Niki Marangou, 1948-2013: In memoriam exhibition

NIKI MARANGOU

1948-2013

© Φωτογραφία: Μαρίνα Σιακόλα / photograph: Marina Shacola

Cover: Katerina’s first bouquet, 1975 Permanent Media Sponsor

Watercolour on paper, 23.5 χ 18 cm Private Collection of Katerina Attalidou

for Coco_Creativity Centre

Μόνιμος Χορηγός Επικοινωνίας

Εξώφυλλο:Το πρώτο μπουκέτο της Κατερίνας, 1975

για το Coco_Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης

Υδατογραφία σε χαρτί, 23,5 x 18 εκ. Προσωπική Συλλογή Κατερίνας Ατταλίδου

CATALOGUE

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ

Editors Loukia Loizou Hadjigavriel Demetra Theodotou Anagnostopoulou Katerina Stephanides

Επιμέλεια Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ Δήμητρα Θεοδότου Αναγνωστοπούλου Κατερίνα Στεφανίδου

Text Editing Georgia M. Panselina (Greek) Kathleen Cosimano Stephanides (English)

Επιμέλεια κειμένων Γεωργία Μ. Πανσεληνά (ελληνικά) Kathleen Cosimano Stephanides (αγγλικά)

Translation Yiola Klitou Despina Pirketti

Μετάφραση Γιόλα Κλείτου Δέσποινα Πυρκεττή

Administration Despina Georghiou Hadjinicolaou

Διοικητική υποστήριξη Δέσποινα Γεωργίου Χατζηνικολάου

Photography Pavlos Loizides

Φωτογραφίες Παύλος Λοϊζίδης

Graphic Design Appios Communications

Καλλιτεχνικός σχεδιασμός Appios Communications

Layout Demetra Christodoulou

Σελιδοποίηση Δήμητρα Χριστοδούλου

Printing Kailas Printers & Lithographers Ltd

Εκτύπωση Τυπογραφεία Καΐλα Λτδ

ISBN: 978-9963-732-16-6 © A. G. Leventis Gallery, Nicosia, 2016. Unauthorised reproduction, republication or duplication of any of the essays or illustrations in this book, in whole or in part, is strictly prohibited without the A. G. Leventis Gallery’s prior written consent. © Λεβέντειος Πινακοθήκη, Λευκωσία, 2016. Απαγορεύεται η ολική ή η μερική ανατύπωση, αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του κειμένου ή της εικονογράφησης αυτής της έκδοσης, χωρίς την έγγραφη άδεια της Λεβεντείου Πινακοθήκης.

The A. G. Leventis Gallery would like to thank: Katerina Attalidou, Constantis Candounas, Marina Candouna, Janet Demetriades, Stephie Drakos, George Attalides Karambambas, Anna Marangou, Aspasia Marangou, Gabriela Marangou, Marina Marangou, Anthony Marangou-Gilks, George Marangou-Gilks, Nicholas Marangou-Gilks, Lily Michaelides, Nicholas Michaelides, Alexis Pierides, Kyriakos and Evie Pierides, Marlen Triantafyllides and Joris Vreede for their invaluable contribution to the preparation of this exhibition and for lending works by Niki Marangou.

Η Λεβέντειος Πινακοθήκη ευχαριστεί τους: Κατερίνα Ατταλίδου, Janet Δημητριάδη, Στέφη Δράκου, Κωνσταντή Καντούνα, Mαρίνα Καντούνα, Γιώργο Ατταλίδη-Καράμπαμπα, Άννα Μαραγκού, Ασπασία Μαραγκού, Γαβριέλα Μαραγκού, Μαρίνα Μαραγκού, Αντώνη Μαραγκού-Gilks, Γιώργο Μαραγκού-Gilks, Νικόλα Μαραγκού-Gilks, Λίλη Μιχαηλίδου, Νικόλα Μιχαηλίδη, Αλέξη Πιερίδη, Κυριάκο και Εύη Πιερίδη, Μάρλεν Τριανταφυλλίδου και Joris Vreede που μίλησαν, δάνεισαν υλικό και έργα της αείμνηστης Νίκης Μαραγκού.

Summer Solstice (detail) Collage, 83 χ 59 cm Private Collection of Aspasia Marangou Θερινό Ηλιοστάσιο (λεπτομέρεια) Κολάζ, 83 x 59 εκ. Προσωπική Συλλογή Ασπασίας Μαραγκού

Preface

Museums have a responsibility to keep alive the dialogue between history, art and culture; museums are charged with the conservation of artefacts as well as their presentation, so that the public can view, understand and appreciate both the past and the present. Today museums present their collections in ways that make them accessible, such as through temporary exhibitions and educational programmes geared to all ages and interests. A person’s first experience of a museum is forever imprinted in that individual’s mind and memory.

Museums, and more specifically, museum curators, are tasked with offering art and culture in new and exciting ways, ways that allow the unknown to become known and ways to make art real, tangible, understandable.

The present exhibition, a tribute to Niki Marangou, has precisely this objective.

Those of us who knew Niki well and had the pleasure of conversing with her and listening to her quiet voice, admire her many talents and unassuming graciousness.

We also understand how important it is to remember her, to become reacquainted – through memory -- with her multi-faceted, multi-dimensional work. For the many who did not know Niki well or personally, this exhibition offers an opportunity and a reason to get to know Niki Marangou, a writer and artist who deserves a special place in our country’s cultural history. This exhibition represents a way to honour a woman of exceptional talent, a woman whose sudden and untimely death left a gaping hole in the Cypriot cultural landscape. This is a loss not only for Cyprus, but for wider Europe and the Mediterranean.

This exhibition is a tribute to Niki’s memory and an appreciation of her contribution to Cyprus culture. The idea of holding such an exhibition arose last autumn, when I was in the small flat that Constantis Candounas has so generously offered the Gallery for hosting associates. I realized that the artwork adorning the walls were

6

all pieces that Niki had created, and that led to memories of afternoons walking in the old city of Nicosia with Niki, and how she was always noticing beautiful roses and colourful windows. And I was struck by the thought that almost three years had gone by since our last walk, our last conversation. And I thought I would like to remember Niki in a more concrete way-- that, more or less, is how we started.

I would like to thank the three curators, Eleni Nikita, Katerina Stephanides, and Stephanos Stephanides, who, once the decision was made to proceed with the exhibition, worked tirelessly to prepare this special tribute to Niki Marangou.

Special thanks go to ‘Kathimerini’, permanent media sponsor of Coco_Creativity Centre, who always support our events with great enthusiasm.

I would also very especially like to thank Katerina Attalidou, because in spite of her initial hesitation, she worked as diligently as the three curators, contributing many hours and much thought to the collection of her mother’s material. I must also thank the rest of Niki’s family, Anna, Aspasia, Gabriela, Marina, and George, but in particular Constantis Candounas who, I have to confess, was the first person with whom I discussed this idea, which he supported wholeheartedly. The Gallery also gives special thanks to the collectors and friends of Niki who lent us works and unpublished material.

In closing, I hope that this exhibition will serve to stimulate a more thorough study on Niki – Niki as poet, novelist, artist. Because I know that what we know about Niki now, and what we recognise and remember of Niki, is merely a small part of a much larger picture. Niki Marangou deserves to be honoured for what she has accomplished, but we must also seek to discover all that we can about this very special artist and her work.

Loukia Loizou Hadjigavriel Director, A. G. Leventis Gallery

7

Introduction

Coco_ Creativity Centre’s debut exhibition has as its theme the late writer and artist Niki Marangou – celebrating her life as we mark the three-year anniversary of her untimely death. The aim of this new centre is to broaden the horizons of both young and old, and to find innovative and unique ways to engage our visitors with the wonders of art and culture – so it is particularly fitting to have chosen Niki as our first ‘entry’ so to speak. She had a distinctive way of being able to connect with people from all walks of life, on a personal, intellectual, and cultural level.

She was an extremely active person, always experimenting, investigating, and trying out new things, always with passion, vigour, and an infectious excitement.

I did not have a close relationship with Niki as the other two curators did – but I was lucky enough to have met her and I recall well our very first encounter, which truly reflects, I believe, the kind of person she was. At the age of eight, she allowed me the opportunity – and challenge – of translating her book, Seven Folk Tales from Cyprus, and paid me for it, of course! This was a captivating experience-her prose effortlessly wove poignancy, humour and wit to bring the characters alive, grabbing even the attention of a restless child. What stayed with me most though, was not the act of the translation nor the fascinating tales, but rather Niki’s quite frank acknowledgment of a child’s request and the ease with which she gave me an opportunity that would never have occurred to most people.

Niki had a unique way of ‘looking’ at the world, and of capturing the fleeting moments of the everyday entrenched with a deep sense of time and memory.

As her daughter, Katerina, took me through Niki’s home, I was fascinated by the multitude of ways in which she sought to ‘see’ the world – from her 1960s

8

journal (on display at the Gallery) filled with photographs, sketches, and excerpts from poems, to her experimentation with hagiography in the 70s, her pottery and ceramic work, her photographs, watercolours, striking acrylics, fascinating mixed media and print work, and of course, her exquisite poetry and prose. While she was primarily a writer, her various art practices fed into the way she crafted her writing. My two colleagues, Stephanos Stephanides and Eleni Nikita, have undertaken the task of analyzing her work as a writer and an artist respectively in the texts that follow.

This exhibition is not a retrospective one. It does not aim to offer a panorama of Niki’s professional work. We want to pay tribute to Niki, and we wish to provide a glimpse into the unique person that was Niki. We want to introduce her to those who did not have the chance to meet her – and to those who did, offer a chance to discover unknown aspects of this special artist. This we hope to do through the various educational programmes and evenings that we have organized. To engage a younger audience, we have asked close friend and actress Marina Maleni to bring to life Niki’s folk tales in a storytelling morning, whilst her son-in-law Stefanos Karambambas will offer a workshop using as inspiration her multimedia work. Other events include an excursion with artist and friend Andreas Karayan for watercolour painting, and a literary round table where artists, writers and friends of Niki will speak about their relationship with her both personally and professionally. A unique addition to the exhibition is a short video, which includes archival footage of a poetry and translation workshop in which Niki participated, in 2012 – bringing her voice, literally, into the exhibition.

Katerina Stephanides Curator, A. G. Leventis Gallery

9

Niki Marangou In her own words

“I suppose that one of the most interesting things on my curriculum vitae is that my mother comes from Macedonia, northen Greece and my father from Famagusta.

This gave me a wide view of the Greek World as I grew up at its eastern point.

We have been lucky as a generation to witness extremes. High technology and my grandmother weaving, gypsies with dancing bears and computers. Six years in Berlin confused me enough. I needed the torpid summer noons of Nicosia to remind me again who I was.

I did various jobs, taught pottery to blind children, worked for the theatre, ran a bookshop. The central point in my life has always been the passion for language, for the Greek language in all its forms, contemporary, ancient, Byzantine. I like to play with the language. This is why I opened a bookshop, so I could have all the books I wanted. This is why I sink into books, I go back to university, searching for words, looking for new games. I use words like colours to illustrate images. Some come from afar.”

