Τεύχος 13

~ *** ...

!L

ä

n

'.'l'.Wl 1 .

ìnUMtwitU^B. K^ine vu ilu ÌMouilfoj>'C.

ΤΕΥΧΟΣ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΙΓΙΝΑ,

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ

1 3

ΕΚΔΟΣΗ

2007

ΘΑ Α Π Ο Κ Τ Η Σ Ε Ι

Η

ΑΙΓΙΝΑ

ΤΟ Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο ΤΗΣ;

Ι

t »

fc

to»

.•!a

.

:*#

PW« *4$Ρ* γ ·*

it &y?ait&i&, ΕΦ H M EPI 2 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, E H U T H ^ O Ï Î I K B EA.I ΤΕΧΝΟΑΟΠΚΟ, ΡΙΛΙΙΟΒΕΒΠ m l »

tar

Ίπό Γ. AnoSTOAlnOÏ

sanol

B.OÏHBXOÏ.

~--:-l- ^α'.,τι-τ. ίΛ-Ύ'-'.τ':.·;':-;ί • HAItÎÎI, U*WI *• «J C&.lJ ΰ«=ίι«Γ

[HOTIIIil« -hin» , uritioii-wiS-.

«'Ονομάζεται δε ή εφημερίς αΰτη, ΠΡΟΑΓΓΕΑΙΑ.

AnuffOOu« rii. Www -reî lufAni« mfisiujiû m^jpifit(iaitiCj ιψίζι» Tifim. ï i [laifoïljyfaii ì l i v' chwîaÇ« »i« Mfulwii

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ως υπό παροικούντων εις Αίγιναν εκδιδομένη»

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση Τεύχος 13ο. Αίγινα, ΙανουάριοςΤούνιος 2007

Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Ξανθίππη Μΐχα Μπανιά

Παραγωγή: Graphicon, Μαυρομιχάλη 36, 106 ί Αθήνα, τηλ.: 210 3613992

Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Συνδρομές:

«Η Αιγιναία».

Εσωτερικού: 20 ευρώ

Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8,

Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ

Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα.

Εξωτερικού: 30 ευρώ

ΑΦΜ: 099119847

Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ Υπεύθυνος συνδρομών:

Διευθυντής:

Γιάννης Πούντος

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

τηλ. 2297026278-6932648020

Αρχισυντάκτης: Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης

Επιταγές-Εμβάσματα:

Διαχειριστής:

Γεώργιος Μπόγρης,

Γιάννης Φ. Πούντος

Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα,

Συντακτική επιτροπή:

τηλ.: 2297026625-61876-6944370587

Κώστας Γαβρόγλου,

Γιώργος Γουλάκος,

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικοά,

Βαλαωρίτου 12, 106 71 Αθήναι,

Γιώργος Κουλικούρδης,

τηλ.: 2103628501

Βασίλης Λυκούρης,

Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού:

Μιχάλης Μουτσάτσος,

241/47005110

Γεώργιος Μπόγρης,

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

Γιάννης Πούντος, Δημήτρης Σαραντάκος,

Επιστολές-Συνεργασίες

Αχιλλεύς Χαλδαιάκης,

στη διεύθυνση:

Αννα Χάρρισσον.

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Το κόσμημα του εξωφύλλου

((Η Αιγιναία».

της Αιγιναίας είναι

Διόρθωση κειμένων:

Τ.Θ. 38, 180 10 Αίγινα

του Γιάννη Μόραλη.

Κώστας Βούλγαρης

Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr e-mail:pountosj@aig.forthnet.gr

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΥΧΟΣ

Ir tv oc ία Ι

Π Ε Ρ ΙΟ Δ Ι Κ Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η

ΑΙΓΙΝΑ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΖ 2007

πρόσωπα της Αίγινας οι ανεμόμυλοι της Αίγινας

ι*

f'ii

mmS; .Jf

ΕΚΔΟΣΗ

13

Π

Ε

Ρ

Ι

Ε

Χ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΗ

Ο

Μ

Ε

Ν

Α

4-11

Έ β η Τουλούπα Θ α αποκτήσει η Αίγινα το Μουσείο της; Θ α σωθεί το Καποδιστριακό κτήριο;

Π Ρ Ο Σ Ω Π Α Τ Η Σ ΑΙΓΙΝΑΣ

4

12-37

Μισέλ Μπασχια Τ ο ταξίδι της Ελένης

12

Μ α ί ρ η Γαλάνη-Κρητικού Μαρία Πέππα-Καψάλη: η αδελφή Τερέζα της Αθήνας

14

Ζ ω ή Ε. Ρωπαΐτου Τ ο σπίτι του νονού στην Αίγινα

28

Αννα Χιτζανίδο« Gorham Pliliips Stevens: ένας παραθεριστής στην Αίγινα

ΚΕΙΜΕΝΑ

35

38-97

Μ ά ρ θ α Αυκούρη-Παπαγεωργίου Η κολώνα

38

Βασίλης Ι. Αιικούρης Οι Αιγινήτες στην Αργοναυτική Εκστρατεία και η Αίγινα στην επιστροφή της Αργούς

40

Δέσποινα Σ τ ε φ . Μιχάλαγα Επιστολές προς Άδηλον Αρχιεπίσκοπον Αιγίνης (1703)

51

Θανά σης Παπαθανασόπουλος Ο Γε} ιστός στη Σύνοδο της Φλωρεντίας

60

Ανασ :άσιος Δ. Καραγιάννης Η Οι ίονομική Πολιτική του Ιωάννη Καποδίστρια

62

Λίζα λιονυσιάδου Τόπο ; αλλού

72

Γιώργος Μ π ή τ ρ ο ς Οι αν εμόμυλοι της Αίγινας

74

Λίνα ΛΙπόγρη-Πεχρίτου Ταξίί ι στο χρόνο...

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

94

98-113

Κώστ ι Γαβρόγλου Έκθεπη προόδου δύο ερευνητικών προγραμμάτων

ΧΡΟΝΙΚΟ

114-141

ΝΕΚΡΟΛΟΓΊΕς

142-143

98

.. Γ ,

•Η ' '-'.ν'.'

mmmKP*

ÌÈ&ÈÈ

• Μήπως έπρεπε κάποιος από τους αρμόδιους προϊσταμένους των Εφορειών (Προϊστορικών και Κλασικών, Βυζαντινών KOJ Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων ή Νεωτέρων Μνημείων) να έχει ενημερώσει τους κατοίκους της Αίγινας σχετικά με τα εκθέμα­ τα του Μουσείου; 'α******• Μήπως έπρεπε η Διεύθυνση Μελετών και Εκτελέοεως Έργων Μουοείων να έχει ορίσει έναν από τους παραπάνω προϊσταμένους υπεύθυνο για την παρακολούθηση των οικοδομικών εργασιών; „,

(51

.,,

Ä

,

,%.

,,„ .

tr

y ( _.,

,k -

- Λ

;j

,,

;

'.,Ε,:..4 ,;i„. '^ηΜ;.-Λ • ..·• 'χ " Ιι

;

,ι

*

Ι;*-

ΕΒΗ ΤΟΥΛΟΥΠΑ*

θα αποκιιισει η Αίγινα ίο Μουσείο της; θα σωθεί ίο Καποοίσχριακό κτήριο; Σ ύ μ φ ω ν α με το ΠΔ 50/1985, οι λίγοι κρατούμενοι που είχαν μείνει έως τότε στη φυλακή της Αίγινας μεταφέρθηκαν σε άλλες φυλακές του Κράτους και το κτήριο εκκενώθηκε. Παραχωρήθηκε στον Δήμο που δεν φαινόταν να έχει κάποια πρόταση για τη χρήση του, αλλά ούτε και τα μέσα για τη συντήρηση του. Από συζητήσεις που γίνονταν μεταξύ Αιγινητών, ακούγονταν λύσεις όπως: Σταθμός αυτοκινήτων, Εργαστήρια και έκθεση κεραμεικών κ. ά.

Τ

ο Δ.Σ. του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Αίγινας», με Πρόεδρο τον αρχιτέκτονα Κ. Δεκαβάλλα, συμφώνησε με την πρόταση μου να διαμορφωθεί το Καποδιστρια-

κό κτήριο σε ένα διαχρονικό Μουσείο που θα ήταν το καλλίτερο πνευματικό κέντρο για το νησί, αν βέβαια σχεδιαζόταν σύμφωνα με τις νέες αντιλήψεις για τα Μουσεία που είχαν αρχίσει να επικρατούν και στην Ελλάδα. Ανέλαβα να μεταφέρω την πρό­ ταση στην Υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη, που εκείνη την εποχή είχε στο νου της την ανέγερση ενός νέου Μουσείου Ακροπόλεως. Το πρώτο πράγμα που με ρώτησε ήταν αν οι Αρχές της Αίγινας ήταν σύμφωνες. Έμενε λοιπόν να εκθέσω στον τότε Δήμαρχο κ. Γκότση το θέμα, και πρέπει να πω ότι ο ίδιος έδειξε ενδιαφέρον και διάθεση για συνεργασία. Το ακίνητο περιήλθε στο Υπουργείο Πολιτισμού, που είχε τη δυνατότητα και τα μέσα να το αξιοποιήσει. Μεσολάβησε ένα μεγάλο διάστημα, έως ότου προκηρυχθεί ο αρχιτεκτονικός δια­ γωνισμός και εξευρεθούν τα χρήματα. Τα σχέδια του αρχιτεκτονικού γραφείου Δοξιάδη-Καπαρελιώτη που προκρίθηκαν ήταν πιστεύω τα καλλίτερα. Μετά από την έγκριση του Κεντρ. Αρχαιολ. Συμβουλίου και την υπογραφή Υπουργού, άρχισε το κυνήγι για την χρηματοδότηση. Οι ενέργειες της φίλης πολιτευτοό Μάρθας Σημαντώνη ήταν πολύ αποτελεσματικές και το έργο εντάχθηκε στο 2ο, και αργότερα στο 3ο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. Όμως μας περίμεναν απανωτές οι ατυχίες: Ένα μέλος του ΚΑ.Σ. ζήτησε να αναπεμφθεί το θέμα με το αίτημα να αναθεωρηθούν τα σχέδια, έτσι που να διατηρηθούν οι «μνήμες» των φυλακών, εις βάρος βέβαια της «μνήμης» του * Η Έ Γβ η Τουλούπα

,, είναι αρχαιολόγος 6

ν

c

>

ι

ir

τι

ί\

>Λ

Λι

ίναποοιστριακου κτίσματος, kiai κατακερματιζόταν η μεγάλη υπαίθρια αυλή,

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΗ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

JL.

^m

m

m

όπου θα μπορούσαν να γίνονται πολλές εκδηλώσεις. Τα νέα σχέδια πέρασαν πάλι όλες τις διαδικασίες για την έγκριση. Εντωμεταξύ, όπως είναι γνωστό, σε ένα μεγάλο μέρος τοπ κτηρίου εγκαταστάθηκαν το Κέντρο Περίθαλψης Αγρίων Πτηνών, τα αδέσποτα σκυλιά, ένα Κουκλοθέατρο, ένα γραφείο συνταξιούχων... και διάφορα εργαστήρια... Η απομάκρυνση τους άρχισε με αργούς ρυθμούς και μετά από διάφορες περιπέτειες. Έτσι η εγκατάσταση του εργοταξίου αργοπορούσε... Εντωμεταξύ παρακολουθούσαμε πράγματα που μας ξάφνιαζαν, όπως η αντικατάσταση όλων των παλιών κεραμιδιών της στέγης με νέα, η απομάκρυνση μεγάλων ξύλινων δοκαριών με άλλα μικρότερα, και ακούγαμε φήμες για εξαφάνιση πώρινων στοιχείων της οικοδομής... Το Σωματείο μας «Οι Φίλοι της Αίγινας», με Πρόεδρο τον Τζάνο Σημαντώνη και αργότερα την Όλγα Αρνιακού, δεν σταμάτησε να αγωνίζεται για την επιτάχυνση των εργασιών. Παρηγοριόμαοταν που το έργο προχωρούσε και βλέπαμε τις εξωτερικές όψεις του κτηρίου να αποκαθίστανται, έως ότου μια μέρα όλα σταμάτησαν. Μάθαμε ότι ο εργολάβος πτώ­ χευσε. .. ότι τα χρήματα τέλειωσαν και ότι για να ξαναρχίσουν οι εργασίες χρειαζόταν «Επικαφοποίηση» (;) δηλ. νέα μελέτη; Ας αναλάβουν τώρα οι Αρχές του νησιού να επι­ σημάνουν στο Υπουργείο Πολιτισμού τον κίνδυνο που διατρέχει το πρώτο δημόσιο

ΘΑ ΑΠΟΚΤΗΣΕΙ Η ΑΙΓΙΝΑ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ;

κτήριο της Ελλάδος, στην κατά­ σταση που περιήλθε με τη διακο­ πή του Έργου.

Γ Ι ιστορία του κτηρίου είναι

»

j

γνωστή στους Αιγινήτες και δεν

ι

·«#****

·

θα αναφέρω τα σχετικά με την

!

ι,

,

ανέγερση του από τον Κυβερνήτη Ι. Καποδίστρια και τον μηχανικό

.. ·

'

''•

'

' ί

.:.....

Ί

,

'•-•

\ ΩΡί

θ . Βαλλιάνο, καθώς και την λει­ τουργία του Ορφανοτροφείου από το 1828 έως το 1834. Σχετι-

[,';,

κή μελέτη της καθηγήτριας Μ. Αδάμη-Καρδαμίτση, ανάτυπο από τον Μέντορα της Αρχαιολογικής Εταιρείας, είναι κατατεθειμένη στη Δημαρχία και στη Βιβλιοθήκη της Αίγινας. Θέλω όμως να εκθέ­ σω τους λόγους για τους οποίους πιστεύω ότι η χρήση του Καποδιστριακού κτηρίου ως Μουσείο είναι η πιο ενδεδειγμένη. Ίσως πείσω και εκείνους που είναι αντίθετοι και έδειξαν την αγανάκτηση τους γιατί στη θέση του δεν γίνεται ένα Νοσοκομείο ή ένα Πανεπιστήμιο ή «κάτι πιο ζωντανό για τους Αιγινήτες». Αναφέρω πρώτα τους ιστορικούς λόγους. Στο Ορφανοτροφείο στεγαζόταν και μια Βιβλιοθήκη που είχε δημιουργηθεί με δωρεές ομογενών και όπου φυλάγονταν αγγεία, ειδώλια, λυχνάρια και νομίσματα, ενώ σε δυο στοές κοντά στην εκκλησία τοποθετή­ θηκαν επιγραφές, αγάλματα, ανάγλυφα που προέρχονταν από ανασκαφές της Αίγινας, αγορές ή δωρεές. Γρήγορα άρχισαν να φθάνουν αρχαία αντικείμενα και από άλλα μέρη, τη Σαλαμίνα, τα Μέγαρα, τη Ρήνεια, την Κέα, την Κύθνο. Επιμελητής αυτού του πρώτου Εθνικού Μουσείου ήταν ο σοφός Κερκυραίος Ανδρέας Μουστοξύδης και αργότερα ο ζωγράφος Αθανάσιος Ιατρίδης. Με τη διάλυση του Ορφανοτροφείου και την εγκατάσταση της Σχολής Ευελπίδων στο κτήριο, τα αρχαία αντικείμενα μεταφέρ­ θηκαν, τα πιο σημαντικά στην Αθήνα και τα υπόλοιπα στο Κυβερνείο. Το 1926 στε­ γάστηκαν στο Κεντρικό Σχολείο που κτίσθηκε από τους αρχιτέκτονες Κλεάνθη και Schaubert με χρήματα του Ελβετού Eynard. Αν και ο χώρος ήταν πολύ ανεπαρκής, η αρχαιολογική συλλογή, που είχε εντωμεταξύ πλουτισθεί, έμεινε εκεί έως τον σεισμό του 1981, οπότε χρειάσθηκε να εγκιβωτισθεί και να αναμένει κάποια λύση. Η λύση ήρθε από τον Γερμανό αρχαιολόγο Hans Waiter, καθηγητή τότε του Πανεπιστημίου του Salzburg, που πρότεινε την ανέγερση Μουσείου μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Κολώνας. Αν και πολλοί είμασταν αντίθετοι με αυτή τη λύση, το Μουσείο κτίσθηκε με δωρεά κάποιου Βαυαρού γιατρού, με την έγκριση του ΥΠΠΟ. Η ανέγερση Μουσείου μέσα σε αρχαιολογικό χώρο δεν ενδείκνυται, για τους εξής λόγους: Το έδαφος πιθανότατα κρύβεια αρχαία κτίσματα που μοιραία θα καταστρα­ φούν ή θα καλυφθούν. Στην προκειμένη περίπτωση ο κατασκευαστής για να αποφύΕΙΣΑΓΏΠΚΗ ΕΚΚΛΗΣΗ, Η AIT IN ΑΙΑ, τ. 13

γει τις εκπλήξεις δεν έσκαψε βαθιά θεμέλια. Το αποτέλεσμα ήταν το δάπεδο του κτη­ ρίου να παρουσιάσει ανωμαλίες και να αχρηστευτεί το μεγαλύτερο του μέρος. Έτσι το Μουσείο δεν απέκτησε αποθήκες, πράγμα που ανάγκασε τους αρχαιολόγους, που ιρρ^

;

κάνουν τις σωστικές ανασκαφές στο vuoi, να μεταφέρουν στο

ι. ί-

Μουσείο Πειραιώς τα σημαντι-

' !

''

κότερα ευρήματα και τα υπόλοι-

,

,

.. ι

πα να στοιβάζονται στις αχρη-

•

·

:_.;

στευμένες αίθουσες του Μουσεί-

i .

'

'

ου. Ένας άλλος λόγος είναι ότι σε

• • '

'

ένα τέτοιο Μουσείο δεν μπορούν να οργανωθούν διάφορες εκδη-

: kl·

Γ

ι

%

.;>

„U »τ

:•

.. Î

λώσεις,

όπως

απογευματινές

ξεναγήσεις, διαλέξεις, κοντσέρτα κ.λπ., όταν ο αρχαιολογικός χώρος είναι κλειστός. Πέρα από

αυτά, το Μουσείο της Κολώνας είναι πολύ μικρό για να περιλάβει όσα προϊστορικά, αρχαϊκά, κλασικά, ελληνιστικά, ρωμαϊκά, βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία έχουν βρεθεί στο νησί. Για να κατορθώσουμε να συγκεντρώσουμε όσα αντικείμενα βρίσκο­ νται τώρα σκορπισμένα στο Εθνικό Μουσείο, στο Μουσείο Πειραιώς, στο μικρό Μου­ σείο της Αφαίας, καθώς και τα αντίγραφα των γλυπτών από την Γλυπτοθήκη του Μονάχου, θα έπρεπε να εξασφαλίσουμε ένα τεράστιο κτήριο. Τι πιο κατάλληλο από το μεγάλο καποδιστριακό, που αποφάσισε η Πολιτεία να αξιοποιήσει; Επειδή γίνεται λόγος για τα γλυπτά της Αφαίας, είναι πιστεύω ευκαιρία να διατυ­ πωθούν κάποιες σκέψεις σχετικά με το αίτημα κάποιων Σωματείων που απαιτούν την επιστροφή τους στην Αίγινα, και τούτο χωρίς την έγκριση της Πολιτείας που έχει θέσει κύριο και μοναδικό αίτημα την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα. Εξάλλου, οι συνθήκες απογύμνωσης των δύο μεγάλων μνημείων από τον γλυπτό τους διάκοσμο διαφέρουν ριζικά. Οι άνθρωποι του Έλγιν για να αφαιρέσουν τις νότιες μετόπες του Παρθενώνα χρειάσθηκε να ξηλώσουν τα πλαίσια τους, έτσι που η πλευρά αυτή έμει­ νε εκτεθειμένη στις βροχές και τους ανέμους. Όσο για τη ζωφόρο που δεν αποτελείτο από πλάκες χωριστές αλλά ήταν τμήμα των λίθων της ανωδομής του ναού, η αφαίρε­ ση έγινε με πριονισμό. Ασφαλώς και η αρπαγή των γλυπτών μορφών από τα αετώμα­ τα δεν έγινε χωρίς ζημιές. Ακολούθησαν οι διάφορες περιπέτειες με το ναυάγιο, τη μακρόχρονη έκθεση στο ύπαιθρο έως την αγορά τους από το Βρεταννικό Μουσείο, όπου η συντήρηση τους δεν ήταν, όπως έγινε τελευταία γνωστό, η πρέπουσα. Η ομάδα των ξένων σπουδαστών (τρεις αρχιτέκτονες, ο Cockerell και ο Foster Βρε­ τανοί, ο Haller ν. Hallerstein Βαυαρός και ο Γερμανός ζωγράφος Linckh) που είχε φθά­ σει στην Αφαία για να μελετήσει την αρχιτεκτονική του ναού, ανακάλυψε τυχαία μέσα στα ερείπια τα γλυπτά θραύσματα του μνημείου. Αφού τα διαπραγματεύτηκε με τους ΤούρΘΑ ΑΠΟΚΤΗΣΕΙ Η ΑΙΓΙΝΑ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ;

κους, τα φυγάδευσε στην Ιταλία, απ' όπου τα αγόρασε ο Λουδοβίκος της Βαυαρίας. Έκτοτε εκτίθενται στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου, όπου πριν από 30 χρόνια δέχτηκαν την πιο επιμελημένη συντήρηση από τον αξέχαστο Dieter Ohly, που εργάσθηκε με γνώση και αγάπη και με άξιους συνεργάτες για τη διαμόρφωση του χώρου και την αποκατάσταση ενός αρχαιότερου ναού στο μικρό Μουσείο της Αφαίας. Εδώ εκτίθενται και αντίγραφα κάποιων μορφών από τα αετώματα, τόσο τέλεια που δυσκολεύεται κανείς να πιστέψει ότι δεν είναι τα πρωτότυπα. Ήταν φιλοτεχνημένα από τον γνωστό στους Αιγινήτες άριστο εκμαγέα Ν. Ζήκο που, που εργάσθηκε πολλά χρόνια στο Μόναχο. Θα πρέπει εγκαίρως να φροντίσουμε να παραγγείλουμε όλα τα αντίγραφα, ή τα εκμαγεία των <Αιγινητών», που θα απαιτήσουν χρόνο και χρήμα, ώστε να είμαστε κάποτε έτοιμοι για την έκθεση τους. Και σε ποιο χώρο; Είναι πασιφανές ότι δεν υπάρχει άλλος από το Καποδιστριακό κτήριο. Το εκθεσιακό πρόγραμμα που είχε διατυπωθεί από τους αρμόδιους Εφόρους, όταν συντασσόταν η μελέτη για τη διαμόρφωση του καποδιστριακού κτηρίου σε δια­ χρονικό Μουσείο, προέβλεπε πόσες αίθουσες χρειάζονταν για τις συλλογές τους. Από πρόσφατες συζητήσεις που είχα και με τους ίδιους, νομίζω ότι ένα μεγάλο μέρος θα αφιερωθεί στα προϊστορικά, γεωμετρικά, αρχαϊκά, θα μεσολαβεί η έκθεση των αετω­ μάτων του ναού της Αφαίας που θα απαιτήσει ένα χώρο 30 μ. μήκους και θα ακο­ λουθεί η έκθεση κλασικών ελληνιστικών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων. Υπολογίζεται ότι θα απαιτηθούν 1.500 τ.μ. εάν θέλουμε να έχουμε μεγάλες επεξηγηματικές πινακί­ δες, video με αναπαραστάσεις κ.λπ. που βοηθούν τον επισκέπτη να θαυμάσει τα αγγεία με τους θαλασσοπόρους Αιγινήτες του 2000 π.Χ. ή τον πανούργο Οδυσσέα κρυμένο κάτω από το κριάρι στη σπηλιά του Πολύφημου. Για τις εκθεσιακές ενότητες της Εφορείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων αναλογεί μια επιφάνεια 500 τ.μ. Πρόκειται κυρίως για αρχιτεκτονικά μέλη (κίονες, κιονόκρανα, υπέρθυρα) αλλά και τμήματα από διάφορα γλυπτά (περιραντήρια, μανουάλια, τραπεζοφόρα, κιλλίβαντες) που βρίσκονται στην Παληοχώρα (στο εσωτερικό των Ναών ή στους περιβόλους) καθώς και στο αίθριο του παληού Μουσείου. Είναι συνολικά 63 αντικείμενα. Άλλα 157 αντικείμενα βρίσκονται σε απο­ θήκες της Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στο Μουσείο της Κολώνας ή στο Μουσείο Πειραιώς. Είναι αγγεία, λυχνάρια, σφραγίδες άρτου, εφυαλωμένη κεραμεική, νομίσματα και αντικείμενα μικροτεχνίας. Πρέπει ακόμη να υπολογισθεί η τοποθέτηση ενός ψηφιδωτού δαπέδου 18 τ.μ. από την οδό Π. Αιγινήτου και μια τοιχογραφία 1 χ 0,50 μ. περίπου από καμαροσκεπή τάφο της Βάρδιας. Ασφαλώς θα υπάρχουν και κάποια αντικείμενα από την εποχή της Φραγκοκρα­ τίας και της Τουρκοκρατίας που θα άξιζε να εκτεθούν. Θα πρέπει οπωσδήποτε να προβληθεί το έργο του Καποδίστρια και να ζωντανέψουν, όσο είναι δυνατό, οι χώροι στους οποίους εκπαιδεύονταν οι 500 περίπου ορφανοί υπότροφοι, τα εργαστήρια βιβλιοδετικής, ραπτικής, ξυλουργικής, τορνευτικής, πλεκτικής, και το τυπογραφείο, το οποίο μεταφέρθηκε αργότερα σε άλλο οίκημα. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΗ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

Στον άξονα της κεντρικής αυλής υπάρχει ο Ι. Ναός του Σωτήρος, που είναι το Τάμα του Έθνους. Στον θεμέλιο λίθο είναι χαραγμένη η επιγραφή, που έχει αναγραφεί αργότερα και στην είσοδο: «Εκ μέρους του Ελληνικού Έθνους ο Κυβερνήτης της Ελλάδος εις τον Σωτήρα της Ελλάδος Θεόν.»

