Σκούρτη Άννα Διπλωματική Αρθροποδοπανιδας

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΜΣ “ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ”

ΤΙΤΛΟΣ:

Αρθροποδοπανίδα σε πευκοδάση του Πολιχνίτου Λέσβου: εποχιακή διακύμανση

ΑΝΝΑ-ΝΙΚΟΛΕΤΤΑ ΣΚΟΥΡΤΗ 145/201018 Υπεύθυνος καθηγητής: ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ ΑΚΡΙΩΤΗΣ Τμήμα Περιβάλλοντος Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Μυτιλήνη Νοέμβριος 2011

« Ο σκοπός της φύσης δεν είναι η διαιώνιση του ανθρώπινου είδους αλλά η διασφάλιση της βιοποικιλότητας των ειδών » Θεόφραστος Ο Θεόφραστος γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου (372 π.Χ.), και θεωρείται εξαίρετος φιλόσοφος και βοτανολόγος της αρχαιότητας ενώ είναι γνωστός και ως ο «πατέρας» της Βοτανολογίας.

2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα Διατριβή αποτελεί την ερευνητική μου εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης του τμήματος Περιβάλλοντος στην κατεύθυνση «Γεωργία και Περιβάλλον», η οποία πραγματοποιήθηκε κατά το δεύτερο εξάμηνο του έτους 2011. Εκφράζω τις ευχαριστίες μου στον Επίκουρο καθηγητή κ. Τριαντάφυλλο Ακριώτη, για την πολύτιμη βοήθειά του στην αναγνώριση της εδαφοπανίδας αλλά και την καθοδήγησή του καθ’ όλη τη διάρκεια της εργαστηριακής ανάλυσης αλλά και συγγραφής της παρούσης μελέτης. Ακόμη, θέλω να ευχαριστήσω τη μανούλα μου αλλά και τη Μαιρούλα μου τόσο για την ηθική τους συμπαράσταση όσο και για την οικονομική τους στήριξη σε αυτή μου την προσπάθεια. Τέλος θέλω να τιμήσω με την αναφορά μου, τον χνουδωτό αίλουρο και καλύτερό μου φίλο Νιόνιο, που στάθηκε δίπλα μου όλο αυτό τον χρόνο προσφέροντάς μου την τρυφερή του συντροφιά.

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ…………………………………………………………………………...6 ABSTRACT………………………………………………………………………...…7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ…………………………………………………...…...…8 1.1 Βιοποικιλότητα……………………….……………………………………………8 1.2 Βιοποικιλότητα στην Ελλάδα…………...…………………………………………9 1.3 Τα πευκοδάση στην Ελλάδα………………………………………………………9 1.4 Η πανίδα στην Ελλάδα…………………………..............……………………….11 1.5 Τα αρθρόποδα και η σημασία τους στο περιβάλλον……………………………..11 1.6 Γενικά χαρακτηριστικά αρθρόποδων που συναντώνται στα πευκοδάση………..13 1.6.1 Κλάση: Έντομα (Insecta)…………………………………………...….14 Α. Τάξη: Υμενόπτερα (Hymenoptera)……………………………….14 Β. Τάξη: Δίπτερα (Diptera)…………………………………………..15 Γ. Τάξη: Δικτυόπτερα (Dictyoptera)………………………………...16 Δ. Τάξη: Κολεόπτερα (Coleoptera)…………………………………..17 Ε. Τάξη: Κολέμπολα (Collembola)…………………………………..18 ΣΤ. Τάξη: Λεπιδόπτερα (Lepidoptera)……………………………….18 Ζ. Τάξη: Θυσάνουρα (Thysanura)…………...….…………………...19 1.6.2 Κλάση: Αραχνίδια (Arachnida)………………...………………………19 Α. Υποκλάση: Ακάρεα (Acarea)……………………………………..20 Β. Τάξη: Αράχνια (Aranea)…………………………………………..20 Γ. Τάξη: Φαλάγγια (Opiliones)……................................................…21 1.6.3 Κλάση: Διπλόποδα (Diplopoda)…...................................................…..21 1.6.4 Κλάση: Μαλακόστρακα (Malacostraca)……….....................…………22 Α. Τάξη: Ισόποδα (Isopoda)………………………………………….22 1.7 H περίπτωση των πεταλούδων: Hipparchia pellucida και Maniola megala (Satyridae)……………………………………………………………………………23 1.5.1 Maniola megala.......................................................................................23 1.5.2 Hipparchia pellucida…………………………………………………..24 1.8 Σκοπός της εργασίας..……………………………………………………………24 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ……………………….25 2.1 Γενικά…………………………………………………………………………….25 2.2 Κλίμα……………………………………………………………………………..28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ…………………………………………...29 3.1 Μέθοδος δειγματοληψίας………………………………………………………...29 3.2 Μέθοδος αναγνώρισης αρθρόποδων……………………………………………..31 3.3 Επεξεργασία δεδομένων………………………………………………………….32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ………………………………………………...36 4.1 Γενικά…………………………………………………………………………….36 4.2 Η ποικιλότητα των αρθρόποδων και πως αυτή μεταβάλλεται στο χρόνο.……….41 4.3 Δείκτης βιομάζας των αρθρόποδων……………...……………………………....47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ………......................…………..50 5.1 Γενικά…………………………………………………………………………….50 5.2 Σύνθεση βιοποικιλότητας στο χρόνο………………….…………………………50 5.3 Σύγκριση με άλλες μελέτες……………………………………………………...53 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……………………………………………………………………..55 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ………..……………………………………………………………...60

5

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην

παρούσα

έρευνα,

μελετήθηκε

η

χρονική

διακύμανση

της

αρθροποδοπανίδας του πευκοδάσους τραχείας πεύκης (Pinus brutia) που βρίσκεται στην περιοχή της Μικρής Λίμνης στον Πολιχνίτο Λέσβου. Για τους σκοπούς της έρευνας, πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες κατά τη χρονική περίοδο του έτος 2002 και διήρκησαν τους μήνες από Απρίλιο έως και Ιούλιο. Η μελέτη περιελάμβανε την συλλογή των ειδών μέσω παγίδων εδάφους (παρεμβολής) που τοποθετήθηκαν στο πεδίο της έρευνας και την ανάλυση των δειγμάτων στο εργαστήριο. Αρχικά έγινε η αναγνώριση των υπό εξέταση ατόμων και η μέτρηση του μεγέθους τους. Αναγνωρίστηκαν 7.981 άτομα τα περισσότερα σε επίπεδο οικογένειας ενώ υπήρχαν αρκετά που αναγνωρίστηκαν ως το επίπεδο της τάξεως και λιγότερα σε επίπεδο κλάσης, υπόταξης και υπεροικογένειας. Από τα αποτελέσματα που προέκυψαν, κρίθηκε απαραίτητο να εξεταστεί και μεμονωμένα η οικογένεια των Formicidae (Hymenoptera) λόγω των ιδιαίτερα αυξημένων πληθυσμών που παρουσίασε. Εξετάστηκε η χρονική μεταβολή της εμφάνισης των πολυπληθέστερων ειδών, είδη όπως αυτά της οικογένειας Formicidae και της τάξης των Diptera, Aranea, Blattodea και Acarea. Εξετάστηκε επίσης η χρονική μεταβολή της βιοποικιλότητας του συνόλου των ατόμων και βρέθηκε να παρουσιάζει μέγιστο κατά τον μήνα Ιούνιο (Η'= 1,63), ακόμη εξετάστηκε η χρονική μεταβολή της ισοκατανομής εμφανίζοντας επίσης μέγιστο κατά τον μήνα Ιούνιο (J'= 0,87) και τέλος υπολογίστηκε ο δείκτης της βιομάζας (Biomass= 2.027 mm3/παγίδα) με μέγιστο, τον Ιούνιο.

6

ABSTRACT This study deals with the temporal variation of the soil arthropod fauna of the pinewood (Pinus brutia) in the area of Mikri Limni near Polichnitos, Lesbos. The sampling took place during the period of 2002 and lasted four months between April and July. The study included the collection of soil arthropods using pitfall traps and their identification and quantification in the laboratory. In the first place each individual arthropod in the samples was identified and assigned to one of five size classes. A total of 7.981 individuals were identified and separated into taxonomic levels: family, class, and lower-level classes, subclass and superfamily. The results indicated that it was necessary to examine the family of Formicidae (Hymenoptera) separately due to their dominance in most samples, both in terms of absolute numbers and as a proportion of the total of all taxa. Overall we examined the temporal variation of the most frequent taxa such as Formicidae, Diptera, Aranea, Blattodea and Acarea. We also examined the temporal changes of biodiversity indices. The maximum for Shannon’s diversity index was found in June (Η'= 1,63), with equitability also showing a maximum in June (J'= 0,87). Lastly we calculated a biomass index and the maximum was also found in June (Biomass Index = 2.027 mm3/trap).

7

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Βιοποικιλότητα Όσα αναφέρονται στην παρακάτω συζήτηση για την βιοποικιλότητα, προέρχονται από τον ιστότοπο του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κληματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ (1), 2011) Ο όρος «βιοποικιλότητα», αρχικά χρησιμοποιούνταν για να εκφράσει την ποικιλία των μορφών ζωής σε ένα συγκεκριμένο χώρο. Η έννοια αυτή όμως θεωρήθηκε ως μια από τις πλέον αφηρημένες και αμφιλεγόμενες έννοιες της οικολογίας λόγω του ότι δεν υπάρχει μία, αλλά πολλές μορφές βιοποικιλότητας, σε διάφορα επίπεδα οργάνωσης της ζωής και κατόπιν αυτού, δε μπορεί να υπάρξει ένας ενιαίος τρόπος έκφρασης και εκτίμησής της. Ο ορισμός της βιοποικιλότητας αναδιαμορφώθηκε αρκετές φορές. Ο πιο εύστοχος και σημαντικότερος ίσος ορισμός της, φαίνεται να είναι αυτός που περιελήφθη κατά τη συνάντηση και την υπογραφή της συνθήκης της Σύμβασης του ‘Ρίο’ το 1992 (Άρθρο 2). Σύμφωνα με την UNEP (United Nations Environment Programme) «Βιολογική ποικιλότητα ορίζεται-εννοείται η ποικιλομορφία που εμφανίζεται ανάμεσα στους ζωντανούς οργανισμούς όλων των ειδών, των χερσαίων, θαλάσσιων και άλλων υδάτινων οικοσυστημάτων και οικολογικών συμπλεγμάτων στα οποία οι οργανισμοί ανήκουν. Ο ορισμός περιλαμβάνει την ποικιλότητα μέσα σε ένα είδος όπως και εκείνη, μεταξύ διαφορετικών ειδών και οικοσυστημάτων». Πρακτικά, διακρίνονται τέσσερα διαφορετικά επίπεδα βιοποικιλότητας τα οποία αναφορικά είναι: η γενετική ποικιλότητα, η βιοποικιλότητα των ειδών (φυτών και ζώων), η βιοποικιλότητα των οικοσυστημάτων ή φυτοκοινωνιών (habitats) και η βιοποικιλότητα των τοπίων. Το καθένα από αυτά έχει διαφορετική σημασία αλλά αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι ενός ενιαίου συνόλου. Η Ελλάδα διαθέτει μεγάλη βιοποικιλότητα σε όλα τα επίπεδά της και εμφανίζει τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα (φυτών και ζώων) συγκριτικά με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης δυστυχώς όμως μέχρι σήμερα, δεν έχει μελετηθεί επαρκώς στη χώρα, παρά την προφανή σημασία της. Η βιοποικιλότητα των ειδών, που εκφράζει τον αριθμό (πλήθος) των ειδών που απαντώνται σε μια συγκεκριμένη περιοχή ή σε ένα συγκεκριμένο οικοσύστημα, είναι και αυτή στην οποία επικεντρώνεται η παρούσα έρευνα. Αυτή η έκφραση της 8

βιοποικιλότητας, θεωρείται από αρκετούς ερευνητές ιδιαίτερα απλουστευμένη, λόγω του ότι υπεισέρχονται αρκετοί παράμετροι όπως ο πληθυσμός των ειδών, το μέγεθος των ατόμων, η βιομάζα τους και η κυριαρχία ορισμένων ειδών ενώ υπάρχουν άλλοι ερευνητές, που δέχονται ως έκφραση της βιοποικιλότητας τον «αριθμό των λειτουργιών που ασκούν τα είδη σε ένα συγκεκριμένο οικοσύστημα», δηλαδή τον αριθμό των οικολογικών οφελών. Η ημερομηνία 22 Μαΐου έχει κηρυχθεί ως η Παγκόσμια Ημέρα Βιοποικιλότητας και το έτος 2010 Διεθνές Έτος Βιοποικιλότητας από τον ΟΗΕ (Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών) με σκοπό να επανα-προσανατολίσει την παγκόσμια κοινότητα προς τη διαφύλαξη του πλούτου της ζωής – της βιοποικιλότητας – στο σύνολο του πλανήτη.

1.2 Βιοποικιλότητα στην Ελλάδα Η Ελλάδα παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία ειδών, οικοσυστημάτων και τοπίων στην επικράτειά της. Το γεγονός αυτό οφείλεται σε διάφορους παράγοντες όπως: τη γεωγραφική της θέση (ανάμεσα σε τρεις ηπείρους), τις έντονες φυσιογραφικές αντιθέσεις (κλιματικές και γεωλογικές), την έντονη εμφάνιση νήσων και την επίδραση του ανθρώπου μέσω δραστηριοτήτων για περισσότερα από 8.000 χρόνια. Τα περισσότερα από τα είδη της ελληνικής επικράτειας, είναι ευρωπαϊκής προέλευσης, υπάρχουν όμως και αρκετά είδη ασιατικής ή και αφρικανικής προέλευσης. Η Ελλάδα επίσης, παρουσιάζει έντονο εδαφικό ανάγλυφο, μεγάλο μήκος ακτών και πολλά νησιά διαμορφώνοντας έτσι, ένα ποικίλο φυσικό τοπίο και ευνοώντας τη γεωγραφική απομόνωση των πληθυσμών, συμβάλλοντας στο φαινόμενο των αυξημένων ποσοστών ενδημισμού (Μαρδίρης, κ.α., 2010).

1.3 Τα πευκοδάση στην Ελλάδα Σύμφωνα με τη Διεθνή Ένωση για την Προστασία της Φύσης (IUCN, 2011), το 2011 είναι η χρονιά των δασών. Τα δασικά οικοσυστήματα, παίζουν σημαντικό ρόλο στη βιολογική ισορροπία της φύσης και κατ επέκταση στην πανίδα διότι δημιουργούν κι εξασφαλίζουν ευνοϊκές συνθήκες για την προστασία, διατροφή και διατήρηση πολλών ζωικών οργανισμών (ΥΠΑΑΤ, 2011).

9

Τα πευκοδάση στην Ελλάδα καταλαμβάνουν περιοχές συνολικής έκτασης 879.510 εκταρίων (Skordilis & Thanos, 1997) και είναι περιοχές μεγάλης οικονομικής αξίας. Τα αυτοφυή είδη που απαντώνται στη χώρα είναι τα: χαλέπιος πεύκη (Pinus halepensis), μαύρη πεύκη (Pinus nigra) και τραχεία πεύκη (Pinus brutia) τα οποία είναι και τα ευρύτερα διαδεδομένα είδη και καταλαμβάνουν 372.000, 282.000 και 196.000 εκτάρια αντίστοιχα (Εικόνα 1.1). Ακολουθούν τα είδη κουκουναριά (Pinus pinea), δασική πεύκη (Pinus sylvestris), ρόμπολο (Pinus heldreichii) και

μακεδονική

πεύκη

(Pinus

peuce).

