ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ, ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ SABAUDIA
Η Sabaudia είναι σήμερα στην Ιταλία συνώνυμο του Ρασιοναλισμού, αναγνωρισμένο τέλος πάντων σαν πρωτοποριακό αρχιτεκτονικό ρεύμα που εντάσσεται ως αυτόνομη εθνική έκφραση εκείνο του ∆ιεθνούς Στυλ, το οποίο στην δεκαετία ’20 ξεσηκώνει τον παλαιό Νεοκλασικισμό, για να σβηστεί με την σειρά του απ’ την κοινοτοπία της μεταπολεμικής οικοδομικής έκρηξης. Στην Ιταλία λαθεμένα εκτιμημένο σαν χαρακτηριστική έκφραση του Ventennio 1 , υποβλήθηκε ένα είδος damnatio memoriae μέχρι την δεκαετία του ’80, όταν άρχισε η επανεκτίμηση από τους ιστορικούς της αρχιτεκτονικής, και ακόμη πριν στη Sabaudia, χάρη στην διανόηση της Ρώμης που της χαράζει την τύχη του παραθαλάσσιου τουρισμού. Για να αντιληφτεί και να τοποθετηθεί η γέννηση της Sabaudia, χρειάζεται να εξεταστεί στο πλαίσιο της εγγειοβελτίωσης του Agro Pontino 2 , η οποία αποτελεί την ακμή ενός εκτεταμένου πλάνου μεταρρυθμίσεων αγροτικών, κοινωνικών και τεχνικο-οικονομικών, που διεξήγαγε το Regime. Θεμελιώδης κανόνας της φασιστικής αγροτικής πολιτικής ήταν η εφαρμογή, και σε αυτό το πεδίο, των αρχών της συμμετοχής και της συνεργασίας των τάξεων (corporativismo) , αντίθετοι στο καθεστώς των συνεχών συγκρούσεων έμφυτοι στις μαρξιστικές και καπιταλιστικές ιδέες (πάλη των τάξεων). Σε αυτή την κοινωνικο-πολιτική όψη, το κράτος, για να αποκτήσει ταυτόχρονα το μέγιστο καλό για το Έθνος, πρέπει να αντιπροσωπεύει και προστατεύει ισόπαλα όλες τις κατηγορίες πολιτών, είτε είναι εργάτες είτε εργοδότες (Χάρτης εργασίας, 1927). Το αγροτικό θέμα εκείνη την περίοδο κατέχει σημαντική θέση στην εθνική κοινωνική εξέλιξη, τείνοντας να ενθαρρύνει την αγροτικότητα σε αντίθεση με το φαινόμενο του εκβιομηχανισμού και την σχετική αστυφιλία, ενταγμένο στην Ιταλία με ιδιαίτερα ταραχώδη τρόπο στις αρχές του 20 ου αι. Στην ίδια προνομιακή θέση της αγροτικής παραγωγής στα πλαίσια της εθνικής οικονομίας, εντάσσεται η Μάχη του σιταριού, που ανακηρύχτηκε τον Ιούνιο του ‘25, και εισήχθηκε στο εσωτερικό ενός οράματος εθνικής αυταρχίας για να επιδιώξει την επάρκεια παραγωγής του σίτου. Το 1931, μόλις έξη χρόνια μετά τα πρώτα μέτρα της νέας εθνικής αγροτικής πολιτικής, η Ιταλία καταφέρνει να διαγράψει ένα έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο 5 δις. λιρών και να ικανοποιήσει σχεδόν τελείως την ανάγκη της σε σιτάρι, φτάνοντας τα 81 εκατ. καντάρια παραγωγής. Τον ίδιο χρόνο η Ιταλία πέτυχε τη πρώτη θέση παραγωγής σίτου ανά εκτάριο: η αμερικανική παραγωγή που μέχρι τότε ερχόταν πρώτη, έφτανε 8,9 καντάρια ανά εκτάριο, ενώ η ιταλική ήταν σχεδόν διπλή, ζυγίζοντας 16,1 καντάρια ανά εκτάριο.
Για να εξασφαλίσει αυτό το εντυπωσιακό αποτέλεσμα, το κράτος εφάρμοσε δύο ξεχωριστές και παράλληλες κοινωνικο-οικονομικές διατάξεις: 1
με τις λέξεις Regime και Ventennio υπονοείται στην Ιταλία η περίοδος των δυο δεκαετιών (1922 ‐ 1943) της φασιστικής κυβέρνησης, σε αναλογία με την λέξη Επταετία στην Ελλάδα για το διάστημα της Στρατιωτικής Χούντας. 2 πεδιάδα νότια της Ρώμης
‐ 1 ‐
- από τη μια, επιδιώκοντας να ανεβάσει τις αγροτικές μάζες από το status του μεροκαματιάρη σε εκείνο του αγρολήπτη και του μικροκτηματία, με παραχώρηση γης και προμήθεια πίστωσης μέσω των Αγροτικών Συνεταιρισμών 3 , - και από την άλλη, όχι ενθαρρύνοντας τροποποιήσεις αγροτικού προορισμού παραγωγής (μεταβολή παραγωγικών χωραφιών σε καλλιέργεια δημητριακών), αλλά αυξάνοντας τις γεωργικές επιφάνειες προορισμένες ειδικά για αυτή την παραγωγή. Οι δυο διατάξεις υλοποιούνται πρακτικά με την προώθηση ενός εκτεταμένου προγράμματος εγγειοβελτιώσεων κτημάτων ακαλλιέργητων και ελωδών, και με τον σχετικό Νόμο Ολικής Εγγείοβελτίωσης 4 του 1928, με τον οποίον (στο πλαίσιο του αγώνα στα τσιφλίκια) όλα