From Niki Marangou’s personal website

Untitled (detail) Watercolour on paper, 25 x 18.5 cm Private Collection of Kyriacos and Evi Pierides

11

Speaking of Niki

Stephanos Stephanides Professor of English and Comparative Literature, University of Cyprus

Great poetry emerges from a charged speechlessness. An impossible hidden moment trapped in time-space compression wanting to burst out -- a small creation exploding momentarily in words that emerge like gravitational waves of rhythmic images -- deep time taking shape in a moment cracking open the normative power of the everyday. Niki’s poems evoke such moments with apparent ease and simplicity, yet they are carefully crafted with a naturalness of voice that is both compelling and original. Her writing is like a ritual process where the loom of time weaves the everyday, uncovering place and transforming space – tapping into its lost potential, unfolding new imagined possibilities of being and becoming in the world.

The very first poem I read by Niki was Letter to Dionysis. It was in 1992 soon after I returned to the island as part of the founding faculty of the University of Cyprus. I had not lived on the island since 1957, when as a child I was taken to England. Arrivals and departures are always moments of disjuncture, when the familiar and the strange mingle and bewilder our sense of self, our sense of irrecoverable absence. Caught between here, there, elsewhere and beyond.

What might have been; what might be; what will be; what wills our selves into being.

12

In the gaps between endless academic meetings at the University, I would sit in my office drinking coffee and reading poetry. I came across Letter to Dionysis in an anthology and was immediately drawn into the poet’s voice questioning someone called Dionysis about our inability to speak ‘of Halcyons’ and ‘of Nightingales’. The question is raised in a matter of fact way but does not wait for an answer; it unfolds into a world of ecstatic ritual celebrating the renewal of life and our coming into being realised in a poetic moment ‘softer than sleep’.

Then the poem turns again to the voice of the everyday, as the author tells her friend Dionysis how much she misses him. By this time, Dionysis has become a shadow of the god or deity. The longing to break open the confines of mundane, everyday life has already taken place and we are left with the lingering melancholy of the vision, as we drink our coffee on a Friday morning. I read the poem over and over, and drafted a version in English trying to capture the cadences and modulations of the voice that to me was like a trace in the silent passing of time, shifting gently through an overlay of temporalities. Unlike T.S. Eliot (who is quoted in the poem), Niki does not leave us in the emptiness of modern life; the deity has visited her, in her home in Nicosia, as she is drinking coffee on a Friday morning.

13

LETTER TO DIONYSIS

N

othing we have said is certain concerning either halcyons or nightingales.

(Lucian) You see, Dionysis nowadays it is not easy for us to speak of halcyons nor of nightingales as we have not lived in houses on whose foundations cocks were sacrificed nor have we slept on mattresses with crosses at their four corners sewn where coins fell of silver and of gold and seeds of cotton and of sesame nor have we poured into the streets deep into the night and into houses brightly lit with Lazaruses in yellow flowers adorned their blossom-filled beds beset with garlands and grains birds lizards petals flour fennel candles and honey softer than sleep That’s why, Dionysis, in the ‘general mess of imprecision of feelings’ drinking coffee on a Friday morning, I just have to tell you that I’ve missed you very much

14

N I K I M A R A N G O U, 19 48 - 2013, SPE AKI NG OF NI KI

I was eager to meet the poet herself, but I had no idea who she was, where to find her, or if she was even living on the island. After some inquiries, I learnt that she lived in Nicosia and I could find her most afternoons at the Kochlias bookshop – a short distance from my office. I walked over the next day after calling and asking her if she could spare me half an hour to speak about a poem she had written and about poetry in general. Our meeting lasted several hours, and I left with books, maps, and a range of her poems, published and unpublished. It was the beginning of a long conversation and literary journey that would last for more than two decades and still continues with the legacy she has left to those of us who knew her as an artist and as a friend. I had the opportunity to travel with her for festivals and conferences, in Delphi, Istanbul, Karpassia, and it was always thrilling to enter her way of seeing the world, seeking oracles and taking detours to whatever attracted her eye and imagination.

I came to know her as a friend while also gaining insight into the creative process of her writing, her literary journey through the loom of time, through places and spaces on the island, the region, Egypt, Asia Minor, the Levant and beyond to Iran and India, through real and imagined geographies. In her poems, as we saw in her Letter to Dionysis, the poetics of ritual and the ritual of poetics join together as the process of writing becomes a rite of passage. The healing power of ritual cleansing is linked to the catharsis of art uncovering deep time adrift within ourselves. This appears in traces of graffiti on walls, epigrams on ancient ruins, fragmented mosaics, faded icons, abandoned churches, divided streets, snippets of utterances and stories heard, overheard; and it is interwoven with the rhythms of the poetic voice initiating a trajectory in old and new places, real and imagined, turned into ways of knowing the world.

As we move through the sensuous and sensual images evoked in the crosscultural experience of the plurality of the world, and especially the East Mediterranean and its surrounding areas, we are haunted by spectral voices and gestures of souls and spirits that occupy these spaces. We see them in our dreams, daydreams and visions. Ships often mark the textual tropes that situate

15

the desires and obsessions of writing in chiasmus and displacement, and also in the afterlife that follows-- as we see in the blue boats the poet saw scratched on church walls in the poem Jerusalem and in the ships painted on city walls in the poem For the sake of those, where writing comes in the recollection after the journey:

The ash coloured stone - sardius with its red hues reveals the secret landscape of the soul cindery, windblown, now at the conclusion of journeys to towns whose walls have paintings of ships Ravenna, Bucharest, Constantinople Odessa, Smyrne, Pergamum, Alexandria, the sea rusts the iron and peels the paint time to collect yourself at home to be worthy to write for the sake of those who do not know letters.

Ships inscribed into writing are signs of the movement of the shifting contours within ourselves as we move from this shore to the one beyond, crossing the many boundaries in the multiple layers of our lives and cultures, yet are always marked with a discursive ambivalence. The expectation of travel may come after the trauma of violent displacement. This is exemplified in the poem I have never been inside a ship, which echoes Hecuba’s words (the poem’s epigram) in the The Trojan Women: ‘I have never been inside a ship. My knowledge of them is from painting and stories.’ In the poem The Last Limassolian the tension

16

N I K I M A R A N G O U, 19 48 - 2013, SPE AKI NG OF NI KI

of the cultural location underlies the discursive ambivalence of this shipping town ‘which no longer travels/ does not idle does not play/filled with off-shores, brokers, Mercedes’. Quick money has brought an experience of cultural loss and stagnation. Ships in Niki’s poems are therefore not metaphors in the classical sense. They articulate metaphoricity of imagination in the complexity of our embodied memory. This process of metaphoricity is also explored through the new media of virtual travel. In the 21st century poem The Carob Tree on Google, Google Earth awakens embodied memory in the subject. The poem evokes much more than nostalgia for a lost past; it articulates the perpetual mystery and the sensorial immediacy of our embodied memory.

THE CAROB TREE ON GOOGLE

The room with the earthen floor was the warmest, he watched his aunt sprinkling it with water and sweeping.

Every evening, he strolled around the house and garden, even remembering the holes from the nails on the wall.

He would enter all the houses in Vasili, counting the steps to Kanakaria, wandering around the nearby villages.

When he saw on Google Earth the carob tree where as a twelve-year-old he would leave the tractor and run first to the lentisk bush, and then to the sea so as not to burn his feet, he wept bitterly.

17

As ritual processes, Niki’s poems enact allegories of loss and retrieval where retrieval is always already incomplete. Memories of a ruined past are reclaimed with the joy and beauty of the fleeting moment, like a flash of light in the uncertainty of our experience as worldly creatures and we wonder how might we know, transform or transfer our experience through the mediation of sound, image and word.

The world of poetry is beyond the words themselves. This was why translating her poems was an exciting project that went beyond the translation product itself. It involved an intimate literary dialogue and exchange. We spoke about the Septuagint – the seventy-two scholars who translated the Old Testament from Hebrew into Greek. As the story goes, they were not allowed to speak to each other; they worked in isolation so as to be in direct with the Word of God. In contrast, we did not seek direct access to the Word of God, but rather to the flux of poesis, in the shadows of forms that are always shifting with our changing perceptions. We were always negotiating the multiple choices and possibilities that poetry and translation entail, and the creative possibilities that these engender. In late September of 2012, she asked me to give a talk at a Symposium she was organising on behalf of Cyprus Pen. Inevitably, after two decades of sharing our writing, our ongoing dialogue through poetry, people and places reverberated in my thoughts and in my talk, as it often does in what I write. A few days after the Symposium, she sent me an email.

Instead of the usual formal thank you note that one often receives after such occasions, she sent me a poem she had written in English. This is what came to me after I heard you speak, she said. Perhaps you will find it interesting. It was the last message I received from her, although we crossed paths one day shortly thereafter. We spoke very briefly. We had a lot to talk about. We agreed to meet for coffee. When I return from India, I said. Or when I return from Egypt, she said.

Drinking morning coffee, I see her light and shade, like the palm tree through my window.

18

N I K I M A R A N G O U, 19 48 - 2013, SPE AKI NG OF NI KI

THE PALM TREES ON THE WINDOW Between the desire And the spasm (T. S. Eliot, The Hollow Men)

The speaker was talking about the Septuagint And the concept of ‘pure poetry’ In the old Synodikon of the Archbishopric.

His face was in the shadow As the soft autumn sun Lit up the palm trees on the window.

I was thinking of how we both balance ‘between the desire and the spasm’ Each immersed in our separate lives And in another common existence, Anaemic and restricted, That suddenly lights up Through the wires, Just like the palm trees on the window, Leaving everything else in the shade.

29.9.12

19

Niki of Colours

Eleni S. Nikita Curator of the A. G. Leventis Gallery Cyprus Collection

I remember Niki from our schooldays. I recall one day in class – we must have been around 13 or 14 years old at the time – when she was trying to copy the hands from a picture of Michelangelo’s famous fresco, The Creation of Adam. I also remember her bringing poetry books to class, works by Elytis, Cavafy, and Seferis, and reading her favourite excerpts to us during break time. This was something only very few young students were interested in, of course, and I was happy to be one of those few. When we were slightly older – in fifth and sixth form – she often invited me to her family’s holiday home in Famagusta in the summers, and we would sneak out the window at night to meet a wonderful group of people – George Skoteinos and George Komitis would recite poetry and perform scenes from plays, and together we would all sing those fantastic songs of the sixties by Hadjidakis and Theodorakis. Niki had already made her choice. She would follow the path of art and creation.

And although she certainly would have liked to study something in the field of the arts, she instead obeyed her beloved father’s wishes and went to Berlin-West Berlin it was at the time--and studied political sciences. At the same time, however, she took photography classes and drank in everything artistic this big city could offer her. She developed close relationships with literary figures and artists, and especially with the Greeks who took refuge in Berlin after the junta took over in Greece. Her meeting and friendship with Alexis Akrithakis resulted many years later in the book A night with Alexis.1

1 Niki Marangou, A night with Alexis, To Rodakio Publishing House, Athens 2007

20

Whenever I think of Niki, the same image comes to mind over and over again, stirring up old memories: Niki, always with a notebook in her hand, jotting down incidents, thoughts, feelings, images. Personal notes and stories of people and places filled the pages of dozens of her journals. These were the basis and the first material for both her literary and visual creations; experiences that were transformed into the art of the pen and the paintbrush. In order to go deep, to see below the surface, she wrote and she drew, confirming what Nicos Nicolaides2 once said in an interview: ‘Do you know what I see means? It means I paint and draw from nature. No one can see if they don’t paint and write’.3 And Niki wanted to see with colours and drawings, to advance her knowledge of the world and of people because, as Picasso said, this knowledge liberated him more and more each passing day. That was the freedom Niki always sought. The freedom to write and to paint; to travel in space and time; to love and to lose herself in the deep sea; to prioritise her values; to believe in Family; to be alone and with many people; to accept diversity; to be what she was; to be free to choose - even her own death.

