Solomos Frangoulides: The Artist, The Art Critic

Σολωμός Φραγκουλίδης Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ που παρουσιάστηκε στη Λευκωσία, με διάρκεια: 9 Μαΐου - 4 Σεπτεμβρίου 2017.

This book was published in conjunction with the temporary exhibition

Solomos Frangoulides THE ARTIST, THE ART CRITIC held at the A. G. Leventis Gallery, Nicosia, from 9 May to 4 September 2017.

536

Σολωμός Φραγκουλίδης, Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ / Solomos Frangoulides, THE ARTIST, THE ART CRITIC

Ο κατάλογος αυτός εκδόθηκε στο πλαίσιο της προσωρινής έκθεσης της Λεβεντείου Πινακοθήκης

Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

Solomos Frangoulides THE ARTIST, THE ART CRITIC

Αυτοπροσωπογραφία, π. 1940-1944 Mολύβι, 30 x 22 εκ. Αρχείο Σολωμού Φραγκουλίδη

Self Portrait, c. 1940-1944 Pencil, 30 x 22 cm Archive of Solomos Frangoulides

«Ο καλλιτέχνης παίρνει την ανταμοιβή του την ώρα της κατασκευής του έργου. ∆εν υπάρχει άλλη εργασία εκτός εκείνης του καλλιτέχνη που είναι ταυτόχρονα και ανταμοιβή».

“The artist is rewarded in the act of creating. There is no other job apart from that of being an artist that is also a reward”.

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Εξώφυλλο: Το Σπίτι του Ψαρά (λεπτομέρεια) Λάδι σε μουσαμά Συλλογή Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου

Cover: The Fisherman’s Hut (detail) Oil on canvas Bank of Cyprus Cultural Foundation Collection

Μόνιμος Χορηγός Επικοινωνίας για το Coco_Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης Permanent Media Sponsor for Coco_Creativity Centre ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ

CATALOGUE

Επιμέλεια Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ Ελένη Σ. Νικήτα

Editors Loukia Loizou Hadjigavriel Eleni S. Nikita

Επιμέλεια κειμένων Γεωργία Μ. Πανσεληνά (ελληνικά) Kathleen Cosimano Stephanides (αγγλικά)

Text Editing Georgia M. Panselina (Greek) Kathleen Cosimano Stephanides (English)

Μετάφραση Γιόλα Κλείτου

Translation Yiola Klitou

∆ιοικητική υποστήριξη Δέσποινα Γεωργίου Χατζηνικολάου

Administration Despina Georghiou Hadjinicolaou

Φωτογραφίες © Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου

Photography © Bank of Cyprus Cultural Foundation

Καλλιτεχνικός σχεδιασμός Appios Communications

Exhibition Graphics Appios Communications

Εκτύπωση Cassoulides Masterprinters

Printing Cassoulides Masterprinters

ISBN: ISBN 978-9963-732-25-8 © Λεβέντειος Πινακοθήκη, Λευκωσία, 2017. Απαγορεύεται η ολική ή η μερική ανατύπωση, αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του κειμένου ή της εικονογράφησης αυτής της έκδοσης, χωρίς την έγγραφη άδεια της Λεβεντείου Πινακοθήκης. © A. G. Leventis Gallery, Nicosia, 2017. Unauthorised reproduction, republication or duplication of any of the essays or illustrations in this book, in whole or in part, is strictly prohibited without the A. G. Leventis Gallery’s prior written consent.

4

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

Η Λεβέντειος Πινακοθήκη ευχαριστεί για τον δανεισμό έργων και τη βοήθειά τους στην υλοποίηση της έκθεσης: Σόλωνα Παπαχριστοδούλου Μουσείο Σολωμού Φραγκουλίδη στον Αγρό Χριστιάνα Παπαχριστοδούλου Τους συλλέκτες: Πρεσβεία της Ελλάδος στην Κύπρο Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου Εκκλησιαστική Επιτροπή Εκκλησίας Αγρού Ίδρυμα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’ Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου Αρετή Ιωάννου Γκλόρια Κασσιανίδου

The A. G. Leventis Gallery would like to thank the following for the loan of art works and for their support: Solon Papachristodoulou The Solomos Frangoulides Museum at Agros Christiana Papachristodoulou The collectors: Embassy of the Hellenic Republic in Cyprus Cyprus Ministry of Education and Culture Ecclesiastical Council of the Church in Agros Bank of Cyprus Cultural Foundation Archbishop Makarios III Foundation Areti Ioannou Gloria Kassianides

5

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

Χαιρετισμός Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ Διευθύντρια της Λεβεντείου Πινακοθήκης

Είναι γεγονός ότι ο Σολωμός Φραγκουλίδης, αν και αναγνωρίζεται από τους μελετητές ως πρωτοπόρος και πρωτεργάτης της σύγχρονης κυπριακής τέχνης, εντούτοις παραμένει ακόμη άγνωστος στο πλατύ κοινό. Και αυτό, παρόλο που έχει αφήσει αξιόλογα δείγματα του πηγαίου ταλέντου του και της ικανότητάς του να αποτυπώνει στον καμβά όχι μόνο μια πλούσια θεματογραφία –που περιλαμβάνει το κυπριακό τοπίο, μορφές και νεκρές φύσεις– αλλά κυρίως την ιδιαίτερη ευαισθησία στην τεχνοτροπία του και στην απόδοση θεμάτων που απηχούν τις κοινωνικές και τις πολιτικοοικονομικές συγκυρίες της εποχής του. Πράγματι, το κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό γίγνεσθαι έδρασε καταλυτικά στη διαμόρφωση της θεματογραφίας του, της τέχνης του γενικότερα. Η έκθεση αυτή αγγίζει και παρουσιάζει τον Φραγκουλίδη όχι μόνο ως ζωγράφο αλλά και ως κριτικό τέχνης – και έχει προσφέρει υλικό και πολλά τα δείγματα γραφής του στον συγκεκριμένο χώρο. Οι επιμελήτριες της έκθεσης κατάφεραν να συγκεντρώσουν αυτόν τον πλούτο από άρθρα του Φραγκουλίδη, που δημοσίευε τακτικά στην εφημερίδα Χαραυγή και στο περιοδικό Νέα Εποχή, και να ανιχνεύσουν στα γραπτά του αυτά μια ξεχωριστή πηγή πληροφοριών για την τέχνη στην Κύπρο εκείνης της περιόδου. Η ανάλυση στο κείμενο της Ελένης Σ. Νικήτα στην παρούσα έκδοση καθοδηγεί τον επισκέπτη και τον αναγνώστη του τόμου να προσεγγίσουν τους στόχους αυτής της πρωτοποριακής έκθεσης στο Coco_Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης, ενώ ταυτόχρονα συμβάλλει στη χάραξη νέων δρόμων για την κατανόηση του έργου του Φραγκουλίδη μέσα από το πρίσμα της εποχής του.

8

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

Πρώτιστα θα ήθελα να ευχαριστήσω τις δύο επιμελήτριες, τη δρα Ελένη Σ. Νικήτα και την Κατερίνα Στεφανίδου, για τον ενθουσιασμό και την αφοσίωσή τους στη συγκεκριμένη έρευνα, καθώς και για την προετοιμασία της έκθεσης που παρουσιάζει αυτό το εν πολλοίς άγνωστο υλικό. Ευχαριστίες απευθύνουμε και στην οικογένεια του ζωγράφου ιδιαίτερα στον κύριο Σόλωνα Παπαχριστοδούλου και στην κυρία Χριστιάνα Παπαχριστοδούλου για την ιδέα τους να διοργανωθεί μια έκθεση αφιερωμένη στον καλλιτέχνη και για την άδειά τους να μελετηθεί το αρχειακό υλικό του Μουσείου Σολωμού Φραγκουλίδη στον Αγρό. Τόσο η έκθεση όσο και η προσπάθειά μας να παρουσιάσουμε ετούτη τη διττή υπόσταση του δημιουργού –ως ζωγράφου και ως κριτικού τέχνης – δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί χωρίς τη συμβολή του Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών και της εφημερίδας Χαραυγή. Θερμές ευχαριστίες στη διευθύντρια του Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών κυρία Σόφη Μιχαηλίδου και στη διευθύντρια της Εκδοτικής Εταρείας Τηλέγραφος η οποία εκδίδει την εφημερίδα Χαραυγή και το περιοδικό Νέα Εποχή κυρία Ελένη Μαύρου. Ευχαριστώ επίσης τον μόνιμο χορηγό επικοινωνίας του Coco_Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης, την εφημερίδα Η Καθημερινή, για τη σταθερή στήριξη και προβολή. Τέλος, ευχαριστώ τους συλλέκτες, Πρεσβεία της Ελλάδος στην Κύπρο, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου, Εκκλησιαστική Επιτροπή Εκκλησίας Αγρού, Ίδρυμα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου, Αρετή Ιωάννου και Γκλόρια Κασσιανίδου που δάνεισαν έργα για την πραγματοποίηση της έκθεσης – δημιουργίες που υπογραμμίζουν και αναδεικνύουν το ταλέντο του ζωγράφου, καθώς και τον πολυδιάστατο χαρακτήρα του έργου του.

9

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Preface Loukia Loizou Hadjigavriel Director, A. G. Leventis Gallery

It is perhaps surprising that Solomos Frangoulides, though generally recognized by scholars as one of the pioneers of Modern Cypriot Art, nonetheless remains largely unknown to the general public. This, despite the fact that he left a remarkable body of work, which not only covers a rich breadth of themesincluding Cypriot landscape, portraits and still life – but which also reveals his sensitivity to the social, political and economic reality of his time. In his selection of theme and subject matter, in both his writing and his art, that particular social, political and economic milieu was the catalyst.

This exhibition presents Frangoulides not only as a painter but also as an art critic, drawing on his prolific output in this field. The curators of the exhibition succeeded in amassing a rich and representative selection of the artist’s written work, primarily articles that he regularly wrote for the newspaper Haravgi and the literary review Nea Epochi. Through their research into these articles they unveiled a wealth of information on the Cyprus artistic scene in that period. In her analysis of this material in the present volume, Dr. Eleni Nikita elucidates the nuanced message of this innovative exhibition hosted in the Coco_Creativity Centre, and also reveals new routes to understanding the work of Frangoulides, i.e., in the context of his own times.

10

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

I would first like to thank the two curators, Dr. Eleni S. Nikita and Katerina Stephanidou, for their enthusiasm for the project, their dedication to the research and their thorough preparation of the exhibition - which presents considerable and largely unknown material on the artist. I would also like to thank the family of Solomos Frangoulides, and especially Solon Papachristodoulou and his daughter Christiana Papachristodoulou, who first suggested organising an exhibition in collaboration with the Frangoulides Museum in the village of Agros.

The exhibition and our ambitious aim of presenting Frangoulides’s dual role – as both artist and art critic– could not have been realized without the support and assistance of the Cyprus Public Information Office and Haravgi newspaper.

I would therefore like to thank both Mrs. Sofi Michaelides Director of the P.I.O. and Mrs. Eleni Mavrou Director of Telegraphos Publishing House which publishes the newspaper Haravgi and the journal Nea Epochi. We also offer our sincere thanks to our permanent media sponsor Kathimerini for its continuous support of our work.

Last, but not least, I would like to thank all the collectors, the Embassy of the Hellenic Republic in Cyprus, the Cyprus Ministry of Education and Culture, the Ecclesiastical Council of the Church in Agros, the Bank of Cyprus Cultural Foundation, the Archbishop Makarios III Foundation, Areti Ioannou and Gloria Kassianides who so generously contributed to the exhibition with the loan of artworks that allow us to view the talent of this artist and the multifaceted character of his oeuvre.