τα ακαλλιέργητα η εγκαταλελειμμένα χωράφια, απαλλοτριώνονται στα δυο τρίτα, επιτρέποντας το πέρασμα μεγάλου μέρους εγγειοβελτιωμένων εκτάσεων κάτω από τον απευθείας έλεγχο του κράτους. Στην Opera Nazionale Combattenti 5 (ONC), που ιδρύθηκε το τέλος του Α’ΠΠ για την βοήθεια των βετεράνων σε τρία κλιμάκια: κοινωνικό, οικονομικό και αγροτικό, ανατέθηκε το 1926 το έργο της μεταβολής των τσιφλικιών και της διαχείρισης όλων των σχεδίων και των εργασιών της εγγειοβελτίωσης. Την περίοδο μεταξύ του ‘29 και του ‘35, με την ιδιότητα Κυβερνητικού Επιθεώρητή με εξαιρετική εξουσία, Valentinο Cencelli διευθύνει την ολική εργασία σε εκτεταμένες αγροτικές περιοχές της Ιταλίας, από την Πούλια στο Βένετο και στην Τοσκάνη, για ένα σύνολο 450.000 εκτάρια (ίσα με 4.500 χμ2 , ενώ ολόκληρη η Αττική έχει έκταση 3.800 χμ2). Στην διάρκεια των έξη χρόνων της διεύθυνσής του, η ONC συγκρότησε 41 αγροτικούς συνεταιρισμούς και 35 κοινοπραξίες εγγειοβελτιώσεων σκορπισμένοι σε όλη τη ιταλική χερσόνησο. Η πιο σπουδαία επιχείρηση της μεταρρύθμισης αντιπροσωπεύεται από τις εγγειοβελτίωσεις του Agro Pontino, και για το τεράστιο μέγεθος του πλάνου και για την ταχύτητα της διεκπεραίωσης. Η παράδοση λέει ότι το όνομα αυτών των αφιλόξενων εκτάσεων προέρχεται από την πόλη Suessa Pometia [Σούεσσα Πωμεντιάνη], αρχαιότατο αστικό κέντρο άγνωστης τοποθεσίας, κατοικημένο από τους Βόλσκους, μετανάστες από τα Απέννινα περίπου τον 10ο πχ. Ηττήθηκε επανειλημμένα από τη Ρώμη τον 5 ο πχ, μέχρι που εξαφανίζεται ολοκληρωτικά από τα χρονικά. Με αυτή επανασυνδέεται το όνομα της σύγχρονης Νέας Πόλης Pomezia. Η προέλευση όμως των πρώτων κατοίκων της περιοχής ανάγεται και σε δωρικά φύλα που φαίνεται να διέμειναν κατά την διάρκεια των μεταναστευτικών ρευμάτων του 8ο πχ. Μπουχτισμένοι να υφίστανται τους νόμους του Λυκούργου, όπως διηγείται ο ∆ιονύσιος της Αλικαρνασσού, προσέγγισαν στην περιοχή όπου ανήγειραν βωμό στην Φερόνια, θεά της φύσης και των άγριων ζώων.
3
Consorzi Agrari, που φρόντιζαν και την συγκέντρωση της συγκομιδής, και την μοιρασιά του σπόρου για σπορά Legge sulla bonifica integrale 5 Εθνικό Ίδρυμα Απομάχων 4
‐ 2 ‐
Όντως στην μυθολογία, να τριγυρίζει ανάμεσα στα δάση και στους θάμνους που απλώνονται βόρεια του Circeo 6 , βρίσκεται αυτή η Nύμφη, τόσο όμορφη να κλέψει την καρδιά του ∆ια. Η λατρεία της απλώνεται σε όλα τα κοντινά κέντρα έτσι ώστε να προκαλέσει τον φθόνο και την ζήλεια της Ήρας, που διώχνει την Φερόνια από αυτή την περιοχή, καταραμένη για πάντα, την οποία πλημμυρίζουν τα ποτάμια της και οι χείμαρροι μεταβάλλοντάς την σε βάλτους ανθυγιεινούς και ελώδεις. Και από τον Όμηρο έμεινε το όνομα Circeo, το ακρωτήριο που εκτείνει στην θάλασσα το προφίλ της μάγισσας Κίρκης, να γοητεύει τον επισκέπτη και πρώτον τον Οδυσσέα.
Αποτελούμενο από μια απέραντη πλημυρισμένη πεδιάδα, το Agro Pontino παριστάνει ένα μεγάλο ορθογώνιο οριοθετημένο από την τυρρηνική ακτή που περιλαμβάνεται ανάμεσα στα ακρωτήρια του Anzio και του Circeo για 100 χμ, και απλώνεται στο εσωτερικό για 20 - 30 χμ μέχρι τους πρόποδες του λόφου Albani βόρεια και του όρους Lepini και Ausoni νότια. Ένα σύστημα αμμόλοφων που ανάγονται στην τεταρτοταγή εποχή την οριοθετεί κατά μήκος της ακτής περικλειόμενη ανάμεσα στα δύο ακρωτήρια, και διπλασιάζεται στη πλευρά της θάλασσας από ένα δεύτερο σύστημα αμμόλοφων πιο πρόσφατων που οριοθετούν οι παράκτιες λίμνες. Η αχανής λιμνοθάλασσα των προϊστορικών χρόνων έσπρωξε πάντα τον άνθρωπο στην αξιοποίηση για να κερδίσει γόνιμη γη σε αποξηραμένα χωράφια, αλλά η προσπάθεια ήταν απογοητευτική από το μέγεθος της περιοχής και το εφήμερο των επεμβάσεων, που ξανάφερναν κανονικά την υδρο-γεωλογική κατάσταση στις ίδιες συνθήκες με την προηγούμενη βαλτώδη, μόλις εγκαταλείπονταν οι απαραίτητες και συνεχείς εργασίες της