U i φυλακές που λειτούργησαν από το 1880 έως το 1985 έχουν την ιστορία τους και έχει προβλεφθεί να διατηρηθούν κάποιοι χώροι σε ανάμνηση τους. Η Διεύθυνση Συντηρήσεως του ΥΠΠΟ έστειλε πριν από λίγα χρόνια συντηρητές, οι οποίοι συνέ­ λεξαν πλήθος στοιχείων που θα άξιζε να εκτεθούν στους χώρους που έχουν ορισθεί γι' αυτό το σκοπό. Στα χρόνια της 7χρονης δικτατορίας έμειναν έγκλειστοι εδώ πολ­ λοί αξιόλογοι αγωνιστές, όπως ο Παύλος Ζάννας, ο Στέλιος Νέστωρ, ο Σωτήρης Δέδες, ο Σπύρος Πλασκοβίτης και πολλοί άλλοι. Ένας ιδιαίτερος χώρος πρέπει να αφιερωθεί στους νεώτερους Αιγινήτες καλλιτέ­ χνες και γι' αυτό έχουν γίνει ήδη συζητήσεις με την διευθύντρια της Εθν. Πινακοθή­ κης κα Λαμπράκη-Πλάκα για τον δανεισμό κάποιων έργων, αλλά πιστεύω ότι και οι ίδιοι οι καλλιτέχνες και οι κληρονόμοι τους θα θελήσουν να προσφέρουν ένα ή περισ­ σότερα έργα τους στο Μουσείο της Αίγινας. Είμαι βέβαιη ότι έχουν προβλεφθεί, ίσως στις νότιες πτέρυγες, ένας θεατρικός χώρος για διαλέξεις, συνέδρια και μουσικές εκδηλώσεις, ένα κατάστημα όπου θα μπορεί κανείς να δει και να αγοράσει σχετικές με το Μουσείο και την ιστορία του νησιού εκδόσεις και καλά αντίγραφα των αρχαιολογικών αντικειμένων. Απαραίτητο είναι

•Τί?*«·

και ένα ευπρεπές αναψυκτήριο. Το Μουσείο της Αίγινας θα πρέπει να είναι ανοικτό στο κοινό βράδυνες ώρες, μια ή δυο φορές την εβδομάδα. Είμαι βέβαιη ότι θα συγκεντρώσει πολλούς ξένους και ντόπιους επισκέπτες και θα έχει πολλά έσοδα. Θέλω τέλος να υπενθυμίσω το γεγονός ότι το 1829 πολίτες της Αίγινας προσέφεραν στην Κυβέρνηση μια μεγάλη έκταση 55 στρεμμάτων, μπροστά ακριβώς από το Ορφανοτροφείο και έως τη θάλασσα, για να χρησιμεύσει ως κήπος του ιδρύματος. Ας ελπίσουμε ότι το νέο Δημοτι­ κό Συμβούλιο θα προσπαθήσει να ελευθερώσει αυτόν τον χώρο για την ανάδειξη του νέου Μουσείου, για το καλό των Σχολείων και τη χαρά των Αιγινητών.

ΘΑ ΑΠΟΚΤΗΣΕΙ Η ΑΙΓΙΝΑ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ;

.M$k, ,:m

ΠΡΟΣΩΠΑ

ΤϊίΤ; Α ::::'[ Μ Λ.>'

ΜΙΣΕΛ ΜΠΑΣΤΙΑ . .

f'c τί[ψ/ί Tac ËÀ^/iit; ίαρώνας

'

peu ζί ^ ι r f "ί

ι

δέκα. Η Ελένη είχε οκηιιπ ο ι

"»ι

ι·

ι

οίτας;

<ς ιρ - \-'

31'

' "

- F i

•< -j ι ιινπονούσαΛ, μ 1 f- jvp J, j H l ' ^ ' J

ι'

IL IOL / uviou δε\ m ti ε περάσει π.τέ. Ίσως καλύτερα, ίσως

t<

(j

Ι"'. ' ι - i n

/,

ir

,

·

π Ίλλο ι ικκινο ΟΛίβοσΒυναν σαν παιγνίδι, μι« η '

»V

κ τ

->

;

U-

'

,

.

h

η

ον

'•

:

^

,r r

1(

t··

m -J

-

η , εν( πήγαινε τα συέ,άκω cai τους μεζέδες. , ,

1«,

ήταν πενή ο έχο» κροτοόσε »! IH U ' ) · }

ΊΙ

,.'.. λ'ν. ' *ά

..Q, είκοσι ρ u

\t

.

ι·>

ονειρευόταν.

ran α» Γ

'

1

1<

Ι

στις γεννήσεις και οίο ας θανάτους.

- £' - ' -τι

je

', \

ι

-e

ν

it'ti

e ij).jtL'n • ni jλα

"P0

ι'

ι φώτ< χ

α\ iliaca απάνω τους. Έσβησε τα

ve

ιί j πέρα ο κόσμος να μην ήταν τελικά όπως α

ι Ι.

καθαρίσει ένα ένα τα

ΙΡΊ Ί - -τπχ στο παράθυρο, να ξεκουραστεί λίγο,· να

-on <ηό Γ, voi

sui IOT.ÌV

ι"

}

τη ί'

ix .

vt όνι της <

•.••••

πι

-ν

π - - ; . , if η-, ι ςιε- -.ν

ι

ni τη' noope J.,

io Τ; Ι Un ΛΟΙ - t. D(

Ί'

.

•', vi _? \ ι pi. ο·

it.

ίχε δ ' LU, αγες

Λ

Ι'

"|

j a ία ';tv

πι eia

·Γ· '/Γ ησ . Οι βόλτες της,

t

. in

-iv_

îc'Je

ο . , ι.ιρί' pi. a

<ά , ι

].'

·'

< t > <·

tivi ,νναά'Λιας.

IT Ελένη καθόταν εκεί, ο; από το κουρασμένο της σώμο

™ ίθοοο, έξω από τον χρόνο, έΐ,υ> απόππ ro ;σ, ές«

• W:'"'

"f

f ' τ*

;

."'$.'•'••

! % SI ^ ' ï 'î

ä

* l i s »SII ι

m. VÄ ,· 1

f ~Γ .»Γ ΐ

If-·..

Il «s*«!»! I..'

; ::

Έβλεπε το .κομμένα ύφασμα και δίπλα το σακατεμένο σεντόνι. Και τότε, το μάτι της έπεσε στην δαντέλα. Έπιασε το σεντόνι, το τράβηξε σιγά προς ω μέρος αις.

ας, και αυτή, ακούνητη, κοιτούσε ώρα το σκοτάδι πριν την πάρει κατάκοπη κι αυτήν της

^ <ι ο ύπνος. Πήρε λοιπόν πάλι το ψαλίδι, κρύο στα χέρια της, παγωμένο, και έκοψε ένα «

's

μεγάλο κομμάτι δαντέλας. Τό πιάσε απ' την ακρούλα και άρχισε να το ξηλώνει. Το γύρναγε αργά πάνω στο ίδιο δάκτυλο που είχε φαγωθεί από το βελονάκι. Τα φανάρια αναβοοβήνανε, το κοίταζε ώρα. Σηκώθηκε, έσβησε και το τελευταίο φως, κλείδωσε το μαγαζί,. β ιλί το κλειδί στο ρο/,όι της ΔΕΗ.

,

μιας ραρκας πάνω στον μι

το oyoivì

τράβηξε, έφερε τη βαρκοΰλα κοντά, μπήκε μέσα, πήρε ι

Έκανε κι

βαριέσαι, τράβηξε την πρώτη κουιιιά, έβαλε στόχο ut μπούκα ιου λιμανιού. Η Ελένη έφευγε, για ολα τα λιμάνια του κόσμου. Η Ελένη δεν κοίταξε πίσω της.

~ Ί

12ζ: :ΐ,:"1;*

••'"'

;

I

ΜΚ&βΙΙΙ

m

"1

m^ì ,

•

•

#

*

;

-

:

î

=

:

*

*

:

*

#

ΠΡΟΣΟΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Με βάρκα αρμενίζουμε

γυαλό-γυαλό

Εμείς, π' ονειρευτήκαμε

πελάγη

Μαρία Πέππα-Καψάλη: η Αδερφή Τερέζα της Αθήνας

Σ

τις 3 Ιουνίου του 2006, εμείς, οι ελάχιστοι εναπομείναντες συγγενείς, με αρκετούς πολύ πιστούς της φίλους, συνοδεύσαμε στην τελευταία της κατοικία στο ήρεμο

Νεκροταφείο της Αίγινας, την Μαρία Πέππα-Καψάλη, κόρη του πολύ γνωστού στο παρελθόν γιατρού και Δημάρχου της Αίγινας Νικολάου Πέππα. Πρόλαβε να πάρει στα χέρια της τον έπαινο για την «μακρά φιλανθρωπική της δρα­ στηριότητα» από την Ακαδημία Αθηνών που της απονεμήθηκε κατά την πανηγυρική συνεδρία της 29ης Δεκεμβρίου 2005, ενώ ήταν κατάκοιτη σε μια κλινική της Αθήνας, μακρυά από τη θάλασσα του νησιού της που τόσο αγαπούσε. Στο σπίτη της, στην Αίγινα, το γνωστό αρχοντικό με τον παλιό τεράστιο φύκο δεξιά από τον Πύργο του Μάρκελλου, με τις ζωγραφισμένες οροφές από ειδικούς τεχνίτες της Βιέννης, είχαν φιλοξενηθεί τα μεγάλα ονόματα της εποχής, των αρχών του 20ού αιώνα, προσωπικοί φίλοι των γονιών της. Ο Άγιος Νεκτάριος στενός φίλος του πατέρα της, νονός της μητέρας της, ήταν τακτικός επισκέπτης του αρχοντικού τους και καθόταν πάντα στην ίδια πολυθρόνα του σαλονιού. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος διανυκτέρευε συχνά στο σπίτι τους στην Αίγινα προκαλώ­

ντας οικογενειακό σκάνδαλο αφού ο εκ μητρός παππούς της Μαρίας Πέππα και προ­ πάππος δικός μου, ο Ανδρέας Μπήτρος ο Ντεβές, ήταν βασιλικός και δεν ήθελε να δει ούτε στα μάτια του τον Βενιζέλο!!! Όμως η Μαρία, το τρίτο παιδί της οικογενείας μετά την Λούλα και τον Σωτήρη, γεν­ νήθηκε κάτω από ένα πολύ άτυχο αστέρι. Η μητέρα της, αδελφή της γιαγιάς μου, πέθανε φέρνοντας την στον κόσμο. ΜΑΡΙΑ ΠΕΠΠΑ-ΚΑΨΑΛΗ

Ο γιατρός, που λάτρευε την γυναίκα του, έπεσε σε μελαγχολία και πήρε την οικο­ γένεια στην Αθήνα για να σπουδάσει τα παιδιά. Την θέση της μητέρας τους συμπλή­ ρωσε με αφοσίωση, χωρίς ποτέ να παντρευτεί, μία άλλη αδερφή της γιαγιάς μου και μητέρας της Μαρίας Πέππα-Καψάλη, η Άννα. Η Άννα που έτρεμε την ευθύνη, και όπως μου έλεγε πολύ αργότερα η Μαρία, τους κοίμιζε τόσο νωρίς που τ' αστέρια τ' ουρανού τα είδε μετά τα 15 της χρόνια!!! Η οικογένεια, πληγωμένη, δεν την φώναξε ποτέ «Μαρία» - της είχαν δώσει το όνομα της πεθαμένης μητέρας της. Τα κακόηχα «Μπεμπέκα» και «Μπουμπούκα» ήταν πάντα αυτά που χρησιμοποιούσα­ με εμείς, οι δικοί της, αλλά έχαναν την αντιαισθητική χροιά του ήχου γιατί η φιγούρα της, όμορφη, αγέρωχη, με ελληνική κατανομή, σου επιβαλλόταν αμέσως και σε συνέπαιρνε! Τον καιρό εκείνο όπου οι κοπέλες δεν σπούδαζαν - η Μαρία γεννήθηκε το 1916— εκείνη πήρε δίπλωμα από την Πάντειο και το Αρσάκειο. Δεν εργάστηκε σαν δασκάλα γιατί προσελήφθη στο Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας και μετά στην Τράπεζα της Ελλά­ δος όπου διετέλεσε στενή συνεργάτης του Διοικητή Ξενοφώντα Ζολώτα για μεγάλο χρο­ νικό διάστημα. Το 1946-47 μετέβη στο Παρίσι σαν βοηθός του Προέδρου του Ανωτά­ του Οικονομικού Συμβουλίου, Καθηγητού Γουναράκη, και στην συνέχεια αποσπάστη­ κε στο Ανώτατο Οικονομικό Συμβούλιο. Όταν ήμουν κοριτσάκι την θαύμαζα πολύ, γιατί ντυνόταν με άσπρα πεντακάθαρα παντελόνια -το τότε!- και μου έκανε μαθήματα ντυσίματος και συμπεριφοράς. Όσο περνούσαν τα χρόνια συνδεόμουν περισσότερο μαζί της. Η κοινή αγάπη μας για την ποίηση δημιουργούσε συζητήσεις ατελείωτες! Είχε πάντα κάποιο ποιητικό στίχο σαν απάντηση σε δικές μου παρατηρήσεις. Μου έλεγε πως ήταν τόσο άτυχη στην προσωπική της ζωή, που ακόμα και οι νόμοι άλλαζαν εις βάρος της, την παραμονή κάποιας νέας κίνησης της. Η Μαρία Πέππα-Καψάλη παντρεύτηκε, κατόπιν μεγάλης επιμονής του οικογενεια­ κού της περιβάλλοντος, τον αρχιτελώνη του αεροδρομίου του Ελληνικού, Δημ. Καψά­ λη. Έναν άνθρωπο που την ανάγκασε να εγκαταλείψει τη λαμπρή της δουλειά και που δεν ήταν στο ύψος της εντιμότατος και της ευαισθησίας της. Κάποια στιγμή, ανάμεσα στο 1953-1962, επειδή ήθελε πάλι να εργαστεί προσελή­ φθη ως βιβλιοθηκάριος στον Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο αντικαθιστώντας συγχρόνως την Γραμματέα του Διοικητικού Συμβουλίου. Η γνωστή συνεργάτης της Αιγιναίας Αννέτα Χιτζανίδου-Μανουϊλίδου, η οποία εργαζόταν ως επιστήμων στο ίδιο ίδρυμα, μου έλεγε ότι υπήρξε άμεμπτη στην δουλειά της, την αγαπούσαν και την εκτι­ μούσαν όλοι για το ήθος της ία ότι τα έγγραφα που έκανε ήταν τόσο τέλεια που δεν χρει­ άστηκε ποτέ να της διορθώσουν ούιε ένα λάθος. Το 1957 η Μαρία Πέππα ίδρυσε το Σωματείο Επικουρικής Περίθαλψης απόρων ψυχασθενών η «ΣΥΜΠΑΡΑΣΤΑΣΗ», του οποίου υπήρξε Πρόεδρος περισσότερο από 30 χρόνια. Αφοσιώθηκε εντελώς στην εκπλήρωση των σκοπών αυτού του Σωματείου. Παράλληλα ίδρυσε και το Σωματείο «Στέγη των Ζώων του Αγίου Φραγκίσκου της 16

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

Ασσίζης» στο οποίο επίσης πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες για πολλά χρόνια. Τον πρώτο καιρό έτρεχα μαζί της στο Δρομοκαΐτειο, αλλά ομολογώ πως δεν το άντε­ ξα στη συνέχεια, την έβλεπα τριγυρισμένη από τους δυστυχούς αυτούς ανθρώπους που ήταν γυμνοί, που έσχιζαν ό,τι ρούχα τους έβαζαν... Τους πήρε ραδιόφωνα, μουσική, ρούχα, αργότερα τηλεοράσεις. Είχαμε μάθει όλοι και μαζεύαμε ό,τι ρούχα μπορούσαμε και τα πηγαίναμε στο γρα­ φείο του σωματείου στην οδό Αιγίνης στην Κυψέλη, όπου η Μαρία μ' ένα ανομολόγη­ το σαραβαλάκι, που νόμιζες πως θα διαλυθεί σε κάθε μαρσάρισμα, τα μοίραζε, τα κου­ βαλούσε στους άπορους ασθενείς. Πολλές φορές που πήγαινα σπίτι της μας διέκοπταν συνέχεια τα τηλεφωνήματα ασθενών που είχαν φύγει από το Ψυχιατρείο και που είχαν την ανάγκη να μιλήσουν μαζί της. Είχαν όλοι το τηλέφωνο της και την έπαιρναν όλες τις ώρες του εικοσιτετραώρου. Όταν έφταναν Χριστούγεννα και Πάσχα ερχόταν στα μέλη -φυσικά ήμουν μέλοςμια συγκινητική επιστολή γραμμένη από την ίδια και διανθισμένη συχνά από γραπτά ψυχασθενών που ήταν σπαραχτικά κι είχαν γραφεί σε κάποιο φωτεινό τους διάλειμμα.

Ρ

«ΣΥΜΠΑΡΑΣΤΑΣΙΣ· ΣΩ ι \ π )Ν ι ΠΙΚΟννίΙ 1ΙΣ Π ΡΙΘ \ΨΓΩΣ Μ [Oh .'ι ψ\ λ.\Ηΐ Mi· ι

Άί)ηναι,: Της Ι Ιαναγίας, 1%ξ

(Αρ. ί',ΓΚΓ!).;. ΙΙΡΠΊΌΛ. ΑΘΗΝΩΝ 131Μ9/57) ΙΙΛΞΩΝ ;.-i- κ- -:Ί \;:

-y:

ΊΉΛΕΦ S18.H66 673.228 Προς - Τους Φίλους των Ψυχασθενών - ί ούς Συ>. έργα τας Μ. Α.- Ι^,ΰς Σαναν&ϋώπυιι«.,

k

Σ" .î.-vt:--. . Το " i}iu ίο μ dm, ι η<ί! a m i ' i f m mi n|itjK Ο Σας κ υς \κ ιμυΐκ, και m στ ο; υ ς Συνεργάτες ίου, για να πράγμα ιοποιποπ το ιερόν καθήκον τος «παρουσίας coos1 • καί εις ία Ψυχιατρεία των Επαρχιών, τά όπαϊα, 8ΰστυνως, επισκέπτεται, όιαΑόγου/ς ευνόη­ τους 1 φορά ιόν χρόνο, οτά πρόθυρα του χειμώνα. Παλαιού 'ΕΧΘΡΟΥ ΦΤΩΧΩΝ KT Αΐ'ί'ΏΣΠΏΝ. Αεοομένου ότι ή Πολύτιμη Συνεργασία Σας χρονολογείται οπό ποΛλοϋ,/Ώέν θα επεκτα­ θούμε οέ περιγραφές έττώδυνες' νό περιορισθούμε ν' άπευθύνωμε ενα Μεγάλο Π α ρ α κ α λ ώ σε Σ ά ς , τ< " ς φι, οΐΓςτών-ϊ'υχικώς nuovo \α>\, ίπτώνταε. τιπ Β ο ή θ ε ι α Σ α ς , \ια νά κακιρΉωοωμεν νά συγκεντρώοωμε ο,τι χρειάζονται Ά ρ ρ ω α ι α ϊ - Φίλοι μας, πολύ Λυπημένοι πού περνούν Ας ατέλειωτες ώρες καί μέρες τους, πνιγμένοι οιήν .'Οόυγ,η, μακρυά. από αγαπημελους -te ró ΑΆνπι φ ; ϊα:

éû

Λ Ε Ρ Ο Υ : 2.500, Ανδρες - Γυναίκες - Παιδώ k\ ΙΜΛ1'\Σ Μ)0, * api, Ι ω α κ . ς

Τί ςπιαμε: ' '• .ι. 1 ΡοιΑ^αΑΠο-..ppoiiVii {μο·Ί\κιρΐπ|ΐ vont ΐΰίλι κατύΥττιι·>ι Ι Παπόύτοίά: Μανδπλια, κάλτσες. κάς-κώλ, καπέλλα (γι.ά το κρύο) .•# 2 Μουοικά οργα\-α. Αθλητικά εΐόπ. πιτρπ ι ϋ π π α ιu • "' ί hnvapa. Καραμιέλλες, .Γνΐπιοκότα, Πηροί καρποί και ο,τι Σετς νομίζετε. ΧΡΗΜΛ ι SKAÎ H N < h OPYJ γίνονται δεκχαί m unni ti, ι ιΟ | η μ vtt, πιο τό Ύπ. Κοιν. ΙΙρονοιαΟ. Κάθε ΙΙμ· . >ορα ύ-μικροτέρα, γίνετι δεκτή μ-' Fi Ι Νί <λί( »ΣΥΝΗ Εις τό Γραψίϊα ιοΓι Σι.ιμαιι ιοπ· Ι ίο.ξών .1.3, Ίοόγειον, 7:10 μ.μ. καί Δια Τςτντιορομικπς επιταγής: πΑΥ<>μαπ um Σιι>μαιεΐπυ

ΜΑΡΙΑ

ΠΕΠΠΑ-ΚΑΨΑΛΗ

Στίχοι ψυχασθενούς σε φωτεινό διάλειμμα σταλμένο στα μέλη της «Συμπαράστασης» από την Μαρία Καψάλη.