11

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

Με τα μάτια και τα λόγια του καλλιτέχνη Κατερίνα Στεφανίδου Επιμελήτρια, Λεβέντειος Πινακοθήκη

Είναι πράγματι συναρπαστική και μοναδική εμπειρία όταν δίνεται σε μια νεαρή ιστορικό τέχνης η ευκαιρία να δουλέψει με μια διακεκριμένη επιμελήτρια, όπως η δρ Ελένη Σ. Νικήτα, και να βιώσει από κοντά τον καλλιτέχνη το έργο του οποίου επιμελείται. Για εμένα, η πιο ενδιαφέρουσα πτυχή της έκθεσης αυτής ήταν η έρευνα που πραγματοποιήθηκε για να συγκεντρώσουμε κυρίως τα κείμενα του Σολωμού Φραγκουλίδη, που δημοσιεύονταν στην εφημερίδα Χαραυγή και στο λογοτεχνικό περιοδικό Νέα Εποχή για περισσότερο από μία δεκαετία. Οφείλω να ομολογήσω πως οι ημέρες που περάσαμε μαζί με τη δρ Ελένη Νικήτα ψάχνοντας για το υλικό αυτό μού έμαθαν πολλά· με βοήθησαν να «δω» την ιστορία της Κύπρου να ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια μου· με βοήθησαν να σχηματίσω μια εικόνα των δύσκολων κοινωνικών, οικονομικών και πολιτιστικών συνθηκών κάτω από τις οποίες δούλευαν οι Κύπριοι ζωγράφοι και, φυσικά, να ανιχνεύσω το πώς αντιλαμβανόταν ο Φραγκουλίδης τον κόσμο και την τέχνη. Έτσι, μέσα από τη συστηματική έρευνα των τεχνοκριτικών του, σιγά σιγά άρχισαν να ξετυλίγονται οι απόψεις του ζωγράφου για τα καλλιτεχνικά δρώμενα της εποχής του. Φιλοσοφία του Coco_Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης παραμένει πάντοτε η προσφορά μιας ξεχωριστής, προσβάσιμης εμπειρίας στους επισκέπτες για το θέμα ή τον καλλιτέχνη που κάθε φορά επιλέγουμε να παρουσιάσουμε. Για τη συγκεκριμένη έκθεση, η δρ Ελένη Νικήτα εισηγήθηκε να επικεντρωθούμε σε εκείνο που κρύβεται πίσω από τις καλλιτεχνικές επιδιώξεις του Φραγκουλίδη, ρίχνοντας φως στον τρόπο που ο ίδιος κατανοούσε το έργο του: τι τον είχε εμπνεύσει, ποιο μήνυμα ήθελε να μεταδώσει – και ακριβώς αυτό προσπαθήσαμε να αναδείξουμε χρησιμοποιώντας τα δικά του λόγια. Για τον λόγο αυτόν, αποφασίσαμε να παρουσιάσουμε μόνο λίγα έργα-κλειδιά από το έργο του Φραγκουλίδη, που συμπληρώνονται και συνοδεύονται τόσο από αποσπάσματα από την αυτοβιογραφία του όσο και από το τεχνοκριτικό του έργο.

12

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

Παράλληλα, αυτή η προσπάθειά μας ανασύρει ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα στην τέχνη αλλά και στη λογοτεχνική θεωρία: Πώς πρέπει να «διαβάζουμε» έναν πίνακα; Μπορούμε πραγματικά να γνωρίζουμε την πρόθεση του καλλιτέχνη; Ή, όταν τη γνωρίζουμε, τι είναι πιο σημαντικό: ο σκοπός του ιδίου ή το πώς εμείς εκλαμβάνουμε το έργο; Η έκθεση παρέχει στον επισκέπτη μια μάλλον σπάνια δυνατότητα: να εξετάσει την τέχνη μέσα από την ίδια την οπτική και τα λόγια του καλλιτέχνη. Επιλεγμένα, αντιπροσωπευτικά χωρία του κριτικού έργου του Φραγκουλίδη για εκθέσεις στην Κύπρο δεν μας προσφέρουν μόνο την άποψη ενός ζωγράφου για τη δουλειά των συναδέλφων του, αλλά και μια εικόνα της καλλιτεχνικής ζωής στην Κύπρο εκείνη την περίοδο. Έτσι, οι επισκέπτες μπορούν εύκολα να εντάξουν τα έργα σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, ενώ παράλληλα δύνανται να προσεγγίσουν μια άλλη ιδιότητα του καλλιτέχνη, αυτή του τεχνοκριτικού, που άλλωστε υπήρξε από τους πρώτους στην ιστορία της κυπριακής τέχνης. Μια σειρά εκπαιδευτικών προγραμμάτων και διαλέξεων εμπλουτίζει περαιτέρω την έκθεση. Στη Διάλεξη της Τετάρτης για τον μήνα Ιούνιο, η δρ Ελένη Νικήτα θα μας εισαγάγει γενικότερα στη ζωή και στο έργο του Φραγκουλίδη. Στο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα για τον μήνα Μάιο, οι μικροί μας φίλοι θα έχουν την ευκαιρία να ασχοληθούν με την ανάλυση ενός έργου τέχνης μέσα από τη μελέτη των αυτοπροσωπογραφιών του Φραγκουλίδη, ενώ στη συνέχεια θα κληθούν να δημιουργήσουν τις δικές τους αυτοπροσωπογραφίες. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι με αυτήν την έκθεση, αλλά και με τις παράλληλες εκδηλώσεις μας, θα εγείρουμε ερωτήματα, θα εγκαινιάσουμε τον διάλογο, φωτίζοντας τόσο το εικαστικό έργο όσο και τα τεχνοκριτικά κείμενα του Σολωμού Φραγκουλίδη, αποκαλύπτοντας μια άλλη, λιγότερο γνωστή διάσταση του καλλιτέχνη.

13

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Through the eyes and words of an artist Katerina Stephanides Curator, A. G. Leventis Gallery

It is an exciting and unique experience when a young art historian is given the opportunity to work with a prominent curator like Mrs. Eleni Nikita and to have a hands-on experience of the artist we are curating. For this exhibition, the highlight for me was the research undertaken to collect Frangoulides’s art criticism published in the newspaper Haravgi and in the literary magazine Nea Epochi, over the course of more than three decades. The days spent doing so alongside Dr. Nikita were eye opening to say the least – years of Cyprus history unfolded before my eyes; an image was painted of the challenging social, economic and cultural circumstances under which Cypriot artists were working, and of course Frangoulides’s view and understanding of the world, and of art, began to unfold.

The philosophy of Coco_Creativity Centre is to give visitors a distinctive yet accessible insight into the theme or artist that we are focusing on. In the case of the Frangoulides exhibition, Dr. Nikita suggested that we place our attention on what lies behind the artist’s artistic endeavors, shedding light on his own understanding of his work, what he wished to capture and pass on, and to do so using his own words. We decided therefore to exhibit just a few key works from Frangoulides’s oeuvre complemented by excerpts from his unpublished autobiography, in which he shares, in both a literal and metaphorical sense, his purpose. This approach enables us to touch a controversial topic in art and literary theory on how one should read a painting. Can we ever really know the artist’s intent? Or, when we do, what is more important: what he aimed to do or how we perceive it?

14

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

The exhibition offers the visitor the rare opportunity of looking at art through the eyes and words of the artist. In addition, a representative selection of Frangoulides’s critical texts on art exhibitions held in Cyprus during his lifetime not only gives us an artist’s view of his fellow artists’ work, but also paints a picture of the artistic climate in Cyprus at the time. In this way visitors can easily place the art in a wider context, while they can also see the artist in the role of critic, one of the first in the Cypriot history of art.

The exhibition is enriched with a number of related educational programmes and lectures; Dr. Eleni Nikita will speak about Frangoulides’s work in June’s Wednesday Lecture, while our May educational programme will introduce children to the process of analyzing a work of art, through study of Frangoulides’s self -portraits and the creation of their own. We hope that with this exhibition we can both raise questions and offer insight into the multifaceted role of an artist, and a lesser known side of Solomos Frangoulides.

15

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

Σολωμός Φραγκουλίδης: ο ζωγράφος, ο τεχνοκριτικός Ελένη Σ. Νικήτα Επιμελήτρια της Κυπριακής Συλλογής, Λεβέντειος Πινακοθήκη Όταν ο εμπνευστής της δημιουργίας του Μουσείου Σολωμού Φραγκουλίδη στον Αγρό, Σόλων Παπαχριστοδούλου, μας προσέγγισε για την οργάνωση μιας έκθεσης αφιερωμένης στον Σολωμό Φραγκουλίδη, δεχθήκαμε με ευχαρίστηση την πρότασή του. Μια πρόταση που εμπίπτει στους στόχους της Λεβεντείου Πινακοθήκης για προβολή και μελέτη του έργου των πρωτεργατών της μοντέρνας και σύγχρονης κυπριακής τέχνης – μελέτη απαραίτητη για μια πληρέστερη και αντικειμενικότερη συγγραφή της ιστορίας της κυπριακής τέχνης, η οποία ξεκίνησε δειλά δειλά να γράφεται τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Έχοντας υπόψη τη μικρή αλλά ουσιαστική υπάρχουσα βιβλιογραφία για το έργο του Σολωμού Φραγκουλίδη,[1] αποφασίσαμε το μικρό μας αφιέρωμα να προσεγγίσει μια διαφορετική, λιγότερο γνωστή πτυχή της προσωπικότητάς του, αυτή του συγγραφέα και του κριτικού τέχνης. Ως εκ τούτου, στον εκθεσιακό χώρο του Coco_Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης θα γνωρίσουμε το έργο του με τη βοήθεια του δικού του λόγου, μέσα από την επιλογή εμβληματικών έργων που θα παρουσιασθούν μαζί με αποσπάσματα κυρίως από την αυτοβιογραφία του,[2] αλλά και από κάποια τεχνοκριτικά του σημειώματα. Έτσι, ο επισκέπτης της έκθεσης, χωρίς την παρέμβαση οποιουδήποτε διαμεσολαβητή, θα «ανοίξει» έναν διαφορετικό διάλογο με τον δημιουργό και, με την καθοδήγηση του ίδιου του καλλιτέχνη, θα «δει» κάποιες πτυχές του έργου του που αφορούν το θέμα, τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις προθέσεις, τις εικαστικές αξίες, τις μεθόδους και τις τεχνικές που εφάρμοσε. Παράλληλα με την εικαστική του εργασία ο Φραγκουλίδης ασχολήθηκε και με την κριτική τέχνης. Η πνευματική αυτή δραστηριότητα του ζωγράφου θα μας βοηθήσει να εμβαθύνουμε στην κατανόηση και της δικής του προσωπικής δημιουργίας, αντικρίζοντάς την από μία εναλλακτική γωνία θέασης. Γιατί, όπως αναφέρει και ο Charles Baudelaire, οι καλλιτέχνες που ασχολούνται με την κριτική επαινούν και αναλύουν με μεγαλύτερη ευχαρίστηση εκείνα τα προτερήματα που επιζητούν περισσότερο ως δημιουργοί.[3] Ταυτόχρονα, η αναδημοσίευση των τεχνοκριτικών του σημειωμάτων θα συμβάλει ουσιαστικά στην έρευνα ενός άλλου καίριου 1 Βλ. Ελένη Σ. Νικήτα, Σολωμός Φραγκουλίδης, 1902-1981, στη σειρά 12 βιβλίων Κύπριοι καλλιτέχνες. Η πρώτη γενιά, Πολιτιστικό Κέντρο Ομίλου Λαϊκής και εκδόσεις Εν Τύποις, Λευκωσία 2002 (ελληνικά & αγγλικά), και Όλγα Μεντζαφού-Πολύζου, Σολωμός Φραγκουλίδης. Ένας γνήσιος δημιουργός, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία 2009.

2 Ο Σολωμός Φραγκουλίδης άφησε μια ανέκδοτη αυτοβιογραφία με τιτλο ‘ Ένας ζωγράφος διηγείται’, η οποία εκδόθηκε το 2000 από το Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου με επιμέλεια του Κλείτου Ιωαννίδη και τίτλο Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981).

3 Charles Baudelaire, «Το έργο και η ζωή του Ντελακρουά», στο Κείμενα για την τέχνη, επιλογή μετάφραση: Γιάννης Παππάς, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1993.