συντήρησης αποστράγγισης. Οι πιο παλιές πιστοποιημένες προσπάθειες ανάγονται σε Λατίνους λαούς κάτοικοι των γύρω λόφων, και ενδιαφέρονται την πιο βόρεια περιοχή, χρησιμοποιώντας ένα εκτεταμένο σύστημα αποξήρανσης με λαγούμια και πηγάδια. Η δημοκρατική Ρώμη στις αρχές του 3ου πχ επέκτεινε τόσο την αποξήρανση έτσι ώστε να καταφέρει ν' ανοίξει το πρώτο μέρος της Via Appia 7 και να ιδρύσει κάποιους πεδινούς οικισμούς, αλλά ήδη και η αυτοκρατορική Ρώμη υποχρεώθηκε να συντηρήσει τον επαρχιακό δρόμο, και ο Οράτιος το 37 πχ καθώς την περνούσε αναγκάζεται να μεταφερθεί, μέσα από τσιμπήματα κουνουπιών, κατά μήκος πολυάριθμων σημείων πού ο βάλτος είχε ξαναδημιουργηθεί. Όλη η περιοχή ξαναγίνεται ανελέητα βαλτώδης κατά την περίοδο των βαρβαρικών εισβολών, όταν ο αυτοκράτορας Θεόδωρος κάνει ακόμη μια προσπάθεια να σώσει την ρωμαϊκή εγγειοβελτίωση, εγχείρημα οριστικά χαμένο στην διάρκεια του μεσαίωνα που παρίσταται στην ολική επαναβάλτωση όλης της πεδιάδας. Ο βάλτος του Agro Pontino γίνεται φέουδο της οικογένειας Caetani τον 12 ο αι. με την άνοδο του πάπα Bonifacio VIII (μέλος της οικογένειας) κατά την περίοδο όπου η πόλη Ninfa 8 στο εξωτερικό του όρους Lepini γίνεται εναλλακτικά κέντρο διέλευσης για την ήδη 6
ακρωτήριο ανάμεσα Ρώμη και Νεάπολη ένας από τους μεγάλους δρόμους που οδηγούσαν στην Ρώμη, αυτός που πήγαινε προς Νεάπολη και Μπρίντιζι 8 που ιδρύθηκε το VIII αι και καταστράφηκε το 1381 7
‐ 3 ‐
εγκαταλελειμμένη Via Appia και κάνει μια οριακή αποξήρανση των άμεσα κοντινών κτημάτων, πιστοποιώντας την βαλτώδη κατάσταση όλης της υπόλοιπης περιοχής. Άλλες προσπάθειες επιχειρήθηκαν από τους Πάπες μεταξύ του '400 και του '600, εμπλέκοντας ακόμη τον Giuliano de’ Medici και τον Leonardo da Vinci, ο οποίος σχεδίασε την αποξήρανση μέσα σ' ένα σύστημα από κανάλια και υδροφόρες αντλίες που ποτέ δεν υλοποιήθηκε, αλλά αποδείχθηκε σωστή ιδέα όπως αποδεικνύεται αργότερα με την πραγματοποίηση του έργου από την ONC. Στο τέλος του '700 ο πάπας Pio VI επιχείρησε μεγαλεπήβολα υδραυλικά έργα με ένα δίκτυο καναλιών, μερικά απ' τα οποία υπάρχουν ακόμη 9 , για την αποξήρανση κάποιων ελών κοντά τα όρη Lepini και Ausoni, αλλά η γαλλική επανάσταση έδωσε τέλος στα έργα που διήρκεσαν 20 χρόνια. Η κατάσταση της περιοχής πιστοποιείται και από τον Γκαίτε, που με το μακρύ του Ταξίδι στην Ιταλία (1813-17) την περιγράφει σαν '"η πιο άγρια και γοητευτική γωνιά της Ευρώπης", απαντώντας σ' αισθητικά κριτήρια του πρωτο-ρομαντισμού της εποχής με τις εκτάσεις των ελών, τα μυστηριώδη δάση της που συχνάζουν οι ληστές, τις Lestre 10 , τους καβαλάρηδες της που οδηγούν κοπάδια βουβαλιών 11 . Στα έλη ακόμη σύχναζαν φτωχοί κάτοικοι των κοντινών οικισμών για το λαθραίο κυνήγι, και το ψάρεμα στην Piscinara 12 , και οι ευγενείς της πρωτεύουσας για το κυνήγι στα δάση. Για όλους τους συχνάζοντες λίγο ως πολύ περιστασιακούς στους βάλτους, υπήρχε απειλητικός κίνδυνος της ελονοσίας, ενδημική σ' όλα τα κοντινά κατοικημένα μέρη, και που στο παρελθόν είχε αφανίσει κυκλικά τους κατοίκους των πόλεων που ιδρύθηκαν κατά την διάρκεια αιώνων στην πεδιάδα μετά τις εγγειοβελτιώσεις, όταν αυτές ξαναγύριζαν να βαλτώνουν. Το 1871, με το Breccia di Porta Pia 13 , η πεδιάδα γίνεται μέρος του βασίλειου της Ιταλίας, και οι κυβερνήσεις του παρουσιάζουν αρκετά προγράμματα εγγειοβελτίωσης που ποτέ δεν πραγματοποιήθηκαν και που τις παραμονές του Α’ΠΠ προκάλεσαν ένα σκάνδαλο για χρηματοδοτήσεις σε ιδιώτες που τις ξεκίνησαν στα κτήματα τους. Τα έλη του Agro Pontino τελικά ηττήθηκαν ολοκληρωτικά από τον Νόμο Serpieri 14 που προβλέπει την σύγχρονη πραγματοποίηση των: - Υγειονομική εγγειοβελτιωτική, ανάθεση σε ένα ίδρυμα για την ελονοσία. - Υδραυλική εγγειοβελτιωτική, ανάθεση σε δύο συνεταιρισμούς για την περιοχή. - Αγροτική εγγειοβελτιωτική, ανάθεση στην ONC.