Τα

περισσότερα είδη

αναπτύσσονται σε ενιαία ή μεικτά δάση ή σε συστάδες και σε λοφώδεις ή ορεινές περιοχές με απότομες κλίσεις συνήθως μεγαλύτερες από 35%. Το κλίμα στο οποίο αναπτύσσονται είναι μεσογειακού τύπου, δηλαδή τη θερμή περίοδο Ιούνιο έως Αύγουστο εμφανίζονται σπάνια βροχοπτώσεις ενώ την ψυχρή περίοδο Οκτώβριο έως και Μάρτιο παρατηρούνται έντονες βροχοπτώσεις. Τα μητρικά υλικά των εδαφών στα οποία αναπτύσσονται τα πευκοδάση είναι ο ασβεστόλιθος, οι μάργες, ο σχιστόλιθος, ο σχίστης, τα κροκαλοπαγή, τα βασικά πυριγενή, τα όξινα πυριγενή και τα αλλουβιακά ιζήματα (Κοσμάς, 2004). Περιοχές στις οποίες κυριαρχούν τα πευκοδάση χαρακτηρίζονται από μειωμένη βιοποικιλότητα και κυρίως μειωμένη ποικιλότητα πανίδας (Γκόγκολος, 2006). Τα πευκοδάση στην Ελλάδα αξιοποιούνται συνήθως σαν χώροι εκτατικής βόσκησης, θήρευσης, εξαγωγής ρητίνης και αναψυχής δυστυχώς όμως συχνά εμφανίζονται πυρκαγιές κατά την ξηρή περίοδο που προκαλούν σοβαρά προβλήματα διάβρωσης του εδάφους και πλημμύρων στις πεδινές περιοχές. Η Τραχεία Πεύκη Pinus brutia, που αποτελεί και το κυρίαρχο είδος στη βλάστηση στην περιοχή έρευνας της παρούσης εργασίας, αναπτύσσεται κυρίως στην Κρήτη, τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Θράκη. Απαντάται συνήθως σε χαμηλά υψόμετρα (0-850 μ.) και αναπτύσσεται συνήθως σε ασβεστολιθικά μητρικά υλικά, καλύπτοντας εκτενείς περιοχές. (Κοσμάς, 2004).

Εικόνα 1.1: Η εξάπλωση των ειδών Pinus halepensis και Pinus brutia στην Ευρώπη

10

Εικόνα 1.2: Εξάπλωση των ειδών Πεύκου. Από την αριστερή πλευρά (δυτικά) εμφανίζεται η Πεύκη Pinus halepensis ενώ από τη δεξιά (ανατολικά) η Πεύκη Pinus brutia

1.4 Η πανίδα στην Ελλάδα Ο συνολικός αριθμός των καταγεγραμμένων ειδών σπονδυλόζωων στην Ελλάδα, ανέρχεται στα 1.174 είδη. Για τα ασπόνδυλα ανέρχεται στα 4.380 είδη ενώ υπολογίζεται πως φτάνει τα 30.000 με 50.000 είδη εκ των οποίων τα περισσότερα να είναι έντομα που θεωρείται ότι είναι μια από τις πιο φτωχά διερευνημένες ταξινομικές ομάδες. Όπως προαναφέρθηκε, στην Ελλάδα εμφανίζονται αρκετά ενδημικά είδη σε περιοχές όπως την Κρήτη, τις Κυκλάδες, τα βουνά της ηπειρωτικής Ελλάδας, την Πελοπόννησο και τα Ιόνια νησιά ενώ υπολογίζεται πως υπάρχουν πολλά ενδημικά είδη που δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί. Ένα παράδειγμα που μπορεί να δοθεί είναι αυτό της τάξεως των Κολεόπτερων (Αρθρόποδα) στην Ελλάδα και κυρίως στην Νότια Ελλάδα όπου έχουν υπολογιστεί ήδη 649 ενδημικά είδη της τάξεως αυτής ενώ αναμένονται πολύ μεγαλύτεροι αριθμοί (Μαρδίρης, κ.α., 2010).

1.5 Τα αρθρόποδα και η σημασία τους στο περιβάλλον Τα Αρθρόποδα (Arthropods) είναι συνομοταξία από το βασίλειο των ζώων (Animalia) και ανήκουν στο φύλο των ασπόνδυλων. Είναι αμφιπλευροσυμμετρικά ζώα με σώμα που χωρίζεται σε μεταμερίδια και καλύπτεται από στερεό περίβλημα (εξωσκελετό). Το κυκλοφορικό τους σύστημα είναι ανοιχτό-ελεύθερο ενώ το νευρικό σύστημα περιλαμβάνει ένα είδος εγκεφάλου και δυο νεύρα τα οποία είναι 11

τοποθετημένα κάτω από τον πεπτικό σωλήνα (Μαρδίρης, κ.α., 2010). Το όνομά τους, το πήραν από την κατασκευή των ποδιών τους που αποτελούνται από μερικές αρθρώσεις. Εκτός από τα πόδια, αρθρωτά άκρα περιλαμβάνουν και άλλα τμήματα του σώματός τους όπως στα στοματικά μόρια, στις κεραίες ή σε ενδιάμεσα άκρα σαν στοματικά μόρια. Για πολλά είδη, ο αριθμός των ποδιών τους καθορίζει και την ταξινομική τους διαίρεση όπως π.χ. για τα Δεκάποδα και τα Εξάποδα. Το μέγεθός τους ποικίλλει από 0,1 mm (όπως σε κάποια είδη ακάρεων) μέχρι 40 cm (στα τροπικά έντομα, κ.ά.) (Γκόγκολος, 2006). Τα αρθρόποδα αναπαράγονται αμφιγονικά. Το 80% περίπου όλων των ειδών των ζώων που ζουν σήμερα, είναι αρθρόποδα τα οποία αποτελούνται από μερικές εκατοντάδες γένη και πάνω από ένα εκατομμύριο είδη και ζουν παντού: στην ξηρά, στο νερό, στον αέρα και στη θάλασσα. Αρκετές ομάδες δρουν καθοριστικά στη διασπορά των φυτικών σπερμάτων, την επικονίαση ή αποτελούν την τροφή εντομοφάγων οργανισμών (Majer & Greenslade, 1988). Η περιοχή της Μεσογείου, είναι η πλουσιότερη της Ευρώπης σε αριθμό ειδών των αρθρόποδων. Εκτιμάται πως το 75% της συνολικής πανίδας της Ευρώπης απαντάται στη Μεσόγειο και τουλάχιστον το 40% στην Ελλάδα. Σημαντικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της πανίδας των αρθρόποδων, είναι το υψηλό ποσοστό ενδημισμού. Από έρευνες προέκυψε ότι το ποσοστό ενδημισμού σε νησιωτικές, ορεινές και αλλά και σε σπηλιές, ξεπερνά το 30% (Λεγάκις, 2007). Στην Ελλάδα, έχει καταγραφεί ένα πολύ μικρό ποσοστό του συνόλου των ειδών που την απαρτίζουν. Το έτος 2009, επανεκδόθηκε «Το κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας» και για πρώτη φορά, συμπεριλαμβάνει και τη συνομοταξία των ασπόνδυλων. Σύμφωνα με το βιβλίο, αξιολογήθηκαν 591 είδη εκ των οποίων τα 297 (50,25%) εντάχθηκαν σε κατηγορίες κινδύνου και 80 είδη (13,51% των αξιολογηθέντων) κρίθηκαν ανεπαρκώς γνωστά. Από τα είδη των ασπόνδυλων που εντάχθηκαν σε κατηγορία κινδύνου, το 46% κρίθηκε ως Κρισίμως Κινδυνεύoν, το 22% ως Κινδυνεύoν, και το 32% ως τρωτό (Γράφημα 1.1). Η κυριότερη απειλή για τα αρθρόποδα είναι η καταστροφή των ενδιαιτημάτων τους από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και τα μέτρα που έχουν ληφθεί είναι περιορισμένα και αναποτελεσματικά αφού τα είδη που απειλούνται είναι άγνωστα προς τις αρμόδιες αρχές και το ευρύ κοινό. Μεγάλη έμφαση δόθηκε στα ενδημικά είδη της χώρας και τα αποτελέσματα που προέκυψαν φαίνονται να είναι ανησυχητικά καθώς είναι πιθανόν, αν δε ληφθεί κανενός είδους προστασία, σημαντικός αριθμός τους να εξαφανιστεί δια παντός (Λεγάκις & Μαραγκού, 2009).

12

32% 46%

CR (Κρ. Κιν.)

EN (Κιν.)

VU (Τρ.)

22%

Γράφημα 1.1: Κατανομή των ασπόνδυλων της Ελλάδας που κατατάχθηκαν σε κατηγορίες κινδύνου (κρισίμως κινδυνεύοντα, κινδυνεύοντα, τρωτά)

1.6 Γενικά χαρακτηριστικά αρθρόποδων που συναντώνται στα πευκοδάση Το ζωικό βασίλειο περιλαμβάνει περίπου 1,3 εκατομμύρια είδη ενώ συνεχώς προσθέτονται νέα. Για την καλύτερη κι ευκολότερη μελέτη των ειδών αυτών, έχει καθιερωθεί από τους επιστήμονες ένα σύστημα κατανομής που τα κατατάσσει σε ομάδες

με

βάση

διάφορα

μορφολογικά,

γενετικά,

ανατομικά

και

άλλα

χαρακτηριστικά. Οι πιο βασικές ταξινομικές κατηγορίες, είναι το Φύλο, η Κλάση, η Τάξη, η Οικογένεια, το Γένος και το Είδος ενώ υπάρχουν και ενδιάμεσες κατηγορίες όπως το υπόφυλο, η υπόκλαση, η υπόταξη, η υπεροικογένεια, η υποοικογένεια και άλλα (Σταθάς & Ηλιόπουλος, 2003). Στην παρούσα εργασία ερευνάται η κατηγορία του φύλου των ασπόνδυλων και η ταξινόμηση καταλήγει για κάποια είδη, στην κατηγορία της οικογένειας. Παρακάτω, παρουσιάζονται και περιγράφονται κάποιες από τις πιο σημαντικές ταξινομικές ομάδες των αρθρόποδων που συναντώνται στην περιοχή της μελέτης.

13

1.6.1 Κλάση: Έντομα (Insecta) Η κλάση των εντόμων, είναι η μεγαλύτερη των ζώων σε αριθμό ειδών αλλά και σε πληθυσμό. Αποτελείται από περισσότερα από περίπου 950 χιλιάδες αναγνωρισμένα είδη ενώ προσεγγιστικά ο πραγματικός αριθμός μπορεί να φτάνει και τα 100 εκατομμύρια όταν το σύνολο των υπόλοιπων ειδών των ζώων φτάνει περίπου τις 300 χιλιάδες (Δημητρακόπουλος, 2010). Τα έντομα, εμφανίστηκαν στη γη πριν από περίπου 300 εκατομμύρια χρόνια και είναι οι πρώτοι ιπτάμενοι οργανισμοί. Το όνομά τους το πήραν από τον Αριστοτέλη (384-322π.Χ.), ο οποίος παρατήρησε πως όλα τα έντομα σχηματίζουν στο σώμα τους τρία διακριτά μέρη ή αλλιώς εντομές και το χωρίζουν σε κεφάλι, θώρακα και κοιλιά (Εικόνα 1.). Σχετικά με τον άνθρωπο, υπάρχουν έντομα επιβλαβή (π.χ. εχθροί καλλιεργειών όπως ο δάκος της ελιάς), χρήσιμα (π.χ. παραγωγικά όπως η μέλισσα), ή που να μην εμφανίζουν κάποιο άμεσο ενδιαφέρον (π.χ. σαπροφάγα είδη) (Σταθάς & Ηλιόπουλος, 2003). Τα έντομα, είναι τα μοναδικά ασπόνδυλα που έχουν την ικανότητα να πετούν (Γκόγκολος, 2006). Μία σημαντική τάξη των εντόμων που εμφανίζεται σε ιδιαίτερα αυξημένους πληθυσμούς στην υπό εξέταση περιοχή της παρούσης έρευνας, είναι αυτή των Υμενοπτέρων και συγκεκριμένα η οικογένεια των Formicidae ενώ άλλες τάξεις που εμφανίζονται στην περιοχή και περιγράφονται πάρα κάτω, είναι αυτές των Δίπτερων, Blattodea, Κολεόπτερων, Λεπιδόπτερων και Θυσσανόπτερων. Α. Τάξη: Υμενόπτερα (Hymenoptera) Η (εικ.1.3)

τάξη

των

Υμενοπτέρων

περιλαμβάνει

πάνω

από

100.000 είδη και το μέγεθός τους κυμαίνεται από 0,2 έως 115 mm. Είναι ολομετάβολα έντομα από μικροσκοπικά έως μεσαίου μεγέθους και φέρουν δύο ζεύγη μεμβρανοειδών πτερύγων. Τα υμενόπτερα, είναι πιο σημαντικά για την ωφέλιμη παρά για την επιβλαβή τους Εικόνα 1.3: Hymenoptera

δράση

(π.χ.

επικονίαση,

παραγωγή

14

μελιού, παρασιτισμός φυτοφάγων εντόμων) και θεωρούνται από τα πιο εξελιγμένα είδη (Γοργογιάννης, 2008). Οι τροφικές τους συνήθειες ποικίλουν. Μερικά είναι φυτοφάγα, άλλα τρέφονται με φυτικούς χυμούς και ζαχαρούχες ουσίες και άλλα παρασιτούν διάφορα στάδια εντόμων όπως αυγά, προνύμφες και νύμφες. Ταξινομικά, χωρίζονται σε δυο υποτάξεις τα Σύμφυτα (Symphyta) και τα Απόκριτα (Apocrita) (Σταθάς & Ηλιόπουλος, 2003) ενώ μία από τις οικογένειες είναι κι αυτή των Formicidae. Η

οικογένεια

(Εικόνα 1.4),

Formicidae

συγκαταλέγεται

στην

υπόταξη των Apocrita και περιλαμβάνει περίπου 3.500 είδη. Τα έντομα αυτά, έχουν κοιλιά μισχωτή και διαχωρισμένη ευκρινώς από τον θώρακα. Ζουν σε καλά

οργανωμένες

κοινωνίες

με

καταμερισμό εργασιών κατά ομάδες όπως εργάτες, φρουρούς, στρατιώτες, Εικόνα 1.4: Formicidae

βασίλισσα ή άρρενα και θήλεα. Τα χαρακτηρίζει μεγάλη προσαρμοστικό-

τητα σε σχέση με τις περιβαλλοντικές συνθήκες και συναντώνται σχεδόν παντού. (Γοργογιάννης, 2008; Σταθάς & Ηλιόπουλος, 2003). Άλλες υποομάδες Υμενοπτέρων που παρατηρήθηκαν στην περιοχή είναι: Apocrita (άλλης άγνωστης οικογένειας), Sphecoidea, Apoidea και Mutillidae. Δεν καταγράφηκε κανένα είδος στην υπόταξη Symphyta. Β. Τάξη: Δίπτερα (Diptera) Η τάξη των Δίπτερων (εικ. 1.5 και 1.6), είναι μια πολυπληθής τάξη ολομετάβολων εντόμων μικρών έως μέτριων διαστάσεων που περιλαμβάνει περίπου 150.000 είδη. Τα ακμαία είναι μικρές μύγες ή κουνούπια. Τα έντομα αυτά έχουν τρία βασικά χαρακτηριστικά. Τα ακμαία τους, αποτελούνται από ένα ζευγάρι πτερύγων, στο πίσω μέρος των πτερύγων φέρουν ζεύγος διαφοροποιημένων πτερύγων που ονομάζονται αλτήρες ενώ τα στοματικά τους μόρια (λείχο-μυζητικά και αίματος μυζητικά) τους επιτρέπουν μόνο να ρουφούν (Unwin, 1981).

