Бақыр іздеген тақыр табады. Мьщ ділдө: Бардыц қалтасында, Жоқтың аузында. Ер белгісі кұньшда, Зер белгісі пұлында. Кедейге қарыз бер де, амандығын тіле. Жаңа байдан қарыз алма. Қарыз қатынас бұзады.
Қарыздыда иман жоқ. Қарыз, қарызды беру парыз. Талерде тередей бод. Бүрынғы несием — бүііші весібем. Біреудіц тауығын жесев қаз байла, Біреудів мальш жесең қыз байла. Жалақордан карыз алсац, Өкесінің құньш сұрар. Несвеге ет жесев, Сүйегі ішіаді жыртар. Неснеге дуава да бата бермейді. Алты аласы, бес бересі жоқ. Борыш көркі твлегев. Жаманван қарыз алсаң, Tap жерде жавывды қысар. Арқав үзіледі, борыш үзілмейді. Жарлывыц ақшасыв жамав тауар кұртад Қүмалақгын есебів Қздай біледі. 4 Отын — олжа, су — вүрлық. Оцан оджа овалтпас Артык олжа басқа ецбек. Өзівді олжалатпай, Өзгеяі олжалай алмайсыв. Келер жері кев болсьш. Алыстав арбалағавша, Жақывиав дорбала. 258
Вір пайда — пайда, Екі пайда қайда? Пайданыд зоры — Дос үшін шеккен зиян. Алаған қолым береген. Қайырсыз пайдадан, қайырлы залал. Төгілген топырағымен толады. Тапқан қуанады, таныған алады. Алмақтың да салмағы бар. Берген жомарт емес, алған жомарт. Жаманға олжа түссе, үлесе алмай көпке түседі. Жаманға олжа түссе, бөлісе алмай қор болады. Сындьфып жақсаң қырық жылға жетеді, Қопарып жақсац - бір жылға. Ботасын алма біреудің, өз тайлағың кетеді. Берген перде бұзар. Орасан пайда көз шығарар. Шайнаған бұйырған емес, Жұтқан бұйырған. Иесізге иё көп. Керекке терек. Шыдағанга шығарған. Жоғалмағанның бөрі түгел. Керек тастың ауырлығы жоқ. Ескірген нөрсе ерсі көрінер. 259
Пышағывды қынымен бер, Қьгаымен берсең, шынымен бер. Алушы арыстан, беруші тышқан. Дүниенікі дүниеден қайтады. Дүниенід керек емесін де жина. Шығасы шықпай, кіресі кірмейді. Ортаның малын олжа көрме. Жүгірген алмайды, бүйырған алады. Бұйырмаса бугтан кетеді. Бұйырмағаньш айдап жүрмін, Бұйырғанын шайнап жүрмін. Бермесең алыспайсьщ, Келмесең алыстайсьщ. Ешкі орнына лақ ал, Лақ ал да, тына қал. He ақсабанда аларсың, He қақсағанда аларсыц. Жалған ісі ақыретке кетпейді. 5 Байлық мұрат емес, Кедейлік үят емес. Байда пейіл болса, Кедейде мейір болады. Байдьщ малы ортақ. Бай болып көргеніміз жоқ, Кедей болып өлгеніміз жоқ. Жасауды алты жастан жинасаң асады, Жеті жастан жинасаң жетеді. 260
Алты жастан жинасам асырам, Жеті жастан жинасам жеткізем. Байдан жұғар, балдан тамар. Байлыққа жомартгық жарасады. Бай жарлыньщ бақташысы. Дөулеттінің дөмімен. Бай аузында семіз сөз. Түгін тартса май шығады. Байдыц малы ардақты, Жарлының жаны ардақты. Жүзді айдап, бірді жетелеген. Бай кісі балпаң, Жарлы кісі жалтаң. Мұртын балта шаішайды. Бай болсаң аспа, Жоқ болсаң саспа. Басытқыға бал ішкен, Сусынына шай ішкен. Қойлы бай — қорлы бай, Жылқылы бай — сылдыр бай. Бай тоқ болмас, Батыр аш болмас. Байда сөурік, жарлыда байтал. Қайырсыз байдан қайнатқан су артық. Бай тамырлас, би құлақтас. Ашқыжың жарамаса абдыраң безеді. Бай тойғанынан кекіреді, Кедей аштықтан секіреді. 261
Қыста ызғар, жазда шаң тимеген Бай болам десең аузыцды бақ. Түйелі бай - киелі бай. Артыя қысқан бай болар. Мал қолда, жан ұяда. Бөсеке, байлық кімде жоқ, Бірде бар да, бірде жоқ. Бір-бірлеп мың болар, Тама-тама көл болар. Бай байға кұяды, Сай сайға құяды. Жарлы байға, Бай Құдайға жетем дейді. Дөулетіне сөулеті сай, Сөулетіне дөулеті сай. Ақырғы бай түбі аштан өледі. Кен байлық — кең байлық. Бақша байлық - бір айлық. Қорлы саба сарқылмас. Ақырьш хан болмайды, Бақырып бай болмайды. Байлық түбі бақыл, Іазына түбі ақыл. Барьш берген байга сан. Жетіскен жеті шапан киер. Байдан пайда күгылмас. Кім бай болгысы келмейдД, Қүдайы қаламайды; 262
Кім би болғысы келмейді, Халқы қаламайды. Байлыктың бір тоқтығы, бір жоқгығы бар. Барлык не жегізбес, Жоктык не дегізбес. Бар шабылса табылар, Жоқ шабылса тарығар. Бсепші болмай бай болмас, Есер болмай ер болмас. Барлық жарастырады, Жоқтық таластырады. Ескі байдан жұрт қалмас, Жаңа байдан шөп қалмас. Жацадан байыған жақыньш танымас. Жаңа байдан қалтаң қалмайды, Ескі байдан талтаң қалмайды. Келген — дөулет, кеткен — бейнет. Ерге дөулет бітерде, Қарға салса, қаз алар; Ерден дөулет кетерде, Лашьш салса, аз алар. Сыртьщ сыйлы болғанша, Ішіц майлы болсын. Етек толғанда тезек кездесер. Төлге төл қосылса егіз, Көлге көл қосылса теңіз. Малдьшың беті жарық, Малсыздың беті шарық. Бай баласы жатық, малшысы қодаң. Аузы қисық болса да, бай баласы свйлесін. 263
Теңіз тамшыдан. Бір байдьщ жүртына, Екі байғұс таласады. Пайдасы жоқ байдав без, Панасы жоқ сайдан без. Дөулет есіктен, бала бесіктен кіреді. Батыр ащъірт, бай салгырт. Сарғая сақтасаң қызара бөртесің. Ішкені алдьшда, ішпегені артывда. Байды Қүдай үрайын десе, жортуыл жасайды, Биені Құдай ұрайын десе, қүлын тастайды. Нысап сайын береке. Ата дәулеті балага сөулет болмайды. Бермесе де бай жақсы, Жемесе де май жақсы. Бай бастас, батыр қүлақтас. Көктегі жұлдыз жиылса, Бірден туған Айдай жоқ; Өңкей жарлы жиылса, Жаліыз үйлі байдай жоқ. Бай болсац жарлылығывды айтпа, Жарлы болсаң байлыгыңды айтпа.
264
XX. ПЕНДЕШІЛПС КӨЛЕҢКЕЛЕРІ 1 Башъі жартас бір жартас. Сұм қартайса сопы болады. Сұм сипап отырып шымшиды. Сұм байыса үйі тар, Қатыны кар болып көрінеді. Қудың аяіъша су жұкпас. Іс бітті, ку кетті. Қудан үйрен, сұмнан жирен. Жолдас болма қуға, Басьщ қалар дуға. Бітөно адам безбүйрек, Пөле тоқыр ішіне. Су токтаса тоқтар, сұм тоқтамас. Қуды ку табады, пгұқанақты су табады. Қулығы көген (басьшан) аспайды. Ез, езден без. Ала жылан, аш бақа. Үндеместв үйдей пөле бар, Екі үртында жала бар. Иегіне тағалы ат тайғандай. Судьщ жольш құм бөгер, Ердің жолын сұм бөгер. Арамның адымы іСысқа. Арамзаньщ қүйрыгы бір-ақ түтам. 265
Арам өрекет елден кеткізер. Шелді көзден шет жүр. Сиьфдьщ жорғасы секілденіп. Сұм ілем деп жүріп, ілівіп кетеді. Бит ішіне қан кұяды. Көсе қартайғанын білмес. Бүгін қасқа, ертең баска. Дайындығы жоқ адам даң. Іштен шыққан сұр жылан. Қашса қүтылып, қуса жетеді. Ебін таппаған тұз жалайды. Ацқау астьща қарайды, Арамза үстіңе қарайды. Тасқа тісі өтпеген жалайды. Іш мерездің ішінде, Ит еліп жатса да білмейсің. Тастай батьш, судай сінді. Арамның ісі өрге баспайды, Өрге басса да, өрден аспайды. Қазанға қақпақ, есікке іргенек. Ішіне кіріп, сыртынан шыгар. Берекесіздеи кут қашар. Күле кіріп, күщрене шығар. Тамағы тоқ, көйлек көк, уайым жоқ. Іздегенге сүраған. 266
Кімніц асылы кімге қор болмаған. Жақсы екен деп жүрерсід, Күвің түскенде білерсің. Бетерден де бетер бар. Жексұрынды көрсе ел, Жүрсе жер тітіркенеді. Кісілік бір басқа, кіділік бір басқа. Қаращыда қарсақтьщ ізінен жацылмайды. Есебін ташіағаны — есіктен жацылғаны. Шілдеде мүз қатырған. Үйректей жүзіп, қаздай қалқиды. Опасыздық өкіндіреді. Опасыздан құзғын да жиренеді. Тасқа тары, мұзға бидай екен. Байдан пайда, қудан айла артылмас. Бай қасына көшіп бар да, Байымасаң маған кел; Қу қасына көшіп бар да, Құрымасаң маған кел. Қуды мініп, кұланды құрықтаған. Арам жесең, тойғанша. Надан, пасық, Сөге өгіздей жайылады; Тойғаннан соң, Жатып күйіс қайырады. Сүтке тиген мысьпсгай. Бақсам, бақа екен.
267
2 Өтірік - қаңбақ, шьш - салмақ. Өтірік өрге баспайды. Өтірікші мен өсекші егіз. Өтірік айтқан жерде көп тұрма. Өтірікшініц шын сөзі зая кетеді. Өтіріктіц қүйрығы бір түгам. Өтірікші алдымен өзін алдар. Өтірікшініц куөсі қасында. Өтірік өз сөзіне сенбейді. Өтірікшінің сөзіне нанба, қисынына нан. Өтірікші уәдешіл. Өтірік деген дұшпан бар, Отқа сүйреп салатын. Өтірікші бел асырганмен ел асырмайды. Өтірікші өлген кісіні куө етеді. Түстік жерге өтірік айтсаң, Кешке ізіңмен барады. Екі суайт бірін-бірі иландыра алмайды. Дерексіз сөз навымсыз. Ер өтірік айтпайды, ез өтірік айтады. Өатъш өтірік айтпайды, қағыс естиді. Өтірікті шындай, Шынды Құдай ұрғандай етіп айтады. Cop сараңнан, өтірік арамнан шығады. Күмөн иманнан айырар. 268
Қастағы сызу көзді аддайды. Коз көрмесе, сөз құлақты алдайды. Екі рас бір өтірікке желім болады, Екі өтірік бір расқа іріц болады. Кішіні алдап үйренген, Үлкенге де ауыз салады. Өтірікші айғақ койып сөйлейді. Алдау бар жерде ақиқат жоқ. Өтірікшіні сөзінен емес, көзінен таны. Көргені жаман көпті алдар. Уөде күпті. Оңай сенген оңай өледі. Өтірік үят, шындық зият. Көп жүргеннің сирағы керінер. Алдау зұлымдық, алдану ащырттық. Екі өтірік бір антпен тең. Өтірік түбі шын, бақсы түбі жын. Жоқты бардай, ақсакты тыцдай етеді. Жатқа сыр айтпа, өзің өтірік айтпа. Өкеңнің өлгенін жасырсаң, көмгенін қайтесің? Адамды алдау арыңның алдында күнө, Ағаны алдау ананың алдында күнө. Мақтаншактық өтірік айтқызады, Өтірік көңіл қайтқызады. Өтірік айтьш пайда тапсаң, Ақырында залал табарсыц; 269
Рас айтып залал тапсац, Акырында пайда табарсьщ. Шывдықты қолдау абырой, Жалғанды қолдау масқара. Айт — аранада өтірік сөйлегеннің, Намаз күні жүзі tfapa. Кесек-кесек дау, жанжал, Кері кеткеннід аульгада; Кесек-кесек өтірік, Кері кеткеннің аузында. Құрыққа сырық жалғап. Екі шын сөзге бір жалған сөз қосса, жұнтиьш тұрар; Бір шын сөзге екі жалған сөз қосса, бұлтиьштұрар. Өткір пышақ қынға қас, Өтірік сөз жанға қас. Досыца өтірік айтпа, Дұшпаньща шыныңды айтпа. Жыртық үйді жел табар, Өтірік созді шьш табар. Аныгын айту адалдық, Ала сөйлеу арамдыкАдам кұрсакган арымайды, кұлақтан аридь Өтірікшініц сөзі өрге баспас, Өрге басса, өсекші қолдайды. Өтірікші Құдайдыц дұпшаны. Бекерден Төцірім безер. Өтірікші түске дейін өзіне де сенбейді.
270
3 Өсектід өртінен дерті жаман. Өсекшінің тілі қышып тұрады. Ішек, карын ет болмайды, Өсекпгіде бет болмайды. Итке төсек не керек, Естіге өсек не керек? Жаптым жала, жақтым күйе. Жамандауға шебер болғанша, Мамандауға шебер бол. Тілін тісіне жаниды. Өзілде кек жоқ, өсекте шек жоқ. Түймедейді түйедей етеді. Аузы ыңғайсыз жерден тесілген. Аш кұлақтан тыныш құлақ. Тыйылмаған ауызда пөле бар. Қатгы жүрсец "қазык аяқ" дер, Ақырын жүрсец "маймақ аяқ" дер. Сенімен қосыла жамандасқан, Сені сыртыңнан да жамандайды. Көлгірге сенбе, былжырға ерме. Қаңқу сөздің қоспасы көп. Асыға айтсаң да, асыра айтпа. Өз аузьша өзі яе бола алмаған: Астындағы түйесінен айрылар, Жетегіндегі биесінен айрылар. Аузына сөзі тұрмастьщ, бір жерде өзі тұрмас. 271
Жел түрмаса шөптіц басы қимылдамайды. Мақтаған жеткізер, шаққан өлтірер. Ат аяғынан, адам құлағынан семірер. Өз басывдағы отты көрмей, Біреудіц басындағы шоқгы көрер. Бүйректен сирақ шығарады. Өзінің боғын көрмей, Біреудің шогын көреді. Шабына түртіп, шамына тиеді. От алып, ораққа түскен. Оттан алып, суга салады. Күншіл - күнөмшіл. Күншілдің күні күйбеңмен өтер. Ішіне шынашақ айналмайды. Жуас қашаған. Күишілге өлімнен өзге ем жоқ. Күтппілдіц күнін итке берсін. Аяғы жаман төрді былғар, Аузы жаман елдД былғар. Аузьша өлі жетпегеннід, Қолында масқарасы бар. Аузына ақ ит кіріп, қара ит шығады. Өгіз оғы, бұзау богы. Өсектід уыты уақытьшда. Тырнақ астынан кір іздеп. Ішің күйсе тұз жала. 272
Сиыр сушыл, Пасық адам күншіл. Бақсы бақсыны, Жақсы жақсыны көре алмайды. Сынаманыц сүлу сөзі, Су түбіне кетірер; Қыздырманьщ қызыл ілі, Сүйгеніңнен кетірер. Сөз бергеннің сөзіне ерсең, Басыңа бейнет болады. Бөз бергеннің бөзін алсаң, Үстіце көйлек болады. Өсекшінщ аузын бассаң, арты жыбырлайды. Өз отына қан құйған, Кісі отьгаа май кұйган. Жол қуған қазьгааға жолығады, Сөз қуған пәлеге жолыгады. Игілік істі өсек бұзады. Өсек сөз өгізді де өлтіреді. Өсекке керең бол, Ойға терең бол. Дауасы жоқ ауызға, Сылдыраған сөз бітеді. Күлін шашып, күмөнін ашады. Желбегейге жел үйір. Бұралқы сөз бұтыма. Оцбаған — өсекшіл. Күншіл адам күні бойы ренжиді. Күшпіл күнде күщренеді. 273
4 Сараң - саңырау. Сарац да бір, сасық су да бір. Сараңның қолы қалтырауық. Саравдық соңы арамдық. Сараң асьш бермейді, көзінің жасын береді. Сарацға саңыраулық конады, Естісе де, естімеген болады. Сарац соқырдьщ өз бидайын өзіне қуырьш береді. Сараңның асы піскенше, таудың тасы піседі. Саравдық ауылдастан, не бауырластан жұгады. Сарацннан сарқыт жегешпе, иттен тартып же. Сарац байлығына жүкші ғана. Соқырда екі көз жоқ, Саравда бір көз жоқ. Шс қазаным бес ай. Tap есік, тар босаға. Қас сараң өз тамағьш өзінен тығады. Екі сараңвыц қолдары бір-біріне өрең жетеді. Берместід сылтауы көп. Верместің асы піспес, Қазаны оттан түспес. Сұратьш бергенше, ұрып бер. Жылы мұрьшға суық қол. Аузьш ку шөппен сүрткен. 274
Тілеупгінің бір беті қара, Бермеушінін екі беті қара. Жомарттың бергенін көріп, Сараңныц іші күйеді. Қас екенін қабағьшан таны, Сараң екенін табағынан таны. Берейін десең нең жоқ, Бес ешкің бар да, пейілің жоқ. Аларманға алтау аз, Берерменге бесеу көп. Сараң санға қосылмайды. Өйел жомарттық қылғанда, Еркектің сарандық кьшганы өлім. Екі басын ұстап, ортасын тістеп. Жүмыртқадан жүн қырыққан. Жылап жеп, шыщырып тышып. Қыста қарызға қар бермейді. Боғын боталы түйе қылып. Сынық ине, сыдырым таспа бермес. Алуға келгенде азбавдай, Беруге келгенде шөлден құдық қазғандай. Ажарына ас құйып іше ме? Қарау байдан қарыз сұраган күні ажырасасын Сегіз кессе сіркедей қан шықпайды. Ішпес-жеместің малы үрендерге бұйырады. Иттен бір сүйек қарыздар. Сараңның сөбізі сарай түбінде жатады. 275
Насыбайшыдан насыбай сұрасаң, мұрнын көтереді. Өзі екі етем десе, Төңірі бір етер не жоқ етер. Жел сөзбен жөрдем берген, Есектен сауын берген. Бермесе қақсама, берсе тастама. Сұрамсақ арсыздық, Жарамсақ құнсыздық. Сұрағанньщ айыбы жоқ. От жақпаған үй қорамен тең, Адам кірмеген үй моламен теқ. Сәскеде сұрастырған, Кешке де күрастырмайды. Сараңның жиган малы арам. Сараң бай союға қозы таппай, Жарлының жалғыз тоқтысын сұрайды. Түйе сойып, ешкі сойғаннан дөметеді. Кессе қан шықпас. Берсе қолынан, бермесе жолынан. Алам десе сақ қүлақ, Берем десе салпаң құлақ. Жайын айтса, Жайықтан су ауыспайды. ■ Бақылдыц бауы көгермес, Көгерсе көбеймес. 5 Дүниеқор — дүниенід құлы. Ашыққаннан құныққан жаман.
:ге.