9
Canale Pio VI παράγκες από ξύλο και άχυρο που χρησιμοποιούσαν οι βοσκοί των Απεννίνων όταν κατέβαιναν στην πεδιάδα για να ξεχειμωνιάσουν 11 οι Butteri 12 ζώνες τελματώδεις ανάμεσα τους πρόποδες των βουνών και τον αρχαίο αμμόλοφο 13 επεισόδιο που σημαδεύει την κατάκτηση της Ρώμης και το τέλος του Βατικανού Κράτους 14 Legge sulla bonifica integrale,1933 10
‐ 4 ‐
Από το 1926 ως το 1937, για την εγγειοβελτίωση του Agro Pontino χρειάστηκαν 18.548.000 εργατικές ημέρες, στις οποίες προστίθενται η αποξήρανση των ελών, η κατασκευή των καναλιών και η υλοτόμηση των δασών. Ο δύο συνεταιρισμοί 15 σήμερα είναι ενωμένοι σ' έναν μόνο οργανισμό που φροντίζει την συντήρηση των εγγειοβελτιωτικών έργων, πραγματοποίησαν αποστράγγιση και αποξήρανση 135.000 εκτ, τα οποία για τον ίδιο σκοπό χωρίστηκαν από γεω-υδραυλική άποψη σε τρία τμήματα: - Αcque alte 16 , με κανάλια που εγγυώνται την αποστράγγιση των βουνίσιων δεξαμενών. - Acque medie, με το κουβάλημα των πηγαίων υδάτων και την αποστράγγιση των ενδιάμεσων περιοχών που προσαρμοσμένες σε κανάλια αδειάζουν στη θάλασσα. - Acque basse, με την αποξήρανση μέσω υδροφόρων των λεκανών εδάφους (κάτω από τη στάθμη της θάλασσας). Παράλληλα, με την εγγειοβελτίωση των βαλτών, επιχειρήθηκε η υλοτομία των απροσπέλαστων από μεσογειακή βλάστηση περιοχών διατεταγμένων πίσω από τον αρχαίο αμμόλοφο, διαφυλάσσοντας όμως σε μελλοντική ανάμνηση μια μαρτυρία, μια ευρεία φυσικά προστατευόμενη περιοχή, το Εθνικό Πάρκο του Circeo που περιλαμβάνει 17 2.500 εκτ δάσους. Για την προστασία από τους ανέμους που επικρατούν, επιχειρείται ταυτόχρονα μια εντατική αναδάσωση, που σε τέσσερα χρόνια προβάλλουν αντιανεμικοί φραγμοί με την εμφύτευση πάνω από ένα εκατομμύριο δένδρων, με ως επί το πλείστον ευκαλύπτους. Καθώς αποξηραίνονταν και γίνονταν καλλιεργήσιμα, η ONC ασχολήθηκε με την παραχώρηση των κτημάτων, που ανατέθηκαν με άδεια εκμετάλλευσης σε προερχόμενους κυρίως από περιοχές Βένετο, Φρίουλι και Εμίλια, τότε φτωχές και υπερκατοικημένες. Στους νέους Coloni 18 παραχωρεί ένα Podere, δηλαδή αγρόκτημα που αποτελούνταν από ένα καλλιεργήσιμο κτήμα 180 στρεμμάτων, ένα σπίτι με στάβλο, μια αγελάδα γάλακτος, δύο βόδια για το όργωμα και όλα τα απαραίτητα εργαλεία. Είχαν επιπλέον το δικαίωμα ενός μέρους της σοδειάς και η εξαγορά του σπιτιού και του κτήματος με διευκόλυνση στη τιμή. Τα αγροκτήματα ήταν οργανωμένα σε συγκροτήματα που είχαν επικεφαλής έναν Borgo, δηλαδή αγροτικό οικισμό με αστικά οικήματα, για τις άμεσες ανάγκες των αγροτών, που περιελάμβανε σχολείο, εκκλησία, γραφεία εξυπηρέτησης και υποστήριξης, ταχυδρομείο, αγορά, ταβέρνα, χωρίς όμως να προβλέπονται κάτοικοι εκτός απ' τους αρμόδιους των προαναφερθέντων. Για τις γιορτές και τις αγορές και άλλες ιδιαίτερες ανάγκες, τα συγκροτήματα είχαν επικεφαλής την πιο κοντινή Νέα Πόλη, που με τη σειρά της ήταν εξοπλισμένη με πολεοδομικές υποδομές πιο οργανωμένες με χρήση βοηθητική και αντιπροσωπευτική, και σε συσχετισμό με μόνιμο πληθυσμό. Πραγματοποιείται ένα δίκτυο περίπου 500 χμ αγροτικών δρόμων και ο Ερυθρός Σταυρός εγκατέστησε 13 Υγειονομικούς Σταθμούς για την μάχη με την ελονοσία, που τελικά εξαλείφθηκε με την συμπαγή υγειονομική επέμβαση, που ισχυροποιούσε τη πρόληψη στην περιοχή από την αποξήρανση που άλλαξε το υγρό περιβάλλον τόσο ευνοϊκό στο κουνούπι. 15
Consorzio di Piscinara και Consorzio di bonificazione pontina δηλαδή: ψηλά νερά, μέτρια νερά και χαμηλά νερά 17 εξαιρώντας την παραλιακή με τις παράκτιες λίμνες, και αυτά στην προστατευόμενη περιοχή 18 άποικος (σε αυτή την εποχή, στην Ιταλία, ονομάζονταν έτσι και οι αγρότες που μετακόμιζαν με την οικογένεια στις περιοχές εγγειοβελτίωσης με εσωτερική μετανάστευση) 16
‐ 5 ‐