'ΚΕΙ ΚΑΤΩ - Ό Θάλαμος έμύριζε απολυμαντικό, Τάξι, ηρεμία, καθαριότητα. Έδέχοντο επισκέψεις. Τί το καλύτερο για τους δύστυχους γονείς: Ή κόλαση διοικείται καλά. Στο σκιόφωτο του μεσονυχτίου, (δέν υπάρχει Σταυρωμένος, μά ένα ρολόι), Είμαστε πένθιμοι, οί τρελλοί. (oi λάμπες καίγανε ως τό πρωΐ, Πρέπει νά έπιβλέπωνται οί κολασμένοι). Ό γείτονας μου, μέ ειδικό καλώδιο, Τηλεφωνούσε στό Θεό "Η τό φίλο του τό Νομάρχη, Ένας άλλος έδειχνε τά οπίσθια. Πέρα, oi λόξυγκες στή διαπασών. «Σκάψαμε τό λάκκο μας» Μ' άναφυλλητά 'λέγαν οί μελαγχολικοί, Ξαναμασσώντας τά παληά τους αμαρτήματα' Οί Θεολογικοί καυγάδες Κούραζαν τους ξεδοντιασμένους γέρους: Τί απέγινε ό Πεφωτισμένος πού άπεκαλεΐτο Ίησοϋς Χριστός καί, γυμνός, έξηντλεΐτο σέ προσευχές, σέ στάσεις μάρτυρος; Τά μάτια του ήσαν κρύα καί σκληρά.

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

Συχνά η Μαρία Πέππα έκλεινε τις επιστολές της με στίχους όπως: «Λένε ότι αν στο δρόμο σου συναντήσεις κάποιον χωρίς χαμόγελο δώστου το δικό σου...»

1 ην 9η Απριλίου 1988 στην εκπομπή «Η Γυναίκα του 2000» η κ. Άσπα Μονογυιού μίλησε για το έργο της Μαρίας Πέππα-Καψάλη, χωρίς να αναφέρει το όνομα της, μετά από παράκληση της ίδιας, την αποκαλεί όμως «Αδερφή Τερέζα». Μεταφέρω κομμάτια της εκπομπής. Τηλεοπτικός Σταθμός BLUE SKY

Εκπομπή «Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΟΥ 2000» Με την ΑΣΠΑ ΜΟΝΟΓΥΙΟΥ

Πέμπτη 9 Απριλίου 1988, ώρα 10.00 π.μ. Σας έλεγα λοιπόν για την «Συμπαράσταση». Κι επειδή δεν γνωρίζετε τι εστί «Συμπα­ ράσταση» σας λέγω ότι κατ' αρχήν, είναι ο τίτλος Σωματείου ιδιωτικής πρωτοβου­ λίας, μη κερδοσκοπικού, με στόχο την Επικουρική περίθαλψη απόρων ψυχασθενών. Λέμε «κατ' αρχήν» γιατί πίσω απ' αυτόν τον απλό και λιτό τίτλο, κρύβεται ένας ανθρώπινος άθλος που όμοιο του έχει να επιδείξει μόνο η παγκό-

••M'i'-JBjIMB

σμια φυσιογνωμία της αδερφής Τερέζας, που την πολύτιμη παρουσία της στη Γη στερηθήκαμε πριν μερικούς μήνες.

;

Η «Συμπαράσταση» ιδρύθηκε το 1957 και στα γενικά γνωρί­ σματα του δεν διαφέρει από τα πολλά και διάφορα αναλόγων επι­ διώξεων -στο καταστατικό τους- Σωματείων. Έχει μέλη, έχει συν­ δρομές, έχει διοικητικό Συμβούλιο, έχει δωρητές. Εκεί που διαφέ­ ρει είναι στον τρόπο που προσεγγίζει τα υποκείμενα της δράστη-

• •

ριότητός του και δίνει τις προσφορές του... Η «Συμπαράστασις» και η μεγάλη ψυχή που την στηρίζει εδώ και 41 χρόνια, πάει παντού στην Ελλάδα, όπου υπάρχει πόνος, αγωνία και σκοτάδι του νου... Και σκορπάει ανακούφιση και δίνει γαλήνη και φέρνει φως.

.„,

Στη Λέρο ήταν κάποτε δυο αδέρφια. Γύρω στα 20 χρόνια τους. Στην όψη Φοίβος Απόλλωνας ο ένας, Υάκινθος ο άλλος, σαλεμένα μυαλά κι οι δυο. Καμμιά επικοινωνία με κανένα, ούτε μεταξύ τους. Με μια εξαίρεση: Όταν επισκεπτόταν το ίδρυμα η αδερφή Τερέζα της «Συμπαράστασης», όπου κι αν βρισκόταν ο ένας απ' τ' αδέλφια, τσακιζόταν να βρει τον άλλον αδελφό (και ήταν η μόνη στιγμή που τον αναθυμόταν). Τούλεγε μόνο μια λέξη: Ήρθε... Τον έπιανε απ' το χέρι κι έτρεχαν μαζί να υποδεχτούν εκείνη που έρριχνε στον αφανισμένο κόσμο τους τη ζεστασιά της αγάπη της και το ανέσπερο φως της ψυχής της...

ΜΑΡΙΑ ΠΕΠΠΑ-ΚΑΨΑΛΗ

Έτυχε να βρεθώ οε μια από τις επισκέψεις αυτής της αδερφής Τερέζας της Αθήνας στο Δρομοκαΐτειο. Είχε τότε θυμάμαι -τώρα που κοντεύει να εκατοχρονίσει δεν τόχει πια- ένα ανεκδιήγητο σαραβαλάκι που τ οδηγούσε μόνη της. Μπήκε το αυτοκινη­ τάκι στην αυλή του Δρομοκάΐτειου κι είδα, από κάθε μεριά, ανθρώπινες φιγούρες να τρέχουν προς αυτό πριν ακόμη προφτάσει εκείνη να κατέβει από τη θέση της. Οι δυστυχισμένοι τρόφιμοι περικύκλωσαν το παμπάλαιο όχημα. Η μάσκα της ανυπαρ­ ξίας είχε χαθεί από το πρόσωπο της. Στην έκφραση τους υπήρχε μια λάμψη, αυτή η λάμψη που αποδίνει η Σελήνη αντανακλώντας του ήλιου το φως... Γονάτισαν και φιλούσαν τις ξεφτισμένες λαμαρίνες του αυτοκινήτου της...

ΪΪΙΙΑΐΡΙίΟ 1ÖE0K0KBIO 1 Ι Τ Ι Κ Η Σ

ΓΡΑΦΕΙΟ* ΠΡΟΒάΡΟΪ

Χαϊδάρι: 5 Αυγούστου 199f

Την np&ç&po too â.r. του Σωματείου » ΣΥΜΒΑΡΑΪΤΑΣ1Σ "

Κυρ(α Καψάλη, Με ττιν imo 22-?-91 επιστολή μας, σος γνωρίζουμε ότι το α.Σ, του Ιοσοκαυείου απεδέχθη την πρόσφατη εκ 480 χ ι λ . δωρεά του Σωματείο« " Συμπαράατασις " Υια την Αγιογράφηση του Ιερού Nctoó Αγίου Γερασίμου, προκειμένου ο Νεότευκτος Κβδς να τεθεί to συντομότερο οε λειτουργία προς χάριν των ψυχασθευών.Είμαι βέβαιος, κ κ Καψάλη, §τ\ ένα μεγάλο μέρος της δωρεάς αυτής του Σωματείου προέρχεται από σας »ροβωπικώς αλλα'με την μετριοφροσύνη και την διακριτικότητα itou σας διακρίνει και σας χαρακτηρίζει δεν το αναφέρετε και το αποσιωπάτε.Μ συνεχής και αδιάκοπη βοήθεια και συνδρομή οας ορός τους •Ψυχα­ σθενείς, αυτούς ακριβώς τους συναθρώπους μας irò« δέχονται τ'αγαθά της αγάιιη σας χαίρονται αλλα'δεν μπορούν να εκφραστούν^ μαρτυρούν ακριβώς t o χαρακτηριστικό οας γνώρισμα να δίδετε αθόρυβα και πληθω­ ρικά χωρίς οι άνθρωποι αυτοί που τα λαμβάνουν να το γνωρίζουν, 'Ετσι εφαρμόζετε στη πράξη την Ευαγγελική ρύση Π ότι ποιε,ί η δεξιά να μη γνωρίζει η αριστερά " αλλά * εφ'όαον εποιήοατε εν ενί τβΰτι«'των αδελφών uov των ελαχίστων έμοι εποιήσατε " . Κυρία Καψάλη Κάνατε έργο ζωής την -προσφορά σας προς τους ψυχασθενείς «οι σας συγχαίρω δ ι ό τ ι επιλέξατε συνανθρώπους μας που πράγματι έχουν ανάγκη atro την αγάπη όλων μ α ς . Τα λόγια είναι Φτωχικά δεν μπορούν να σας εκφράσουν την ευγνωμο­ σύνη των ανθρώπων αυτών που δ ι α κ ο ν ε ί τ α ι . Εκ μέρους; του Νοσοκομείου σας ευχαριστώ και α « συγχαίρω. Με tuts«!?*'" ΰΜΜΗΤίΐότήΤΜΑΪ ΠΡΟΕΔΡΟΣ

/.

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

Τέτοια περιστατικά έχω να σας πως άπειρα όσα... Είναι τα θαύματα της «Συμπαρά­ στασης» ενώ τελειώνει η δεύτερη μετά Χριστόν χιλιετηρίδα και αρχίζει η τρίτη... Της «Συμπαράστασης»; Μα η «Συμπαράσταση» είναι ένα Σωματείο... Και δεν είναι τα Σωματεία που κάνουν τα θαύματα... Είναι οι άνθρωποι όταν μέσα τους έχει φυσήξει την πνοή Του ο Θεός... Στην περίπτωση μας, μια ελληνίδα γυναίκα που δεν μ' αφή­ νει να πω τ' όνομα της. Γι' αυτό πέστε την, απλά, αδερφή Τερέζα της Αθήνας και στείλτε της νοερά, την σκέψη και την αγάπη σας... Σταχυολογώ μερικά από τα έγγραφα και τα γράμματα που έχω στα χέρια μου και που αναφέρονται στο έργο και την δράση της Μαρίας Πέππα-Καψάλη.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ • ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΑΤΤΙΚΗΣ

ΛΡΟΗΟΚΑΪΤΕΪθ

iOAl

ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ 343. Ι 24 61 ΧΜΔΛΡί ΤΗΛ: SS.98.200

ΤΜΗΜΑ :ΓΡΑΦ.ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΑΡΜΟΔΙΟΣ : ΒΑΣ .ΠΑΠΛΟΥ ΤΗΛ. 210 5404105 ΑΡ.PROT.: 12889/555347

Χαϊδάρι 2 Νοεμβρίου 2004

ΠΡΌ5 : Την Α κ α δ η μ ί α Αθηνών Πανεπιστημίου~-£8 Α Θ Η Ν Α ··..;. θρωπ :• τ ι μ ή ς Kupiac

man τ η ς (πράγμα 3 1ΑΣ ΚΑΨΑΛΗ ι « »** *

E n e i ' Μ ε πληροφορηθήκαμε ό τ ι γ ί ν ο ν τ α ι ε ν έ ρ γ ε ι ε ς να β ρ α β ε υ θ ε ί arto τ ο Α ν ώ τ α τ ο Πνευματικό' Ίδρυμα της Ελλάδος κ α ι να α μ ε ι φ θ ε ί η θ ι κ ώ ς η εκλεκτή Κ υ ρ ί α Μ ί Ρ Ι Α ΚΑΨΑΛΗ, εθεωρήσαμε ε π ι τ α κ τ ι κ ό κ α θ ή κ ο ν μας κ α ι π α ρ α κ α λ ο ύ μ ε να μας ε π ι τ ρ έ ψ ε τ ε να θ έ σ ο μ ε στη δ ι ά θ ε σ η κ α ι , υπό τ η ν κ ρ ί σ η τ η ς σεβαστής αρμόδιας Επιτροπής τ α έ ξ η ς : _ _ \ Η κ.Μαρία Καψάλη, επί έ τ η πολλά, επ> μιαν τριακονταετίαν, έχει προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες κ α ι στο Νοσοκομείο μας ως Ν ο μ ι κ ό Πρόσωπο Ι δ ι ω τ ι κ ο ύ Δ ι κ α ί ο υ έως τ ο 1986 κ α ι ως Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Λ ι κ α ί ο υ από τ ο 1986 κ α ι ε ^ ή ς κ α ι , προ π ά ν τ ω ν , στους, π ε ρ ι θ α λ π ό μ ε ν ο υ ς σ τ ο Νοσοκομείο μ α ς . Οι υ π η ρ ε σ ί ε ς α υ τ έ ς δ ε ν ήταν μόνο ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς , αλλά ή τ α ν κ α ι η θ ι κ ο κ ο ι ν ω ν ι κ ε ς . βεβα.ωνοαε μ ε πλήρη σ υ ν ε ί δ η υ ι ι κ α ι ε υ θ ύ ν η γ ι α την αλήθεια ™ν λ ε γ ο μ έ ν ω ν μας ό τ ι η κ Μ α ρ ί α Καψάλη α ν ε δ ε ί χ θ η o n o u ö a i a φ ί λ η κ α ι σ υ μ π α ρ α σ τ ά τ ι ς των . π ε ρ ι θ α λ π ο μ έ ν ω ν μας κ α ι n πλέον ΑΝΙΔΙΟΤΕΛΗ! και αγ«ή ·» ι λόνθρωπος ' των τ ε λ ε υ τ α ί ω ν δεκακτ.ίών, όσον αφορά β έ β α ι α στο Νοσοκομείο μ α ς , τ ο ο π ο ί ο , σημειωτέον, έχει βραβευθεί από τ η ν Ακαδημία Αθηνών.

ΜΑΡΙΑ ΠΕΠΠΑ-ΚΑΨΑΛΗ

ΑΚΑΔΗΜΙΑ

ΑβΜΝΛΝ

Απόαπααμα της εκθέσεως του Γενικού Γραμματέως της Ακαδημίας Αθηνών Νικολάου Ματσανιώτη που αναγνώσθηκε κατά την πανηγυρική συνεδρία της ίψ» Δεκεμβρίου 2005

TASH ΤΟΝ ΗΘΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΑΙΠΚΟΝ ΕΠΪΕΤΗΜΩΝ

6.

Για διάστημα πλέον των τριάντα ετών, ως Πρόεδρος ταυ Φιλανθρωπικού

Εωματείου «Συμπαράσταση»,

προσέφερε

στο Δρομοκαΐτειο

Ψυχιατρικό

νοσοκομείο και ττ>υς ασθενείς, αφιλοκερδώς, εξαιρετικές υπηρεσίες με δωρεές ειδών, προσφορά χρηματικών ποσών από το πεν«χρό -προσωπικό της εισόδημα και επισκέψεις σε άπορους ψυχοπαθείς, στην ανακούφιση των οποίων συνέβαλε σημαντικά. Για τη μακρά φιλανθρωπική και ανθρωπιστική της δραστηριότητα απονέμεται έπαινος στην κα Μαρία Καψάλη.

ακριβές Απόσπασμα /& " \ '^X'Ì$è$tfja, 29 Δεκεμβρίου 2005 ' , "'::· f^p

Μ ι κ ά ς Γραμματεύς

W E MATEANIQTHE

ΣΩΜΑΤΕΙΟ ΟΙ ΦΙΛΟΙ

"Φιλανδρωπία è£ic GUÙVEuVoc iVSouc tipoc ανβρωπσυ φιλίαν,, (Πλάτων)

ΙΟ? Ι Ν Μ Ι Κ Ι ΐ Τ Ε Ν Ι 0EPMEITUPIOV

ΚΑΙ ΑΠΟΝΕΜΕΙ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΑ AIAKPHH ΠΡΟΣ

To «U1RBPBVIKB Ε1ΗΠ(ΙΙ "β H f l l t P m i i l Z " Για τις ευεργεσίες αυτού προς το ώΡΟΜΟΚΑΙΤΕΙΟ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗΡΙΟ

Αθήνρ, 20 Νοεμβρίου 1Β92 ΓΙΑ ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ο ΠρβεΒρο;

22

ο Γεν. Γ ρ ο μ ρ α τ ε «

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

Αφιέρωση του Αγίου Νεκταρίου στον Δήμαρχο Νικόλαο Πέππα, πατέρα της Μαρίας Καψάλη.

~7ρ 'afeS·-? JÇ?',r ^-y'y ^.J'^C'^ ι

-Un-A*

f- / ^τΧ^^^-C^Sg.^

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ - ΠΡΟΝΟΙΑΣ : #,3ΑΪΡΙΙ<0 ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΑΤΤΙΚΗΣ ΰΡΟΚΟΚάϊΤΪΠα fj.tlûA

- ε π ι σ η μ α ί ν ο μ ε ό τ ι τ\ κ,Μαρία πολλές Φορές υπκρ των ασθενώΝ ακ λ ύ τ ε ρ ο μέρος τ η ς π ε ν ι χ ρ ή ς σύνταξη γ ία τ t ς θΗ0;:ίες ο ν . ιορούσα δ ι α θ f οί εγνώριζα ό τ ι ε ρήσε u ; . ν < Τ · ΐ * ί τ ξ πολλής

λη διέΘεσε attiro μέγα- . , ενέργειες .flitter βΕπα , :: αφάνταστες :

τιμής

iy%£if£È£$pjjp 1 k Μέσης Ε

ΜΑΡΙΑ ΠΕΠΠΑ-ΚΑΨΑΛΗ

23

;..".* • m

• '<

' % ••••''il, ;.'-:.wV+

M- • :>,. ':i:r:û.

Αποψη του σπιτιού της Μαρίας Πεππα-Καψάλη.

24

ΠΡΟΣΟΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΚΑΙ KOINQNIKQN ΑΣΦΑΛΙΣΕΩΝ

i P O M O K A I T E I O N

Θ Ε Ρ Α Π Ε Υ Τ Η Ρ Ι Ο Ν

Έτος Ιδρύσεως 1887

Έδοξε τω Διοικητικω Σϋμβουλίω Το Τιμητικον τούτο έγγραφον τω Φιλανθρωπικά Σωματείω Ή Συμπαράστασις' Ευγνωμοσύνης ένεκα δια την γενναίαν αγαθοεργίαν TOU προς το Ίδρυμα

Εν Αθήναις 29 Νοεμβρίου 1992 ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤ1ΚΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΝ Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ

Ο ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΤΑ ΜΕΛΗ

Ν. Γ. ΓΣΙΚΗΣ

Π. ΒΑΡΛΑ7

Κ. ΦΑΦΑΛΙΟΣ Α. ΤΡΙΠΟΛΙΤΗΣ ΙΟ ΑΥΓΟΥΣΤΗΣ θ. ΧΑΜΟΓΕΩΡΓΑΚΗΣ Π. ΚΑΒ8ΑΔΑΣ

ΚΑΨΑΛΗ

. Ill

^

•••

*

If

4

#7.

.. p-'ì:

4k

"* * •"

HHEl

isi*!.·

!

' ·

t

"?

!f|

;

<'

:

"Ί

^^^m

-

ΒΗΗΒ

*i

il

ΗΒΗ

Στα τελευταία χρόνια ήταν πολύ άρρωστη. Την επισκεπτόμουν σε διάφορα νοσοκο­ μεία. Την φρόντιζε πολύ ένας φίλος οικογενειακός, ο Πάνος Καλούμενος που της ήταν συγκινητικά αφοσιωμένος. Όταν της έλεγα ότι έπρεπε να δει κάποιους ειδικούς γιατρούς, με πείραζε και μου απήγγελνε Καβάφη. Όταν μιλούσαμε για τις μικρότη­ τες των ανθρώπων μου έλεγε κάποιους στίχους, θυμάμαι: «Ανυποψίαστα μηδαμινά πλάσματα, γι' αυτό προνομιούχα» Κι όταν μιλούσαμε για τη ζωή της, για το πώς την άλλαξε, έλεγε με πικρό χιούμορ τους στίχους που δεν θυμόταν ποιος τους έγραψε: «Με βάρκα αρμενίζουμε γυαλό-γυαλό Εμείς π' ονειρευτήκαμε πελάγη...»

ή το:

«Στα καΐκια τ' αραγμένα, τα δεμένα στα καΐκια που δεν πάνε πουθενά θα μπούμε να γυρίσουμε τα ξένα» Θα τελειώσω μ' ένα αντίο σ' αυτή την τόσο έντιμη γυναίκα, σ' αυτόν τον τόσο αξιο­ πρεπή και δοτικό Άνθρωπο, με τους στίχους που μου χάρισε και που δεν ξέρω ποιος τους έχει γράψει, μα που εκφράζουν τη ζωή της «Θεέ μου, δώσε μου τη γαλήνη ν' αλλάξω ό,τι δεν μπορώ ν' ανθέξω τη δύναμη ν' αλλάξω ό,τι μπορώ και τη σοφία να διακρίνω τη διαφορά»

Μόνο τότε έχει νόημα η ζωή, όταν προσφέρεις. Αυτό έκανε η Μαρία Πέππα-Καψάλη σε όλη της τη ζωή. ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

- /••-' 1

·> ,

/>

, i'J ,

<

> · < / ' e

.

ΨΑΛΤΗΡίΟΝ 7 0 ' l l l ' i " l ì Ai

9EÎÛÏ KAI ΙΕΡΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ ΕΠΙ S t . OHO:' ΪΠΓΤΪ2Η02

:

·· Βϊ Β Λ ΐ A

-

ì ' Ε 5 • Ζ Α, Ρ Α ^ ^

Κ.-

ι

•Ί π Tutiêvov ?ίζ nézon nata 11) ν τοηχήν

f

,

^"^

• - Λ',' A i 131 . t - « ï - Β", T ò il s o » , Ϊ , Ι F , -Ν »1 τϊι. -... \....•:.,. , . - . ι ; . _ . Γ4 SÎ.-OI . . - - . . ( *ίΐ ι "< y Λ i t i r -E κ«ϊ δϊίιοέΐς neri t-e^uiinYuaz ΙΗ'^ιιδ-ταται, «ο

/[τι.;,

- „:<;„'•

ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ,

t

1 Κ.\ ΑΘΗΝΑΙΣ

ΕΚ ΤΟΥ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ ΠΑΡ- ΛΕβΝΚ

εκ ΤΟΥ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ ΠΑ?.

Ili - ' I Ä ; IliouOJsov If.

AÎJIUH

Βιβλία του Αγίου Νεκταρίου με ιδιόχειρη αφιέρωση του προς τον Νικόλαο και τη Μαρία Πέππα.