Көз бір уыс топыраққа тояды. Жақсыны арман аздырар, Жаманды құлқын тоздырар. Нәпсі деген пәле, Жанган отқа салар. Бүк түссе де менікі, Шік түссе де менікі. Қарау бай жаназасына жинайды. Алтын көріп періште жолдан тайған. Былжығын аламын деп, Қылшығын алған. Алтын тапқан адам аштан өлер. Абзал арын ойлайды, Надан дүниеге тоймайды. Өзі тоймастың көзі тоймас. Өзі тоймағанның сарқытын ішпе. Ішіп тоймаған жалап тоймас. Түйені түгімен, Нарды жүғімен жейді. Желкілдеген түйе жеген, Желіні қарыс бие жеген. Төрт тұрманы түгел бай, Тырнақтай тарту алады. Қара судан қаймақ алған. Қу бастан куырдаюық ет алған. Іші қуырылмайды, пышағы суырылмайды. Өзі сұранғаннан сарқыт дәметпе. Қауып жегенің қақалғаныц, Ажальща тақалғаныц. 277
Көмбенің иесі екеу: Біреуі көмген, біреуі көрген. Көмбені не көрген, не көмген алады. Әркімнің өз қолы өзіне қарай бүкір. Қазанға түскен қайтьш қапқа түспейді. Қазан түбівде шеміршек қалды деп. Күң қүйрығында күміс жылтырайды, Овы бәйбіше сұрайды. Берушіден қалмайды, сұраушыдан қалады. Көп жұмысқа қиналсаң, Машақатқа тап боларсың; Азға қанағат етпесең, Оғав да зар боларсың. Қылдан қиқым іздеген. Айдай ажарды иттей нөпсі бүлдірді. Тақыр жерге шөп шығарған. Қуғынмен келген сүргінмен кетеді. Ағаштан бал, шөптен сүт ағызған. Қымыз қысулы, айран аяулы. Үзіп жеген үнем болмайды. Ит көтінен ине суырған. Жеп жеті болмас, жалап жетпіс болмас. Бит қабығынан биялай тоқыған. Алып алты, жеп жеті болмайды. Қысқа күнде қырық жерге көмбе қойған. Желмен келген желмен кетеді. 278
"Ал" десең қуанады, "Бвр" десец күйінеді. Күміс кездік сүйкімді. Кеудеден көкірек жақын. Жоғалған пышақтың сабы алтын. Пайда көздеген жалғанньщ қүлы. Өрекеті көп, берекеті жоқ. Ебів тапқан екі асар. Күн түспеген үйге күшнөш түстенер. Сенің атьщ жүре түрсын, Менің атым тұра түрсын. Жарлыньщ байға токтылы қой ақысы кетіпті. Өзімдікі деген басын ұстайды. Қызғанғаньщ қызыл итке жем болды. Дүние деген сордьщ суы, Іше берсең кептіре берер. 6 Мақтаншақ бар ақылын мақтанға тауысады. Мақтанған мастан бетер. Жақсыны мақтасаң сақтанады, Жаманды мақтасаң қомданады. Жетім бала жасқаншақ, Жетесіз бала мақташпақ. Көзіне мақтаған көлгірдіқ сөзі, Сыртынан мактаған көңілдің сөзі. Құлды мақтайын десең алысқа сат. Мақтаншақ вз дамбальш былғайды. 279
Мақтаншақ қысыр сиыр сауады. Үйде атан, түзде бура. Құдайдьщ кенже ұлындай. Құдайдың сақалын сипағандай. Құдайдьщ үйін көргендей. Меккеден тас көтеріп келгендей. Бай мақтанса бір жүттық, Батыр мақтанса бір оқтық. Жақсы кісі мақтанса, Жаманнан қалдым дер; Жаман кісі мақтанса, Жақсының жағасынан алдым дер. Мақтамақшы болсаң сақиды мақта. Көзінше мақтағанша көтеріп апарып атқа са Шуын сүйретіп келіп шүйдесін көтереді. Дүрмек бар жерде даңғой бар. Үстіне оттан көйлек киген. Бір арқау, бір күзеу больш. Көлмін деп мақтанасың, Суықда бір балық жоқ. Құнанын қүдайындай, Тайын төңіршдей көреді. Сылдыры бар да, салмағы жрқ. Елірменің емі жоқ. Бірде бас, бірде тас болып. Тасыған қазан төгілер. Қырық жасқа келгенде домбыра үйреніп, Ахиретке барғанда шертпекпісін? 280
Біреудін түйедейін көрмеген түймедейді не қылсын? Өзінің кетпендей мінін көрмеген, Біреудің инедей мінін көреді. Жапалак күс мақтанса, Жардан тышқан алдым дер; Жаман адам мақтанса, Жақсылык аяғьш шалдым дер. Айға бойымыз жетсе, Күнге қолымыз жетеді. Қотыр қолда қола сақина. Жүгаған жұртын мақтайды. Орынсыз мактау орға жыгады. Көзіне мақтама, сыртынан даттама. Өзін өзі мақтаған өлімніц қара басы. Тоңған тонын мақтайды, Адасқан жолын мақтайды. Бар мақтанса табылар, Жоқ мақтанса шабылар. Тігілмеген етігіңді мақтама. Мақтаншақты мақтасаң басьща секірер. Айды аспанға бір шығардым. Мылтығьщның күмісін айтпа, тиісін айт. Жегені кебек, кигені жібек. Қызыл кебіс қисык аяқты өйгілейді. Сырты жылтырағанның іші қалтырауық. "Пұт болдым" деп мақтанба, Одан да ауыр батпан бар. Аттылыға жол, ауыздыға сөз бермейді. 281
Тағасыныц күмісіне мақтанба, Атыцның жүрісіне мақтан. "Бояушы, бояушы" дегенге сақалын бояйды. Оттай орақшы, жаудай қарақшы. Болған кісі "Болдым" демес, "Болдым" десе, оцғаны емес. "Жақсымын" деп мақтанба, халық айтпай, "Батырмын" деп мақтанба, барып қайтпай. "Баймын" деп мақтанба, жарлылық бар, "Көппін" деп мақтанба, жалгыздык бар. "Алтаумын" деме, жетеуте жолығасың; "Жетеумін" деме, сегізге жолыгасың. Ақсұңқар "Үшармын" деп мақтанба, Алдында құрулы тор бар; Арғымақ "Жүйрікпін" деп мақтанба, Алдыңда қазулы ор бар. Бір жерде білгір, бір жерде міңгір. Ісінбе кеберсің, тасыма төгілерсің. Айдан ұл, Күннен қыз тудырады. Көщлі көкте, басы жерде. Өзі өрде, сөзі төрде. Пышағынның күмісіне қарап, өтпесіне болайын. Білемін деп мақтанба, Сенен де білгіш табылар. Есердің мақтағанынан, Естінің даттағаны артық. Үрііі ішіп, шайқап төгеді. Қасқыр ішігі бар кісі, Жолдасының тонғанын білмес. Бақ-бақ еткен текені, Қар жауғанда көр; 282
Батырсынған жігітті, Жау келгенде көр. Жапалақ мақтанса: "Жерден қоян алдым" дер; Жаман мақтанса: "Жақсының жағасын алдым" дер. Кісінеген айгырдың үйірін көр, Кісімсіген жігіттің үйін көр. Күлегештід тісі алтын. 7 Менменнің тобасы жүрмес. Менмендік туған анаға да жақпас. Тәкәппардың кісісі өсе жалғыз жылайды. Тәкәппардың тәубесі қабыл болмайды. Төкәппарды Төңірі сүймес. Кең пейілге ас көп, менменге тас көп. Тәкәппардьщ семірткен малы, Ойнақтап жүріп қасқырға кезігеді. Тасқан төгілер, іскен жарылар. Сыңар етЫ пұг жарым болып. Көп асқанға бір апат, кесірліге кірапат. Қаңтарда қатқан мүздай. Шалдуар мінезді, шайпау сөзді. Ойхой, көкірек, He демейді сүм жүрек. Айттым болды, кестім үзілді. Қарамық өзін бау санайды, Төбе өзін тау санайды. 283
Кемтар болсаң, Жоқ нөрсе де бар болар; Менмен болсаң, Бар нөрсе де жоқ болар. "Сіз", "Біз" деген ауызға, "Мен", "Мен" деген түспесін. Бақан аттаған жарымас, Балта аттаған байымас. Асқанға аспан да аласа. Аузымен кұс тістеп. Өзінің қисықтығын білмей, Өзгенің түзулігін білмейді. Күн сүйіп, жел үріп. Үзеңгі бауы алты қарыс. "Түу" дегенде түкірігі жерге түспейді. Тайлаққа артқан тендей. Өзім білем деген өлер, Көп біледі деген күлер. Шонтайына шойын қаптагандай. Өзім білем деген өрге баспас. Оқтау жүгқандай сіресіп. Сырдьщ суы сирағьшан келмейді. Басынан Күн, аяғынан Ай туған. Басы жүмырыкгай, Аяғы қылдырықтай. Аяғы боқта, төбесі көкте. "Мен", "Мен", дей берме, Меңдеп өлерсің. 284
8 Түйе қараған мылжың, Қатыны өлген мылжың. Екі мылжыц кездессе өцгіме үзарады, Екі тентек кездессе шеке қызарады. ТөрешілдДң ертеці таусылмайды, Мылжыңның ертеңгісі таусылмайды. Қайғы қан аздырады, Мылжың ми тоздырады. Езбе мырывдап жеңеді. Жасывда қалжыц болсаң, Өскенде мылжың боласьщ. Аз сөз алтьш, көп сөз көмір. Көп сөйлеген көптен айрылар. Көп свз есекке жүк. Күніне мьщ сөйлеген адам өледі. Көп сөз — бос сөз. Ауыз өзімдікі деп сөйлей берме. Аузымен орақ орғанньщ белі ауырмайды. Аузымен астау шапқан, Қолымен жаңқа жара алмас. Мылжыц үндемесе басы ауырады. Сөзшеңді үндемеген жеңеді. Аузына келгенді сөйлеу, Ақымақтьщ ісі; Алдына келгенді жеу, Хайуаяньщ ісі. Қүр судан май шықпайды, Қүр сөзден мон шыкпайды. 285
Сөзі көп те, мөні жоқ, Сабаны көп те, дөні жоқ. Көп сөйлеген не жолдасынан не қүрдасынан айрылады. Аңғал сөйлеп аспа, Жолын білмей қашпа. Сөзге батыр, іске пақыр. Құргақ сөз бас ауыртар, Құрғақ қасық ауыз жыртар. Аузы көжедей қайнайды. Бір тецге беріп жырлатып, Мың теңге беріп қойғыза алмады. Әншейінде ауыз жаппас, "Айт!" дегенде жағын ашпас. Қолымен қоян соққан, Аузымен орақ орады. 9 Өз үйінде ою оймаған, Кісі үйінде сызу сызады. Өз елінде сызу сызбаған, Кісі елінде нақьпп салыпты. Өз елінде шекпен пішпеген, Кісі елінде мақпал пішеді. Көргеннен көз ақы алады. Көк инені көтінен түрте білмейді. Қымбат мата сандықта жатып тозады. Басқа үйдің жығуын білсе де, тігуін білмейді. Олақ жаман, олақтан салақ жаман. Алтывды еріте білмеген ірітер, Теріні илей білмеген пгірітер. 286
Кілем көркі нақыш. Алтынды еріте білмеген күл етеді, Жібекті түте білмеген жүн етеді. Шынжыраны білмеген түнжырар. Ата алмаған атынан көреді, Қайтып келіп қатынынан көреді. Ине өз тесігін тіге алмайды. Ат мінбеген ат мінсе, Шаба-шаба өлтірер; Тон кимеген тон кисе, Сілке-сілке бітірер. 10 Қырьш алган қырқында шал. Қырыққа келсе де, ырықка келмеген. Кері кеткеннің сақалы кещрдегіне бітеді. Бір сүрінген қырық сүрінеді. Сорлыға сойылдың жуан басы тиер. Сорлы ырым етер, ырымы кері кетер. Сорльшың аты сорға жығылар, Оралып келіп, орға жыіылар. Соры бар жігітке сортаң жер жолыгар, Айналасы ойпаң жер жолыгар. Тастаған шоқпар сорлыга тиер. Сылбырдьщ аты шылбырына сүрінер. Сойылды соға білмеген өзіне тигізер. Қүнтсыз кісі көсеумен қамшылар. Қолапайсызды қойнына алса, Көрпеден аяғы шығьш жатар. 287
Отырса опақ, тұрса сопақ. Қырсыз шілдеде жаурап, тойда аштан өледі. Жаңбыр жаумай су болған. Ит кемірген асықтай. Тонбай қалтыраған. Ине жугқан иттей имевдеген. Күнге көннен қатырған сабадай. Отқа оралып, суға сүрініп. Тезекпен кіріп, күлмен шығып. Аштан өлмей, көштен қалмай. Аузынан мөйегі түскен. Аузынан сөзі, қойнынан бөзі түскен. Жылан арбаған торғайдай. Қүлаққа ұрған танадай. Есепте бар да, санда жоқ. Көн етіктіге құрым шұлғау. Тоқсаны жиналып, токты жыққан батырлар, Сексені жинальш, серке жыққан батырлар. Сақалды кұл жарытпас. Өтпес пышақ қол кесер. Сабы алтын болса да, Көсеудід көсеу аты қалмайды. Ерте оңбаған кеш те оңбас, Кеш оцбаған еш те оңбас. Боқты боққа ұрса, былш ете түседі. Күріш арқасында күрмек су ішеді. 288
Онсыз да шыгайын деп тұрған көз еді. Қылышын сермей алмаған өзіне тигізер. Белдев бөгіп, белшеден баткан. Үйде оңбаған түзде онбас. Екі жарты - бір бүтін. Күш қазавдай қавнайды, Күресуге дөрмен жоқ. Күлге аунаған түйедей. Керегесін итке қомдаған. Қырқында қыр аспаған, елуінде ел аспас. Малдав боғы бөтен. Жалаң аяқ жан кешті. Швқав үстіне қотыр. Отызында орда бұзбаған, Қырқында қамал бұзбас. Атқа жеңіл құбаша. Жыртық тесікке күледі. Жығылған сүрінгенге күледі. Жыртық ауыз тыртық ауызға күледі. Шалбары жыртық дамбалы тесікке күледі. Тұмылдырьщ таққан бүзаудай. Шытыр жеген түйедей.
289
11 Тентек шоқпар жкнар. Тентектен тез хабар. Тентек жұртқа тентек, өзіне мақұл. Тентектің есілдерті бұзу, Текенің есілдерті сүзу. Тентек отты тебемін деп, аяғын күйдірер; Ділмөр шьгадықты женемін деп, тілін күйдірер. Тентек өзін дөу санайды, Жантақ өзін бау санайды. Тентекті тентек десең, Бөркі қазандай болады. Төнтектің түбі теңіз. Тентектің тобасы болмас, Акымақтың обасы болмас. Телі тентектід қольшда темір сөйлейді. Екі тентек кездессе, Төбелеспен тарқайды; Екі мылжың кездессе, Ерегеспен тарқайды. Көппен тентек болсац да, көпке тентек болма. Алыстың жақыны бар, Тентектің мақұлы бар. Екі тентек елге сыймас Екі тентек косылса, аудай бодар, Екі ақылды қосылса, таудай болар. Ел ішінде бір тентек жүрмей ме? Балакың тентек болғаны уйінен, Жігіттіц тентек болғаны биінен. 290
Оңқа ойын бұзар, Тентек тойын бұзар. Елге сыймаған жерге де сыймайды. Сойқанды өкеден сотқар ұл туады. Жуастан жуан шығады. Жын соққаннан мьщ соққан жаман. Жын ұрғаннан жүқана қалады. Жындыға талкан да бір, шалқан да бір. Жын да бейімдіні ұрады. Құтьфғаннан құтылган. Екі есерге бір есті. Үрынарға қара таппай, Емдетерге жара таппай. Дөлдірекке дару жоқ. Аусардың кызьщпайтыны жоқ. Тебегеннің таңын сүзеген айырады. Тебегененнід артынан, қабағанньщ алдьшан жүрме. Қашағанның қырскиы жусағанға тиеді. Құл күтырса қүдыққа қармақ салады. Ауылды ала тайдай бүлдіреді. Өкеқде жоқ арғымақ, Шешеңде жоқ арғымақ, Сен қайдав шықтьщ қарғымақ? Ақылды ісіне сенеді, Ақымақ күшіне сенеді, ӨңгүдДк түсіне сенеді. "Ө" десе, "Мө" деп. 291
Шаш ал десе, бас алады. Атъщ шықпаса жер өрте. Көзі қарайған там сүзер. Қисыктың көлеңкесі де қисық. Құлықсыздьщ қьфык желеуі бар. Тентекке күвде той. Тұщы төнге ащы таяқ. Құлаққа құлақ, тұякқа тұяқ. Долы кісі пышақ өткізеді. Долы кісі бүтына сиеді. Опақтан сопақ шығады. Нілдей бұзылады. От алып, ораққа түседі. Ашуы шөккен нардай, жауған қардай. Қардан кебіс кніп, мүздан құрсау салған. Саудыц асын жеп, Жындының ісін істейді. Тұздық ішкен теке көзденіп. Шыбық тимей шыңқ етер. Қисық аяқка қисық кебіс. Айыбы бардьщ тізесі қалтырайды. Күнәң болмаса күнді болжа. Наурызда шабынған бурадай. Оқалық тиген танадай өкіріп. 292
Оттай орақшы, жаудай қарақшы. Бит ашуын сіркеден алады. Талағы тарс айрылды. Жыласаң тағы үрамын. Бір тентек, бір ақылды таласса, Атысқав жаудай болар; Екі тентек таласса, Сап-саудай болар. Төбелес "Боқ жемеден" басталады. Тентегін тыйған ел болар. Өңкей тентек ел болмас. Иегі қисықтыц сақалы түзу болмас. Баланың сотқары — пәленің шоқпары. Тебегеннен тер, қашағаннан қан жаудырады. Қызба, қызуыц басылғанда кызарарсьщ. Үзактай шулайды. Тентекті тентек десең, Телпегі калпақтай болады. Тигенгетиіп, Тимегенге сідігін шашады. Қол қышуы қанбағанньщ таяқ тнер басьша. Екі тау қосылады дегенге нан, Бұрынғы бұзық түзеледі дегенге нанба. Онда барса оған сақ, Мұнда келсе бүған сақ. Негізі қара ағармас, Негізі бұзық түзелмес. 293
Қасқадан төбел туады, Қотьфдан қыршаңқы туады. Ел іші тентексіз, Мал іші індетсіз болмайды. Жер астынан жек шьпсгы, Екі қүлағы тік шықты. Айқайы көптіц айтары жоқ. Екі мүйізі көк тіреп. Тарпаң тайдай қылпылдап. Екі иығына екі үкі, басына бір үкі қад Қутпаа төбеттей өупілдеп. Төрбиені тайөгізге жегіп. Көнекке тас салғандай. Шегірткенің айгырындай безектеп. Оспадар орға жығар. Зікір салған бақсыдай қалшылдап. Іші жарау, жоны қырау. Таудан тас арқалап. Төбелестен кейін жұдырық. Кекіреге тойған текедей бақылдап. Сен істегенді мен іствдім, Сенен артық не істедім. Оншадан мұнша жүріп. Жалацаяқ жар кешті, Қызыл аяқ қар кешті. Үры кеппе, қау бөрік. 294
Алаңғасарға өрі кұла десе, бері құлар. Мойнына қосақ, артьша тіркеу. Асывды Ішейін, аяғывды тебейін. Жітікке саяк косыльш. Кетер аяғым, кетпен таяғым. Тентекке таяк өтпейді. Қайқы сақаддың ашуы, Қабанша жармай қайтпайды. Зорлықтьщ түбі қорлық. Тозбас жасау болмас, Бас білмес асау болмас. Өлін білмеген өлек. Қолың көтермес шоқпарды беліне қыстырма. Селтеңдеген жігіттіц серкесінің соры. Көрене зорлық - басқа қорлық. Ісі түскенде мүсөпір, Ісі біткевде кісөпір. Ит арамды, Тентек Құдайды танынайды. Қоян аяғын жеген. Албасты қабаңқа қарап басады. Жын ұрғаннан жүқана қалады. Бұзық адам бетті келер. Тентекке тіл жавдырық. Қойды шортық бүлдіреді, Елді қортық бүлдіреді.
295
12 Қорқақ қашқаа кісі, Батыр шаньппқан кісі. Қорқактың бөрі Қүдайшыл. Қорқақ көлеқкесінен де қорқады. Қорқақ қол бастамас. Қорқақтың қолы кысқа. Қорқаққа қос көрінеді. Қорқаққа қүбыжық көп. Қорқақтың сылтауы қойнында, Қорыққан бұрын жұдырықтар. Қорқақ пен қорқақ қорықпай көріседі. Қорқарың бар косты неге тонайсьщ? Қорықсаң қүның болмайды, Жауды жеңбей тьшым болмайды. Қорқақтьщ көзі үлкен, Ақымақтың сөзі үлкен. Қорқакты қуа берсең батыр болады. Қорықпас келін қой басьшан қорқады. Қорқақтың қатыны болганша, Батырдьщ жесірі бол. Қорыққан мен қуанған бірдей. Қорқак ер болмайды, Қола зер болмайды. Қорқаққа қыльпп жұмсаудың қажеті жоқ. Қорықпас Қүдайдан да қорықпас. 2%
Құдайдан қорыкпа, Құдайдан қорыкпағаннан қорық. Шайтан жаманынан қорыкпа, Адам жаманынан қорық. Ақылды қасыцнан қорықпа, Жарымес досыцнан қорық. Батыр жарқырап жүреді, Қорқақ қалтырап жүреді. Арадан қорықпа, жаладан қорық. Ынжык ықтасын іздейді. Бр жігіт бір өледі, Қорқақ мьщ өледі. Сенен қорыққаннан сенде қорық. Жасқашпақтьщ жаны төтті. Қорықсаң қасқыр інінің аузына барып жат. Қашқанды қума. Жорғадан туған жортақ бар, Шеберден туған шорқақ бар, Батырдан туған қорқақ бар. Батырдың бір ісі тентек, Қорқақтьщ екі ісі тентек. Қашпақ болсаң зымыра. Қашып кетсең, шашып кет. Қашпақ, қумақ ерге сьш, Көшпек, қонбақ жерге сын. Қапщаннан тосқан жаман. Тазы қуған қояндай. Тікеннен шошып шоқ басқан. 297
Тізеден келер суга белден төубе. Айға шапқан арыстан, Ашуына болайын; Жауға шапқан батырдыц, Тасуьша болайьш; Үйде калган қорқақтыц, Сасуына болайьш. Өзің қорыкпасаң жау қорқады. Ел көшті, жау жетті деп, Қашуьща болайын. Аюдан корыққан ормавға бармас. Тосылмайтын жүйрік, Шошынбайтын жүрек болмайды. Жылан қуса жолға қаш, Бура қуса жарға қаш. Қапшай қорқайын ба? Аүріккен жерінен, Жігіт қорыққан жерінен. Бұға берсең, сұға береді. Сен тимесең мен тимейін бадырақ көз. Шегірткеден қорыққан егін екпес. Қарап жаткан жыланньщ, Құйрығын неге басасың? Шағайын деп шақпаса, Шошыньш неге қашасьщ? 13 Жалқау өзіне жау. Жалқау жатып ішер, отырып ұйықтар. Жалқау асын жатып ішеді, Қарызға батып ішеді. 298
Жалкауға сөз, шабанға қамшы өтпейді. Жалқаулык жаман ауру. Жалкауға от басы айшылық жол. Жалкауга күнде той. Жалкаудың соры байлығы. Жалқаудың жауы жұмыс. Жалқаулық аздырады, еңбек оздырады. Жалқауға дөулет орнына үйқы береді, Жаманға ақыл орнына күлкі береді. Ақымақ күлкіге тоймайды, Жалқау үйқыға тоймайды. Жалқау көп үйықтайды, іс жақпайды, Жұмыс тапсырса, мойынсьгабай қылжақтайды. Үйықтаған үйқы алады, Үйықтамаған жылқы алады, Еріншек дүниеден құр қалады. Қорқаққа пана болмас қалың тогай, Жалқауга бүгінгіден ертең оңай. Еріншекке есік асу, Жалқауға бұлт жүк. Тұр, тұрдан хабар келсе, Үйқыдан маза кетеді. Жалқау кісі жарым кісі. Үйқышыл жастык тавдамайды. Еріншек дүниеден кұр қалады. Еңбеккор ұйқьвдан ширап тұрады, Жалқау ұйкыдан қирап тұрады. Ерішпекке табалдырық та асу. 299
Жалқау қатьшньщ төсегі жиылмас. Екі желеу, бір сылтау. Диқан вавын жейді, Жалқау арын жейді. Ісі жоқтың асы жоқ. Еңбек мұратқа жеткізер, Жалқау абырой кетірер. Омырауьша отын жарсаң да оянбас. Жаманға жан жуымас, Жалқауға мал жуымас. Жан жоламас жатқанға, Жөргем ілінер жүргенге. Еріншекке күнде ертең. Еріншектің ертеңі көп, Жеңілтектің селтені көп. Еріншекке бүгіннен ертең оңай. Еріншектің ертеңі таусылмас. Ертеңі көбейген істе береке болмайды. Еріншекке жоқ сылтау. Еріншек түске дейін ұйықтайды, Кешке дейін есінейді. Еріншектің колы жетпейді, Үлгісіз нұсқа бітпейді. Жалқау тек жатар, бастан ырысы қашар. Еріншек егіншіден, елгезек масақшы жақсы. Еріншектің ісі екі. Су түбівде ақбалық, Аузыма сал балық. 300
Жалшыта да малшы керек. Түн кезе берген, Түбінде шайтанга жолыгады. Еріншек екі істер, Акыры бармағын тістер. Өлсіз ат сүріншек, Ақымақ адам ерішпек. Ерінбеген емер, Қажымаган жецер. Тілде бар да, істе жоқ. Ac ішіп, аяқ босатар. Сыныққа сылтау іздейді. Жауырды жаба тоқып. Ауырдың үстімен, жещлдід астымен жүреді. Күмісбике күнде ауру. Істемеген тістемейді. Отыр көтенім он ай. Журсең мандырсың, жатсац қалғырсың. Екі себеп, бір сылтау. Аты бал, ісі сал. Қарап отырғанша сағыз шайна. Сылбырдыц сылтауы таусылмайды. Жортқан озар, жатқан тозар. Шапқан озар, жатқан қалар. Шуда жіптей созылган. Аш ішектей шүбатылған. 301
Ит семірсе керіледі. Надан семірсе ерінеді. Айдабол, ас ішкенде пайда бол. Айдапсалдан аз өлер, Көре салдая көп өлер. Таадыц шашы өспес, Айдапсалдьщ малы өспес. Сен салар да, мен салар, Атқа жемді кім салар. Қақпай жатып қоңырауы сылдырлайды. Жан аяр жау жеңе алмас, Ерішпек егін еге алмас. Саудың асын ішіп, Аурудыц ісін істейді. Бағайын десе малы, Ауырайын десе ауруы жоқ. Қаңбақтан қашсац дөңбекке. Мойынға байланған көрі жілік. Аз жұмысты қиывсынсаң, Кқп жұмыска тап боларсыц. Жабайы шөп егінді аздырар, Ерішпектік ерді аадырар. Байы өлген қатын келіншек болады, Кедей болар жігіт еріншек болады. Ецбек етпесең елге өкпелеме, Егін екпесең жерге өкпелеме. Жүріп шаршаған түрып тынығады, Тұрьш шаршаған отырьш тынығады, Отырып шаршаған қалай тьгаығады? Күркіреуі бар да жауары жоқ. 302
Алвіа ndc, аузыма түс. Тоғышардың ту койы қысыр қалады. Шошқа тағаладыд ба? 14 Асыққанның асыгы таяр. Асыққанныц аяғы етегіне оралар. Асыққан жолаушы атьша теріс мінер. Асыгыс түбі кып-қызыл шоқ. Апы кіріп, күпі шығып. Асығу баланыц ісі, Аттандыру ананьщ ісі. Асықпаған артта қалады. Аттьщ жалында, атанның қомында. Асыққан аттылыдан асықпаған арбалы озады. Асыгыстык пен ашудан ақыл күңгірт тартады. Асыққан шайтанның ісі. Асықпаған арбамен қоян алады. Асыққан ойына жетпес. Жүгірген сүрінөді де. Асыққан жетпес, бүйырған кетпес. Сөлдесіне шоқ түскен молдадай. Жеңіл тулақ желге ұшар. Қуантар болсац асық, Мұнайтар болсац сабыр туг. Үшарын жел, қонарьш сай біледі. 303
Сабыр — ақыл серігі. Сабырльшыц бағына алма бітір, Сабырсыздыц бағьша қауға бітір. Сазды хердіц ағашы, Сабырсыз ердің сазасы. Сабыр түбі сары алтъш, Сабьфлы жетер мүратқа, Сабырсыз қалар ұятқа. Сабын кірді ашады, Сабырсыз сырды ашады. Шапшаң жүрсеқ шаң жұқпас. Құлақ естімес, естісе кешікпес. Шашпавдықтан қашпа, Аптығуға баспа. Жаның птытып барама, Жаңа келді Тұржағун. Жерден жеті қоян тапқандай. Шыдамныц да шыдамы бар. Шыдамныц да шегі бар. Қырқьгаа шыдаган, Қырық біріне дё шыдайды. Шыдамдылық куанышқа жеткізер. Тумаган балаға кіндік шеше. Қашпаған қашардьщ уызьша қаратьш. Сасқанда "лөппай" табылмады. Сасқанда аузың табылмас. Асьщсац жақсылыққа асық. Адам асыққаимен Алла асықпайды. 304
Тынбай жүргев тасбақа, Төй-төй басьш түйеден озар.
15 Аңқаудың аузы ашық. Аузын ашса, көмекейі көрінеді. Аңқау азаптан қүгылмайды, Алацғасар мазакгап қүгылмайды. Жалғанға жалқау нанады, не аңқау нанады. Ақшелегі түскендей ақтарылады. Қойын алдьфып, қорасын жабады. Аңқау астындағы атын алты ай іздейді. Шыбын да аңқаудың аузын аңдиды. Аузын ашса сыры көрінеді, Есігін ашса төрі көріведі. Өр ашық ауыздың бір алдаушысы бар. Қой аузынан шөп алмас. Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі. Мащыт, аузыца сащыт. Аңқау андамайды да, алавдамайды да. Аңқау қонақ үй иесін сыйлайды.