Painting was therefore a very meaningful act for Niki, through which she realised her freedom. Her ‘travels’ through space and time were an effort to reach closer to the truth, and gave new meaning to the term ‘travelling artist’: Niki was not a travelling artist who sought the picturesque, the romantic or cartographic landscape. She was not an observer looking from a distance and seeing a

2 Nicos Nicolaides (1884-1956): Cypriot painter and writer. In 1923 he settled in Cairo where he stayed until the end of his life.

3 Eleftheria Newspaper 19 July 1939

21

one-dimensional surface reality. She was an active participant who sought to penetrate the layers of time, the composition and structure of the present.

Even though her painting and literary creations stand independently, they are inextricably inter-connected and the study of one form of expression helps us to understand the other more deeply and comprehensively. Written language – poetry, thoughts, impressions, dedications – is present in many of her paintings and plays both a notional and aesthetic role. As a vehicle of meaning it guides viewers to an interpretation of the work, but it is so functionally integrated with the visual composition that the letters lose their ideogramic intent and words their semantic content, both becoming visual, structural elements.

Stylistically, Niki’s visual creation resembles her literary production. Both her literary and visual works approach their themes with directness, simplicity, truth and economy. Within her seemingly simple paintings one can often trace symbols, representations of objects charged with experiences and memories, allusions and associations. With creative imagination she moulds a unique visual idiom that expresses a world of her own, a personal mythology. Niki’s painting is always representational because she is telling the stories of people and places, but she has reshaped them and brought them to life in a visual format. She begins from her everyday life where even the most insignificant objects have value, where the most routine tasks have their place and inherent beauty; she then moves forward and enters the vastness of the geographic space and the depth of time. She imprints the colours and poetry of daily life, recreates human stories, recounts geographies and weaves at the loom of time. Whether the works ground you in the here and now or transport you far away, whether they speak of the present or the past, the face of their creator always remains veiled or at a distance.

A potted plant, wicker chairs in a coffee shop, a white cat on a red couch, a grandmother in the yard of an old house, the day’s washing; the decorative tiles of her house, interior or exterior views of it; the balcony with flowers and two

22

N I K I MA R A N G O U, 1948 - 2013, NI KI OF COLOURS

easy chairs, a set table, a delicious red watermelon, a white sofa framed by an expanse of bright green leaves--these and many other simple and familiar objects depict the story of daily life with sensibility and lyricism but also perhaps with an unrevealed desire of their creator to transcend their ephemeral and perishable nature by giving them a different – durable – visual existence.

The concept of time – individual and/or historic – as deterioration, as memory, as layers of life and civilisations constitutes the theme of another large part of her visual work. This dimension of both her literary and visual creation is proclaimed by the title she chose to give her last novel: Yezoul,4 an Arabic word meaning ‘everything vanishes, everything goes’, a title possessing many meanings and one that functions on many levels. For us, it may imply the adage ‘this too shall pass’. In a man or woman’s life, in constant succession, joy follows sorrow and the good follows the bad. As individuals we are marked by our transience and our mortality, but life is constantly renewed. In the grander more universal scheme, this phrase acquires the meaning of Heraclitus’s concept of constant flow and change. The form of the world changes and Niki seeks in the present both material and immaterial remnants of times past, to feed her visual creation.

Old buildings, shop-windows from another age, an abandoned wooden rocking horse, a grandmother’s armchair and coffee table, balconies with beautiful balusters and floors with decorative tiles from past decades--all are evoked as evidence of inexorable change and also as reminders of what was and will continue to exist as heritage and memory.

Niki had an experiential knowledge of geography: simply put, she travelled a lot. Beginning in her childhood, she was given the unique privilege of learning first-hand about the world: the world of the West but also the world of the East.

She visited many European countries, but at a young age she also travelled around Cyprus’ nearby surroundings. A scrapbook she kept at age 14 is filled with postcards, comments, impressions, thoughts and drawings of two such trips, one to Israel and one to Lebanon. Even though her parents made sure that

4 Niki Marangou, Yezoul, Vivliopoleion tis Estias Publications, Athens 2010

23

she received a European education – she studied in Berlin and spoke English, German and French exceptionally well – Niki very soon discovered another dimension of the world offered by the East; the East as the mother of archetypes, as the birthplace of science but also of transcendental thought. ‘From Egypt and below, from Damascus towards the east’, as she used to say, Niki sought to expand her Greek identity and her multicultural perspective of the world.

From these geographic spaces she treasured images of the present, images bearing the weight of centuries, emotions and knowledge. These she replicated in sketchbooks that became her personal archive, to be revived later in more complex, contemplative, and reflective works.

Niki’s visual output was extensive and varied: she worked in water-colour, oil, acrylic, engraving, collage, constructions, clay and hagiography. Painting – oil, acrylic, but in particular water colour – seems to be her favourite medium and comprises the greatest part of her work. She also preferred to paint small pieces, working in the same way as a handcrafted embroidery. Her work is marked by a simplicity of form, wherein light and colour are fluid, lyrical and reflect her quest for beauty. She loved the work of Henri Matisse for its positivity and its ‘Joy of Life’, as one of his paintings is entitled. This is a title that I believe suits much of Niki’s work as well. The positivity her art emits is found even in works featuring her beloved Famagusta, a loss she was never able to overcome: ‘do not think, friends in the north, that what happened in ’74 does not spread like a stain on my life every day’.5 This stain is perhaps traceable in her literary work, but it is not evidenced in her painting. Even when in 1977 she painted First Tribute to Famagusta, she does not express her pain, but the beauty of the land, which remained then and ever after in her heart and in her memory.

5 From the poem For the friends in the North in Niki Marangou, For a faint idea, To Rodakio Publishing House, Athens 2013

24

N I K I MA R A N G O U, 1948 - 2013, NI KI OF COLOURS

Collages are perhaps the most captivating and inventive examples of Niki’s visual work. These pieces reflect her creative imagination as well as her interest in research; playing with ideas, real and fantastical, she successfully combines contrasting elements to create harmonious works. She expresses herself more abstractly here, using symbols and surrealistic elements to render ‘dreamlands’.

Liberated from concrete reality, she produces new, poetic realities.

Niki was always keen to deepen her knowledge of a subject that interested her: she studied not only Byzantine ecclesiastical language, but Byzantine iconography as well, as a student of Symeon, an Elder and an iconographer at Ayios Yeorgios Kontos of Larnaca. What she learnt there is reflected in many of her paintings—not the technical aspects of iconography, the asceticism, detachment and stylistic austerity - but the transcendence and mystery inherent in this art form. Her own work sought to transcend as well as to awaken the senses, and this explains, I believe, her great love for the portraits of Fayum.

The strong presence and direct gaze of those depicted serve to activate all the senses of the spectator. I think this is what Niki aimed for in her work – and here I borrow the words of Elytis – ‘a happiness of the eye is also happiness of the ear, of the touch, and of the mind’.6 As she travelled to Fayum, it was clear that fate had foreseen a much longer journey for Niki; a flight towards the light. Among her final paintings, executed at Fayum’s Crocodile City (and that were to be exhibited at the Cavafia 2013 in Alexandria), there is picture of a nude woman fleeing. Was this perhaps a premonition? In October 1992, in a piece she wrote about the Cavafy Symposium in Alexandria, which she had attended, Niki declared: ‘Alexandria is the home of the soul and its aura surrounds you wherever you stand in the city’. I believe her aura wanted to dwell in this city…

6 Private Road, Ypsilon Publishing House, 1989

25

Old Cataract Hotel, Assouan, 1996 Acrylic on canvas, 120.5 x 80 cm Private Collection of Alexis and Suzanna Pierides

Ξενοδοχείο ‘Old Cataract’ στο Ασουάν, 1996 Ακρυλικό σε καμβά, 120,5 x 80 εκ. Προσωπική Συλλογή Αλέξη και Σουζάνας Πιερίδη

26

The white sofa Acrylic on canvas, 120.2 χ 80.2 cm Private Collection of Anna Marangou

Ο λευκός καναπές Ακρυλικό σε καμβά, 120,2 x 80,2 εκ. Προσωπική Συλλογή Άννας Μαραγκού

27

Untitled Acrylic on canvas, 35.2 x 25 cm Private Collection

Χωρίς τίτλο Ακρυλικό σε καμβά, 35,2 χ 25 εκ. Προσωπική Συλλογή

28

Lights, bright lights, 1995 Mixed media, 28.2 χ 28.2 cm Private Collection

Φώτα, ολόφωτα, 1995 Μικτή τεχνική, 28,2 χ28,2 εκ. Προσωπική Συλλογή

29

Untitled, Faiyum, Egypt, 2013 Monoprint (ink) and watercolour on paper, 45 χ 31.5 cm Private Collection of Katerina Attalidou

Χωρίς τίτλο, Φαγιούμ, Αίγυπτος, 2013 Μονοτυπία και υδατογραφία σε χαρτί, 45 x 31,5 εκ. Προσωπική Συλλογή Κατερίνας Ατταλίδου

30

First tribute to Famagusta, 1977 Collage, 19 χ 20 cm Private Collection of Katerina Attalidou

Πρώτο αφιέρωμα στην Αμμόχωστο, 1977 Κολάζ, 19 x 20 εκ. Προσωπική Συλλογή Κατερίνας Ατταλίδου

31

Untitled, 1985-90 Acrylic on canvas, 80.5 χ 60 Private Collection of Janet Demetriades

Χωρίς τίτλο, 1985-90 Ακρυλικό σε καμβά, 80,5 χ 60 εκ. Προσωπική Συλλογή Janet Δημητριάδη

32

Untitled, 1982 Collage and watercolour on paper, 30.5 χ 23.5 cm Private Collection of Janet Demetriades

Χωρίς τίτλο, 1982 Κολάζ και υδατογραφία σε χαρτί, 30,5 x 23,5 εκ. Προσωπική Συλλογή Janet Δημητριάδη

33

Lights, bright lights, 1995 (detail) Mixed media, 28.2 χ 28.2 cm Private Collection

Φώτα, ολόφωτα, 1995 (λεπτομέρεια) Μικτή τεχνική, 28,2 χ 28,2 εκ. Προσωπική Συλλογή