Ι Ο 1 ΐ.4ϊ

•ϊ Χ Η ι Α Γ Α Θ Η Ι EAOSE

ΓΗ

Α*,Λ h Μ,ΑΙ

Μ API ΑΝ •:¥'

ΑΘΗΝΩΝ

ΚΑΨΑΛΗ

F.1IAIK.O.I ΤΙΜΗίΛΙ

?

S-' ΔΙΛ ΤΟ ΕΠΙ ΠΛΕΙΟ Η 1 ΡΙΑΚΟΝΤΛ ΕΤΗ ΑϊίΟΛΟΙΟΙΜ AH'zjPillViifr IN ΙΆΙ ·|-ι A1JCPP Ι KO ΑΥΙΗί fcPlÜN

ίι -II JIJ i.- / 1ΙΪ Ini. ΕΝ IH' Il il ι -L ! Γ ! .ΤΙ ΠΙ "is Γ < Ύΐί Ι Ι ι ( '

ΗΝ J ΔΕ.ΚΕΜ=ΡΙΟ> I J., 1 J. κ ,

Ο ΓΕΝΙΚΟΣ f?M

fν. fi--:_•:"~-

\J'''·' .ΑΟΪ

ΜΑΡΙΑ ΠΕΠΠΑ-ΚΑΨΑΛΗ

.AMA-KL.AMIQTÌ-::;

- ί •·

kWê%

'ϊΛ

x:

J WlW % •if

Ν*

s

y

f

i

r

^

«*

4§

•J

e

it

ι

r

To πατρογονικό σπίτι του Ευστράτιου Γ. Οικονόμου. Δεν υπάρχει πια. Στη θέση του κτίστηκαν κτίρια που στεγάζουν εκπαιδευτήρια. Οδός Καποδίστρια. Από αριστερά: Ελένη Φουρναράκου, Ζωή Ε. Ρωπαϊτου μητέρα των παιδιών. Φαίνεται η ελιά, δεξιά, από όπου έγινε το περιβόητο πέσιμο της Ζωής Ε. Ρωπαΐτου. Φωτογραφία δεκαετίας 1960. Αρχείο του Ευαγγέλου Ρωπαίτη.

Ο Ευάγγελος Ρωπαΐτης κρατώντας την κόρη του Ζωή. Πίσω το σπίτι του Ευστρατίου Γ. Οικονόμου. Αύγουστος 1953. Από το προσωπικό του αρχείο.

28

ΠΡΟΣΩΠΑ

ΖΩΗ Ε. ΡΩΠΑΪΊΌΥ*

Το σπίτι του νονού στην Αίγινα Μνήμη Ευστρατίου Γ. Οικονόμου και της συζύγου του Αικατερίνης, το γένος Αραβαντινού

Σ

τα πρώτα παιδικά μου χρόνια, τα καλοκαίρια ήτανε συνυφασμένα με το σπίτι του νονού μου στην Αίγινα. Το σπίτι αυτό βρισκόταν στους Λίμπονες, στον δρόμο

των Φυλακών και γειτόνευε με το σπίτι και το κτήμα της οικογένειας Φουρτούνα. Τώρα, ο δρόμος αυτός ονομάζεται οδός Καποδίστρια. Νονός μου ήτανε ο φαρμα­ κοποιός Ευστράτιος Γ. Οικονόμου. Το φαρμακείο του βρισκόταν στο πίσω μέρος της ψαραγοράς. Άλλο φαρμακείο εκείνης της εποχής στην Αίγινα ήταν του Μώρου στην οδό Αφαίας.

κ) νονός και η νονά, μη έχοντας παιδιά και νιώθοντας την οικογένεια μου σαν δική τους, μας φιλοξενούσαν κάθε καλοκαίρι στο σπίτι τους. Το πέτρινο, δίπατο αυτό σπίτι, με το κτήμα που το περιέβαλλε, ήταν για μένα ένα ολόκληρο σύμπαν που έπρε­ πε να εξερευνήσω. Στο ισόγειο υπήρχε η τραπεζαρία, το "πάτημα", η κουζίνα, κι ένα μικρό αποχω­ ρητήριο στο κοίλωμα που σχηματιζόταν από την ξύλινη σκάλα, η οποία οδηγούσε στο πάνω πάτωμα. Η τραπεζαρία με το τζάκι, εκτός από το τεράστιο τραπέζι και τις καρέκλες, περιείχε ακόμη ένα σκαλιστό «κομό». Εκεί επάνω φιγουράριζαν όστρακα από μεγάλα κοχύλια και ένα ρολόι, που είχε φέρει ο νονός από το Γκέρλιτς της Γερ­ μανίας1. Αυτό όμως που με γοήτευε περισσότερο μέσα σε αυτό το δωμάτιο, ήτανε το ρολόι του τοίχου που χτυπούσε τις ώρες. Τον ήχο του τον έχω ακόμα στα αυτιά μου και ζωντανεύει, όταν κάτι κακό μου συμ* Ερευνήτρια βαίνει, που πρέπει να εξορκιστεί. Ο ήχος αυτός, μαλακός και υποβλητικός συγχρόνως, αγγίζοντας το κάθε τι, το μαλάκωνε κάνοντας το λιγότερο οδυνηρό. Τώρα δεν υπάρχει πια εκείνο το

χ ο υ Κέγτρου

mc

> Ακαοημιας Αθηνών.

ρολόι. Ο ήχος του όμως είναι μέσα μου πάντα, με την ίδια ευερ-

L

γετική επίδραση στις δύσκολες ώρες.

τ0

Η κουζίνα είχε ένα μεγάλο εντοιχισμένο ντουλάπι γεμάτο ι, η, rp /Α ' ' ' ' πορσελάνινα σερβίτσια. Ι ο παράθυρο της ήταν πάνω απο το Γ νεροχύτη, με αποτέλεσμα όποιος έπλενε τα πιάτα να βλέπει τη

ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ Γ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

Ε ρ ε ύ ν η ς

της Ελληνικής Λαογραφίας

^ ^

είχε ο δ η γ η θ ε ί

^

^

ς, ως στρατιωτικός φαρμακοποι-

°ς π ° " ήτανε, με το τέταρτο Σώμα στρατού, το οποίο είνε παραδοθεί r , , , στους Ιερμανους κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.

29

γαζία, που υπήρχε σε αυτό το σημείο του κτήματος. Η νονά, εξαιρετική μαγείρισσα και ζαχαροπλάστις, έφτιαχνε συχνά βανίλια, το γνωστό «υποβρύχιο», με ξεφλουδι­ σμένα, καβουρδισμένα αμύγδαλα, «καρδίες», όπως τα λένε στην Αίγινα. Τότε ο μικρός μου κόσμος τυλιγότανε στη μυρωδιά της βανίλιας, με αποτέλεσμα να αγαπώ αυτή τη μυρωδιά πιο πολύ από όλα τα αρώματα, ακόμα και σήμερα. Στο «πάτημα», σε χρόνια παλιότερα, πατάγανε σταφύλια αλλά ήδη από τη δεκαε­ τία του '50, στα πρώτα παιδικά μου χρόνια, αυτό είχε διαμορφωθεί σε προσωπικό χώρο μελέτης, περισυλλογής και προσευχής του νονού μου. Εκεί υπήρχαν οι βιβλιο­ θήκες με τα βιβλία του, οι παλιές οικογενειακές εικόνες, και το καντήλι, που άναβε μπροστά τους ακοίμητο. Ο νονός ήταν γόνος εκκλησιαστικής οικογένειας και το επί­ θετο «Οικονόμου» δηλώνει ένα εκκλησιαστικό αξίωμα. Η επιθυμία των δικών του ήταν να γίνει και ο ίδιος ιερέας. Αυτό δεν έγινε, όμως πάντα είχε αγάπη για την εκκλησία και ήταν κοντά της. ' Ισως, επειδή δεν έγινε ιερέας να ένιωθε ότι κάτι όφει­ λε στην εκκλησία. Ότι έπρεπε να εξοφλήσει προς αυτήν ένα ηθικό χρέος. Ίσως να πίστευε ότι το ηθικό αυτό χρέος θα ξεπληρωνόταν αν χάριζε το πατρογονικό του σπίτι στην εκκλησία, στη Μητρόπολη, όπου οι προγονοί του ήταν ιερείς. Και αυτό έκανε. Ο προσωπικός αυτός χώρος του νονού για μένα είχε κάτι το μυστηριακό και ερω­ τικό μαζί. Είχα περάσει εκεί μέσα ώρες ηδονικές, παίρνοντας και μυρίζοντας ένα- ένα τα παλιά βιβλία και ξαναβάζοντας τα με προσοχή στη θέση τους. Δεν θα ξεχάσω την αγανάκτηση που με έπιανε επειδή δεν ήξερα ακόμα να διαβάζω, και τα βιβλία του νονού ήτανε ένας άγνωστος κόσμος, στον οποίο δεν μπορούσα να εισχωρήσω. Ίσως η αγάπη για τα βιβλία που με συνοδεύει μέχρι αυτή τη στιγμή και πιστεύω ότι θα με συνοδεύει μέχρι το τέλος, να έχει τη ρίζα της σε εκείνο τον χώρο προσευχής και μελέ­ της του νονού. Στο πάνω πάτωμα υπήρχαν οι κρεβατοκάμαρες και το σαλόνι. Εκεί μπορούσες να ανέβεις ή από την εσωτερική ξύλινη σκάλα ή από την πέτρινη εξωτερική. Η σκάλα αυτή οδηγούσε στο χαγιάτι, όπου υπήρχε πόρτα από την οποία έμπαινε κανείς σε ένα «χωλ» που επικοινωνούσε με το σαλόνι και τις κρεβατοκάμαρες. Στο σαλόνι δεν έμπαινα σχεδόν ποτέ. Δεν το χρησιμοποιούσαμε παρά σπάνια. Η Ελένη2, η ψυχοκόρη του νονού, τοποθετούσε εκεί κάθε καινούργιο απόκτημα της προίκας της. Οι κρεβατοκάμαρες είχαν σιδερένια κρεβάτια και λαβομάνο. Μια γλυκιά μυρωδιά σαπουνιού ήταν διάχυτη εκεί. Οι τοίχοι στολίζονταν με κεντημένες «καλημέρες», κεντημένους σταυρούς με λουλούδια στη βάση τους και οικογενειακές φωτογραφίες που έμπαιναν σε πλαίσια κεντημένα. Καμιά φορά, άνοιγα την ντουλάπα της νονάς. Δεν μου είχε απαγορεύσει κανείς να την ανοίγω, αλλά από μόνη μου ένιωθα πως αυτό δεν ήταν σωστό. Όμως καμιά φορά, κρυφά, το έκανα. Χάζευα με δέος τα φορέματα της νονάς, τα καπέλα της, τις τσάντες της. Από τις ωραιότερες αναμνήσεις μου είναι το ξύπνημα σε αυτό το σπίτι. Ξυπνοόσα κι έτρεχα στο ανοιχτό παράθυρο. Μόλις που έφτανα να δω έξω τις Ιωάννη Φουρναράκου 30

φιστικιές ως εκεί που έφτανε το μάτι. Η χαρακτηριστική μυρωδιά ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

τους, ανακατεμένη με αυτήν της θάλασσας, γέμιζε τα πνευμόνια μου, φτάνοντας ως την ψυχή μου. Άλλος αγαπημένος χώρος ήταν το «καταπάνω». Έτσι λεγόταν το μικρό δωμάτιο της ταράτσας, σχεδόν γεμάτο από μικροέπιπλα που δεν χρησιμοποιούνταν και μου­ σικά όργανα. ' Οποτε ανέβαινε εκεί η Ελένη, να βρει κάτι, την ακολουθούσα. Και από τον χώρο αυτό η ωραιότερη μου ανάμνηση είναι μια ανάμνηση οσμής. Το «καταπά­ νω» είχε μια μυρωδιά παλιού ξύλου και πολυκαιρίας, που μου άρεσε πολύ. Το κτήμα, που περιέβαλλε το σπίτι, εκτός από τις φυστικιές, είχε ακόμα λίγες ελιές, λίγες αμυγδαλιές, «αμυγδαλές», τις λένε στην Αίγινα, τη γαζία για την οποία μιλήσαμε κι ένα τεράστιο πεύκο, που από κάτω καθόμασταν και παίζαμε με την Μαιρούλα3, την ανιψοόλα του νονού, κόρη της αδελφής του ' Ολγας 4 με την οποία έμοι­ αζε καταπληκτικά ο νονός. Η Μαιρούλα ήταν η πολυαγαπημένη σύντροφος των παι­ δικών μου καλοκαιριών. Μεταξύ κτήματος και σπιτιού υπήρχε η αυλή, στρωμένη με πλάκες, Πάνω σε πεζούλα ήταν τοποθετημένες γλάστρες. Η πεζούλα αυτή χώριζε την αυλή από το κτήμα. Από την αυλή προχωρώντας προς τα δεξιά συναντούσες τα παράσπιτα. Κι από εκεί θυμάμαι διάφορες μυρωδιές: Τη μυρωδιά του περιστερώνα και αυτή των ξύλων που καίγανε κάτω από ένα μεγάλο καζάνι γεμάτο νερό που έβραζε για τη μπουγάδα. Η στέρνα ήταν άλλο ένα μυστήριο. Θυμάμαι τον άνθρωπο που ερχόταν και την απολύμαινε, ψεκάζοντας την, περπατώντας στο πεζουλάκι της. Θυμάμαι τον ανεμό­ μυλο. Θυμάμαι τις αμπολές, μέσα από τις οποίες περνούσε το νερό της στέρνας και πότιζε τις φιστικιές. Θυμάμαι, τις πρώτες μέρες κάθε Σεπτέμβρη, το πανηγύρι που γινότανε στο μάζεμα του φιστικιού. Το χτήμα γέμιζε γυναίκες και άντρες που μάζευ­ αν το φιστίκι και αντηχούσε ο τόπος από φωνές και γέλια. Θυμάμαι άλλα φθινοπωρι­ νά πρωινά τον νονό μου με ένα καλάθι στο ένα χέρι και στο άλλο του χέρι περασμένο το δικό μου χεράκι, να βγαίνει μαζί μου όχι από την ξύλινη πόρτα της αυλής, αλλά από τη μεγάλη, τη σιδερένια του χτήματος να διασχίζουμε τον δρόμο και να πηγαί­ νουμε απέναντι, όπου υπήρχε αμπέλι με μια τεράστια συκιά. Κάτω από αυτήν πέφτανε σύκα που τα ξέραινε ο ήλιος, ο νονός τα έλεγε "ασκάδες" και τα μαζεύαμε μαζί. Θυμάμαι το άσπρο χώμα, μαλακό σαν πούδρα, που έκανε τα πόδια μας να μοιά­ ζουν αλευρωμένα, όποτε πηγαίναμε με την Μαιρούλα να φωνάξουμε τη θεία Ιωάν­ να, άλλη αγαπημένη φιγούρα των παιδικών μας χρόνων, που καθότανε κοντά στο σπίτι του νονού.

Γΐμουνα εννιά χρονών, όταν έκλαψα γοερά μαθαίνοντας το γκρέμισμα του σπιτιού. Έκλαιγα όπως λίγο καιρό πριν, που είχε πεθάνει η νονά, 3. Μαίρη Σταυρίδου, κόρη Όλγας Σταυρί-

και πριν από εκείνη, ο νονός. Στο σπίτι της (λίγο πιο πέρα από το σπίτι του νονού) η θεία Όλγα, η αδελφή του, θρη-

δου το γένος

0ικ0

νόμου. ,,«-.•,

4. Μαρίκα, Ελένη, Ζαχαρουλα, Ολγα, ήταν

νούσε και σπάραζε για μέρες και η Μαιρούλα δεν ήξερε ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ Γ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

α5ελφές χου

Ευστρατίου Οικονόμου.

31

για ποιο πράγμα να πρωτοκλάψει. Για το σπίτι, τη φωλιά των παιγνιδιών μας που χανότανε, ή για τη μάνα της που έχασε τον αδελφό της μετά από τόσους άλλους θανά­ τους και έβλεπε και το πατρικό της σπίτι να ισοπεδώνεται. Οι θάνατοι των νονών μου και το γκρέμισμα του σπιτιού τους, ήταν η πρώτη μου επαφή με το σκληρό πρόσωπο της ζωής. Παρ' όλα αυτά, εκείνο το σπίτι παραμένει στην ψυχή μου ανέπαφο. Παραμένει πάντα ο παράδεισος των παιδικών μου χρόνων, τυλιγμένος με την αθωότητα εκείνων των ημερών. Στα δεκαεπτά μου χρόνια δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Πάνθεον, στη σελίδα όπου έγραφαν αποκλειστικά οι νεαροί αναγνώστες του, ένα αρθράκι μου, που είχε σχέση με το σπίτι του νονού. Διαβάζοντας το, μια εγκυμονούσα αγαπημένη φίλη, μου είπε: «Θέλω να βαφτίσεις το κοριτσάκι που θα γεννήσω». «Θέλω, το κοριτσάκι μου, όταν μεγαλώσει, να μιλάει για σένα και για το σπίτι σου, όπως εσύ, για το σπίτι του νονού σου». Αυτά τα βαφτίσια έγιναν. Έτσι, τώρα, έχω μια βαφτισιμιά πανέμορφη με την οποία έχω μια σχέση ακατάλυτη. Και όμως υπάρχουν κάποιες στιγμές που αναρωτιέμαι: Υπήρξε πράγματι αυτό το σπίτι ή είναι ολοκληρωτικά ένα δημιούργημα της φαντασίας μου; Τότε αγγίζω με τα δάχτυλα μου το αριστερό μου γόνατο, όπου υπάρχει ένα σημάδι εδώ και πολλά πολλά χρόνια: ' Ημουνα έξι με εφτά χρόνων. Είχα σκαρφαλώσει στην ελιά που βρισκόταν στην αρχή του κτήματος, πολύ κοντά στην πόρτα της κουζίνας. Ήμουνα πολύ περή­ φανη που τά 'χα καταφέρει και απολάμβανα το κατόρθωμα μου. Απορροφημένη από την ευτυχία μου, γλίστρησα και βρέθηκα στο χώμα. Κάποιο κλαράκι με μυτερή άκρη, «κωλόριζο», μου έσκισε το αριστερό γόνατο. Με πήραν τα αίματα. Δεν έκλαιγα όμως. Η μητέρα μου το έδεσε όπως-όπως και με πήγε στο φαρμακείο του νονού, που περι­ ποιήθηκε το τραύμα σωστά και με τρυφερότητα. Έχοντας το σημάδι, είναι σαν να έχω πάντα το χέρι του απάνω μου, και την ευχή του. Πόσο ευτυχισμένη είμαι για αυτό το πέσιμο, και για αυτό το σημάδι! Φέτος, τον Αύγουστο του 2006, ήμουνα για άλλη μια φορά στην Αίγινα. Γινό­ ντουσαν τα εγκαίνια του Λαογραφικού Μουσείου της, στα οποία δεν παραβρέθηκα, γιατί είχα πάει, για μια παράσταση, στην Επίδαυρο. Για πολύ λίγες ημέρες όμως το μουσείο θα παρέμενε ανοιχτό. Έτσι το επόμενο πρωί από τα εγκαίνια, ήμουν εκεί. Συγχρόνως με εμένα ήρθε και η κυρία η οποία θα άνοιγε τον πρώτο όροφο της οικίας της Πολυμνίας Ηρειώτη, που τώρα αποτελεί το λαογραφικό Μουσείο της Αίγινας. Προπορευόταν στην πέτρινη σκάλα και την ακολουθούσα. Η κυρία ξεκλείδωσε την πόρτα. Και ήταν εκεί, στο σπίτι της Πολυμνίας Ηρειώτη, ένα πρωινό του Αυγούστου του 2006, που ένιωσα μια από τις πιο δυνατές συγκινήσεις της ζωής μου. Έμεινα, εκεί στο κατώφλι, σαν απολιθωμένη. Η καρδιά μου χτυπούσε, τα πόδια μου δεν με πήγαιναν ούτε μπρος ούτε πίσω. Από τα μάτια μου άρχισαν να τρέχουν δάκρυα που δεν μπορούσα να σταματήσω και τα ρουθούνια μου ανοιγόκλειναν σαν του σκυλιού. Στεκόμουν εκεί και ανέπνεα, ανέπνεα, ξανά και ξανά με όση δύναμη είχαν τα πνευ­ μόνια μου. Είχα ξαναβρεί για δέκατα του δευτερολέπτου τη μυρωδιά του «καταπά-

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

,

M

ί

3||1

h:m'lm:£^,£^,,â Ι,:,;,

Φ:ϊ Ε Ο Ευστράτιος Οικονόμου στο κτήμα του και η βαφτισψιά του Ζωή Ρωπαΐτου. Από αριστερά: Ζαχαρούλα Οικονόμου, Αικα­ τερίνη Οικονόμου σύζυγος Ευστρατίου (νονά) κρατώντας την Ζωή Ε. Ρωπαΐτου στην αγκα­ λιά της. Πίσω διακρίνεται ο Ευάγγελος, πατέ­ ρας της Ζωής. Φωτογραφίες της δεκαετίας του 1950 από το αρχείο του Ευαγγέλου Ρωπαΐτη ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ Γ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

33

νω» του σπιτιού του νονού μου. Μετά, η μυρωδιά χάθηκε, γιατί μπήκε ο καθαρός αέρας απ' έξω και, μαζί με το άρωμα της κυρίας, έκαναν ώστε η μυρωδιά, που τη θυμάμαι εδώ και τόσα χρόνια, να χαθεί. ' Οποτε ανοίξει πάλι το μουσείο, σκέφτομαι να πάω, να είμαι εκεί, τη στιγμή που θα ξεκλειδώνουν την πόρτα, για να αισθανθώ ακόμα μια φορά τη μυρωδιά αυτή, τη μυρωδιά του δικού μου χαμένου παραδείσου. Είμαι ευγνώμων που «ξαλάφρωσα», εξομολογουμένη αυτό το συγκλονιστικό κομμάτι της ζωής μου και ευχαριστώ πολύ την Αιγιναία (στο πρόσωπο του Γεωργίου Μπόγρη και όλων των άλλων συνεργατών) που θα φιλοξενήσει αυτήν την εξομολό­ γηση. Νομίζω ότι είχα ηθικό χρέος να το κάνω, στη μνήμη αυτών των ανθρώπων που ήταν αγαπημένοι μου, στην πρώτη δεκαετία της ζωής μου.

2ΛΟ δέκατο τεύχος του περιοδικού δημοσιεύ­ τηκαν ανέκδοτες επιστολές του Ν. Καζαντζά•**?

κη στον Δ. Λορέτζο, από τον κύριο Θανάση Παπαθανασόπουλο. ' Ολες οι επιστολές τελει­ ώνουν με τα λόγια: «χαιρετισμούς στον καλόν άνθρωπο, τον κύριο Οικονόμου». Αυτός ο κύριος Οικονόμου ήταν ο νονός μου. Ο Ν.

ν . »,

Καζαντζάκης, όταν βρισκόταν στην Αίγινα, περνούσε τα πρωινά και καθόταν λίγη ώρα στο φαρμακείο του νονού. Μου το είχε πει ο

ïï\ :

πατέρας μου Ευάγγελος Ρωπάίτης και η ψυχοκόρη του νονού η Ελένη Φουρναράκου που κατοικεί στην Λεύκη. Η

δημοσίευση

αυτών των επιστολών ήταν η αφορμή να ΥΡ α ψ ω

;

τ α

παραπάνω και να τα στείλω στο

περιοδικό που έχω αγαπήσει πολύ και με τιμά •_.