305
XXI. ЖАҚСЫ — ЖАҚСЫЛЫҚ, ЖАМАН — ЖАМАНДЫҚ, АҚЫМАҚ — АҚЫМАҚШЫЛЫҚ 1 Жақсыныц жаиы жөннәт. Жақсыда кек жоқ, Кектіде тек жок. Жақсыға жақын көп. Жақсыны көрмек үшін. Жақсыда өкпе болмас. Жаксы да, жақсылық та жалпыға ортақ. Жақсыньщ өзі де жақсы, сөзі де жақсы. Жақсы елдіц мақтаны, Жұпар гүл жердің мақтаны. Жақсы Ай мен Күндей, Жақсылығы баршаға бірдей. Жақсыға жаһан өз уйі. Жақсы келді дегенше, Жарық келді десеңші; Жақсылықтың уытын, Альш келді десеңші. Жақсыға жальшсаң кешірер, Болатты жаяысаң өтер. Жақсыныц аты өлмейді, Жазушыньщ хаты өлмейді. Жақсыда жаттық жоқ. Жақсыньщ үйі мен түзі бірдей. Жақсылық еткен алғыс алады. 306
Ашушаң жақсы болмас, Жақсы ашушац болмас. Жақсы кісі қартайса, Акылынан тавбас; Жақсы ат қартайса, Жүрісінен танбас. Биікке шықсаң көзің ашылады, Жақсымен жолдас болсаң көңілің ашылады. Жақсыда мін жоқ, Жүйрікте сын жоқ. Жақсы ат аяғынан қалады, Жақеы кісі тамағынан қалады. Жақсылык ізсіз кетпес. Жақсы ат пен жақсы жігіт көптікі. Жақсылық жерде қалмас. Жақсының өзі өлгенмен сөзі өлмейді. Жақсыға сөз ереді. Жақсылық жасасаң жасыр, Жақсылық көрсең асыр. Асылды егеу алмас. Жақсы топта танылады, Мырза жоқта танылады. Жақсы оңқай асықтай оңтайлы. Жақсылық біреуден қайтпаса, біреуден қайтадь Асыл айнымас, алтын шірімес. Жақсы жатырқамайды, Аңқау ацдамайды, Өңгүдік тывдамайды. Жақсылықты басьща қыл, Басыңнан асса, досыңа қыл. 307
Жақсы аттың тісін аішш, Жақсы кісініц жасын сүрама. Аласаны атка санама, Жақсьшы жатқа санама. Жақсыдан жаман туса да, Тартпай қоймас тегіне. Жақсыныц өзі кішік, ойы бнік. Амалсыз істеген жақсылық алғысқа татымайды. Жасықтьщ көбінен, Асылдьщ азы артық. Өзі жақсы кісіге, Бір кісілік орын бар. Амандықта қадір жоқ, Алдырған соң білерсің; Денсаулыкга қадір жоқ, Ауырған соң білерсің; Жақсылықта қадір жоқ, Айырлып қалғанда білерсің. Бейнет аяқ астында, Жақсылық ағаш басында. Ат берсең азар, Тон берсең тозар; Жақсылык етсең, Бөрінен де озар. Асыл жаныса өтеді, Жасық жаныса жасиды. Бір бассаң да, жақсылыққа бас. Жақсыньщ жалгасы болса нгі. Жақсы: Желге қалқан, Күнге пана. Шын жақсыда тарлық жоқ, Өділ сөзде зорлық жоқ. ^С8
Жақсы кемітпейді де, кемсітпейді де. Жақсылық қылсаң бүтін қыл. Жақсыны күшінен емес, Ісіяен таны. Жақсылық жайьшда жасқанбай сөйле. Жақсылық сұга батпас, Бір шыгар, тегін жатпас. Жақсылық жүрген жерде, тапшылық болмайды. Ақ сауыттыц жағасы бар да, жеңі жоқ Қас жақсының ашуы бар да, кегі жоқ. Биік таудьщ төбесін көріп, түбіне барма Жақсының атыв естіп, үйіне барма. Ақку құстың төресі, Жалғыз жатып оттамас; Қас жақсыныц белгісі, Қара сөзді жоктамас. Жацбырлы болса, жердің ырысы, Жақсы туса, елдің ырысы. Жорға жолыида тоқтар, Жақсы жөнінде тоқтар. Екі торыныц өзгелігі жоқ, Игі жақсыныц бетендігі жоқ. 2 Жаманға жолдас жақпас. Жаман кісі кекшіл. Жаман өз сыбағасына күлдық етеді. Жаман ісінен көрмейді, кісіден көреді. Жаман өз үйіне өзі қонак. 309
Жаман топ көбейтеді, Алма боқ көбейтеді. Жаман жаньшдағысыв қарақаттайды. Жуастьщ бір аты жаман. Момын жаманныц інісі. Жаман "Ит" десең арланады, "Қаскыр" десең жалданады. Жаманныц аттав қүлағаны да жаман. Екі жаман ауыл болмас, Ауыл болса да, қауым болмас. Бір жаман мьщ қолды ірітер, Бір құмалақ бір қарын майды шірітер. Жагымпаз надан жаудан жаман. Жаманга сырывды айтпа, Сырывды айтсаң да, шынынды айтпа. Жаманнан да жаман бар. Күнніц жаманы кетер, Адамның жаманы кетпес. Шөпте селеу жаман, Адамда тілеу жаман. Жаманныц кесапаты бір шақырым алда жүреді. Осал агаш бүгағын көтере алмас, Осал адам атагын кетере алмас. Қалынга құсьщ түспесін, Жаманга ісід түспесін. Жамавды іске шақырма, асқа шакыр. Балық басынан сасиды, Жаман аяіъшан сасиды. 310
Жапалақ көрсең атып ал, Жамавнан басывды сатып ал. Жаман ашса көрмес, айтса білмес. Жаман ат соқпақшыл, Жаман кісі тоқпақшыл. Жаман адамды жақынға санама, Жаман жолды жақынга санама. Жаман өзі бола алмайды, Болғанды көре алмайды. Жаман адамға мал бітсе, кетпестей көреді; Үсті су болса, кеппестей көреді. Жаман сайға су түссе, Өткел бермес кешуге; Жаман адамға іс түссе, Жаныңцы сұрар шешуге. Жаман сай тасыса өткел бермес, Жаман байыса сусын бермес. Жаман түйе үстінде келе жатып, Жаяуға "БұқІ" дейді. Жаман мерген теке атқан жеріне үш барады. Жаман өкпелеймін деп, сыбағасынан құр қалады. Жаман сырын айтамын деп, птынын айтады. Жаман жамандыгын туған нағашысынан көреді; Сөз сөйлей білмегендігін туған өкесінен көреді. Жаман болар жігіт, Шегіншек келер; 311
Кедей болар жігіт, Еріншек келер. Жаманға: Күн де караңғы, Түн де қарацғы. Жаманға жалынғашпа, Жат та жаныңды қарман. Жаманды көрсең қаша жүр, Қаша жүрсең амансьщ. Жаманның тұзға барғаны — Қызға барғаны. Шапанға таяқ өтпес, Жаманға сөз өтпес. Жаманның өлі жапалаққа жетеді. Жаман еш нөрсе біле алмайды, Жұмсасаң тіл алмайды, Өзі біліп, пайдасын көре алмайды. Қателескеннен қатесін түземеген жаман. Шіріген жүмыртқа. Жамандық жасырылмас. Жарым жігіт жаяу жүріп, тьщ киікті қуады. Жаманныц бір қылығы артық, жағасы жыртық. Жаманға акыл айтсаң, жарға жығады. Жаманға ақыл айтсаң, алдайды дер, Жаман атпен су кешсе, жалдайды дер. Тақыр жерге су төксең, тайғақ болар, Жаманға сырыңды айтсаң, айғақ болар. Жаманның ақылы түстен кейін енеді. 312
Ымыраны бүзбақ, жаманныц ісі; Қатарды бұзбак, шабанныц ісі. Бсекті мақтасаң да тұлпар болмас, Жаманга жан баласы іцкөр болмас. Қарғаныц жүзіне бір кесек, Жаманның жүзі бірге есеп. Түңғиык кара суға, Түйе бойлап шыға алмас; Кім атадан жаман туса, Сөзі оныц пұл болмас. Ескіге жаца өлшеуші, Жаманға жақсы өлшеуші. Жаманньщ тілі ащы. Жамавды ел ішінен жау алады. Жаманныц ақылы көзінде. Сан тимеске сан тиді, Шен тимеске шен тиді. Жамандыкты көп көрген, Жақсы сөзге "Жв!" демес. Аласаны атқа санама, Жаманды затқа санама; Бір сынаған жаманды, Екінші рет сынама. Жаманға мал бітсе, Жақынын танымас. Жаман адамға мал бітсе, Зекет бермес. Жаманға сөз айтсаң, Ақыл таппас жол айтады. Өзі жаман өзгені жақсы демес, Жақсы деуге өзі де жақсы емес. 313
Шөлден шүлен туады. Су тиген өрттей сөнді. Доғал бас, отбасында жоғалмас. Тезекті түртпе, иісі шығады. Күл астында қоламта. Тірі жан — тісті бақа. Түйе үстінен сирақ үйтеді. Боғы ботқа, сідігі сорпа. Жүн жеп, жабағы тышқан. Жамавды жанға санама, Есекті малға санама. Түйе сойса көп кетеді, Жаман өкпе етеді. Жалы барда арыған, Жаман аттыц белгісі; Жаны барда жалынған, Жаман адам белгісі. Қарамай шелек тазармас, Жаман кісі түзелмес. Өтештей ғана өлі бар, Атан жүтін көтермек. Жамавды жіберсе еркіне, Күнде тышар бөркіне. Жаманның аяғы сегіз, бірі шалмаса, бірі шалады. Қазан қолывды күйелейді, Жаман жүзівді күйелейді. Жаманды жақсы десең, бөркі қазандай болады. Жаман адамга жақсы қүрмет жарасп 314
Шабан ат камшыласа да, өрге шаппас, Жаман адам жақсының бабыя -rannac. Бетеге кетеді, бел қалады. Қатқан көнді жібітсең иісі шығады. Жаманға қарғыс болмаса, алғыс тимейді. Кері кеткеннің келіні үрлық қылады. Мысық тілеу. Атъщ шабан болса, дүниенін азабы; Алғаның жаман болса, бүл дүниенің тозағы; Балаң жаман болса, көрінгеннің мазағы. Күріш азса күрмек. Айтқан ауыз, жылаған көз жаман. Жанбаса отын жаман, Жаға алмаса қатын жаман. Қалжырағаннан былжыраған жаман. Жамав тумай жатып шөгеді, Жанбай жатып сөнеді. Тартып үзген шабанның ісі, Өткізіп қуған жаманныц ісі. Етегі жаман төрге шыға алмас, Жеңі жаман ас іше алмас. Жасык пышақ өтпейді, жаныса да, Жаман "Арма!" демейді, таныса да. Өлерменнің көзі жамав, Өзеурегеннің созі жаман. Аты аталмаған жігіттен, аты аталған төбе артық. 315
Жорға жүрісінен пұл болады, Жаман жүрісінен құл болады. Арық малды асырасаң, аузы-мүрнывды май етеді; Жаман адамды асырасаң, аузы-мүрныңцы қан етедД. Жаман атқа жал бітсе, Жанына торсык байлатпас; Жаман адамга мал бітсе, Жанына қоңсы қовдырмас. Жабыны жалды екен деп, сатьш алма, Жаманды малды екен деп, жақьш қылма. 3 Жақсыга жанас, жаманнан адас. Жақсы жаныяа жолдас, Жаман малына жолдас. Жақсының сөзі кепіл, Жаманның өзі кепіл. Жақсыдан қашпа, жамаш-а баспа. Жақсыға сөз батады, Жаманға шөп батады. Жақсыға шарапат, Жамавта кесепат. Жақсыны халық мақтар, Жаманды халық даттар. Жақсы өз басывав көреді, Жаман жолдасьшан көреді. Жақсыға шаң жуымас, Жаманға жан жуымас. Жақсыға айтсаң білер, Жаманға айтсаң күлер. 316
Жақсылық ағаш басывда, Жамандык аяқ астында. Жақсы атган жығылса, Жаман адам табалар. Жақсы атын віақгар, Жаман қатывын мақтар. Жақсының жауы көп, Жаманның дауы көп. Жақсы көргенін, Жаман бергенін айтады. Жақсылық көрсем өзімнен, Жамандық көрсем өзімнен. Жақсылык пен жамавдық егіз. Жақсылық зая кетпейді, Жамандық пайда етпейді. Жақсы кісі қьфқында толады, Жаман кісі қырқында солады. Жақсы ниетіңе келеді, Жаман етіңе келеді. Жақсының жүрген жеріг базар, Жаманның жүрген жері азар. Жақсының алдында жазыларсыц, Жаманньщ алдында тарыларсың. Жаманның қолына бергенше, Жақсьшьщ жолына бер. Жамандық жақын, жақсылық алыс. Жаманныц қойнына жатқанша, Жақсыныц аяғына жат. Екі жақсы қас болмас, Екі жамав дос болмас. Ескісіз жаңа болмас, Жамансыз жақсы болмас. 317
Жақсы мақтанса есебін табар, Жаман мақтанса қатынын сабар. Екі жақсы қосылса, өлгенше дос болады; Екі жаман қосылса, өлгенше өш болады. Екі жақсы қосылса, Бірін-бірі қиыспайды; Екі жаман қосылса, Кец дүниеге сыйыспайды. Жақсыны жамандаса, аруағы асады; Жаманды жамандаса, қүгы қашады. Жақсы жүрген жеріне кент салады, Жаман жүрген жеріне өрт салады. Жақсының күнде бір үйі кеңиді, Жаманның күнде бір үйі кемиді. Жақсыға берсең асыцды, Жақсы сыйлар басывды; Жаманға берсец асынды, Итке тастар басывды. Жаксының кегі жібек орамал кепкешпе; Жаманныц кегі басы жерге жеткенше. Жақсыньщ қасиеті жарастыру, Жаманның касиеті таластыру. Жақсымен жолдас болсаң, несібі жұғар, Жамавмев жолдас болсақ, кесірі жұгар. Жақсының алдьшда ізет, Жаманның алдында күзет. Жақсы аз, жаман көп, Бидай аз, сабан көп. 318
Жақсыға теқ жок, Жаманға ем жоқ. Жаманның жакыны жоқ, Жақсынын алысы жоқ. Жақсының тілі төтті, Жаманның жаны төтті. Жақсыдан бау қалады, Жамавнан дау қалады. Жақсы текшіл, жаман кекшіл. Жақсыда кек жоқ, Жаманда тек жоқ. Жақсыға жармас, жаманмен арбас. Жамандық көрмей жақсылық болмас. Жүйріксіз шабан болмас. Жақсы — орынға, жаман — асқа. Жақсының ойы түссе, күйі түседі, Жаманныц ойы түссе, биі түседі. Жақсы адам алтын басын еңкейтеді, Жаман адам жаман артын тоңқайтады. Міселі абырой сақтайды, Місесіз аруақ аттайды. Жақсыға мал бітсе, агайынға қарасады; Жаманға мал бітсе, Көрінгенмен итше таласады. Жаман адам жақсы болмас, Қанша Қыдыр дарыса да; Жақсы адам жаман болмас, Қанша тұрып қараса да. Жүйрік шабан болады, Мойнынан жал кетсе; Жақсы жаман болады, Қолынан мал кетсе. 319
Қас жақсының белгісі — өз үйінде өзі кұл. Қас жамавның белгісі — өз үйінде өзі сый. Судыц басы бүлак болса да, Аяғы құяр теңізге; Жақсыдан жаман туса да, Тартпай қоймас негізге. Жақсыньщ қайрағаны өтер, Жаманның жанығаны өтер. Арық семіздің бауыры бірдей, Жақсы мен жаманньщ жаны бірдей. Жақсыға жолдас болсаң ісіц бітер, Жаманға жолдас болсац басың кетер. Жаманның берген асьгаан, Жақсыныц берген кеңесі артық. Ақылы асқан жақсыны, алысым деп ойлама; Ақылы жоқ жаманды, Жақыным деп ойлама. Жақсымен жолдас болсаң, Алуа мен шекер Жаманмен жодас болсаң, абыройьща түкірер. Жақсы ашып жер, Жаман басып жер. Жақсы бала ойшыл, Жаман бала тойшыл. Жақсыға айтсаң бітірер, Жаманға айтсаң жекірер. Жақсы сынаумен жарнды, Жаман сынаумен құриды. Жақсыдан жақсы туса, Елдің шьшары; Жаманнан жақсы туса, ЕлдДң шырағы. 320
Кемеңгер кеңес таппай қоймас, Кері кеткен шегіншектеп болмас. Мыц хаман тұрмайды қара пұлға, Бір жақсы болады елге түлға. Жақсысы болса қостай бер, Жаманы болса тастай бер. Жақсының жолы жарық күн, Жаманның жолы көмескі. Жақсылыққа жамандықты, Әр кісі қылар; Жамандыққа жақсылықты, Ер кісі қылар. Жаманның жақсысы өлсе, Адам бармайды; Жақсының жаманы өлсе, Бармағав адам қалмайды. Жаманмен ерегескенше, жақсымен кеңес. Жақсыдан жаман туса, емі табылмас; Жаманнан жақсы туса, теңі табылмас. Екі жақсы қосылса, Қыл өтпейді арадан; Екі жаман қосылса, Қол кетпейді жағадан. Жаман адам кетсе, Дүние кеңіп қалғандай болады; Жақсы адам кетсе, Дүние кеміп қалғандай болады. Жақсы жігіт, досының жайын ойлайды; Жаман жігіт, басыньщ қамын ойлайды. Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын; Жаманньщ жамандығын айт, кұты қашсын.
Жақсымен жүрсец, Жақсымен жақсы боларсьщ; Жаманмен жүрсең, Жын ұрып, бақсы боларсың, Жақсыдан жаман туады, Бір аяқ асқа алғысыз; Жаманван жақсы туады, Адам айтса нанғысыз. Жақсылыққа жақсылық, Өр кісініц ісі дүр; Жамандыққа жақсылық, Ер кісінің ісі дүр. Жақсыньщ басына іс түссе, Ашынар да ашылар; Жаманның басына іс түссе, Бір тулар да басылар. Басқа іс түссе, Жақсы көмек етеді, Жаман күліп өтеді. Жақсымен жолдас болсац, Жетерсің мұратқа; Жаманмен жолдас болсаң, Қаларсьщ ұятқа. Жақсыға қылған жақсылық, Өмірівде тозбайды; Жаманга қылған жақсылық, Бір күнгідей болмайды. Жақсыныц шапағаты тиер тар жерде; Жаманның кесапаты тиер өр жерде. Жақсы жерге жатсаң, Жақсы-жақсы түс көресің; Жаман жерге жатсаң, Жаман-жаман түс көрерсің. Жақсы керісіп отырып келіседі, Жаман келісіп отырып керіседі. 322
Жамандықты көп қуған, Бір пәлеге жолығар; Жақсылыкты көп қуған, Бақ, дөулетке молығар. Жамандық еңбекте де, Жақсыльіқ еңбекте де,
көрген жеріңнен, қаш; көрген жеріңе, жет.
Жақсы жігіт ақылына жевдіріп, іс қылар; Жаман жігіт оңай істі күш қылар. Жақсы жүрген жерін мақтап жүрер, Жаман жүрген жерін даттап жүрер. Қарамықтьщ дәні болғанша, Бидайдың сабаны бол; Жаман елдің жақсысы болғанша, Жақсы елдің жаманы бол. Жақсыдан жаман туса, Жыннан пайда болғаны; Жаманнан жақсы туса, Нүрдан пайда болғаны. Жақсыдан жаман туса — әдет, Жаманнан жақсы туса — ғажап. 4 Ақымақтың ақылы көзінде. Ақымақтың ала-құласы болмайды. Ақымаққа арнап заң жазылмас. Ақымақ атқа мінсе, атасын танымас. Ақымақ атқа мінсе, Атасын басып кете жаздайды. Ақымақ бұзуға бар да, түзеуге жоқ. Ақымақтың айтқаны келмейді, Сандырағы келеді. 323
Акымақ жауынды күні суға түсер. Ақымаққа жылтырағанның бөрі алтын. Ақымақпен астаспа, Ақылдымен қастаспа. Ақылсыз қайрат азап. Ақымақ ойбай салар, Ақылды ойға қалар. Ақымақ бастан ақыл шыкпайды, Ақыл шықса да, мақұл шықпайды. Ақымактык аңқаулықпен дос, Жаңғалақтық жалқаулықпен дос. Ақымақ алғыс алмайды, Алғыс алмаған алысқа бармайды. Акымақ ішкен-жегенін айтады, Ақылды көрген-білгенін айтады. Ақымақ артын ойламас, Аласа суға бойламас. Ақымақ атқа мінсе, өзін төре санар. Ақымакты алдыца түсірме. Ақымакка айтқан сөз, Ағып жатқан сумен тең; Ақылдыға айтқан сөз, Қолға ұстаған тумен тең. Арыстан асқынса Айға шабар, Ақымақ асқьшса анасьш сабар. Арықтьщ сорпасында дәм болмайды, Ақымақтьщ сөзінде мөн болмайды. Акымақтың айты алты күн. Акылсыз жігіт — ауыздықсыз ат. 324
Акылы аздыц азабы көп. Ақылсыз қайрат бас жарар. Ақылы жоқтың арманы жоқ. Ақылы жок адамға, Адырайған көз бітеді; Дуасы жоқ ауызға, Сылдыраған сөз бітеді. Баста ми болмаса, Екі аяққа күш түседі. Бас мүлгісе, аяқ сүрінеді. Ашулы баста ақыл жоқ. Дүние ақылдыга жарык, Ақылсызға тамұқ. Жетесізге айтқан сөз, Желмен бірге кетеді. Санасызға сан айтсаң да, опасы жоқ. Ессізге ерік берсең евдретеді. Есуастан ел сұрама, Есерсоқтан жөн сұрама. Ісі ерсінің түсі ерсі. Есеңгірегеннід есі болмас, Мінгірлегеннің миы болмас. Шақшадай басы шарадай. Өзі қацбақ болсын, Онда қандай салмақ болсын? Өпербақан ұр кеуде, Ақылы жоқ, құр кеуде. Аңқау бөрі қой үркітеді, Ақылсыз адам ел үркітеді. 325
Түбі тесік қазанға, Қанша кұйсаң да толмайды; Ақылы жоқ адамға, Қанша айтсаң да қонбайды. Ақылсыз бас аяққа тыным бермейді, Сөурік айғыр саяққа тыным бермейді. Баста ақыл болмаса, Көз пөстектің жыртығы. Қалпақтьщ қапысы жоқ, Киетін басты айт. Жетесізге сөз өтпейді. Өзің диуанасың, кімге пір боласың? Арсыз күлкішіл, Санасыз күлкішіл. Айтпасаң білмейді, Ашпасаң көрмейді. "Үһ!" десең үшып кетеді, өпсең үмытып кетеді. Ымға түсінбеген дымға түсінбейді. Шақпақ, шақпаққа от берген ақымақ. Алтыннан қьшбат сөз айтсаң, Ақымақ қүлақ аспайды. Әсіре қызыл тез оңар. Дөңгелектің шегі жоқ, Кеңкелестің тегі жоқ. Аузы дөм білмегеннің, Мүрыны иіс білмес. Ақымақ бас аяктың соры. Досың аз, дүшпаның көп болса, жер боларсың; Ақылың аз, ашуың көп болса, қор боларсың. 326
Бидайдың басын көтергені дөні жоқтығы; Жігіттің кеудесін көтергені ақылы жоқтығы. Бір қайнауы ішівде. Ақымақты үйрету — өліні тірілту. Ақымақтың алды-арты болмайды. Ақымақ астан жеріп аштан өледі. Ақылды бақырды да бағалайды, Ақымақ алтынды да қаралайды. Тентектің мақүлын бақ, Ақымақтың ақырын бақ. Тентектің тобасы болмас, Акымақтың обасы болмас. Дүние ақылдыға жарық, Ақымаққа тамұк. Сымбатына сын жоқ, Ішкі сарайында дым жоқ. Акымақтың ақылы түстен кейін енеді. Өлерменнің өзі жаман, Акымактың сөзі жаман. Ақылы алқымынан аспаған. Ақылы аузында, көзі төбесінде. Ақымақ Есекқырғанды Шолпан, Кезкұйрықты лашын дейді.