Στο τέλος της εγγειοβελτίωσης, με την φροντίδα της ONC, ιδρύθηκαν πέντε Νέες Πόλεις: Littoria (σήμερα Λατίνα) το 1932 και αμέσως προήχθη σε πρωτεύουσα της επαρχίας, Sabaudia το 1934, Pontinia το 1935, Aprilia το 1937, Pomezia το 1939. ∆ημιουργήθηκαν 14 Borghi και παραχωρήθηκαν περίπου 5.000 Poderi. Η Pentapoli Pontina αντιπροσώπευε λοιπόν την πολεοδομική καρδιά μιας νέας σύλληψης της εξέλιξης του Έθνους, αγροτική παρά βιομηχανική σ' αυτή την περίπτωση, με μια πυραμιδική οργάνωση των κοινωνικο-οικονομικών δομών στην τελευταία υπηρεσία της βασικής μονάδας παραγωγής, δηλαδή του αγρότη. Μέσα απ' αυτήν την αλυσίδα της πολεοδομικής ιεραρχίας (Αγρόκτημα - Οικισμός - Πόλη) ο Colono κοινοποιεί στις δύο κατευθύνσεις με το υπόλοιπο Έθνος, για να δώσει την παραγωγή και να δεχτεί αρωγή μέσω του Αγροτικού Συνεταιρισμού σε τεχνικό πλαίσιο, και να απολαμβάνει απ' όλες τις κοινωνικές δομές που διατίθενται στον πολίτη γενικά, απ' την εκπαίδευση στην υγεία και στην πρόνοια. Η γεωγραφική κατανομή της Πεντάπολης ακολουθεί τον άξονα του γεωγραφικού μήκους του τετράπλευρου που αντιπροσωπεύεται από το Agro Pontino, κατά μήκος της Via Lunga με παράλληλη, από την πλευρά της θάλασσας, κατεύθυνση με την αρχαία διαδρομή της Via Appia. Ξετυλίγονται σε τακτική σειρά, ξεκινώντας απο την Ρώμη, Pomezia, Aprilia, Littoria και Pontina, ενώ ο δρόμος καταλήγει νότια στην Terracina 19 . Η Sabaudia παραδόξως μένει έξω από αυτή την ευθεία διαδρομή, χωρισμένη από τη Via Lunga (σήμερα Pontina) καθ ' όλη την έκταση του Πάρκου του Circeo, προβάλλοντας κατ' ουσίαν δίπλα στην παραλιακή ευθεία και ανάμεσα σε δύο πλευρές της παραθαλάσσιας λίμνης Lago di Paola. Αν και ιδρύθηκε όπως οι άλλες Νέες Πόλεις της πεδιάδας με αγροτική τάση, και γυρίζει τις πλάτες (έτσι για να λέμε) στη θάλασσα, φαίνεται να γεννήθηκε για εκείνη την τουριστική εξέλιξη της λουτρόπολης που ακολούθως είχε την τύχη... Μέχρι και το σχέδιο (ολοκληρωμένο όμως μετά τον πόλεμο) της γέφυρας στην λίμνη, που επιτρέπει το πέρασμα στον εξωτερικό αμμόλοφο και στην παραλιακή, φαίνεται να προκαταλαμβάνει την τάση ως λουτρόπολης. Κατασκευασμένες όλες σε χρόνο ρεκόρ με ελάχιστο τους 6 μήνες (Littoria) και μέγιστο τους 18 μήνες (Aprilia και Pomezia) ανάμεσα στο '32 και το '39 σε ρυθμό μία κάθε δύο χρόνια, οι πόλεις είχαν προβλεφτεί για 3.000 - 5.000 κατοίκους, με εξαίρεση την Littoria που υποβλήθηκε σε αλλαγή του πολεοδομικού σχεδίου μόνο δύο χρόνια μετά τα εγκαίνια για να δεχθεί πάνω από 20.000 κατ, επειδή ανακηρύχτηκε πρωτεύουσα της επαρχίας. Τελειώνοντας ανάμεσα στο '26 και το '32 οι βασικές εργασίες της εξυγίανσης με την αποστράγγιση και την υλοτομία, και ολοκληρώνοντας το μεγαλύτερο μέρος των βασικών 19
συμβάλλοντας με την Via Appia
‐ 6 ‐
οδικών δικτύων (οι δύο κεντρικοί άξονες κατά μήκος των δρόμων Appia και Pontina και τις πλαϊνές Strade Migliare 20 ), αποφασίστηκε τον Απρίλιο του '32 η ίδρυση του πρώτου ∆ήμου στην καρδιά της εγγειοβελτίωσης, αναθέτοντας το πολεοδομικό σχέδιο στον αρχιτέκτονα Frezzotti ο οποίος σχεδίασε την οκταγωνική κάτοψη σε ακτινοειδή δομή, σύμφωνα με τις πιο μοντέρνες απόψεις του Ρασιοναλισμού. Η Littoria εγκαινιάζεται τον ∆εκέμβριο του '32 και μόλις έξη μήνες από την τοποθέτηση της πρώτης πέτρας, συγχρόνως με τον πρώτο κλήρο της κτηματικής μεταρρύθμισης με 515 Poderi, και με την ανακοίνωση της επόμενης θεμελίωσης, αυτής της Sabaudia. Στο τέλος της τελετής, μια παράταξη από 110 τρακτέρ μακριά ένα χιλιόμετρο, αρχίζει το όργωμα των νέων χωραφιών. Τον Απρίλη του '33 η ONC δημοσιοποιεί προκήρυξη διαγωνισμού για το πολεοδομικό σχέδιο της δεύτερης Νέας Πόλης του Agro Pontino. Από τα δεκατρία σχέδια που παρουσιάστηκαν, νικά το υπογεγραμμένο από τους αρχιτέκτονες Cancellotti, Montuori, Piccinato και Scalpelli. Αυτό το σχέδιο, καθαρό ρασιοναλιστικό αποτύπωμα, έκανε αμέσως Sabaudia πολύ διάσημη στο πλαίσιο των διάφορων υλοποιημένων απ' το Regime στο αστικό πεδίο, τόσο που να γίνεται παντού αναφορά σαν το μοντέλο της Νέας Πόλης . Ο Le Corbusier την αξιολογεί «ένα γλυκό ποίημα, ίσως λίγο ρομαντικό, γεμάτο καλαισθησία, φανερό σημάδι αγάπης», και ο Luigi Piccinato περιγράφει έτσι τα πολεοδομικά χαρακτηριστικά: «Όχι πια η οχυρωμένη πόλη που αντιτίθεται στην ύπαιθρο, η πόλη που ξοδεύει πολύ αλλά δεν παράγει, η πόλη που ζει απ’ τον εαυτό της. Αντί, καινούριες πολεοδομικές φόρμες, ανοιχτές και απόκεντρες, λογικές και ισορροπημένες με το ρόλο τους, μια πόλη άρρηκτα δεμένη με το περιβάλλον της».