16

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

θέματος της καλλιτεχνικής ζωής της Κύπρου, αυτού της κριτικής της τέχνης. Μιας δραστηριότητας η οποία, όντας δευτερογενής, αφού προϋποθέτει την ύπαρξη έργων τέχνης και εκθέσεων, καθυστέρησε να αναπτυχθεί στον τόπο μας. Μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία της τέχνης οδηγεί στη διαπίστωση ότι η καθυστέρηση αυτή αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο. Τα πρώτα σοβαρά τεχνοκριτικά κείμενα εντοπίζονται στη Γαλλία μόλις τον 18ο αιώνα με τον Denis Diderot (1713-1784), ο οποίος έγραψε συστηματικά από το 1759 έως το 1781, συνδέοντας τις κριτικές του με τις επίσημες εκθέσεις τέχνης, τα γνωστά Salons. Το παράδειγμα του φιλοσόφου και λογοτέχνη Diderot ακολούθησαν και άλλοι άνθρωποι των γραμμάτων, όπως ο Stendhal (1783-1842), ο Gautier (1811-1872) και o Baudelaire (1821-1867), για να αναφέρουμε μερικούς μόνο· επίσης, δημοσιογράφοι, λογοτέχνες, φιλόλογοι και γενικότερα άνθρωποι της διανόησης. Όμως ως θεωρητικοί ή/και κριτικοί της τέχνης λειτούργησαν σποραδικά και καλλιτέχνες. Η σύνδεση της κριτικής τέχνης με την ιστορία της τέχνης ως επιστημονικού κλάδου, η χρησιμοποίηση μεθόδων προσέγγισης του έργου τέχνης, κριτηρίων και εξειδικευμένης ορολογίας, επισυνέβησαν αρκετά αργότερα. Στην Κύπρο οι πρώτες αναφορές σε εκθέσεις έγιναν από δημοσιογράφους ή συγγραφείς και λογοτέχνες, οι οποίοι αρθρογραφούσαν. Έτσι αρχίζει να δημιουργείται μια καλλιτεχνική, θα την ονόμαζα, δημοσιογραφία. Τεύκρος Ανθίας, Νίκος Κρανιδιώτης, Κώστας Αγρότης, Κύπρος Χρυσάνθης βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή. Στις παρουσιάσεις εκθέσεων και στις τεχνοκριτικές τους αναφορές παρατηρούμε υποκειμενικές κρίσεις, λογοτεχνικούς και φιλολογίζοντες όρους ή φιλοσοφικές σκέψεις. Οι πρώτες αυτές κριτικές και οι συγκεκριμένες επιλογές των συγγραφέων τους διαμόρφωσαν και τις προτιμήσεις της κοινής γνώμης για αρκετό χρονικό διάστημα. Οι πρώτες κριτικές εκθέσεων από τον χώρο των εικαστικών τεχνών προήλθαν από κάποιους καλλιτέχνες οι οποίοι, αναγνωρίζοντας το γεγονός ότι η τέχνη χρειάζεται μια εξειδικευμένη διαμεσολάβηση, ώστε να προσληφθεί και κατανοηθεί καλύτερα ως μορφή και περιεχόμενο από το κοινό, άρχισαν σποραδικά να λειτουργούν και ως τεχνοκριτικοί. Αυτό τον ρόλο διαδραμάτισαν σημαντικοί καλλιτέχνες, όπως ο Αδαμάντιος Διαμαντής και ο Τηλέμαχος Κάνθος, οι οποίοι, με έναν λόγο βασισμένο στη γνώση του αντικειμένου τους, έθεσαν τα θεμέλια της τεχνοκριτικής στην Κύπρο. Ο Φραγκουλίδης ανήκει στην ίδια γενιά με τους δύο αυτούς καλλιτέχνες, αυτή που καθιερώθηκε να ονομάζεται «πρώτη γενιά». Ο Φραγκουλίδης ασχολήθηκε συστηματικά με την τεχνοκριτική, όμως, αντίθετα από τους δύο προαναφερθέντες συναδέλφους του, άρχισε να αρθρογραφεί συστηματικά μετά την ανακήρυξη της Κυπριακής Δημοκρατίας και συγκεκριμένα προς το τέλος της δεκαετίας του 1960, όταν άρχισε η οικοδόμηση κάποιων θεσμών που σηματοδότησαν την απαρχή μιας καλλιτεχνικής ανάπτυξης

17

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

και συνακόλουθα την αύξηση των εκθέσεων που οργανώνονταν στο νησί. Την ίδια δεκαετία εμφανίζονται στον χώρο της τεχνοκριτικής και κάποιοι καλλιτέχνες της επόμενης γενιάς, όπως ο Στέλιος Βότσης, ο Ανδρέας Χρυσοχός και ο Ανδρέας Λαδόμματος. Οι δύο τελευταίοι έκαναν κριτικές παρουσιάσεις εκθέσεων τόσο στον Τύπο όσο και στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση. Ο Φραγκουλίδης αρθρογράφησε συστηματικά, δημοσιεύοντας τεχνοκριτικά κείμενα στην εφημερίδα Χαραυγή από το 1969 έως το 1980 και στο λογοτεχνικό περιοδικό Νέα Εποχή από το 1968 έως το 1979. Η ολότητα σχεδόν των τεχνοκριτικών του κειμένων εστιάζει σε εκθέσεις, ατομικές ή ομαδικές, Κυπρίων αλλά και ξένων καλλιτεχνών, που οργανώθηκαν στην Κύπρο. Επίσης, έγραψε και κάποια γενικότερα θεωρητικά κείμενα. Για έναν καλλιτέχνη, η άσκηση έντυπης κριτικής στο έργο συναδέλφων του συνιστά μια ιδιαίτερα δύσκολη και ευαίσθητη δραστηριότητα – ιδιαίτερα σ’ έναν περιορισμένο χώρο, όπως η Κύπρος. Το θέμα προφανώς απασχόλησε τον Φραγκουλίδη και οι θέσεις του καταγράφονται σε δύο τεχνοκριτικά κείμενά του. Το πρώτο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Χαραυγή στις 3 Μαρτίου 1973 και αναφέρεται στην έκθεση του John Corbidge. Λόγω της σημασίας του, παραθέτω αυτούσια την πρώτη παράγραφο. «Ο Τζων Κόρμπιτζ θα με συγχωρέσει. Δεν πρόκειται να κάμω κριτική και πολύ περισσότερο δεν πρόκειται να κατακρίνω. Κάνω και εγώ την ίδια δουλειά και θα ήμουν εκτός τάξεως αν επρόβαλλα την ιδική μου γνώμη εναντίον οποιουδήποτε ζωγράφου που έχει πραγματικές καλλιτεχνικές ανησυχίες. Κανείς δεν μπορεί να απαιτεί να φορέσει σε κάποιον άλλο το δικό του το πετσί. Εκείνο που πάντα επιζητώ είναι να ανακαλύψω τις καλλιτεχνικές προθέσεις και να τις παρουσιάσω όντας βέβαιος ότι κάποιοι θα μπορέσουν να ωφεληθούν από αυτή την παρουσίαση». Ενδεικτική των προθέσεών του είναι και η εισαγωγική παράγραφος κριτικού σημειώματος για έκθεση του Νίκου Κουρούσιη: «Είναι γνωστό πως το να γράψει κανένας κριτική δεν είναι πράγμα εύκολο. Γιατί, αν το πλεόνασμα θα είναι έπαινος, κινδυνεύει να γίνει αφορμή αυταρέσκειας και είναι για τον καλλιτέχνη μια καταστροφή. Αν πάλι το αντίθετο συμβεί, θα είναι η γεννημένη απ’ αυτό πικρία, αρχή αποκαρδίωσης».[4] Οι θέσεις αυτές διέπουν όλα τα τεχνοκρατικά σημειώματά του. Διαπιστώνουμε ότι επέλεγε να ασχοληθεί με καλλιτέχνες παλαιότερους ή νεότερους, των οποίων αναγνώριζε τη σοβαρότητα της εργασίας, ανεξάρτητα αν συμφωνούσε πάντοτε με την εικαστική τους προσέγγιση. Στεκόταν με σεβασμό και προσοχή απέναντι στο κάθε έργο τέχνης και αναζητούσε να ανιχνεύσει και να αναδείξει τα στοιχεία που θεωρούσε θετικά. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι αποσιωπούσε τις αρνητικές του κρίσεις. Ζύγιζε με προσοχή τα λόγια του και οι παρατηρήσεις του εκφράζονταν με διακριτικότητα και ευγένεια.

4 Εφ. Χαραυγή, 27 Απριλίου 1972.

18

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

Τις κρίσεις του Φραγκουλίδη-τεχνοκριτικού καθοδηγούσε πάντοτε ο Φραγκουλίδης-ζωγράφος. Ο προσεκτικός αναγνώστης των τεχνοκριτικών κειμένων του δεν θα δυσκολευθεί να διαπιστώσει ότι αντιμετώπιζε το υπό κρίση έργο πάντοτε ως ζωγράφος, χρησιμοποιώντας για την ανάγνωσή του καθαρά ζωγραφικές αξίες. Από την προσέγγισή του απουσιάζει εντελώς η διάσταση της ιστορίας της τέχνης και των αισθητικών θεωριών, καθώς και η ιστορικοκοινωνιολογική προσέγγιση. Ο Φραγκουλίδης δεν ανατρέχει σε στυλ και τεχνοτροπίες· το βλέμμα του κατευθύνεται και αναζητεί σε κάθε έργο αυτό που ονομάζει «ζωγραφική ποιότητα». Ως τέτοια θεωρεί την –με γνώση αλλά και προσωπική έμπνευση– ενορχήστρωση από τον ζωγράφο όλων των στοιχείων που συνθέτουν ένα ζωγραφικό έργο. Προσπαθεί να εντοπίσει την ανακάλυψη και την εφαρμογή από τον ζωγράφο των νόμων της αρμονίας, που βασίζονται στις χρωματικές σχέσεις, στις τονικές διαβαθμίσεις και αντιθέσεις των χρωμάτων, στις σχέσεις φωτός και σκιάς, στις διατάξεις και σχέσεις των επιπέδων, των όγκων, των γραμμών και των σχημάτων. Το τελικό αποτέλεσμα αυτής της κοπιώδους πάντοτε εργασίας του καλλιτέχνη θα πρέπει να είναι η επίτευξη μιας συνθετικής αρμονίας παρόμοιας με αυτήν ενός μουσικού έργου.[5] Χαρακτηριστικό είναι το πιο κάτω απόσπασμα από την αυτοβιογραφία του: «Ζωγραφίζω δεν σημαίνει πάντα απεικονίζω. Σημαίνει “αρμονίζω”. Είναι η επιδίωξη οι τόνοι να παραλληλίζονται προς τους ήχους».[6] Και αλλού: «Η ζωγραφική δεν είναι άλλο παρά μια αρμονία σχήματος και χρώματος».[7] Στον ορισμό της ποιότητας, σημαντικό ρόλο αποδίδει επίσης στον χειρισμό της χρωματικής του ύλης, ώστε να επιτυγχάνεται διαφάνεια και διαύγεια χρωμάτων.[8] Σε αυτό το αποτέλεσμα «της διαύγειας, της εσωτερικής ακτινοβολίας, της διαφάνειας, της λάμψης και τελικά της οπτικής ικανοποίησης»,[9] θα πρέπει να αποβλέπει ο καλλιτέχνης ανεξάρτητα από τη μέθοδο που χρησιμοποιεί. Μια άλλη διαπίστωση από την ανάγνωση των τεχνοκριτικών σημειωμάτων του, η οποία παραπέμπει στις επιδιώξεις και της δικής του δημιουργίας, είναι το γεγονός ότι έγνοια του αποτέλεσε όχι το θέμα αυτό καθεαυτό, αλλά ο στοχασμός πίσω από τη ζωγραφική του απόδοση:[10] η αναζήτηση δηλαδή εκείνων των ζωγραφικών αξιών ώστε το τελικό αποτέλεσμα να αναδίδει μια μελωδική μουσική. Αυτό προϋποθέτει –όπως παραδίδει– ότι το θεμέλιο κάθε δημιουργίας δεν είναι απλά η νατουραλιστική απόδοση, η μίμηση δηλαδή της οπτικής πραγματικότητας, αλλά το όνειρο του καλλιτέχνη· η μετάβαση από την πραγματικότητα στη φαντασία, που 5 Για τη σημασία που αποδίδει στην αρμονία γίνονται αναφορές σε πολλά τεχνοκριτικά σημειώματά του τόσο στην εφ. Χαραυγή όσο και στο περ. Νέα Εποχή.

6 Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), ό.π., σελ. 105.

7 Εφ. Χαραυγή, 29 Οκτωβρίου 1971.

8 Εφ. Χαραυγή, 24 Φεβρουαρίου 1972 και 10 Μαΐου 1973.

9 Εφ. Χαραυγή, 27 Απριλίου 1972.

10 Εφ. Χαραυγή, 5 Νοεμβρίου 1970.