327
XXII. Ж А Л Ғ Ы З Д Ы Қ , ҚАРТТЫҚ 1 Жалғыз кісі жауынгер емес. Жалғыз кісі жау алмас. Жалгыз жігіт жарымас. Жалгыз бала жат бауыр. Жалғыздың діні қатты. Жалғыздың ісі бітпес. Жалғызға жүмақ та жараспайды. Жаліыз батыр жауга жоқ, Жалғыз жігіт дауға жоқ. Жалгыз мая қайымас, Жалғыз жігіт байымас. Жалғыз ағаш ормаа емес, Жалғыз кірпіш қорған емес. Жалғыз ағаш пана болмас, Жалғыз биеге саба толмас. Жалғыз жігіт би болмас, Жалгыз ағаш үй болмас. Жалғыз ат мініс емес, Жалгыз аяқ жүріс емес. Жалғыз аттьщ пайдасы көп, Жалғыз жігіттің айласы көп. Жалғыз жаңқа жанбайды, Жалғыздың ісі оңбайды. Жалғыз түйе бақырауық, Жалғыз бала жылауык, Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мүңы шықпас. 328
Жалғыз ағашты жағу киын, Жалғыз баланы бағу қиын. Жалғыз иттіц үргені білінбес, Жалғыз адамның жүргені білінбес. Жалғыз біткен дөулетін, Жалғыз айтқан өннің сөні жоқ. Жалғыз тері тон болмас, Жалғыздың сөзі оң болмас. Жалғыз шапқан ат жүйрік. Жалғыз үйдіц тамағы жетсе де, табағы жеі Жалғыз атты жарыстан қалмас. Жалғыздың үні шықпас, Жаяудың шаңы шыкпас. Жалғыздың ісі өнбейді, Жаяудың жүрісі өнбейді. Құдай жалгыз, мен жалғыз. Жалғыз жігіттің басына іс түссе, ақылынан адасады; Сасқанынан қырық құмалақ алып, бал ашады, Жалғыз бала атқа шапса: Шешесі бұтын, өкесі таңын қысады. Қанша жуан болса да, Жалғыз ағаш үй емес; Қанша жақсы болса да, Жалғыз адам би емес. Жарлы болар жігітке, Қазалы мал тап болар; Жалғыз болар жігітке, Бедеу қатын тап болар. Бір карлығаш келгенмен жаз болмайды, Бір сауысқан келгенмен қыс болмайды. 329
Жалғыз шала сәуле болмас, Жалғыз шырақ төубе болмас. Өр бала бір жалғыз. Кедей болар жігіт, Биесін сатып, ат алар; Жалғыз болар жігіт, Ағайынмен ұрысып жат болар. Атадан алтау тусаң да, Басыңа түсер бір жалғыздық. Үй арқада, бала белде. Салт атты, саяу қамшы. Бір де болса, бірегей. Жаманның сөзін сөйлеме, Жалғыздың дауын даулама. Бір кісі мың кісіге олжа салар. Қарғайын десем жалгызымсың, Қарғамайын десем жалмауызымсың. Жалғыз үйдіц қарғасы боққа тоймас. Жанашырың жоқ болса, Жатпен жалғыз жүрмеңіз; Қоштаушыңыз жоқ болса, Біле тұра білмещз. Егіз аттан жығылса, Басын сүйер ағасы; Жалғыз аттан жығылса, Here келер шамасы? 2 Быламық ішейін деген асым ба еді, Тоқсан көрейін деген жасым ба еді. Сексен — жермен жексен. Сексен де сегіз байлық, сегіз жарлылық. 330
Сегізінде баланың тісі түседі, Сексенде ердщ бір-біріне ісі түседі. Алпыс — дер шағы, Жетпіс — мер шағы, Сексен — жер шағы, Тоқсан — шер шағы, Жүз — көр шагы. Алпысқа дейін асыр, Жетпістен кейін жасыр. Алпысқа келгенде, Алты ағаң болсын; Жетпіске келгенде, Жеті інің болсын. Алтыға дейін бала ерке, Алпыстан кейін шал ерке. Кәрілік дуасыз дерт. Көрі, көрінін сөзі дәрі. Көрі бары игі. Кәрі білгенді пері білмейді. Күлге шөккен көрі бура. Көрі кісі де бір, Көріп кісі де бір. Көрі де бір, бала да бір. Көрісі кімнің бар болса, Хаты соның қолывда. Төрінен көрі жуық. Бір аяғы жерде, Бір аягы көрде. Мұртка өкпелеп жүргенде сақал шыкі Сақалга ақ түсті, Көщлге дақ түсті. 331
Сақал текеде де бар. Көңіл қартаймас, көз қартаяр. Көп жасап күміс болғанша, Аз жасап, алтын бол. Шөп те басынан қурайды. Жас арқалағаннан тас арқалаған жевдл. Қарт айнаға қараса, Өзіне көңілі толмайды. Бұрынғының арты бүгінгінің қарты. Бұрышыныц кісісі бүгінгінің кішісі. Қарсы келсе көрілік, Қара нарды шөктірер. Дөме бар да, дәрмен жоқ. Отырса от басында, Көшсе көш басында. Қарт қойнында қалаш бар, Ақылды қария — ағып тұрған дария. Шалдыц сөзі бал. Табақ асымен жарасты, Көрі жасымен жарасты. Жақсы адам қартайса, Жазып қойған хаттай; Жаман адам қартайса, Бықсып жанған шоқтай. Бсік алды төбе болса, Ерттеп қойған атпен тең; Ауылда бір қария болса, Жазып қойған хатпен тец. Жасында ұрышпақ — қартайғавда сүрінш 332
AT қартайса ұрыншақ болады, Ер қартайса үмытшақ болады. Ат қартайса есекпен достасады, Ер қартайса төсекпен достасады. Қартайғанда дүние кісінің көз алдына бітеді. Жас келген сайын жан жақын келеді. Бір кемпір бір кемпірді "Өже" ("Қыз") дейді. Кемпір бала жұбатқанын ұмытып, Өз гөй-гөйіне басады. Алпысқа келген адамныц, Алты түрлі рещ; Айнымайды жылқыньщ, торысы мен күреңі. Көп қарттың ішівде бір бала болса, дана болады; Көп баланың ішінде бір қарт болса, бала болады. Шалдың көзі шалғыш. Көп ортасында көрің болсын. Күні өткеннің күні артық. Қарты бар елдіц қазынасы бар. Ақылды қарт айып іздемейді. Ер қартайса еркі кетер, Өйел қартайса көркі кетер. Адам жас шағында бір бала, Қартайғанда бір бала. Қомдығы жоқ, өркеші жоқ, Нар болғаннан без; Тақымында тайы жоқ, Сал болғаннан без; Жасы жетпей, Шал болғаннан без. 333
Үлкенге жол бер, өзің де қартаясьщ. Ат мініп, атан жетелеп, Келмейді сірә, көрілік; Күтпейді овы көпшілік, сағынып не тарыгыл. Жол жаман болса, Атан да сүрінеді, Атаң да сүрінеді. Отыз тістің қадірін қартайғанда білерсің. Үлкеннің ауырлығы кішіге түседі. Көлдіц аққуы кетіп, қазы қалды, Өмірдің көбі кетіп, азы қалды. Үрының өзіне лайық сойылы бар, Қарттың сөзіне лайық орны бар. Жақсы адам қартайса қазына, Жаман адам қартайса қазымыр. Аз жасаған не білер? Көп жасаған со білер. Үлкенді шақыр — асыңа келсін, Үлкенге күл — басыңа келсін. Инабатты болса өйел көрікті, Сақал жарасса шал көрікті. Бақырауық қоспактан, Мыңқ етпейтін нар артык; Тәрбиесіз жастардан, Өнегелі шал артық. Түйе тайғақ келеді, Табанынан мөр кетсе; Көрі тайғақ келеді, Екі көзден нүр кетсе. Жас екен деп жастыкты сөкпе, Бөрщнің шыққан тегің сол; Қарт екен деп карттықты сөкпе, Бәріңнін барар жерің сол. 334
Қарт адамның қайраты тілінде қалады. Қамқа тон шүберек болар тозған соң. Күн жаумаса жер жетім, Кемпірі өлген шал жетім. Жол үлкендікі, жүк түйевікі. Екі сөйлеген қарияның қадірі кетеді. Қартайдым деп қайіырма. Жас бала бар артывда; Жалғызбын деп қайғырма, Жақсылар бар артыңда. Жарлылық сені қайтейін, Жандай досты жат еттің; Көрілік сені қайтейін, Сөйлер сөзге мерт еттіңӨсетін елдіц қарты қазына болар, Өспейтін елдің қарты қазымыр болар. Шалдьщ өні зармен тынады. Қартайғанда "Етегіңді жап!" деген не сүмдық. Қатарыван қалған көрі жетім. Жаман киім жасты көрідей етеді, Көріні перідей етеді. Жас кезінде үйренсең, Қартайганда көндігерсің; Қартайғанда үйренсең, Көндіккенше көмілерсің. Көр көкірек жігіттен, Ер көкірек егде артық. Бізден айна мен тарақ қалғалы қашан. Асарын асап, жасарыа жасаған. Қарттығыңа мақтанба, мөрттігіңе мақтан. 335
Көпті көрген дана болады, Қартайьга кетсе, бала болады. Қарт адамның көзі жасты: Қайғырса да жылайды, Қуанса да жылайды. Қартайсаң да өлімді ойлама, Елівді ойла. Қажу қартқа да үят. Күнінде асыл десең де, Қартайғанда ер жетім. Жорға мінген жолдасынан айрылар, Көп жасаған құрдасынан айрылар.
Көрі — қалтаң, жас — жалтаң. Көріліктің алды, жігіттіктщ соңы. Су ағар да, тас қалар, Көрі өтер де, жас қалар. Көріге құрмет — балаға міндет. Жастық — жалын, көрілік — кұл. Көріге — құрмет, жасқа — ізет. Жас — көрінің көзі, Көрі — жастың тезі. Жастық көкке, Көрілік жерге қаратады. Жастықта еңбек бер, Қартайғавда дөулет бер. Жастықта да көрілік түр, Байлықта да жарлылық тұр. Көрі келсе — асқа, Жігіт келсе — іске. 336
Жастықта ойға алғанныц қныны жоқ, Қартайғанда ол істіц қнюы жоқ. Атты жасқа сынат, Жасты көріге сынат. Жас жалтануа қашар, Көрі қалывға қашар. Көрі жатса қунайды, Жас жүрсе қунайды. Жастың тілегі, қарттың батасы қабыл. Қария тывдалмаса жігіт шывдалмайды. Дарттың айтқанын істе, Жастың тапқанын тісте. Жастьщ жүрген жері мереке, Қарттьщ жүрген жері береке. Ілгері басар жасты, Кертартпа көрі қайтарады. Асырайтын жас болса, Өлетұғьш көрі жоқ. Жастықта жалыны жоқтың, Қартайгавда төлімі жоқ.
04-
337
ХХШ. ЖЕПМДІК ЖОҚШЫЛЫҚ 1 Оты жоқ жер жетім, Басшысы жок ел жетім, Едінен ауған ер жетім, Тыцдаусыз сөз жетім, Жокгаусыз қыз жетім. Жетім, жетіи демеңіз, Жетімніц ақьш жемеціз. Жетім өз ківдігін озі кеседі. Жетім бала кекшіл. Жетімніц квцілі жарты. Жетім қыздыц жеңгесі көп. Жетім қыадыц алпыс анасы бар. Жетімді жылатпа. Жетімнің қарвы жетеу. Жетіи балаға жеті бидай да тамақ. Жетім бала жеті күлшеге тоймас. Жетімніц жегені желім, ішкені ірід. Жерге түскен жетімдікі. Жетімнід тапқанын нт жер. Жетім жетіге дейін таяк жейді. Жетімге жүгінбе, жесірге кіжівбе. Еекігагімніцбнті ащы, Жетімніц тілі ащы. Ашаршыльпсты квп кврген, Өзі тоймай "Мө!" демес; Жетімдікті көп керген, Үш шақырмай "Ө!" демес. 338
Қаз бен үйректід каяасы кол, Жетім мен жесірдіц шшасы ел. Аталы жетім — арсыз жетім, Аяалы жетім — ерке жетім. Өкесіз жетім — жарты жетім, Анасыз жетім — анық жетім. Жетім көрсең жебей жүр, Жесір көрсең демей жүр. 2 Кедейге көтере алмастай бас береді. Кедей іштегі бұзауды сауда қылады. Кедейдің аты қара жарыста озады. Кедейдің жеті қаңтары бар. Кедейдің қоржыны толса да, көзі тоймайды. Кедейдікі көзеде. Кедейде лебіз болмас. Кедейдің аузы асқа тисе, тісі тасқа тиеді. Такыр кедейдің үйқысы тыныш. Кедейді бөрекелді жүгатады. Кедейдің бір есігі ашық, бір есігі жабық. Кедейдің сүйген тамағын кім береді? Кедейшілік шоқтығы — ертецгі астың жоктыгы. Кедейді тер кысса, Керегесін арқалап тауға шыгады. Жеті кедей жнналғанмен, ортасьшан бір бай шықпас. Лашығы жоқ орданы ацсайды, Желері жок жорғаны ацсайды. 339
Байдың қорасынан жарлының жалғызы жоғалады. Кедейдің ауы жүрмес, Ауы жүрсе, дауы жүрмес. Жүг жеті ағайынды, Содырымен сегіз, Салақпэн тоғыз, олақпен ов. Иман тұрар тоқтыкта, Иман кетер жоқтықта. Кедейдің бақыты үкіде, Үкінің кілті көкте. Жадагайсыз жан қалмас, Жага берсе тал қалмас. Қазы мен қарта жедім, аузымда жоқ, Мақпал мея парша кидім, иівімде ж іқ. Кісідегінің кіндігі аспанда. He атамда, не ботамда жоқ. Барын ортаға салса, жоқшылыққа саналмас. Жей берсе түйе түгіл, тау да таусылады. Жаяудьщ аты ширық, күші — азық. Қайыр сұрап, зекет береді. Қайыршыға қайыршы ермейді. Күні біткен жалшы, көнекті сырттан салады. Алтын табылса, Түйерге түйішпек табылмайды. Азға қанагат, көпке шүкір. Барға мвзір, жоққа саСыр. Кедейлік кемдік емес. Кедейге ақ қалта да бір, көк қалта да бір.
Кедей нан тапса, ыдысын таппас. Кедейліктен кісі өлмейді, Қиналады жан шіркін. Кедейдің кеңесі бітпейді. Кедейге өлең айтқан да шығьш. Кедейдің етегіндегі бидайды, тізесі қағып төгеді. Кедейлігіңді білейін көшіп көр. Кедейдің күні кіжінумен өтеді. Жоқтық ұят емес, Тоқтық мұрат емес. Жоққа жүйрік жетпейді. Жоқтық жомарттың қолын байлайды. Барлардікі жорға-жорга, Жоқтардікі зорға-зорға. Жоқты жонады. Жарлылыгын жасырған байымас. Жарлы байгұс жамалар, Жамалар да қуанар. Жетпес жарлылық басқа қорлық. Жарлыныц бір тойганы шала байығаны. Жарлыньщ жалғыз токтысьш қасқыр жейді. Аса жаман болмасац, Аса жарлы болмассың. Қолы қысқаныц жолы қысқа. Тарыққан талғамайды. Жарлының аузы аққа тисе, мүрны қанайды. 341
Үрерге яті, сығарға биті жоқ. Үштығы түгіл, пүштығы жоқ. Жыртық келіге жамаулы келсап. Келсап қүрыса, келі керектен өзі-ақ қалад Табылмаса таға да қат. Бірі кемніц бөрі кем. Көпке келген себеде, Себелені елеме. Асабасы жоқ асқа жарымайды, Қасабасы жоқ басқа жарымайды. Жалгыз болсац түйе сақта, Жарлы болсаң бие сақта. Жүйрік шабан болады, Мойнынан жалы кетее; Жігіт кедей болады, Қолынан малы кетсе. Өттең үн жоқ, Май болганда бауырсақ пісіретін. Шортанды деген көлге бар, Шортан түгіл шабақ жоқ. Баталы құл арымас, Батасыз құл жарымас. Ескіні жамағавның есі шығады. Tap кнім тозғақ. Кісідегінід кілті аспанда. Қолында жоқ жомарт. Сауыны аздың жазы кысқа. Қысқа жіп күрмеуге келмейдД, Күрмеуге келсе де, байлауга келмейді. 342
Жамау тапқан жарлы болмас, Жугаған шүкіршідікке тоймае. Жуан жіцішкергенше жіңішке үзілер. Жаяу қойшы күніне үш тасады. Аспаншш киіз жауғавда, Сорлыға ұлтарақ та тимейді. Ыстаны жоқтьщ түсіне, Екі қарыс бөз кіреді. Барды балама, жоқты санама. Астық жоқ жылы тіленші қыстайды. Тіленшіге жел қарсы. Еліктіц мойныв оқ кеседі, Ердіц мойяын жоқ кеседі. Ер қольгада мал тұрмайды, Елек ішінде су тұрмайды. Кісі бергені кісіге ырыс болмас. Біреу тойып секіреді, Біреу тоңып секіреді. Құр алгыс азық бодмайды. Етік жамаганды көрдік, Тақвя жамаганды көрмедік. Етігіц тар болса, Бұ дүниеніц кевдігінен не пайда? Қалпақ абзалы мұрақ, Көрпе абзалы едрақ. "Болдым" дегенніц қара жер түбіріне жетеді; "Жвтістім" дегеннів кедейлік сіціріне жетеді. 343
Су жетпейін демейді, Жар жеткізбейді; Ер жетпейін демейді, Мал жеткізбейді. Көтере алмасац қоса арқада. Олай тартса өгіз өледі, Бұра тартса арба сьгаады. Үйіве ұры түскендей. Үйіне ит ніскеп кірмейді. Бір құшақ қу ағаштан бір оқтық шығады. Бай атка мінсе, "Қүтты болсын!" дейді; Жарлы атқа мінсе, "Қайдан алдьщ?" дейді. Жоқты жоқ табады. Жоқты жара деме, Көлеңкеві қара деме. Таста тамыр жок, Тасбақада бауыр жоқ, Суда қаймақ жоқ. Байға жағынамын деп, Жарлыньщ тоқгылы қой зықы шығады. Барға мөзір, жоққа қанағат. Қасқалдақтьщ қанындай қат. Қыс киімін жаз кніп, Жарлы қайдан байысьш; Жазы-қысы жүмыс қып, Мая қайдан қайысын? Қавша білгіш десе де, Адам сүймес малсызды. Жігіттің күйін сүрама, Жұрттан сауыв сауған соң; 344
Малдыц күйін сұрама, Қонысынан ауған сод. Бақыньщ баягы күйі жоқ. Ит байласа тұрғысыз. Қажы бардагы күн қайда? Қаңтарда қалпақ киім болмайды. Аттылыга еріп, тайлының таңы айрылады. Жұрт жұтаса жұгық. Кедей елдіц кош басшысы көп. Жарлы кісі бай болса, Көтін қоюға жер таппайды; Бай кісі жарлы болса, Бетін қоюға жер таппайды. *** Аш атасын танымас. Аш адам Қүдайын ұмытады. Аш адам үрысқақ, Ақсак кой тырысқақ. Аштыц ақылы астан өрі аспайды. Аш ақылымен тоқ болмайды. Асы жоқ үйге ит те кірмейді. Аштық ас тавдатпайды. Аштыц ақылы тамагьшда, Жаяудың ақылы табанында. Ашарппллықта бай баласы бұрын өледі. Аш ауыл айранды бұрын ішеді. Аш көп жер, ашулы көп сейлер. 345
Қарвы ашқан көрі дауын даудайды. Қарны ашқан қараша үйге шабады. Қарны ашкан қазанға қарайды. Қарны ашқанға қара талқан майдай көрінеді. Қарны ашқанға қара нан май татыр, Шөлдегенге қара су бал татыр. Бір ауылда бір үй аш болса, бір ауыл аш болады. Бір күн қарны ашқаннан, Қырық күн ақыл сүрама. Адасқанға жұлдыз Айдай, Қарны ашқанға көже майдай. Аш отырып ас таңдайды, Жаяу отырып ат тавдайды. Товдықта жараспаған, Аштықта қараспайды. Ашқа қазан астырма, Тонғанға от жақтырма. Тоқ адамды ұйқы басады, Аш адамнан ұйқы қашады. Аштан өлген кісінің моласы жоқ. Аш бала тоқ баламен ойнамайды, Тоқ бала аш болам деп ойламайды. Ат қадірін білмесец, Жаяушылық берсін жазавды; Ac қадДрін білмесец, Ашаршылык берсін жазавды. Ашаршылықта түйенід сіцірі де төтті, Тоқшылықта қозыныц құйрығы да қатты. Ашаршылыкта жеген қүйқаньщ дөмі ауыздан кетпес. 346
Тоқиімлықга жеген тоқпан жілік, Ашаршылықта көзіңнен бір-бір ұшар. Тауда туған баланыц, екі көзі таста; Ашаршылықта туған баланың, екі көзі аста. Ашты кусац да қүмалақ шықпас. Ac қадірін білмесең, Ашаршылықта білерсщ; Ат қадірін білмөсең, Жаяушылықта білерсің. Үлкен жау — өңеш. Аш адам алты көрпе жамылса да ұйықтай алмайды. Татқан да бір, тойган да бір. Тіске кірген етке қарын тоймайды. Мойны ырғайдай, биті торғайдай. Аш алгырт, тоқ бейғам. Аш не жемес, тоқ ие демес? Аш қадірін тоқ білмес. Аш адамға бір атан жүк те аз көрінер. Шуда жіптен бау таққан жидең құрысьш, Сары майдан деметкен кеудец қүрысыв. Тоқ адам тойшыл, Аш адам арманшыл.
347
XXIII. ДЕНСАУЛЫҚ, ДЕРТ КЕМТАРЛЫҚ, ҚАЙҒЫ, АЖАЛ 1 Денсаулық — зор байлық. Бірішпі байлық — денсаулық, Екінші байлық — ақ жаулық. Үшінші байлық — он саулық Өуелгі байлық денсаулық. Лұқпан мың жасаған. Аманат аман сақтайды. Төні саудың жаны сау. Жұмыры бардың гұмыры бар. Тазалық саулық негізі, Саулық байлық негізі. Сау төрде, ауру көрде. Жарлыньщ байльпы — денінің саулығы. Аман болса бұл басым, Тағы шыгар бұл шашым. Басы аманныц малы түгел. Бас аманда мал төтті, Бас ауырса жан төтті. Он екі мүшең сау болса, Қара басың ханмен тең. Бауыры бүтін, басы аман. Тыныш қүлақ, сау бас, Бас сауывда аулақ қаш. Мың күн жұмақтан, Бір күнгі тірлік артық. 348
Құр атка мінгендей. Құланньщ құлағында ойвап. Деніц сау болса, жарлымьш деме, Жолдасың көп болса, жалғызбын деме. Денсаулық ғанибет, Сырқаулығы болмаса; Ер жолдасы қатыны, Ак жаулыгы болмаса. Аурудың алдын ал. Жұғын бар жерде шыбын бар, Шыбын бар жерде шыгын бар. Ластың досы шыбын. Садақаңцы сауывда бер, Ауырған соң пайда жоқ. Тіріде жанға тыным жоқ. Сау болса жаным, Сөз емес дүние — малым. Аруанаға жүгідді арт, Белі талмастав бұрын; Денсаулыктьщ қадірін біл, Науқастанбастан бұрын. Аяқ — азамат, Қол — мүлік, Бас — сандық, Тіл — кілт. Дөтке қуат. Екі дүние — бір қадым. Бастан құлақ садақа. Нас басқанды бит басады. Өліп өскен малға сүйін, Өлмей өскен басқа сүйін. 349
2 Ауру кірді — өлек кірді. Аурудьщ да атасы бар. Ауру астан. Ауру өлімнің алғашқы елшісі. Ауру олімніц түрткісі. Ауырған азап шегеді. Ауру қадірін сау білмес. Ауру желмен кіріп, термен шығады. Ауру жан иесіне төтті. Ауру атанды да жығады. Ауру өсиеті ізгілік болар. Азған денеге ауру үйір. Ауру өле-өлгенше жанван дөмелі. Ауырьш тұрдым — аунап турдым. Ауру өледі, кепіл төледі. Ауру кісі күлкі сүймес, Ауыр жүкті жылқы сүймес. Ішкі дерт сыртқа шықпай коймайды. Ауырғав кісіге бал да ащы. Жөргекте жабысқан ауру влмей қалмас. Аурудьщ жақсысы жоқ, Дөрінің төттісі жоқ. Көзі ауырган Күнді көриейді. Асқьшған ауру насырға шабады. 350
Сынықтан өзге аурудың бөрі жүғады. Ауру жүйкені бұзады, Жүйке үйкыны бүзады. Ауруцы елемеген өлер, Дауды елемеген твлер. Ауырса кім азбайды, Жарлы болса кім тозбайды? Біреудің көзілдірігін киген, Өз көзін бүлдіреді. Ауру азығымен. Ауруды жасырма, өшкере қылады, Өлімді жасырма, масқара қылады. Қай жеріц ауырса, жаныц со жерде. Мешелден жөтел кетпейді. Бас ауырса жан қорқар. Іші кеткеннің арты білер. Көкірек ауру күле өлер. Түмаудьщ түбі құрт, Тұманньщ түбі жүг. Күніц түман болсьш, Ауруың тұмау болсын. Елемеген ауру жаман, Ескермеген дау жаман. Жаны ашымастың қасында басыц ауырмас Тісі ауырғанныц кецілін сүрамайды. Қайталаған дерт жаман, Қайта бүзылған серт жаман, Ауру шықпаған жаннан дөмеді, Жалқау бітпеген малдан дөмелі. 351
Дос-жаран ауырып қалғанда, Елемей селсоқ жүрерсің; Өлекке ауру салғанда, Қадірін жанның білерсід. Шықпа жаным, шықпа. ' Аурудьщ зардабьш ауру баққан біледі. Арық семіреді, Ауру жазылады. Батпавдап кірген ауру, Мысқалдап шығады. Қотыр қолдан жүғады, Таз тақиядан жүғады. Қырын алған қырқьгада таз болады. Сынык арба көп көшер. *** Сөтін салған ауруға, He болса, сол ем. Аурудьщ емі — саудың сөлемі. Ауруға емші көп. Сүрап алған аурудьщ емі табылмас Тер шыкпаған аурудан дерт шықпайды. Емнің алды ецбек. Демі бардың емі бар. Бақсыға ауруды қаратсаң, "Пақыр — дейді, Қара ешкініц өкпесімен қақтыр",— дейді. Аурып ем іздегешпе, Ауьфмайтьш жол іаде. Ауруды өткізіп алсаң, Төуішсө өкпелеме. 352
Емнен жаман жазыла бастаса, Жаксылыгыңды үмыта бастайды. Науқастың беті бері қараса, Шақыртпай тәуіптің өзі келеді. Басы ауырған бақсыга барады, Даулы жақсыға барады. Сабырсыз бақсы, Жолда отырып бал ашады. Таз дәрі тапса, алдымен өз басын емдер еді. Ауру азайса төуіп ауырады. Тәуіптің жақсысы; Ауруға ауру қоспаганы. Төуіптік таздың қолынан келсе, Алдымен өз басын емдер еді. Өз қотырын өзі қасиды. Лұкпанның өз емі өзіне қонбайды. Кепшіксіз бақсы болмас. Бақсының емі өзіне қонбайды. Иесіз ауруды жалгыз бақсы багады. Көзің ауырса, қолыңды тый, Ішің ауырса, аузывды тый. Ебептен себеп, Балшықтан — мұрат. Көнені керек етпесең, жаңа табылмайды, Байлауды керек етпесең, жара жазылмайды.