Χαιρετισμός

Ευθύνη των μουσείων –και ένας από τους σημαντικότερους ρόλους τους– είναι να διατηρούν ζωντανό τον διάλογο με την ιστορία, την τέχνη, τον πολιτισμό. Να διαφυλάσσουν το παρελθόν, να προβάλλουν και παραδίδουν στις επόμενες γενιές αυτό που άφησαν οι παλαιότεροι, προσφέροντας στο κοινό την ευκαιρία να προσεγγίσει, να αγαπήσει και να κατανοήσει το χτες αλλά και το σήμερα. Σήμερα μάλιστα στα μουσεία η γνώση κατακτάται ευχάριστα μέσα από περιοδικές εκθέσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα για όλες τις ηλικίες και όλα τα ενδιαφέροντα. Τα μουσεία αφήνουν τις μνήμες να ξυπνήσουν και την εμπειρία της πρώτης γνώσης να καταγράφει στο μυαλό και στα συναισθήματα των επισκεπτών. Αυτός άλλωστε είναι και ο ρόλος των επιμελητών των εκθέσεων. Να προσφέρουν εκείνα τα ερεθίσματα στον επισκέπτη που θα επιτρέψουν στο άγνωστο να γίνει γνωστό και κατανοητό, και στο γνωστό να γίνει χειροπιαστό μέσα από τη διάδραση. Η μικρή έκθεση-αφιέρωμα στη Νίκη Μαραγκού αυτόν ακριβώς τον στόχο θέτει. Οι περισσότεροι από εμάς που γνώρισαν τη Νίκη και είχαν τη χαρά να συνομιλήσουν, να δουν, να ακούσουν την ήσυχη φωνή της, να θαυμάσουν το ταλέντο, την ηρεμία της δημιουργίας της, ξέρουν πόσο σημαντικό είναι να τη θυμόμαστε, να ψηλαφίσουμε ξανά –μέσα από τη μνήμη– το πολύπλευρο, πολυδιάστατο έργο της. Για όλους όσοι δεν είχαν τούτη τη χαρά, θα είναι ευκαιρία και αφορμή με την έκθεση αυτή να γνωρίσουν τη Νίκη Μαραγκού, μια δημιουργό που οφείλει να αποκτήσει τη δική της ξεχωριστή θέση στην πολιτιστική διαδρομή του τόπου μας. Είναι η ευκαιρία να τιμήσουμε έναν εξαιρετικά προικισμένο άνθρωπο που έφυγε τόσο ξαφνικά, αφήνοντας ένα μεγάλο κενό στο σύγχρονο κυπριακό αλλά και –γιατί όχι– στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Συμπληρώθηκαν λοιπόν τρία χρόνια από τον αδόκητο θάνατο της Νίκης και η Λεβέντειος Πινακοθήκη διοργανώνει, ως ελάχιστο φόρο μνήμης και εκτίμησης προς το πρόσωπο και το έργο της, την έκθεση αυτή. Θα ήθελα να μοιραστώ

36

μαζί σας την αρχή ετούτης της μικρής ιστορίας. Το περασμένο φθινόπωρο, ετοιμάζοντας το διαμέρισμα που παραχώρησε ο Κωνσταντής Καντούνας για να φιλοξενεί τους συνεργάτες της Πινακοθήκης, περιτριγυρισμένη από τα έργα της Νίκης –τα πλείστα με δικές της αφιερώσεις– τη θυμήθηκα, όπως τη συναντούσα τα απογεύματα, να περπατά στην παλιά Λευκωσία, να μου δείχνει τα τριαντάφυλλα και τα χρωματιστά παράθυρα. «Πέρασαν σχεδόν τρία χρόνια», σκέφτηκα. Και κάπως έτσι ξεκινήσαμε. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους επιμελητές Ελένη Σ. Νικήτα, Στέφανο Στεφανίδη και Κατερίνα Στεφανίδου, που, μετά την απόφασή μας να προχωρήσουμε στην πραγματοποίηση της έκθεσης, δούλεψαν ακούραστα και ετοίμασαν ό,τι θα δούμε και θα ακούσουμε. Ιδιαίτερες ευχαριστίες επίσης στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, μόνιμο χορηγό επικοινωνίας του Coco_Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης, που στηρίζει πάντα με ενθουσιασμό τις εκδηλώσεις μας. Θέλω επίσης να ευχαριστήσω την Κατερίνα Ατταλίδου, γιατί –παρά τον αρχικό της δισταγμό– εργάστηκε όσο και οι τρεις επιμελητές και συνέβαλε έμπρακτα στη συγκέντρωση του υλικού. Δεν θα μπορούσα να μην ευχαριστήσω και την υπόλοιπη οικογένεια της Νίκης, την Άννα, την Ασπασία, τη Γαβριέλα, τη Μαρίνα και τον Γιώργο, αλλά και ιδιαίτερα τον Κωνσταντή Καντούνα· οφείλω να ομολογήσω ότι πρώτα συζήτησα μαζί του την ιδέα μας αυτήν, τη οποία και στήριξε εξίσου θερμά. Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνω στους συλλέκτες και στους φίλους της Νίκης που μας δάνεισαν έργα και αδημοσίευτο υλικό. Κλείνοντας, εύχομαι αυτή η έκθεση να αποτελέσει το ερέθισμα, μια πρώτη μικρή βάση για μια πιο εμπεριστατωμένη μελέτη για τη Νίκη – την ποιήτρια, την πεζογράφο, την εικαστικό. Διότι πραγματικά ό,τι γνωρίζουμε, ό,τι αναγνωρίζουμε και θυμόμαστε από τη Νίκη είναι απλώς το «Α» μιας πολύ μεγαλύτερης εικόνας – ένα νήμα που θέλει πολύ ακόμη να το ξετυλίξουμε ως το «Ω». Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ Διευθύντρια, Λεβέντειος Πινακοθήκη

37

Εισαγωγικό σημείωμα Η πρώτη έκθεση που παρουσιάζει το Coco_Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης είναι αφιερωμένη στη συγγραφέα και ζωγράφο Νίκη Μαραγκού, αποτίοντας φόρο τιμής στη ζωή της, τρία χρόνια μετά τον αδόκητο θάνατό της. Ο στόχος του νέου αυτού Κέντρου είναι να διευρύνει τους ορίζοντες ανθρώπων νέων και μεγαλύτερων και να προτείνει πρωτοποριακούς, μοναδικούς τρόπους διάδρασης των επισκεπτών μας με τα θαύματα της τέχνης και του πολιτισμού. Είναι, ως εκ τούτου, ευάρμοστη η επιλογή της Νίκης ως πρώτης τιμώμενης. Η Νίκη είχε έναν ιδιαίτερο τρόπο να συνδέεται με ανθρώπους διαφορετικών καταβολών, σε προσωπικό, διανοητικό και πολιτιστικό επίπεδο. Ήταν ένας άνθρωπος εξαιρετικά δραστήριος, που πάντοτε πειραματιζόταν, διερευνούσε και πάσχιζε να ανακαλύπτει νέα πράγματα· και αυτό το έκανε με πάθος, ζέση και έναν μεταδοτικό ενθουσιασμό. Η σχέση μου μαζί της δεν υπήρξε τόσο στενή όσο με τους άλλους δύο επιμελητές. Είχα, ωστόσο, την τύχη να τη συναντήσω· και αυτή η πρώτη μας συνάντηση αντανακλά με ευκρίνεια, πιστεύω, τη στόφα από την οποία ήταν καμωμένη. Ήμουν τότε οκτώ χρονών και η Νίκη μού έδωσε την ευκαιρία –που ήταν συνάμα πρόκληση– να μεταφράσω, επ’ αμοιβή μάλιστα, το βιβλίο της Παραμύθια της Κύπρου. Ήταν πράγματι μια συναρπαστική εμπειρία. Η γραφή της συνυφαίνει αβίαστα την οξυδέρκεια με το χιούμορ και το πνεύμα, ζωντανεύοντας χαρακτήρες που ενέχουν τη δύναμη να κινήσουν την προσοχή ενός ζωηρού, αεικίνητου παιδιού. Αυτό που θυμάμαι πιο πολύ από εκείνη τη συνεργασία μας δεν ήταν η μεταφραστική διαδικασία αυτή καθ’ εαυτήν ούτε η γοητεία των λαϊκών παραμυθιών, μα η ευθύτητα με την οποία η Νίκη αναγνώρισε το αίτημα ενός παιδιού: χωρίς πολλή σκέψη μού πρόσφερε μια ευκαιρία που οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θα γεύονταν ποτέ τους. Η Νίκη είχε έναν ολότελα δικό της τρόπο «θεώρησης» του κόσμου. Αιχμαλώτιζε τις φευγαλέες στιγμές της καθημερινότητας και τις περιέβαλλε με μια βαθιά αίσθηση του χρόνου και της μνήμης. Όταν η κόρη της, η Κατερίνα, με ξενάγησε στο σπίτι της Νίκης, είχα καταγοητευτεί από την πλειάδα των τρόπων με τους

38

οποίους επεδίωκε να «βλέπει» τον κόσμο: από το ημερολόγιο της δεκαετίας του 1960 (που εκτίθεται στη Λεβέντειο Πινακοθήκη), γεμάτο φωτογραφίες, σκίτσα και στίχους από ποιήματα, μέχρι τον πειραματισμό της με την αγιογραφία τη δεκαετία του 1970, τα αγγεία και τα κεραμικά της, τις φωτογραφίες της, τις νερομπογιές, τα εντυπωσιακά ακρυλικά, τα θελκτικά έργα μικτής τεχνικής, τις τυπογραφίες και, ασφαλώς, τη θεσπέσια ποίηση και πεζογραφία της. Αν και κατ’ εξοχήν συγγραφέας, σμιλεύει τη γραφή της με ολόκληρο το φάσμα των καλλιτεχνικών της αναζητήσεων. Για τη λογοτεχνική και καλλιτεχνική της προσφορά μιλούν αντίστοιχα οι δύο συνάδελφοί μου, Στέφανος Στεφανίδης και Ελένη Σ. Νικήτα, στις επόμενες σελίδες. Η έκθεση αυτή δεν είναι αναδρομική. Δεν αποσκοπεί σε ένα πανόραμα του έργου της Νίκης Μαραγκού. Στόχος μας είναι να τιμήσουμε τη Νίκη, να αντικρίσουμε μέσα από μια χαραμάδα τη μοναδικότητα που είχε ως άνθρωπος. Θέλουμε να τη συστήσουμε σε όσους δεν είχαν την ευκαιρία να την γνωρίσουν – και να προσκαλέσουμε εκείνους που τη γνώρισαν να προσεγγίσουν άγνωστες πτυχές μιας ξεχωριστής δημιουργού. Σε τούτο ακριβώς προσβλέπουμε μέσα από μια σειρά εκπαιδευτικών προγραμμάτων και εκδηλώσεων που έχουμε οργανώσει. Με στόχο να προσελκύσουμε ένα μικρότερο σε ηλικία κοινό, ζητήσαμε από την καλή της φίλη, ηθοποιό Μαρίνα Μαλένη να ζωντανέψει τα λαϊκά παραμύθια της Νίκης σε ένα πρωινό διήγησης, ενώ ο γαμπρός της, ο Στέφανος Καράμπαμπας, θα διευθύνει ένα εργαστήριο εμπνευσμένο από τη δουλειά της Νίκης με τα πολυμέσα. Επιπλέον, στις εκδηλώσεις περιλαμβάνονται μία εκδρομή με τον ζωγράφο και φίλο της Νίκης, Ανδρέα Κάραγιαν, για ζωγραφική με νερομπογιές, καθώς και μια λογοτεχνική στρογγυλή τράπεζα με καλλιτέχνες, συγγραφείς και φίλους της Νίκης, οι οποίοι θα μιλήσουν για την προσωπική και την επαγγελματική σχέση τους μαζί της. Ιδιαίτερη η μνεία στην προβολή ενός σύντομου βίντεο με αρχειακό υλικό από το εργαστήρι ποίησης/μετάφρασης στο οποίο συμμετείχε η Νίκη το 2012 – και που, κυριολεκτικά, χρωματίζει την έκθεση αυτή με τη φωνή της. Κατερίνα Στεφανίδου Επιμελήτρια, Λεβέντειος Πινακοθήκη