19

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

πρωτοστατεί στη μετουσίωση του θεατού σε τέχνη. Η μετάφραση της ενόρασης του καλλιτέχνη με υλικά μέσα χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και σπουδής. Είναι ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο που ο Φραγκουλίδης παρατηρεί ότι κανείς δεν ξέρει πότε αρχίζει το έργο και πού σταματά η σπουδή.[11] Σε τούτη την ατέρμονη έρευνα του καλλιτέχνη, το μεγάλο βιβλίο που περιέχει την κάθε γνώση είναι η φύση. Σε αυτήν υποστηρίζει ότι πρέπει ο καλλιτέχνης να ανατρέχει πάντα.[12] «Το κάθε απλό αντικείμενο περιέχει το στοιχείο του θαύματος. Αυτό πρέπει να μελετήσουμε εργαζόμενοι»,[13] υπογραμμίζει. Κάτι βέβαια που υποστήριξε και εφάρμοσε σχολαστικά και ο μεγάλος δάσκαλος Paul Cézanne, ο οποίος πίστευε: «Για την πρόοδο που πραγματοποιείς δεν υπάρχει παρά η φύση, και το μάτι διδάσκεται στην επαφή μαζί της».[14] Στην κατάκτηση της αρμονίας που επιδιώκει στα έργα του, σημαντικό ρόλο κατέχει και η γεωμετρία. Σε κριτικά κείμενά του αναφέρεται με θετικό πάντοτε πρόσημο στην αρχαία ρήση «Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω», παραπέμποντας στη γεωμετρία ως εικαστική αξία στην επίτευξη της συνθετικής δομής ενός έργου.[15] Από την αρχαιότητα αντλεί και για να αναφερθεί και σε μια άλλη αξία της ζωγραφικής στην οποία πιστεύει, όταν ανακαλεί τον Περικλή και τη ρήση του «Φιλοκαλούμεν μετ’ ευτελείας».[16] Σε ένα από τα κείμενά του προτείνει ως ερμηνεία της ρήσης «την παρουσίαση ωραιοτήτων με τα απλούστερα ή ευτελέστερα μέσα».[17] Είναι σαφές ότι χρησιμοποιεί τη συγκεκριμένη παραίνεση, ερμηνεύοντας τον όρο «ευτέλεια» ως «λιτότητα» και «οικονομία». Το γενικότερο εικαστικό «πιστεύω» του Φραγκουλίδη συνοψίζεται εύστοχα και επιγραμματικά στα παρακάτω λόγια του καλλιτέχνη: «Μέσα στην τραχειά πορεία της εργασίας ανακάλυψα μιαν αλήθεια. “Δεν υπάρχει το Μέγα. Υπάρχει μόνο το Έντιμο”. Το πιο ασήμαντο θέμα έχει το μεγαλείο του και το πιο σοβαρό μπορεί να είναι ατυχές αν δεν συντρέχει η τεχνική επάρκεια. Γι’ αυτό είναι καλύτερα να καυχιόμαστε ότι είμαστε πάντοτε μαθητές και σε ό,τι επιχειρούμε, μεγάλο ή μικρό, να αναζητούμε την αρμονία. Ένα σονέττο αξίζει όσο και μια τραγωδία αρκεί να φθάνει ως την καρδιά».[18]

11 Εφ. Χαραυγή, 5 Φεβρουαρίου 1970 και 14 Δεκεμβρίου 1972.

12 Εφ. Χαραυγή, 23 Ιουλίου 1969, και περ. Νέα Εποχή, περ.΄Β, τόμ.΄Γ, τεύχ. 123, 1977, σελ. 486, και τεύχ. 126-127, σελ. 653.

13 Εφ. Χαραυγή, 23 Ιουλίου 1969.

14 Σε επιστολή του προς τον Émile Bernard, 25 Ιουλίου 1904.

15 Εφ. Χαραυγή, 5 Νοεμβρίου 1970 και 16 Μαΐου 1974.

16 Εφ. Χαραυγή, 5 Φεβρουαρίου 1970.

17 Εφ. Χαραυγή, 16 Μαΐου 1974.

18 Ομιλία του Σολωμού Φραγκουλίδη στα εγκαίνια της ατομικής του έκθεσης στην γκαλερί «Ζυγός 2», 17 Οκτωβρίου - 5 Νοεμβρίου 1977. Παρατίθεται στον κατάλογο της έκθεσης.

20

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

Απ’ όλα όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω συνάγεται ότι ο Φραγκουλίδης ακολουθεί τη μεγάλη παράδοση της τέχνης που θέλει τον καλλιτέχνη να αγωνίζεται μεταπλάθοντας και εμψυχώνοντας την ύλη. Μια παράδοση που ξεκίνησε από την πρώτη στιγμή που ο άνθρωπος επιχείρησε να σπάσει την πέτρα. Την καθυπόταξη και τη μεταμόρφωση των υλικών του, ο καλλιτέχνης πέτυχε με κοπιώδη έρευνα και εργασία. Σ’ αυτήν την έρευνα του χειρισμού της ύλης που γεννά «την απολαυστικότερη ψυχική ευτυχία»[19] αφοσίωσε όλη του τη ζωή και ο Φραγκουλίδης. Μοναχικό άτομο, έζησε έχοντας τη ζωγραφική μοναδική του μούσα, αφιερώνοντάς της την ίδια του τη ζωή. Ως άλλος Μιχαήλ Άγγελος[20] θα μπορούσε και αυτός να αναφωνήσει: «Ζωγραφική, θεία Ζωγραφική, είσαι η μόνη ερωμένη μου». Οι καλλιτέχνες που είχαν το χάρισμα του λόγου μάς βοήθησαν μέσα από τα γραπτά τους να διερευνήσουμε κάποιες πιο ιδιαίτερες, πιο δύσβατες πτυχές της προσωπικότητας και της τέχνης τους. Το συνοπτικό αυτό κείμενο θα έμενε λοιπόν ανολοκλήρωτο και δεν θα αντικατόπτριζε την όλη αλήθεια της προσωπικότητας του Σολωμού Φραγκουλίδη, αν δεν έκλεινε με τον δικό του εκμυστηρευτικό λόγο. Όπως παραδίδει στην αυτοβιογραφία του, σε συνέντευξή του στο ραδιόφωνο λίγο πριν από τα εγκαίνια ατομικής του έκθεσης,[21] χαρακτήρισε τα έργα του ως το δικαίωμα που πλήρωσε για να ζήσει επάνω στη γη. Ένα δικαίωμα-προνόμιο, «γιατί δεν υπάρχει άλλη εργασία εκτός εκείνης του καλλιτέχνη που να είναι ταυτόχρονα και ανταμοιβή».[22] Αδιαμφισβήτητα, η αυτοβιογραφία, τα κριτικά σημειώματά του, καθώς και κάποια άλλα γραπτά κείμενά του, μας προσέφεραν μία επιπρόσθετη αλλά ουσιαστική οπτική γωνία για να προσεγγίσουμε το έργο του, αποκαλύπτοντάς μας τις ζωγραφικές αξίες του ωραίου, του καλού και του αληθινού, στις οποίες πίστεψε και υπηρέτησε. Ανεξάρτητα όμως αν με το κάθε ζωγραφικό του έργο κατόρθωσε να τις υλοποιήσει, σε μία «εις εαυτόν» εξομολόγηση κατέληξε: «Έζησες μέσα στην αλήθεια της τέχνης, στη μέθη της έρευνάς της και αυτό είναι η μέγιστη ικανοποίηση».[23]

19 Εφ. Χαραυγή, 20 Δεκεμβρίου 1973.

20 Στο τέλος ενός σονέτου του, ο Μιχαήλ Άγγελος γράφει: «Γλυπτική, θεία Γλυπτική, είσαι η μόνη ερωμένη μου».

21 Πρόκειται για την ατομική του έκθεση στην γκαλερί «Ζυγός 2», 17 Οκτωβρίου - 5 Νοεμβρίου 1977.

22 Εφ. Χαραυγή, 23 Ιουλίου 1969.

23 Σολωμός Φραγκουλίδης, «Η διαθήκη ενός ποιήματος», περ. Νέα Εποχή, περ.΄Β, τόμ. Ά, τεύχ. 92, 1972, σελ. 210.

21

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Solomos Frangoulides: The painter, The art critic Eleni S. Nikita Curator of the A. G. Leventis Gallery Cyprus Collection

When Mr. Solon Papachristodoulou — the key figure behind the establishment of the Solomos Frangoulides Museum in Agros — approached us with the idea of organising an exhibition dedicated to Solomos Frangoulides, we accepted his proposal with great pleasure. It was a proposal that fit well with an objective of the A. G. Leventis Gallery: to study and promote the pioneers of modern Cypriot art. This is in fact imperative if we wish to obtain a comprehensive picture of the history of Cypriot art, which had its beginnings in the first decades of the 20th century. In view of the limited but substantive literature on the art of Solomos Frangoulides,[1] we decided that we would pay tribute to a different and lesser known aspect of his personality, that of a writer and art critic. In this exhibition of the Coco_Creativity Centre, therefore, we present a selection of Frangoulides’s emblematic art works complemented by extracts taken from both his autobiography[2] and from his art reviews. This approach will enable visitors to the exhibition to experience a different kind of dialogue with the creator: with no mediating intervention, they will be guided by the artist himself to see certain aspects of his work that he deemed important, such as his choice of subject matter, his thoughts, feelings, intentions, visual values, methods and techniques.

In conjunction with his work as a visual artist, Frangoulides also practiced art criticism. This intellectual activity of the painter offers us a means to deepen our understanding of his creative work, as we can look at it from an alternative point of view, that of the creator himself. Besides, as Charles Baudelaire said, “artists who engage in art criticism praise and analyse with the greatest pleasure those qualities that they are most in need of as creative artists”.[3] At the same 1 See Eleni S. Nikita, Solomos Frangoulides, 1902- 1981, in the series of twelve books entitled Cypriot Artists, the First Generation, Laiki Group Cultural Centre and En Typois Publishers, Nicosia 2002 (in Greek and English); Olga Mentzafou Polyzou, Solomos Frangoulides, a genuine creator, Bank of Cyprus Cultural Centre, Nicosia 2009.

2 Solomos Frangoulides left an unpublished autobiography entitled “The artist speaks”. Klitos Ioannides edited this book, which was published in 2002 by the Kykkos Monastery Research Centre under the title The Unpublished Autobiography of the Painter Solomos Frangoulides (1902 – 1981).

3 Charles Baudelaire, “Eugene Delacroix: His Life and Work”, in Texts on Art, selection and translation

by Yiannis Papa, Nefeli Publishing, Athens 1993.

22

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

time, the re-publication of his art reviews makes a substantial contribution to the scholarship on another crucial aspect of the artistic scene in Cyprus, that of art criticism--an activity that requires the existence of art works and exhibitions, and an activity that developed later than the modern art movement in our country.

A brief look at the history of art reveals that, worldwide, art criticism is a relatively recent development. The first significant art reviews appeared in France in the 18th century, when philosopher Denis Diderot (1713 – 1784) systematically wrote about the art (from 1759 to 1781) that was presented at the country’s official art exhibitions, the famous Salons. His example was followed by other scholars and writers, including Stendhal (1783-1842), Gautier (1811 – 1872) and Baudelaire (1821 – 1867), to name but a few, as well as journalists, intellectuals and other men of letters. Artists, too, albeit sporadically, also assumed the role of art theorist and/or critic. Yet it was not until much later that the link between art criticism and the history of art as a discipline was established, and art works were studied using specific criteria and specialised terminology.

In Cyprus, it was journalists and literary writers who first reported on art exhibitions. Thus, an artistic type of journalism, if I may use this term, came into existence, with Tefkros Anthias, Nikos Kranidiotis, Costas Agrotis, Kypros Chrysanthis at the forefront. Their coverage of exhibitions and their art reviews contained subjective judgements, philosophical ideas and literary terms.

These first reviews, and the specific artists chosen for review, formed public opinion and preferences for quite a long time. The first art reviews in the field of the visual arts were penned by artists who recognised that art required specialised mediation for a wide public reception. Important Cypriot artists, such as Adamantios Diamantis and Telemachos Kanthos, laid the foundations of art criticism in Cyprus using a language based on their intimate knowledge of the subject. Frangoulides belongs to the same generation as these two artists, the generation that we traditionally call the “first generation” of Cypriot artists. And while Frangoulides engaged systematically in art criticism, he did not begin writing regularly until after Cyprus had gained her independence, more specifically towards the end of the 1960s. It was at this time that various institutions were established, signalling the beginning of Cyprus’s cultural development and consequently the growth in organised art exhibitions. In that same decade, several artists of the next generation entered the field of art criticism, such as Stelios Votsis, Andreas Chrysochos and Andreas Ladommatos, the latter two also presenting art reviews on radio and television.

23

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Frangoulides contributed art reviews to the newspaper Haravgi from 1969 to 1980, and wrote for the literary magazine Nea Epochi from 1968 to 1979. The majority of his reviews referred to group or solo exhibitions held in Cyprus and featuring Cypriot or foreign artists. He also wrote several general theoretical texts.