η φιλοξενία που μου προσφέρει.

ψ.

# ! Ι | V

Ι

f

»

ff

5*

Ρ

g

Ψί

| ψ

ffe Ο μύλος και ο πεύκος oro κτήμα του Ευστρατίου Γ.

J Οικονόμου. Φωτογραφικό αρχείο Ευαγγέλου Ρωπαΐτη.

34

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

ΑΝΝΑΧΙΤΖΑΝΙΔΟΥ

Gorham Phillips Stevens: ένας παραθεριστής στην Αίγινα

Στο τεύχος 12 της Αιγιναίας δημοσιεύτηκε ένα άρθρο του Κωνσταντί­ νου Δεκαβάλλα με τίτλο: «Gorham Phillips Stevens: ένας φιλέλλην αρ­ χιτέκτων και αρχαιολόγος». Το άρθρο αυτό αποτελεί κεφάλαιο του βιβλίου Πρόσωπα της Ακρόπολης, έκδοση της Ένωσης των Φίλων της Ακροπόλεως (2005), και είναι μια εμπεριστατωμένη περιγραφή του έργου και της προσωπικότητας του Stevens. ' Τ σ ω ς μερικοί αναρωτήθηκαν τί σχέση έχει ο Stevens με την Αίγινα και δημοσιεύJ-τηκε γι' αυτόν άρθρο στην Αιγιναία. Δεν είναι λοιπόν γνωστό ότι ο Stevens, από το 1933 που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα μέχρι τον θάνατο του το 1963, παραθέρι­ ζε όλα τα καλοκαίρια, με εξαίρεση τα χρόνια της Κατοχής, στην Αίγινα. Η γυναίκα του, Αννέττα, ήταν αδελφή της γιαγιάς μου Julia Περόγλου και οι Stevens έμεναν στο μεγάλο πέτρινο σπίτι στην παραλία, όπου είχαν μόνιμα το δικό τους δωμάτιο. Έτσι έζησα κοντά τους πολλά καλοκαίρια, από πολύ μικρό παιδί, και η συγκατοίκηση μαζί τους μού άφησε πολλές ωραίες αναμνήσεις. Το σπίτι του Νίκου και της Julia Περόγλου ήταν πάντα γεμάτο με «μεγάλους» και «παιδιά». Στο μακρό τραπέζι της τραπεζαρίας συγκεντρώνονταν για το φαγητό συνή­ θως δώδεκα άτομα. Η οικογένεια τηρούσε ένα αυστηρό ημερήσιο πρόγραμμα: ακρι­ βείς ώρες φαγητού, μπάνιου, σιέστας, απογευματινής λεμονάδας στην πίσω αυλή, περιπάτου, και μετά το βραδινό γεύμα ευχάριστη κουβέντα στη βεράντα μπροστά στη θάλασσα και κάτω από τα άστρα. Οι Stevens ακολουθούσαν το πρόγραμμα με μεγά­ λη ακρίβεια. Δεν καθυστερούσαν ούτε ένα λεπτό. Η θεία Αννέττα, αν και αυστηρή, ήταν αγαπητή σ' εμάς τα παιδιά. Έδινε μεγάλη σημασία στους καλούς τρόπους και μας έκανε παρατηρήσεις για θέματα συμπεριφο­ ράς. Όταν συμμορφωνόμασταν στις υποδείξεις της, δεν παρέλειπε να το προσέξει και η αμοιβή μας ήταν ένα μεγάλο μπράβο και ένα χαμόγελο. Της άρεσε η καθαρεύου­ σα. Το κουτάλι το έλεγε «χουλιάρι». Εμείς δεν συμφωνούσαμε, αλλά κι εκείνη δεν επέβαλε τη γλώσσα που μεταχειριζόταν. Με τον θείο Gorham η σχέση μας ήταν διαφορετική. Ήξερε να μας διασκεδάζει.

GORHAM PHILLIPS STEVENS

Τον βρίσκαμε γενικά διαφορετικό από την υπόλοιπη οικογένεια. Η διαφορά φαινό­ ταν από το πρωί. Όταν, στο πρωινό φαγητό, εμείς τα παιδιά είχαμε μπροστά μας δύο φέτες ψωμί με βούτυρο και μαρμελάδα και ένα φλιτζάνι γάλα με ελάχιστο καφέ, το οποίο πίναμε με αναστεναγμούς και μορφασμούς, εκείνος απολάμβανε ένα αμερικά­ νικο μπρέκφαστ: ένα πιάτο της σούπας κουάκερ, στο οποίο πρόσθετε γάλα και ζά­ χαρη, δύο αυγά τηγανητά πασπαλισμένα με άφθονο τυρί τριμμένο πάνω σε δύο φρυ­ γανιές, και φέτες ψωμί με βούτυρο και τυρί, στις οποίες συχνά άλειφε και μαρμελά­ δα (για το τελευταίο είχαμε κάποια επιφύλαξη' πάει το τυρί με τη μαρμελάδα;). Όλα αυτά συνοδεύονταν από ωραίο καφέ με ελάχιστο γάλα. Όταν καμιά φορά γκρινιάζα­ με γι' αυτή την άνιση μεταχείριση, εκείνος για να μας αλλάξει τη διάθεση τραγου­ δούσε ένα τραγουδάκι με ακατανόητα λόγια και χειρονομούσε με τα μαχαιροπήρουνά του στον ρυθμό της μελωδίας. Μετά το πρωινό φαγητό, αν και βρισκόταν σε διακοπές, εργαζόταν (διαφορετικό κι αυτό και ακατανόητο). Τοποθετούσε μια πινακίδα στο τραπέζι της σάλας και αφο­ σιωνόταν στα αρχιτεκτονικά και άλλα του σχέδια. Κάποια ώρα διάβαζε ελληνική εφη­ μερίδα. Παρ' ότι παρακολουθούσε τον ξένο Τύπο, διάβαζε ελληνικές εφημερίδες για να βελτιώσει τα ελληνικά του. Μιλούσε ελληνικά, αλλά διστακτικά, με πολύ έντονη αμερικάνικη προφορά. Όταν ερχόταν η ώρα του μπάνιου όλη η οικογένεια κατέβαινε στη θάλασσα. Ο θείος Gorham ήταν αθλητής. Κολυμπούσε πολύ ώρα με διάφορα στυλ, δεν παρέλει­ πε όμως να ασχοληθεί και μ' εμάς τα παιδιά' έκανε περίεργα μακροβούτια και βου­ τιές, που τα χαρακτήριζε με διάφορα ονόματα: «α λα καρχαρίας», «α λα θαλάσσια χελώνα» κ.ο.κ. Έπαιζε καλό τέννις. Όμως αυτό το άθλημα δεν μπορούσε να το εξασκήσει στην Αίγινα. Για να μείνει σε φόρμα, έκανε ασκήσεις με κορύνες. Εγώ τον παρακολουθού­ σα με ενδιαφέρον, χωρίς να καταλαβαίνω τι νόημα είχαν αυτές οι κινήσεις. Εκείνος, για να με ευχαριστήσει, έπαιζε με τις κορύνες, τις πετούσε στον αέρα και τις ξανάπιανε ή τις περνούσε με μαεστρία ανάμεσα στα πόδια του. Ενδιαφερόταν πολύ και για τον αθλητισμό της Αίγινας. Κάθε Κυριακή απόγευμα έπαιρνε ένα διπλωτό καρεκλάκι (δεν υπήρχαν τότε κερκίδες) και παρακολουθούσε τον αγώνα ποδοσφαίρου που ήταν τότε ερασιτεχνικός. Όταν είχε γεράσει πια, παρέα μαζί του πήγαινε και ένας άλλος φίλαθλος, ένα γνωστό μας αγόρι του Δημοτικού που προθυμοποιούνταν να κουβαλήσει την καρέκλα. Οι δύο φίλοι καθισμένοι δίπλαδίπλα, ο ένας στην καρέκλα και ο άλλος χάμω, αφοσιωνόντουσαν στην παρακο­ λούθηση του αγώνα. Ο μικρός Νίκος αγόραζε πασατέμπο και δεν παρέλειπε ποτέ να προσφέρει και στον γέρο φίλο του. Του Stevens δεν του άρεσε ιδιαίτερα ο πασατέμπος, έπαιρνε όμως λίγα σπόρια ίσα-ίσα για να μην προσβάλει το παιδί. Όταν γύρι­ ζε στο σπίτι δεν έδειχνε ευχαριστημένος, «για να βελτιώσουν οι Αιγινήτες το παιχνίδι τους», μας έλεγε, «πρέπει να παίζουν με ομάδες πιο δυνατές από αυτούς». Του Stevens του άρεσαν τα αστεία και οι φάρσες. Είχε τη συνήθεια, όταν ξηλωνόΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

τον ένα κουμπί από τα ρούχα του, να το ράβει μόνος του. Αυτό αγανακτούσε τη μητέρα μου (να

Ι

ράβει ο ίδιος τα κουμπιά του με τόσες νοικοκυρές μέσα στο σπίτι!). Του άρπαζε λοιπόν το ρούχο, το κουμπί και τη βελόνα, και τελείωνε γρήγορα τη

Ι

δουλειά αδιαφορώντας για τις διαμαρτυρίες του

Ι

θείου. Μια μέρα εκείνος κάθισε σε μια πολυθρόνα

*

και άρχισε πάλι να ράβει επιδεικτικά ένα κουμπί σε ένα πουκάμισο. Είχε δέσει όμως το πουκάμισο

Ι

στο χέρι της πολυθρόνας και όταν κατά τη συνή-

:

θεια της το άρπαξε η μητέρα μου, δεν μπόρεσε να

||

του το αποσπάσει. Κι εκείνος γελούσε σαν παιδί

1

και μας διηγούνταν ενθουσιασμένος το επεισόδιο.

|

î

,.

·',

·'

•

IUI * * •

Ο άνθρωπος αυτός, με το ανεξάντλητο κέφι, το χιούμορ, τα αστεία και το αυθόρμητο γέλιο με

Ι

ίο οποίο αντιμετώπιζε τις μικρές μας αταξίες,

ÏW"

ήταν για μένα στα παιδικά μου χρόνια απλά «ο

j j

θείος Gorham» και δεν είχα καταλάβει ότι δίπλα μας ζούσε ένας αξιόλογος επιστήμων ΚΙ ένας

0

Gorham Stevens στο οτιίτι των Περόγλοα στην

σπάνιος άνθρωπος. Δεν μπορούσα βέβαια τότε να τα αντιληφθώ αυτά και δεν με είχαν απασχολήσει η δουλειά και τα ενδιαφέροντα του. Αυτό έγινε αργότερα. Εκείνος ενδιαφερόταν για ό,τι κάναμε, είτε ήταν παιχνίδια, είτε μαθήματα, είτε αργότερα σπουδές. Όταν ξεκίνησα τις σπουδές μου στην Ανωτάτη Γεωπονική Σχολή Αθηνών, ενδιαφέρθηκε για την επιστήμη που είχα διαλέξει και παρακολουθούσε την πρόοδο μου. Μου έκανε διάφορες ερωτήσεις, κυρίως σχετικά με τη φυσιολογία των φυτών, και καμιά φορά έπρεπε να μελετήσω για να του δώσω μια σωστή απάντηση. Όταν δημοσίευσα την πρώτη μου εργασία, του χάρισα ένα ανάτυπο. Παρ' όλο που το θέμα τού ήταν ξένο, το διάβασε με προσοχή και έκανε μερικές παρατηρήσεις, τις οποίες έλαβα υπόψη στις μετέπειτα εργασίες μου. Όταν για πρώτη φορά δίδαξα σε ένα σεμινάριο, με ρώτησε αν ακούμπησα το ρολόι μου πάνω στην έδρα για να παρα­ κολουθώ τον χρόνο. Όταν του είπα πως «ναι» έβαλε τα γέλια και είπε: «Η little Annette μεγάλωσε και είναι τώρα επιστήμων». Μεγαλώνοντας, είχα καταλάβει κι εγώ πόσο αξιόλογος ήταν. Ήμουν περήφανη που ήταν θείος μου. Και τον θαύμαζα, εκτός απ' όλα τ' άλλα, γιατί ήταν τόσο απλός, σεμνός, χωρίς έπαρση, χαρακτηριστικά που συναντάμε συνήθως σε όσους έχουν πραγματική αξία.

GORHAM PHILLIPS STEVENS

Μάρθα Λυκούρη-Παπαγεωργίου

Η Κολώνα Στην άκρη του νησιού η Κολώνα της Αίγινας ανάμεσα στο γαλάζιο του ουρανού και της θάλασσας Στα όψη της έπαρσης ο ρυθμός Μέσα σε βλέμμα θεϊκό ο αντίλαλος αποστηθίζει το αιώνιο μιας άλλης ζωής βυθισμένης στα βάθη του πελάγου και της ιστορίας

Το θρόισμα των κυμάτων βοή ατελεύτητη στον ενδιάθετο λόγο του απέραντου εκεί που η πέτρα ταράζεται από το δάκρυ των μαρτύρων

- Ο μίτος της Αριάδνης έσπασε στον κάβο.

Και οι μνήμες κουπιά αόρατα κωπηλατούν με το βάρος του χρόνου και του βυθού.

V':-jTi?'•••-'

* " *«**'

- Τα αγριεμένα κύματα ξεσπάνε στους βράχουςΗ Κολώνα, ύψος ουρανίων κανόνων, -μεγαλόπρεπα ευθυτενήςμ' ερειπωμένες αγκαλιές κρατάει το λογισμό της στο σκοτεινό απόμακρο προτού να ξημερώσει.

?

Ένα φέγγος γαλάζιο καλύπτει το γυμνό ρίγος του κάλλους Παραμένει ακίνητη, ελεύθερη. Ενωμένη με τη διάρκεια. Τι να θυμάται;

Ο βράχος έσπασε... Φωνή απόμακρη αθροίζει τι δώσαμε Στις πτυχές του κορμού της φτερουγίζει των ανέμω1 ιυ μηνιμ ι

Και ο νοσταλγός συλλαβίζει τον ήχο της πέτρας Ε

ίι η ι σε -είπε-

Η ιιέφα ιιαραμενει το αέ\αο φως. Πόσοι θα σταθούν να διαβάσουν:

ΒΑΣΙΛΗΣ Ι. ΛΥΚΟΥΡΗΣ*

Ui Αιγινιιιες στην ApyovttuxiKii Εκστρατεία και η Αίγινα στην επιστροφή τη^ Αργούς

·«.«"

π

ι ' Ελληνες αγαπούν την ιστορία τους, τιμούν τους προγόνους και προσπαθούν να τους μιμηθούν, με τα σημερινά, βεβαίως, μέτρα. Από τα σύγχρονα παρα­ δείγματα μπορούμε να θυμηθούμε την κατασκευή της Αθηναϊκής τριήρους (φωτογρ.

1), την κατασκευή του Μινωικού πλοίου (φωτογρ. 2) και τελευταία την κατασκευή της Αργούς (φωτογρ. 3), για να αναφερθούν έργα σχετικά με την θάλασσα που είναι φυσικό να αγαπούν ιδιαιτέρως οι ' Ελληνες, ενώ θα πρέπει να αναμένεται και η κατασκευή του Θηραϊκού πλοίου (του γνωστού ως πλοίου της Σαντορίνης) (Φωτογρ. 4). Είναι αληθές ότι η προσπάθεια είναι αξιέπαινη διότι πρόκει­ ται περί εξαιρετικά δύσκολου εγχειρήματος, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν τεχνικές πληροφορίες διαστάσεων κ.λπ. και γενικώς "ϋ κατασκευής των εν λόγω πλοίων. Οι μόνες πληροφορίες περί ^ Η ™™ 8 αυτών, εξ όσων γνωρίζω, είναι οι διάσπαρτες αναφορές σε διά­ φορα αρχαία κείμενα, σε απεικονίσεις επί αγγείων ή άλλων επι­ φανειών και σε γλυπτά. Και οι πληροφορίες όμως αυτές δεν είναι βέβαιον ότι είναι ακριβείς ούτε ότι προέρχονται από ειδικούς. Επί τη ευκαιρία, πρέπει να σημειωθεί ότι δεν μπορούμε να ομιλούμε περί «αντιγράφων», όπως συνηθίζεται σε ορισμένα έντυπα, δεδο­ μένου ότι το αντίγραφο προϋποθέτει την ύπαρξη πρωτοτύπου.

Hum

i l ^ K d l l i i i r i n l i ιίΗ ÎBiHEu3

* Ο Βασίλης Ι. Λυκούρης είναι επίτιμος δικηγόρος.

40

Νομίζω όμως ότι μπορούμε να ομιλούμε περί «ομοιώματος» Το τελευταίο από τα εγχειρήματα αυτά είναι η κατασκευή ομοιώματος της «Αργούς», του πλοίου δηλαδή εκείνου το οποί­ ον εδημιούργησε την «Αργοναυτική εκστρατεία» και εις το οποίον μετείχαν ως πλήρωμα και Αιγινήτες για να ξεκινήσει το ταξίδι της για την Κολχίδα. Κατά την επιστροφή της Αργούς στην πατρίδα, τελευταίος σταθμός, πρό της αφίξεώς της στην Ιωλκό, ήταν η Αίγινα, στην οποίαν προσήγγισε το πλοίο για να ανεφοδιασθούν οι αργοναύτες με νερό. ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

Η πρωτοβουλία, η δαπάνη και η υλοποίηση τ η ς κατασκευής ομοιώματος τ ο υ πλοίου αυτού, οφείλεται στον Δήμο Βόλου. Η καθέλκυση της Αργούς έγινε στις 17 Σεπτεμβρίου 2006, σε δημοσία πανηγυρική τελετή, στο χώρο ναυπηγήσεως του πλοίου. Ό π ω ς προελέχθη, το εγχείρημα είναι γενναίο, οι ευχές και ο ενθουσιασμός των Ελλήνων συνωδεύουν τις προσπάθειες των πρωτεργατών για ολοκλήρωση και πλήρη επιτυχία. Σ' αυτή την προσπάθεια θ α ήταν θαυμάσιο ν α συνεργασθεί και ο Δήμος Αιγίνης, δεδομένου ότι η Αίγινα είχε διττή και χαρακτηριστική ανάμιξη στην «Αργοναυτική εκστρατεία».

Ο

εκστρατεία τ ω ν αργοναυτών, «υπήρξε το π ρ ώ τ ο ν ένδοξον

παράβολον και κοινόν έργον τ ω ν Ελλήνων», γράφει ο Αθαν. Σταγειρίτης στην σ ε λ 141 τ ο υ Ε' τ ό μ ο υ τ ο υ έργου τ ο υ Ωγυγία Αρχαιολογία

ή

και η π ρ ώ τ η εκ τ ω ν πέντε επισήμων εκστρατειών και

πολέμων τ η ς ελληνικής Αρχαιότητος. Στην εκστρατεία αυτή έλαβαν μέρος και δύο Αιγινήτες ήρωες, ο Πηλεύς και ο Τελαμών, τέκνα του βαοιλέως της Αιγίνης Αιακού και της Ενδηίδος. Η αργοναυτική εκστρατεία, η οποία, συν τ ω χρόνω, επλουτίσθη και εοτολίσθη με μ ύ θ ο υ ς και φανταστικές ιστορίες, υπήρξε πραγ­ ματικό γεγονός και προσέφερε πολύ σημαντικές υπηρεσίες στην ανθρωπότητα, έλαβε δε χ ώ ρ α ν γ ύ ρ ω στο έτος 1360 ή 1350 π ρ ό Χριστού. Ο ι πληροφορίες γ ύ ρ ω α π ' αυτή την εκστρατεία είναι συναρπα­ στικές και ενδιαφέρουσες, ό π ω ς άλλως τε συμβαίνει με το μεγαλύ­ τερο μέρος της Ελληνικής Μυθολογίας. Υπάρχουν βεβαίως δ ι ά φ ο ­ ρες απόψεις και εκδοχές στα επί μέρους θέματα, π ο υ αναφέρονται από τους συγγραφείς π ο υ ασχολήθηκαν με αυτήν την ιστορία. Ε δ ώ διατυπώνονται οι επικρατέστερες (φωτογρ. 5). Στην αρχαία Ιωλκό, τον σημερινό δηλαδή Βόλο, εβασίλευε ο Πελίας, υιός του Κρηθέως και της Τ υ ρ ώ ς , ο οποίος είχε σφετερισθεί τα δικαιώματα, επί του θρόνου, τ ο υ αδελφού του Αίσονος και εφοβείτο γιά την π ρ ά ξ η τ ο υ αυτή. Γι' αυτό τον λόγο κατέφυγε στα μαντεία, για ν α μάθει ποιος είναι εκείνος, από τον οποίο διέτρεχε κίν­ δυνο. Α π ό το μαντείο τ ω ν Δ ε λ φ ώ ν έλαβε τον σ α φ ή και κατηγορη­ ματικό χρησμό «Να φυλάγεται από τον μονοσάνδαλο π ο υ θ α εμφα­ νισθεί στην Ιωλκό». Ό τ α ν ενηλικιώθηκε, ενεφανίσθη στην Ιωλκό ο Ιάσων, ο οποίος ήτο υιός του Αίσονος και της Αλκιμέδης ή της Π ο λ υ μ ή δ η ς , εγγονός του Κ ρ η θ έ ω ς και ανεψιός του Πελίου. Ενεφανίσθη ό μ ω ς μονοσάνδαλος στον βασιληά Πελία, διότι ό π ω ς περνούσε τον ποταμό ΆναυΟΙ ΑΙΓΙΝΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΓΟΝΑΥΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ

ι>: 'Μ*-*'* "'*•¥''"""» 1 "'«•" ':"-""s 41

ρο, για να φθάσει στην Ιωλκό, έχασε το ένα σανδάλι από το πόδι του (φωτογρ. 6). Ο βασιλεύς εταράχθη μόλις είδε τον μονοσάνδαλο, αλλά δεν το έδειξε, αντ' αυτού τον εκάλεσε και έλαβε τις πληροφορίες που ήθελε, για την εμφάνιση του στην Ιωλκό, μεταξύ των οποίων και την πρόθεση του Ιάσωνος να αναλάβει την εξουσία που ανήκε στον πατέρα του. Ο βασιλεύς χωρίς να δείξει την ταραχή του απήντησε στον Ιάσωνα ότι θα του αποδώσει τον θρόνο, όταν, ο Ιάσων, τον αντικαταστήσει στην εκπλήρωση ενός καθήκοντος για την επιτέλεση του οποίου εκείνος ήτο γέρων. Το καθήκον αυτό ήταν να μεριμνήσει για την επιστροφή από την «Αίαν» του χρυσόμαλλου δέρατος. Ο Ιάσων, κατά προτροπή της θεάς Ή ρ α ς , η οποία διέκειτο εχθρικώς προς τον Πελία, απεδέχθη την πρόταση και άρχισε την προετοιμασία της εκστρατείας. Τα πρώτα θέματα που έπρεπε να αντιμετωπισθούν ήταν η κατασκευή ενός πλοίου ικα­ νού να φθάσει στην Κολχίδα, και η εξεύρεση ναυτών ανδρείων και διατεθειμένων να αντιμετωπίσουν περιπέτειες και κινδύνους. Αμέσως ο Πελίας εκάλεσε τον Λργο, τον υιόν του Φροίξου και της Χαλκιόπης, ο οποίος ήταν ναυπηγός, και του ανέθεσε την κατασκευή του πλοίου το οποίο θα ταξί­ δευε για την αρπαγή του Χρυσού Δέρατος. Μάλιστα, λέγεται ότι, ο Άργος έλαβε και μυστική εντολή από τον Πελία, να μη ναυπηγήσει στερεό σκάφος, αλλά να προση­ λώσει με καρφιά μη ανθεκτικά τις σανίδες του για να μη αντέχει στην τρικυμία και έτσι να πνιγούν οι επιβαίνοντες κατά τον πλουν. Αλλ' είτε διότι, ο Ιάσων, εδήλωσε στον Άργο ότι θα τον παρελάμβανε στο πλοίο, γιά να επισκευάζει τις ενδεχόμενες βλά­ βες, είτε διότι δεν ήθελε να παρουσιάσει κακή εργασία, είτε μη ανεχόμενος την αδι­ κία, εναυπήγησε άριστα το σκάφος, του οποίου εθελοντής επεβιβάσθη και αυτός. Ο Άργος άρχισε, με την επίβλεψη της θεάς Αθηνάς, την ναυπήγηση του πλοίου το οποίο ονόμασε «Αργώ», οι επιβιβασθέντες αργότερα ναύτες ονομάσθησαν αργο­ ναύτες και η εκστρατεία τους Αργοναυτική (φωτογρ. 7). Ως τόπος ναυπηγήσεως της Αργούς θεωρούνται «αϊ Παγασσαί» ή κατ' άλλους «η Δημητριάς» της Μαγνησίας. Τα δε προς ναυπήγηση της ξύλα εξέλεξαν ειδήμονες από τα δάση του Πηλίου όρους, υπό την επίβλεψη της θεάς Αθηνάς. Το σχήμα της ήτο επίμηκες και διά τούτο ωνομάζετο «μακρά ναύς», είχε δε 50 κουπιά και κατ' άλλους 30 ζεύγη κουπιών, ώστε το μήκος της υπολογίζε­ ται 50 ή 60 μέτρα. Παρ' όλα ταύτα ήτο ελαφρά η κατασκευασθείσα «πεντηκόντορος» και, όπως επιστεόετο, οι αργοναύτες ηδύναντο να την κρατήσουν και να την μεταφέρουν στους ώμους τους. Στην ναυπήγηση της Αργούς βοήθησε και ή θεά ' Ηρα, πρό πάντων δε η θεά Αθηνά η οποία προσέθεσε στο «κοράκι» της πλώρης του πλοί­ ου τεμάχιο της ιεράς Δρυός της Δωδώνης, διά 42

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

1.13

τούτο είχε και ικανότητες μαντικές η «Αργώ», και σε ορισμένες περιπτώσεις παρου­ σιάζεται ομιλούσα. Ο Απολλώνιος μας πληροφορεί περί της Αργούς, ότι «ταύτην λέγουσι πρώτην ναύν γεγενήσθαι», ενώ άλλοι διευκρινίζουν «πρώτην επιμήκη ναυν». Το όνομα της οφείλεται, ως προελέχθη, και κατά την επικρατέστερα παράδοση, στον ναυπηγήσαντα αυτήν Άργο, σημαίνει όμως και «λαμπρά» και μεταφορικώς «ταχεία». Πάντως κατά πασίγνωστο της «Οδύσσειας» στίχο ήτο «κοσμαγάπητη», «ποντοπόρος νηύς Αργώ πάσι μέλουσα», Οδύσ. Μ. 69, κατά τον χαρακτηρισμό δε του Καλλιμάχου «Φωνήεσσα», κατά τον του Λυκόφρονος «Λάληθρος» και κατά δημοφιλές επίγραμμα «λάλος». Με το όνομα «Αργοναύται» δηλούνται συλλογικώς οι ήρωες οι λαβόντες μέρος στην προς κατάκτηση και μεταφορά του χρυσόμαλλου δέρατος εκστρατεία, και εκ τούτων ονομασθείσαν «Αργοναυτικήν εκστρατείαν». Υιοί Θεών και Ημιθέων οι περισσότεροι εκ των επιβαινόντων, ακολούθησαν ως αρχηγό τον Ιάσονα, αναλαβόντα να φέρει από την Κολχίδα το δέρας του χρυσόμαλλου κριού, του διασώσαντος εκεί τον φεύγοντα το μίσος της μητρυιάς του Φροίξον (φωτογρ. 8). Το περιπετειώδες έργο ανέθεσε κατά τον Ησίοδο (Θεογον. 995) εις τον Αισονίδη Ιάσονα, τον ανεφιόν του, «ο μέγας βασιλεύς, υπερήνωρ (=αγέρωχος), υβριστής (=αυθάδης) Πελίης, ατάσθαλος (=ανόητος) οβριμοεργός (=τολμηρός)», με την ελπίδα ότι θα απαλλάσσετο οριστικώς από τη μισητή παρουσία του ανεψιού του, τον οποίο, κατά τον χρησμό, έπρεπε να φοβείται, διότι παρουσιάσθη ενώπιον του μονοσάνδαλος. Μόλις ο Ιάσων έλαβε την εντολή του θείου του, έστειλε κήρυκας σ' όλη την Ελλά­ δα να προτείνουν συμμετοχή σε όσους αγαπούσαν τις περιπέτειες. Και έσπευσαν πολ­ λοί, διότι, κατά τον Πίνδαρο, «εις όλων την ψυχήν η Ήρα άναψε πόθο γλυκό, που παρακινούσε, κανένας να μη μείνει έξω από την Αργώ, ζώντας δίπλα στη μητέρα του μία ακίνδυνη ζωή». Έτσι ευρέθησαν αμέσως οι «πεντήκοντα κωπηλάται» που εχρειάζετο η Αργώ, χωρίς μεταξύ αυτών να υπολογίζεται ο αρχηγός Ιάσων, οι μάντεις, οι πηδα­ λιούχοι, ο ιατρός κ.λπ., ούτε ο θρυλικός μουσικός Ορφεύς, τον οποίο, αν και μη εύρωστον, τους έπεισε ο Κένταυρος Χείρων να συμπαραλάβουν, διότι αυτός προείδε τη συνάντηση με τις Σειρήνες και εγνώριζε ότι μόνο ο Ορφεύς είχε τη δύναμη να τις συναγωνισθεί. Τα ονόματα των Αργοναυτών

οφείλομε

στους ποιητές που ασχολήθηκαν με το θέμα και στον Απολλώνιο τον Ρόδιο όπως αναφέρονται στα «Αργοναυτικά». Οι γνωστότεροι από τη γενι­ κή τους δράση ή και διότι έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην περιπετειώδη αυτή εκστρατεία είναι: Ο Ηρακλής, ο Θησεύς, οι δύο Διόσκουροι Κάστωρ και Πολυδεύκης, οι δύο Αφαρετίδαι Ίδας και Λυγκεύς, ο 'Υλας, ο Πολύφημος, ο Αμφιαδάμας, ο Περικλήμενος, οι δύο μάντεις

ΟΙ ΑΙΓΙΝΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΓΟΝΑΥΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ

8

43

Ίδμων και Μόψος, ο Αυγείας, ο Αργός ο επώνυμος του Άργους, και ο Άργος ο υιός του Φρίξου, οι δύο πτερωτοί υιοί του Βορέου Ζήτις και Κάλαϊς , ο Πηλεύς και ο Τελαμών, οι δύο Αιακίδαι, ο Αμφιάραος, ο Ακαστος υιός του Πελίου, ο οποίος επέβη της Αργούς παρά τη θέληση του πατρός του, ο Τίφυς πρώτος πηδαλιούχος της Αργούς, ο αντικαταστάτης του Αγκαίος, ο Ασκληπιός κ.ά. Σκοπός και τέρμα της εκστρατείας ήτο η μυθική χώρα «Αία», όπου βασίλευε ο υιός του Ηλίου Αιήτης. Ο Όμηρος και ο Μίμνερμος προσδιορίζουν την Αίαν απλώς «παρά τον ωκεανόν, χώραν της μακρινής Ανατολής», χωρίς να φαίνεται ότι είχαν υπ' όψει τους μία συγκεκριμένη γωνιά της γης. Αργότερα ναυτικοί και άποικοι την ανεζήτησαν ανατολικώς, αλλά και δυτικώς των συνόρων της: Στον Βόσπορο, όπου ανεκάλυψαν και τον λιμένα του Φρίξου, την «Κυταίαν», στις βόρειες ακτές του Πόντου, στη σκυθική Ταυρίδα. Οι Ιόνιοι την εταύτισαν με την Κολχίδα, όπου ο αρχαίος ποτα­ μός Φάσις, και πολλοί ερευνηταί αναγνωρίζουν, σε γεωγραφικές περιγραφές της μυθικής Κολχίδος, ακτές της Αδριατικής. Κατά τον Απολλώνιο, μετά τη θυσία του Ιάσονος προς τον γενάρχη του Αίολο, και κατ' άλλους προς τον Άκτειο και Εμβάσιο Απόλλωνα που ήταν προστάτης των ακτών και των πλοίων, ανεχώρησαν οι Αργοναύτες από την Ιωλκό, (φωτογρ. 9), έφθασαν πρώτον εις «τας Αφέτας», όπου ο Ηρακλής, κατά μία άποψη, εγκατέλειψε την «Αργώ», η οποία «εδήλωσε», ότι δεν δύναται να σηκώση το βάρος του (Αριστοτ. Πολιτ. III 13). Και από την «άφεση» αυτή του Ηρακλέους ή και διότι το σημείο αυτό εθεωρήθη «αφετηρία» για το ξεκίνημα τους στην ανοικτή πλέον θάλασσα, ο τόπος ωνομάσθη «Αφέται». Έφθασαν έπειτα στην Λήμνο, η οποία ήτο γυναικοκρατουμένη και τελείως χωρίς άνδρες, οι οποίοι είχαν φονευθεί από τίς γυναίκες τους, διότι αυτοί τις είχαν παραμελήσει και συζούσαν με γυναίκες της Θράκης. Βασίλισσα τους ήταν η Υψιπύλη. Μετά την πρώτη δυσπιστία προς τους νεοελθόντας, τους εδέχθησαν και τους εκράτησαν στο νησί, συζούσαν δε με αυτούς και απέκτησαν πολλά τέκνα. Από εκεί έφθασαν στην Χρυσή και από την Χρυσή στην Σαμοθράκη, όπου, καθ' υπόδειξιν του Ορφέως, εμυήθησαν στα μυστήρια των Καβείρων και αφιέρωσαν στους Θεούς χρυσά αγγεία. Από τον Ελλήσποντο πέρασαν χωρίς επεισόδια. Επισκέπτονται

.

V

VI 1/1; ,.| 44

ΚΕΙΜΕΝΑ. ΗΑΙΠΝΑΙΑ.

τ. 13

έπειτα την χώρα των Δολιόνων, στην οποία έγιναν δεκτοί από τον βασιλέα Κύζικο με μεγάλη εγκαρδιότητα. Φθάνουν έπειτα στην Κίο, όπου ο 'Υλας, ενώ ήτο απασχολη­ μένος στην άντληση νερού, ανηρπάγη από μια νύμφη. Στις φωνές του προσέτρεξαν οι φίλοι του, Ηρακλής και Πολύφημος, οι οποίοι όμως αργούν να επιστρέψουν στο πλοίο, το οποίον αποπλέει χωρίς να γίνει αντιληπτή η απουσία τους. Εν τω μεταξύ εκείνοι αναζητούσαν τον 'Υλαν, φωνάζοντες το όνομα του, εξ ου και η παροιμία «'Υλαν κραυγάζεις» ή «'Υλαν κραυγάζειν». Ενώ έπλεαν στον Βόσπορο, έφθασαν στη χώρα των Βεβρύκων, στους οποίους άρχων ήταν ο Άμυκος, ο οποίος ενικήθη στην πυγμαχία από τον Πολυδεύκη ή κατ' άλλους εφονεύθη από τον Ιάσονα στην θέσιν τη γνωστή έκτοτε με το όνομα «Ιησόνιος αιχμή». Συναντήθηκαν έπειτα με τον Φινέα που ζούσε στην προ του Πόντου ακτή. Μάντις τυφλός ο Φινεύς ετυραννείτο από τις Αρπυίες, που ήσαν όρνεα, τα οποία του άρπαζαν την τροφή και άφηναν στα υπολείμματα της δυσοσμία τόση, ώστε ήτο αδύ­ νατο να τα εγγίση ο ατυχής τυφλός. Από τό βασανιστήριο αυτό τον απήλλαξαν ο Ζήτις και ο Κάλαϊς, οι οποίοι σκότωσαν ή κατεδίωξαν τα πουλιά πέραν της χώρας του Φινέως. Ευγνωμόνων ο μάνας τους έδωσε πολύτιμες συμβουλές και τους υπέ­ δειξε πώς να περάσουν τις Συμπληγάδες Πέτρες (που ήσαν βράχοι συγκρουόμενοι καθ' ωρισμένα χρονικά διαστήματα) χωρίς να υποστούν κάποια βλάβη. Όταν πέρα­ σε ανέπαφος από το στενό η Αργώ, οι βράχοι έμειναν ακίνητοι. Και τότε προχώρησαν βορείως στον Πόντο προς την Ταυρίδα, κατά την επικρατέ­ στερα όμως παράδοση προς Ανατολάς, παραπλέοντας την νότια ακτή του Πόντου, όπου κάποτε ο Δίψακος φιλοξένησε τον Φρίξο (Απόλλων. 652). Πλέοντες πάντοτε προς ανατολάς έφθασαν στην χώρα των Μαριανδυνών, όπου έχασαν δύο προσφιλείς εταίρους, τον μάντιν ' Ιδμονα από κτύπημα εναντίον του εφορμήσαντος κριού και τον πηδαλιούχο Τίφυν, τον οποίον, αιφνιδίως ασθενήσαντα, δεν κατώρθωσε να σώσει παρ' όλες του τις προσπάθειες ο Ασκληπιός. Ο βασιλεύς της χώρας Λύκος, ο οποίος τους είχε δεχθεί με εγκαρδιότητα, υπεσχέθη να φροντίζει γιά τους δύο προσφιλείς τάφους, οι δε αργοναύτες προχώρησαν με πηδαλιούχο τον Αγκαίο ή τον Εργίνο και όταν συνά­ ντησαν τις εκβολές του Φάσιδος ποταμού, αντελήφθησαν ότι έφθασαν τέλος στην Κολ­ χίδα, όπου αμέσως παρουσιάσθηκε ο Ιάσων στον Αιήτη και εζήτησε το δέρας. Ο Αιήτης δεν αρνήθηκε, αλλ' αξίωσε από τον Ιάσονα να καλλιεργήσει έναν αγρό με άροτρο που θα έσερναν άγριοι ταύροι «πυρίπνοες και χαλκόποδες» και να σπείρη τον αγρό με δόντια δράκοντος. Ευτυχώς η Μήδεια, η οποία ερωτεύθηκε τον Ιάσονα, τον βοήθησε αποτελεσματικά γιά τον πρώτο τούτο άθλο, με τις σοφές της συμβουλές, και όταν ο πατέρας της αρνήθηκε και πάλι να δώσει το δέρας, τον βοήθησε και με τη μαγι­ κή της τέχνη, πρόλαβε τον πατέρα της, ο οποίος σκόπευε να καόσει την Αργώ και να σκοτώσει τους αργοναύτες. Την νύκτα απεκοίμησε τον φρουρό δράκοντα, ο οποίος εκράτει στο στόμα του το Δέρας ή κατ' άλλον μύθον άγρυπνος πάντοτε το εφύλαττε κρεμάμενον από τους κλώνους της ιεράς δρυός εις το άλσος του Άρεως. Άρπαξε τότε ο Ιάσων το δέρας και τον μικρό αδελφό της Μήδειας, τον Άψυρτον, και επεβιβάσθη με

ΟΙ ΑΙΓΙΝΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΓΟΝΑΥΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ

τους συντρόφους του στην Αργώ, η οποία αμέσως απέπλευσε (φωτογρ. 10). Τους κατεδίωξε όμως ο Αιήτης και μάλιστα τους επλησίασε, αλλ' η Μήδεια κατακρεούργη­ σε τον Άφυρτο και έρριπτε το ένα μετά το άλλο τα μέλη του, πρό του πατρός της, ο οποί­ ος ανεχαιτίζετο εις τον πλουν του γιά να συλλέγει τα λείψανα του τέκνου του. Οι Αργο­ ναύτες εν τούτοις προχωρούσαν ακολουθούντες την προτέραν οδόν. Είχαν φθάσει ήδη στην Παφλαγονία, όπου η Μήδεια εθυσίασε στην Εκάτη και εκεί ανελογίσθη ο Ιάσων τους λόγους του Φινέως, ο οποίος τους είχε συστήσει να επιστρέψουν δι' άλλης οδού. Τότε ο Άργος , ο υιός του Φρίξου, τους ομίλησε γιά τον ποταμό Ίστρο, γιά τον οποίο επιστεύετο ότι είχε εκβολές προς τον Εύξεινο Πόντο, αλλά και προς την Αδριατική. Άλλαξαν αμέσως κατεύθυνση, εστράφησαν προς τα βορειοδυτικά και έφθασαν στις εκβολές του Ίστρου (κάτω Δουνάβεως) εισήλθαν σ' αυτόν και διαπλέοντες τούτον έφθασαν στην Αδριατική. Και οι αργοναύτες επλησίαζαν στην Κέρκυρα. Ωργίσθη όμως ο Ζευς γιά τον φόνο του Αψύρτου και αποφάσισε να μη τους επιτρέψη να ιδούν το έδαφος της πατρίδος τους παρά μετά από πολλές ταλαιπωρίες. Εστάλησαν λοιπόν άνεμοι, οι οποίοι τους απομάκρυναν από την Κέρκυρα και τους ώθησαν βορειότερα. Τότε η «λάλος Αργώ» ύψωσε την φωνή της, ανήγγειλε στους ταξιδιώτες την απόφαση του Διός και τους συνεβούλευσε να θυσιάσουν εις αυτόν οι Διόσκουροι, και να παρα­ καλέσουν να τους επιτρέψει να προσεγγίσουν στην «Αιαίαν», το μυθικό νησί της Κίρ­ κης, όπου θα ανελάμβανε τον καθαρμό τους η αδελφή του Αιήτου. Πλέουσα πάντοτε προς βορράν η Αργώ έφθασε στις εκβολές του Ηριδανού, ποταμού μυθικού, πηγάζο­ ντος επίσης από τα μυθικά Ρίπαια όρη, όπου όλη η περιοχή διετηρείτο κάκοσμος, αφ' ότου εκεί κατέπεσε και εκάη ο Φαέθων. Από τις εκβολές αυτού του ποταμού, έφθασαν στο μέρος όπου χύνεται ο Ροδανός ποταμός, γιά τον οποίο επίστευαν ότι είχε τρεις βρα­ χίονες, εκβάλλοντας στον Ηριδανό τον πρώτο, τον δεύτερο στον Ωκεανό και τον τρίτο στο Τυρρινικό πέλαγος. Έστρεψαν λοιπόν προς τον δεύτερο οι αργοναύτες που τους έφερε μέχρι του Ωκεανού, όπου θα τους έρριπτε, εάν δεν πηδούσε εγκαίρως η προστάτις των, θεά Ήρα, από τον Ουρανό στους βράχους και δεν άφηνε μια κραυγή τόσο δυνατή, ώστε να δονηθή το σύμπαν. Έστρεψαν τότε προς τον τρίτο βραχίονα και έφθα­ σαν στην χώρα των Κελτών και των Λιγύων, και δι' αυτών στο Τυρρηνικό πέλαγος.

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

Αγκυροβόλησαν δε πρώτον οτίς Στοιχάδες, τις σημερινές γαλλικές νήσους Υέρ, και έπειτα στην Αιθαλίαν, τη σημερινή Έλβα, όπου και ο Αργώος λιμήν. Εκεί οι αργοναύ­ τες εσκούπισαν τον ιδρώτα τους με τα βότσαλα της ακτής, τα οποία έκτοτε διετήρησαν το χρώμα της ανθρώπινης σάρκας, και τέλος επρόβαλε η «Αιαία», το νησί της Κίρκης, όπου έσπευσαν για τον καθαρμό. Από εκεί, εξαγνισμένοι πλέον, έφθασαν στο νησί των Σειρήνων, οι οποίες προσπάθησαν να τους σαγηνεύσουν με τη μουσική και τα θέλγη­ τρα τους, αλλ' απέτυχαν, διότι ενικήθησαν από το θείο άσμα του Ορφέως, το οποίον συνεκράτησε τους αργοναύτες, ενώ εκείνες απογοητευμένες έπεφταν στη θάλασσα. Και ενώ επρόκειτο να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνον της Σκΰλλης και της Χαρύβδεως, η θεά Ή ρ α , συγκινηθείσα από τις πολλές ταλαιπωρίες τους, διέταξε την Θέτιδα να οδηγήσει την Αργώ προς τα ύδατα της πατρίδας της. Και η Θέτις, ορατή μόνον από τον Θησέα, επέρασε την Αργώ από τις ακτές της Τρινακίας, όπου έβοσκαν οι αγελάδες του Ηλίου, και την έφερε στην Κέρκυρα. Εκεί τους εδέχθησαν με εγκαρδιότητα και εβοήθησαν τον Ιάσονα και την Μήδεια να τελέσουν τους γάμους των. Ανεχώρησαν τότε και από την Κέρκυρα και πλέοντες πάντοτε προς Νότον είδαν από μακριά τα βουνά της Πελοπον­ νήσου, ότε νέα τρικυμία τους έρριψε μετά από ταλαιπωρίες εννέα ημερών στα αβαθή της Σύρτεως, όπου απελπισμένος ο πηδαλιούχος Αγκαίος είδε ότι δεν ηδύναντο πλέον να προχωρήσουν. Άδοξος θάνατος τους περίμενε στην Λιβυκή Έρημο. Και αίφνης τρείς θεές ενεφανίσθησαν στον Ιάσονα και του είπαν: «Αν την ώραν που η Αμφιτρίτη λύη από το άρμα, του συζύγου της, τους θυμοειδείς ίππους, κάμετε στη μητέρα σας αυτό που εκείνη τόσον καιρό έκαμε γιά σας, θα φθάσετε ευτυχείς στην πατρίδα σας». Ήσαν οι Τριτωνίδες νύμφες, που έλουσαν την Αθηνά όταν επήδησε από την κεφαλή του Διός. Και ενώ κατά τη δύση του ηλίου διηγείτο στους εταίρους του ο Ιάσων το γεγονός, είδαν να πηδά αίφνης από τη θάλασσα πελώριος ίππος και να ορμά προς την έρημο. Ο Πηλεύς τότε, που ως σύζυγος της Θέτιδος εγνώριζε τις συνήθειες του βασι­ λείου του Ποσειδώνος είπε: «Αυτή την στιγμή έλυσε η Αμφιτρίτη, σύζυγος και ηνίοχος του συζύγου της, τους ίππους του άρματος του. Μήτηρ μας είναι η Αργώ που μας κρα­ τεί τόσον καιρό μέσα της. «Ας την κρατήσωμε και ημείς και ας ακολουθήσουμε τα ίχνη του ίππου». Επήραν τότε στους ώμους τους την Αργώ, και βαδίζοντας στα ίχνη του ίππου επί δώδεκα ημέρες και νύκτες αδιακόπως, έφθασαν στην Τριτωνίδα λίμνη. Η δίψα τους εβασάνιζε. Ο εκεί πλησίον κήπος των Εσπερίδων ήταν γυμνός, διότι τα μήλα του, είχε αρπάσει ο Ηρακλής. Λυπημένες οι Εσπερίδες για την αρπαγή, είδαν τους αργοναύτες ταλαιπωρημένους και τους ελυπήθησαν. Όχι δε μόνον έκαμαν να φυτρώ­ σει χλόη, άνθη και θάμνοι στον έρημο τόπο, αλλά μετεμορφώθησαν και οι ίδιες σε πτελέα, ιτέα και αίγειρον γιά να τους σκιάσουν, ενώ η Αίγλη τους πληροφορούσε ότι εκεί πλησίον από λάκτισμα του Ηρακλέους ανεπήδησε από το έδαφος πηγή. Σ' αυτήν έσβυσαν τη δίψα τους. Έχασαν όμως εδώ τον μάντη Μόψον, αποθανόντα από δάγκωμα φιδιού. Το πένθος τους γι' αυτόν απάλυνε ο αιφνιδίως αναφανείς θεός Τρίτων, ο οποί­ ος αυτοπροσώπως τους ωδήγησε στη θάλασσα, όπου έρριψαν αμέσως την Αργώ. Ανε­ νόχλητοι πλέον έφθασαν στην Κρήτη, όπου ο χάλκινος γίγας Τάλως εδοκίμασε να τους