15

Είναι φυτοφάγα, παράσιτα των ζώων και του ανθρώπου, παράσιτα ή αρπακτικά εντόμων και σαπροφάγα. Θεωρούνται η πλέον εξελιγμένη τάξη εντόμων και επιβιώνουν σε ποικίλα περιβάλλοντα. Ταξινομικά, διακρίνονται σε δύο υποτάξεις ανάλογα με το μήκος της κεραίας. Τα Νηματόκερα (Nematocera) και τα Βραχύκερα (Brachycera)

(Σταθάς

&

Ηλιόπουλος,

παρατηρήθηκαν στην περιοχή είναι:

2003).

Υποομάδες

Δίπτερων

που

Nematocera, Brachycera, Cyclorrhapha,

Cecidomyidae και Phoridae.

Εικόνα 1.5 και 1.6: Diptera (Cycloprrapha, Nematocera)

Γ. Τάξη: Δικτυόπτερα (Dictyoptera) Η

τάξη

των

Δικτυόπτερων

(εικ.

1.7)

περιλαμβάνει περίπου 6.000 είδη. Είναι κυρίως έντομα εδάφους και το μέγεθός τους χαρακτηρίζεται από μέτριο ως μεγάλο. Ταξινομικά διακρίνεται σε δυο υποτάξεις. Η μια υπόταξη περιλαμβάνει τα Blattodea (Βλαττοειδή) με 4.000 είδη που αποτελούν τις κοινώς γνωστές κατσαρίδες οι οποίες ζουν κυρίως σε σπίτια και υπονόμους και η δεύτερη υπόταξη είναι τα Mantodea (Ματόντεα) τα κοινώς γνωστά ως αλογάκια της Παναγίας, τα οποία είναι Εικόνα 1.7: Dictyoptera (Blattodea)

αρπακτικά

εντόμων

και

άλλων

αρθρόποδων

16

(Γοργογιάννης, 2008). Η υποομάδα των Δικτυόπτερων που βρέθηκε στην περιοχή της έρευνας για την παρούσα μελέτη, ήταν αυτή των Blattodea. Δ. Τάξη: Κολεόπτερα (Coleoptera) Η τάξη των Κολεόπτερων (εικ. 1.8), σύμφωνα με τους Σταθά και Ηλιόπουλο (2003) είναι η πολυπληθέστερη τάξη των εντόμων με πάνω από 250.000 είδη. Περιλαμβάνει έντομα ολομετάβολα από πολύ μικρού έως και πολύ μεγάλου μεγέθους (0,5mm έως και 15cm). Κοινό χαρακτηριστικό Εικόνα1.8: Coleoptera

που

τα

κάνει

εύκολα

να

ξεχωρίζουν από τις άλλες τάξεις εντόμων, είναι οι έντονα

χιτινισμένες

και

(γι’αυτό)

σκληρές

πρόσθιες πτέρυγες που ονομάζονται έλυτρα. Όταν τα έντομα δεν πετούν, τα έλυτρα καλύπτουν τις οπίσθιες πτέρυγες υπό μορφή θήκης (κολεός) από όπου και παίρνουν το όνομά τους. Οπίσθιες πτέρυγες δεν υπάρχουν σε όλα τα κολεόπτερα (είδη άπτερα) αλλά όπου υπάρχουν, είναι μεμβρανοειδείς και χρησιμεύουν για πτήση. Οι πρόσθιες πτέρυγες, δεν χρησιμεύουν κατά την πτήση. Τα είδη αυτά, είναι φυτοφάγα ή σαρκοφάγα, εντομοφάγα, σαπροφάγα και παμφάγα και ζουν μπορεί να βρεθούν ακόμη και στις βαθύτερες σπηλιές, στις κορυφές των ψηλότερων βουνών, σε πολικές περιοχές και στα τροπικά δάση. Ταξινομικά υποδιαιρούνται σε δύο υποτάξεις. Τα Αδηφάγα (Adephaga) και τα Πολυφάγα (Polyphaga). Στην Ελλάδα, έχουν καταγραφεί 6.863 είδη, αριθμός, που αντιστοιχεί στο 25% περίπου του συνολικού αριθμού όλων των ζωικών ειδών της Ελλάδας και περιλαμβάνονται σε 109 οικογένειες ενώ έχουν καταγραφεί και πολλά ενδημικά είδη. Επίσης, ο αριθμός των ειδών των κολεόπτερων στην Ελλάδα, είναι από τους υψηλότερους στην Ευρώπη ενώ συνεχώς καταγράφονται και νέα είδη (Λεγάκις, Μαραγκού, 2009).Υποομάδες της τάξης των Κολεόπτερων που παρατηρήθηκαν στην περιοχή, είναι: Buprestidae, Staphylinidae, Nitidulidae, Meloidae, Dermestidae, Curculionidae, Cantharidae, Carabidae, Cerambycidae και Chrysomelidae.

17

Ε. Τάξη: Κολέμβολα (Collembola) Η τάξη αυτή (εικ.1.9), περιλαμβάνει περίπου

1.200

είδη

ενώ

είναι

η

πολυπληθέστερη τάξη εντόμων εδάφους. Είναι έντομα μικρού μεγέθους και άπτερα. Εικόνα 1.9: Coollembola

Το όνομά τους προέρχεται από την κατασκευή σαν έμβολο (furcula) που

φέρουν στο άκρο της κοιλιάς τους την οποία χρησιμοποιούν για να κάνουν άλματα (Σταθάς & Ηλιόπουλος, 2003). Στην παρούσα μελέτη, δεν προέκυψε περαιτέρω αναγνώριση των ειδών της τάξεως αυτής. ΣΤ. Τάξη: Λεπιδόπτερα (Lepidoptera) Τα Λεπιδόπτερα (εικ. 1.10) είναι πολυπληθής τάξη εντόμων και περιλαμβάνει περίπου 100.000 είδη που ταξινομούνται σε περίπου

200

οικογένειες.

Συναντώνται

κυρίως σε ανοικτές από βλάστηση περιοχές όπως σε λιβάδια, ξέφωτα και φρύγανα. Η Εικόνα 1.10: Lepidoptera

ταξινόμησή τους βασίζεται κυρίως στον

αριθμό και τη διάταξη των νευρώσεων των πτερύγων τους, καθώς και στον τόπο ζεύξης των εμπρόσθιων πτερύγων με τις οπίσθιες κατά την πτήση. Είναι ολομετάβολα έντομα των οποίων τα ακμαία είναι κοινώς γνωστά ως πεταλούδες. Τα ακμαία εμφανίζονται κυρίως την άνοιξη και το καλοκαίρι. Χαρακτηριστικό τους γνώρισμα είναι η βελούδινη υφή στις πτέρυγές τους αλλά και σε όλο το υπόλοιπο σώμα τους οι οποίες καλύπτονται από μαλακές πεπλατυσμένες τρίχες, τα λέπια. Έχουν δύο ζεύγη πτερύγων εκ των οποίων το πρόσθιο είναι μεγαλύτερο. Το μήκος του ανοίγματος των πτερύγων ξεκινά από μερικά χιλιοστά και μπορεί να φτάσει, για κάποια εξωτικά είδη τροπικών περιοχών, ακόμη και τα 30 cm.. Οι χρωματισμοί των πτερύγων, είναι κατά κανόνα ζωηροί στα ημερόβια είδη ενώ τα νυκτόβια έχουν συνήθως σκούρους χρωματισμούς με ή χωρίς σχέδια. Οι διαστάσεις του σώματός τους σε σχέση με το άνοιγμα των πτερύγων τους είναι μικρές και αυτό τα βοηθά να

18

έχουν εξαιρετική ικανότητα πτήσης. Ταξινομικά, διακρίνονται σε δύο υποτάξεις. Τα Ομόνευρα και τα Ετερόνευρα (Σταθάς & Ηλιόπουλος, 2003). Στην Ελλάδα, έχουν καταγραφεί 3.197 είδη τα περισσότερα εκ των οποίων είναι νυκτόβια είδη και ο ενδημισμός τους δεν είναι σημαντικά μεγάλος λόγω της μεγάλης ικανότητας πτήσης τους που τους επιτρέπει να διανύουν μεγάλες αποστάσεις (Λεγάκις, Μαραγκού, 2009). Στην παρούσα μελέτη, δεν προέκυψε περαιτέρω αναγνώριση των ειδών της τάξεως αυτής. Ζ. Τάξη: Θυσάνουρα (Thysanura) Η τάξη αυτή (εικ.1.11) περιλαμβάνει περίπου 500 είδη. Είναι σαπροφάγα έντομα με μαλακό και ατρακτοειδές σώμα τα οποία ζουν σε διάφορες οργανικές ουσίες που βρίσκονται σε αποσύνθεση όπως ξύλα, έπιπλα και βιβλία. Η ονομασία τους προέρχεται από τον σχηματισμό των τριών κερκιδίων που φέρει και μοιάζει σαν ουρά (Θυσανούρα = θύσανος + ουρά). Χαρακτηριστικό είδος είναι το Lepisma saccharina, κοινώς ψαράκι (Σταθάς & Ηλιόπουλος, 2003). Στην ύπαιθρο συνήθως συναντώνται σε φωλιές τερμιτών και μυρμηγκιών (Γοργογιάννης, 2008). Στην παρούσα Εικόνα1.11: Thysanura

μελέτη, δεν προέκυψε περαιτέρω αναγνώριση των ειδών της τάξεως αυτής.

1.6.2 Κλάση: Αραχνίδια (Arachnida) Τα

Αραχνίδια

ανήκουν

στην

ομοταξία

των

Χηληκεραιωτών

και

περιλαμβάνουν περίπου 75.000 αναγνωρισμένα είδη ενώ ο συνολικός αριθμός των ειδών τους υπολογίζεται ότι μπορεί να φτάνει και το ένα εκατομμύριο (Δημητρακόπουλος, 2010). Τα αραχνίδια κατατάσσονται σε τουλάχιστον 10 τάξεις: Σκορπιοί, Ψευδοσκορπιοί, Γαλεώδη, Αράχνες, Φαλάγγια, Ακάρεα κ.ά. (Μπέρκη, 2005).

19

Α. Υποκλάση: Ακάρεα (Acarea) Τα Ακάρεα (εικ. 1.12), πήραν το όνομά τους από τον Αριστοτέλη, ο οποίος παρατήρησε ένα μικρό παράσιτο της μέλισσας, το οποίο ονόμασε Άκαρι, δηλαδή ακέφαλο (κάρα= κεφαλή), Εικόνα 1.12: Acarea

επειδή το σώμα του είδους αυτού είναι ενιαίο δηλαδή δεν διακρίνεται το κεφάλι από το υπόλοιπο

τμήμα του σώματος. Τα Ακάρεα έχουν μικρό σώμα, μήκους 0,12-20 mm, σχήματος ελλειψοειδούς, σφαιρικού ή επιμήκους σκουληκόμορφο και μαλακό ή σκληρό χιτινισμένο εξωσκελετό (θυλεός ή πλάκα). Κεραίες και πτέρυγες δεν υπάρχουν ενώ τα πόδια αποτελούνται από τέσσερα ζεύγη εκτός εξαιρέσεων. Τα Ακάρεα, είναι μια από τις πολυπληθέστερες ομάδες του ζωικού βασιλείου και είναι διαδεδομένα παντού τόσο σε χερσαίες περιοχές όσο και σε θαλάσσιες. Πολλά βρίσκονται να παρασιτούν άλλα ζώα όπως θηλαστικά, πτηνά, έντομα και άλλα ή φυτά και ορισμένα ζουν πάνω στα φυτά ή σε φωλιές ζώων (Κεκερή, 2009) ενώ άλλα ζουν στην οικιακή σκόνη ή και άλλα μέρη της κατοικίας του ανθρώπου. Τα τελευταία χρόνια, κρίθηκαν και ως αλλεργιογόνα. Εμφανίζουν έντονο ενδιαφέρον για τη γεωργία αφού πολλά είδη ακάρεων είναι εχθροί των καλλιεργούμενων φυτών (Χαραλαμπόπουλος, 2010). Η υποκλάση των Ακάρεων, υποδιαιρείται σε δεκάδες τάξεις και σε περισσότερες από 300 οικογένειες και περίπου 30.000 γνωστά είδη ενώ πιθανολογείται πως υπάρχουν πάνω από 500.000 είδη (Σταθάς & Ηλιόπουλος, 2003). Στην παρούσα έρευνα και λόγω του ιδιαίτερα μικρού τους μεγέθους, δεν κατέστη δυνατόν να αναγνωρισθούν περαιτέρω. Β. Τάξη: Αράχνια (Aranea) Οι αράχνες (εικ. 1.13) αποτελούν μία από τις μεγαλύτερες τάξεις αρθρόποδων από άποψη αριθμού και ειδών αφθονίας. Όλα τα είδη είναι σαρκοφάγα και αποτελούνται από τέσσερα ζεύγη ποδιών ενώ το σώμα τους είναι ενιαίο. Παρουσιάζουν μεγάλη μορφοποίηση τόσο μορφολογικά όσο και στα οικολογικά χαρακτηριστικά που Εικόνα 1.13: Aranea

20

τις διακρίνουν και αυτό ευθύνεται στο ευρύ φάσμα διαφορετικών θώκων που καταλαμβάνουν ενώ μπορούν να επιβιώσουν και στις πιο ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες όπως στις πολύ χαμηλές θερμοκρασίες των μεγάλων υψομέτρων, σε πολύ υψηλή υγρασία ή ξηρασία, σε σπήλαια, σε περιοχές υψηλής αλατότητας, σε ιδιαίτερα υποβαθμισμένες περιοχές κ. ά. Στην Ελλάδα, έχουν καταγραφεί 915 είδη, που ανήκουν σε 49 οικογένειες ενώ τα 236 είδη (4 γένη) είναι ενδημικά (Λεγάκις & Μαραγκού, 2009). Οι αριθμοί αυτοί των ειδών είναι αρκετά υψηλοί σε σχέση με τη συνολική έκταση της Ελλάδας και σε σύγκριση με άλλες χώρες της Ευρώπης παρ΄ όλο που το επίπεδο γνώσης για την ποικιλότητά τους είναι ιδιαίτερα χαμηλό. Όσον αφορά τα είδη της παρούσης μελέτης, η αναγνώριση των ειδών δεν προχώρησε σε πιο χαμηλές ταξινομικές ομάδες. Γ. Τάξη: Φαλάγγια (Opiliones) Τα

φαλάγγια

(εικ.

1.14)

μορφολογικά μοιάζουν πολύ με τα Αράχνια

όμως

έχουν

κάποιες

χαρακτηριστικές διαφορές όπως το ότι δεν έχουν την ικανότητα να φτιάχνουν δίχτυ. Μια ακόμη διαφορά βρίσκεται Εικόνα 1.14: Opiliones

στα πόδια. Τα πόδια των Opiliones είναι λεπτά και μακριά. Το σώμα τους είναι

μικρό, στρογγυλό και ενιαίο και ο κεφαλοθώρακας ενώνεται σε μεγάλο πλάτος με την κοιλιά, η οποία έχει ένα διακριτικό διαχωρισμό σε μεταμερή (Γοργογιάννης, 2008).

1.6.3 Κλάση: Διπλόποδα (Diplopoda) Τα Διπλόποδα ή αλλιώς χιλιοποδαρούσες (εικ. 1.15), είναι νυκτόβια και υδρόφιλα αρθρόποδα του εδάφους και της αποδομούμενης οργανικής ύλης και συναντώνται στα περισσότερα μέρη του κόσμου ενώ έχουν αναγνωρισθεί περίπου 10.000 είδη. Το μέγεθός τους ποικίλει, ξεκινά από 2 χιλιοστά και φτάνει τα 30 εκατοστά. Αποτελούνται από πολλά τμήματα στο σώμα τους ενώ διακρίνονται από τα υπόλοιπα μυριάποδα επειδή έχουν δύο ζεύγη ποδιών σε κάθε μεταμερές (απ’ όπου και το όνομά τους). Χρησιμοποιούν τον μεγάλο αριθμό των τμημάτων τους για να σπρώχνουν το 21

σώμα τους μέσα στο χώμα. Τα πόδια των διπλόποδων, κυμαίνονται από 100 έως 300 αλλά υπάρχουν είδη που φτάνουν και τα 750 και ακόμη, έχουν περισσότερα μέρη από αυτά των εντόμων (earthlife.net, 2011).