353
3 Бір басқа бір көз. Соқыр көбелекке тең. Соқырдың тілегені екі көзі. Соқырдың арманы көз. Соқыр көзіне сенбейді, қолымен көреді. Соқыр сезгіш, саңырау көргіш. Соқырға көрсет, кереңге естірт. Гауһардың қадірін соқыр қор кылады. Қитар бір затқа қарап, екі нәрсе көреді. Таз өңгі, соқыр қиық, Бүйықта бар аз қиық. Соқыр көргенінен жазбас. Соқырдың қожасы құлағы, Ақсақтың аяғы таягы. Соқырдьщ қолына түспе, Сақыраудың астына түспе. Садырау бас десе, қүлақ дейді. Саңырауға сәлем берсең, "Атаңның басы",—дейді. Керең екі күледі, Керең адамныц аузына қарар, Соқьф адамның даусын тыңдар. Кещеге бөрі күлкі. Өмірі зақым жылқы бақсын, Үзеңгісін үзын тақсын. Керең кемітсе де, семіртсе де күледі. 354
Туа мүкіс қозғалмас. Соқырдан қарауыл қойсаң, Жұртынды жауға алдырар; Наданнан қарауыл қойсац, Еліңді дауга алдырар. Ақсақ көп жүреді, Соқыр көп көреді. Ақсақтьщ ақырын бақ. Атьщ жоқ болса, аяғьща мін, Аяғьщ жоқ болса, таяғыңа мін. Сақау алыстан сайрамаса, Үйіне жеткенше дауысы шықпайды. Тегін кісі таз бола ма? Тақырбас тазды күндейді. Тақырбастан тарақ сүрама. Таз тазға келер. Таздың барар жері бөрікші. Таздан тарақ сұрама. Таз басқа кайызғақ түрмайды. Таздың басынан емге бит таппассың. Таз өңгі, соқыр мөңгі. Таз ашуын тырнаумен алады. Жартаста шөп болмайды, Айнатазда шаш болмайды. Тазша бір іс істейді, Құдай оны қолдаса. Ойдағы таз аз ба еді, Қырдағы тазды мында өкеп? 355
Өжептәуір өн еді, Пүшық мүрын бүлдірді. Пұшыққа айна ұсынсаң ашуландырасың. Кемтар керілмейді, мал-дүниеге берілмейді. Жақсы таз басын жасырмайды, Жақсы қатын асын жасырмайды. Арқалаған ақсақ соқырды жолға салады. Аяғы үлкен сиғанын киеді, Аягы кіші сүйгенін киеді. Ақсақтың аяғы жетпесе де, таяғы жетеді. Қара көзден нұр кетсе, Жарық күнің түн болар, 4
Бұл дүниенің кұсасы, О дүниеге кетпейді. Күйесіз қазан жоқ, Қайгысыз адам жоқ. Қайғының жолы құлама. Қайғыныц уытын қуаныш алады. Қайғы қартайтады, Қуаныш марқайтады. Қайғыдан жан шіриді, Жан ауырса, төн шіриді. Жан ауырса, төн азады, Қайғы басса, жан азады. Сырқат тән жарасы, Қайғы жан жарасы. Қайғың қара көже болсын. Қазаны басқаның кайгысы басқа. 356
Қайғысыз қара суға семіреді. Қайғысыз ішкен қара судың қаймағы бір елі. Қайғылының қайғысын, Қабагынан білерсің; Жарлы мен бай кісіні, Тамағынан білерсің. Қасапшыга мал қайғы, Қара ешкіге жан қайғы. Сырты бүтін, іші тутін. Шертер күй — шығар мұң. Уайым — ердід қорғаны. Қайіы жоқта қайғы болды, Қайьгаатамның өлгені. Байтал түгіл бас қайғы. Тат темірді, қайғы адамды кеміреді. Түздегі май ішеді, Үйдегі зөр ішеді. Түздегі май құсса, үйдегі қан құсады. Қайғың болса досыңа бар, Қарныц ашса қосыца бар. Қайғың болса ханға бар, Қарныц ашса байға бар. Қайғыны қайраткер жеңеді. Қас бекзаттың белгісі — Қайгысын жүртқа сездірмес. Қасық асым — қайғысыз басым. Уды у қайырады. Діңкелеген дәрменсізге мүңыггшағады. 357
Әркім өз мұңын айтады. Аштыц ақылы болмас, Тоқтың кайғысы болмас. Ойлының алдында көкірек керме, Жазасына ұшырайсьщ; Қайғылының алдында қарқылдап күлме, Назасына ұшырайсың. Рахат іздесең, бейнетінен қорықпа, Қуаныш іздесең, қайғысынан қорықпа. Өз басына іс түспеген, Өзгеніи қайғысын білмейді. Гүлсіз болса жер мүвды, Күлкісіз болса, ел мүңды. Қайрат қыран, қайғы жылан. Қайрат деген қыран бар, Қайғыға тізгін бермейтін; Қайғы дейтін жылан бар, Өзекті жаіып өртейтів. Рахат пен кайғы егіз. Қайғысызга қара су да ас. Күйікті күлкі сүймейді. Жаман ердіц қайгысы, Өз отының қасында; Жаксы ердіц қайғысы, Ауылыньщ басында. Күйікті жан кірпік ілмейді. Қара мойынға қара моншақ. Уды у алар. Апат айтып келмейді. Түтін түтеткен ыс жүтады. 358
Ботасыз іңген боздайды, Баласы өлген ананыц, Қайғы-шерін қозгайды. Ашудың ақылы болмас, Токтыц кайғысы болмас. Адам баласы зарыға бермейді, Ит баласы зорыға бермейді. Сарацга мал қайғы, Сардарга жан қайгы. Қайғылы қаралыны жебеу лөзім, Адам баласы қайгысыз болмас, Қайгысыз адам адам да болмас. Ауыр жүкті нар көтереді, Ауыр кайғыны ер көтереді. Қарғыс жеті атага жетеді. Аз кайғыны ас басады, Көп кайғыны дос басады. Жыласа кімнің аузы қисаймайды? Бауыры жыртық жылауға келеді, Бауыры бутін сынауға келеді. Бауыры бүтін пенде жоқ. Қырсыққанда қымыран шіриді. Мың қайғы бір борышты өтемейді. Күн түскен жерге көлеңке де түседі. Қайгы шеккен жігіттің шерін: не бала сүю, не лашын шүю тарқатады. Біреу суға жете алмадым деп "Аһ" ұрады, Біреу судан өте алмадым деп "Аһ" үрады. Тұкғы бүгін түлпар жоқ, Қанаты бүтін сүңқар жоқ. 359
Жаман еркек қайғылы, Өз отының басында; Жақсы еркек қайғылы, Отаньгаьщ басында. Сіркесі су көтермейді. Жүрек дертін Төңірі де жаза алмайды. 5 Өлім ұзақ жолдьщ алысы. Өлдіқ Мамай қор болдың. Өлім кезек, дау қонақ. Өлімнен басқаның ертесі жоқ. Өліспеген көріседі. Өлмек бар, тірілмек жоқ. Өлімнен қорықсаң өлерсің. Өлі тілін тірі алмайды. Өлгеннің соңынан өлмек жоқ. Өлімнен басқаның бөріне асық. Өлім бардың малын шашады, Жоқтыц артын ашады. Өлер бала молаға қашады. Өлім жөнінде көп айтса, Тірінің берекесі қашады. Өлі жебемей тірі байымайды. Өлсек көріміз бір, Шықсақ төріміз бір. Өлгенде көрің кең болсын, Тіріде үйщ кен болсьш. 360
Өлмеген өлі балыққа кездеседі. Өзекті жанға бір өлім. Өледі дегея пақырыц, Өгіз мініп келіп тұр. Өмір барда қаза бар. Өшпейтін өмір жоқ, Сынбайтын темір жоқ. Өмір озады, ажар тозады. Өзі жоқтың көзі жоқ. Өткен қайтып оралмас, Өлген қайтып тірілмес. Өлмеген қүл алтын аяқпен су ішер. Өжет адам өлімді жеңеді. Өжет адам өлімнен қаймыкпас. Өлушінің ажалы жетпесе, Өлтірушінің кұрыгы жетпейді. Өлмеген құлға, Құдай-ау, Болып та калды, мынау жаз. Орта жаста өйелің өлмесін, Орта жолда атьщ өлмесін. Орнында бар оңалар. Ажал ажарға қарамайды. Ажалды киік адырға кашар. Ажалды киіктің аяғы тыным таплас. Ажалды тышқанға аш мысық тап келер. Ажалды қарға бүркітпен ойнайды. Атқыштан ажал қашады. 361
Ауруын жасырған ажалынан бұрын өледі. Ерлік өлім ерді көбейтеді. Ер жшт үйде туып, түзде өлер. Ер жігітке өлім бар да, қорлық жоқ. Тозбас соғылмайды, Өлмес жаралмайды. Ер бір рет өледі, Ез мьщ рет өледі. Батыр өлсе аты қалады Үргелек өлсе, артывда несі қалады? Үргелек бүрын өледі. Ерлік өлім қадірсіз өмірден артық. Қорлық өмірден ерлік өлім артық. Ерлік өлім өлмейтін өмір. Қорқақ күнде өледі, Жолдастары күнде көмеді. Өлім тіршіліктіц елесі. Өлі тірінің азығы. Тіршілік тұтамдап таусылады. Кебін киген келмейді, Кебенек киген келеді. Өмір барда өлімді айтпа. Жетесіз батыр тез өлер. Үйге кірген қүр шықпас, Көрге кірген тірі шықпас. Жұрт өлгенге келмейді, Артында қалғанға келеді. 362
Елшіге өлім жоқ. Қартайып өлсең қапың жоқ. Туғанда алтау едік, Өле-өле жетеуміз. Айы жеткен айьгада, Күні жеткен күнінде. Жау болжаусыз, ажал болжаусыз. Қайда барсаң да Қоркыттьщ көрі. У ішкен бір өледі, Ант ішкен мың өледі. Мысықтың өлімі тышканға той. Біреу өлмей біреу күн көрмейді. Ажалды өле ме, ауру өле ме? Тумақ болса, өлмек бар. Өкесі өлгенді де естіртёді. Жасыратын несі бар, Жанүзақ би өліпті. Көресівді көрмей көрге кірмейсің. Ноқталы басқа бір өлім. Қырық жыл қырғын келсе де, ажалды өледі. Біреудіц ажалы оттан, Біреудщ ажалы судан. Бірге тумақ болса да, бірге өлмек жоқ. Жылаганмен өлген кісі тірілмейді. Азын ашпай жарлы өлер, Көбін апшай бай өлер. 363
Торқалы той, топырақты өлім. Ай далаға атқан оқ ажалдыға тнеді. Екі ауру бір келсе, ажалыңның жеткені. Ескі жүрттъщ қадірін көшкевде білер, Қас жақсының қадірін өлгенде білер. Жорғаның қадірін желгенде біледі, Жақсыныц қадірін өлгенде біледі. Көк темір көре өлтірмес. Ауруды елемеген өледі, Дауды елемеген төлейді. Айналдырған ауру алмай қоймайды. Өзірейіл барда, жаным бар деме, Өуеде бұлт барда, малым бар деме. Жеткіншектен айрылған, Жер таянбай тұрмайды. Біреуге өлім тілегенше, Өзіңе жүрім тіле. Ажалдан қорықпа, аңнан қорық. Мың күн жанған шырақ бір күн сөнеді. Туғаныңды көргенім жоқ, Өлгеніңе жыламаймын. Үйқы өліммен тең. Бакыттыньщ қасы өледі, Бақытсыздыц досы өледі. Өлімніц овдысы жоқ. Өлтенге өкпе жүрмейді. Ақыл дария білгенге, Бұл дүние жоқ өлгенге. 364
Желге ұшқан ебелек, Орға түспей тынар ма? Отқа асық көбелек, Өліп тыебай шыдар ма? Зорлықшыл зорлықтан қаза табады. Иманды адам айт күні өледі. Өлік шыққан үйдің, табалдырығында жолбарыс жатады. Өлінің түсі суық. Көрінің бөрі өледі, Жастардыц ажалдысы өледі. Өлместі Құдай жаратпас, Сынбасты ұста жасамас. Кісісі буынып өлген үйде, Жіпті ауызға алмайды. Атасы өлсе, асқар тауыньвд күлағаны, Анасы өлсе, ағар бұлагының суалғаны. Сен дүние, молға сүқтанасың, Ажал саған сүктанады. Төбе би төрде өледі, Ит ошақтьщ басывда өледі. Ағасы өлсе, оң қанатыныц қайрылганы, Інісі өлсе, сол қанатыньщ қайрылғаны. Тал бесікке түскен жер бесікке де түседі. Той өнмен ажарлы, Өлім өксумен азалы. Өлімнің егізінен сақта. Ат өледі, ер қалады, Адам өледі, жер қалады. Ажал айтып келмейді, Бір адамға екі өмір, Тағдыр, өсте бермейді. 365
Ноқталы басқа бір өлім, Ақыры бір күн келмей ме? Ажалдың соққан дауылы — Өмірдің шамы сөнбей ме? Өлгенге қайтып келмек жоқ, Өлгеннің артынан өлмек жоқ. Өлгеннің жаманы жоқ, Тірінің аманы жоқ. Өмір арты бала, кұлдық арты өлім. Түйесі өлген жұртта қалады, Баласы өлген жұртқа ереді. Ащпының өлімі ауда, Сушының елімі суда. Қара шаштың ақтығы — бір өлімнің кақтк Тіріде жылы қарамас, Өлгенде жоқтап жыламас. Азалы алты қатын, Өрқайсы өз байын жоқтайды. Жалмауызға да жан керек. Ажалда жаңылыс жоқ. Ажалдан ақша беріп қүгыла алмайсың. Өмір өзівдікі, өлім өзгенікі. Кеудесі басқаның жаны басқа. Ата өлсе де, көде өлмейді. Өлгеннің жазасын көмген берсін. Тумақ хақ, өлмек хақ. Тумақ парыз, өлмек міндет.
366
XXIV. ПӨЛЕ, ДАУ, ҮРЛЫҚ, ДҮШПАНДЫҚ 1 Пөленің алды қар, арты дауыл. Пөледен машайық қашады. Пөле қуған пәлеге жолығады, Жала қуған ждлаға жолығады. Ермек қуған пәлеге жолығады, Еңбек қуган қазынаға жолығады. Сөз қуған пөлеге жолыгады, Шаруа қуған олжага жолығады. Пөле қайда деме, аяқ астында. Пөлелі жерді баспа, бассаң саспа. Пөлелі жерге бармаіъщды тықпа. Үндеместе пөле бар, отбасында шала бар. Үндемеген үйдей пәледен кұтылады. Дау айтыс, барымта қайтыс. Бір дау бір дауды қуады. Айтысқан соц дау емес пе, Алысқан соң жау емес пе? Жер дауы мен жесір дауы бітпейді. Дауға барсаң бірің бар, Жауға барсаң бәрің бар. Дау арылмас, алтын шірімес. Дау қырық жылда бітсе де, қыршын біттім дер. Дауыц жоқ болса, кепіл бол. Бір дауда екі күвә жок, Бір істе екі жаза жоқ. 367
Бір қазаға екі жаза жоқ. Бір қазаға екі жаза жоқ. Қарау — нопсінің қүны. Жаманның көвдлін ауласац да, дауын даулама. Тілеп алған бөгелек, Өзіце де сол керек. Тамыр түбі дау, Құрдас түбі жау, Ит құтырса иесін қабар, Дау құтырса биін табар. Барымта қайтыс болмай, дау айтыс болмайды. Ала жібін алмасаң, Даудың менде несі бар? Ел шетіне қонбасам, Жаудыц менде несі бар? Көштің байсал тапқаны, Көк орайға қонғаны; Даудың байсал тапқаны, Төрешіге барғаны. Барымта алған мал емес, Қуып алған құн емес. Оқтаулы мылтық бір күн түрса, өзі атьи Айыбы бар адам кеңестен қалмайды. Өр тірлікке төнер бір зауал бар. Қаралығы күйедей, Қараунымы түйедей. Бірдің кесірі мыцға, Мыңның кесірі түменге тиеді. Қылыш түбі ұрыс. 368
Үрыс бар жерде ырыс жоқ. Кезеген аяк боқ басар. Куөлі істі куө табар, Куөсіз істі күмөн табар, Одан болмаса, иман табар. Көрген жоқ болса, естіген куө. Айғақтың тазасы күнәні мойынга салар. Төубеден соц күнө жоқ. Пөленің басы бұрылдан. Туган мен туган табысады, Тумағанға пөле жабысады. Жанын аямаған жау алады, Малын аямаган дау алады. Дау төрт бұрышты, қамшы екі бұрышты. Зекетсіздің малы арам, Тілсіздің дауы арам. Мөрт келмей жұтқа, Қазы келмей дауға барма. Дауды шешен бітірмейді, шебер бітіреді. Басы дауда, малы айдауда. Талақша жабысты. Күнге қарағанның көзі қарыгар. Жазасын тартпайтын жамандық болмайды. Үрыс ьфыс қашырар. Көргенді күштеген жецер. Қырсық қырық ағайынды. Сауга сұраймын деп дауга қалыпты. 369
Екі макүл дауласса, Сөздері аскар ада таудай болар. Жамавдык қылсаң пөле күт, Бөріне де зауал бар. Азаптав қашсаң дозаккд. Өз айғағы өзінде. Бір нақакты күйдіргеннен, Он қылмысьпыны агартқан артық. Ерден елтірі даулап алсаң да оласа. Сезікті секіреді. Жортушыньщ басы жолда қалады. Кірмеске кіріспе, басыц қалар ішінде. Жаба берсе ясаланы, Жаладан жұғын қалады. Қысасқа — қан, окысқа — жан. Жазыққа — жаза, айыпқа — өнжі. Айран ішкев қугылады, Шелек жалаған тугылады. Кісіге қарсы ұстаған қара пышактьщ ұшы қарыс ұзарады. Amy үстівде ант жүрмейді. Ант ішкенніц үйіне барма, айрандай жүгаді Ант бүэтан оцбайды, Салт бұзған сорлайды. Сау басына сақина тілеп. Өз қорлығыңнан жат қорлығы. Үзында өшім, қысқада кегім жоқ. 370
Кісіде ақың кетсе де, хақың кетпесін. Мен саған жауырынмын ба? Пышақ жаны қайрақ. Алты бақан, ала ауыз. Аш пөледен қаш пөле. 2 Үрлық түбі қорлық. Үры карының серігі. Үры — қасық, ел — теңіз. Үры бір түнде бай, бір түвде кедей. Үрыға мал құтаймас. Үрының қатыны өзіне лайық. Үры өле-өлгенше ақпын дейді. Үры түн асқанша, Бөрі қыр асқанша. Үры ұрлығын қойса да, ұры аты қалмайды. Үрыньщ үйі көп. Бірінен алады, біріне береді. Үры қосыларда ауыз жаласады, Айрыларда итше таласады. Үрысы күшті болса, иесін сабайды. Үрыны қарақшы ұрлайды. Үры күндіз босқа үйықтамайды. Үры тойғанша жеп, өлгенше қарғанады. Үрыньщ ойында дар ағашы жүреді. 371
Үры өз малыв жейді. Үры басынып ұрлайды. Үры басқаның малын жейді, Өзінің арын жейді. Үрлықтьщ соңы қоңыраулы. Үрлығьща көнсем де, қорлыгыңа көнбеймін. Үры малға байымайды, Қомағай асқа жарымайды. Үры бүлікке күмар, Шыбын шірікке кұмар. Үрымен жақын болсаң, ұятқа қаларсың, Бөрімен жақын болсаң, қораға шабарсың. Үрлық қылсаң жалғыз қыл. Екеу болса, бірі айғақ. Үры жете алмайтын жаудікін алады, Соңынан қуа алмайтын жаяудікін алады. Жаман ұры жақындағысын қармайды. Ақылды ұры өз аулын ұрламас. Абыройлы болар жігіттің, алғашқы ұрлығы ашылар. Атақты ұры аштан өледі, Атақсыз үры қабьш толтырады. Арам жесең тойғаныңша же, Үрлық қылсаң, өлгешпе қыл. Сұк семірмес, үры байымас. Мешкей семірмейді, ұры байымайды. Атъш алдырған ерін жоісгамайды, Басын алдырған шашын жоқтамайды. Балалы үйдің үрлығы жатпас. 372
Білген кісі ұрыны пақыр дейді, Білмеген кісі ұрыны батыр дейді. Ашыққан ұры — аіцынған долы. Бара жатқанның балтасын, Келе жатқанньщ келтесін коймаған. Алдырар күні жаздырар. Жең ұшынан жалғасқан. Кебіс ұрлаған бір кісі, Күмөнді болар мың кісі. Бір еткенді екі етесің, Екі еткенді үш етесің, Үш еткенді өдет етпей, не етесің? Бұзау үрлаған өгізді де ұрлайды. Түйе ұрлаган да ұры, Түйме ұрлаган да ұры. Бұйдалы түйені ұрлау үшін, Өуелі сабақты жіп ұрлап көр. Біреудіц жоғьш біреу, Өлец айтып жүріп іздейді. Елді жерде үры бар, Таулы жерде бөрі бар. Өзі ұры, біреуді ұры дейді, Өзі қара, біреуді қара дейді. Жалаңаш кісіні ұры тонамайды. Мен үрлық қылған күні Ай жарық болдь Үрлықпен келген ет ұзақ қайнайды. Жазалы үрьгаьщ бір беті қара, Жазалы айғақтьщ екі беті қара. Жортуылшыньщ басы жолда қалады. 373
Адам тілінен жазады, ұры — ізінен. Үрыға мал көп. Жортуылшы жолдасынан көреді, Үры — серігінен. Үсталмаған үры емес. Тентек қашса, биі бар, Үры қашса, үйі бар. Алушыны авдушы жеңер. Ащырт бөрі қой үркітеді, Ацгал ұры қолға түседі. Ауыл үйдің моншағын, Күндіз үрлап, түнде тақ. Қасқыр мен үры мінездес, Екеуі де түвді андиды; Бұлбұл мен гүл мінездес, Екеуі де күнді аңциды. Бармак басты, көз қысты. Айтып істеген ұрлыктың айыбы жоқ. Үрысы күшті болса, иесі өлер; Айғьфы күшті болса, биесі өлер. 3 Жаудың сырын жау білмес. Жау сырывды алса, қырывды алар. Жауға қырыңды берсең де, сырыңды берме. Жауды аяган жаралы. Жауға жальшба, досқа тарылма. Жауға жаныц ашымасын. Жаудан күр қайтқашпа, жаралы ҚІ 374
Жаумен сынасып үрыспак жоқ. Жауды керсец баспалат, Құтылганша асықсын. Жау жоқ деме, жар астьгада, Бөрі жоқ деме, бөрік аетывда. Жау жоқта жарақ көп, Жау келгенде таяқ табылмас Жау кеткен соң қылышывды тасқа шап. Жаудан жақындық іздеме. Жауды санап соғыспайды, Қойды санап тоғыпшйды. Жаудың үлкені елдің жауы, Даудьщ үлкені жердің дауы. Жауыннан қашқан жарга паналар, Жауынан қашқан қайда паналар? Жау артынан жұдырық. Жауды қара қашырды, Батыр атағын Барақ алды. Жарақтыга жау жолықпас. Жалықпаған жауды жеңеді. Жальшсаң жау басынар, Басынар да, басыңа шығар. Жел түрды десе, Үйіңе арқав сал; Жау келді десе, Қолыца кылыш, қалқан ал. Жыланның уы басыида, Бейқамның жауы касында. Жауызға айтқан жылы сез, Суға жазған сертпен тец. 375
Ежелгі жау ел болмас. Алмастыц жауы қорғасын. Сары жаудың бәрі жау. Жауға қойывды қалдырсаң да, Сойылынды қалдырма. Оқ қадалса денеңнен суырарсың, Жүрегіде кек қадалса, не қыларсың? Мұзға сүйенбе, жауға сыйьшба. Іштен шыққан жау жаман. Мың жаудан бір жансыз жаман. Қауіп қайдан болса, қатер содан, От пен су тілсіз жау. Алысқан жауға арқацды көрсетпе. Үйреніскен жау атыспаққа жақсы. Үндемесең дау алар, Жата берсең жау алар. Өткен-кеткен жауыңды, Жамылғы алып қума. Бір таяқ аса тиеді, Бір таяқ баса тиеді. Үй менікі демеңіз, Үй сыртъшда кісі бар. Гүрілдеп келген жаудан, Күлімдеп келген қас жаман. Қашпаған жаудың күші бар. Есік алдынан жел келгенше, Үй сыртынан жау келсін.
376
Тынбағав дау жаман, Қайта шапқан жау жаман. Қайта жауған қар жаман, Қайта шапқан жау жаман. Досың мыц болса аз, Дұпшаның біреу болса да көп. Досыңньщ тонын тойга ки, қасың көрсін, Ызалансын, жасысын, іші күйсін. Досыцмен көп сөйлеспе, Жольшан қалар; Дұпшаныңмен көп свйлеспе, Сырьіңцы алар. Дұпшаның күлдД дегенше, Сырыңцы білді де. Дұшпан не демейді, Түске не кірмейді? Дұшпаннан түк тартсаң да пайда. Талаптының пікірі аян, Дүшпанньщ ақылы шаян. Тау дарақсыз, жау жарақсыз болмас. Үйқы деген дүшпан бар, Жолдан, істен қалдырар, Түла бойды талдырар, Дүшпанына алдырар. Көсеумен түрткеннщ кегі бітпес. Дөметпестен дөметкен, Тарыққанның белгісі; Жаудан күткен шарапат, Зарыкқанның белгісі. Досыңа балдай төтті бол, Дүишанға тастай қатты бол. Дос басыңа, дұшпан аотыңа қарайды. 377
Дұшпан ясоқ деме, дұшпан аяқ астында. Таяқты жауға темір қалқан дайында. Дастарқан үстінде дұшпан да дос. Жауды көрсе, ердіц жүзі қызарар, Жауға кірсе, жердіц жүзі қызарар. Ақымақ достан ақылды дүпшан артық. Аңдыган жау алмай қоймас. Атавды жау шапса, бірге шап. Аттылы ақысын жауға жібермейді. Есек тұсаусыз болмас, Ер дұпшансыз болмас. Досың ұрса аңқылда, Дүшпаның ұрса күйін. Дос адамныц белгісі қарлығаштай, Қас адамньщ белгісі қара тастай. Аспавға үшсаң аяғыцнан тартамын, Жерге кірсец шашыңнан тартамын. Дос болу оңай, сақтауы қиын, Жау болу оңай, тоқтауы қиьш.