39

Νίκη Μαραγκού Με τα δικά της λόγια

Γεννήθηκα το 1948 στη Λεμεσό. Ο πατέρας μου ήταν από την Αμμόχωστο και η μάνα μου από την Κοζάνη. Αυτό με βοήθησε να διατηρήσω μια πλατιά εικόνα του ελληνικού ορίζοντα μεγαλώνοντας στο ανατολικότερό του σημείο. Αισθάνομαι ότι υπήρξαμε μια τυχερή γενιά που βίωσε ακραίες καταστάσεις. Από τη γιαγιά μου στον αργαλειό, τους γύφτους με αρκούδες να χορεύουν στους σημερινούς υπολογιστές. Σπούδασα στο Βερολίνο και χρειάστηκα τα αποχαυνωτικά μεσημέρια της Λευκωσίας για να ξαναθυμηθώ ποια είμαι. Έκανα διάφορες δουλειές, δίδαξα κεραμική σε τυφλούς, εργάστηκα δέκα χρόνια στο θέατρο, έκανα 6 εκθέσεις ζωγραφικής και χαρακτικής. Το κεντρικό όμως σημείο στη ζωή μου υπήρξε πάντα η σχέση μου με τη γλώσσα, την αρχαία, τη βυζαντινή, τη νέα. Γι’ αυτό άνοιξα βιβλιοπωλείο στη Λευκωσία από το 1980 για να έχω όλα τα βιβλία που θέλω, γι’ αυτό ξαναπήγα πίσω στο πανεπιστήμιο ψάχνοντας για λέξεις για τα νέα παιγνίδια μου. Από την προσωπική ιστοσελίδα της Νίκης Μαραγκού

Τα ρούχα του, 1988 (λεπτομέρεια) Υδατογραφία σε χαρτί, 41 χ 32,5 εκ. Προσωπική Συλλογή Janet Δημητριάδη 41

Αναφορά στη Νίκη

Στέφανος Στεφανίδης Καθηγητής Αγγλικής και Συγκριτικής Λογοτεχνίας, Πανεπιστήμιο Κύπρου

Η καλή ποίηση αναδύεται μέσα από φορτισμένη αλαλία. Μια ασύλληπτη κρυφή στιγμή, παγιδευμένη στη χωροχρονική συμπίεση που θέλει να ξεσπάσει –ένα μικρό δημιούργημα που εκρήγνυται ακαριαία με λέξεις αναδυόμενες σαν βαρυτικά κύματα έρρυθμων εικόνων–, βαθύς χρόνος που πλάθεται αναπάντεχα και σπάει το τσόφλι γύρω απ’ την κανονιστική δράση του καθημερινού. Τέτοιες στιγμές ανακαλούν της Νίκης τα ποιήματα, και το κάνουν με φαινομενική άνεση και απλότητα, κι ας είναι καλοδουλεμένα, με μια φυσικότητα στη φωνή που είναι συνάμα επιβλητική και πρωτότυπη. Μοιάζει η γραφή της με τελετουργία, όπου ο αργαλειός του χρόνου υφαίνει το καθημερινό, αποκαλύπτοντας τον τόπο και μεταμορφώνοντας τον χώρο – εγγίζοντας τη χαμένη του δυνατότητα, ξετυλίγοντας νέες, νοερές πιθανότητες του είναι και του γίγνεσθαι στον κόσμο. Το πρώτο ποίημα της Νίκης που διάβασα ήταν το «Γράμμα στον Διονύση». Ήμασταν τότε στο 1992, λίγο μετά την επιστροφή μου στο νησί ως μέλος του ιδρυτικού διδακτικού προσωπικού του Πανεπιστημίου Κύπρου. Είχα να ζήσω εδώ απ’ το 1957, όταν με πήγαν στην Αγγλία, παιδί. Οι αφίξεις και οι αναχωρήσεις είναι πάντοτε στιγμές απόζευξης, και στιγμές που σμίγει το οικείο με το αλλόκοτο κι αποθαυμάζουμε την αυτογνωσία μας, αποθαυμάζουμε την αίσθηση της ανεπούλωτης απουσίας. Παγιδευμένοι ανάμεσα στο εδώ, στο εκεί, στο αλλού και στο επέκεινα. Πώς θα μπορούσε να’ ταν. Τι μπορεί να γίνει. Τι θα γίνει. Τι απαρτίζει το

42

«είναι» εν τω γίγνεσθαι! Στα κενά ανάμεσα σε ατέρμονες ακαδημαϊκές συσκέψεις στο Πανεπιστήμιο, καθόμουν στο γραφείο μου κι έπινα καφέ διαβάζοντας ποίηση. Σε μια ανθολογία έπεσα πάνω στο «Γράμμα στον Διονύση» κι αμέσως με παρέσυρε η φωνή της ποιήτριας, που ανέκρινε κάποιον Διονύση για την ανικανότητά μας να μιλήσουμε για «αλκυόνες» και «αηδόνια». Το ερώτημα τίθεται πραγματιστικά μα δεν αναμένει απόκριση. Εκτυλίσσεται σε έναν κόσμο εκστατικής τελετουργίας που γιορτάζει την ανανέωση της ζωής και το μέστωμά μας σε μια ποιητική στιγμή «πιο μαλακά απ’ τον ύπνο». Έπειτα το ποίημα ξαναστρέφεται στη φωνή της καθημερινότητας, κι η συγγραφέας λέει στον φίλο της τον Διονύση πόσο τον έχει πεθυμήσει. Μέχρι τώρα, ο Διονύσης έχει γίνει η σκιά του θεού ή της θεότητος. Η λαχτάρα να διαρρηχθούν τα όρια της κοινότυπης ρουτίνας έχει ήδη πραγματωθεί, κι αυτό που μας μένει είναι η επίμονη μελαγχολία του οράματος, καθώς πίνουμε καφέ μια Παρασκευή πρωί. Διάβασα το ποίημα ξανά και ξανά, και έφτιαξα ένα προσχέδιο στα αγγλικά προσπαθώντας να αναπαράγω τις κυμάνσεις και τον επιτονισμό της φωνής, που για μένα ήταν σαν χνάρι στο αθόρυβο βήμα του χρόνου, όπως απάλαφρα μετατοπιζόταν μέσα από μια επίστρωση χρονικοτήτων. Σε αντίθεση με τον Τ. S. Eliot (που παραφράζεται στο ποίημα), η Νίκη δεν μας αφήνει στην αδειοσύνη της μοντέρνας ζωής. Μια Παρασκευή πρωί που έπινε καφέ στο σπίτι της στη Λευκωσία, την επισκέφτηκε η θεότητα.

43

ΓΡΑΜΜΑ ΣΤΟΝ ΔΙΟΝΥΣΗ

Ο

ὐκ ἄν ἔχομεν εἰπεῖν βεβαίως οὔτ΄ ἀλκυόνων περὶ οὔτ΄ ἀηδόνων (Λουκιανὸς) Γιατί ρέ Διονύση, δὲν εἶναι εὔκολο νὰ μιλᾶ κανεὶς σήμερα μὲ βεβαιότητα οὔτε γιὰ ἀλκυόνες οὔτε γιὰ ἀηδόνια ὅταν κατοικεῖ σὲ σπίτι ποὺ δὲν θυσιάστηκε πετεινὸς στὰ θεμέλια του κι οὔτε ἔχει κοιμηθεῖ σὲ στρῶμα μὲ σταυροὺς ραμμένους στὶς τέσσερεις γωνιές του ὅπου πέφταν τὰ νομίσματα χρυσά καὶ ἀργυρὰ κι οἱ σπόροι ἀπὸ βαμβάκι καὶ σησάμι ἢ ἔχει χυθεῖ μαζὶ μὲ τοὺς ἄλλους στοὺς δρόμους ὢς βαθιὰ μέσα στὴ νύχτα στὰ λαμπρὰ φωτισμένα σπίτια μὲ τοὺς Λάζαρους ντυμένους μὲ κίτρινα λουλούδια καὶ γύρω ἀπ’ τὰ γεμάτα ἄνθη στρώματά τους στέφανα καὶ δημητριακὰ πουλιὰ ἑρπετὰ πέταλα ἀλεύρι μάραθο κεριὰ καὶ μέλι πιὸ μαλακὰ ἀπ’ τὸν ὕπνο. Ἔτσι Διονύση, ‘μέσα στὸ γενικὸ θαλάσσωμα τῆς ἀνακρίβειας τῶν αἰσθημάτων’, πίνοντας καφέ, Παρασκευὴ πρωί δὲν ἔχω παρὰ νὰ σοῦ πῶ πὼς σὲ πεθύμησα πολύ.

44

Ν Ι Κ Η ΜΑ ΡΑ Γ ΚΟΥ, 19 4 8 - 2013, ΑΝΑΦΟΡΑ Σ Τ Η ΝΙ ΚΗ

Αδημονούσα να γνωρίσω την ποιήτρια διά ζώσης, μα δεν είχα ιδέα ποια ήταν, πού να τη βρω, ούτε καν αν ζούσε σ’ αυτό το νησί. Ρώτησα κι έμαθα ότι έμενε στη Λευκωσία κι ότι τα περισσότερα απογεύματα βρισκόταν στο βιβλιοπωλείο Κοχλίας, κοντά στο γραφείο μου. Την επόμενη μέρα πήγα με τα πόδια να τη βρω, αφού πρώτα της τηλεφώνησα για να ρωτήσω αν μπορούσε να αφιερώσει μισή ώρα να μιλήσουμε για ένα ποίημα που είχε γράψει, να μιλήσουμε γενικά περί ποίησης. Ώρες μετά, έφυγα απ’ εκεί με βιβλία, χάρτες κι ένα φάσμα απ’ τα ποιήματά της, εκδομένα κι ανέκδοτα. Εκείνη η μέρα ήταν η απαρχή μιας μακράς συνομιλίας κι ενός λογοτεχνικού ταξιδιού που θα κρατούσε για περισσότερες από δύο δεκαετίες, και που κρατάει ακόμη μέσα απ’ όσα κληροδότησε σε όσους τη γνωρίσαμε ως δημιουργό και ως φίλη. Είχα την ευκαιρία να ταξιδέψω μαζί της σε φεστιβάλ και συνέδρια, απ’ τους Δελφούς μέχρι την Κωνσταντινούπολη και την Καρπασία, κι ήταν πάντα συναρπαστικό για μένα να μετέχω στη δική της θεώρηση του κόσμου, να αναζητώ χρησμούς και να παρεκκλίνω σε τόπους που κινούσαν την προσοχή και την περιέργειά της. Με τον καιρό χτίστηκε η φιλία μας, ενώ παράλληλα σχημάτιζα μια εικόνα της δημιουργικής διαδικασίας της γραφής της, της λογοτεχνικής της πορείας πάνω στο νήμα της ζωής, μέσα από μέρη και τόπους του νησιού, της γύρω περιοχής – Αίγυπτο, Μικρά Ασία, Λεβάντε και πιο πέρα, Ιράν και Ινδία– μέσα από υπαρκτές και νοερές γεωγραφίες. Στα ποιήματά της, όπως είδαμε στο «Γράμμα στον Διονύση», η ποιητική της τελετουργίας και η τελετουργία της ποιητικής συμπλέκονται μεταξύ τους καθώς η διαδικασία της γραφής μετουσιώνεται σε τελετή μύησης. Η επουλωτική δράση του τελετουργικού εξαγνισμού είναι συσχετισμένη με την κάθαρση της τέχνης που ανακαλύπτει βαθύ χρόνο ως έρμαιο εντός μας. Αυτός ο βαθύς χρόνος εμφανίζεται σε ίχνη γκράφιτι σε τοίχους, επιγράμματα σε αρχαία χαλάσματα, κατακερματισμένα μωσαϊκά, ξεθωριασμένες εικόνες, ερειπωμένες εκκλησιές, διαιρεμένους δρόμους, σπαράγματα από κουβέντες και διηγήσεις που ακούσαμε ή κρυφακούσαμε, κι είναι συνυφασμένος με τους ρυθμούς της ποιητικής φωνής καθώς κινά σε ένα δρομολόγιο παλιών και νέων τόπων, υπαρκτών και φαντασιακών, μεταπλασμένων σε τρόπους γνωριμίας του κόσμου.