Ο

εξωσκελετός

τους

είναι

ασβεστοποιημένος. Τα περισσότερα είδη τρέφονται με σηπόμενη φυτική ουσία, Εικόνα 1.15: Diplopoda

σηπόμενο ξύλο, αλλά και φύκη, μύκητες, λειχήνες, βρύα και πτεριδόφυτα όμως

υπάρχουν και ελάχιστα είδη που τρέφονται με κρέας (Περουλάκης & Κακουράκης, 2008).

1.6.4 Κλάση: Μαλακόστρακα (Malacostraca) Α. Τάξη: Ισόποδα (Isopoda) Η τάξη των ισόποδων (εικ.

1.16),

περιλαμβάνει

3.500

είδη

(γνωστά) παγκοσμίως ενώ είναι τα μοναδικά είδη της υποσυνομοταξίας των Καρκινοειδών (Crustacea) που έχουν καταφέρει

να προσαρμοστούν

στη χερσαία διαβίωση. Έχουν μικρό μέγεθος ιδιαίτερα όμως ποικιλόμορφο που κυμαίνεται από 2 έως 20 χιλ.. Τρέφονται με σηπόμενη φυτική ουσία Εικόνα 1.16: Isopoda

και συνεισφέρουν στην αποικοδόμηση της φυτικής οργανικής ύλης. Τα πιο

γνωστά είδη, είναι αυτά που σφαιροποιούνται όταν νιώσουν απειλή, κρύβοντας έτσι τα ευάλωτα μέρη της κοιλιακής περιοχής. Τα είδη αυτά συναντώνται σε πολλούς βιότοπους. Από παράκτιες περιοχές μέχρι και κορυφές βουνών ενώ προτιμούν υγρές τοποθεσίες και συνήθως την ημέρα βρίσκονται κρυμμένα κάτω από πέτρες ή άλλα σκιερά και προφυλαγμένα σημεία.

22

Στη Ελλάδα, που είναι κοινώς γνωστά ως γουρουνίτσες ή δροσομάμουνα, παρουσιάζονται έντονα με 233 καταγεγραμμένα είδη (47 γένη) εκ των οποίων τα 153 (8 γένη) είναι ενδημικά (Λεγάκις & Μαραγκού, 2009). Όσον αφορά τα είδη της παρούσης μελέτης, η αναγνώριση των ειδών δεν προχώρησε σε πιο χαμηλές ταξινομικές ομάδες.

1.7 H περίπτωση των πεταλούδων: Maniola megala και Hipparchia pellucida (Satyridae) Δε θα μπορούσε να λείπει στις αναφορές αυτής της έρευνας η περίπτωση δυο λεπιδόπτερων στην περιοχή της Νήσου Λέσβου. Σύμφωνα με το «Κόκκινο Βιβλίο των απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας», που είχε κύριο στόχο να καταγράψει την κατάσταση διατήρησης των ειδών της ελληνικής πανίδας και να ξεχωρίσει τα απειλούμενα είδη και το βαθμό κινδύνου που διατρέχουν να εξαφανιστούν (Λεγάκις & Μαραγκού, 2009), δύο είδη της τάξης των λεπιδόπτερων που εμφανίζονται σε περιοχές της Λέσβου, κρίθηκαν πως απειλούνται και συμπεριλήφθηκαν στις σελίδες του. Μια σύντομη περιγραφή ακολουθεί κι έχει ως εξής:

1.7.1 Maniola megala Το είδος Maniola megala (εικ. 1.17), σε παγκόσμια κλίμακα, συναντάται στη νοτιοδυτική και νότια κεντρική Τουρκία. Στην Ελλάδα, έχει παρατηρηθεί μόνο στη Λέσβο σε πέντε τοποθεσίες και συναντάται συνήθως

σε

βραχώδεις

και

θαμνώδεις

περιοχές με αγρωστώδη ή σε καλλιέργειες. Η Εικόνα 1.17: Maniola megala

κυριότερη απειλή του είναι η συλλογή του από

τον

άνθρωπο

αλλά

και

ο

κατακερματισμός των ενδιαιτημάτων του (Λεγάκις & Μαραγκού, 2009). Στην παρούσα μελέτη δεν παρατηρήθηκε το συγκεκριμένο είδος.

23

1.7.2 Hipparchia pellucida Το

είδος

Hipparchia

pellucida (εικ. 1.18), σε παγκόσμια κλίμακα συναντάται στην Τουρκία, την Κύπρο, το Β. Ιράκ, το Β. Ιράν, την Κριμαία και την Καύκασο. Στην Ελλάδα παρατηρήθηκε σε τέσσερις Εικόνα 1.18: Hipparchia pellucida

τοποθεσίες εκ των οποίων οι τρεις

ήταν στη Λέσβο και μια στην Ικαρία. Προτιμά ξηρές, ποώδεις και πετρώδεις πλαγιές, με σκόρπιους θάμνους και αραιά δάση κωνοφόρων Pinus (όπως αυτό της περιοχής μελέτης). Η κυριότερη απειλή και σε αυτό το είδος είναι η συλλογή από τον άνθρωπο και η καταστροφή των ενδιαιτημάτων του (Λεγάκις & Μαραγκού, 2009) ενώ ούτε αυτό το είδος παρατηρήθηκε στην παρούσα μελέτη.

1.8 Σκοπός της εργασίας Σύμφωνα με το σχέδιο δράσης της ΕΕ για την βιοποικιλότητα, η βιοποικιλότητα, που αποτελεί την ποικιλομορφία της ζωής στη γη, αλληλεπιδρά με το περιβάλλον δημιουργώντας σύνθετα οικοσυστήματα τα οποία παρέχουν ζωτική στήριξη σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. Η βιοποικιλότητα των ειδών παίζει πρωταρχικό ρόλο στην οικολογική ισορροπία, τη σταθερότητα και τη λειτουργία των αναδραστικών μηχανισμών του οικοσυστήματος ενώ η απώλεια της βιοποικιλότητας των ειδών έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία απ΄ ότι η απώλεια ενός μόνο είδους (ec.europa.eu, 2011; Ε.Ε.Δ.Δ.Υ, 2011). Παρ’ όλα αυτά, η σύγχρονη επιστημονική κοινότητα αναγνωρίζει σε κάθε είδος μια αυθύπαρκτη εγγενή αξία (Μαδρίδης, Θ., κ.α., 2010). Η ύπαρξη ενός είδους έχει άμεση αλληλεξάρτηση με τα υπόλοιπα είδη που απαρτίζουν ένα οικοσύστημα και η εξαφάνισή του μπορεί να προκαλέσει ανεπίστρεπτες συνέπειες. Όσο περισσότερα είδη απαρτίζουν ένα οικοσύστημα, τόσο μεγαλύτερη σταθερότητα παρουσιάζει αυτό (Ε.Ε.Δ.Δ.Υ, 2011). Η Ελλάδα, όπως προαναφέρθηκε, παρουσιάζει μεγάλη βιοποικιλότητα και η μελέτη της δίνει σημαντικά συμπεράσματα. Σκοπός της παρούσης έρευνας είναι να διερευνηθεί η βιοποικιλότητα των αρθρόποδων και της χρονικής τους διακύμανσης στην περιοχή του πευκοδάσους γύρω από τη Μικρή Λίμνη, στον Πολιχνίτο Λέσβου.

24

2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 2.1 Γενικά Τα νησιά του Βορείου Αιγαίου σχηματίστηκαν μόλις πριν από 9.000 χρόνια όταν ανέβηκε η στάθμη της θάλασσας και προκάλεσε το διαχωρισμό τους από την ξηρά της Μ. Ασίας. Κατόπιν αυτού, η χλωρίδα και πανίδα τους περιλαμβάνει πολλά είδη που ζουν στην Ασία αλλά δε συναντώνται σε άλλες περιοχές της Ευρώπης (Θεοφανέλλης, 2003). Η Λέσβος ανήκει στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου Πελάγους και έχει έκταση 1640 km2 και ακτογραμμή 370 χλμ. ενώ κατατάσσεται το τρίτο σε μέγεθος νησί της Ελλάδος (Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου (1), 2011). Το ανάγλυφό της είναι ορεινό και λοφώδες, με στενές κοιλάδες στο εσωτερικό και μικρές πεδιάδες στα παράλια. Η βλάστηση του νησιού είναι Μεσογειακή και αποτελείται κυρίως από ελαιώνες, πευκοδάση και φρύγανα. (Θεοφανέλλης, 2003) Η περιοχή της έρευνας βρίσκεται στη Νότιοδυτική πλευρά της Νήσου Λέσβου (Εικ. 2.1) στη δημοτική ενότητα Πολιχνίτου και συγκεκριμένα στην γύρω περιοχή της Μικρής Λίμνης (Εικόνα 2.2) που καλύπτεται από δάση τραχείας πεύκης (Pinus brutia) (Εικόνα 2.3). Η δημοτική ενότητα Πολιχνίτου εκτείνεται σε περιοχή 172.629 στρεμμάτων και απέχει 45 χλμ. από την πρωτεύουσα του Νησιού Μυτιλήνη. Αποτελείται από πέντε πρώην Δημοτικά Διαμερίσματα ένα εκ των οποίων είναι τα Βασιλικά όπου είναι και το πλησιέστερο στην περιοχή έρευνας. Ο εξωαστικός χώρος της ευρύτερης περιοχής του Πολιχνίτου, είναι γνωστός για την πλούσια χλωρίδα και πανίδα του. Η περιοχή χαρακτηρίζεται κυρίως από τους εκτεταμένους ελαιώνες της και από τμηματικές εκτάσεις θαμνώνων που συντίθενται από πουρνάρια, σχίνους, κοκορεβιθιές (Pistacia terebinthus), βελανιδιές επίσης εμφανίζονται καστανιές, μηλιές, καρυδιές, στις πλαγιές στα υψώματα και στις κοιλάδες του αλλά και σημαντικές εκτάσεις δασών και δασικών εκτάσεων. Τα δάση της περιοχής περιλαμβάνουν κυρίως πευκοδάση. Στο πευκοδάσος της ευρύτερης περιοχής της μικρής λίμνης που καλύπτει συνολικά μία έκταση περίπου 10km2 κυριαρχούν τα πυριγενή πετρώματα ενώ το έδαφος χαρακτηρίζεται όξινο, πηλώδες και αργιλοπηλώδες (Ρήγας, 1996). Το υψόμετρο κυμαίνεται από 100 έως 300m. ενώ στην περιοχή σχηματίζονται και καταρράχτες (της Πέσσας) οι οποίοι καταλήγουν στον κόλπο της Καλλονής.

25

Εικόνα 2.1: Το νησί της Λέσβου και η ευρύτερη περιοχή της έρευνας

Εικόνα 2.2: Η περιοχή του Πολιχνίτου Λέσβου και η περιοχή της έρευνας, Μικρή Λίμνη

26

Εικόνα 2.3: Τραχεία Πεύκη Pinus brutia

Οι λίμνες (μικρή και μεγάλη), είναι πλέον αποξηραμένες. Τα πευκοδάση της περιοχής αποτελούνται εξ ολοκλήρου, όπως και για όλο το υπόλοιπο νησί, από το είδος της τραχείας πεύκης (Pinus brutia) (Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου (2), 2011). Συνήθως, κάτω από το πευκοδάσος της περιοχής υπάρχει και υποόροφος από Λαδανιές (Cistus spp.) και αστοιβές (Sarcopoterium spinosum) αλλά και άλλα είδη θάμνων ενώ κατά τόπους συναντώνται ξέφωτα με άλλα είδη βλάστησης. Επίσης, η συγκεκριμένη περιοχή χαρακτηρίζεται από μεγάλες κλίσεις εδάφους ενώ υπάρχουν και τμήματα της περιοχής επίπεδα ή μικρής κλίσης. Η ηλικία των δέντρων φαίνεται να ποικίλει. Παρ’ όλο που η τραχεία Πεύκη παράγει σημαντικές ποσότητες ρητίνης, η συγκομιδή της ρητίνης έχει σταματήσει πλέον στην περιοχή όπως και στις περισσότερες περιοχές της χώρας από το τέλος της δεκαετίας του ’70 κυρίως λόγω της εσωτερικής μετανάστευσης των ελλήνων σε αστικές περιοχές αλλά και της εξαιρετικά χαμηλής τιμής πώλησής της (ΥΠΕΚΑ (2), 2011). Αντιθέτως η περιοχή μέχρι και σήμερα χρησιμοποιείται για υλοτόμηση των μεγάλων δέντρων από τη δασική υπηρεσία αλλά και για σποραδική βόσκηση αιγοπροβάτων (Θεοφανέλλης, 2003).

27

2.2 Κλίμα Η Ελλάδα γενικώς, παρουσιάζει μεσογειακό κλίμα, δηλαδή ήπιους χειμώνες, θερμά καλοκαίρια και μεγάλη ηλιοφάνεια. Η Λέσβος κλιματικά, βρίσκεται στη μεσογειακή ηπειρωτική ζώνη που περιλαμβάνει την ΝΑ Ελλάδα δηλαδή τα νησιά του αιγαίου και εκτείνεται ως τη Θεσσαλία. Το κλίμα αυτό περιλαμβάνει σχετικά χαμηλές χειμερινές θερμοκρασίες υψηλότερες σε σχέση με τη δυτική Ελλάδα που σπάνια πέφτουν κάτω από τους 0°C στις νησιωτικές περιοχές. Επίσης το χαρακτηρίζουν μεγάλης διάρκειας ξηρασίες την καλοκαιρινή περίοδο σημαντικά ξηρότερες από τη δυτική πλευρά της χώρας. Για τα νησιά, όπου η θάλασσα αλλά και οι άνεμοι έχουν μια ισχυρή επίδραση στη θερμοκρασία, οι θερμοκρασίες σπάνια φτάνουν τους 40°C. Οι βροχοπτώσεις περιορίζονται στην ψυχρή εποχή του έτους και κυμαίνονται στα 380 έως 640 mm/έτος που είναι περίπου το μισό από αυτό που εμφανίζεται στη δυτική πλευρά της χώρας. Κατά την καλοκαιρινή περίοδο παρουσιάζεται ξηρασία. Η διάρκεια της ηλιοφάνειας στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα νησιά του αιγαίου, υπολογίζεται σε πάνω από 3.000 ώρες ετησίως (Κοσμάς, 2004; Θεοφανέλλης, 2003).