378
XXV. ТӨРТ ТҮЛІК 1 Түлік төлден өседі. Түйе — байлық, Қой — мырзалық, Жылқы — сөндік, Ешкі — жеңілдік, Сныр — ақтық, Шаруаньщ бөрі бес, Диқаншылық оған ес. Түйе анасы бірден, Қой анасы бестен, Өсейін десе, астан-кестен. Мал баққанға бітеді. Мал малсақты табады. Мал адамның бауыр еті. Мал басқа, қына тасқа бітеді. Мал жисаң қонысын, Ac жисаң ыдысын тап. Малы бардың назы бар. Мал — баласы, жер — анасы. Мал төлімен жарасты, Жер гүлімен жарасты. Малдың тамагьгаа қара, Малшының табағына қара. Мал аяған аттан құр, Төл аяган ақтан кұр.
379
Мал ашуы — жан ашуы. Мал арыстанньщ аузында, түрікменнің түбінде Мал айдаса жаудікі, ысқырса желдікі. Өсер малда өлім жоқ. Кесімді малға өлім бар. Күйлі малдан күйкі төл тумайды. Қайтқан малдьщ қайыры бар. Қайтқан малға қасқыр өш. Семіздің аяғы сегіз. Ақылы жоқ жаманға, Ауыл малы бұралқы. Көшсе мал семіреді, Көшпесе қатын семіреді. Мал жетім күтімменен бағылмаса. Атадан мал қалганша, тал қалсын. Малды жерден сұра, He аққан терден сұра. Шөмелені шөбім, несиені малым бар деме. Үйірінен айрылған малды қасқыр жейді. Кетер мал қолдың кіріндей. Ақсақ малдың ақырын бақ. Бүйырған малға тісіц тисін. Мал балада қалады, Бай далада қалады. Өрісі жуық оттайды, Ауылы жуық ас ішеді. 380
Түяқты тұяқ жібермейді. Мывды айдаған да бірді мінеді, Бірді айдаған да бірді мінеді. Бір түлікке бай болганша, Өр түлікке сай бол. Күтімсіз мал өнбес, Күйсіз көлік жүрмес. Тонға жатқан мал оңбас, Тобырға түскен іс оцбас. Мал қүлағы саңырау. Арықты күтсең тойынар, Көріні күтсең сойылар. Алты ай баққан арықты, Бір күн ұрынған өлтірер. Көтеремді отқа айдаса, жоққа қашаді Арыққа вгінгенше аяғыңа мін. Мал баққа өспейді, бапқа өседі. Жоғалып табылган мал олжа, Аурып жазылган жан олжа. Жаманныц малы үйінде күйеді, Жақсыньщ малы жиывда күйедь Ата-анадан мал твтті, Алтын үйден жан төтті. Мал барда шыгын бар. Мал, малдан кейін ал. Малдыц бір ұшы білекте, Бір ұшы жүректе. Ауыл көркі — тал, Дала көркі — мал. 381
Бір мал арқан тоздырар, Екі мал табан тоадырар. Жан жүгамай мал жүтамайды. Төлсіз тұяқ өспейді. Жығылсац: сиыр мүйізін төсейді, қой тұяғыв төсейді, жылқы жальш төсейді, түйе шудасын төсейді. Малы бірдіц жаны бір. Сиырда аунамақ жоқ, Жылқыда күйсемек жоқ. Таудағы қар көлдіц басы, Күздегі күйек төлдің басы. Түсініспесе төрт түлік жат. Төрт түліктің төресі түйе. Мал мен бас егіз. Малы көптің қайғысы көп. Ағайын ащы, мал тұщы. Өрісі жақсы мал оңалар. Тегін жеген мал тесіп шығады. Арық малдың жілігі татымайды. Мал иесіне тартады. Кнелі мал иелі. Қыздың малы — қардьщ суы. Қарызыц болса малым бар деме. Бүралқы мал мінуге жақсы. Малдьщ жатар орны — жарым қүрсак 382
Малды жисац машақат, жоғалтсаң екініш. Отсыз epic малға жайсыз, Батпақты жер жолга жайсыз. Ағайынға қарап мал өсер, Қарағайға қарап тал өсер. Ағадағы мал аспандағы мал, Інідегі мал індегі мал, Баладағы мал даладағы мал. Кереге басы кержусан, Жесе малға жүғымды. Біреудің баспағына өлім тілесең, Өзіянід өгізің өледі. Көлік жисац атан жи, Қиаға салсаң мойытпас; Сауын жисац бие жи, Үш ай тоқсан болғанда, Ариды деп ағытпас. Өріске қарай мал өсер, Өзенге қарай тал өсер. Өлкенің көркі мал болар, Өзеннің көркі тал болар. Жылқы атасы — Қамбар ата, Сиыр атасы — Зеңгі баба, Түйе атасы — Ойсылқара, Қой атасы — Шопав ата, Ешкі атасы — Шекшек ата. 2 Түйе түлік басы. Түйе түлік төресі. Түйв — дала кемесі. Түйе көштің көлігі, қойдың серігі. Түйе қараған жауға жолығар, Сиьф қараған тойга жолығар. 383
Түйеге — дак, жылкыға — пышақ. Түйесі жоқ ауылға, Тайлақ атан көрінер. Түйе тулап жүктен қүгылмас. Түйені көпір астына жасыра алмайсыц. Түйеві тұзға айда. Түйе көп болса жүк сыймайды. Түйе бойыва сеніп жылдан құр калған. Түйе қартайғанда көшегіне ереді. Түйенің танығаны жапырақ. Түйе тұзға келер, Күйеу қызға келер. Түйе бошалап кетсе де, Түнейтін орын табады. Түйе қотыр болса, ботасын былғайды, Ботасы келесін былғайды. Жалғыз түйе бақырауык. Түйесін ку бас десең иесіне тведі. Нар сөулеті ашамай. Нар баласы бақ етпес. Нар жолында жүк қалмас. Нары бар, нары бардың малы бар. Нар баласын қарпып сүйер. Жар басындағы жантақты, Жаннан кепікен нар жейді. Нар өлген жерде жүк қалады. 384
Аруана бір үйдщ көлігі, бір үйдің көжесі. Түйелі ел қырға, Түйесіз ел Сырға. Қуырдақтың көкесін, Түйе сойғанда көрерсің. Жуас түйе жүндеуге жақсы. Қолда өскен түйенің тайлақ аты калмайды Елсізде екі түйе айда. Сощы түйенің жүгі ауыр. Қоныс ақысын түйе қайтарады. Алыстан шабынған бураның күші қайтады. Көпірде түйенің үлкені таяқ жейді. Өлі бураның басынан, Тірі атан қорықпас. Екі түйе сүйкеніссе, Арасында шыбын өледі. Буыршынды бура бұзар, Пайкелді бұғы бұзар. Алпыс күн атан болғанша, Алты күн бура бол. Бақырауық демесең, Бағалы түлік түйе ғой; Жаман да болса өз үлың, Өз малыңа ие ғой. Түйе деген жануар, Түзде жүрсе семірер; Тіздеп қойса аяғын, Түзға қарай емінер. Жалғыз өркеш түйенің бөрі нар, Дегенмен нардың да нары бар. 385
Түйе жайылса шөлге қарай шығады, жатарда сорға қарай. Салпнған қардан туады, Салпы ерін нардан туады. Түйе екеш түйе де, Өз ботасыныц өркешті болғанын қалайды. Қас татыныц жаманы Қаракеш болар сипаңдап; Қалбағайы түйеніц Жүк көтермес қалтавдап; Аруанадан туған нар, Жүк көтерер талтавдап. Арту-арту құм келсе, Атан тартар бүгіліп. Базарда түйе пұл десе, Ауылда қотыр тайлақ ойнактайды. Түйені жүгендемейді, Көп мадды түгендемейді. Жолаушыға лайық жол түрады, Жампозға лайык қом тұрады. Артында бар оцалар, Арық түйе қам алар. Түйе деген, түйеден кейін бетіце күйе деген. Айыр ідген кез болса, Мұрындыгы қалар жырыльш. Өзеннід көркі жар, Түйенің көркі нар. Алтын артқан түйенің алдьгада есек, артында ит жүреді. Түйе жаман тоқтамайды, Өзімнің арбам жақсы оттамайды. Түйе қартайса да тартуьш коймайды, Өрт сөніл бара жатса да шарпуын коймайды. 386
Түйені ит жетелейді, Сондықтан түйе қасқырды ит екен дейді. Туйенің не де болса түйе аты бар, Сондыктан ботаныц ұяты бар. Момынды момын қорғайды, Түйе қомын қорғайды. Ашамай нарға жарасар, Ақ түйе барға жарасар. Атанныц күші қомында, Азық-жемі жолында. Шыры болса қомывда, Алты айшылық жолында, Атан түйе арымас. Шөлге шықсаң, Шөл екенін біліп шық, Шөл төщрі — сары атанға мівіп шық. Атан түйені май қартайтады, Май қартайтпай не қартайтады? Алаша түқымын танытпас, Жүк көтеріп жарытпас. Керуен кері айналғанда ақсақ түйе алға шығады. Жөңді салсаң варға сал, Жөң қорқытар жампозды. Түйешіге жолықсаң, Өркеші биік тайлағын айтар. Бкі көзі танадай, Бкі өркеші баладай, Түйе деген жарықтық. Қойдың басын кұмға көм, Сиырдьщ басын нуға көм, Түйенің басын сорға кем. Түйе күндіз жайылады, Түвде күйіс қайырады. 387
Түйені жыщылмен айдамайды, Кендірмен байламайды. Жұрт жаманға қалды, Жүк тайлаққа қалды. Түйе жаманы күрт, Шөп жаманы керт. Ауырлыкгы нар көтереді, Нар көтермесе бар көтереді. Түйе атасы нар, Ағаш атасы шынар. Түйе жисаң нардан жи, Жүк қалдырмас жолында. Күртке күш салсаң өледі, Өртке күш салсац сөнеді. Талдырмаш таза айырдан, Жүк көтергіш қоспақ артық. Екі жылда бір туган, Түйенікі не талтаң? Түйе, тайлақ жиганмен, аунайтығын шавдақ жоқ. Түйенің бөрі нар болса, Жер бетінде жүк қалмас. Түйе алпыс күн аппыққа, Отыз күн шөлдікке шыдайды. Нардан туган жампозға, арыса кере сала алмас. Бір түйенің кұмалағына Қырық кісі тайып жыгылыпты. Ақылды мен ақымақ келісе алмас, Атан түйе текемен сүзісе алмас. Көш-қонынды білмейді, Қоңы семіз түйелі. 388
Пөле, жала жоламас, Ақ түйелі алтауға. Түйе майы түгел май, Шұбатын кертіп іш, Аруанадан туған кез өркеш, Арқасын төсер ауырға. Көштің көркі түйе еді, Шыңырауға қауға байлап бақ. Бұрадан пішкен азбанға, Буыршын басып шөге алмас. Түйені Түймебай бағады, Сүтін Сүймебай ішеді. Қос-қос орда, қос орда, Қосылып қонбас малдан соң; Қоспақ өркеш сары атан, Қом жинамас майдан соң. Құнажын деп кемітпе, Ертең-ақ атан болады. Атан кетсе тайлақ бар, Шомы жерде қалған жоқ. Бота ойнақтаса молшылық, Тайлақ ойнақтаса тоқшылық, Көрі түйе ойнақтаса жоқшылық. Маң-маң басқан, мац басқан, Шудаларын шаң басқан, Төрт аяіъш тең басқан, Түйе деген жануар. Егіз бота не баққа не даққа туады. Түйе мінген тайлақ мінгенге күлмейді. Түйе қонаққа сойылмайды. Қозыраулы түйе жоғалмас. Өулие сандықты көтеретін түйе. 389
Қара қайыспен соққан түйенің дағы кетпес. Отбасының жанжалы, Қанбай ішкен шайдан туады; Ауыр жолдың азабы, Артар атан, нардан туады. Түйені жардан қүлатқан бір үзім шөп. Жүк көтерген түйе қамыс қомды ауырламайды. Қартайған түйе кетеген келеді. Басы қисайган түйе мал болмайды. Қысылсаң жүгіңді жөңге сал. Бір үйдің иесі — жүк көтерер түйесі. Үріккен түйеге шаңырақ салма, сындырады. Ботасы бар түйе боздамай жем жемейді. Бесті атанның күні күркірейді. Бақырауық болса да, түйенің бары игі. Боталы түйе боздауық. Түйе жұлганын білмейді, жүтқанын біледі. Өкпелесең көшке берген тайлагынды қайтып ал. Өркім ез ботасын үкілейді. Алыс жолдың іздерін түйе білер. Айырым-айырым жол сүрлеүін түйе білер. Кірекештің түйесі жүгімен жайылар. Бура қүлырса тайлақпен ойнайды. Күркіреген бураны келеде көр. Атан бол, бура бол, інгенімді қайыт. 390
"Шөк!" десе түйе де шегеді. Келеге түспеген бура керенау. Қомға шыдаған шомға да шыдайды. Атанға туған күн ботага да туады. Түйе дырдай, ізі қылдай. Түйе бауырынан тоңады. Ер кешуде, нар көшуде сыналады. Нарға ашамай, қоспаққа жазы. Нар ізія нарша басады. Барды сөкпе, варды теппе. Түйеден нар туады моншақ өркеш. Шөккен түйе соққанды білмейді. Түйенің өзі түйе, құмалағы емес. Түйе мінгеншц төбесі биік. Түйе мойнын тұз кесер. Түйенід басы тегешке симас. Көрі түйе тартыншақ. Түйе үлкен болса да, өз жолына шөгеді. Жүк тартпаған түйенің нарлығы жоқ. Түйесі көп көш бастайды. Түйеден зор піл. Түйесіз көш сөнсіз. Керуеннің күні қомда. Ақ түйелі алтаудьщ арманы жоқ. 391
Hap түйеден, тұлпар биеден. Азу тісі каладай, Жабуы жамшыдай, Құйрығы қамшыдай, Бура сойған не сұмдық. Ақ түйенің қарны жарылды. Көрмес түйені де көрмес. Көрі түйе тапырақтаса боран болар. Жабу қисық емес, түйе қисық. Қабырғалы қара нар, Қабырғасын сөксең бақ етпес. Ботам, ботам дегенше, Ботакөзім десеңші. Жатқан жері даладай, Екі өркеші баладай. Жантақ жемеген түйенің тілі қышиды. Інгеніме караймын деп мінгенімнен айрыл Түйенің сүйген шөбі жантақ, Тиіннің сүйген асы жацғақ. Інген ыңыранса бота боздайды. Ақсақ түйенің аузына, Жел айдаған қаңбақ түсер. Атан туйе жүк астында қартаяр. Жуас түйеге өркім ие. "Өйт, шүу!" деген атанга демеу, "Өуп!" деген ерге демеу. Жебір түйе жабуын жер, Жебір жігіт ауылын жер. Көтерем деп түйеден безбе, Салтанатьщ емес пе? 392
Тебеген деп биеден безбе, Қос қанатыц емес пе? Түйенің артқаны алтын, жегені тікен. Бет-бетімен түйе айдап. Бесті бура күнде күркірейді. Түйеге жантақ керек болса, мойнын созар. Түйе бақтым — түйме тақтым. 3 Жылқы малдың патшасы, Түйе малдың қасқасы. Жылқы күнде мінілсе есек, Айына мінілсе ат, Жылына мінілсе тұлпар. Жылқыда өт жоқ, құста сүт жоқ. Жылқылы елде жау көп, Жатақ елде дау көп. Жылқыны жауында, қойды дауылда көрме. Жылқыны жауында, қойды дауылда бақ. Жүйрік бестіден, Кендік келбеттіден шығады. Жүйрікті кекіл қағысынан байқайды. Жүйрікке тұмар. Жүйрік атқа жел қамшы. Жүйрік атқа жал бітпес, "Төк-төкке" мал бітпес. Жүйрік жүлдесін алмай қоймайды. Қара байьф қазанат, Қара жолда қалдырмас; 393
Қара жолда қалдырьш, Қаватывды талдырмас. Жүйрік ат бірде ат, бірде қанат. Жүйрік тоқтығын білдірмес. Жүйріктен жүйрік шықса, Аяғы тыпыр-тыпыр етер. Түлпардың оттауы бір болса да, жусауы басқа Тұлпардың ізі бітпейді, тұяғы кетпейді. Тұлпардьщ өз тұягы өзіне ем. Сүлу аттыц көркі жал. Бәйгі ат мүсінін жасырады. Жүйрік ат шаппаса да, қырындайды. Шабысты шабысы қалса да, кырындайды. Жүйрікке озудан қалу қиын. Бөйгі атқа бәйгі ат шалдырмайды. Торқалы той, тұмарлы жүйрік. Тұлпар желіде танылады. Қу байтал екі айғырды аш қалдырады. Тай қоссац аулыңмен. Байтал мінген айғыр мінгенге жолдас бола алмайды. Құстың бөрі бұлбұл болмас, Жылқының бөрі дүлдүл болмас. Жаман биені жабула да, күлынын ал. Құлынындағы сақау, Құнавындагы тісеу. 394
Қүлынныц түгі қулпырып, түгі сынбас жауьшға. Ит қаппас деме, Ат теппес деме. Жылқы: "Көктемде бір тойдым, көктемеде бір тойдым", — дер. Батпағы бар көлдерден Су ішетін сай артық; Қамшылатқан шабаннан, Өзі жүрер тай артық. Түйе мініп қойға барма, Жөндеп баға алмайсьш; Бие мініп тойға барма, Көкпарға шаба алмайсың. Арғымақтың тұяғы тасты басса кетілер, сазды басса жетілер. Айғырды аладан салсаң, Атты аладан мінесід; Айғырды құладан салсаң, Атты кұладан мінесің. Боталаған түйеден, Бұлақ суы артылмас; Қүлындаған биеден, Құдық суы артылмас. Ботасы өлген іңгенге, Нар теліген зорлық; Құлыны өлген қулыққа, Тай теліген зорлық. Арбаға тоқпақ көргенді жекпе, соқпақ көргенді жек. Түйе жүктен қашып қүтылмас, Ат арбадан қашып қүтылмас. Қырқын мінгеннен кыр артылмас.