45

Έτσι όπως πορευόμαστε μέσα απ’ τις αισθαντικές και αισθησιακές εικόνες που ανακαλούνται μέσα απ’ τη διαπολιτισμική εμπειρία της πολλαπλότητας του κόσμου, και ειδικά της Ανατολικής Μεσογείου και των όμορων περιοχών της, μας στοιχειώνουν φασματικές φωνές και χειρονομίες ψυχών και πνευμάτων που κατοικούν αυτούς τους τόπους. Τα βλέπουμε στα όνειρά μας, σε ονειροφαντασιές και οράματα. Συχνά, τα πλοία σηματοδοτούν κειμενικά σχήματα λόγου που τοποθετούν τις επιθυμίες και τις ψυχώσεις της γραφής σε χιασμό και μετατόπιση, κι επίσης στη μεταθανάτιο ζωή που έπεται – όπως διακρίνουμε στο γαλάζιο καραβάκι που είδε η ποιήτρια ζωγραφισμένο σε άσπρο μάρμαρο στο ποίημα «Ιερουσαλήμ», αλλά και στα πλοία που ζωγράφισαν σε τοίχους πόλεων στο «Υπέρ αυτών», όπου η γραφή έρχεται στο θυμητικό μετά το ταξίδι:

Το σταχτόχρωμο πέτρωμα – σάρδιο, με τις ερυθρές αποχρώσεις φανερώνει το μυστικό τοπίο της ψυχής αιθάλεια, ανεμόεσσα, τώρα που τελειώνουν τα ταξίδια σε πόλεις που οι τοίχοι τους είναι ζωγραφισμένοι με πλοία Ραβέννα, Βουκουρέστι, Κωνσταντινούπολη, Οδησσό, Σμύρνη, Πέργαμο, Αλεξάνδρεια, η θάλασσα σκουριάζει το σίδερο και ξεφυλλίζει την μπογιά καιρός να μαζευτείς στο σπίτι σου να αξιωθείς να γράψεις υπέρ αυτών γράμματα μη ειδότων. Εγγεγραμμένα στην ποίηση, τα καράβια αποτελούν πινακίδες για τη μετακίνηση των ρευστών περιγραμμάτων εντός μας, καθώς μεταβαίνουμε από αυτήν την όχθη στην αντίπερα, διασχίζοντας ένα σωρό όρια στα πολλαπλά στρώματα των ζωών και των κουλτούρων μας – κι όμως σημαδεύονται πάντα από συλλογιστική αμφισημία. Η προσδοκία του ταξιδιού μπορεί να ακολουθήσει το τραύμα του βίαιου εκτοπισμού, όπως καταδεικνύεται στο ποίημα «Δεν έχω μπει ποτέ μου σε καράβι»,

46

Ν Ι Κ Η ΜΑ ΡΑ Γ ΚΟΥ, 19 4 8 - 2013, ΑΝΑΦΟΡΑ Σ Τ Η ΝΙ ΚΗ

που αντιλαλεί τα λόγια της Εκάβης (απ’ την προμετωπίδα του ποιήματος) στις Τρωάδες: «Δεν έχω μπει ποτέ μου σε καράβι, από ζωγραφιές και ιστορίες η γνώση μου γι’ αυτά». Στο ποίημα «Ο τελευταίος Λεμεσιανός», η ένταση της πολιτιστικής τοποθεσίας υπογραμμίζει τη συλλογιστική αμφισημία αυτής της παραθαλάσσιας πόλης «που δεν ταξιδεύει πια/που δεν χασομερεί δεν παίζει/που της αρνήθηκαν τα γηρατειά της/γέμισε πράκτορες μεσίτες μερσεντές». Το γρήγορο χρήμα έχει επιφέρει μια εμπειρία πολιτιστικής απώλειας κι αποτελμάτωσης. Κατά συνέπεια, στα ποιήματα της Νίκης τα καράβια δεν συνιστούν μεταφορές με την κλασική έννοια του όρου. Αρθρώνουν μια φαντασιακή μεταφορικότητα στην περιπλοκότητα της ενσαρκωμένης μνήμης μας. Αυτή η διαδικασία της μεταφορικότητας διερευνάται εξάλλου και μέσα από το νέο μέσο των εικονικών ταξιδιών. Στο «Η χαρουπιά στο google», ποίημα του 21ου αιώνα, το Google Earth αφυπνίζει στο υποκείμενο την ενσαρκωμένη μνήμη κι ανακαλεί πολύ περισσότερα από νοσταλγία για το χαμένο παρελθόν: εκφράζει το διηνεκές μυστήριο και την αισθητηριακή αμεσότητα της ενσαρκωμένης μας μνήμης.

Η ΧΑΡΟΥΠΙΑ ΣΤΟ GOOGLE

Το δωμάτιο που είχε χωματένιο πάτωμα ήταν το πιο ζεστό, παρακολουθούσε τη θεία να το ραντίζει και να το σκουπίζει. Κάθε βράδυ περιδιάβαζε το σπίτι και τον κήπο, θυμόταν ακόμα και τις τρύπες από τα καρφιά στον τοίχο. Έμπαινε σ’ όλα τα σπίτια στο Βασίλι, μετρούσε τα βήματα μέχρι την Κανακαριά τριγύριζε στα γύρω χωριά. Όταν είδε στο Google Earth την χαρουπιά όπου άφηνε το τράκτορ δωδεκάχρονος και έτρεχε πρώτα στo θάμνο με τα σκίνα και μετά στη θάλασσα για να μην κάψει τα πόδια του έκλαψε πικρά.

47

Ως τελετουργικές διεργασίες, τα ποιήματα της Νίκης ενσαρκώνουν αλληγορίες απώλειας και ανάκτησης, όπου πάντα η ανάκτηση είναι ήδη ατελής. Οι αναμνήσεις των χαλασμάτων του παρελθόντος ανακτώνται με τη χαρά και την ομορφιά της φευγαλέας στιγμής, σαν έκλαμψη μέσα στην αβεβαιότητα της εμπειρίας μας ως εγκόσμιων πλασμάτων, κι αναρωτιόμαστε πώς μπορούμε να γνωρίσουμε, να μεταμορφώσουμε ή να μεταφέρουμε το βίωμά μας με τη διαμεσολάβηση του ήχου, της εικόνας και της λέξης. Ο κόσμος της ποίησης εκτείνεται πέρα απ’ τις λέξεις αυτές καθαυτές. Γι’ αυτό και η μετάφραση των ποιημάτων της Νίκης Μαραγκού ήταν για μένα ένα συναρπαστικό έργο που επεκτάθηκε πέρα απ’ το ίδιο το μετάφρασμα. Περιλάμβανε λογοτεχνικό διάλογο και οικεία ανταλλαγή. Μιλήσαμε για τους Εβδομήκοντα – τους εβδομήντα δύο λόγιους πσου μετάφρασαν την Παλαιά Διαθήκη από τα εβραϊκά στα ελληνικά και δεν δικαιούνταν, καθώς λέγεται, να συνεννοηθούν. Εργάζονταν σε απομόνωση προκειμένου να επικοινωνούν άμεσα με τον Λόγο του Θεού. Εμείς, αντιθέτως, αναζητήσαμε άμεση πρόσβαση όχι στον Λόγο του Θεού, μα στη ροή της ποίησης, στις σκιές των μορφών που μεταβάλλονται αενάως καθώς αλλάζουν οι αντιλήψεις μας. Διαπραγματευόμασταν διαρκώς τις πολλαπλές επιλογές και δυνατότητες που συνεπάγονται η ποίηση και η μετάφραση, τα δημιουργικά σπέρματα που εγχέουν. Τέλη Σεπτεμβρίου του 2012, μου ζήτησε να μιλήσω σε ένα Συμπόσιο που διοργάνωνε εκ μέρους του Κυπριακού Κέντρου Συγγραφέων ΠΕΝ. Επί δύο δεκαετίες μοιραζόμασταν τα γραφόμενά μας, αναπόφευκτα λοιπόν ο διάλογός μας μέσα απ’ την ποίηση, τους ανθρώπους και τους τόπους αντηχούσε στις σκέψεις μου καθώς μιλούσα, όπως συχνά συμβαίνει σε ό,τι γράφω. Λίγες ημέρες μετά, μου έγραψε ένα email. Αντί του συνήθους ευχαριστήριου σημειώματος που προωθεί κανείς σε τέτοιες περιπτώσεις, εκείνη μου έστειλε ένα ποίημα που είχε γράψει στα αγγλικά. «Αυτό μου’ ρθε στο μυαλό μετά την ομιλία σου», μου είπε. «Μπορεί να το βρεις ενδιαφέρον». Ήταν το τελευταίο μήνυμα που έλαβα από κείνην. Κάποια στιγμή αργότερα, συναντηθήκαμε τυχαία. Είπαμε δυοτρία πράγματα στο πόδι. Ήταν κι άλλα πολλά που θέλαμε να κουβεντιάσουμε, συμφωνήσαμε λοιπόν κάποια στιγμή να πιούμε μαζί έναν καφέ. «Όταν γυρίσω απ’ την Ινδία», της είπα. «Ή όταν γυρίσω εγώ απ’ την Αίγυπτο», είπε εκείνη. Πίνοντας

48

Ν Ι Κ Η ΜΑ ΡΑ Γ ΚΟΥ, 19 4 8 - 2013, ΑΝΑΦΟΡΑ Σ Τ Η ΝΙ ΚΗ

τον καφέ μου το πρωί, την βλέπω στο φως και την σκιά, όπως τον φοίνικα στο παράθυρό μου.

ΟΙ ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΣΤΟ ΠΑΡΑΘΥΡΟ Ανάμεσα στον πόθο και τον σπασμό (Τ. S. Eliot, Οι κούφιοι άνθρωποι)

Ο

ομιλητής έλεγε για τη Septuaginta και για την έννοια του «καθαρού λόγου» στο παλιό συνοδικό της αρχιεπισκοπής. Το πρόσωπό του ήταν στη σκιά καθώς το μαλακό φως του φθινοπώρου άναβε τους φοίνικες στο παράθυρο. Σκεφτόμουν πως και οι δυο ακροβατούμε “ανάμεσα στον πόθο και τον σπασμό”, βουτηγμένοι στις χωριστές ζωές μας και στην κοινή αναιμική ισχνή μας σχέση μέσα απ’ τα καλώδια, που ξαφνικά ανάβει και φωτίζεται όπως οι φοίνικες στο παράθυρο, αφήνοντας όλα τ’ άλλα στο σκοτάδι.