28

3. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 3.1 Μέθοδος δειγματοληψίας Η παγίδευση έγινε μέσω παγίδων εδάφους ή αλλιώς παγίδων παρεμβολής (pitfall traps). Η συγκεκριμένη μέθοδος παγίδευσης θεωρείται η πλέον διαδεδομένη μέθοδος για τη συλλογή εντομολογικών δεδομένων (Duelli et all, 1999). Χαρακτηρίζεται επίσης ως ημιποσοτική επειδή τα δεδομένα που προκύπτουν εκφράζουν ένα συνδυασμό κινητικότητας και αφθονίας χωρίς αυτές οι δυο παράμετροι να μπορούν να εξετασθούν ξεχωριστά (Πίττα, 2009). Οι παγίδες αυτές αποτελούνταν από ένα πλαστικό δοχείο σχετικά μικρό και βαθύ με λεία εξωτερική κι εσωτερική επιφάνεια. Τα δοχεία τοποθετήθηκαν σε διάφορα σημεία στην περιοχή μελέτης με τρόπο ώστε το στόμιό τους να εφάπτεται στο έδαφος και το υπόλοιπο τμήμα να είναι βυθισμένο σε αυτό. Κατόπιν τοποθετήθηκε νερό στο δοχείο σε ποσότητα 1/3 της χωρητικότητας του δοχείου και ελάχιστη ποσότητα απορρυπαντικού για να μειωθεί η επιφανειακή τάση και το δείγμα να βυθίζεται πιο εύκολα. Έτσι, τα αρθρόποδα όταν πέσουν στις παγίδες βυθίζονται στο νερό και πνίγονται. Οι παγίδες αφήνονταν για τρία 24ωρα μέχρι τη συλλογή του δείγματος. Το διάστημα αυτό κρίθηκε κατάλληλο καθώς αφενός επιτρέπει στις παγίδες να λειτουργήσουν για επαρκές χρονικό διάστημα, αφετέρου περιορίζεται η καταστροφή μέρους του δείγματος από την αποσύνθεση λόγω παρατεταμένης παραμονής στο νερό, ιδίως σε υψηλές θερμοκρασίες. Σε άλλες παρόμοιες μελέτες πολλές φορές έχει χρησιμοποιηθεί σκέπαστρο για διαφόρους λόγους όπως η αποφυγή της υπερχείλισης της παγίδας από τη βροχή και η προσέλκυση ατόμων που αποφεύγουν το φως αλλά και για να μην εισέρχονται στην παγίδα μεγαλύτερα ζώα και καταναλώσουν ή πνιγούν στο νερό (Εικόνα 3.1). Στην παρούσα εργασία δεν κρίθηκε σκόπιμο να χρησιμοποιηθεί τέτοιο σκέπαστρο ώστε να αυξηθεί η αποτελεσματικότητα της μεθόδου για είδη (όπως τα Δίπτερα) που θα εμποδίζονταν από το σκέπαστρο.

29

Εικόνα 3.1: Παγίδα εδάφους ή παρεμβολής (Pitfall trap).

Τα πλεονεκτήματα των συγκεκριμένων παγίδων είναι το μικρό οικονομικό κόστος, η εύκολη κατασκευή και τοποθέτησή τους αλλά και η δυνατότητα σύλληψης μεγάλου αριθμού δειγμάτων με μικρή προσπάθεια. Τα μειονεκτήματα της μεθόδου είναι ότι συλλέγουν κυρίως αρθρόποδα τα οποία δραστηριοποιούνται στην επιφάνεια του εδάφους οπότε για μία πιο σωστή προσέγγιση της αρθροποδοπανίδας απαιτούνται και άλλοι τύποι παγίδων. Ακόμη ένα μειονέκτημα, είναι η επίδραση του τύπου βλάστησης γύρω από κάθε παγίδα στην επιτυχία της σύλληψης (Sutherland, 1996). Επίσης οι καιρικές συνθήκες μπορούν να μειώσουν την επιτυχία της δειγματοληψίας. Οι υψηλές θερμοκρασίες είναι πιθανό να προκαλέσουν εξάτμιση του περιεχομένου της παγίδας ενώ οι έντονες βροχοπτώσεις να προκαλέσουν πλημμύρες. Η επιτυχία της συλλογής των δειγμάτων στις παγίδες, που έχει άμεση σχέση με τη διεξαγωγή των συμπερασμάτων, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες πέραν της πυκνότητας και του μεγέθους του πληθυσμού. Κάποιοι από τους παράγοντες αυτούς είναι η δραστηριοποίηση-κινητικότητα των οργανισμών, το σχήμα και μέγεθος της παγίδας, το υλικό των δοχείων αλλά και οι καιρικές συνθήκες όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Οι δειγματοληψίες πραγματοποιήθηκαν από την Ελένη Γαληνού (υπ. Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αιγαίου Τμήματος Περιβάλλοντος) το 2002 από τον μήνα Απρίλιο μέχρι και τον Ιούλιο. Στην παρούσα εργασία αναλύθηκε το υλικό από τις 120 παγίδες που τοποθετήθηκαν σε τέσσερις διαφορετικές χρονικές περιόδους. Συγκεκριμένα, στις 24 Απριλίου τοποθετήθηκαν 32 παγίδες, στις 8 Μαΐου, 32 παγίδες, στις 23 Ιουνίου, 28 παγίδες και στις 7 Ιουλίου 2002 επίσης 28 παγίδες.

30

Αφού έγινε η συλλογή των παγίδων, τα δείγματα τοποθετήθηκαν σε γυάλινα φιαλίδια με τους κωδικούς των παγίδων και τις ημερομηνίες αναγεγραμμένα σε αυτά. Τα φιαλίδια γεμίστηκαν με υδατικό διάλυμα αιθυλικής αλκοόλης 70% για να διατηρηθούν τα δείγματα και φυλάχτηκαν σε σκοτεινό θάλαμο εργαστηρίου του Πανεπιστημίου.

3.2 Μέθοδος αναγνώρισης αρθρόποδων Η αναγνώριση και ταξινόμηση των συλλεχθείσων αρθρόποδων, έγινε σε εργαστήριο του Τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου τους καλοκαιρινούς μήνες του 2011 και στηρίχθηκε στη χρήση στερεοσκοπίου (Εικόνες 3.2 και 3.3) καθώς και οδηγών (Chinery 1991, Chinery 1993) αλλά και κλείδων (Unwin, 1981 και Unwin, 1984). Η ταξινόμηση, σταματούσε στο χαμηλότερο δυνατό επίπεδο κατάταξης ή και σε σπάνιες περιπτώσεις παραλειπόταν εξ αιτίας διαφόρων παραγόντων όπως η κατάσταση του δείγματος κατά την αναγνώριση (κατεστραμμένα άτομα) η συχνότητα εμφάνισης του δείγματος στις παγίδες (άτομα που εμφανίζονται μια φορά στο σύνολο των δειγμάτων) και η κατάσταση του μεγέθους τους (πολύ μικρά άτομα).

Εικόνες 3.2 και 3.3: Το στερεοσκόπιο και η χρήση του στο εργαστήριο του πανεπιστημίου.

31

Η διαδικασία αναγνώρισης είχε ως εξής: Το περιεχόμενο κάθε δοχείου φύλαξης μεταφερόταν σε ένα τριβλίο Petri μαζί με το υγρό συντήρησής του. Εν συνεχεία τοποθετούνταν στο μικροσκόπιο προς αναγνώριση αλλά και για να εντοπιστούν και αναγνωριστούν είδη τα οποία δε διακρίνονται με γυμνό μάτι. Ύστερα, το κάθε άτομο μεταφερόταν με τη βοήθεια λαβίδας σε δεύτερο τριβλίο το οποίο στην κάτω επιφάνειά του είχε millimetre χαρτί για να γίνει η μέτρηση του μήκους τους, κατατάσσοντάς τα σε έξι κατηγορίες μεγέθους (0-2, 2-5, 5-10, 10-25, 25-50 και >50 mm), να και δεν βρέθηκε κανένα άτομο στη μεγαλύτερη κατηγορία (>50 mm). Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι για τα πολύ μικρά άτομα (<<2 mm) είναι πολύ πιθανό ότι αρκετά είναι πιθανό ότι δεν καταγράφηκαν, είτε διότι χάθηκαν κατά τη μεταφορά από την παγίδα στα φιαλίδια, είτε διότι δύσκολα διακρίνονταν σε δείγματα με πολλά άλλα άτομα. Έτσι θεωρούμε ότι ο αριθμός τους είναι υποεκτιμημένος. Τέλος κάθε άτομο μεταφερόταν πίσω στο φιαλίδιό του το οποίο είχε γεμιστεί από νέο υγρό διάλυμα αιθυλικής αλκοόλης 70%. Τα δεδομένα που προέκυπταν καταγράφονταν σε ειδικά σχεδιασμένα δελτία (Παράρτημα).

3.3 Επεξεργασία δεδομένων Η στατιστική επεξεργασία, η ομαδοποίηση, η ανάλυση των δεδομένων και τα διαγράμματα

που

παρουσιάζονται

παρακάτω,

δημιουργήθηκαν

μέσω

των

προγραμμάτων του Office όπως το Microsoft Excel XP και η Microsoft Access XP. Υπάρχουν δύο βασικοί παράγοντες οι οποίοι καθορίζουν τη βιοποικιλότητα ενός οικοσυστήματος όπου παρουσιάζονται, αναλύονται και υπολογίζεται ο τρόπος με τον οποίο μεταβάλλονται χρονικά μέσω των δεικτών τους και παρουσιάζονται παρακάτω. Ο ένας παράγοντας είναι η ποικιλότητα των ειδών που ποσοτικοποιείται μέσω μίας μαθηματικής σχέσης, του δείκτη ποικιλότητας Shannon-Wiener (H') ο οποίος εκφράζει τον αριθμό των ειδών, δηλαδή την αφθονία των ειδών του οικοσυστήματος και βασίζεται στη θεωρία ότι όσο αυξάνεται η ποικιλότητα ενός συστήματος, τόσο μειώνεται η πιθανότητα να επιλεγεί ένα άτομο κάποιου συγκεκριμένου είδους (Gliessman, 2000). Ο δείκτης Shannon έχει δύο ιδιότητες που τον καθιστούν κατάλληλο για την μέτρηση της ποικιλότητας των ειδών:

32

Α) H'= 0, όταν στο δείγμα υπάρχει μόνο ένα είδος Β) ο Η' παίρνει μέγιστη τιμή όταν όλα τα είδη του δείγματος αντιπροσωπεύονται από τον ίδιο αριθμό ατόμων δηλαδή, όταν η σχετική πυκνότητα των ειδών είναι ίση. Ο δείκτης Shannon εκφράζεται μέσω της εξίσωσης:

s H' = ∑ - (Pi * ln Pi) i=1 όπου Pi = ni ∕ N η σχετική αφθονία (συχνότητα εμφάνισης) του είδους i, i = 1,2,3…S ni είναι αριθμός των ατόμων του συστήματος ή του δείγματος που αντιστοιχεί στο είδος i, Ν ο συνολικός αριθμός των ατόμων s και s ο αριθμός των ειδών. Αν και από τον τύπο φαίνεται να δίνεται ιδιαίτερη σημασία στα είδη που εμφανίζονται σε μικρές αφθονίες, ο δείκτης H' βασίζεται στη θεώρηση ότι η εμφάνιση υψηλής βιοποικιλότητας προϋποθέτει και υψηλή ετερογένεια μεταξύ των ειδών. Σύμφωνα με πολλούς οικολόγους, η ετερογένεια είναι συνώνυμο της ποικιλότητας. Ο δείκτης του Shannon παρουσιάζει και κάποια μειονεκτήματα όπως η εξάρτηση που παρουσιάζει με το μέγεθος του δείγματος, την εποχιακή μεταβλητότητα και την μέθοδο της δειγματοληψίας και κατά καιρούς έχει αμφισβητηθεί

από

διάφορους

ερευνητές

είναι

όμως

ένας

δείκτης

που

χρησιμοποιείται ευρέως και τελικά προτιμάται αφού βοηθά στη σύγκριση των αποτελεσμάτων μεταξύ των ερευνών (Hulbert, 1971). Ο δεύτερος παράγοντας είναι η ισοκατανομή που ποσοτικοποιείται μέσω ενός δείκτη, του δείκτη ισοκατανομής (J') ο οποίος σχετίζεται με το H' και εκφράζει την κατανομή των ατόμων του συστήματος ανάμεσα στα διάφορα είδη (species evenness) (Gliessman, 2000) ή αλλιώς την ποσότητα της ομοιομερούς κατανομής των πληθυσμών διαφορετικών ειδών σε ένα συγκεκριμένο βιότοπο (Γκόγκολος, 2006). Εκφράζεται μέσω του τύπου:

33

J' =

H H = H MAX ln S

Όπου H, είναι ο εκτιμηθής δείκτης ποικιλότητας Shannon-Wiener, ΗΜΑΧ, ο δείκτης ποικιλότητας όταν όλα τα είδη του δείγματος αντιπροσωπεύονται από ίσο αριθμό ατόμων στο δείγμα και S, ο αριθμός των ειδών στο δείγμα (Στάθη κ.ά., 2003-2004). Επίσης, εξετάστηκε και υπολογίστηκε ακόμη ένας παράγοντας, αυτός της βιομάζας της αρθροποδοπανίδας και πώς αυτή μεταβάλλεται στο χρόνο. Λόγω του μεγάλου αριθμού των υπό εξέταση ατόμων κρίθηκε απαραίτητη η κατηγοριοποίηση των ατόμων σε σωματικά μεγέθη. Συγκεκριμένα τα άτομα χωρίστηκαν σε 5 κατηγορίες μεγεθών (πίνακας 3.1). Πίνακας 3.1: Οι κατηγορίες μεγέθους των αρθρόποδων και οι μέσες τιμές τους.

Κατηγορίες μεγέθους

Μέσο μήκος σώματος

0-2mm

1mm

2-5mm

3,50mm

5-10mm

7,50mm

10-25mm

17,50mm

25-50mm

37,50mm

Η βιομάζα υπολογίστηκε μέσω ενός δείκτη αφού η απευθείας μέτρηση της δεν ήταν εφικτή και πάλι λόγω του μεγάλου αριθμού των αρθρόποδων. Ο δείκτης αυτός, βασίζεται στον αριθμό και το σωματικό μέγεθος των ατόμων και εκφράζεται από τον τύπο:

Biomass Index = N*(M3) / 1000 Σύμφωνα με τον τύπο, η βιομάζα είναι ανάλογη με το μήκος του σώματος υψωμένο εις τον κύβο. Το Ν, εκφράζει τον αριθμό των ατόμων ανά κατηγορία σωματικού μεγέθους και το Μ, το μέσο μήκος σώματος της κάθε κατηγορίας.

34

Για να εκφράζει την πραγματική βιομάζα του δείγματος ο δείκτης αυτός θα πρέπει να πληρούνται οι εξής δύο προϋποθέσεις: 1. Όλα τα άτομα να διαθέτουν ίδιες ή πολύ όμοιες αναλογίες και σχήμα σώματος , και 2. Όλα τα άτομα να έχουν την ίδια πυκνότητα (μάζα/όγκο) Παρότι σίγουρα τα δείγματά μας αποκλίνουν και από τις δύο αυτές προϋποθέσεις, πιστεύουμε ότι για τα περισσότερα είδη η προσέγγιση είναι ικανοποιητική. Ακόμη, έγινε η ομαδοποίηση των ταξινομικών ομάδων κατά Τάξεις ενώ μία ταξινομική ομάδα, συγκεκριμένα της οικογένειας Formicidae (Hymenoptera) εξετάστηκε και μεμονωμένα, λόγω του ιδιαίτερα αυξημένου πληθυσμού της.

35

4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1 Γενικά Στις 120 παγίδες που εξετάστηκαν, βρέθηκαν και αναγνωρίστηκαν 7.984 αρθρόποδα τα οποία χωρίστηκαν σε 47 ταξινομικές ομάδες (πίνακας 4.1) οι οποίες κατηγοριοποιούνται σε 6 Κλάσεις και 21 Τάξεις ατόμων (πίνακας 4.2 και 4.3), κυρίως της κλάσεως των εντόμων. Αναλυτικά το επίπεδο τάξα στο οποίο εξετάστηκαν είναι για 3 είδη κλάση, για 18 είδη τάξη, για 3 είδη υπόταξη, για 3 είδη υπεροικογένεια και για 20 είδη οικογένεια. Το σύνολο αυτό, δεν περιλαμβάνει αρθρόποδα τα οποία κατεστράφησαν κατά τη συλλογή και άλλα τα οποία είχαν ιδιαίτερα μικρό σωματικό μέγεθος. Πίνακας 4.1: Οι 11 πιο κοινές ταξινομικές ομάδες και το πλήθος των ατόμων τους.

Ταξινομική ομάδα

Αριθμός ατόμων

Formicidae (Hym.)

6891

Aranea

160

Blattodea

156

Acarea

119

Cyclorrapha (Dipt.)

114

Diptera (άγνωστα)

89

Hymenoptera (άγνωστα)

68

Buprestidae (Coleop.)