For the artist to write critiques of his fellow artists’ work is a particularly difficult and sensitive task, especially in a small country like Cyprus. This issue evidently troubled Frangoulides and he referred to this and his position on this in two different reviews. Writing for Haravgi on 3 March 1973 about an exhibition of John Corbidge’s work, he stated : “John Corbidge will forgive me. I am not going to critique, and much less will I criticise [his work]. I am also an artist and I would be out of line if I put forth my own opinion of any painter who is sincere in his artistic quest. No one can make another live in his skin. I always try to discover and explain the artist’s intention, knowing that there are some who will benefit”.

Also revealing of Frangoulides’s intention is this extract from a short piece he wrote on an exhibition by Nikos Kouroussis: “It is well known that writing an art review is not easy. If a reviewer is too generous with praise, the artist may become complacent, and that spells disaster for his creativity. Yet if the opposite occurs, the artist may feel bitter, which may lead to discouragement”. [4] These ideas underlay Frangoulides’s art critiques. We realize that he chose to write about artists, both young and old, who he acknowledged as being serious in their work, regardless of whether he agreed with their artistic approach. He observed every work of art with respect and attention and sought to trace and highlight those elements he truly appreciated. This does not mean of course that he never gave a negative opinion; but he weighed his words and his remarks were discreet and polite.

The opinions of Frangoulides the art critic were always guided by Frangoulides the artist. An attentive reader of his art reviews can easily observe that he always judged an art work in his capacity of painter, working on the basis of painting values. He makes no allusions to the role of history of art, to aesthetic theories or to historic and sociological approaches. Nor does he refer to styles and techniques; his critical eye is guided by and searches for what he calls “painting quality” in a work of art. In this regard then, he is aware of and considers all elements that compose a painting. He looks for evidence of the artist’s attention to the laws of harmony: in terms of colour, contrast and tonal gradations; in 4 Haravgi, 24 April 1972.

24

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

regard to the relationship between light and shadow; and in the balance among sufaces, volumes, lines and shapes. He believes that the artist’s efforts should result in a harmonious composition similar to a musical composition.[5] The following extract from his autobiography clarifies his stance: “Painting doesn’t always mean portraying. It means to harmonize. The aim is for the colour tones to parallel the sounds.[6] And elsewhere: “Painting is essentially creating a harmony of shape and colour”. [7] In his assessment of quality he believes that the way in which colour is used to achieve transparency and clarity is of paramount importance.[8] This result of “clarity, inner radiance, transparency, glow and finally visual satisfaction”[9] should be the aim of the artist irrespective of the particular method he uses.

We can also ascertain from his art reviews—and here we can understand that he is referring also to his own personal ambition-- that his primary concern was not the subject but the planning and thought that went into the piece:[10] in other words, the pursuit of those painting values that would produce a melodious, harmonious result. Frangoulides maintains that creation is not merely the naturalistic depiction of a subject, an imitation of a visual reality; it is the artist’s dream or vision. It is the translation of reality in the artist’s imagination that is key to the transformation of what is visible into art. The translation of the artist’s vision with materials demands investigation and careful study. For this reason Frangoulides argues that it is impossible to know when the work starts and where the study stops.[11] In the artist’s never-ending quest for knowledge, the primary source, the greatest reference is nature: it is to nature that the artist must always turn.[12] As he stated: “Even the simplest object contains a miraculous element. We should strive to explore that through our work.”[13] Paul Cezanne concurred: “To achieve progress, nature alone counts and the eye is trained through contact with her”.[14]

5 Regarding the importance he assigns to harmony, his art reviews in both Haravgi and Nea Epochi contain many such references.

6 The unpublished autobiography of the painter Solomos Frangoulides (1902 – 1981), op. cit., p. 105.

7 Haravgi, 29 October 1971.

8 Ibid, 24 February 1972 and 10 May 1973.

9 Ibid, 27 April 1972.

10 Ibid, 5 November 1970.

11 Haravgi, 5 February 1970 and 14 December 1972.

12 Ibid, 23 July 1969; Nea Epochi B, vol. C, no. 123, 1977, p. 486 and nos 126-127, p. 653.

13 Ibid, 23 July 1969.

14 In a letter to Emile Bernard, 25 July 1904.

25

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Geometry also played an important role in Frangoulides’s aim for harmony in his art. He recognised the wisdom of the sentiment inscribed above the entrance to Plato’s Academy: “Let no one ignorant of geometry enter here”, and in his critiques he often referred to geometry as key to an art work’s compositional structure.[15] Harking back once again to Antiquity, he recalls the words of Pericles: “We cultivate refinement without extravagance”(philokaloumen met’ eftelias),[16] suggesting that Pericles meant that one must aim for “the presentation of the beautiful with the simplest and most modest means.[17] Clearly Frangoulides has interpreted the term eftelia (worthlessness, cheapness) to mean frugality and economy.

Frangoulides’s philosophy of the visual arts is revealed in the following statement: “Through the difficult path of work I discovered a truth: There is no ‘Great’; there is only the ‘Honest’. The simplest subject can reveal greatness, while the grandest subject cannot produce such a result if it is not technically sound. Τhat’s why it is better for us to say that we are always students, and that in whatever we are doing, big or small, we strive for harmony. A sonnet is worth as much as a tragedy, as long as it touches the heart”.[18] From research into his writing, we must conclude that Frangoulides followed the long-standing artistic tradition that sees the artist remoulding and giving life to matter. This is a tradition that can be traced to the moment that man attempted to shatter the stone. It is the artist’s arduous research that allows the harnessing and transformation of materials. Frangoulides dedicated his entire life to this pursuit of using materials in a way that “the most sublime happiness of the spirit” ensues.[19] A solitary man, whose only love was painting and to which he dedicated his life, Frangoulides, like Michelangelo before him,[20] could have said: “Painting, divine painting, you are my only mistress”.

15 16 17 18

Ibid, 5 November 1970 and 16 May 1974.

Ibid, 5 February 1970.

Ibid, 16 May 1974 .

Speech by Solomos Frangoulides at the opening of his solo exhibition in Zygos 2 Gallery, 17 October – 5 November 1977. Cited in the exhibition catalogue.

19 Haravgi, 20 December 1973.

20 At the end of one of his sonnets, Michelangelo writes: “Sculpture, divine Sculpture, you are my only mistress”.

26

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

There are artists who are also blessed with the gift of writing; they are able to explain and help us understand some of the more particular, more inaccessible aspects of their personality and their art. This short text would not be complete– nor reflect the entirety of the personality of Solomos Frangoulides– if it did not conclude in his own words. As he stated in his autobiography, quoting a radio interview he gave just prior to an exhibition opening,[21] his art work represents the payment for his right to live on earth. A right that is a privilege “because there is no other job apart from that of being an artist that is also a reward”.[22] Frangoulides’s autobiography, his art reviews and certain other texts have offered us an additional yet substantial point of view in our approach to his work, particularly in revealing the painting values of the good, the true, the beautiful, in which he believed and which he served. However, even if he did not achieve his vision in all of his works, as he himself declared: “You have experienced the truth of art, the intoxication of the pursuit, and that is the greatest satisfaction”.[23]

21 He was speaking at his solo exhibition at Zygos 2 Gallery, 17 October – 5 November 1977.

22 Haravgi, 23 July 1969.

23 Solomos Frangoulides, “ The will of a poem”, Nea Epochi B. vol. A, no. 92, 1972, p.20.

27

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Αυτοπροσωπογραφία, 1940 Λάδι σε μουσαμά, 49 x 53 εκ. Συλλογή Πρέσβεια της Ελλάδος στην Κύπρο

Self-portrait, 1940 Οil on canvas, 49 x 53 cm Embassy of the Hellenic Republic in Cyprus Collection

28

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Γεννήθηκα στο χωριό Πάνω Ζώδια της Κύπρου το 1902 από γονείς εργάτες γης. Μ’ όλο το φτωχικό μου περιβάλλον δεν αισθάνθηκα ποτέ να είμαι στερημένος. [...] Στο γυμνάσιο ξύπνησε το ένστικτο για την τέχνη και από τότε μου είναι τροφή και καημός. Με αυτήν αναπληρώνω κάθε πλούτο. Και είναι η λιτότητα μια έξη εκ γενετής που με συνήθισε το πατρικό σπίτι».[*]

“I was born in 1902, in Pano Zodia, a village in Cyprus, to parents who were labourers of the land. Despite my modest background, I never felt deprived. My sensibility towards art was awoken during secondary school and it has been both my sustenance and my way of life ever since. For me nothing, not the greatest treasure, could ever replace it. Besides, from my parents and from a young age I learnt to be satisfied with very little”.[*]

* Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σσ. 19-20. * Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, pp. 19-20.

29

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Η Κουβεντούλα, Αθήνα πριν το 1936 Λάδι σε κόντρα πλακέ, 43,5 x 34,5 εκ. Συλλογή Λεβέντειος Πινακοθήκη

Chatting, Athens before 1936 Οil on plywood, 43.5 x 34.5 cm A. G. Leventis Gallery Collection

30

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Ήμουν το παιδί, που με έναν μπόγο ρούχα, χωρίς βαλίτσα και έχοντας για σουρμαγιά μόνο εικοσιπέντε λίρες έφθασε στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 1924 για να σπουδάσει ζωγράφος. […] Καθηγητές είχα μεταξύ άλλων τον Νικόλαο Λύτρα (“Μην ακούς κανένα, μόνο τη δική σου σκέψη να ακολουθείς”, με συμβούλευε). […] Στη συνέχεια φοίτησα στο εργαστήρι του Γεώργιου Ιακωβίδη. […] Όλα τα χρόνια στη Σχολή τιμήθηκα με τα πρώτα βραβεία. […] Το 1936 έκανα την πρώτη ατομική μου έκθεση στον Παρνασσό […]. Ο κριτικός ∆ιονύσιος Κόκκινος έγραψε στο περιοδικό Νέα Εστία “Ο Σόλων Φραγκουλίδης σέβεται αυτά που έμαθε στα ακαδημαϊκά εργαστήρια, αλλά δεν τα επαναλαμβάνει για να μας τα δώσει απλώς με τις δεξιότητες που δίνει η πείρα. Τα χρησιμοποιεί για να εκφράσει τον εσωτερικό του κόσμο, για να εκταθεί, για να δοκιμασθεί στη σύνθεση…”».[*]

“I was but a youth when I came to study painting in Athens in September 1924, with a bundle of clothes, no suitcase and 25 pounds in my pocket. […] One of my first teachers was Nikolaos Lytras (‘Don’t listen to anyone, follow only your own ideas’ was his advice). […] Later I studied at the studio of Georgios Iacovidis. […] Throughout my years of study I received many top awards.

In 1936, at the exhibition hall of Parnassos, I had my first solo exhibition […]. The critic Dionysios Kokkinos wrote in the literary review Nea Estia: ‘Solon Frangoulides respects what he learnt at the academic studios, but he doesn’t simply use the skills that he developed in a repetitive manner. He uses what he learnt to express his inner world, to expand, to prove himself in composition”.[*]

* Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σσ. 37, 118, 39, 47,59. * Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, pp. 37, 118, 39, 47,59.

31

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Oι Πρωτόπλαστοι, Βασισμένο σε σχέδιο που έγινε στην Αθήνα το 1947 Λάδι σε μουσαμά, 81 x 123 εκ. Συλλογή Πρέσβεια της Ελλάδος στην Κύπρο

Adam and Eve, Based on a scetch drawn in Athens before 1947 Οil on canvas, 81 x 123 cm Embassy of the Hellenic Republic in Cyprus Collection

32

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Έχω μπροστά μου τον ατέλειωτο πίνακα “Οι Πρωτόπλαστοι”. Το έργο μου υστερούσε σε αλήθεια στο βάθος του και έπρεπε να μελετήσω το φυσικό, να βγω έξω στο ύπαιθρο, να προσέξω τους βράχους με την ισχνή επάνω τους βλάστηση και τις ρωγμές των βιβλικών κατακρημνίσεων […]. Η τέχνη χρειάζεται ασταμάτητη σπουδή. Το μεγάλο βιβλίο που περιέχει την κάθε γνώση είναι η φύση […]. Όταν κόπασε η αναταραχή στο φλοιό της γης, που με τους συχνούς σεισμούς έπαιρνε το σχήμα της, όταν η θερμοκρασία έγινε ανεκτή και ο ήλιος άρχισε με τις ακτίνες του να τη χαϊδεύει, τότε οι γκρεμισμένοι βράχοι καταστάλαξαν σε θέση αναπαυτική και χωματοποιήθηκαν. Τότες εφάνηκεν επάνω η βλάστηση. Τότες βρύα και χόρτα και δένδρα γίγαντες ριζοβόλησαν. Τότες εμφανίστηκε επάνω ο άνθρωπος ρυθμιστής και κυρίαρχος. Τότες γεννήθηκε ο πόθος και ο έρωτας. Μια κοπέλα γυμνή, όλη αιδημοσύνη, είναι η θέαση ενός άντρα γυμνού και περίεργου να την περιτρέχει με το βλέμμα του και από το περίγραμμά της διδάχθηκε να δώσει ρυθμό στες άναρθρές του κραυγές, να τις κάνει λόγο, έκφραση, σοφία».[*]

“I have before me the unfinished painting ‘Adam and Eve’. My work lacked true depth; I had to go out into the countryside and study nature, I had to closely observe the rocks with their meagre vegetation and crevices created by the rainfalls of biblical times […].