395
Арыған ат шұқанақ санайды, Ашыққан ат қолывды жалайды, Жараған ат көзіңе қарайды. Қой мен түйе байлыққа, жылқы сөндікке. Нардыц бақйрғаны ұят, Арғымақтың жорғалағаны үят. Тартыншақ түйе жаман, Итіншек бие жаман. Қазанат қамшы салдырмайды. Ат биеден, атан түйеден. Жылқьгаың сүті шекер, еті бал. Айғырмен ойнаған ат арқасын алдырады. Жақсы айғыр енесіне шаппайды. Қубас айғыр қүлынын талайды. Айғыр азнап үйірінен шықпас. Бие кіндігінен өседі. Түйесіне қарай жазысы, Биесіне қарай қазысы. Желі күгты болса, бие сүгті. Иесі келсе биесін бер. Түйенің жолы үлкен, Аттыц жоны үлкен. Сұнкар көптен шығады, Тұлпар топтан шығады. Көшпелі елге түйе қол, Жылқылы елге бие қол. Мың қойға бір Шопан, Мың жылқыға бір Қамбар. 396
Түйе сойсаң сорпа май, Жылқы сойсаң етке май. Ердің ісів ауыр қылма, Сөйгүлікті жауыр қылма. Жылқыдағы боз айғыр, Қуьш құлын таламас. Тай мінген балаға жарасар. Соқьф құльш аттан емшек іздейді. Кебек жеген ат жүйрік болмас. Арпасыз дорбаны ат иіскемейді. Ат болар қүлынның артқы аяғы талтақ келер. Жабы семірсе желік бітеді. Асау атты тага тоқтатады. Саяқтың ажалы қасқырдан. Үйірлі жылқы үрікпес. Тұлпар шаба жетіледі, Сұнкар ұша жетіледі. Тұлпар бітпейді, бітсе кетпейді. Тұлпар түбів табады. Ат биеден, аруана түйеден. Серінің аты да сері. Ат жалдаган өтер, ит жалдаған кетер. Аттың атағы, түйенің табавы үлкен. Атқа мінген кісінід, Тайға такымы толмайды. Ат шаппайды бақ шабады, Бақ шаппайды бап шабады. 397
Қасқадан ала аяқ туады, Қотырдан — қыршаңқы. Қияңқы байтал екі айғырды қырқыстырады. Ат аунаған жерде түк қалады. Атпен ойнаган тайдың жілігі с,ынады. Аты семіздің жолы тегіс. Жетелеген ат аңга жарамайды. Ат тұягын тай басар. Буаз бие сүзеген сиырды мүйізінен таниды. Жүйріктіц шашасына шаң жұкпайды. Ат ұстаган азабынан құтылар, Ер ұстаған бейнетінен құтылар. Аттан аттьщ несі артық, Бір аттаған бұты артық. Атты күнде мінсең тулақ, Аптада мінсең қунақ. Арғымақ жалсыз, ер малсыз. Тайлы бие тайлақты түйедей. Атты қамшымен айдама, жеммен айда. Аттық жемін жеп, Тайдьщ жүгін көтереді. Атты батыр атсыз жатыр. Арық аттан аягым артық. Бір биеде екі емшек, Бірі кетсе сүгі жоқ; Бір түйеде екі өркеш, Бірі кетсе күші жоқ. Аттыға тай мінсе де жарасады. 398
Атпен ойнаған тайдьщ арқасы кетер. Атывды жүріп тұрғанда қамшыла. Атының сыры несіне мөлім. Жақсы ат жанга серік, Жақсы ит малға серік. Тай атқа, ат мұратқа жеткізер. Су айнальш жазығын табар, Ат айналып қазығьш табар. Арық атқа қамшы жау, Жыртық үйге тамшы жау. Жақсы ат алдынан сүрівбей, артынан сүрінеді. Шідерлі атыц өз атың, Тұсаулы атыц бос атыц. Балықшының аты шөлден өледі. Қартайғанда көрі боз жорға шыгады. Көрі атын мақтаған жолда қалады. Алаботаға ат байлама. Соқыр атқа котыр ат үйір. Тай тулап үйірінен шыкпас. Арқандалған ат қазығьша оралар. Жігітке лайық ат туар. Кебевді кер де қой. Көбең мініс көтермейді, Мөстек жүріс көтермейді. Жаман да болса жылқы жасығы. Жалғыз шапқан ат жүйрік. 399
Жақсы атка бір қамшы, Жаман атқа мьщ қамшы. Жауыр атқа жіп қүйысқан. Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар. Бар қашаган қүгылмас, Жоқ қашаған жеткізбес. Жақсы аттан жал кетсе де, өл кетпейді. Сауын саусац бие сау, Бозқырау түспей суалмас. Көбік карда түлкі ойнар, Көк шалғында жылқы ойнар. Желген атқа жел жаңғырык. Айдың ізін ай басар, Аттың ізін тай басар. Алуан-алуан жүйрік бар, Өліне карай шабатын. Тұлпар тулақ болар, орта түссе аясы. Мынау атты жүрт көргендей төуір ғып бер, Болмаса, бөрін құртып, жауыр іъш бер. Аталастың аты озғашпа, Ауылдастьщ тайы озсын. Кісі аты тершең, Кісі киімі кіршең. Жылқыньщ басы мың қаладан қайтады. Басты балта бұзар, жылқыны маңқа бұзар. Жортар аттьщ тоқгығы жақсы. Арба атқа келмейді, Ат арбага келеді. 400
Арық атты түсте бақ, Қарғып түрса қанатың. Керді мінбегенде жерді мінемін бе? Ақсақ ат алтынмен тағаласаң да ақсайды. Елің жаман болса, Бір жақсыны сағала; Атың жаман болса, Ақтекенің мүйізімен тағала. Алтын ерің атқа тисе, Алтынын ал да, отқа жақ. Алдымен атыңды тұсаула, Кейін Құдайға тапсыр. Енесі тепкен құлынның еті ауырмас. Құрык тимес құлын жоқ, Қырықтық тимес қозы жоқ. Ала жылқы жоғалмас. Жүйрік аттың сауырын берік алар. Бр қанаты ат. Төрт аяғы тең жорға, Сүдігерге сүрінеді. Айгырды неден салсаң, Атты содан аларсың. Жақсы айғырдың үйірін ат жақтайды. Жақсы айғыр уйірін қорғайды, Құж мойын бұқа, COM мүйізі мен сасық тұмсығын қорғайды. Қасқа айгырдьщ баласы, Қасқа тумаса да, төбел туар. Жаман айгыр енесіне тап берер. Бие көп болса, қүлын көп. 401
Бие қоста жүріп терлесе, Құлъш босқа жүріп терлейді. Бие көрі, құльш жас, Келер жылы қолың бос. Екі бие ел асы, Үш бие бұлақ басы, Бір бие жоқтың қасы. Ат шабады, құс ұшады. Бір бие үйдікі, екі бие елдікі. Бір биеден ала да, құла да туар. Қулық құлынжанды. Байтал шауып бөйгі алмас. Шабысы жоқ төбелден, Терісі кең жабы артық. Құлындаған байталдан, Қүдықтағы су артылмайды. Саумал ішсең қымыз жоқ, Байтал мінсең құлын жоқ. Ат аяған жерге қарайды, Құс аяған көкке қарайды. Атдорба түбін иіскемей ат тоймайды. Ат айында, бие жылында құлындайды. Ат жақсысы қартады, негізіне тартады. Таяқ тайға жеткізер, Тай құнанга жеткізер; Қүнан атқа жеткізер, Ат мұратқа жеткізер. Жігіттің сорлысьш, Жылқының жолдысы теңейді. Атыц арық болса бір шап, Отының аз болса бір жақ. 402
Күн бүлтты деп, Жылқыны суармай жүрме. Жорға мінген жолда қалады, Жүйрік мінген қолды болады. Жылқы бақтым — жорғалаттым. 4 Сиыр су ішкенде бүзау мұз жалайды. Сиыр судан жериді, су сиырдан жериді. Сиыр сипаганды білмейді, Жаман сыйлағанды білмейді. Сиыр сүйкенбей жүрмес. Сиырдың сүті тілінде. Сиыр алсаң танып ал, Танымасаң тарғыл ал. Сиырга ер жараспас. Мал жақсысы сиыр. Жаман сиыр жазда бұзаулайды. Өлген сиыр сүтті. Сенген сиырым сен болсаң, күйсегеніңе болайын. Болдырған сиыр молаға сүйкенеді. Нөсілі жаман сиырдан өлі бүзау туады. Сүзеген сиырға Қүдай мүйіз бермейді. Өгіз терісі талыс. Өгізді өрге айдағанның өмірі өксиді. Өгіз өлгенше өседі. 403
Өгізге туған күн бұзауга да туады. Өгіз өлер жерінде өкіреді. Өгізімніц өлерін білсем, Өзбекке сатпас па едім. Өгіз мүйізді сиырдың сүті болмайды, Сиыр мүйізді өгіздің күші болмайды. Буқа буға, азбан дуга семіреді. Бұқаның арамзасы бүзау арасьшда. Сүзеген бұқа мүйізін жасырмайды. Қүнажын көзін сүзбесе, Бұка жібін үзбейді. Пәлені қара тана бастайды. Есекке жүк артқанмен түйе болмас, Сиырды жиі сауғанмен бие болмас. Адам баладан өседі, Сиыр танадан өседі. Түйелі кісі күйлі, Сиырлы кісі сыйлы. Сиыр жайған тоқ болады, Уайым-қайғы жоқ болады. Сиырдьщ майы жанга рахат, Зыгырдьщ майы төнге рахат. Жаман сиыр өрешіл. Сныр баққанды сүттен қаққав оцбас. Өлермен өгіз балтадан қорықпайды. Атан өгіз мүйізімен де соқа сүйретеді. Өгіздіц күйрыгы болғанша, бұзаудың қүлағы бол. Болатын өгіз бұзауынан белгілі. 404
Арбаның жүті өгізге түсер. Бұқаньщ малға сандығы жоқ. Қолда өскен бұзау бұқа болмас. Көшкен елдіц бұқасын, Еру елдің тайышпасы қорқытады. Қасашііыға жолыксаң, Сойғаны мен сатқанын айтады; Сиыршыға жолықсаң, Шелегіндегі қаймагын айтады. Сиыр жисаң тарлан жи. Аяз мүйізді қысады, Мүйіз сиырды қысады. Түйе торы болмас, Сиыр шабдар болмас. Қашпаған қашардың уызына қаратып. Үйде өскен бұзау, түзде өгіз болмас. Ортақ өгізден оңаша бұзау. Түзде бұзау өлсе, Үйдегі сүтке ит тиеді. Түзде бұзауы жамырағанның үйде айраны төгілер. Құдай жүгіртпегенді бүзау жүгіртеді. Бас білген өгізге "Өк!" деген өлім. Лике болмаса желін толмас. Ойда сиырдьщ мүйізі сырқыраса, Қырда бүгының мүйізі сырқырайды. Бұзаудың жүгіргені сабанханаға дейін. Пиғылы жаман бұқа, Үрғашы бүзаудың қасына жатады. 405
Табында да жоқ, сауында да жоқ. Сиырлы бай — сары май. Сиырлының үйі айрав, Сиырсыздың үйі сырдаң. Диқан болсаң өгізің болсын. Бүқа кімдікі болса, онікі болсын, Бүзау өзімдікі. Сиыр бақтым — сидаң қақтым. 5 Қой дегенде қоя қой. Қой анасы оннан, Жылқы анасы бестен. Қой егіз тапса, Шөптіц басы айыр шығады. Қора толы қойыңды, Қотыр тоқты бүлдірер. Қой өрісі қорадан. Қой мыңға жетсе, Кереге басынан бас кетпейді. Қой ақсағымен мың болар. ҚОЁ үріккен жағына беттемейді. Қой шелді болмай, төлді болмайды. Қойыц болмаса, Байлықта ойыц болмасьш. Қойға екі құлағынан басқаныц бөрі жау. Қой сүті қорғасын, Қойды соққан оңбасын. 406
Қой асығы демеңіз, Қолыца жақса сақа түг. Қойға қоңырау жараспас. Қой өлсе қозы болады, Келер жылы өзі болады. Құрттаған қой құдық басында. Қой алты күн аштыққа шыдайды. Қойдан қалған қозы қасқырға тап болады. Ақсақ қой ауыл қасында, не кұдык басында. Ақсақ қой жатып семіреді. Күн батса қойға соқпақ табылады. Семіздікті қой көтереді. Ала қойды бөле қырыққан жүнге жарымайды. Мал өсірсең қой өсір, Өнімі оныц көл-көсір. Жүн керек болса, қойды қазанда қырық, Қой керек болса, мизамда қырық. Қыста қойывды қопалы жерге қыстат, Жазда жазық жерге жайлат. Қойдың жайын ойласаң кұмға көш, Сиыр жайын ойласаң Сырға көш. Қойды күзде құмға айда, Жаз шыққанда шымға айда. Аз қойда айран бар да, өре жоқ. Түйе сойған жиыннан, Тоқты сойған той артық. Біреу тойға айналды, Біреу қойға айналды. 407
Қас аттылымен қол көбейеді, Қозысымен қой көбейеді. Тойган қозы момақан. Қозы көкпарға жарамас. Еркек қозы құрбандық. Қозы өлген саулыққа, Қой теліген барлықта. Қой көрмеген көргенсіз, Қуалап жүріп өлтірер. Қой семіз болса, Ішінде егіз болады. Қарақұрт жеген қой семіреді. Қойды қорада сат, Астыкты үрада сат. Жаман қой ісегінде қартаяды. Сүтсіз қой маңырауық. Ақсақ қой түстен кейін маңырайды. Малды бақсаң қойды бақ, Май кетпейді шарадан; Ит асырасаң сыртаннан, Қой бермейді қорадан. Бркек қой бүралқы болмас. Құрттаған қой далаға кетер, Екі бұршақ, бір сабауды ала кетер. Маңыраганның бөрі қой емес. Қораң овды болса, қойың қовды болады. Жақсы қошқар жарты отар қойға тең. Қошқардың жайын қой баққан біледі. 408
Екі қошқардың басы бір қазавға сыймайды. Саулыктьщ жасы үлкен, ісектің басы үлкен. Қүдай бергеннің тоқтысьш Қыдыр бағады. Жаман жасаққа қарамайды, Желінсау қосаққа қарамайды. Бір қозы туса, бір түп жусан артық өсер. Жетім қозы тасбауьф, түщлер де отығар. Жетім қозы сүтке тоймас. Жетім қозы түртіншек. Жетім қозы емеген. Семіз қозы пышаққа сүранып түрады. Өркім өз қозысын қошқар қояды. Кәрі қойдың басы піскенше, Тоқты басыньщ арсасы шығады. Төңірі асыраған тоқтыны қасқыр жемейді. Тоіыз қабат торкадан, Тоқтышағым терісі артық. Қой бақтым — коңырау тақтым. 6 Ешкілі қой өреген. Ешкі бастаған қой егінге түсер. Ешкі жейді ебелек, Ешкіні жейді кебенек. Ешкі қырыққан сайьш бір өледі. Ешкінің ажалы жетсе, Қойшыныц таяғына сүйкенер. 409
Ешкі егіз тауып, қойдан аспас, Ит сегіз тауып, елден аспас. Есі кеткен ешкі жинар, Ешкі жинап есін жияр. Айдағаны бес ешкі, Ыскырыгы жер жарады. Түйені жел шайқаса, Ешкіні көктен көр. Лақпын деп ойяайды, тоқал ешкі. Өркім тапқанын теке қояды. Жылқывы бөгелек, Ешкіні кебенек аздырады. Тоқал ешкі мүйіз сұраймын деп, құлақтав айрылыпты. Қотыр теке қора былғар. Бір лақ екі адамды талтандатады. Сегіз ешкіге сексен теке. Бұрын шыққан құлақтан, Кейін шыққан мүйіз артық. Таудағы ешкі ьщғай берсе, Етектегі теке дедектеп жетеді. Жаман теке сүзеген. Ешкі сойып жесеқ бір күндік, Сауып ішсең мың күндік. Арамнан алған түйеден, Адалдан алган ешкі артық. Ешкілі үй агы көп сиырлымен тең. Түйе ағаш басын кемірсе, Ешкі тавданады. 410
Түйесі кетеген, ешкісі өреген. Тоқал ешкі қой бұзар. Түйеши кұйрығы жерге жетсе, Ешкініц қүйрыгы көкке жетер. Қысыр қалған ешкіден, Лақтаған шыбыш артьщ. Қорада лақ туса, өрісте от өнер. Серкесіз қой отары болмайды. Өзі келген текенің, Өзін атпа, көзін ат. Ешкі бақсаң түбіті көп, мүйізі пышаққа can. Ешкі баққан зыр қағар. Ешкі бақтым — еңіреп бақтым.
411
XXVI. ХАЙУАНАТТАР ӨЛЕМІ
1 Құлан қырда, кұндыз суда. Үйірлі құлан көсемсіз болмас. Алпыс құлан ат болмас. Құлан қағын қорғайды. Ордалы құлан ақсағьш білдірмес. Керқүланның қадірін ойда, қырда қақ білер. Құланның оттауы бірге, жусауы бөлек. Құлан өз қағынан жерімейді. Қагынан жеріген құлан қащырып өлер. Қүлан қайда семірсе, Сол жерге түгін төгеді. Қүлан семірген жеріне жынын шашады. Қүлан қүдыққа қүласа, Қүлаіъгада қүрбақа ойнар. Қүланға ерген пгаеге аунайды. Қүланның касуьша мылтықтың басуы. Қүлан ату менің не теңім, киік атпай; Киік ату менің не теңім, үйде жатпай. Бір оқты бүлан көтереді, Екі оқты қүлан көтереді. Қақты жердің қадірін қүлан білер, Орман-тоғай қадірін бүлан білер. Батпаққа батқан пілді, Піл гана шығара алады. 412
2 Есек қодығымен, шенгел собығымен. Жүгі жеңіл есек жатаған. Есектің күші адал да, еті арам. Есекті қанша ұрсаң да, ат болмас. Қарға мақтанып сүңқар болмас, Есек мақтанып түлпар болмас. Есек мінген ецбегін мінер. Есек барға савалса да, малға саналмайды. Есек семірсе иесін тебер. Ат айлыгын ойлайды, Түйе жылдығын ойлайды, Есек аяғьгаьщ астын ойлайды. Есек шарап ішсе ер-тоқымын сыйға беріп, взі жауыр болар. Ауыл толы есектен, Арық та болса ат жақсы. Есекке үкі тақпайды. Есекке күміс ер жараспас. Есегіне қарай тұсауы. Есекке ерген күлге аунар. Есекті отқа айдасаң, боққа қашар. Есек жорға қатқакта, Сыры мөлім батпақта. Есектін түбіне "пия, пия" жетер. Есекке үкі таққандай, Итке жабу жапқандай. Есек құлағьшың ұзьшдығына мақтанар, Есалаң жүзініц қызылдығына мактанар. 413
Есек өзін атқа балайды да, "Өттең" деп кұлағьша қарайды. Ергежейліге есектен биік көлік жоқ. Иесіз есекті бөрі жейді. Өзім есек бола тұрып түйені жетектедім. Ер-тұрманы алтын болса да, Есектің есек аты қалмайды. Тұлпарды алтын тағамен тағаласа, Есек емексіп аяғын көтереді. Есекті сипасаң түзге қарай аңырайды. Ақымаққа жалмаң кылма, малы бар деп, Есекті тұлпар деме, жалы бар деп. Түйе сілкінсе бір есекке жүк қалар. Есекті жүгендегенмен жылқы болмас. Түйе терісі есекке жүк. Шаршап жүріп мінтен есек аттай болар. Жығылғавға есек тұяғын төсейді. Есек есекті несиеге қасиды. Бір есек қырық түйені жетелеп, жолдан шыгарып өкетеді. 3 Арыстан Айға шауып мерт болған. Арыстанныц ойньгаан түлкініц мойны үзіледі. Қасқырдан сая іздегенше, Арыстаннан пана ізде. Өлі арыстаннан тірі мысық. Таутанын тастап барыс ат, Жага болар ішікке.
414
Алма апаннан алаңды, Таутан ұрар балавды. Қорқау қасқырға жем болғанша, Арыстанға жем бол. Ақырғанның бөрі арыстан емес. Үйқы арыставды да жығады. Арыстанда бір жігіттің күші, Қырық жігіттіц жүрегі бар. Арыстан қартайса тышқанныц інін авдыр. Жолбарыста бір жігіттің жүрегі, Қырық жігіттің күші бар. Бақ десең де, шақ десең де жейді арыстан. Керекейді өлтірме, Қоржығы қор болмасын. Арыстанга түлкі айласы жараспас. Арыстан мінсең қылышыңды қамшы қыл. 4 Бцрі бақауыл, түлкі жасауыл. Берінің аузы жесе де қан, жемесе де қан. Бөрі азығы мен ұры азыгы жолда. Бөрі көмеді, түлкі ашады. Бөрі кәрісін талайды. Бөрі арығын білдірмес, Итке сыртын қампайтар. Бөрі баласын асырағанмен ит болмас. Бөрік тастап бөріден қүгыла алмассьщ. Орман бврісіз болмас. Жау жағадан алғанда, Бөрі етектен алады. 415
Өлі бөріні ит аттамас. Иттің ұлығанын бөрі естімес. Қасқыр — ауыз, түлкі — қүйрық. Қасқыр қартайса да, қойға өлі келеді. Қасқырдан қайрат кетсе, Ешкіні "Апа", текені "Жезде", — дейді. Қасқыр қарызын терісімен өтейді. Қасқьф айдағанга көнбес, Шошқа байлағанға көнбес. Қасқырдың ойлағаны арамдық, Қойдьщ ойлағаны амандық. Қасқыр да қастық қылмайды жолдасына. Қасқырдың күшігін қашпа асырасаң да, Тоғайға қарап ұлуын қоймайды. Көрі қасқыр қақпанға түспейді. Кедей мен бай жолдас болмас, Қасқыр мен қой жолдас болмас. Қой терісін жамылған бөрі. Бөлтірігін алма шұланның, Шұрқан айран салар қораңа. Қасқыр ұлып ұяласын шақырады. Айтақтай — айтақтай, қасқырдан да ұят болды. Қасқыр тойғанына емес, қырғанына мөз. Иттің иесі болса, бөрінің төңірі бар. Қасқырдың жылағаны Құдайдьщ құлағьша жетпейді. Қасқырлар ұлысып табысады.
416
5 Бір түлкі жеті бөріні алдайды. Түлкіні түн асырайды, Түлкінің қызылдығы езініц соры. Түлкінің өз терісі өзіне жау, Түлкі терісінен жазады, Бай малынан жазады. Өр таудың түлкісін өз қыраны алады. Түлкі бөрінің тілегін тілейді. Түлкі жатарында жер таңдамайды. Түлкінің түсіне тауық кіреді. Айлалы түлкі алдырмас. Ит жүйрігін түлкі сүймес. Ит алған түлкіде сын болмас. Арыставдай өлід болса, Түлкідей айлаң болсын. Қарғаньщ құдасы көп, Түлкінің жолдасы көп. Көп жорытқан түлкі терісін алдырар. Арыстан болсац жау үшін, Түлкідей болсын өдісің. Түлкіні құрылған қақпан ұстамайды, Құруын тапқан ұстайды. Түлкі өз кұйрыгын куөлікке тартады. Тазыдан қашқан түлкі, қақпанға тап болады. Түлкінід ақыр тоқтайтьгаы — ішік сататын дүкен.
417
Алпыс қарсақ ат болмас. Борсык ұрған сайьш семіреді. Борсықты үр түмсықтан, Тез өледі шымшыктан. Дөндеген қарсақ қүлағымен ін қазады. 6 Сүтке тойғыз мырсынды, соқыры болар мыршымды. Мысықтың мөулені мияулап туады. Мысық та жолбарысша қуанады. Мысыққа ойын керек, тышқанға өлім керек. Мысық жоқта тышқан төбеге шығады. Тышқанның төцірі мысық. Жаньшан безген мысық, Жолбарыстьщ көзін тырнайды. Өлейін деген тышқан, Мысықтьщ қуйрығымен ойнайды. Тышқанның да сауыры бар. Тышқан ініне кіре алмай жүріп, құйрығына қалжауыр байлар. Тышқан көтін көріп жаралы болыпты. Екі тьппқан бір байдыц жұртына таласыпты. Көп суыр ін қазбас, ів қазса кең қазбас. Өрмекшіге қыл қуат. Өрмекшінің торы шыбынньщ соры. 7 Жылан иреңдеп жүреді, сүревдеп күледі. Жыланның сырты жылтыр, іші у. 418
Жылан иір-иір жүрсе де, Ініне түзу кіреді. Жыланның аузы жесе, қүйрығы семіреді. Жыланды өлтіргеннің сауабы бар. Қазына бар жерде жылан бар. Жыланның сүймес асы інініц аузынан шығар. Жұмыртқадан қыран да, жылан да шығады. Жыланның басына ақ құйып шығарады. Жыланға түк біткен сайын қалтырауық. Жылан өз бойына қарамай, Түйе мойнын иір дейді. Жыланның үш кессе де, кесірктедей қауқары бар. Көп жүрген жылан аяғын көрсетер. Жатқан жыланныц күйрығын баспа. Биік таудыц басына, Қиялап үшып қыран да шығады; Жер бауырлап, жылжып, Жылан да шығады. Жылы-жылы сөйлесең, Жылан інінен шығады. Жыланның іні тік. Улы жыланның терісі жұмсақ. Жылан терісін тастаса да жылан. Жылан жалбыздан қашар. Іштен шыққан жыланның иреңдеуінің жақсысы-ай. Ордалы жыланмен ойнама.