64

Coleoptera (άγνωστα)

58

Collembola

54

Diplopoda

45

Από τα δεδομένα του πίνακα 4.1 γίνεται φανερό πως η οικογένεια των Formicidae (Hymenoptera) έχει ιδιαίτερα αυξημένους πληθυσμούς σε σχέση με τις υπόλοιπες ταξινομικές ομάδες. Αυτό, είναι πιθανό να οφείλεται στον τρόπο παγίδευσης των αρθρόποδων της παρούσης έρευνας (παγίδες εδάφους) όπου ευνοεί τη συλλογή των ειδών με αυξημένη κινητικότητα όπως αυτών της οικογένειας Formicidae και όχι στην υπόθεση πως η συγκεκριμένη οικογένεια έχει συγκριτικά

36

τόσο αυξημένους πληθυσμούς. Για το λόγο αυτό, στα αποτελέσματα που δίνονται, η οικογένεια Formicidae θα παρουσιάζεται και εξετάζεται ξεχωριστά.

180

Πλήθος ατόμων

150

120

90

60

30

0 0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Πλήθος ταξινομικών ομάδων

Γράφημα 4.1: Πλήθος ατόμων ανά ταξινομική ομάδα στο σύνολο των δειγμάτων. (Εξαιρούνται τα Formicidae)

Επίσης, σύμφωνα με το γράφημα 4.1 παρατηρείται πως το πλήθος των σπάνιων ειδών είναι πολύ μεγαλύτερο από το πλήθος των κοινών. Πιο συγκεκριμένα, περισσότερες από το 50% των ταξινομικών ομάδων παρουσιάζουν τιμές πληθυσμών ιδιαίτερα χαμηλές, μικρότερες από 10 άτομα ανά ομάδα ενώ αυξημένους πληθυσμούς (πάνω από 100 άτομα) παρουσιάζει μόλις το 11% των ομάδων. Στον πίνακα 4.1 παρουσιάζονται οι ένδεκα πιο κοινές ομάδες οι οποίες αφορούν το 97,9% (συμπεριλαμβανομένων των Formicidae) ή το 84.8% (εξαιρουμένων των Formicidae) των 47 ταξινομικών ομάδων του συνολικού πληθυσμού. Η σύγκριση των ταξινομικών ομάδων με διαφορετικό επίπεδο τάξα είναι πιθανό να δημιουργεί λανθασμένα συμπεράσματα για τους πληθυσμούς των ειδών γι’ αυτό κρίθηκε αναγκαία και η κατάταξη και ομαδοποίησή τους σε ανώτερα taxa (πιν.

4.2) και παρουσιάζεται παρακάτω.

37

Πίνακας 4.2: Αρθρόποδα σε επίπεδο κλάσης, τάξης και ο αριθμός των ατόμων τους

ΚΛΑΣΗ

Τάξη Hymenoptera Diptera Dictyoptera Coleoptera Collembola Lepidoptera Thysanoptera Hemiptera Homoptera Orthoptera Neuroptera Dermaptera

Αριθμός ατόμων 6959 203 156 122 54 41 33 17 14 5 3 2

Embioptera

2

ΑΡΑΧΝΙΔΙΑ

Aranea Acarea* Opiliones Scorpiones

160 119 14 1

ΔΙΠΛΟΠΟΔΑ

(Άγνωστη)

45

ΜΑΛΑΚΟΣΤΡΑΚΑ

Isopoda

25

ΧΙΛΟΠΟΔΑ

(Άγνωστη)

7

SYMPHYLA

(Άγνωστη)

2

ΕΝΤΟΜΑ

*Υποκλάση

Ο πίνακας 4.2 δείχνει τις τάξεις στις οποίες κατηγοριοποιήθηκαν τα δείγματα, τις συνολικές εμφανίσεις των ατόμων τους και τις κλάσεις στις οποίες ανήκουν. Από τον πίνακα λοιπόν, γίνεται φανερό πως η Κλάση των εντόμων κυριαρχεί στην παρούσα έρευνα με την εμφάνιση 13 τάξεων την ομάδας της και συνολικά 7.611 άτομα (720 άτομα συνολικά εκτός των Formicidae) ενώ ακολουθεί η Κλάση των αραχνιδίων εμφανίζοντας 1 υπόκλαση και 3 τάξεις και συνολικά 294 άτομα. Στον πίνακα 4.3 παρουσιάζεται η ταξινόμηση των κατώτερων ταξινομικών ομάδων στις

38

Πίνακας 4.3: Οι υποομάδες των Τάξεων και ο αριθμός των ατόμων τους

ΤΑΞΙΝΟΜΙΚΕΣ

ΑΡΙΘΜΟΣ

ΥΠΟΟΜΑΔΕΣ

ΑΤΟΜΩΝ

Buprestidae

64

Άγνωστη

41

Carabidae

5

Meloidae

2

Chrysomelidae

2

Cerambycidae

2

Curculionidae

2

Dermestidae

1

Cantharidae,

1

Nitidulidae

1

Staphylinidae

1

Formicidae

6.891

Άγνωστη

59

Apoidea

6

Apocrita

1

Mutillidae

1

Specoidea

1

Cyclorrhapha

114

Nematocera

32

Brachycera

28

Phoridae

18

Cecidomyidae

11

Cicadellidae

10

Aphidoidea

3

Άγνωστη

1

Heteroptera

14

Berytidae

2

Άγνωστη

1

Άγνωστη

3

Acrididae

1

Embioptera

Oligotomidae

2

Neuroptera

Chrysopidae

3

ΤΑΞΕΙΣ

Coleoptera

Hymenoptera

Diptera

Homoptera

Hemiptera

Orthoptera

39

Τάξεις τις οποίες ανήκουν και μόνο για τα είδη τα οποία η ταξινόμηση ξεπέρασε το επίπεδο της Τάξης. Η κατάταξη αυτή αφορά μόνο την Κλάση των εντόμων και δείχνει πως οι περισσότερες ταξινομικές υποομάδες που αναγνωρίστηκαν περιλαμβάνονται στην Τάξη των Κολεόπτερων με 11 υποομάδες και 122 άτομα στο σύνολό τους, ακολουθεί η Τάξη των Υμενόπτερων με 5 αναγνωρισμένες υποομάδες και κάποια ακόμη άγνωστα είδη και συνολικά παρουσιάζει 6959 άτομα (68 άτομα εκτός των Formic.) και η τάξη των Δίπτερων με επίσης 5 αναγνωρισμένες υποομάδες και 203 άτομα στο σύνολό της ενώ με 2 αναγνωρισμένες υποομάδες εμφανίζονται τα Ημίπτερα και τα Ομόπτερα με σύνολα ατόμων 17 και 14 αντίστοιχα. Το γράφημα 4.2 δείχνει τις 11 πολυπληθέστερες τάξεις που εμφανίζονται στο σύνολο της έρευνας παραλείποντας την οικογένεια Formic.. Πολυπληθέστερη τάξη εμφανίζεται αυτή των Δίπτερων καταλαμβάνοντας σχεδόν το 1/5 του συνόλου του πληθυσμού ενώ μαζί με την Τάξη των Αραχνίων και των Δικτυόπτερων καταλαμβάνουν σχεδόν το 50% του συνολικού πληθυσμού.

Lepid.

Dipl. 4%

Thys. Isop.

3% 2%

4% Collembola 5%

Diptera 19%

Άλλα* 6% Aranea 15%

Hymenop.

6%

Acarea 11% Coleoptera 11%

Dictyoptera 14%

* τάξεις με λιγότερα από 20 άτομα

Γράφημα 4.2: Οι 11 πολυπληθέστερες τάξεις αρθρόποδων που καταγράφηκαν στο σύνολο της έρευνας εκτός των Formicidae

40

4.2 Η ποικιλότητα των αρθρόποδων και πως αυτή μεταβάλλεται στο χρόνο. Η αφθονία των αρθρόποδων της έρευνας, σύμφωνα με τον γράφημα 4.3, φαίνεται πως παρουσιάζει μέγιστη τιμή τους καλοκαιρινούς μήνες Ιούνιο και Ιούλιο με τις μέγιστες τιμές να εμφανίζονται τον Ιούνιο και οι ελάχιστες τον Μάιο. Η μεγάλη απόκλιση στις τιμές, οφείλεται όπως προαναφέρθηκε στην αυξημένη παρουσία της οικογένειας Formicidae. Για το λόγο αυτό τα δεδομένα εμφανίζονται με, αλλά και χωρίς την συγκεκριμένη οικογένεια. Έτσι στον δεύτερο τύπο στηλών, εμφανίζονται τα αποτελέσματα αφού έχει αφαιρεθεί το πλήθος των Formicidae. Από το γράφημα αυτό, παρατηρείται πως το μέγιστο των πληθυσμών χωρίς τα Formicidae εξακολουθεί να εμφανίζεται τον μήνα Ιούνιο αλλά με αισθητά μικρότερη απόκλιση ενώ το

Πλήθος ατόμων ανά παγίδα

ελάχιστο του πληθυσμού εμφανίζεται τον Απρίλιο.

160 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

συν Formicidae εκτός Formicidae

Απρ.

Μάιος

Ιούν.

Ιούλ.

μήνες Γράφημα 4.3: Μηνιαίο μέσο όρο πληθυσμού σε κάθε παγίδα

Οι μήνες, με βάση το μέγεθος του πληθυσμού μπορούν να καταταχθούν και ως εξής: Ιούνιος > Ιούλιος > Απρίλιος > Μάιος (περιλαμβ. Formic.) Ιούνιος > Ιούλιος > Μάιος > Απρίλιος (εξαιρουμένων Formic.)

41

Στο γράφημα 4.4 παρουσιάζονται οι δέκα πολυπληθέστερες ταξινομικές ομάδες, όπως αυτές ταξινομούνται στο χρόνο. Αξίζει να σημειωθεί πως οι ομάδες Aranea και Acarea παρουσιάζουν ήπια μορφή κατανομής ενώ αντιθέτως οι ομάδες των Blattodea και Cyclorrapha παρουσιάζουν ιδιαίτερα άνιση κατανομή στο χρόνο με σχεδόν πλήρη απουσία κατά τον μήνα Μάιο και μέγιστη τιμή τον Ιούνιο. Μάιος

Ιούνιος

Ιούλιος

4 3 2 1

α) ol le m bo la D C ip ol lo eo po pt da ,( άγ νω στ Le α) pi do pt er a

ω στ

ae

C

άγ ν

H

ym en

Bu

op .(

pr e

st id

ap h

lo rrh

C

yc

Bl at

Ac

ar ea

ea to d

Ar an

a

0

ea

Μ.Ο. Ατόμων ανά παγίδα

Απρίλιος

Ταξινομικές ομάδες

Γράφημα 4.4: Πλήθος ατόμων ανά ταξινομική ομάδα των δέκα πολυπληθέστερων ομάδων για κάθε μήνα (εκτός Formic.)

Μαιος

Ιούνιος

Ιούλιος

5 4 3 2 1

pt er a ys sa nu ra Th

pi do

Le

op o

da

la ip l

bo D

ol le m

op t.

C

H

ym en

te ra op

ol e

ar ea C

Ac

ea to d

Bl at

Ar an

ip te r D

ea

0

a

Μ. Ο. ατόμων ανά παγίδα

Απρίλιος

Τάξεις αρθρόποδων Γράφημα 4.5: Πλήθος ατόμων των δέκα πολυπληθέστερων Τάξεων για κάθε μήνα (εξαιρούνται τα Formic.)

42

Εξετάζοντας τη μηνιαία κατανομή των αρθρόποδων ταξινομώντας τα στο επίπεδο της

Τάξης

(γράφημα 4.5) παρατηρείται

πως

το 60%

των 10

πολυπληθέστερων τάξεων παρουσιάζει μέγιστο κατά τον μήνα Ιούνιο και το 50% παρουσιάζει ελάχιστο τον μήνα Μάιο. Φαίνεται επίσης πως ιδιαίτερα αυξημένες τιμές παρουσιάζουν των μήνα Ιούνιο οι Τάξεις Diptera και Blattaria που ανήκουν στην Κλάση Insecta όπου είναι και οι υψηλότερες τιμές του συνόλου των Τάξεων που εξετάζονται (εξαιρώντας την οικογ. Formic.). Στο επόμενο γράφημα (4.6) παρουσιάζεται μεμονωμένα η ομάδα των Formicidae και δείχνει πως ο πληθυσμός τους παρουσιάζει απότομη αύξηση και παράλληλα το μέγιστο των τιμών τους κατά τον μήνα Ιούνιο ενώ οι τιμές κατά τον Απρίλιο και Μάιο εμφανίζονται ιδιαίτερα χαμηλές.

160

άτομα/παγίδα

120

80

Formicidae

40

0 Απ ρίλιος

Μάιος

Ιούνιος

Ιούλιος

Μήνες

Γράφημα 4.6: Μέσο όρο ατόμων Formicidae ανά παγίδα για κάθε μήνα.

Μια απλή έκφραση της ποικιλότητας της εξετασθείσας περιοχής μπορεί να αποδοθεί από το γράφημα 4.6 στο οποίο δίδεται ο μέσος όρος του πλήθους των ταξινομικών ομάδων ανά ημέρα για κάθε μήνα. Από τα αποτελέσματα, παρατηρείται πως οι περισσότερες ομάδες εμφανίζονται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες με το μέγιστο να εμφανίζεται τον Ιούνιο ενώ το ελάχιστο με συγκριτικά μικρή απόκλιση εμφανίζεται τον Απρίλιο. Μία δεύτερη έκφραση της ποικιλότητας, δίδεται από το δείκτη του Shannon ο οποίος απεικονίζεται στο γράφημα 4.7 και δείχνει, σε αντίθεση με το γράφημα 4.6 πως οι μέγιστες τιμές ποικιλότητας εμφανίζονται κατά τον μήνα Μάιο. Η αιτία της διαφοροποίησης μεταξύ των δυο γραφημάτων, έγκειται στην

43

ύπαρξη του αυξημένου πληθυσμού των Formicidae κατά τους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο η οποία εκφράζεται μέσα από τον τύπο του Shannon. Συμπερασματικά,

αν

και

τους

καλοκαιρινούς

μήνες

εμφανίζονται

περισσότερες ταξινομικές ομάδες πληθυσμών, φαίνεται πως η ποικιλότητα είναι μειωμένη σε σύγκριση με τους ανοιξιάτικους μήνες επειδή η οικογένεια Formic. Έχει ιδιαίτερα αυξημένους πληθυσμούς με αποτέλεσμα να δημιουργεί ανομοιογένεια στο

Δείκτης πλήθους ταξινομικων ομάδων

δείγμα.

9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Απρ.

Μάιος

Ιούν.

Ιούλ.

Μήνες Γράφημα 4.7: Μηνιαία μεταβολή του πλήθους των ταξινομικών ομάδων (Μ.Ο. ανά παγίδα) H' 2

Δείκτης Shannon

1,6 1,2

1,1519 0,9308

0,8

0,6407

0,5058

0,4 0 Απρίλιος

Μάιος

Ιούνιος

Ιούλιος

Μήνες

Γράφημα 4.8: Εποχιακή μεταβολή στο μ.ο. του δείκτη ποικιλότητας Shannon ανά παγίδα (παρουσία Formic.)

44

H'

Δείκτης Shannon

2

1,6314

1,6 1,2

1,2116 0,8803

0,9806

0,8 0,4 0 Απρίλιος

Μάιος

Ιούνιος

Ιούλιος

Μήνες Γράφημα 4.9: Εποχιακή μεταβολή στο μ.ο. του δείκτη ποικιλότητας Shannon ανά παγίδα (απουσία Formic.)