To make Art one must never stop studying. Nature is an infinite book of knowledge […]. When the earthquakes subsided and the earth’s crust stabilized, when the temperature became tolerable and the sun began to caress the earth with its rays, the fallen rocks settled and became earth; vegetation appeared; moss and greens and giant trees put down roots; then man appeared –the superior and the dominant force – and desire and love were born.

A shy, naked woman is regarded by a man who is also naked; as his eyes travel curiously over her form he learns to articulate his vague cries, to turn them into speech, expression, wisdom”.[*] * Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σσ. 115, 123. * Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, pp. 115,123.

33

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Παραλλαγή του έργου Βρυκόλακας, π. 1978 Λάδι σε μουσαμά, 121 x 121 εκ. Συλλογή Πρέσβεια της Ελλάδος στην Κύπρο

Variation of the painting “Vampire”, c. 1978 Οil on canvas, 121 x 121 cm Embassy of the Hellenic Republic in Cyprus Collection

34

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Έφτιαξα στο ατελιέ μου της οδού Πάριδος 33 (Αθήνα) ένα έργο εμπνευσμένο από το δημοτικό τραγούδι “Βρυκόλακας” […]. Ο ζωγράφος Βασίλης Σπηλιόπουλος, που σπούδασε στην Ιταλία, είπε: “∆εν είδα άλλοτε τέτοιο έργο” και ο φημισμένος γιατρός Γιάννης Καμινόπετρος, υποδιευθυντής του Ινστιτούτου Παστέρ στην Αθήνα, είπε: “∆εν εφανταζόμουν ότι σε ένα τόσο μικρό δωμάτιο κατοικεί τόσο μεγάλη ψυχή”. Ξανάρχισα στην Κύπρο μια νέα παραλλαγή του “Βρυκόλακα”. Το οργάνωσα πρώτα στο κάρβουνο καθώς είχα πειραματισθεί στις εικόνες του Αγρού και το μετέφερα στο χρώμα. Χάρηκα την ορμή του αλόγου και την υποταγή στον όρκο του πεθαμένου Κωνσταντή, τον τρόμο της Αρετούσας, το πασπάτεμα του υγρού σύγνεφου στο φαράγγι».[*]

“In my studio on 33 Paridos Street (Athens) I created a work inspired by the folk song ‘Vampire’ […]. The painter Vasilis Spiliopoulos, who had studied in Italy said: ‘I have never seen such a work before’ and the renowned doctor Yiannis Kaminopetros, deputy director of the Pasteur Institute in Athens said ‘I never thought that such a great soul could live in such a small room’. I began to paint a variation of the ‘Vampire’ in Cyprus. I sketched it first in charcoal – [a technique] I had experimented with for the icons of Agros, and then redid the final picture in colour. I relished the horse’s spirit, the deceased Constantis’s submission to the oath, Aretousas’s terror, and the rain-filled cloud enveloping the gorge”.[*]

* Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σσ. 63, 115. * Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, pp.63, 115.

35

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Kαραβοστάσι, 1953 Λάδι σε μουσαμά, 48 x 59 εκ. Συλλογή Αρετής Ιωάννου

Karavostasi, 1953 Οil on canvas, 48 x 59 cm Αreti Ioannou Collection

36

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Για έναν ζωγράφο είναι αρκετό μόνο ένα αντίσκηνο, αλλά εγώ ήμουνα πιο τυχερός που βρήκα σπίτι στο Καραβοστάσι. […] Από εδώ ξεκίνησαν τα όνειρά μου […]. Καραβοστάσι: ∆εν είναι παρά καμιά δεκαριά σπίτια σκορπισμένα εδώ και εκεί. Όμως εδώ ήταν η ξακουστή αρχαία πόλις Σόλοι. […] Αργά το δειλινό περιδιαβάζω τον ιερό χώρο. Βλέπω έναν βυζαντινό θόλο που επιμένει να λούζεται το φως ενώ το κυρίως σώμα του ναού καταχώθηκε από προσχώσεις. Λίγο πιο ψηλά στα ριζά ενός λόφου στέκει σιωπηλό σαν βουβαμένο το αρχαίο θέατρο των Σόλων. Το χώμα είναι γεμάτο από θρύψαλα…».[*]

“A tent would suffice for a painter, but I was lucky to find a house in Karavostasi […]… All my dreams began here […]. Karavostasi, a village of no more than ten houses scattered here and there.

But the famous ancient city of Soli was also here. […] In the late afternoon I would stroll around the holy site. I would gaze at the byzantine dome flooded with light, while the main part of the temple was buried beneath alluvial deposits. A little higher, at the foot of a hill, the ancient theatre of Soli stands silent, mute. The ground is scattered with fragments of ruins”.[*]

* Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σσ. 17, 18. * Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, pp.17, 18.

37

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Νύχτα στο Καραβοστάσι, 1959 Παστέλ, 47 x 62 εκ. Συλλογή Πρέσβεια της Ελλάδος στην Κύπρο

Night-time in Karavostasi, 1959 Pastel, 47 x 62 cm Embassy of the Hellenic Republic in Cyprus Collection

38

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«∆εν είναι μόνο η μέρα που έχει τα γοητευτικά της θέματα στον μικρό αυτό χώρο, μα και η νύχτα παρουσιάζεται ξέχωρα ελκυστική. Να, απέναντι στη μικρή πλατεία, κοντά στην παραλία φύτεψαν έναν στύλο ξύλινο και κρέμασαν επάνω ένα λουξ, τράβηξαν δίπλα του ένα τραπέζι και κάθισαν εκεί κάποιοι θαμώνες από το μικρό καφενεδάκι για να τα πιουν και να κουβεντιάσουν. Τι ωραία που φωτίζονται από το φως του φαναριού και ξεχωρίζουν έντονα από τα γύρω, που μισοφαίνονται στην απόσταση. Πέρα, μακρυά, φωτίζεται από τα ηλεκτρικά φώτα η παραλία του Ξερού, ενώ εδώ κοντά για αντίθεση, περνά η σιλουέτα μιας χωριανής, που πορεύεται προς κάποιο σκοπό. Πήρα ένα γκρίζο χαρτί, το κόλλησα με τέσσερις πινέζες σ’ ένα χαρτόνι κι άρχισα να καταχωρώ τις αντιθέσεις των φωτεινών και σκιερών σχημάτων με χρωματιστές κιμωλίες. ∆εν άργησε πολύ να μου φανερώσει όλη του τη χάρη. Χθες πήρα τη στιγμιαία κίνηση και τη στάση που μου πρόσφεραν η παρουσία των θαμώνων».[*]

“It is not only the daytime that is charming in this little place, but the nights too are very beautiful. On a street in the small square near the beach, for example, they erected a wooden pole and hung a lantern from it; they placed a table there and some of the café’s regular customers sat there to have a drink and chat. How beautifully they are lit by the lantern light, prominent amidst their surroundings, which are distant and hardly visible.

Far away, the beach of Xeros is lit by electric lights, while closer, in contrast, is the figure of a village woman steadily making her way. I took a sheet of grey paper, stuck it with four tacks on a piece of cardboard and began to sketch the contrasting lighted and shaded shapes with coloured chalk. It did not take it long [for the scene] to reveal all its loveliness. Yesterday I captured the fleeting movements of the regulars”.[*]

* Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σελ. 26. * Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, p.26.

39

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Ανατολή του Ήλιου, π. 1950 Λάδι σε μουσαμά, 35 x 44 εκ. Συλλογή Λεβέντειος Πινακοθήκη

Sunrise, c. 1950 Oil on canvas, 35 x 44 cm A. G. Leventis Gallery Collection

40

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Οι χωρικοί που με καλημερίζουν το πρωί με είδαν να χαζεύω κατά την ανατολή κοιτάζοντας τον ήλιο που ξεπροβάλλει πίσω από τους λόφους απέναντι, να καθρεφτίζεται στα ήσυχα νερά της θάλασσας […]. Πρέπει σε πέντε λεπτά ν’ αρπάξω το φαινόμενο “ανατολή” με τα πινέλα μου […]. Η περιέργειά μου να καταγράψω με άρπαγμα αυτή τη μεγαλειώδη παρουσία του ήλιου συνίσταται στο ποια διαφορά θα έχει αυτό το φαινόμενο την άλλη και την παράλλη μέρα. Θα κρατήσω αυτήν που θα μου φανεί μεγαλοπρεπέστερη και θα την αναπτύξω σε πίνακα. Αν κάποτε αποφασίσω να ζωγραφίσω μια Μεταμόρφωση, αυτές οι σπουδές θα μου είναι βοηθητικές. Τη διείσδυση προς τον Θεό την έδωσε η ανατολή. Αυτή είναι η πύλη προς το αχανές του ουρανού, προς το κατοικητήριο του πνεύματος».[*]

“The villagers who greet me in the mornings noticed how I stared eastwards, watching as the sun rose from behind the hills opposite, quietly reflected in the calm waters of the sea […]. I have but five minutes to capture the wonder of the ‘sunrise’ with my paintbrushes […]. I want to capture this magnificent phenomenon on several days, noting how it changes from one day to the next.

I shall take the most majestic drawing and make it into a painting.

If I ever decide to paint the Transfiguration, these studies will be helpful. As the sun is rising, one can become immersed in God. This is the gateway to the vastness of the sky, to the dwelling of the spirit”.[*]

* Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σελ. 19. * Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, p.19.

41

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Η Μεταμόρφωση του Χριστού, π. 1976 Λάδι σε μουσαμά, 122 x 80 εκ. Συλλογή Εκκλησιαστική Επιτροπή Εκκλησίας Αγρού

The Transfiguration of the Saviour, c. 1976 Oil on canvas, 122 x 80 cm Ecclesiastical Council of the Church in Agros Collection

42

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Ξέχασα ολωσδιόλου την παράδοση και βασίστηκα στο δικό μου αίσθημα. Για κάθε εικόνα σχεδίαζα ένα προσχέδιο με κάρβουνο, προχωρημένο ως τον λεπτότερο τόνο και αντιγράφοντάς τον πιστά, μετέφραζα τον τόνο σε χρώμα. Χρησιμοποίησα τη μέθοδο του Ρούμπενς. Αυτό ήταν μια θετική βάση για τη μετέπειτα εξέλιξή μου που τη χρωστώ στον πρώτο πειραματισμό μεθόδων και τακτικής που χρησιμοποίησα ελεύθερα στον Αγρό».[*]

“I parted with tradition and went with my own feeling. For each icon I would draw a preliminary sketch in charcoal with the finest tonal variations; finally, by copying it faithfully I translated tone to colour. I was using a technique of Rubens. This was a positive step towards my later development, which can be traced to this first experimentation with methods and means in Agros”.[*]

* Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σελ. 51. * Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, p.51.

43

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

∆υο Βαρκούλες Ξεκουράζονται, 1955 Λάδι σε μουσαμά, 49 x 64 εκ. Συλλογή Γκλόριας Κασσιανίδου

Two Little Boats Resting, 1955 Oil on canvas, 49 x 64 cm Gloria Kassianides Collection

44

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Όμως εδώ η θάλασσα μου μιλά. Με καλεί να την προσέξω. Αυτό το κύλημα του κύματος μοιάζει με μπουσούλισμα ενός βρέφους, καθώς φιλεί το ακρογιάλι [...]. Όλα τα ερευνούσα, από το κύμα ως τη στεριά και ανακάλυπτα παντού ένα θαύμα».[*]

“But here the sea speaks to me. It calls out to me to notice it.

As this wave rolls in to kiss the shore it reminds me of a baby crawling, [...]. I observed everything, from the waves to the land; and everywhere I found the wonder”.[*]

*

Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σσ. 21, 24. *

Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, pp. 21, 24.