Στις 5 Αυγούστου 1933 ο Μουσολίνι τοποθετεί επίσημα την πρώτη πέτρα. Αυτή φέρει ένα κοίλωμα που δέχεται έναν σωλήνα όπου υπάρχουν συμβολικά σφραγισμένα ένα σκαρπέλο και ένα μυστρί. Από κείνη την πέτρα θα φυτρώσει σε 253 μέρες και με την επέμβαση 8.000 μαστόρων (κτίστες, πετράδες, ξυλουργοί, υδραυλικοί...), μια πόλη που με την απογραφή του '36 θα καταγράφει 4.890 κατοίκους. Η τελετή, κανονικά πιστοποιημένη απ' τα «Επίκαιρα» του Istituto Luce, συνεχίζει με το αλώνισμα του πρώτου σιταριού, μόλις θερισμένου στη Littoria με την προσωπική συμμετοχή του Ντούτσε ο οποίος δουλεύει στις μηχανές δίπλα στους γεωργούς. Ακόμη μια μεγαλοπρεπής εκδήλωση εκτυλίσσεται στις 15 Απριλίου του '34 για τα εγκαίνια της Sabaudia, όπου παρευρίσκεται ο Vittorio Emanuele III και η βασιλική οικογένεια, καθώς παραδίδονται πρ οσωπικά από τον Μουσολίνι ένα πιστοποιητικό και ένα χρηματικό βραβείο σε 1.000 εργάτες που συνεισέφεραν στην «λύτρωση του Agro Pontino, τραβηγμένου από τον θανατηφόρο βάλτο», 20
ο κάθε δρόμος Strada Migliara είναι ένα μίλι μακριά από τον επόμενο
‐ 7 ‐
όπως χαραγμένο στην αναμνηστική πλάκα στη βάση του δημοτικού πύργου. Ο Μουσολίνι θα γυρίσει τον Ιούλιο του '35 για ν' αλωνίσει το πρώτο σιτάρι στη Sabaudia στο Podere 2022, και ο Ferruccio Ferrazzi θα τον απαθανατίσει σ' αυτή τη πόζα μαζί με τον Valentino Cencelli, με φόντο του ∆ημαρχείου με τον δημοτικό του πύργο, στο μωσαϊκό στην είσοδο της εκκλησίας του Ευαγγελισμού. Αλλά φαίνεται ότι η κατάρα της Ήρας γι αυτή τη περιοχή δεν θέλει να παραδοθεί μετά την ήττα των στοιχείων της φύσης που αυτή προκάλεσε... Η Pomezia, η τελευταία στη σειρά της Πεντάπολης, ακόμη δεν εγκαινιάστηκε (Οκτώβριος 1939), και να που φυσούν οι πρώτες ριπές του αέρα του πολέμου που θ' αναστατώσουν την Ευρώπη 21 . Ο πόλεμος έκανε τεράστια ζημιά στη βορινή πλευρά του Agro Pontino, που βλέπει να αντιμετωπίζονται για τέσσερις μήνες 60.000 Αγγλο-Αμερικάνοι εναντίον 70.000 Γερμανών μετά την απόβαση του Anzio στις αρχές του '44, με την εκκένωση του πληθυσμού και τα σαμποτάζ των Γερμανών στα έργα αποστράγγισης για να πλημυρίσουν μεγάλες εκτάσεις, και τους βομβαρδισμούς από τους Συμμάχους που κατέστρεψαν την Aprilia (κωδικό όνομα: the factory) και τους κοντινούς Borghi, την Cisterna και το μεγαλύτερο μέρος των Littoria και Pomezia. Μετά τις πρώτες ανοικοδομήσεις με το Σχέδιο Marshall αμέσως μετά τον πόλεμο, το 1950 ιδρύεται από την κυβέρνηση De Gasperi ο οργανισμός Cassa per il Mezzogiorno 22 , που ανέτρεπε ολοκληρωτικά το κίνητρο για την αγροτικοποίηση βασισμένη στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη που επιδίωκε η εγγειοβελτίωση του Agro Pontino. Η συνέπεια της ανατροπής στο προσανατολισμό της οικονομικής εξέλιξης της περιοχής έφερε άμεσα και καταστροφικά αποτελέσματα ειδικά σε σύγκριση με το περιβάλλον, συνοψίζοντας τα σε κοινωνικά φαινόμενα κοινά σ' όλο το Έθνος, μα δυναμωμένα από την απόσταση με την πρωτεύουσα. Η εσωτερική μετανάστευση και παράλληλα η ξέφρενη αστικοποίηση, ο καταναλωτισμός με όλες τις εμπλοκές του είτε οικονομικές είτε κοινωνικές, η ανεξέλεγκτη κερδοσκοπική οικοδόμηση με σχετική τσιμεντοποίηση της περιοχής, η πολιτικοποίηση των μηχανισμών και οργάνων κρατικού ελέγχου, τα διαδεδομένα φαινόμενα διαφθοράς και η εξαπλωμένη παρανομία, ήταν οι παράγοντες που προκάλεσαν γρήγορα μια βαθιά αναστάτωση της κοινωνικής και αστικής τάξης της περιοχής. Η εγκατάλειψη της υπαίθρου και η βιομηχανοποίηση ήταν ασφαλώς πολύ πιο πρόωρες και πιο βαθιές όταν οι περιοχές βρίσκονταν κοντά στους δυο πόλους έλξης των πολιτικών και οικονομικών συμφερόντων.