Οι μήνες, με βάση τον πλούτο των ταξινομικών ομάδων (γράφημα 4.7) μπορούν να καταταχθούν και ως εξής: Ιούνιος > Ιούλιος > Μάιος > Απρίλιος ενώ βάση του δείκτη ποικιλότητας Shannon (γράφημα 4.8 και 4.9) ως εξής: Μάιος > Απρίλιος > Ιούλιος > Ιούνιος (περιλαμβ. Formic.) Ιούνιος > Ιούλιος > Μάιος > Απρίλιος (εξαιρουμένων Formic.) Φαίνεται πως αν εξαιρεθεί η οικογένεια Formic., η σειρά κατάταξης των μηνών βάση του πλούτου των ειδών και του δείκτη του Shannon, συμπίπτουν. Ενδεικτικά αναφέρεται πως τον Απρίλιο καταγράφτηκαν 25 ομάδες, τον Μάιο 28, τον Ιούνιο 30 και τον Ιούλιο 23. Όπως ειπώθηκε και στο κεφάλαιο τρία, όταν στο δείγμα υπάρχει μόνο ένα είδος, η τιμή του δείκτη Shannon παίρνει τιμή 0 ενώ μέγιστη τιμή παίρνει όταν όλα τα είδη του δείγματος αντιπροσωπεύονται από τον ίδιο αριθμό. Κατόπιν αυτού, και εξετάζοντας το γράφημα 4.10 γίνεται αντιληπτό πως από τις 120 παγίδες υπήρχαν μόνο 2 οι οποίες περιλάμβαναν ένα είδος κατά τη συλλογή τους ενώ η παγίδα με τον μέγιστο αριθμό ειδών παρουσιάστηκε κατά τον μήνα Μάιο.

45

Ιούλιος

111 101

Παγίδες Ιούνιος Μάιος

91 81 71 61 51 41

Απρίλιος

31 21 11 1 0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

Δείκτης ποικιλότητας Γράφημα 4.10: Ο δείκτης ποικιλότητας (Shannon) εκφρασμένος σε κάθε παγίδα.

Με τη βοήθεια του δείκτη του Shannon, υπολογίσθηκε ο δείκτης ισοκατανομής και τα αποτελέσματά του απεικονίζονται στα γραφήματα 4.11 και

Δείκτης ισοκατανομής

4.12.

0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0

0,83 0,74

Απρίλιος

Μάιος

0,31

0,32

Ιούνιος

Ιούλιος

Μήνες

Γράφημα 4.11: Εποχιακή μεταβολή στο μ.ο. του δείκτη ισοκατανομής ανά παγίδα (παρουσία Formic.)

46

Ο δείκτης ισοκατανομής, όπως αναφέρθηκε στο κεφάλαιο τρία, εκφράζει το μέγεθος της ομοιομερούς κατανομής των πληθυσμών διαφορετικών ειδών για το εκάστοτε υπό εξέταση σύστημα, οπότε υψηλές τιμές του δείκτη εκφράζουν ομοιομερή κατανομή για τα είδη του δείγματος. Στο γράφημα 4.11 παρατηρείται πως η ισοκατανομή παίρνει τις υψηλότερες τιμές της τον Μάιο ενώ οι χαμηλότερες εμφανίζονται τους καλοκαιρινούς μήνες. Τις τιμές αυτές επηρέασε έντονα ο υπερπληθυσμός των Formicidae και για τον λόγο αυτό, στο γράφημα 4.12 δίδονται οι μηνιαίες τιμές του δείκτη ισοκατανομής κατόπιν εξαίρεσης των πληθυσμών των Formic. Συγκρίνοντας τις τιμές των δύο γραφημάτων, γίνεται αισθητή η έντονη επιρροή των Formic. στα αποτελέσματα. Στο γράφημα 4.12 το μέγιστο της ισοκατανομής εμφανίζεται τον Ιούνιο και το ελάχιστο τον Απρίλιο ενώ οι τιμές μεταξύ των μηνών δεν εμφανίζουν μεγάλες διακυμάνσεις.

Δείκτης Ισοκατανομής

1 0,9 0,8

0,76

0,87

0,85

Ιούνιος

Ιούλιος

0,78

0,7 0,6 0,5 Απρίλιος

Μάιος

Μήνες

Γράφημα 4.12: Εποχιακή μεταβολή του δείκτη ισοκατανομής (απουσία Formic.)

4.3 Δείκτης βιομάζας των αρθρόποδων Για να εκφραστεί η βιομάζα των αρθρόποδων, χρησιμοποιήθηκε ο δείκτης βιομάζας. Για να είναι τα αποτελέσματα αντιπροσωπευτικά, εξαιρέθηκαν δύο ταξινομικές ομάδες (Chilopoda και Diplopoda) οι οποίες διαφέρουν στο σωματότυπο από υπόλοιπα υπό εξέταση αρθρόποδα. Τα αποτελέσματα εμφανίζονται στο γράφημα 4.13 και δείχνουν πως η συνολική βιομάζα των αρθρόποδων αυξάνεται σημαντικά κατά τους καλοκαιρινούς μήνες ενώ κύριο ρόλο φαίνεται να παίζει η ομάδα των Formicidae. Τα υψηλότερα ποσά βιομάζας εμφανίζονται τον Ιούνιο εξετάζοντας την με αλλά και χωρίς τα Formic. ενώ η χαμηλότερη τιμή παρουσιάζεται τον Μάιο.

47

Σύμφωνα και με το γράφημα 4.4 οι χαμηλές τιμές του Μαΐου είναι πιθανό να οφείλονται στη μειωμένη ύπαρξη των Aranea όπου είναι μια ομάδα με μεγάλη βιομάζα συγκριτικά με τα υπόλοιπα υπό εξέταση αρθρόποδα.

2100

Δείκτης Βιομάζας

1800 1500 1200 Χωρίς Formic. Συνολικά

900 600 300 0 Απρίλιος

Μάιος

Ιούνιος Μήνες

Ιούλιος

Γράφημα 4.13: Μηνιαία διακύμανση του δείκτη βιομάζας εκφρασμένη ανά παγίδα

Επίσης από το γράφημα 4.13 γίνεται αντιληπτό ότι οι τιμές του Απριλίου υπερβαίνουν λίγο τις τιμές του Μαΐου. Αυτό όμως μπορεί να εξηγηθεί μόνο και μόνο από την τυχαιότητα καθώς η διαφορά οφείλεται σε δυο παγίδες με ιδιαίτερα αυξημένες τιμές οι οποίες περιλάμβαναν λίγα άτομα (7 και 12 άτομα) και με μικρό όγκο με εξαίρεση όμως την εμφάνιση ενός ατόμου της οικογένειας Carabidae (Colepotera) που και στις δύο περιπτώσεις είχε ιδιαίτερα αυξημένο όγκο. Η μέγιστη τιμή για το σύνολο της έρευνας παρουσιάζεται τον μήνα Ιούνιο. Η παγίδα περιελάμβανε 130 άτομα μέσα στα οποία βρέθηκαν 2 είδη αυξημένου όγκου την Τάξης των Orthoptera.

70000

Δείκτης βιομάζας

60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 1

9

17 25 Απρίλιος

33

41 49 Μάιος

57

65

73 81 Ιούνιος

89

97 105 113 Ιούλιος

Γράφημα 4.14: Ο δείκτης βιομάζας εκφρασμένος ανά παγίδα

48

6000

5305

5000

Πλήθος

4000 3000 2000 1135

1131

1000

371

0 0-2

2-5

5-10

10-25

47 25-50

Μέγεθος (mm) Γράφημα 4.15: Συχνότητα κατανομής ανά ομάδα μεγέθους στο σύνολο των ατόμων

Το γράφημα 4.15 παρουσιάζει το σύνολο των συλληφθέντων ατόμων χωρισμένο στις πέντε κατηγορίες μεγέθους. Η κατηγορία που επικρατεί είναι αυτή των 2 έως 5 mm και αποτελείται κυρίως από την ομάδα των Formic αλλά και των Blattodea, Aranea και Coleoptera. Η ομάδα 0 έως 2mm περιλαμβάνει κυρίως είδη των Acarea, Diptera και Collembola ενώ η ομάδα 25 έως 50 mm που είναι η ομάδα με τα λιγότερα άτομα, περιλαμβάνει κυρίως είδη Diplopoda.

49

5. ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 5.1 Γενικά Στην παρούσα εργασία, μελετήθηκε η χρονική διακύμανση της εδαφοπανίδας για το πευκοδάσος της περιοχής του Πολιχνίτου την περίοδο από Απρίλιο έως Ιούλιο του έτους 2002. Για να γίνει μια σωστή εκτίμηση των αποτελεσμάτων, είναι σημαντικό να ληφθούν υπ’ όψιν ορισμένοι παράγοντες που αφορούν την έρευνα όπως: H μέθοδος της δειγματοληψίας. Η συγκεκριμένη μέθοδος (παρεμβολής) ευνοεί τη σύλληψη αρθρόποδων

με αυξημένη δραστηριότητα. Άρα στα

συμπεράσματα δε θα πρέπει να αγνοείται η πιθανότητα απουσίας των ειδών λόγω της αδράνειάς τους και όχι λόγω μεταβολής της ποσότητας των πληθυσμών τους (Νάσης, 2003). Το σημείο τοποθέτησης των παγίδων. Ο βαθμός της σύλληψης μπορεί να επηρεαστεί από την βλάστηση γύρω από την παγίδα όπως υπάρχει και πιθανότητα κοντά στο σημείο τοποθέτησης να υπάρχει κάτι ελκυστικό ή απωθητικό για τα δείγματα όπως κουφάρια ζώων ή κάποιο εμπόδιο όπως φύλλα ή πέτρες. Οι κλιματικές συνθήκες. Συνθήκες βροχής, έντονου ανέμου ή υγρασίας του εδάφους μειώνουν τις πιθανότητες τα δείγματα να καταλήξουν στις παγίδες. Επίσης θα πρέπει να αναφερθεί ως περιοριστικός παράγοντας για την παράλειψη της λεπτομερέστερης ταξινομικής κατάταξης των ειδών ο διαθέσιμος χρόνος εκπόνησης της εργασίας αλλά και η διαθέσιμη βιβλιογραφία.

5.2 Σύνθεση βιοποικιλότητας στο χρόνο Η διαφοροποίηση η οποία παρατηρήθηκε στη σύνθεση της κοινότητας των εδαφικών αρθρόποδων κατά την πάροδο των υπό εξέταση μηνών είναι η εξής: Οι

περισσότερες

ταξινομικές

ομάδες

των

εδαφικών

αρθρόποδων

(8/ημέρα/παγίδα, γράφημα 4.6) όπως και τα περισσότερα συλληφθέντα άτομα (150,5 άτομα/παγίδα με Formic., 17,25 άτομα/παγίδα εκτός Formic., γράφημα 4.2) εμφανίστηκαν τον μήνα Ιούνιο. Ακόμη, παρατηρήθηκαν εναλλαγές στη σύνθεση των ταξινομικών ομάδων ανάμεσα στους μήνες.

50

Εξετάστηκαν

επίσης

τρεις

σημαντικές

οικολογικές

παράμετροι.

Η

βιοποικιλότητα, η ισοκατανομή και η βιομάζα των οργανισμών και βρέθηκε πως: Πλουσιότερη περίοδος, περίοδος δηλαδή με την μεγαλύτερη βιοποικιλότητα εμφανίστηκε τον Ιούνιο με μέσο δείκτη Shannon ανά παγίδα Η'= 1,63 και η φτωχότερη τον Απρίλιο με μέσο δείκτη ανά παγίδα Η'= 0,88 έχοντας εξαιρέσει τα Formicidae (γραφ.4.8) τα οποία με τη συμμετοχή τους αλλάζουν τα δεδομένα και παρουσιάζουν τον Μάιο σαν τον μήνα με τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα με μέσο δείκτη Η'= 1,15 και μικρότερη τον μήνα Ιούλιο με μέσο δείκτη Η'= 0,51 (γραφ. 4.7). Μεταξύ των εντόμων, η τάξη με το μεγαλύτερο αριθμό οικογενειών που μπορέσαμε να διακρίνουμε είναι τα Coleoptera (>11 οικογένειες), η οποία είναι και η τάξη εντόμων που παγκοσμίως έχει το μεγαλύτερο αριθμό ειδών. Πολλές διαφορετικές

οικογένειες

ή

υπεροικογένειες

αναγνωρίστηκαν

επίσης

στα

Hymenoptera και Diptera, αλλά θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι ο αριθμός αυτός επηρεάζεται ισχυρά και από τη δυνατότητά μας να αναγνωρίσουμε διαφορετικές οικογένειες με τα διαθέσιμα βοηθήματα. Όσον αφορά την κατανομή των οργανισμών, ο δείκτης της ισοκατανομής παρουσίασε διακυμάνσεις ανάμεσα στους μήνες αλλά και στην παρουσία ή μη των μυρμηγκιών. Έτσι, εξετάζοντας τα αποτελέσματα με την παρουσία των Formic. (γράφ. 4.10), ο δείκτης ισοκατανομής παρουσιάζει μέγιστο τον Μάιο με μέση τιμή ανά παγίδα J'= 0,89 και ελάχιστο τον Ιούλιο με J'= 0,39. Η τιμή αυτή είναι αρκετά χαμηλή και οφείλεται στην κυριαρχία των μυρμηγκιών, ενώ εξαιρώντας από τη μελέτη τα μυρμήγκια (γραφ. 4.11) φαίνεται να έχει μικρότερες διακυμάνσεις στις τιμές με καλύτερη ισοκατανομή τον μήνα Ιούνιο με τιμή J'= 0,87 και χειρότερη τον Απρίλιο με J'= 0,76. Η βιομάζα των αρθρόποδων της έρευνας μελετήθηκε εξαιρώντας πρώτα τις ομάδες των Diplopoda και Chilopoda. Οι δυο ομάδες αυτές παρουσιάζουν μέγιστο τους ανοιξιάτικους μήνες. Είναι υγρόφιλες ομάδες και το μέγεθός τους είναι μεγάλο συγκριτικά με τα άλλα υπό εξέταση είδη. Η συμμετοχή τους στη μελέτη της βιομάζας θα άλλαζε σημαντικά τα δεδομένα. Τα αποτελέσματα που βρέθηκαν (γράφ. 4.12), παρουσιάζουν μέγιστο τιμών βιομάζας τον μήνα Ιούνιο (Biomass Index = 517 mm3/παγ. χωρίς Formic.) ενώ οι τιμές αυξήθηκαν σημαντικά με τη συμμετοχή των μυρμηγκιών (Biomass Index = 2.027 mm3/παγ.).

51

Η πιο άφθονη ομάδα αρθρόποδων της παρούσης έρευνας ήταν αυτή των Formicidae (μυρμήγκια) παρουσιάζοντας το μέγιστο του πληθυσμού της με ιδιαίτερα αυξημένες τιμές τους καλοκαιρινούς μήνες και κυρίως τον Ιούνιο και το ελάχιστο με αισθητά χαμηλότερες τιμές τους ανοιξιάτικους μήνες και κυρίως τον Μάιο (γράφ.