45

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Το Σπίτι του Ψαρά, 1963 Λάδι σε μουσαμά, 72 x 93 εκ. Συλλογή Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου

The Fisherman’s Hut, 1963 Oil on canvas, 72 x 93 cm Bank of Cyprus Cultural Foundation Collection

46

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Ένα δωμάτιο από πλιθάρια είναι και τραπεζαρία και κοιτώνας για όλους […]. Με πόσο λίγα είναι ικανοποιημένοι! […] Αυτή η λιτότητα είναι ολοφάνερη σ’ αυτή την παράγκα δίπλα στη θάλασσα […]. Να κάτι που αξίζει ν’ απεικονιστεί, να μιλήσει στους αιώνες προς τους ανθρώπους. Με πόσο λίγο μπορεί ο άνθρωπος να είναι ευτυχής […]. Έδωσα στον πίνακα προκαταβολικά το όνομα “Υπό την προστασία του Θεού”. Ναι, αυτή η συκιά προστατεύει την καλύβα με τα γυμνά κλαδιά της. Είναι ένας προστάτης Θεός […]. Ετοίμασα ένα τελάρο και άρχισα με μικρά σχεδιάσματα τη μελέτη των λεπτομερειών. Υπολόγισα καλά την ισορρόπηση των όγκων και των τονισμών […]. Σχεδίασα προσεκτικά μια μεγάλη έκταση. Σε άλλο σχέδιο με χρώμα μελέτησα την μπαράγκα με τις ριγμένες σκιές της συκιάς. Αφού τα καταχώρησα στον πίνακα, τον πήρα επιτόπου και έκανα στον μουσαμά ένα λεπτομερειακό σχέδιο […]. Όταν κάθομαι να ξεκουραστώ, ρίχνω μια ματιά στο αγαπητό έργο. Το ερευνώ. Εδώ θέλει έναν σκούρο τονισμό που τον τοποθετώ πρώτα με κάρβουνο και αφού βεβαιωθώ επανέρχομαι με το χρώμα […]. Ποιότητα του πίνακα, η αλήθεια του».[*]

“This is a room built of mudbricks, with only a dining room and a bedroom for all […]. How little they require! […], their modest needs are evident in this hut by the sea […]. Here is something worth depicting, something worth reminding people of throughout the centuries. How few things a man needs to be happy […].First I named the picture: ‘Under God’s protection’. This fig tree, with its naked branches, most surely protects the hut. It is as though God is protecting the hut. I prepared a frame and made small drawings of the details. I calculated the balance of volume and tone […]. I carefully drew a large area. In another drawing I made a colour study of the hut under the shadow of the fig tree. After adding these scenes to the painting I took it on location and made a detailed drawing on canvas […]. When I sit to rest I study the beloved painting. I scrutinise it. [I see] It needs a dark tone here, which I first add with charcoal; when I am sure I come back with colour […]. The painting’s quality lies in its truth.[*] * Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σσ. 19-23. * Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, pp. 19-23.

47

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Αλληλούια, 1960-1965 Λάδι σε μουσαμά, 68 x 81 εκ. Ιδιωτική συλλογή

Hallelujah, 1960-1965 Oil on canvas, 68 x 81 cm Private Collection

48

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Ήταν πια καλοκαίρι και ο μανιταρώνας δεν λειτουργούσε. Ως προς τη ζωγραφική είχα τελειώσει τον πίνακα “Αλληλούια” που παρουσίαζε λεύκες φωτισμένες από τον πρωινό ήλιο σε μια λαγκαδιά [...]. Ζωγραφίζω δεν σημαίνει πάντα απεικονίζω. Σημαίνει “αρμονίζω”. Είναι η επιδίωξη οι τόνοι να παραλληλίζονται προς τους ήχους [...]».[1] «Η ζωγραφική δεν είναι άλλο παρά μια αρμονία σχήματος και χρώματος».[2]

“By this time it was summer and the mushroom farm had closed. I had also finished the painting titled ‘Hallelujah’, which depicted a ravine filled with poplars bathed in the morning sun [...]. Painting doesn’t always mean portraying. It means to harmonize. The aim is for the colour tones to parallel the sounds [...]”.[1] “Painting is essentially creating a harmony of shape and colour”.[2]

1

Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σσ. 93, 105.

2

Εφ. Χαραυγή, 29 Οκτωβρίου 1971.

1

Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, pp.93, 105.

2

Haravgi, 29 October 1971.

49

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

∆ιψασμένος Κάμπος, 1973 Λάδι σε μουσαμά, 55 x 65 εκ. Κρατική Συλλoγή Σύγχρονης Κυπριακής Τέχνης Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου

The Dry Plain, 1973 Oil on canvas, 55 x 65 cm State Collection of Contemporary Cypriot Art Cyprus Ministry of Education and Culture

50

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Μέσα στην τραχειά πορεία της εργασίας ανακάλυψα μιαν αλήθεια: “∆εν υπάρχει το Μέγα. Υπάρχει μόνο το Έντιμο”. Το πιο ασήμαντο θέμα έχει το μεγαλείο του και το πιο σοβαρό μπορεί να είναι ατυχές αν δεν συντρέχει η τεχνική επάρκεια. Γι’ αυτό είναι καλύτερα να καυχιόμαστε ότι είμαστε πάντοτε μαθητές και σε ό,τι επιχειρούμε, μεγάλο ή μικρό, να αναζητούμε την αρμονία. Ένα σονέττο αξίζει όσο και μια τραγωδία αρκεί να φθάνει ως την καρδιά».[1] «Ο λόγος του Περικλή “Φιλοκαλούμεν μετ’ ευτελείας” σημαίνει την παρουσίαση ωραιοτήτων με τα απλούστερα ή ευτελέστερα μέσα. Οι εναλλαγές των παραγώγων δύο μόνο χρωμάτων μπορούν να δώσουν τόσην ποικιλία και τόσην αρμονία”».[2]

“Through the difficult path of work I discovered a truth: There is no ‘great’; there is only the ‘honest’. The simplest subject can reveal greatness, while the grandest subject cannot produce such a result if it is not technically sound. Τhat’s why it is better for us to say that we are always students, and that in whatever we are doing, big or small, we strive for harmony. A sonnet it is worth as much as a tragedy, as long as it touches the heart”.[1] “When Pericles said: ‘We cultivate refinement without extravagance’, he was referring to the presentation of the beautiful with the simplest and most modest means. The variations of just two colours can give such diversity and such harmony”.[2]

1

Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σελ. 120.

2

Εφ. Χαραυγή, 16 Μαΐου 1974.

1

Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, p.120.

2

Haravgi, 16 May 1974.

51

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Τοπίο Μαραθάσας, 1966 Λάδι σε μουσαμά, 68,5 x 57,5 εκ. Συλλογή Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου ΄Γ

Landscape in Marathasas, 1966 Oil on canvas, 68.5 x 57.5 cm Αrchbishop Makarios ΙΙΙ Foundation Collection

52

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Η τέχνη χρειάζεται ασταμάτητη σπουδή. Το μεγάλο βιβλίο που περιέχει την κάθε γνώση είναι η φύση. Σ’ αυτή πρέπει να ανατρέχουμε πάντα. Το κάθε απλό αντικείμενο περιέχει το στοιχείο του θαύματος. Αυτό πρέπει να το μελετήσουμε εργαζόμενοι».[*]

“To make Art one must never stop studying. Nature is an infinite book of knowledge and should be our constant reference. Even the simplest object contains a miraculous element. We should strive to explore that through our work”.[*]

* Εφ. Χαραυγή, 23 Ιουλίου 1969. * Haravgi, 23 July 1969.

53

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Σχέδια από το Μέτωπο Μολύβι Συλλογή Μουσείου Σολωμού Φραγκουλίδη στον Αγρό

Drawings from the Front Pencil Solomos Frangoulides Museum in Agros Collection

54

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Ζούσα στην Αθήνα ως το 1947. Έζησα εκεί όλη τη γερμανική κατοχή και πήρα μέρος στην αντίσταση. Πολλά σχέδιά μου που ήσαν χαραγμένα σε λινόλεουμ, κολλήθηκαν στους τοίχους της Αθήνας για να τονώσουν την αισιοδοξία των Ελλήνων για λευτεριά […]. Ζήτησα και πήγα με την Πνευματική Επιστράτευση στο Μέτωπο για να πάρω εντυπώσεις, να κάνω ζωγραφική […]. Ποτέ δεν έδωσα σημασία στον σκοπό “η τέχνη για την τέχνη”, αλλά επέμεινα σε κάποιον άλλο που το μικρό μου κεφαλάκι αντελήφθηκε για καλύτερο: “η τέχνη για τον άνθρωπο”».[*]

“I lived in Athens until 1947. I lived there throughout the German occupation and I took part in the National Resistance. Many of my drawings were etched on linoleum; they were pasted onto the walls of Athens to lift the Greeks’ spirits and hopes for freedom […]. When the Pnevmatiki Epistratefsi (an association of journalists, scholars, etc., formed during the war) went to the Front I asked to join them so that I could see with my own eyes, and paint […]. I never believed in the adage ‘art for art’; I had a different motto, which I humbly believed to be better: ‘art for man’”.[*]

*

Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σσ. 32, 65, 66. *

Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, pp.32,65, 66.

55

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Σχέδια από την Κατοχή Κάρβουνο Συλλογή Μουσείου Σολωμού Φραγκουλίδη στον Αγρό, Συλλογή Αρχείου Σολωμού Φραγκουλίδη

Drawings from the Occupation Charcoal Solomos Frangoulides Museum in Agros Collection, Archive of Solomos Frangoulides Collection

56

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Άρχισε η πείνα […]. Στους δρόμους, τα μαύρα μεσάνυχτα, άκουγες ένα ανθρώπινο ουρλιαχτό “πεινάω”, ενώ τα πρωινά έβλεπες έναν να τρικλίζει, να γέρνει και να κλίνει κάτω, αδύνατος, να προχωρήσει».[*]

“There came a widespread hunger […]. In the streets, in the darkest hours of the night you would hear a voice scream out, ‘I am hungry’; in the mornings you would see a man staggering, swaying and stumbling, too weak to move on”.[*]

*

Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σελ. 70. *

Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, p.70.

57

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Ελευθερία λόγου και τύπου, 1974 Μαυρόασπρη φωτογραφία αφίσας Συλλογή Αρχείο Σολωμού Φραγκουλίδη

Freedom of speech and the press, 1974 Black and white photograph of a poster Archive of Solomos Frangoulides Collection

58

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Ένας άνθρωπος γυμνός, κλεισμένος σε στρατόπεδο συγκέντρωσης με αγκαθωτό σύρμα γύρω-γύρω, με το αριστερό χέρι να πιέζει το σύρμα για ν’ αφεθεί χώρος να προβληθεί το κεφάλι με έκφραση δραματικής κραυγής και με το δεξί να προτείνει μια εφημερίδα πάνω στη οποία αναγραφόταν η είδηση “Tο ηλιόλουστο νησί της Κύπρου ερημώθηκε από ένα άχρηστο πόλεμο”. Και από κάτω μια λεζάντα σε μαύρο φόντο “Ζητούμε λευτεριά” σε μια γραμμή με άσπρα γράμματα “Λόγου και τύπου” σε δεύτερη γραμμή με γράμματα κόκκινα».[*]

“A naked man, prisoner in a concentration camp enclosed with barbed wire, presses his left arm against the wire exposing his head, his face looks anguished and he appears to be crying out.

With his right hand he holds out a newspaper with the headline ‘the sunny island of Cyprus made waste by an unnecessary war’.

And underneath the caption, whose first line in white lettering on a black background reads: ‘We demand freedom’, and the second line in red lettering continues with: ‘of Expression and the Press’”. [*]

*

Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σελ. 113. *

Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, p.113.