29.9.12

49

Η Νίκη των χρωμάτων

Ελένη Σ. Νικήτα Επιμελήτρια της Κυπριακής Συλλογής, Λεβέντειος Πινακοθήκη

Θυμάμαι τη Νίκη την ώρα του μαθήματος –είμαστε τότε γύρω στα 13 ή 14– να προσπαθεί να αντιγράψει τα χέρια από μια φωτογραφία της τοιχογραφίας Η Δημιουργία του Αδάμ του Michelangelo. Ακόμη τη θυμάμαι να φέρνει στην τάξη βιβλία με ποίηση του Ελύτη, του Καβάφη ή του Σεφέρη και να μας διαβάζει, εκτός ωρών μαθήματος, κάποιους αγαπημένους της στίχους. Κάτι που ενδιέφερε βέβαια πολύ λίγες από εμάς. Ευτυχώς, ήμουν μία από αυτές. Λίγο μεγαλύτερες –στην πέμπτη και έκτη τάξη–, όταν τα καλοκαίρια με προσκαλούσε στο εξοχικό της οικογένειας στην Αμμόχωστο, φεύγαμε κρυφά τα βράδια από το παράθυρο για να συναντήσουμε μια ωραία παρέα και να ακούσουμε τον Γιώργο Σκοτεινό και τον Γιώργο Κομήτη να απαγγέλλουν, να παίζουν σκηνές από θεατρικά έργα ή να τραγουδάμε όλοι μαζί τα υπέροχα τραγούδια του Χατζιδάκι και του Θεοδωράκη της δεκαετίας του 1960. Από τότε η Νίκη είχε κάνει τις επιλογές της. Ο δρόμος της ήταν αυτός της τέχνης και της δημιουργίας. Σίγουρα θα ήθελε να ακολουθήσει καλλιτεχνικές σπουδές. Όμως υπάκουσε στην επιθυμία του αγαπημένου της πατέρα και πήγε στο Δυτικό –τότε– Βερολίνο, όπου σπούδασε πολιτικές επιστήμες. Παράλληλα, βέβαια, παρακολουθούσε μαθήματα φωτογραφίας και ρουφούσε ό,τι καλλιτεχνικό μπορούσε να της προσφέρει αυτή η μεγαλούπολη. Συνδέθηκε με λογοτέχνες και καλλιτέχνες, ιδιαίτερα με όσους Έλληνες βρήκαν καταφύγιο στο Βερολίνο μετά την επιβολή της δικτατορίας στην Ελλάδα. Η συνάντηση και η φιλία της με τον Αλέξη Ακριθάκη γέννησε και το βιβλίο της Μια νύχτα με τον Αλέξη. 1

1 Νίκη Μαραγκού, Μια νύχτα με τον Αλέξη / A night with Alexis, Το Ροδακιό, Αθήνα 2007.

50

Αναμοχλεύοντας μνήμες παλιές, η ίδια εικόνα επανέρχεται σταθερά: η Νίκη με ένα μπλοκ να αποτυπώνει γεγονότα, σκέψεις, συναισθήματα, εικόνες. Υπομνήσεις ζωής, ιστορίες ανθρώπων και χώρων γέμιζαν τις σελίδες δεκάδων προσωπικών ημερολογίων. Αυτά τα ημερολόγια αποτέλεσαν και την πρώτη ύλη για τη λογοτεχνική αλλά και την εικαστική της δημιουργία. Βιώματα που μετουσιώθηκαν σε τέχνη της γραφίδας και του χρωστήρα. Για να διεισδύσει στο βάθος των πραγμάτων, για να δει πέρα από την επιφάνεια, έγραφε και σχεδίαζε, επιβεβαιώνοντας τον Νίκο Νικολαΐδη,2 ο οποίος σε μια συνέντευξή του είπε: «Ξέρεις τι θα πει “βλέπω”; Ζωγραφίζω και σχεδιάζω εκ του φυσικού. Δεν μπορεί κανείς να “δει” αν δεν ζωγραφίσει και γράψει».3 Και η Νίκη ήθελε με τα χρώματα και το σχέδιο να «δει», να προχωρήσει στη γνώση του κόσμου και των ανθρώπων, γιατί, όπως ομολογούσε και ο Picasso, τούτη η γνώση τον ελευθέρωνε κάθε μέρα και περισσότερο. Αυτήν την ελευθερία αναζητούσε πάντοτε η Νίκη. Ελευθερία να γράφει. Να ζωγραφίζει. Να ταξιδεύει στον χώρο και στον χρόνο. Να αγαπά. Να χάνεται στη βαθιά θάλασσα. Να ιεραρχεί τις αξίες της. Να πιστεύει στην οικογένεια. Να είναι μόνη αλλά και με πολλούς. Να δέχεται το διαφορετικό. Να είναι αυτό που είναι. Να επιλέγει – ακόμη και τον δικό της θάνατο. Ήταν λοιπόν για τη Νίκη η ζωγραφική μια πράξη ουσίας, μια πράξη κατάκτησης της ελευθερίας. Με τα ταξίδια της στον χώρο και στον χρόνο προσπαθούσε να φθάσει πιο κοντά στην αλήθεια, δίνοντάς μας έναν σύγχρονο επαναπροσδιορισμό του ζωγράφου-περιηγητή. Γιατί η Νίκη ήταν μια περιηγήτρια-ζωγράφος· εντούτοις,

2 Νίκος Νικολαΐδης (1884-1956): Κύπριος λογοτέχνης και ζωγράφος. Από το 1923 εγκαταστάθηκε στο Κάιρο, όπου και πέθανε.

3 Εφημερίδα Ελευθερία, 19 Ιουλίου 1939.

51

δεν αναζητούσε το γραφικό, το ρομαντικό ή το χαρτογραφικό στοιχείο. Δεν έβλεπε σαν ένας αποστασιοποιημένος παρατηρητής τη μονοδιάστατη εξωτερική πραγματικότητα, αλλά συμμετέχοντας βιωματικά αναζητούσε να εισχωρήσει στις στρώσεις του χρόνου, στη σύνθεση και στη δομή του παρόντος. Αν και η ζωγραφική και η λογοτεχνική της δημιουργία έχουν τη δική τους αυθυπαρξία, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες και η μελέτη της μιας μορφής έκφρασης βοηθά στη βαθύτερη και πληρέστερη κατανόηση της άλλης. Ο γραπτός λόγος –ποίηση, σκέψεις, εντυπώσεις, αφιερώσεις– συνυπάρχει σε πολλά από τα ζωγραφικά της έργα και λειτουργεί ταυτόχρονα νοηματικά και αισθητικά. Ως φορέας νοημάτων οδηγεί τον θεατή στην ερμηνεία του έργου, όμως είναι τόσο λειτουργικά ενσωματωμένος στην εικαστική σύνθεση, ώστε τα γράμματα χάνουν τον ιδεογραμμικό τους ρόλο, οι λέξεις το σημασιολογικό τους περιεχόμενο και μεταμορφώνονται σε εικαστικά δομικά στοιχεία. Υφολογικά, η εικαστική δημιουργία της Νίκης εμφανίζει τα ίδια χαρακτηριστικά με τη λογοτεχνική της γραφή. Τόσο στο λογοτεχνικό όσο και στο εικαστικό της έργο, το θέμα προσεγγίζεται με αμεσότητα, απλότητα, αλήθεια και οικονομία. Πίσω από τις ανεπιτήδευτες εικονογραφίες της, συχνά ιχνηλατούνται σύμβολα, αναπαραστάσεις αντικειμένων φορτισμένων με βιώματα και μνήμες, νύξεις και συνειρμοί. Με δημιουργική φαντασία πλάθει το δικό της εικαστικό ιδίωμα, ικανό να εκφράσει έναν ιδιοπρόσωπο κόσμο, μια προσωπική μυθολογία. Η ζωγραφική της είναι πάντοτε παραστατική, γιατί η Νίκη διηγείται ιστορίες ανθρώπων και τόπων, τις οποίες αναπλάθει και αναγεννά σε εικαστική μορφή. Ξεκινά από τη δική της καθημερινότητα στην οποία έχουν αξία ακόμη και τα πιο ευτελή αντικείμενα, όπου χωρούν και αποκτούν ομορφιά ως και οι πιο ρουτινιάρικες πράξεις, για να προχωρήσει και να εισχωρήσει στην απεραντοσύνη του γεωγραφικού χώρου και στο απύθμενο βάθος του χρόνου. Αποτυπώνει τα χρώματα και την ποίηση της καθημερινότητας, αναδημιουργεί ανθρώπινες ιστορίες, ανιστορεί γεωγραφίες και υφαίνει στον αργαλειό του χρόνου. Είτε τα έργα σε κρατούν στο εδώ ή σε μεταφέρουν μακριά, είτε μιλούν για το τώρα ή το άλλοτε, κρατούν πάντοτε κρυμμένο το πρόσωπο της δημιουργού τους.

52

Ν Ι Κ Η Μ Α ΡΑ Γ ΚΟΥ, 19 4 8 - 2013, Η ΝΙ ΚΗ Τ Ω Ν Χ ΡΩ Μ ΑΤ Ω Ν

Ένα φυτό στη γλάστρα, μερικές ψάθινες καρέκλες ενός καφενείου, η λευκή γάτα στον κόκκινο καναπέ, μια γιαγιά στην αυλή ενός παλιού σπιτιού, τα ρούχα της ημέρας, εσωτερικές και εξωτερικές απόψεις ή τα διακοσμητικά πλακάκια του σπιτιού της, τα λουλούδια ή δύο αναπαυτικές καρέκλες στο μπαλκόνι, το στρωμένο τραπέζι, ένα λαχταριστό κόκκινο καρπούζι, τα πράσινα πλατύφυλλα πίσω από έναν φωτεινό λευκό καναπέ και πολλά άλλα παρόμοια οικεία θέματα συνθέτουν το έπος μιας καθημερινότητας που δίνεται με αισθαντικότητα και λυρισμό· ίσως και με έναν αφανέρωτο πόθο της δημιουργού τους να υπερβεί το εφήμερο και τη φθαρτότητά τους, χαρίζοντάς τους μια άλλη –ανθεκτική στον χρόνο– εικαστική υπόσταση. Η έννοια του χρόνου –ατομικού ή/και ιστορικού– ως φθορά, ως μνήμη, ως επιστρώσεις ζωής και πολιτισμών απασχολεί θεματικά ένα άλλο, μεγάλο μέρος του εικαστικού της έργου. Αυτή η διάσταση, τόσο της λογοτεχνικής όσο και της εικαστικής της δημιουργίας, δηλώνεται και με τον τίτλο που επέλεξε να δώσει στο τελευταίο της μυθιστόρημα: Γεζούλ,4 μια αραβική λέξη που σημαίνει «όλα περνούν, όλα χάνονται». Ένας πολυσήμαντος και πολυδιάστατος τίτλος που λειτουργεί σε πολλαπλά επίπεδα. Στις σύντομες ανθρώπινες ζωές ίσως να ενέχει την έννοια του δικού μας «και αυτό θα περάσει». Στην ανθρώπινη ζωή, σε μια ατέρμονη αλληλοδιαδοχή, οι χαρές εναλλάσσονται με τις λύπες και τα καλά με τα κακά. Οι άνθρωποι φθείρονται και πεθαίνουν, όμως η ζωή μεταβολίζεται και συνεχίζεται. Στον μακρόκοσμο αυτή η φράση ενδύεται την ηρακλείτεια έννοια της συνεχούς ροής και αλλαγής. Η μορφή του κόσμου αλλάζει και η Νίκη αναζητεί στο παρόν υλικά και άυλα απομεινάρια προηγούμενων εποχών και με αυτά τρέφει την εικαστική της δημιουργία. Παλιά κτίσματα, βιτρίνες καταστημάτων άλλων εποχών, ένα ξεχασμένο ξύλινο αλογάκι, η πολυθρόνα και το τραπεζάκι της γιαγιάς, βεράντες με υπέροχα κολονάκια και δάπεδα με διακοσμητικά πλακάκια περασμένων δεκαετιών, αντικρίζονται ως τεκμήρια της συνεχούς μεταλλαγής και συνάμα ως υπόμνηση αυτού που υπήρξε και θα εξακολουθήσει να υπάρχει ως κληρονομιά και μνήμη. Η Νίκη είχε εμπειρική γνώση της γεωγραφίας. Ταξίδευε πολύ. Από τα παιδικά της χρόνια τής δόθηκε το μοναδικό προνόμιο να γνωρίσει τον κόσμο. Τον κόσμο της

4 Νίκη Μαραγκού, Γεζούλ, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2010.