419
8 Шошқа өліп жатса да, "қорк" етуін қоймас Шошқаға ерген балшыққа аунар. Тауьша қарай тоғайы, Шошқасына қарай торайы. Ит жокга шошқа үреді. Ит аулақта доцыз тобеге шығады. Доңызға таяқ қана өтер. Қарацғы үйде қабан күркірейді. Аюдың қасында шошқа жіптіктей. Ит — ырыс. Ит — адамныц құлағы. Ит — опа, қатын — жапа. Ит ұяласын аңсайды. Ит үяласынан қорықпайды. Ит те бойдағында керіледі. Ит түмсығы жерде жатпас. Ит төлеуі бір күшік. Ит үреді, керуен көшеді. Ит жеген ішінен таусылар. Ит арық болса, ауылдың намысы. Ит күшігін ырылдап сүйеді. Ит нттііін істемесе ind ауырады. Ит жецгенін талайды. Ит итті жұмсайды, Ит құйрығьш жұмсайды. 4.2Э
Ит не жесе, соаы кұсады. Ит мініп, ирек қамшылап. Ит баласы сүйгінші. Тұра бара құсқыншы. Ит арбаның астында жатьш "Сүйредім" дер. Ит құтырса иесін қабар, Торғай қугырса бүркітке шабар. Ит бір сүрінсе қырык сүрінеді. Ит вттігін істемей қоймайды. Ит итке жерошақта жолыгады, Қу қуга намаздігер — намазшамда жолыгады. Ит итаягьш жаламай тойынбайды. Ит аузына түскен соқта жаншылмай қалмайды. Ит қорыған жерге өш. Ит атасын танымас. Иттің атасы жоқ. Ауыл итінің достығы сүйек тастағанша. Ит те киімге қарап үреді. Ит үрген жерде ауыл бар. Ит иесіне үрмес. Иттіц бөрД тазы емес, Еттің бөрі қазы емес. Иттің ырылдасқаны амавдасқаны. Иттің ішіне сарымай жақпас. Итке тұмар жараспас. Итке артқан кос далада қалады. Итке берсең асыңды, Иттер тартар басынды. 421
Итті "Күшім-күшім" десең аузывды жалар. Итті иесімен қина. Итті күшііінде үйрет. Итпен құда болсаң, боқпен той етерсің. Иттщ боқ жемесе басы ауырады. Иттің боғы дөрі болса, дарияға тышады. Иттіц мойнына алтын қарғы тақсаң да, боқ жеуін қоймас. Иттен өзге, бұралқы. Иттіц табаны қьшіыса керуенге ереді. Иттіц басын алтын табаққа салсаң шоршып түседі. Қорыққан ит үш күн үреді. Бұралқы ит үріп жағады. Жетелеген ит аңға жарамас. Жетелеген төбет қораға үрмес. Үре білмеген ит үйіне ұры келтірер. Ақсақ ит Айға қарап үреді. Оңбағанның иті ұры кеткен соң уреді. Алжыған төбет Айға қарап үреді. Бір ит көріп үреді, Бір ит еріп үреді. Үрген ит кісі қаппас. Қабаған ит қайыр байлайды. Кішкене ит қартайганша күшік. Үндемеген ит қабар. "Кет!" десе ит те кетеді. 422
Аш иттің артъш сұқ ят жалайды. Жеңген ит желкесінен. Тауындаіы түлкіні, табындағы тазы алар. Ел жатпай ит тьгабас. Жақсы ит иесінің көзі, құлағы. Жаман иттіц атын "Бөрібасар" қояды. Аулы жақын ит касқырдан қорықпас. Ақ ит, қара ит, бөрі бір ит. Жақсы ит өлімтігін көрсетпейді. Ауыл итінің кұйрыгы қайқы. Солақайға сорпа жоқ, Соқыр итке боқ та жоқ. Көп жортқан ит күшөлаға жолығар. Итаяғын итекеш те қорғайды. Қыры кеткеннің иті қырын жүгіреді. Алтын қарғы ит мойнында да жүреді. Иттіц де төңірі бар. Жас қаншыктьщ көзі сау. Ит иесіне тартады, Түйекеш түйесіне тартады. Ит үяласын таламайды. Иттің құлы — итбақай. Иттіц шені — қарғыбауы. Үрген иттен қорықпа, Ол қабам деп хабар бергені; Үрмеген иттен қорық, Ол білдірмей қабам дегені. 423
Ит жеті қазынаның бірі. Қартайған ит жатып үреді. Жетелеген ит сақ болмайды. Ит міндетін үрумен өтейді. Төреніц иті төрде үреді. Үре білмеген ит үйге қонақ келтіреді. Күшігінде таланған ит оцбас. Үялы күшіктей. Көк ит көп итті жеңбес. Бүйдалаған нар тайлақтай, Жетелеген тазы мойнақтай. Қызыл ит қысырамайды. Ит сүйекке қақалмас. Ит жатқан жерде сүйек қалмас. Жаксы ит малға серік. Иттің құйрығын тартсаң орнына барады. Ет артқан түйеге ит ереді. Жүгірген ит мал санатпайды. Итке мылтық не керек? Құрсагы жібіген ит жатпас. Аш ит тапқанын асай береді, Иесінің түйесі ме, тажалдың иесі ме, бәрі бір. Қырда қасқыр үлыса, Үйдегі иттің бауыры сыздайды. Өзім асыраған күшігім өзімді қапты. Ауылга жақындағанда ит озады, 424
Ақсақ ит cay иттен сауга сұрайды. Еңбексіз ит жер, Бейнетсіз бит жер. Майлаған қайысқа ит өш. Ілгері басқанньщ иті оттайды. Сары майдаы дәметкен итіц құрысьш. Нөжісті доңыз, сүйекті ит жинайды. Иттің жатқан жері төсегі. Бәрі жеген бөксемді, иттен неге аяйын. Қүр сүйекті ит те қаузамайды. Қойға қасқыр шапса ит семірер. Елсізде ит те жолдас. Өз көшесінде ит те жолбарыс. Күші жоқ ит жүгірмес. Сүйекпен үрған ит қыңсыламайды. Қорасында қойы жоктың, итінің сағьш қара. Жарамсақтанған ит жатқашпа таяқ жейді. Күніне жүз түлкі алса да, Тазының ит аты қалмайды. Ауыл иті ала болса да, Бөрі келгенде бірігеді. Ауыл-үйді бала мен ит араздастырады. Итті Құдай иесімен қинасьш. Итке маржан ве керек? Ит ащуын тырнаумен алады. Қазаннан қақпақ кетсе, Иттен ұят кетеді, 425
Иттің күні үрумен өтеді. Ит жегешпе иесі жесін. Қанден ит қартайса да, шөуіддеуін қоймайды. Қүс қарайды құрымға, Ит қарайды жұрымға. Итке сүйек тастасаң қаппайды. Иесі баққан ит семіз. Иттің кү/гырғаны өлгені. Қырдағы қырғауылды қуамын деп, Үйдегі тазьщнан айырылып қалма. Иттің бажасы көп, қуцасы жоқ. Ит жүрсе сүйек табады. Далада бері ұлыса, Үйдегі иттіц іші ашиды. Көпке күлкі керек, Тазыға түлкі керек. Айыр етекті шапандыға ит еш. Қасқыр қорыққан төбеттен, Қашпық қорықпайды. Үры ит тойса да, тіміскілеуін қоймайды. "Кел, кел" көп болса, ит те салауатты. Ит тойған жеріне. Ит тобын арыстан бастаса, Барлық ит арыстан болады; Арыстан тобыв ит бастаса, Барлық арыстан ит болады. Ит басьша іркіт төгілген. Сүйреп қосқан тазы түлкі алмайды. 426
10 Тау текенің тауға шықпаса тұяғы қышиды. Бір киікті бір тау аш кылмайды. Киікті көрінбеген атады, не ерінбеген атады. Балалы марал маңырайды, баласыз марал зарлайды. Өр таудьщ шүйгіяів ацсаған бұғы аштан өледі. Тауда жүрген киіктің, Көзінен езге айыбы жоқ. Бір тауда бір киік. Балалы арқар баурайды, Баласыз арқар маңырайды. 11 Бір жылга қоян шарқ. Бір жылга қоян терісі де шыдаган. Қоян көлеңкесінен қорқады. Қоянныц қарасын көріп, қалжасынан түңіл. Қашқан қоян жатқан қоянды ала кетеді. Көкпар тартқандікі, қоян қаққандікі. Қасқыр жүйрік — жылыс жоқ, Түлкі жүйрік — дыбыс жок, Қоян жүйрік — тьгаыш жоқ. Қоян жүрек. Ай жарық, қоян арық. Ата білсең ақ қоян, Сата білсең сақтыяв. Қашайын деп тұрған қоянға, "Төйт!" десе не жорық
427
12 Балық жаны суда. Балық жокта бақа да балық. Балык тілін бақа біледі. Балық аулай алмаған суды лайлар. Балыктың да сегіз қанаты бар. Балық жеген тоқ болар, Өл-дөрмені жоқ болар. Балық өңешінен өткенін жейді. Балық байлығы — етек жеңің кепкенше. Балық басынан шірейді, Су басынан бұзылады. Жар құласа жайын өледі. Жайынньщ құйрығьш жеген жатпас. Судағы балықты иеленбе, Ол өлі сенікі емес. Балық жеген "Су, су!" дейді, Көлік айдаған "Шүу, шүу" дейді. Балықта сүт болмайды, Шабағьш тещз асырайды. Балыгы болмаған көл қүрысын, Киігі болмаған шөл кұрысьш. Жандыда балық үлкен, Жансызда қамыс үлкен. Бекіре балық тұмсығы, тасқа тимей қайтпайды. Балықтьщ батасы жоқ. Желбезекке жебе дарыса, Балық өрге жүзе алмас. Шортанның өзі өлсе де, тісі қалады. 428
Балақ түрілмей балық тұтылмас. Бақа батпағын сағынар. Балық — көлге, бақа — шөлге. 13 Құс патшасы бүркіт, Аң патшасы арыстан. Құс көк сецгірге бір қонады. Құс жеткен жеріне қонады. Құсы жоққа тұрымтай сүңқармен тең, Аты жоққа қотыр тай тұлпармен тең. Құс қанатымен ұшып, қүйрығымен қонады. Қүстың алганынан салғаны қызық. Атқанның күсын жатқан пайдаланар. Үшар қүстың басы ілгері. Телегейге тел жащырық, Үшқан құсқа жел жаңгырық. Баба бүркіт барлап ұшады, Бала бүркіт парлап ұшады. Бүркіт қартайганда тышқан аулайды. Ақсұңқардың баласы, Алдына қоймай ас жемес. Сұңқар қанаты ұшқанда қатаяды. Аттың бөрі тұлпар емес, Құстың бөрі сүңқар емес. Тұлпардан тұяқ қалар, Сұңқардан қияқ қалар. Қараша үйде сұңқар бар, ораздыға жолығар. Қайырсыз сүцқардан, Қайырлы түрымтай артық. 429
Қара кұс басып жейді, Сүңқар шашып жейді. Бүлбүл құс зымыстан көрмей, Гүлістан қадірін білмес. Саясы жоқ бұтаққа бүлбүл қонбайды. Бұлбұл болып қырылдағанша, Шымшык болып шырылда. Балапан басына, тұрымтай тұсына. Аспандағы сұңқардан, Қолдағы түрымтай артық. Қаз тойғанына семірмейді, Орғанына семіреді. Қаз келсе жаз келер, Қарға келсе қатқақ болар. Сасқан үйрек артымен сүңгір. Шабан үйрек бұрьш үшар. Қарға қарганыц көзін шүқымайды. Қарғаның бір көзі оқта, бір көзі боқта. Екі қарға таласса, Бір қүзгынға жем болар. Сақ қарға сагағынан ілінер. Тауық қүсқа үшу жоқ, Там үйлерге көшу жоқ. Тауықтьщ түсіне тары кіреді. Тауықтьщ шақырғанына таң атпайды. Кімнің тарысы піссе, соның тауығы. Мезгілсіз шақырған қораздыц, айдарын жүлмақ керек. Шоқысқыш қоразга шыр бітпес. 430
Қақылдаған тауық тумай қоймас. Тары болса, тауық табылады. Табақты үйдің тауығы қос жұмыртқа туады. Жапалаққа күннен түн жақсы. Жапалақ сипағанмен сұңқар болмас, Жабывы мақтағанмен тұлпар болмас. Жапалақты таспен ұрсаң да, жапалақ өледі, Тасты жапалақпен ұрсаң да, жапалақ өледі, Торғай жаңбыр жауса баласын қорғайды, Бұршақ жауса басын корғайды. Бүгаға паналаған торғай аман қалады. Екі түйғын жабылса қаздьщ соры. Құзгьш ас тавдамайды. Еөкек өз атын өзі шақырады. Сауысқан шоқығанмен тоқ болмайды. Сауысқан тоты құстың жүрісіне салам деп, өз жүрісінен айрылыпты. Бөдененіц үйі жоқ, Қайда барса бытқылдық. Шағала келмей жаз болмас, Шаңқан келмей боз болмас. Ителгінің қызьпъша қызсаң, Қаршығавды қамшы етерсің. Аспандағы тырнаны үстаймын деп, Қолындагы шымшығьщнан айрылма. Соқыр тауыққа бөрі бидай. Құс жаманы сауысқан, Аі-аш жаманы азғав. Түғырына сащыған сұңқар оңбас, Үйірінен қащыган тұлпар оңбас. 431
Семірген сайын тауыктың арты бітер. Үя баспаған құс оңаша үшар. Ит иесі үшін жүгіреді, Құс өзі үшін үшады. Қарлығаш көктем жаршысы. Аққу жүрсе су сұлу. Дауылпаз деген құс болады, дауысы жер жарады. Керуеннің түнгі жүрісін бозторғай біледі. Абайлап ұпшаған құс қанатын қайырады. Құстыц қайдан екенін сұрама, сайрағанын сүра. Құста сүт жоқ, жылқыда өт жоқ. Ақсүңқардың баласы, Сарқыт қоймай жем жемес. Дегелек келсе жаз болар, Бала-шаға мөз болар. Кенді жерде жылан бар, Шөлді жерде қыран бар. Қыран қызыл түлкі алса, Қарға ауыл тазартады. Түйғынның ілуі артық. Бөтен жерде бұлбұлды қарға дейді. Бұлбұлга бау жақсы, Кекілікке тау жақсы. Гүл ашылмай бұлбұл сайрамайды. Қаз ұшса көлді үйрек иеленеді. Қарашада қаз кайтар. Ала қаргада алашағың жүрсін. Қарғаның "Қарқ" дегені өзіне сүйеу. 432
Өтешке шақыр десең, Таң атсьш дейді. Аққудыц касында жапалақ жараспас. Арық аттыц бабын тапсаң — тұлпар, Күйкентайдың күйін тапсаң — сұңқар. Аспандағы кұсты ұятқа қалдырған жердегі жем. Тьфнадан бастық койсаң, Басыңнан қиқу кетпес. Жасауылыц тырна болса, күнің қиқуымен өтер. Жарқанатқа жарық қас. Сауысқан бір шоқып қырық қаранады. Қарға қазга еліктеймін деп сирағын сындырады. Кептер болып тусаң, қарға болып өлме. Торғай, торғай тотым бар, Бір жапырақ етім бар. Бақа көлін аңсайды, Бұлдырық шөлін аңсайды. Тұрымтай квз тұндырады, Қараша қазан қайнатады. Атпа, достым, ұларды, Бұзба тобын олардьщ; Тау бұлбұлы солардьщ, Мен жырына кұмармын. Қарғамен жолдас болсаң, шоқығаньщ боқ болар, Бүркітпен жолдас болсац, тамағың тоқ болар, Аққумен жолдас болсаң, төнід пөк болар. Құзғьш жемтік көрмесе жүре алмайды. Өуедегі тырнадан жердегі торғай артық. Мыц жабыға бір тұлпар, Мыц үйрекке бір сұңқар, Мың қарғаға бір кесек. 433
Таудай толқьш басса да, Суға батпас қасқалдақ; Қанша боран сокса да, Қыран ұшар аспандап. Торғайдан қорыққан егін екпейді. Сауысқан сақтығьшан влмейді, сұктығынан өледі. Қаз шөлде жүрсе де,. көзі көлде болар. Тоты кұс бойын коріп зорланады, Аяғын көріп корланады. Тырна көкте, тұяк жерде. Жапалақ жамбасына басып жейді, Ақсүвдар жан-жағьша шашьш жейді. Қарға баласын аппағым дер, Кірпі баласын жумсағым дер. Жұмыртка жегеннің — тауықты құрттым дегеніц. Тауык түсінде тары көрсе, Түлкі түсінде тауық көреді. Тозған қазды, Тоігтанған қарға жем етер.
434
XXVII. ТАБИҒАТ КӨРІНІСТЕРІМЕН ҚҮБЫЛЫСТАРЫ 1 Табиғат тал бесік Жер — ана, ел — бала. Қара жерге халық ие. Жер — ел ырысы. Жер таусылмайтын қазына. Жер — ырыстьщ кіндігі, Еңбек — ырыстьщ қазығы. Жер тағдыры — ел тағдыры. Жер бауыры жазық. Сұлулық жерден өніп, көктен жауады. Жері байдьщ елі бай. Агаш жапырағымен, Жер топырағымен сенді. Жер көвді жақсы көреді, Ат жемді жақсы көреді. Жерін қорлаған жерлевбей қалады. Жер тойьшбай ел тойьшбайды. Сьф бойы — нұр бойы. Жерге еткен жақсылық жерде калмайды. Ел құты қария, Жер күты дария. Жеріне қарай астығы. Жер отты болса, мал сүгті. Жердің сөві егін, ердіц сөні білім. Сорлы жерге ақбас шөп шығады. Қара жер қарыз арқаламайды. 435
Отырған жерден отын кес. Мақтаньщ авасы жер, атасы су. Қаражерге қар жауар, Қарды көрген бір мұрат; Қара жердев қар кетсе, Жерді көрген бір мұрат. Ормансыз жер жалаңаш, Армансыз ер жалаңаш. Құс қонбаған көл жетім, Ел қонбаған Жер жетім. Көрмеген жер таныс болмас, Көрінген жер алыс болмас; Өр нөрсенің болжауы бар, Ши жуандап қамыс болмас. Ағын су өлмейді, Асқар тау өлмейді, Ай мен Күн өлмейді, Қара Жер өлмейді. Кеудесі түкті Жер ана, Қуг дарыт та, жарылқа. Адамды аздыратын дерт, Жерді аздыратын өрт. Жер-қазына, Су-алтын, Мал-байлық. Арқан бойы жердің, тұсау бойы жақындыгы бар. Көрмеген жердің ой-шұңқыры көп. Қара жерді жамавдама, Қайтып сонда барарсың; Қауым елді жамандама, Қарғысына қаларсьщ. Мал семіз болса, төл егіз, Жер семіз болса, дөн етіз. Жерсіз ел тұл, Елсіз жер тұл. 436
Себептен себеп, топырақтан имарат. Малы жоқ деп ерден түңілме, Шөбі жоқ деп жерден түңілме. Ер елімен жаксы, жер кенімен жақсы. Батыр туса ел ырысы, Жаңбыр жауса жер ырысы. Жер қунары саз. Егілмеген жер жетім, Елінен айрылған ер жетім. Аспанда тіреу жоқ, Жерде белдеу жоқ. Жердіц бақыты тайса, Су сайға қүлайды. Кокте байлау, Жерде тұрлау жоқ. Жер екеш жер де ауырады. Талқы ерге пайда, Тамшы жерге пайда. Жердің аласа — биігі бар, Жолдьщ ашыгы — тұйыгы бар. Жер қазына, су гауһар. Жер құлағы жетеу. Алтын тағьщ болғашпа, Алақандай жеріц болсьш. 2 Күнде сызат жоқ. Ай бетінде дақ бар. Ай жарығы өлемге, Шам жарығы түбіне. Айды етегідмен жаба алмайсьщ. Ай ортақ, Күн ортақ. 437
Ай астында жаңа жол. Ай Күннен артық, Күндіз Күнсіз де жарық. Күнніц көзін балшықпен сылай алмайсың. Ай шалкасыван туса, ай бойы аяз. Ай арасы — толас. Үркер жұлдыздар ағасы. Үркер мен Ай ауыл-үй қонысты, Үркер мен Ай тоғысты. 3 Бұлт ала, жер жола. Бұлт қайда қонса, Береке сонда қонар. Бүлт өзеннен бу алса жауады. Ит күшіктеп сауын болмас, Бұлт болмай жауын болмас. Бүлт та бұйрықпен жауады. Жел дауылды шақырады, Бүлт жауынды шақырады. Өткен бүлттан жанбыр күтпе. Жел жеріне, жекен суына. Жел жебедей жерге тығады. Жел дауылдыц шақырушысы. Жазғытүрымғы жел жардай атанды жығады. Көшерін жел біледі, Қонарын сай біледі. От суымайды, сөнеді. Оттың ісі қуырмақ, Желдің ісі суырмақ. 438
Күйерің де, сүйерің де от. Жақын оттын жарығы күшті. 4 Орман жер сөулеті. Тегін ағаш тез қасында жатпайды. Жуан агаппъщ жаңқасы мол. Даланыц көркі ағаш. Агаш бір жерде өседі. Нөзіктік талға жарасымды, Қаттылық қайынға жарасымды. Бетегесі шоққайған қояндай. Тікеннен гүл, заһардан бал. Тікен өскен жерге тікенек шығады, Гүл ескен жерге гүл шығады. Қарағайда қырық бұгақ, біреуі ғана қамшыға can. Қураған ағаш иілмейді, Кураған шыбық егілмейді. Бір тал кессең, ов тал ек. Мөуелі ағаш майысқақ. Мәуесі бардың өуесі бар. Жемісті ағаштың мөуесі төмен. Шетен кесілсе шеттііі өсіл жетіледі. Ағашы аласа болса да, алмасы тамаша. Арша орман анасы. Түкымы келіспей, түсімі келіспейді. Елемеген бүга көз шығарады. Сабағы жаман жемістің, дені де жаман. 439
Миуасыз ағаштьщ бүтағы тік. Қисық ағаштыц бүтағы да қисық. Бұтағы көп ағапща құс қонады. Биік агаш бұрын құлайды. Ғүмырыңды ұзартқыц келсе ағаш ек. Жеміссіз ағаш жүтайды. Аялы ағаш саялы. Қайқайып тұру терекке жарасар. Қолағаш болса да, қолға тоқ болсын. Ағаш тамырынан су ішер. Бір құшак ағаштан бір оқтық шығады. Биік ағаштың басын қүрт жейді. Жас ағашқа сүйеніп көрі ағаш күнелтер. Гүл шаттыңтың белгісі. Гүл патшасы Раушан гүл. 5 Қыстың көзі қырау. Қыс қысыларсьщ, жаз жазыларсың. Қыс кыстығын қылмаса, Жаз жаздығын қылмайды. Қарға қарқылдаса, қысты шақырады, Қаз қацқылдаса, жазды шақырады. Күн қорланса, күрегівді сайла, Ай қорланса, арысывды сайла. Боранды күні боқ құтырады, Бала мен ит құтырады. Бір Қүдайға асы болма, Жүлдыздарға қарсы болма. 440
Түн тынышсыз болса, ұйкы қашады, Күн тынышсыз болса, күлкі қашады. Ертеңгі күн кұлақтанса, Еліңді жау шапқандай күйін; Кешкі күн кұлақтанса, Келінің ұл тапқандай сүйін. Арқада қыс болмаса, арқар ауып несі бар. Сақырлаған аязда, сары қамысты шшала. Сақырлаған сары аязда, Сары қамысты қыста, Малыңа сая, өзіңе үй болады. Жаз сайға қонба, Қыста қырға қонба. Қопалы жерге қонбаңыз, Өрт шықса үй кетер; Жар басына қонбаңыз, Дауыл болса күй кетер. Туган Ай тұрса, Үркерге қарсы қарап; Қыс түсер, Шақырайып боран борап. Үркер үйден көрінсе, Үш ай тоқсан қысьщ бар; Ел жатқанда жанбастан көрінсе, Жаз пплқпаганда несі бар. Үркерлі айдың бөрі қыс. Үркер шырқай берсе, күн суи береді, Үркер төмендей берсе, күн жыли береді. Үркер мен Айдың өзі біледі, Есепптінін көзі біледі. Үркер жерге түспей Жер қызбайды. Қатып калған қайысқа сорпа бүркер, Аспандағы жұлдыздьщ алтауы Үркер. Жазда қонысыцды дөңге сал, Қыста қонысыңды көцге сал. Көктем, көктем нұрын төккен. 441
Көктем гүлмен көркем. Жаздыц бір күні, Қыстың мыц күніне татыр. Қыс та қысырайды. Жазда жадырасаң қыста қалтырайсьщ. От амалы ойылған қыс, Сөуір санды кыс, Зауза, саратан, сіздерден де қорқам. Зымыстан көрмей жаздыц қадірія білмейсің. Үркер үйден көрінсе, Үш айдан соң жаз болады. Қаңтар ауса кар тұрмас. Наурыздан соң қыс болса, Мизамнан сон жаз болмас. Инедей тесіктен түйедей суық өтеді. Түске дейін мүйіз, түстен кейін киіз. Жазға жетсен, қыс күнівді ұмытпа. Жайлауы жаксынын, өр бұга түбі бір кесек ет. Төмен қонсаң сел алар, Биік қонсац жел алар. 6 Бұлақ көрсең көзін аш. Бұлақ басынан түнады. Судың да сұрауы бар. Сулы жер нулы жер, Бұлақты жер түрақты жер. Сулы жер күрақсыз болмас, Таулы жер бұлақсыз болмас. Су патшасы мұрап, Түн патшасы шырақ. 442
Оумырай келсе су қүрыр. Сусыз жердің шөбі аясыз, Үлсыз елдің малы аясыз. Ел ағыны мен су ағыны бір. Еділ басынан былғанып, сағасынан тұнады. Еділ суы бар болса, елге жетер. Жайық басынан жел турса, Жаз да болса қыс болар. ТевДз дөмі — тамшыдан. Терец судың ағысы білінбес. Түйық судыц түбі кұрт. Алпыс кун тасыган су, Алты күнде қайтар. Терең қүдықтың суы төтті. Шөлдегі шұканақ суға толмас. Сағадағы су ішер, аяқтағы у ішер. Саяз су сарқырап ағады. Дария жанынан қүдық қазба. Тама берсе, тамшыдан дария болар. Толықсьш аққан дария — мейірманды қария. Шолақ сай тез тасиды. Агын судың арамдығы жоқ. Өзен жағалағанныц өзегі талмас. Тау кезеңсіз болмас, Өлке өзенсіз болмас. Өзен бойы тұргавда, Өзге жерге қонбаңыз.
443
Көлдің көркі қүрақ, Таудың көркі бұлақ. Қалған көлге бақа айғыр. Бака сисе көлге сеп. Квл азса сазаны кетіп, табаны қалады, Ел азса жақсысы кетіп, жаманы қалады. Көп жүрген көгерер, Көл аққан жерге нұр кірер. Қыдырдың қасында болғанша, Бүлақтың басында бол. Нүр — Ай сүлулығы, Су — сай сұлулығы. Тау бүлағымен көрікті, Бұлақ құрағымен көрікті. Көктің суын көптен аяма. Қүзда қар ерімес. Бидің жолы ақ, судың жолы сара. Арнасыз жерден су ақпайды. Басында бұлагы бар өзен ұзақ ағады. Сағым суға сусының қанбас. Жылға суы таусылса тау тесіледі. Өзен көлге, көл елте қүяды. Сай сайға құяды, Шүқанаққа дөнеңе жоқ. Су қадірін шөл зардабьш шеккен біледі. Су ағады, тас калады. Тау да шөгеді, су да солады. Шөлдегенге сағым су болып көрінер. Шөлдеген адамға сағым дария-су. 444
Су аягы құрдым. Ағын су — тегін су. Тау бүлагы еөнді, коа құрағы сөнді. Қыстағы қар, жаздағы жаңбыр — жерге жауған нүр. Қыстағы қар жерге ырыс, Жаздағы ылғал елге ырыс. Нөсер алдында найзағай ойнайды. Жаңбыр бір жауса, терек екі жауады. Күн жауса товдыны ұрар. Ақ қар болса, ақ нан квп. Күн шыққан соң Қуарган суды Күн жүтады; Күн батқан соц Суарған суды Жер жұтады. Ағын су ақ татыр, Ак шабағы бал татыр. Кімнщ отын оттасаң, соныц суын ішерсің. Су бір аққан жерінен мын ағар. Су анасы — бүлақ, Сөз анасы — кұлақ. Көл жағалаған өлмес. Көрмеген көлде, Естімеген құстьщ үні бар. Теңізді төңіректегеннің несібесі егіз. Қырдағыға жацбыр жауса, Шьщцағыға қар жауар. Бүгіші қар — ертеңгі нөр. Сұлу дегенге су да риза. 445
Күріштіц күні сумен. Жер байдыкі, су сайдыкі. Ағьш су арнасьш табады. Көлдің қүгы кетсе, Көкқүтан бір жыл бұрын кетеді. Шал болғанмен қария болмас, Шолшық су жиналып дарня болмас. Шөл жағалап қонба, көл жағалағап қан. Найзағай көп болса жацбыр аз. Сылдырсыз аққан судан без. Жұма жауса, сенбі тынар, Сенбі жауса қашав тынар? Бұлаққа бұлак қосылса егізбіз дер, Көлге көл қосылса теңізбіз дер. Қамыстың басы майда, түбі суда. Су жүмсақ, тамшылап тасты теседі, От жұмсак, темірді балқытады. Жатқан тастың астымен су ақпайды. Алыстан үрген ит қаппас, Төбеге төменнен су ақпас. Су бергеннід сауабы бар, Су төккеннің сұрауы бар. Ёлдің кұты белевде, Судьщ қүгы теренде. Кірді сумен жуады, суды немен жуады? Қысқы шілдеді ну сақта, Жазғы шілдеді су сакга. Көзінді қалдыр — бұлақ көзін аша жүр, Ізіиді қалдыр — жақсылық мүра шаша жүр, Өзівді қалдыр — бау өсіріп жаса нұр.
446
МАЗМҮНЫ I. Отан, туған жер, ел II. Құдай, дін, қожа-молда III. Адам, халық, көшпілік кауым IV. Патша — хан, сұлтан — төре, басшы V. Ата-ана, бала VI. Туыс, ағайын, азамат VII. Өйел заты, отбасы VIII. ЗКолдас, кұда, қонақ, көрші IX. Замана, уақыт, үміт, жазмыш, талап X. Батылдық, қайраттылық, батырлык XI. Имандылық үлгілері XII. Ақыл, ой, өнер, білім XIII. Төрбие, өсиет, сақтык .. XIV. Тіл, сөз, би, шешендік XV. Ойын, өзіл, сүйіспеншілік, той XVI. Бірлік, достық, бақыт XVII. Ac, тағам, дөм-тұз XVIII. Көсіп, еңбек, жолсапар XIX. Базар, сауда, ақша, олжа, байлық XX. Пендешілік көлецкелері XXI. Жақсы-жақсылық, жаман-жамандық, ақымак-ақымакшылык XXII. Жалгыздық, қарттық XXIII. Жегііедік, жоқшылық XXIV. Денсаулың, дерт, кемтарлық, қайғы, ажал XXV. Пөле, дау, үрлық, дұшпацдық XXVI. Төрт түлік XXVII. Хайуанаттар өлемі XXVIII. Табиғат көріністері мен кұбылыстары..
447
4 12 23 34 42 58 71 92 103 113 126 150 167 183 202 210 222 234 253 265 306 328 338 348 367 379 412 435
Жордем Салихұлы Кейкін
Қазақтың 7777 мақал-мөтелі
Көркемдеуші редакторы Табылды Мщат Корректоры Гулшат Жумавалиева Техникалық редакторы Ардац Мрқышева Компьютерде беттеген Анар Қурманеалиева Терген Гулмира Сихимова
Теруге берілген күні 18.01.02. Басуга қол қойылған күиі 24.03.02. Шшімі 84x108 1/ю. Шартты баспа табагы 28,0. Есепке алынатын баспа табагы 28,8. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс № 568. Бағасы келісімді. «Өлке» баспасыиыц өз баспаханасывда басылды: 480002, Алматы қаласы, Достық даңгылы, 7. Тел.: 73-22-21, 76-09-13. 448