59

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Τα ∆ικαιώματα του Παιδιού Έγχρωμη φωτογραφία αφίσας Συλλογή Αρχείο Σολωμού Φραγκουλίδη

The Rights of the Child Colour photograph of a poster Archive of Solomos Frangoulides Collection

60

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Έπρεπε να φτιάξω το θέμα “Τα ∆ικαιώματα του Παιδιού” για το Ινστιτούτο Ανθρωπίνων ∆ικαιωμάτων. Σκεφτόμουν πoια θα ήταν η ευτυχέστερη ώρα του παιδιού […] νομίζω πως η καλύτερή τους ώρα είναι όταν χορτασμένα παραδίδονται σ’ έναν ήσυχο ύπνο. Είχα γι’ αυτό τον σκοπό στο μπλοκ πολλά σχέδια που πήρα από ένα βρέφος μιας Ελένης που ζούσε στην οδό Αβέρωφ όπου έμενα στην Αθήνα […]. Χρησιμοποίησα μιαν από αυτές τις σπουδές. Ήταν γυμνό, ξαπλωμένο να κοιμάται με τα πόδια στο πρώτο πλάνο μαζεμένα και πίσω το προσωπάκι. Κοντά στο δεξί του χέρι ζωγράφισα ένα μπιμπερόν με ένα υπόλειμμα από γάλα σ’ αυτό, τοποθετημένο γι’ αντίθεση και τονισμό επάνω σ’ ένα βυσσινί μαντήλι. Από το ανοιγμένο παράθυρο που ήταν δίπλα, πρόβαλε ένα ξερό κλαδί, όπου καθόταν ένα άσπρο περιστέρι, σύμβολο της ειρήνης».[*]

“I was asked to draw a poster on the topic ‘The Rights of the Child’ for the Human Rights Institute. I thought a long time about what is the child’s happiest time of the day […] I concluded that it is when they are fed and fall into a deep sleep. I had a sketchbook with many drawings I had made of a baby–he and his mother Eleni lived on Averof Street in Athens when I did […]. I used one of those studies, where the naked baby was curled up asleep, his feet in the foreground and tiny face in the back. Near his right hand, on a purple cloth chosen for contrast of tone and colour, I painted an almost empty milk bottle. From the open window next to the sleeping child you can see a white pigeon, symbol of peace, sitting on a bare branch”.[*]

*

Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σελ. 121-122. *

Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, p.121-122.

61

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Το δικαίωμα στην εκπαίδευση Mαυρόασρπη φωτογραφία αφίσας Συλλογή Μουσείου Σολωμού Φραγκουλίδη στον Αγρό

The right to education Black and white photograph of a poster Solomos Frangoulides Museum in Agros Collection

62

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

«Όσον αφορά για την αφίσα με θέμα “Το ∆ικαίωμα για Μόρφωση”, μου ανακοινώνεται ότι το έργο μου επελέγη για να φιγουράρει μεταξύ των πρώτων εκατό σε ειδική έκθεση. Παρίστανε ένα δωδεκάχρονο αγόρι να κρατά στα δυο του χέρια ένα βιβλίο ανοιχτό και όρθιο, μισοσκυμμένο στο περιεχόμενό του να το διαβάζει με μεγάλο ενδιαφέρον».[*]

“My poster on ‘The Right to Education’ was chosen to be among the first one hundred in a special exhibition. It showed a twelveyear-old boy holding an open book; he is standing and leaning over the book, reading it with great interest”.[*]

*

Κλείτος Ιωαννίδης (επιμ.), Η ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ζωγράφου Σολομώντος Φραγκουλίδη (1902-1981), Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2000, σελ. 116. *

Klitos Ioannides (ed.), The unpublished autobiography of the artist Solomos Frangoulides (1902-1981), Kykkos Monastery Research Centre, Nicosia 2000, p.116.

63

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Οι Πρόσφυγες και το ∆ικαίωμα Ασύλου, 1980 Προσχέδιο αφίσας, τεμπέρα 48 χ 43 εκ. Συλλογή Αρχείο Σολωμού Φραγκουλίδη

Refugees and the right to asylum, 1980 Preparatory design for a poster, tempera, 48 x 43 cm Archive of Solomos Frangoulides Collection

64

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Χρονολόγιο Timeline 1902-1981

1902 Γεννήθηκε στο χωριό Πάνω Ζώδια, στη Κύπρο. Ήταν ένα από τα πέντε παιδιά του αγρότη Γεώργιου Φραγκουλίδη.

Born in the village of Pano Zodia, Cyprus.

He was one of five children of George Frangoulides, a farmer.

1909-1920 Φοιτά στο δημοτικό σχολείο του χωριού του και στη συνέχεια στο Παγκύπριο Γυμνάσιο.

Studied at his village primary school and then in Nicosia at the Pancyprian Gymnasium.

1924-1930 Φοιτά στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών με το όνομα Σόλων Φραγκουλίδης. Στη συνέχεια διατηρεί και τα δύο ονόματα (Σόλων και Σολωμός). Κατά τη διάρκεια των σπουδών του, τιμάται κάθε χρονιά με το πρώτο βραβείο.

Studied at the Athens School of Fine Art under the name Solon Frangoulides and from then on, he used both Solon and Solomos. Throughout his studies was awarded first prize every year.

1932-1934 Επιστρέφει στην Κύπρο για να εικονογραφήσει την εκκλησία της Παναγίας του Αγρού.

Came to Cyprus to paint the icons for the Church of the Virgin Mary in Agros.

1934 Επιστρέφει στην Αθήνα.

Returned to Athens.

1936 Πρώτη ατομική έκθεσή του στην αίθουσα του Παρνασσού.

First solo exhibition, Parnassos Exhibition Hall.

66

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

1937 Φιλοτεχνεί το έργο Έξοδος Μεσολογγίου. Το έργο δωρίζεται από τον Ιωάννη Παπαστράτο στον ∆ήμο Μεσολογγίου.

Painted “Exit at Messolongi”, which was donated to the Municipality of Messolongi by Ioannis Papastratos.

1940 Κατά τον Ελληνο-ιταλικό Πόλεμο υπηρετεί στο Αλβανικό Μέτωπο ως ανταποκριτής με την Πνευματική Επιστράτευση και στέλνει ανταποκρίσεις στα Ελληνικά Γράμματα.

During the Greco-Italian war served at the Albanian Front as a correspondent for the Pnevmatiki Epistratefsi (an association of journalists, scholars, etc., that was formed during the war) sending correspondence to the journal Ellinika Grammata.

1941-1944 Συμμετέχει στην Αντίσταση κατά των Γερμανών.

Joined in the resistance movement against the Germans.

1947 Επιστρέφει και εγκαθίσταται οριστικά στην Κύπρο έως τον θάνατό του. Ασχολείται με την αγιογραφία για βιοποριστικούς λόγους. Ζωγραφίζει επιγραφές, εμπορικές μακέτες και ταμπέλες. Ασχολείται επίσης για ένα χρονικό διάστημα με την καλλιέργεια μανιταριών.

Settled permanently in Cyprus.

Worked principally as an iconographer in order to make a living. Also worked as a commercial sign maker. He was also involved in mushroom cultivation.

1958 Επισκέπτεται τη Βενετία και μελετά τα έργα των Μεγάλων ∆ασκάλων της Αναγέννησης.

Visited Venice to study the great Renaissance artists.

67

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

1961 Συμμετέχει στο Salon de l’Art Moderne στο Παρίσι με το έργο Σκιάχτρο.

Participated in the Salon de l’ Art Moderne in Paris, exhibiting a piece entitled ‘The Scarecrow’.

1966 Οργανώνει την πρώτη ατομική έκθεσή του στην Κύπρο στην Πνευματική Στέγη στη Λευκωσία.

Held his first solo exhibition in Cyprus at the Pnevmatiki Stegi in Nicosia.

1967 Με πρόσκληση του Σοβιετοκυπριακού Συνδέσμου Φιλίας μεταβαίνει στη Σοβιετική Ένωση για έναν μήνα. Επισκέπτεται μουσεία και πινακοθήκες.

At the invitation of the Soviet Cypriot Friendship Society, he made a month-long trip to the Soviet Union where he visited art museums and galleries.

1972 Συμμετέχει στην Μπιεννάλε Θρησκευτικής Τέχνης στη Foggia της Ιταλίας, όπου του απονέμεται αργυρό μετάλλιο. Εκθέτει 25 έργα στο Cumberland Hotel του Λονδίνου.

Exhibited at the Biennale of Religious Art in Foggia, Italy, and won the bronze medal.

Solo exhibition of 25 pieces at the Cumberland Hotel in London.

68

Σολωμός Φραγκουλίδης: Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

1974 Ατομική έκθεση στην Γκαλερί Αργώ της Λευκωσίας.

Solo exhibition at Argo Gallery in Nicosia.

1976 Ατομική έκθεση στην γκαλερί Σκοπιά της Αθήνας.

Solo exhibition at Scopia Gallery in Athens.

1977 Ατομική έκθεση στην Γκαλερί Ζυγός της Λευκωσίας.

Solo exhibition at Zygos Gallery in Nicosia.

1974-1980 Συμμετέχει σε διάφορους διαγωνισμούς αφίσας του Ινστιτούτου Ανθρωπίνων ∆ικαιωμάτων του Στρασβούργου.

Participated in several poster competitions organised by the Institute of Humans Rights in Strasbourg.

1981 Πεθαίνει στη Λευκωσία τον ∆εκέμβριο σε ηλικία 79 ετών. Με τη διαθήκη του δωρίζει στο Ελληνικό ∆ημόσιο τα ολοκληρωμένα έργα που είχε στην κατοχή του.

Died in Nicosia, in December, at the age of 79. He willed the entirety of his artwork to the Greek State.

2005 Με πρωτοβουλία του βαφτιστικού του Σόλωνα Παπαχριστοδούλου δημιουργείται στο χωριό Αγρός το Μουσείο Σολωμού Φραγκουλίδη.

On the initiative of his godson, Solon Papachristodoulou, the Frangoulides Museum was built in Agros village.

69

Solomos Frangoulides: THE ARTIST, THE ART CRITIC

Ο κατάλογος αυτός εκδόθηκε στο πλαίσιο της προσωρινής έκθεσης της Λεβεντείου Πινακοθήκης Σολωμός Φραγκουλίδης Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ που παρουσιάστηκε στη Λευκωσία, με διάρκεια: 9 Μαΐου - 4 Σεπτεμβρίου 2017.

This book was published in conjunction with the temporary exhibition Solomos Frangoulides THE ARTIST, THE ART CRITIC held at the A. G. Leventis Gallery, Nicosia, from 9 May to 4 September 2017.

ΕΚΘΕΣΗ

EXHIBITION

Γενικός συντονισμός Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ

General Coordinator Loukia Loizou Hadjigavriel

Επιμελήτριες Ελένη Σ. Νικήτα Κατερίνα Στεφανίδου

Curators Eleni S. Nikita Katerina Stephanides

Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και επίβλεψη Νάγια Σαββίδου

Architectural Design and Supervision Nayia Savvides

Σήμανση Appios Communications

Exhibition Graphics Appios Communications

Μεταφορά και ανάρτηση έργων PPS Worldwide Moving, Κύπρος

Transportation and Installation of Works PPS Worldwide Moving, Cyprus

∆ιοικητική υποστήριξη Δέσποινα Γεωργίου Χατζηνικολάου

Administration Despina Georghiou Hadjinicolaou

Τεχνική υποστήριξη Μανώλης Μορφίτης Ιάκωβος Παπαντωνίου Χαράλαμπος Χαραλάμπους

Technical Support Charalambos Charalambous Manolis Morfitis Iacovos Papantoniou

Φωτισμός Ιάκωβος Παπαντωνίου

Lighting Iacovos Papantoniou

Μόνιμος Χορηγός Επικοινωνίας για το Coco_Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης εφημερίδα Η Καθημερινή

Permanent Media Sponsor For Coco_Creativity Centre ‘Kathimerini’ newspaper

70

Αυτοπροσωπογραφία, π. 1940-1944 Mολύβι, 30 x 22 εκ. Αρχείο Σολωμού Φραγκουλίδη

Self Portrait, c. 1940-1944 Pencil, 30 x 22 cm Archive of Solomos Frangoulides

«Ο καλλιτέχνης παίρνει την ανταμοιβή του την ώρα της κατασκευής του έργου. ∆εν υπάρχει άλλη εργασία εκτός εκείνης του καλλιτέχνη που είναι ταυτόχρονα και ανταμοιβή».

“The artist is rewarded in the act of creating. There is no other job apart from that of being an artist that is also a reward”.

Σολωμός Φραγκουλίδης Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ που παρουσιάστηκε στη Λευκωσία, με διάρκεια: 9 Μαΐου - 4 Σεπτεμβρίου 2017.

This book was published in conjunction with the temporary exhibition

Solomos Frangoulides THE ARTIST, THE ART CRITIC held at the A. G. Leventis Gallery, Nicosia, from 9 May to 4 September 2017.

536

Σολωμός Φραγκουλίδης, Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ / Solomos Frangoulides, THE ARTIST, THE ART CRITIC

Ο κατάλογος αυτός εκδόθηκε στο πλαίσιο της προσωρινής έκθεσης της Λεβεντείου Πινακοθήκης

Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ, Ο ΤΕΧΝΟΚΡΙΤΙΚΟΣ

Solomos Frangoulides THE ARTIST, THE ART CRITIC