21
παρά την προσπάθεια του Μουσολίνι να την εξορκίσει με την Συνθήκη του Μονάχου Οργανισμός δημοσίου δικαίου, αντέγραφε τις αρχές έμπνευσης του New Deal του Ρούσβελτ στην Αμερική του '30 και προέβλεπε την επέμβαση του Κράτους μ' ένα σχέδιο χρηματοδοτήσεων για την βιομηχανική ανάπτυξη στο Νότο. Αρχικά προβλέφτηκε για μια δεκαετία, ακολούθως παρατάθηκε με άλλες ονομασίες μέχρι το 1993, όταν ανατέθηκε κατ'ευθείαν στο Υπουργείο Οικονομικών η δημόσια επέμβαση στις υποανάπτυκτες οικονομικά περιοχές. 22
‐ 8 ‐
Ο πρώτος και πιο έντονος πόλος επιρροής παρουσιάζεται στη Ρώμη, της οποίας και η Aprilia και η Pomezia μπορούν πια να θεωρηθούν δορυφορικές πόλεις. Και οι δυο δήμοι βλέπουν να τετραπλασιάζονται οι κάτοικοι κατά την διάρκεια της εικοσαετίας ’50 - ‘70 (σήμερα είναι δεκαπλάσιοι). Ο δεύτερος πόλος επιρροής παρουσιάζεται στη Λατίνα, περνώντας από 20.000 κατοίκους το ‘36 στους 120.000 το 2011, που μπορεί κυριολεκτικά να καυχηθεί το πρώτο πυρηνικό κέντρο (σήμερα σε αχρηστία) του Borgo Sabatino. ∆ίπλα στους βιομηχανικούς τομείς που είχαν μια σαφή σχέση με την προηγούμενη αγροτική τάση, όπως αγροτικά προϊόντα και τυροκομεία, οι κύριοι τομείς που αναπτύσσονται είναι ο φαρμακευτικός, ο χημικός και ο μεταλλουργικός, με αναπόφευκτη συνέπεια μόλυνση του περιβάλλοντος.
Με την έναρξη της δεκαετίας του ‘90 και το τέλος του Cassa per il Mezzogiorno (και επακόλουθο σταμάτημα των χρηματοδοτήσεων), εμφανίζεται μια βαθιά κρίση της βιομηχανίας, επιβαρυμένη από την Tangentopoli (αλλιώς «Καθαρά Χέρια»), και από πέρασμα στην ∆εύτερη ∆ημοκρατία, που σημειώνει την εξαφάνιση των κομματικών θεσμών κυρίαρχων για πάνω από 40 χρόνια στην ιταλική πολιτική σκηνή, και προσδιορίζει με νέα πολιτική τάξη. Με την μεγάλη ύφεση των πρώτων χρόνων του 21ου αι. και τον ερχομό της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης (της πληροφορικής και της παγκοσμιοποίησης), παρίσταται σε μια γρήγορη παρακμή ποιότητας ζωής στην περιοχή και στην πρωτεύουσα του (Λατίνα), με φαινόμενα οργανωμένης εγκληματικότητας και πολιτική αστάθεια. Σε αυτή τη βαθιά αναστάτωση που αφορά όλο το Agro Pontino, η Sabaudia μένει φαινομενικά ξένη. Προφανώς την σώζουν η απόκεντρη θέση του οδικού άξονα και η τοποθεσία της σφιγμένη ανάμεσα στο Πάρκο του Circeo και στα πλευρά της Lago di Paola, και τα δύο αρνητικοί παράγοντες για την βιομηχανική ανάπτυξη. Αδρανής στη μεταπολεμική λησμονιά, στα χρόνια όπου η ρασιοναλιστική αρχιτεκτονική πλήττεται από το damnatio memoriae στη γενική άρνηση του οτιδήποτε θυμίζει ακόμη και από μακριά το Ventennio. Την ξαναανακαλύπτουν στο τέλος του ‘50 κάποιοι διακεκριμένοι της διανόησης από τη Ρώμη που την υιοθετούν για τις άδειες και τις καλοκαιρινές διακοπές, μακριά από το πλήθος που αρχίζει να κατακλύζει τα παράλια τα κοντινά στη πρωτεύουσα. Ανάμεσα σε αυτούς που πάνε αντίθετα στο ρεύμα και εκθειάζουν τη γοητεία, υπάρχουν ονόματα όπως ο Μοράβια: «Αυτές οι πόλεις του ρασιοναλιστικού στυλ δεν μιλούν στην λογική, αλλά στην φαντασία , με την μελαγχολική γοητεία που αντηχεί εναρμονιζόμενη θαυμάσια με το εγγειοβελτιωμένο τοπίο, έτσι επίπεδο, έτσι χαλαρό, έτσι ατελείωτο, ανάμεσα στα μακρινά γαλάζια βουνά και τα κοιμισμένα νερά της λιμνοθάλασσας, Ένα εσωτερικό σταθερό και ακέραιο έδαφος, που αναπνέει από το τοπίο». Και ο Πασολίνι: «Να ’μαστε μπροστά στη δομή, την φόρμα, το περίγραμμα μιας πόλης βυθισμένης σε ένα είδος γκρίζου φωτός λιμνοθάλασσας, μολονότι γύρω υπάρχει μια υπέροχη μεσογειακή φύση. Πόσο γελάσαμε εμείς οι διανοούμενοι, για την αρχιτεκτονική του Regime, με τις πόλεις σαν την Sabaudia. Και όμως τώρα αυτές τις πόλεις τις βρίσκουμε απολύτως αναπάντεχες, αισθάνεσαι ότι έχουν γίνει, όπως λέγεται ρητορικά, στα μέτρα του ανθρώπου».