53

Δύσης αλλά και της Ανατολής. Πολλές οι ευρωπαϊκές χώρες που επισκέφθηκε· όμως, από νεαρή ηλικία, περιδιαβαίνει και κάποιες της δικής μας γεωγραφικής περιοχής. Σε ένα λεύκωμα που κρατούσε σε ηλικία 14 ετών, με φωτογραφίες/ ενθύμια, σχόλια, εντυπώσεις, σκέψεις και σχέδια, καταγράφει δύο τέτοια ταξίδια: ένα στο Ισραήλ και ένα στον Λίβανο. Μολονότι οι γονείς της φρόντισαν να της δώσουν από πολύ νωρίς μια μόρφωση ευρωπαϊκού προσανατολισμού – σπούδασε στο Βερολίνο και μιλούσε εξαίρετα αγγλικά, γερμανικά και γαλλικά–, η ίδια ανακάλυψε πολύ πρώιμα την άλλη διάσταση του κόσμου, όπως της την πρόσφερε ο κόσμος της Ανατολής· της Ανατολής ως μητέρας αρχετύπων, ως δημιουργού της επιστήμης αλλά και της υπερβατικής σκέψης. Στους τόπους «από Αίγυπτο και κάτω και από Δαμασκό ανατολικά» όπως συνήθηζε να λέει η ίδια, αναζήτησε να διευρύνει την ελληνική της ταυτότητα και την πολυπολιτισμική της αντίληψη του κόσμου. Από τους γεωγραφικούς αυτούς χώρους αποθησαύριζε εικόνες του παρόντος, εικόνες με βάρος αιώνων, συγκινήσεις και γνώσεις που αποτύπωνε άμεσα σε τετράδια σχεδίων και που, ως προσωπική πια σκευή, ξαναζούσαν σε πιο σύνθετα, στοχαστικά και ενορατικά έργα. Η Νίκη ασχολήθηκε με πολλά είδη και τεχνικές εικαστικής δημιουργίας: με την ακουαρέλα, το λάδι, το ακρυλικό, τη χαρακτική, το κολάζ, τις κατασκευές, τον πηλό και την αγιογραφία. Η ζωγραφική –λάδι, ακρυλικό και ιδιαίτερα η ακουαρέλα– συνιστούν τον μεγαλύτερο όγκο της δουλειάς της. Μικρά ως επί το πλείστον σε μέγεθος έργα, δουλεύονται σαν χειροποίητα κεντήματα. Η απλότητα της φόρμας, το φως, το χρώμα, η ρευστότητα, η διαφάνεια, ο λυρισμός και η αναζήτηση της ομορφιάς, τα κύρια εικαστικά γνωρίσματά τους. Η αγάπη της για τον Henri Matisse βρίσκει εδώ την εξήγησή της: Η Χαρά της Ζωής, τίτλος αγαπητός στον Matisse, θα έλεγα ότι ταιριάζει και σε πολλά από τα δικά της έργα. Η θετικότητα που αποπνέουν συναντάται ακόμη και σε έργα για την αγαπημένη της Αμμόχωστο, μια απώλεια που δεν μπόρεσε ποτέ να ξεπεράσει: «μη νομίζετε φίλοι από το βορρά ότι αυτό που συνέβηκε το ’74 δεν απλώνει σαν κηλίδα στη ζωή μου, κάθε μέρα».5 Τούτη η κηλίδα ίσως να διαφαίνεται στο λογοτεχνικό της έργο. Όχι όμως στο ζωγραφικό. Ακόμη και όταν ζωγραφίζει το 1977 το έργο Πρώτο Αφιέρωμα στην Αμμόχωστο, δεν εκφράζει την οδύνη της αλλά την ομορφιά του χώρου, αυτό που κράτησε στη μνήμη και στην ψυχή της.

5 Από το ποίημα «Για τους φίλους του βορρά», στο Νίκη Μαραγκού, Προς αμυδράν ιδέαν / For a faint idea, To Ροδακιό, Αθήνα 2013.

54

Ν Ι Κ Η Μ Α ΡΑ Γ ΚΟΥ, 19 4 8 - 2013, Η ΝΙ ΚΗ Τ Ω Ν Χ ΡΩ Μ ΑΤ Ω Ν

Τα κολάζ είναι ίσως το πιο γοητευτικό και ευρηματικό μέρος του εικαστικού της έργου. Εδώ αξιοποιεί στο μέγιστο τη δημιουργική της φαντασία, την έφεσή της για έρευνα και παιγνίδι, την ικανότητά της να συνθέτει διαφορετικά συντακτικά στοιχεία και να οργανώνει με τέτοιο τρόπο τη συνύπαρξή τους, ώστε να δημιουργεί αρμονικές εικονοπλασίες. Στα έργα αυτά εκφράζεται πιο αφαιρετικά, χρησιμοποιεί σύμβολα και έναν εικαστικό λόγο με υπερρεαλιστικά στοιχεία για να δώσει ονειρικά «τοπία». Απελευθερώνεται από την ορατή και πλάθει νέες ποιητικές πραγματικότητες. Όπως μελέτησε τον βυζαντινό εκκλησιαστικό λόγο, η Νίκη μελέτησε και τη βυζαντινή εικονογραφία, μαθητεύοντας κοντά στον γέροντα Συμεών, στον Άγιο Γεώργιο Κοντό Λάρνακας. Έλαβε από εκεί κάποια διδάγματα τα οποία αξιοποίησε σε ζωγραφικά της έργα. Μα περισσότερο την ενδιέφερε η υπερβατικότητα και το μυστήριο της βυζαντινής εικόνας και λιγότερο η ασκητικότητα, η αποστασιοποίηση και η στυλιστική αυστηρότητα της βυζαντινής τέχνης. Τα δικά της έργα αναζητούν το υπερβατικό και το μυστηριακό, ενώ, ταυτόχρονα, επιδιώκουν το ξύπνημα των αισθήσεων. Από εδώ απορρέει και η μεγάλη της αγάπη για τα πορτραίτα του Φαγιούμ. Η αμεσότητά τους και η δυνατή παρουσία των εικονιζομένων ενεργοποιεί όλες τις αισθήσεις του θεατή. Νομίζω αυτό επιδίωκε και η Νίκη να χαρίσει –δανείζομαι τα λόγια του Ελύτη– «μια ευτυχία των ματιών, που είναι και της ακοής και της αφής και του νου».6 Στη διαδρομή προς το Φαγιούμ, η μοίρα επιφύλαξε στη Νίκη ένα πολύ μεγαλύτερο ταξίδι. Ένα πέταγμα προς το φως. Στα τελευταία της έργα που ζωγράφισε στην Κροκοδειλόπολη του Φαγιούμ και που προορίζονταν να παρουσιασθούν στα Καβάφεια 2013 στην Αλεξάνδρεια, ξεχωρίζει η γυμνή μορφή μιας γυναίκας που πετά, που φεύγει. Αποτέλεσμα μιας προφητικής διαίσθησης; Ίσως. Σε ένα κείμενο που έγραψε τον Οκτώβριο του 1992 για το Συμπόσιο Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, όπου παρευρέθηκε, διαβάζουμε: «Η Αλεξάνδρεια είναι η πατρίδα της ψυχής και η αύρα που φυσά σ’ όποια μεριά της πόλης κι αν σταθείς». Πιστεύω πως η αύρα της ψυχής της αυτήν την πόλη θέλησε να κατοικήσει...

6 Οδυσσέας Ελύτης, Ιδιωτική οδός, Ύψιλον/Βιβλία, Αθήνα 1989.

55

This book was published in conjunction with the exhibition

Niki Marangou 1948-2013: In memoriam held at the A. G. Leventis Gallery, Nicosia, from 24 March to 9 May 2016. Ο κατάλογος αυτός εκδόθηκε στο πλαίσιο της έκθεσης της Λεβεντείου Πινακοθήκης

Νίκη Μαραγκού 1948-2013: Εις μνήμην που παρουσιάστηκε στη Λευκωσία, με διάρκεια: 24 Μαρτίου - 9 Μαΐου 2016.

EXHIBITION

ΕΚΘΕΣΗ

Supervision Loukia Loizou Hadjigavriel Demetra Theodotou Anagnostopoulou

Εποπτεία Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ Δήμητρα Θεοδότου Αναγνωστοπούλου

General Coordinator Katerina Stephanides

Γενικός συντονισμός Κατερίνα Στεφανίδου

Curators Eleni S. Nikita Katerina Stephanides Stephanos Stephanides

Επιμέλεια Ελένη Σ. Νικήτα Κατερίνα Στεφανίδου Στέφανος Στεφανίδης

Research Team Katerina Attalidou Theodora Demetriou Eleni S. Nikita Katerina Stephanides Stephanos Stephanides

Ερευνητική ομάδα Κατερίνα Ατταλίδου Ελένη Σ. Νικήτα Κατερίνα Στεφανίδου Στέφανος Στεφανίδης Θεοδώρα Δημητρίου

Architectural Design and Supervision Nayia Savvides

Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και επίβλεψη Νάγια Σαββίδου

Exhibition Graphics Appios Communications

Καλλιτεχνικός σχεδιασμός και σήμανση Appios Communications

Transportation and Installation of Works PPS Worldwide Moving, Cyprus

Μεταφορά και ανάρτηση έργων PPS Worldwide Moving, Κύπρος

Public Relations Themis Anthopoulou

Δημόσιες σχέσεις Θέμις Ανθοπούλου

Administration Despina Georghiou Hadjinicolaou

Διοικητική υποστήριξη Δέσποινα Γεωργίου Χατζηνικολάου

Technical Support Charalambos Charalambous Manolis Morfitis Iacovos Papantoniou

Τεχνική υποστήριξη Μανώλης Μορφίτης Ιάκωβος Παπαντωνίου Χαράλαμπος Χαραλάμπους

Lighting Iacovos Papantoniou

Φωτισμός Ιάκωβος Παπαντωνίου

Video Work Stephen Nugent

Επιμέλεια Βίντεο Stephen Nugent

Permanent Media Sponsor

Μόνιμος Χορηγός Επικοινωνίας

for Coco_Creativity Centre: ‘Kathimerini’ newspaper

για το Coco_Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης: εφημερίδα Η Καθημερινή