ΟΙ ΑΙΠΝΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΓΟΝΑΥΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ

εμπόδιση την απόβασιν, αλλ' εφονεύθη με την μαγική τέχνη της Μηδείας. Απεβιβάσθησαν τότε στη νήσο, επρομηθεύθησαν νερό και εξακολούθησαν τον πλουν τους προς βορράν. Ο τελευταίος κίνδυνος τους ανέμενε ολίγον βορειότερον όπου συνήντησαν φοβερή θύελλα. Παρεκάλεσε τότε ο Ιάσων τον Απόλλωνα να τους σώσει και εκείνος αμέσως έριξε το φωτεινό του βέλος, εφώτισε τη θάλασσα και εφάνη ενώπιον τους στο αιφνίδιον φως η νήσος την οποίαν για τον λόγο αυτόν ωνόμασαν Ανάφη. Προσήγγισαν εκεί, ήγειραν βωμό και επ αυτού εθυσίασαν εκ των ενόντων εις τον Απόλλωνα Αιγλίτην. Μη έχοντες οίνον εράντισαν τα ξύλα της φωτιάς με νερό και οι κόρες των Φαιάκων, τις οποίες η Αρήτη έδωσε στην Μήδεια γιά να την υπηρετούν, θυμήθηκαν τον πλούτο των κερκυραϊκών θυσιών. Οι αργοναύτες τις έβρισαν για την ασέβεια και από τότε χρονολογείται η συνήθεια να ανταλλάσσονται ύβρεις και να γίνονται φιλονι­ κίες μεταξύ ανδρών και γυναικών κατά τις θυσίες του Αιγλίτου Απόλλωνος. Ανεχώρησαν και εξ Ανάφης και τότε έρριξεν ο Εύφημος βώλον γής στην θάλασσα και ανεδύθη η νήσος Καλλίστη (η σημερινή Θήρα), όπου αργότερα έζησε η γενεά του Εύφημου. Τελευταίο σταθμό προ της Ιωλκού έκαμαν οι αργοναύτες στην Αίγινα, για να προμηθευθούν νερό. Εκεί όμως έστησαν μεγάλο καυγά ποιος πρώτος να γεμίσει το κανάτι του με νερό και να γυρίσει στο πλοίο τρέχοντας, γιατί τους έκανε να βιαστούν ο πρίμος καιρός και η ανάγκη να φύγουν γρήγορα. Στο γεγονός αυτό έχει την αρχή του ο «αμφιφορίτης αγών» ή άλλως «Υδροφορία» λεγόμενος. (Αμφιφορεύς είναι η αρχική ονομασία του αμφορέως, απαντώσα και εις τον Όμηρον). Ήταν αγώνας δρόμου, τοπικός της Αιγίνης, ο οποίος ετελείτο έκτοτε, σε ανάμνηση της προσορμίσεως της Αργούς στην Αίγινα Κατά τούτον οι έφηβοι, εκκινούντες από την ακτή, με κενούς στους ώμους τους αμφορείς, έφθαναν τρέχοντας στην Ασωπίδα πηγή, τους γέμιζαν με νερό, τους έβαζαν πάλι στους ώμους και τρέχοντας επέστρεφαν στην αφετηρία τους. Ο Απολ­ λώνιος ο Ρόδιος (295-230 πΧ) μαρτυρεί για τον αγώνα αυτό, ο οποίος ετελείτο και επί της επο­ χής του ακόμη «Ενθ' έτι νυν πλάθοντας επωμαδόν αμφιφορήας ανθέμενοι κούφαισιν, άφαρ κατ'αγώνα πόδεσι κούροι Μυρμιδόνων νίκης περί δηριόενται». (Όπου ακόμα και τώρα τα παλληκάρια των Μυρμιδόνων βάζοντας τους άδειους αμφορείς, αμέσως στους ώμους τους, γεμά­ τους, και παραβγαίνοντας στο δρόμο, διεκδικούν μεταξύ τους τη νίκη.) Τέλος, διά του Ευβοϊκού κόλπου έφθασαν στην Ιωλκό, όπου έφεραν το χρυσό­ μαλλο δέρας και αφιέρωσαν την Αργώ στον Ποσειδώνα, στον Ισθμό της Κορίνθου, λέγεται δε ότι τεμάχιο αυτής εκομίσθη στην Ρώμη, όπου εδεικνύετο μέχρι του 100 μ.Χ. Βασικώς ακολουθείται στην αφήγηση του μύθου η διήγηση του Απολλωνίου, η οποία και επεκράτησε. Υπάρχουν όμως πλείστες παραλλαγές του, διότι ασχολήθησαν με αυτόν και ο Ησίοδος και άλλοι επικοί και λυρικοί ποιηταί. Αλλά και πολλοί των τραγικών ηρύσθησαν θέματα γιά τα δράματα τους, από τα οποία δυστυχώς δεν διεσώθη άλλο πλην της «Μηδείας» του Ευριπίδου. Επίσης ο Ουαλέριος Φλάκκος έγρα­ φε εις οκτώ βιβλία τα Αργοναυτικά και ο Υγίνος μερικούς μύθους. Η ερμηνεία του μύθου των αργοναυτών όπως παρουσιάζεται στις γενικές του γραμμές φαίνεται ότι είναι η εποποιία των θαρραλέων θαλασσοπόρων, οι οποίοι ανα­ κάλυψαν πρώτοι την προς τον Πόντο οδό. Ετόλμησαν να πλεύσουν προς τις άγνωΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

στες εκείνες χώρες και είχαν τη δύναμη να ανταπεξέλθουν προς όλες τις ταλαιπωρίες οι οποίες τους ανέμεναν, κατά τις αρχές της εκεί εξαπλώσεως του Ελληνισμού. Δια τούτο και οι τόσες του παραλλαγές, οι οποίες ασφαλώς θα προσετίθεντο με κάθε νέα γεωγραφική ανακάλυψη. Πάντως από των αρχαιοτάτων χρόνων ασχολήθηκαν με την εκστρατεία αυτή οι διάφοροι ερευνηταί και την ονόμασαν: Εκστρατείαν κατά ληστών και βαρβάρων (Κλείδημος), Εμπορικήν αποστολήν (Ιουβελιανός), και Συναγωγήν χρυσού και δερμάτων την παραδέχονται ο Στράβων ο Αππιανός και ο Ευστάθιος. Σήμερα δεν υπάρχουν οι αμφιβάλλοντες ότι η με μύθους και θρύλους αναμεμειγ­ μένη ιστορία της εκστρατείας των αργοναυτών στο βάθος της υπήρξε πραγματικότης και ότι το χρυσόμαλλον δέρας ότο εξωραϊσμένη μορφή των μεταλλείων χρυσού τα οποία αναζητούσαν στην περιοχή. Παρ' όλα ταύτα υπάρχουν και οι διατεινόμενοι ότι πρόκειται περί ηλιακού μύθου και ότι ο κριός του Φρίξου είναι η ανατολή του ηλίου, η φυγή του η δύσις και η επαναφορά του χρυσόμαλλου δέρατος υπό του Ιάσονος η νέα ανατολή. Ο Έλλην καθηγητής του πανεπιστημίου Αρβανιτόπουλος διατυπώνει την περί του μύθου ερμηνεία ως εξής: «Ευθύς μετά την ανακάλυψιν του σκληρού μετάλλου και την χρησιμοποίησιν αυτού περί το 2500 π.Χ., οι κάτοικοι της Ελλάδος, δυνηθέντες ευχερώς να ναυπηγώσιν, ετέθησαν μετά ζήλου εις την έρευναν των θαλασσών προς τα διάφορα σημεία της Μεσογείου, πρώτον τα πλησιέστερα, έπειτα τα μακρότερον κείμε­ να. Ο άριστος των ερευνητών τούτων υπήρξεν ο Ιάσων και οι Αργοναύται αυτού, διά πολλών εξερευνητικών ταξιδίων ωφελήσαντες την ανθρωπότητα τα μέγιστα».

VJ Δήμος Βόλου για να καταστήσει λαμπρότερη την προσπάθεια αναβιώσεως της αργοναυτικής εκστρατείας εζήτησε τη βοήθεια του διεθνούς φήμης Έλληνα συνθέτη Βαγγέλη Παπαθανασίου, να στολίσει με τη μοναδική μουσική του, την απόπειρα του. Ο καλλιτέχνης εδέχθη με μεγάλη χαρά την επιλογή του και αναμένουμε να απολαύ­ σουμε τη σύνθεση. Ο μύθος της Αργοναυτικής Εκστρατείας δεν χρειάζεται καμμία ιδιαίτερη προβολή. Είναι πασίγνωστος και αγαπητός τόσον ώστε έχει αποτελέσει από Έλληνες και ξένους, σε διάφορες εποχές, θέμα μουσικής συνθέσεως, θεατρικών έργων, ζωγραφικής κ.λπ. Από τα τελευταία περιστατικά πρέπει να αναφερθεί η περίπτωση του διασήμου Ιταλού δημιουργού Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, ο οποίος γεννήθηκε και μεγάλωσε στον Βόλο, αποκαλούσε τον εαυτό του αργοναύτη, και ένα από τα ζωγραφικά έργα του είναι «η αναχώρηση των αργοναυτών» (φωτογρ. 11). Παραλλήλως πρέπει να αναφερθούν το μεγαλεπίβολο σχέδιο του σκηνοθέτου Νίκου Σοφιανού, για την αναβίωση της αργοναυτικής εκστρατείας από την Ιωλκό στην Κολχίδα και τον Κόλπο της Σΰρτεως στην Λιβύη, η προσπάθεια της Παιδικής Σκηνής «Κιβωτός» του Γιώργου Φραντζεσκάκη, που παρουσίασε τον «Αργοναύτη» σε δική του σκηνοθεσία, το ενδιαφέρον του ωκεανολόγου Ρόμπερ Μπάλαρντ να ψάξει για το σκάφος των αργοναυτών και άλλα. ΟΙ ΑΙΠΝΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΓΟΝΑΥΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ

49

v J μύθος του Ιάσωνος και της Αργοναυτικής Εκστρατείας είναι από τους ωραιότε­ ρους της Ελληνικής Μυθολογίας. Η συγκυρία αναμείξεως της Αιγίνης στην Εκστρα­ τεία και η ανάληψη πρωτοβουλίας από τον Δήμο Βόλου, για την αναβίωση της Αργοναυτικής Εκστρατείας, αποτελεί λαμπρή ευκαιρία να έλθει στο προσκήνιο η Αίγινα. Πρόσθετο τελετουργικό στοιχείο θα αποτελέσει η αναβίωση και διεξαγωγή του περιγραφομένου μοναδικού, θεαματικού και χωρίς έξοδα, αμφιφορίτου αγώνος.

κ.

•:

ÏE^St;;rSS f tum

m

!

•

m

»

I

:

:

•• pli ': M

• :.ί;

, Λ 1i

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

£AA/IVJK/S

1) Αριστοτέλης, Πολιτικά, III 13 2) Απολλόδωρος, Μυθολογία 3) Απολλώνιος ο Ρόδιος, ApjOvairrucd 4) Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικών Λεξικόν «Ηλίου» 5) Ησίοδος, Θεογονία, 9954 6) Κομητάς Στέφανος, Ελληνική Μυθολογία, 1999, εκδόσεις ΕΚΑΤΗ, Ν. Ερυθραία Αττικής. Ανατύπωσις της εν Πέστη εκδόσεως 1827.

7) Όμηρος, Οδύοεια, Μ. 69 8) Σταγειρίτης Αθανάσιος, Ωγυγία ή Αρχαιολογία, έκδ. Ελεύθερη Σκέψις, Αθήναι 9) Αικ. Τσοτάκου-Καρβέλη, Λεξικόν Ελληνικής Μυθολογίας Αλλοδαπή 1) Πέδρο Ολάγια, Μυθολογικός Άτλας της Ελλάδος 2) Ρ. Decharme, Ελληνική Μυθολογία 3) Ρ. Γκρέϊβς, Οι Ελληνικοί Μύθοι

50

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

ΔΈΣΠΟΙΝΑς ςΤΕΦ. ΜΙΧΑΛΑΓΑ

Επιστολές προς Άδηλον Αρχιεπίσκοπον Αιγίνης (1703)

ι πατριάρχης Γαβριήλ Γ' (1702-1707)1, γνωστός για τις μεταρρυθμιστικές του προσπάθειες, απέλυσε ανάμεσα σε άλλες επιστολές2 και δύο συνοδικές (1703)3, προκειμένου να επιλύσει ένα ζήτημα, τόσο εκκλησιαστικό όσο και κοινωνικό, το οποίο είχε αναφυεί στην Αίγινα. Οι επιστολές αλιεύθηκαν στην εισερχόμενη αλληλογραφία του βενετού Γενικού Προβλεπτή Πελοποννήσου Antonio Nani (1703-1705) και ειδικότερα στο τμήμα του ιδιωτικού αρχείου του, που φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αθήνας4. Η θέση των εγγράφων, μεταξύ άλλων πατριαρχικών επιστολών που απευθύνο­ νται σε πελοποννήσιους ιεράρχες, δεν ξενίζει τον ερευνητή, εξαιτίας της χρονικής και ιστορικής συγκυρίας. Με τον τρόπο αυτό εάν συνυπολογισθεί ότι: α) Την εποχή εκείνη η Πελοπόννησος βρισκόταν κάτω από την κυριαρχία των Βενετών [β' βενετοκρατία (1685-1715)]3, ως Βασίλειο του Μωρία (Regno di Morea) με πρωτεύουσα το Ναύπλιο (Napoli di Romania), β) Η Αίγινα επιδικάσθηκε στη Βενετία με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς6 και επι­ στράφηκε7 στην Οθωμανική Αυτοκρατορία με τη συνθήκη του Πασάροβιτς8. γ) Εξαιτίας της θέσης του στο Σαρωνικό κόλπο το νησί της Αίγινας9 κατέχει στρα­ 10

τηγική θέση για όποιον θα ήθελε να ελέγξει την είσοδο του και κατ' επέκταση την Αργολίδα11. Μάλιστα, η γειτνίαση της Αίγινας με την Αθήνα στάθηκε αφορμή για να καταφύγουν στο νησί πρόσφυγες από το λεκανοπέδιο μετά την ατυχή επιχείρηση των Βενετών κατά της Αττικής12, 13

δ) Κατά τη διάρκεια της β' βενετικής κυριαρχίας του το νησί διοικούνταν από τοπικό Προβλεπτή, του οποίου ανώτερος ήταν ο Γενικός Προβλεπτής Πελο­ ποννήσου, που έδρευε στο Ναύπλιο 14 , ε) Η βενετική πολιτική στο ζήτημα της διακίνησης της πατριαρχικής αλληλογρα­ φίας προς τις ορθόδοξες βενετοκρατούμενες περιοχές ήταν σταθερά αρνητική και συχνά τέτοιες επιστολές παρακρατούνταν από τις Αρχές15.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, φαίνεται ότι οι προαναφερθείσες επιστολές είτε κατασχέΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΡΟΣ ΑΔΗΛΟΝ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΝ ΑΙΓΙΝΗΣ

θηκαν, είτε παραδόθηκαν προς έλεγχο στις βενετικές αρχές και οτη συνέχεια παρέμει­ ναν στο ιδιωτικό αρχείο του Γενικού Προβλεπτή Πελοποννήσου Antonio Nani. Από την έως σήμερα έρευνα, όμως, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι αποκλείεται η πιθανότητα να ενημερώθηκαν οι παραλήπτες τους για την ύπαρξη και το περιεχόμενο τους.

16

Πρόκειται για δύο ομοειδείς συνοδικές επιστολές που απευθύνονται στον αρχιε­ πίσκοπο Αιγίνης, το ιερατείο του νησιού και τους κοινοτικούς του άρχοντες. Σύμ­ φωνα με τα κείμενα, η υπόθεση έχει ως εξής: Μετά το θάνατο της πρεσβυτέρας του, ο ιερέας Γεώργιος Οικονόμου αντιμε­ τώπιζε προβλήματα από τον πενθερό του, επίσης ιερέα, Παντολέοντα. Αν και οι δύο ιερείς, ως πατέρας και γιος, είχαν συναποφασίσει να λειτουργούν και να νέμονται από κοινού τα εισοδήματα των ναών του Αγίου Νικολάου17, που ήταν πατρογονική του παπα-Γεωργίου και του Σωτήρος Χριστού18 του παπαΠαντολέοντος, ο δεύτερος μετά το θάνατο της θυγατέρας του είχε αναπτύξει πλεονεκτικές τάσεις. Ο πατριάρχης Γαβριήλ Γ' επενέβη στο ζήτημα ύστερα από νέα διαμαρτυρία του παπα-Γεωργίου, ο οποίος είχε ήδη αποσπάσει ευνοϊ­ κή επιστολή του προηγουμένου πατριάρχη Καλλινίκου Β' 15 . Παράλληλα, ο πατριάρχης Γαβριήλ Γ' είχε λάβει σχετική επιστολή του οικείου αρχιερέως, του αρχιεπισκόπου Αιγίνης, ο οποίος αφού εξέτασε την υπόθεση και έκρινε τους δΰο ιερείς απεφάσισε όσα και ο πατριάρχης Καλλίνικος Β', δηλαδή να κρατήσει ο κάθε ιερέας το δικό του πατρογονικό ναό και να μην αναμιγνύε­ ται στις υποθέσεις του άλλου. Η μία από τις εξεταζόμενες συνοδικές επιστο­ λές επικυρώνει τις προηγούμενες αποφάσεις, επισείοντας κατά του αδικοπραγούντος παπα-Παντολέοντος, σε περίπτωση απείθειας, βαριά επιτίμια ακόμη και αφορισμό. Ο ηαπα-Γεώργιος όμως, διαμαρτυρόταν επίσης για το γεγονός, ότι, επειδή η αποθανούσα πρεσβυτέρα ήταν άκληρη, ο πατέρας της παπα-Παντολέων είχε πάρει πίσω την προίκα της20 παρότι ο γαμβρός του είχε αρνηθεί να νυμφευθεί εκ νέου, τηρώντας την ιερατική υπόσχεση του. Ο πατριάρχης Γαβριήλ Γ', σύμφωνα με την άλλη συνοδική επιστολή, απεφάσι­ σε να αποδώσει ο παπα-Παντολέων στον παπα-Γεώργιο, τόσο τα δώρα προ και μετά το γάμο του προς τη θανούσα, όσο και το κληρονομικό μερίδιο του, δηλαδή το 1/4 από την προίκα της, επισείοντας εκ νέου ποινές στον πρώτο σε περίπτωση μη συμμόρφωσης του.

v J Οικουμενικός Πατριάρχης είχε στην Κωνσταντινούπολη αστική δικαστική δικαι­ οδοσία, με τη συμμετοχή συμβουλίου από κληρικούς και λαϊκούς, με ποινική αρμο­ διότητα21. Οι ιεράρχες είχαν στις διοικητικές τους περιφέρειες την ίδια δικαιοδοσία. Η ποινική τους αρμοδιότητα ήταν περιορισμένη, οι αποφάσεις τους μικρότερου κύρους από αυτές του Πατριάρχη και ελέγχεται αν εφεσιβάλλονταν22 σε αυτόν. Η χρήση επιτιμίων και το δικαίωμα του αφορισμού 23 , ως πνευματικής ποινής, ανήκει στους προϊσταμένους των εκκλησιαστικών περιοχών, αφού αυτοί είναι οι κατευθείαν ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

διάδοχοι των Αποστόλων και κάθε άλλος ιερωμένος χρειάζεται σχετική εντολή του 24

επισκόπου του . Με την παραπάνω έννοια ο Οικουμενικός Πατριάρχης είχε το ανα­ φαίρετο προνόμιο της εξαπόλυσης αφορισμών σε όλη την Ορθοδοξία. Η χρήση του μέτρου όμως στην καθημερινή ζωή των υποδούλων Ελλήνων είναι στοιχείο ενδει­ 25

26

κτικό της ενίσχυσης της δικαστικής εξουσίας των ιεραρχών . Αν και η χρήση των 27

εκκλησιαστικών αφορισμών προσκρούει σε διάφορα ερωτήματα εντούτοις η απει­ λή, χρήση ή και κατάχρηση τους αποτελούσε κύριο ρυθμιστή της καθημερινότητας 28

των Ορθοδόξων . Σύμφωνα με τη συνήθη πρακτική λοιπόν, ενήργησε ο αδικούμενος παπα-Γεώργιος Οικονόμου προσφεύγοντας στον Πατριάρχη προκειμένου να εξασφαλίσει επιτίμιο25 κατά του πενθερού του. Αλλά και ο οικείος ιεράρχης, ο αρχιεπίσκοπος Αιγίνης, ο οποί­ ος έκρινε την υπόθεση της νομής των ναών θέλησε να διασφαλίσει την απόφαση του απευθυνόμενος στο Πατριαρχείο30, περισσότερο μάλιστα αφού το ζήτημα χρόνιζε31 και ο παπα-Παντολέων δεν συμμορφωνόταν. Ας σημειωθεί επίσης, ότι, όπως εξάγεται από τα κείμενα, οι διάδικοι ήταν μόνιμοι κάτοικοι του νησιού32 και όχι έποικοι από την Αθήνα, ενώ για το όλο θέμα ήταν ενήμεροι οι τοπικοί κοινοτικοί άρχοντες33. Το ερώτημα, όμως, που δημιουργείται από τις επιστολές, αφορά στο πρόσωπο του αρχιεπισκόπου34 Αιγίνης, το οποίο είναι υπαρκτό επειδή έχει ενεργό συμμετοχή στην εξεταζόμενη υπόθεση. Το όνομα του αρχιεπισκόπου ήταν οπωσδήποτε γνωστό στο Πατριαρχείο αφού μάλιστα απέστειλε ενυπόγραφη επιστολή σχετικά με το θέμα. Και στις δύο επιστολές όμως, ο αρχιεπίσκοπος δεν κατονομάζεται και δυστυχώς η παράλειψη αυτή δεν καθιστά δυνατή τη συμπλήρωση του επισκοπικού καταλόγου35 της Αιγίνης, αφού κατά την εξεταζόμενη εποχή είχε ήδη παραιτηθεί ο Καλλίνικος (1693-1696) και μάλλον δεν είχε αναλάβει ακόμη ο Δαμασκηνός (IH' αι., παυθείς), αν και μεταξύ των δάο προηγουμένων υπάρχει η μνεία άλλου, αδήλου (περ. 1725)36. Σε τελική αποτίμηση, αν και οι δύο συνοδικές επιστολές δεν αποκαλύπτουν το όνομα του αρχιεπισκόπου Αιγίνης κατά τη δεδομένη εκείνη χρονική στιγμή, προσθέ­ τουν όμως ψήγματα στη γνωστή βιβλιογραφία τόσο για τη δράση 37 του Οικουμενι­ κού Πατριάρχη Γαβριήλ Γ', όσο και για την ποικιλία των αφοριστικών κειμένων.