4.5). Τα μυρμήγκια είναι γνωστό ότι διαθέτουν έντονη προσαρμοστικότητα σε οποιοδήποτε περιβάλλον. Είναι έντομα εδάφους ξηρόφιλα και θερμόφιλα γι’ αυτό και η εμφάνιση της αυξημένης κινητικότητας και αφθονίας της τάξης αυτής στις παγίδες είναι φυσιολογική ιδιαίτερα όταν οι θερμοκρασίες είναι υψηλές και το έδαφος δεν είναι πολύ υγρό όπως συμβαίνει την καλοκαιρινή περίοδο. Είναι επίσης πιθανό ότι οι παγίδες προσέλκυσαν ένα σημαντικό ποσοστό από μυρμήγκια ως πηγή πόσιμου νερού, επομένως η αύξηση κατά τον Ιούνιο και Ιούλιο μπορεί να οφείλεται εν μέρει τουλάχιστον και σ’ αυτό τον παράγοντα. Αυξημένους πληθυσμούς με αισθητά χαμηλότερες τιμές όμως από αυτές των μυρμηγκιών εμφάνισαν τα Δίπτερα (πιν. 4.2), μια τάξη που δεν περιλαμβάνει έντομα εδάφους. Όπως και για τα μυρμήγκια, είναι πιθανό για τις άφθονες συλλήψεις, να ευθύνεται η έλλειψη νερού και οι υψηλές θερμοκρασίες. Τα διψασμένα έντομα, πιθανόν να προσελκύονταν από τις επιφάνειες που ανακλούν τον ήλιο και να έπεφταν στην παγίδα θεωρώντας ότι υπάρχει νερό να πιουν (Κεκερή, 2009). Την υπόθεση αυτή υποστηρίζει και το μέγιστο των τιμών της ομάδας που εμφανίζεται τους καλοκαιρινούς μήνες και κυρίως τον μήνα Ιούνιο. Ελάχιστο εμφανίζεται τον Απρίλιο. Οι Αράχνες θεωρούνται ως μια από τις μεγαλύτερες Τάξεις των αρθρόποδων και έχει αποδειχθεί πως μπορούν να επιβιώσουν και στα πιο ακραία περιβάλλοντα άρα ήταν αναμενόμενο και στην παρούσα εργασία να εμφανίζουν αυξημένους πληθυσμούς καταλαμβάνοντας τη δεύτερη θέση στην κατηγορία των ταξινομικών ομάδων (πιν. 4.1) ή πρώτη θέση εξαιρώντας τα Formic. και την τρίτη θέση στην κατηγορία των Τάξεων ή δεύτερη εξαιρώντας τα Formic. (πιν. 4.2) με ποσοστό 15% του συνολικού πληθυσμού της έρευνας (διάγραμμα 4.2). Είναι είδη σαρκοφάγα οπότε οι πληθυσμοί τους αυξάνονται όταν αυξάνεται και η λεία τους. Στην έρευνα, εμφάνισαν μέγιστο τον Ιούνιο, μήνας που συμπίπτει με το μέγιστο του πληθυσμού των περισσότερων αρθρόποδων που εξετάσθηκαν (λείες). Οι κατσαρίδες (Blattodea), γνωστές κυρίως στις πόλεις, είναι αρκετά κοινές και σε φυσικά οικοσυστήματα της Ευρώπης (Chinery 2000). Στην έρευνα εμφανίστηκαν μεγάλοι πληθυσμοί τον Ιούνιο και σημαντικοί τον Ιούλιο εποχή που

52

συμπίπτει με τους υπερπληθυσμούς των μυρμηγκιών, ενώ απουσίαζαν πλήρως τον Μάιο και εμφάνισαν μόλις ένα άτομο τον Απρίλιο. Τα Κολεόπτερα θεωρούνται ως η πολυπληθέστερη τάξη των εντόμων. Στην έρευνα κατέλαβαν την τέταρτη θέση (πιν. 4.2) καταλαμβάνοντας το 11% του συνολικού πληθυσμού της έρευνας με εξαίρεση τα Formic. ενώ οι αυξημένοι πληθυσμοί παρατηρήθηκαν μόνο τον Ιούνιο. Ωστόσο εμφανίζονται με μεγαλύτερη ποικιλότητα, όπως φαίνεται από το μεγάλο αριθμό οικογενειών. Τα Ακάρεα εμφάνισαν αυξημένους πληθυσμούς ενώ είναι πιθανό στην πραγματικότητα οι πληθυσμοί να είναι ακόμα μεγαλύτεροι αφού το μέγεθός τους είναι σημαντικά μικρό με αποτέλεσμα να μην γίνονται πάντα ορατά από το στερεοσκόπιο. Γενικότερα, είναι πολυάριθμα και ευρέως διαδεδομένα στη γη. Ο αυξημένος πληθυσμός τους στις παγίδες εδάφους δικαιολογείται επειδή έχουν την ικανότητα γρήγορης αναπαραγωγής και μερικά μεταφέρονται και μέσω του αέρα (Κεκερή, 2009). Χρονικά δεν παρουσίασαν σημαντικές διακυμάνσεις.

5.3 Σύγκριση με άλλες μελέτες Σύμφωνα με έρευνα (Legakis, 1994), στα μεσογειακού τύπου οικοσυστήματα της Ελλάδος οι σημαντικότερες ομάδες αρθρόποδων είναι τα Διπλόποδα, οι Ψευδοσκορπιοί, οι Αράχνες και τα κολεόπτερα. Στην παρούσα εργασία, τα Διπλόποδα καταλαμβάνουν την όγδοη θέση στις 21 Τάξεις που βρέθηκαν. Η θέση αυτή, είναι πιθανό να οφείλεται στη μέθοδο της δειγματοληψίας (παγίδες παρεμβολής) η οποία ευνοεί τη σύλληψη ειδών με μεγάλη κινητική δραστηριότητα, ιδιότητα, που δεν χαρακτηρίζει τα Διπλόποδα. Σχετικά με τη χρονική διακύμανση, εμφάνισαν μέγιστο τον μήνα Απρίλιο και αυξημένες τιμές τον Μάιο γεγονός αναμενόμενο αφού είναι πιθανό να παρουσιάζονται βροχοπτώσεις την περίοδο αυτή και τα Διπλόποδα είναι είδη υδροφιλικά. Οι

Ψευδοσκορπιοί

(Pseudoscorpiones),

απουσίαζαν

πλήρως

από

τα

συλληφθέντα αρθρόποδα της παρούσης έρευνας όπως επίσης απουσίαζαν και από δύο παρόμοιες έρευνες (Νάσης, 2003) και (Ζορμπάς, 2004) που έλαβαν χώρα επίσης στη Λέσβο και οι δειγματοληψίες πραγματοποιήθηκαν από Μάρτιο έως Ιούνιο του 2001 και Ιούνιο του 2004 αντίστοιχα αλλά και από μια τρίτη έρευνα (Πίττα, 2009) που πραγματοποιήθηκε από τον Απρίλιο μέχρι τον Δεκέμβριο του 2005 σε πευκοδάσος Pinus halepensis στο βουνό της Πάρνηθας, στην Αττική. Αντιθέτως στην 53

Κρήτη, οι έξι στις εφτά έρευνες που μελετήθηκαν (Μπέρκη, 2005; Γκόγκολος, 2006; Περουλάκης & Κακουράκης, 2008; Καραγεωργίου, 2009; Κεκερή, 2009; Ψυλλάκης, 2009) και (Γοργογιάννης, 2008) έδειξαν ότι οι Ψευδοσκορπιοί εμφάνισαν πληθυσμούς, όχι αυξημένους όμως, από Οκτώβριο έως και Φεβρουάριο, μήνες οι οποίοι απέχουν από τις εποχές δειγματοληψίας της παρούσης εργασίας. Οι Αράχνες, που ευνοούνται από τις παγίδες παρεμβολής λόγω της έντονης κινητικής τους δραστηριότητας, εμφανίστηκαν όντως σε μεγάλους σχετικά πληθυσμούς. Τέλος και τα Κολεόπτερα, όπως αναμενόταν, βρέθηκαν να αποτελούν μεγάλους πληθυσμούς.

54

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γκόγκολος, Χ. 2006. Σύγκριση αγροτικών οικοσυστημάτων διαβαθμιζόμενης επέμβασης στην περιοχή του Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης με βάση την εδαφοπανίδα και ιδιαίτερα τις εδαφικές αράχνες. Τμήμα ΘΕ.Κ.Α. Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης. Ηράκλειο Γοργογιάννης, Γ. 2008. Μέτρηση της εδαφικής πανίδας και της ιπτάμενης εντομοπανίδας σε διαφορετικές καλλιέργειες του αγροκτήματος του Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης. Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης. Ηράκλειο Δημητρακόπουλος, Π. 2010. Βιολογική ποικιλότητα: Ορισμοί, Αξίες και Απειλές. Σημειώσεις μαθήματος. Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Τμήμα Περιβάλλοντος. Μυτιλήνη Ζορμπάς, Κ. 2004. Σύγκριση εδαφοπανίδας σε περιοχές με διαφορετικού τύπου φυτοκάλυψη,

της

βορειοδυτικής

Λέσβου.

Μεταπτυχιακή

εργασία.

Τμήμα

περιβάλλοντος. Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Λέσβος Θεοφανέλλης, Τ.Ν. 2003. Οικολογία δυο ειδών του γένους Parus (τάξη Στρουθιόμορφα) σε πευκοδάση της Λέσβου: επίδραση περιβαλλοντικών παραγόντων στην αναπαραγωγή. Δ.Δ. Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Λέσβος Καραγεωργίου, Ε. 2009. Μελέτη εδαφικής πανίδας σε περιοχή με αυτοφυή και καλλιεργούμενη χλωρίδα στην περιοχή Παλιά Ρούματα Χανίων. Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης. Ηράκλειο Κεκερή, Ε. 2009. Σύγκριση εδαφικής πανίδας και ιπτάμενης εντομοπανίδας σε δύο ποικιλίες ελαιόδεντρων σε ένα ελαιώνα της Τυλισού. Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης. Ηράκλειο Λεγάκις, Α., 2007: Η ΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ. Πανεπιστημιακές σημειώσεις

Λεγάκις, Α. & Μαραγκού, Π. (επιμ. εκδ). 2009. Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία, Αθήνα, σελ. 29

55

Μαρδίρης, Θ., Γρηγορίου, Μ., & Ευαγγέλου, Α. 2010. Περιοχές με ιδιαίτερη βιοποικιλότητα (χλωρίδα-πανίδα), Πρόγραμμα ανοικτών Περιβαλλοντικών τάξεων «ΚΑΛΛΙΣΤΩ» Μπέρκη, Ε. 2005. Δομή εδαφοπανίδας σε ελαιώνες συμβατικής, βιολογικής και ολοκληρωμένης καλλιέργειας στην περιοχή Μεσσαράς Κρήτης κατά τη χειμερινή περίοδο. Πτυχιακή εργασία. Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης. Τμήμα ΘΕ.Κ.Α. Ηράκλειο Νάσης, Γ. 2003. Μελέτη της αρθροποπανίδας σε πευκοδάση της Λέσβου. Πτυχιακή εργασία. Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Τμήμα περιβάλλοντος. Μυτιλήνη Πετρουλάκης, Σ. & Κακουράκης, Α., 2008. Συγκριτική μελέτη εντομοπανίδας εδάφους σε εννέα αμπελώνες σε διαφορετικά συστήματα παραγωγής. Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης. Τμήμα ΘΕ.Κ.Α. Ηράκλειο Πίττα, Ε. 2009. Μελέτη της πανίδας των χερσόβιων αρθρόποδων σε διάφορους τύπους ενδιαιτήματος της Πάρνηθας. Μεταπτυχιακή εργασία. Πανεπιστήμιο Πατρών. Τμήμα βιολογίας. Πάτρα Ρήγας, Ι. 1996. Η διαδοχή της κοινότητας των πουλιών μετά τη φωτιά σε δάση τραχείας Πεύκης της Λέσβου. Πτυχιακή εργασία. Τμήμα Περιβάλλοντος. Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Λέσβος Σταθάς, Γ. & Ηλιόπουλος, Π., 2003. Εργαστηριακές Ασκήσεις Γεωργικής Εντομολογίας & Ζωολογίας. Τ.Ε.Ι. Καλαμάτας Σ.Τ.Ε.Γ. Τμήμα Φ.Π. Καλαμάτα

Στάθη, Ι., Κολλάρος, Δ., Κασαπίδης. Π. 2003-2004. Εργαστηριακές Ασκήσεις Γενικής Οικολογίας. Εκδ. Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης. Ηράκλειο. Χαραλαμπόπουλος, Δ. 2010. Τα σημαντικότερα Ακάρεα της οικογένειας Eriophyidae στην Ελλάδα και οι ζημιές που προκαλούν. Πτυχιακή εργασία. Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης. Ηράκλειο Ψυλλάκης, Δ. 2009. Μελέτη της εδαφικής πανίδας και της ιπτάμενης εντομοπανίδας στα σύνορα του αγρού της οικολογίας με την καλλιέργεια φυστικιάς. Πτυχιακή εργασία. Τμήμα ΘΕ.Κ.Α. Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης. Ηράκλειο 56

Chinery, M. 1993. Collins field guide to the insects of Britain and Northern Europe, 3rd ed. London :Harper Collins Chinery, M. 2000. Collins field guide to the insects of Britain and Western Europe.

London :Harper Collins Duelli, P., Obrist, M.K. & Schmatz, D.R. 1999. Biodiversity evaluation in agricultural landscapes: above-ground insects. Agriculture Ecosystems & Environment 74, 33-64 Gliessman, S.R. 2000. Agroecology: ecological processes in sustainable agriculture.

Boca Raton: Lewis.

Hurlbert, S.H. 1971. The non-concept of species diversity. Ecology. 23. 577-586.

Legakis, A. 1994. Community structure and species richness in the Mediterraneantype soil fauna. In: Arianoutsou, M. & Groves, R.H. 1994. Plant-Animal interactions in Mediterranean-Type Ecosystems. 37-45. Kluwer Academic. Netherlands.

Majer, J. D. & P. Greenslade 1988. Soil and litter invertebrates. In: (ed. R. Specht) Mediterranean-type ecosystems: A Data Source Book. Kluwer Academic.

Netherlands.

Skordilis, A and Thanos C.A. 1997. Comparative Ecophysiology of seed germination strategies in the seven pine species naturally growing in Greece. In: Basic and applied aspects in seed biology, R. H. Eliss, M. Black, A. J. Mordoch, and T. D. Hong (eds). Klower Academic Press, Dordrecht, printed in Great Britain, Ď&#x192;.623-624.

Sutherland, W. 1996. Ecological census techniques. Cambridge. University Press Unwin D.M. 1981. A key to the Families of British Diptera. Field Studies Council.

Unwin D.M. 1984. A key to the Families of British Beetle. Field Studies Council

57

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ ΕΕΔΔΥ (Ένωση Ελλήνων Δασοπόνων Δημοσίων Υπαλλήλων), Νοέμβριος, 2011 http://www.eeddy.gr/Biodiver.htm Ευρωπαϊκή Επιτροπή Σχέδιο ∆ράσης της ΕΕ για τη Βιοποικιλότητα: Αξιολόγηση 2010, Νοέμβριος, 2011 http://ec.europa.eu/environment/nature/info/pubs/docs/2010_bap_el.pdf Κοσμάς, Κ. 2004. Ορισμένα στοιχεία για τα πευκοδάση στη μεσογειακή Ευρώπη. Χρήση Γης: Πευκοδάση., Οκτώβριος, 2011 DESERTLINKS http://www.unibas.it/desertnet/dis4me/land_uses/land_use_pine_forest_gr.htm#backg round Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου (1), Οκτώβριος, 2011 http://www.lesvos.gr/web/guest/fisikoper/ydroviot Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου (2), Νήσος Λέσβος, Οκτώβριος, 2011 http://www.pvaigaiou.gov.gr/web/guest/154 ΥΠΑΑΤ (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων), Οκτώβριος, 2011 http://www.minagric.gr/greek/agro_pol/dasika/forests/forests1.htm ΥΠΕΚΑ (1) (Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής), Νοέμβριος, 2011 http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=237&language=el-GR ΥΠΕΚΑ (2) (Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής), Νοέμβριος, 2011 http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=583&language=el-GR IUCN (International Union for Conservation of Nature), Νοέμβριος, 2011 http://www.iucn.org/about/work/programmes/forest/iyf/ 58

Mogul, S., Earthlife, Νοέμβριος, 2011 http://www.earthlife.net/insects/diplopoda.html

59

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. ΦΟΡΜΑ ΚΑΤΑΧΩΡΙΣΗΣ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ

Ημ/νία: Περιοχή: Παγίδα: Αριθμός Ημερών: Παρατηρήσεις:

Όνομα ομάδας

0-2

2-5

5-10

10-25

25-50

>50

Παρατηρήσεις

60

61