‐ 9 ‐
Ανάμεσα στους διανοούμενους που την επανεκτίμησαν ήταν και ο Μπερτολούτσι, ο οποίος το 2003 διηγείται, συνοψίζοντας με πνευματώδη τρόπο την συμπεριφορά της ιταλικής πολιτιστικής establishment σε σύγκριση με τον ρασιοναλισμό: «Το 1958 ήμουν 17 χρονών. Ο Μοράβια τηλεφώνησε στον πατέρα μου και του είπε: γιατί δεν με συνοδεύεις; Πάω να βρω ένα σπίτι στην παραλία της Sabaudia, στους αμμόλοφους. Και ο πατέρας μου πήρε μαζί του και εμένα. Ήρθαμε εδώ, το μέρος είναι πανέμορφο, στην πραγματικότητα όχι πολύ διαφορετικό από σήμερα, επειδή εδώ ευτυχώς κάποια στιγμή σταμάτησαν να φτιάχνουν σπίτια. Γυρίζοντας, σταματήσαμε στην πόλη για έναν καφέ, και θυμάμαι πώς ο Μοράβια, ο πατέρας μου (και εγώ μιμούμενος αυτούς), προσβληθήκαμε από την ασχήμια της φασιστικής αρχιτεκτονικής της. Φλας μπροστά, 20 χρόνια μετά , το 1978. Εγώ γυρίζω το La Luna, ακριβώς σε αυτή την παραλία, και ως εκ θαύματος η Sabaudia, που ήταν η απαίσια φασιστική αρχιτεκτονική, έγινε πανέμορφη. Είναι το μυστήριο της εξέλιξης στο γούστο, το 1958 η αισθητική δεν έφθανε να σώσει τον τόπο, ήταν μια ιστορική ανάμνηση».
Εκείνη η θάλασσα στην οποία η πόλη γύριζε τις πλάτες, έγινε βασικό στοιχείο προσέλκυσης, άλλαζε την έφεση της πόλης από αγροτικό κέντρο σε τουριστικό και αθλητικό κέντρο. Στα χρόνια της οικοδομικής ακμής, γύρω από την πόλη εμφανίζονται πολυάριθμοι κλήροι εξοχικών κατοικιών, παρασύροντας και ένα μέρος του εξωτερικού αμμόλοφου με την υλοποίηση πολυτελών επαύλεων, όπως εκείνη του Volpi di Misurata, η τις μεγαλοπρεπείς κατασκευές του Busiri Vici. Το φαινόμενο ευτυχώς διακόπηκε από την δημοσίευση του πολεοδομικού σχεδίου του 1972, συνταγμένο από τους αρχιτέκτονες Piccinato, Montuori και Taviano. Η διάταξη, τελείως καινοτόμος για την εποχή, προβλέπει την απόλυτη προστασία των ακτών και των λιμνών. Υπολογίστηκε προνοητική και εξαιρετικά επείγουσα από τους πιο ανοιχτούς και ευαίσθητους στα περιβαλλοντικά προβλήματα πολίτες, ενώ βρήκε τελείως απροετοίμαστη την δημόσια γνώμη. Και η ∆ημοτική Αρχή της εποχής αντιμετώπισε πολυάριθμες και έντονες διαμαρτυρίες... Είναι απαραίτητο να υπογραμμίσουμε ότι, σε αντίθεση με τις συχνές καταστροφές που διαπράχθηκαν σε τόσες ιταλικές ακτές (χαρακτηρισμένες από το χάος στον αστικό προγραμματισμό και την ξέφρενη ανεξέλεγκτη οικοδόμηση), στα έργα του Busiri Vici που πραγματοποιήθηκαν και πριν το πολεοδομικό σχέδιο, οι αρχιτεκτονικοί όγκοι φαίνονται τελείως συγχωνευμένοι στο τοπίο, με αποτελέσματα εξαιρετικά ευχάριστα και όχι επιθετικά για το περιβάλλον. Η οικοδόμηση που συνδέεται με το φαινόμενο του δευτέρου σπιτιού, καταλαμβάνοντας κατ’ εξοχήν περιοχές στην περιφέρεια της πόλης, συγκατατέθηκε για την τέλεια διατήρηση του ιστορικού κέντρου και την αυθεντική αστική οργάνωση. Όμως κατέστρεψε μια περιοχή με αξία, σημαντικής σημασίας για την αγροτική οργάνωση, που επιβίωσε (ακόμη και μειωμένη) χάρη στις μεταναστευτικές ροές που αποτελούν σήμερα την κύρια πηγή εργατικών χεριών στις αγροτικές επιχειρήσεις, οι οποίες με την σειρά τους αντικατέστησαν τους Coloni μιας εποχής 23 .
23
Στο δήμο της Sabaudia στην απογραφή του 2011, στο σύνολο του πληθυσμού των 18.800 κατοίκων, οι 1.800 είναι ξένοι, το μεγαλύτερο μέρος Ινδοί.
‐ 10 ‐
Η αστικοποίηση της υπαίθρου και η αδιακρίτως τσιμεντοποίηση της περιοχής δεν αποτελούν μια πρόοδο, αλλά μια οπισθοδρόμηση, αντιπροσωπεύουν φαινόμενα που εμποδίζονται και αμφισβητούνται. Στην δεκαετία του ‘60, στην οικονομική και οικοδομική ακμή, στον αγώνα της εκβιομηχάνισης και της εγκατάλειψης της υπαίθρου, δεν εξακριβώθηκε κάποια προνοητικότητα ούτε επίγνωση του πόσο σημαντικό ήταν η προστασία της περιοχής και του περιβάλλοντος. Μόνο στα πρόσφατα χρόνια αρχίζει να αναλογίζεται η ιστορική-αρχιτεκτονική σημασία της μονάδας Podere και να επανεκτιμάται η σπουδαιότητα της οικοδομικής δομής του όσο και της αγροτικής. Και αυτό τουλάχιστον μας κάνει να ελπίζουμε σε μια μελλοντική ανάκτηση όσων απομένουν σαν μαρτυρία μιας μεγαλεπήβολης υλοποίησης σε τεχνικά όσο και κοινωνικά επίπεδα...
[E.Bonanno - Sabaudia, in: ΛΕΡΙΑΚΑ, Επιθεώρηση Λεριακών Μελετών - vol 4°, Αφιέρωμα Portolago (Λακκί) - Sabaudia; Aθήνα, 2017]
‐ 11 ‐