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ι 1703 33

XXVI Γαβριήλ ελέω Θεού αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως Νέας Ρώμης, και Οικουμενικός Πατριάρχης.

+ Θεοφιλέστατε αρχιεπίσκοπε Αίγίνης, εν Άγίω Πνεσματι αγαπητέ αδελφέ, και συλλει­ τουργέ, εντιμότατοι Ι κληρικοί, ευλαβέστατοι ιερείς, και χρήσιμοι άρχοντες, χάρις εϊη ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΡΟΣ ΑΔΗΛΟΝ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΝ ΑΙΓΙΝΗΣ

ύμϊν, καί ειρήνη παρά Θεοϋ. Ό\ παπα Γεώργιος Οικονόμου άνέφερεν πριν, ώς άπέθανεν ή πρεσβυτέρα αύτοΰ άτιαις, θυγάτηρί υπάρχουσα του παπα Παντολέοντος, όστις πεν5

θέρος αύτοΰ παπα Παντολέων συμπεριλαβών δλην\ την προίκα, και περιουσίαν εκείνης, ου προαιρείται άποδοϋναι, τα ανήκοντα αύτω κατά νόμους τη δευτεροίγαμία άποταξαμένω, και φυλάττοντι την τάξιν της ιερατικής αότοϋ επαγγελίας. Διό, ει ούτως έχει, έζώτησεν έπιτίμιον, καί γράφοντες άποφαινόμεθα συνοδικώς, μετά των περί ημάς Ίερωτάτων άρχήερεων, καί ύπερτίμων, των εν Άγίω Πνευματι αγαπητών ημών αδελφών, καί

ίο

συλλειτουργών,

Ίνα, ό διαληφθείς]

παπα Παντολέων

πρώτον μεν επιστρέψει, καί αποδώ,

προς τον παπα Γεώργιον, δλας τάς προ γάμου καί Ι ^ετά γάμον δωρεάς, δσας δέδωκεν ό παπα Γεώργιος

αυτός, τη ιδία αύτοΰ πρεσβυτέρα,

καί Ι θυγατρί του παπα

"Επειτα δε παράσχη, καί δφ τω αύτω παπα Γεωργίω καί μερίδιονί τον, από δλης της προικός, is

άποταξαμένω

καί περιουσίας

τη δευτερογαμία,

ων, της έκίκλησιαστικης,

τπς άποθανούσης

ταύτης αποφάσεως,

κληρονομιάς

στικού εισοδήματος,

2ο

καταφρονών

καί ασυγχώρητος,

και ού ποιήση

δέ τηςί αργίας, καί άφωρισμένος

ώς υπόδικος

ατε\

άπειθών, καί παρακου-

αργός έστω πάσης Ίερα\τικης ενεργείας, και τάξεως, καί έστερπμένος ραμένος,

το τέταρ­

αύτοΰ πρεσβυτέρας,

ώς εϊρηται. Άν δ' άλλως ποίηση

και νομίμου

Παντολέοντος.

τη παντελεϊ καθαιρέσει}

ώς

γράφομεν,

παντός

εκκλησια­

άπα Θεού, καί κατηκαί μηδείς

τολμήση

συμφορέσαι αύτω, η συλλειτουργησαι, η ώς Ιερέα τιμησαι, η την χείρα αύτοΰ άσπα\σθηναι, η ευλογία, καί άγιασμόν παρ' αύτοΰ δεχθηναι, η εισόδημα έκκλησιαστικον πολύ, η όλίγον\ αύτω δούναι εν βαρεί αργίας, και άλυτου αφορισμού, έως ού ποιήση ώς γράφομεν, και τύχη συγχωρήσεως. Έν μηνί Μαρτίω, ίνδικτιώνος ια

Καισαρείας Κυπριανός Κυζίκου Κύριλλος Νικομήδειας Παρθένιος Χαλκηδόνος Κωνστάντιος

2

1703 33

XXVII Γαβριήλ ελέω Θεοϋ αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως Νέας Ρώμης, καί Οικουμενικός Πατριάρχης.

+ Θεοφιλέστατε αρχιεπίσκοπε Αίγίνης, έν Άγίω Πνευματι αγαπητέ αδελφέ, καί συλλει­ τουργέ' εντιμότατοι κληρικοί, εύλαβάστατοι Ιερείς, και χρήσιμοι άρχοντες, χάρις εϊη ύμϊν, καί ειρήνη άπα Θεοϋ. 'Επειδή άνέφερεν ήμϊν ό παπα Γεώργιος Οικονόμου,ί δτι δια το εχειν εις γυναίκα αύτοΰ την θυγατέρα τοΰ αυτόθι παπα Παντολέοντος, καί ώς υιός προς 5 54

πατέρα διακείμενος προςί εκείνον, συμφωνίαν εποίησαν προς αλλήλους αμφότεροι περί

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, χ. 13

δύο εκκλησιών αυτών' έχοντες και γαρ υπό την διοίκησιν αιττών,Ι ò μεν παπά Γεώργιος ούτος προπατορικην έκκλησίαν την τοϋ 'Αγίου Νικολάου, ό δε παπα Παντολέων την του Σωτήρος Χρίστου έίκκλησίαν συνέθεντο, δπως εχωσι ταύτα κοινάς, και διακυβερνώσι συντροφικώς καρπούμενοι κοινώς τά εξ αυτών είσοίδήματα. 'Αποθανούσπς δ' έπειτα της ίο

πρεσβυτέρας τοϋ παπά Γεωργίου, πλεονεκτικώτερον έφέρετο ό παπα Παντολέων,ί κάντεύθεν φιλονεικία, και θόρυβος ανεφύη προς αλλήλους, άνθ' δτου και έζήτησεν ό παπα Γεώργιος προλαβόντως, έπί\ τών ημερών δηλαδή τοϋ προ ημών εν μακάρια τη λήξει πατριάρχου κυρ Καλλινίκου γράμμα πατριαρχικον συνοδικον είς το εχειν ΰ\πο την έξουσίαν αυτού μόνος την Ιδίαν προπατορικην έκκλησίαν, δ δη και εξεδόθη διοριζόμε-

ΐ5

νον, και άποφαΐνον, δπως\ έχει έκάτερος υπό την έξουσίαν α&τοΰ μόνην την οίκείαν έκκλησίαν, τουτέστιν ό μεν παπα Γεώργιος την τοϋ 'Αγίου Νικολάου, Ι ό δε παπα Παντο­ λέων την τοϋ Σωτήρος Χρίστου. Ήδη δε ενεφανίσθη ήμίν και γράμμα κατησφαλισμένον τη υπογραφή τής\ άρχιερωσύνης σου, δι ού κριθέντων έμπροσθεν σου τών είρημένων δυο ιερέων, και της υποθέσεως ακριβώς έξετασθείσης, άπαφηνας κατά το δίκαιον τα

2ο

αυτά ταύτα, ώς και το προσκδοθεν γράμμα τοϋ κυρ Καλλινίκου διορίζεται, δνπερ διορισμόν, καί άπόφασιν έδέησεν έπιβεβαιωθηναι αύθις και δι' ημετέρου πατριαρχικού γράμ­ ματος είς άναντίρρητον, καί πληρεστέρανί άσφάλειαν. Τούτου χάριν γράφομεν, καί άποφαινόμεθα συνοδικώς μετά τών περί ημάς Ίερωτάτων αρχιερέων, καί ύπερτίμων τών έν Άγίω Πνεύματι αγαπητών ημών αδελφών, και συλλειτουργών, ίνα κατά το προυκδοθεν

25

γράμμαί τοϋ κυρ Καλλινίκου, καί την γενομένην κρίσιν, καί άπόφασιν έμπροσθεν της άρχιερωσύνης σου κατ' εολογον, καί δίκαιον\ τρόπον προχωρήσασαν, ò μεν παπα Γεώρ­ γιος εχη την ιδίαν προπατορικην έκκλησίαν τοϋ Αγίου Νικολάου,\ και ψάλλη έν αύτη άνεμποδίστως, καί μηδεμίαν μετοχήν εχη έν αύτη ό παπά Παντολέων. Ό δε παπά Παντολέωνί αυτός την οίκείαν έκκλησίαν τοϋ Σωτήρος Χρίστου δηλονότι, καί ήσυχάζη κατ'

30

ουδέν ένοχλών τοϋ λοιπού τω παπα Γεωργίω. Άν δ' δλλως\ ποίηση ό παπα Παντολέων αυτός άπειθών, και παρακούων, καί μη στέργων την ευλογον κρίσιν, καί συνοδικην άπό\φασιν, καί θελήση ενοχλήσω, καί έπηρεάξω κατά τι τω παπα Γεωργίω αδίκως, και παραλόγως, τό γε νϋν ε]χον, αργός έστω πάσης Ίεροπραξίας, και έστερημένος παντός εκκλησιαστικού εισοδήματος, καταφρονών\ δε της αργίας, καί άφωρισμένος από θεοΰ,

35

καί κατηραμένος, καί ασυγχώρητος, ώς τη παντελέϊκαθαιρέσει ύίπόδικος' έξ ούδενός συμφορούμενος, η συλλειτουργούμενος, η εισόδημα έκκλησιαστικόν πολύ, η ολίγον παρείχόμενος, έν βαρεί αργίας, καί άλυτου αφορισμού' έως ου ποίηση ώς γράφομεν. Ούτω γενέσθω έξ αποφάσεως, αψγω. Έν μηνί Μαρτίω, Ίνδικτιώνος ία Καισαρείας Κυπριανός Κσζίκου Κύριλλος Νικομήδειας Παρθένιος Χαλκηδόνος Κωνστάντιος

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΡΟΣ ΑΔΗΛΟΝ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΝ ΑΙΓΙΝΗΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ο Γαβριήλ Γ' ανήλθε στον Οικουμενικό Θρόνο από τη μητρόπολη Χαλκηδόνος και ποίμανε με αξιοσύνη, σύνεση και ευσέβεια τη Μεγάλη Εκκλησία, ελέγχοντας τις καινοτομίες και αναδεικνυόμενος σε απολογητή και στυλοβάτη της Ορθοδοξίας. Για την προσωπικότη­ τα και το έργο του γενικά βλ. σε Αθ. Κομνηνού-Υψηλάντου, Εκκλησιαστικών και πολιτικών των εις δώδεκα, βφλίον Η', Θ' και Γ ήτοι: Τα μετά τηνΆλωσιν (1453-1789)..., Εν Κωνσταντινουπόλει 1870 (αναστ. εκδ. Αθήναι MCMLXXII), 241-245, 267 (στο εξής: Υψηλάντου). Μ. Ι. Γεδεών, Πατριαρχικοί πίνακες. Ειδήσεις ιστορικοί βιογραφικά! περί των Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως από Ανδρέου του Πρω­ τοκλήτου μέχρις Ιωακείμ Γ του από Θεσσαλονίκης. 36-1884. Αθήναι 19962, 492-495 (στο εξής: Γεδεών). Επίσης Τ. Αθ. Γριτσοπούλου, «Γαβριήλ Γ'», ΘΗΕ4 (1964) 110-111, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

2. Βλ ενδ. Δέσποινας Σ. Μιχάλαγα, «Πατριαρχικά γράμματα από τη Β' Βενετοκρατία στην Πελοπόννησο», ΕΕΘΣΠΑ 38 (2003), 653-654 (στο εξής: Μιχάλαγα, Πατριαρχικά). Της ίδιας, «Ζαχαρίας Μακρής, εκκλησιαστικός παράγων του 18ου αιώνα. (Επιστολές από τη β' βενετο­ κρατία οτην Πελοπόννησο)», ΕΕΘΣΠΑ39 (2004) 591-690 (στο εξής: Μιχάλαγα, Μακρής). Της ίδιας, «Ο Ναυπλίου κατ Αργούς Αμβρόσιος και οι εκκλησιαστικές του περιπέτειες. (Συμβολή οτην προσωπικότητα του ιεράρχη από αδημοσίευτα έγγραφα της β' βενετικής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο)», Πραιαικά Ζ' Διεθνούς Συνεδρίου Πε^οννηαιακών Σπουδών 3ος (2005) υπό έκδοση.

3. Ε.Β.Ε. 3921, φ. 32-34. Στο συγκεκριμένο κώδικα, που φέρει την επιγραφή «Carte turche e greche a Paolo et Antonio Nani, [provveditori] generali [nel regno di] Morea» και τη χρονολογία (1644 -1724 Agosto 12), περιέχονται ευάριθμες επιστολές πατριαρχικές, συνο­ δικές, αρχιερέων και άλλων εκκλησιαστικών αξιωματούχων.

4. Η Εθνική Βιβλιοθήκη της Αθήνας, απέκτησε από αγορά, τμήμα του ιδιωτικού αρχείου του Βενετού Γενικού Προβλεπτή Πελοπον­ νήσου Antonio Nani. Πρβλ. Α. Nanetti, Το Αρχείο ΝΑΝΙ στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Αρχειακές πηγές της Ιστορίας της βενε­ τοκρατούμενης Πελοποννήσου, Βενετία 1996. Με το Αρχείο είχε προηγουμένως ασχοληθεί η Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη, στα (Ανέκδο­ τα κείμενα του Μελετίου Τυπάλδου: Η Lettera και η Informazione. Η Apologia του Abate Fardella», £ώα και Εσπερία 2 (1994-1996) 135136. Πρβλ. Μιχάλαγα, Πατριαρχικά, 635-636.

5. Βλ ενδ. L ν. Ranke, «Die Venezianer in Morea 1685-1715», Historìsch-PolitischeZeitschrift! (1834) 405-502. Το ίδιο κείμενο επανεκ­ δόθηκε στο έργο Zur venezianischen Geschichte, Leipzig 1878,277-361. Το ίδιο κείμενο επίσης, σε μτφρ. Π. Καλλιγά, «Οι Βενετοί εις την Πελο­ πόννησος 1685-1715», Ερανιστής 1 (1842-1843) 36-47,96-111,280-289,829-869. Όμοια, σε μτφρ. Του ίδιου, Λ. Ρανκίου, «Περί της εν Πελοποννήσω Ενετοκρατίας (1685-1715)», Πανδώρα 12 (1861-1862) 553-562,577-585,13 (1862-1863) 1-9,25-34, καθώς και στη συλλογή Π. Καλ­ λιγά, Μελετώ Νομικοί, 2ος, Αθήναι 1898, 58-141. Σπ. Π. Λάμπρου, «Τα αρχεία της Βενετίας και η περί Πελοποννήσου έκθεσις του Μαρίνου Μικιέλ», Ιστορικά μελετήματα, Εν Αθήναις 1884 (αναοτ. έκδ. Αθήνα MCMLXXLX), 173-220. Του ίδιου, «Η περί Πελοποννήσου έκθεσις του Βενετού προνοητού Κορνέρ», ΔΙΕΕ 2 (1885) 282-317. Του ίδιου, «Η περί Πελοποννήσου έκθεσις του Βενετού προνοητού Γραδενίγου», ΑΙΕΕ 5 (1900) 228-251. Του ίδιου, «Εκθέσεις των Βενετών προνοητών της Βενετίας εκ των εν Βενετία αρχείων εκδιδόμενοι», ΑΙΕΕ 5 (1900) 425-567, 605-823 (στο εξής: Λάμπρου). Μ. Β. Σακελλαρίου, «Η ανάκτησις της Πελοποννήσου υπό των Τούρκων εν έτει 1715», Ελληνικά 9 (1936) 221240. Θ. Δ. Κριμπά, «Η Ενετοκρατουμένη Πελοπόννησος 1685-1715», Πάοποννησιακά 1 (1956) 315-346,2 (1957) 247-255 (στο εξής: Κριμπά, Α', Β'). Ε Topping, «The Post-Classical Documents», The Minnesota Messenk Expedition, Minneapolis 1972, 64-80. Του ίδιου, «Domenico Gritti's Relation on the Organisation of Venetian Morea 1688-1691», Μνημόσυνον Σοφίας Αντωνιάδη, Βενετία 1974, 310-328. Του ίδιου, «Premodern Peloponnesus: The Land and the People under Venetian Rule (1685-1975)», Annak of die New York Academy of'Sciences 268 (1975) 92-108. Οι παραπάνω μελέτες επανεκδόθηκαν στον τόμο Studies on Latin Greece A.D. 1205-1715, Variorum Reprinrs, London 1977. Του ίδιου, «Venice's last imperial venture», Proceedings of the American Philosophical Society 120/3 (1976) 159-165. Κ. Ντόκου, Π Στερεά Ελλάς κατά τον ενετοτουρκικόνπόλεμον (1684-1699) και ο Σαλώνων Φιλόθεος, Αθήνα 1975 (στο εξής: Ντόκου). P. Topping, «The population of the Morea (16851715)», Πρακτικά Α' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών 1ος (1976) 119-128. Του ίδιου, «Έκθεσιςτου Βενετού Προνοητού Nani περί της Πελοποννήσου», Πραιαικά Γ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών òoc, (1987-1988) 47-48. Κ. Ντόκου - Γ. Παναγόπουλου, Το βενετικό κτηματολόγιο της Βοοτίτσας, Αθήνα 1993. Δ. Χατζόπουλου, Ο τελευταίος Βενετο-Οθωμανικός πόλεμος 1714-1718, Αθήνα 2002 (στο εξής: Χατζόπουλου). Επίσης στα γενικά έργα Γ. Φίνλεϋ, Ιστορία της Τουρκοκρατίας και της Ενετοκρατίας στην Ελλάδα, μτφρ. Μ. Γαρίδη, επιμ. Τ. Βουρνά, Αθήνα 1957, 208-278 (στο εξής Φίνλεϋ). Κ. Ν. Σάθα, Τουρκοκρατούμενη Ελλάς, Αθήνησι 1869 (αναστ. εκδ. Αθήνα MCMXCV), 312-427,442-448 (στο εξής: Σάθα). Υψηλάντου, 297-300. Μ. Nani Mocenigo, Storia della Marina Veneziana da Upanto alia caduta deh RepubbUca, αναστ. εκδ. Roma 193513,256-306. R. Cessi, Storia della Repubblica α Venezia, II, Milano - Messina 1968,215-218,224-228. Απ. E. Βακαλοπούλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Δ' Τουρκοκρατία 1669-1812, Η οηωνομική άνοδος και ο φωτισμός του Γένους, Θεσσα­ λονίκη 1973,15-27,76-86 (στο εξής: Βακαλοπούλου). S. Romanin, Storia documentata à Venezia, τ. VII-VÏÏI, Venezia χ.χ.3, VII, 339-343, 348350,352-361,366-367. Vili, 28-41.1. Χασιώτη, «Οι βενετοτουρκικες συγκρούσεις στις ελληνικές χώρες (1684-1698)», Ι.Ε.Ε., ΙΑ', Αθήνα 1975, 19-51. Κ. Μ. Setton, Venice, Austria and ne Turk in aie Seventeenth Century, Philadelphia 1991,290-461. J.-J. Norwich, Ιστορία της Βενετίας, μτφρ. Δ. Παπαγεωργίου, Αθήνα 1993, 536-558.

6. Ο 16χρονος, Στ' Βενετο-Οθωμανικός πόλεμος (1684-1699) έληξε με τη γνωστή συνθήκη της 26.1.1699, που έλαβε την επωνυμία της από το σερβικό χωριό Κάρλοβιτς (σημ. Sremski Karlovci). Βλ. Υψηλάντου, 229. Μετά από επίσημες διαβουλεύσεις 70 περίπου ημερών υπογράφηκαν τρεις διμερείς συνθήκες: η αυστρο-οθωμανική σε 30 άρθρα, η οθωμανο-πολωνική σε 11 και η οθωμανο-βενετική σε 16 άρθρα. Πρβλ. Ι. Γ. Καταπόδη, Τέσσερις αιώνες διπλωματικής δραστηριότητος στον ευρωπαϊκό χώρο. Από την Ειρήνη της Βεστφαλίας στις Συνθή­ κες Λονδίνου και Ζυρίχης 1684-1959, Αθήναι 1996,77-79 (στο εξής: Καταπόδη). Την ειρήνη συνυπέγραψαν ο αυτοκράτορας της Αυστρίας, ο βασιλιάς της Πολωνίας, η Βενετική Δημοκρατία και ο Σουλτάνος. Οι Οθωμανοί παραχώρησαν στη Βενετία τα Δαλματικά εδάφη, τα οποία

56

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

είχε κατακτήσει, την Πελοπόννησο, την Αίγινα (Βλ Σάθα, 427. Βακαλοπούλου, 42) -αλλά όχι τη Σαλαμίνα- τη Λευκάδα και την απάλλαξαν από το φόρο για την κατοχή της Ζακύνθου.

7. Λίγες μέρες μετά την κατάληψη της Κορίνθου κατελήφθη από τον οθωμανικό στόλο η Αίγινα (7.7.1715). Κατά μία άποψη, ο διοι­ κητής της, Προβλεπτής Francesco Bembo, την παρέδωσε στον καπουδάν πασά χωρίς την παραμικρή αντίσταση ή κατά μία άλλη οι κάτοικοι του νησιού, σε κατάσταση πανικού, παρακάλεσαν το Τζανούμ Χότζα να καταλάβει το νησί τους. Προηγουμένως άλλοι κάτοικοι του νησιού, μαζί με Αθηναίους, είχαν ζητήσει καταφύγιο σε βενετοκρατούμενες περιοχές και κυρίως στα Επτάνησα. Τη βενετική φρουρά, μαζί με τους απελευθερωμένους αιχμαλώτους από την Κόρινθο (περίπου 180 άνδρες της φρουράς, μερικούς αξιωματικούς, το Γενικό Προβλεπτή Antonio Bembo, καθώς και λίγες γυναίκες από τη Βενετία), οι οποίοι συνοδευόμενοι από 200 γενιτσάρους είχαν μεταφερθεί στην Αίγινα, ο καπου­ δάν πασάς έστειλε στη Μονεμβασία, ενώ οι Οθωμανοί αφόπλισαν τελείως το νησί και το εγκατέλειψαν επειδή γι' αυτούς στερούταν στρατη­ γικής σημασίας. Ο Bembo μετά τη μεταφορά του στη Μονεμβασία ετέθη από τους ρέκτορες της πόλης σε κράτηση και στη διάθεση της Συγκλήτου. Χατζόπουλου, 128-130. Πρβλ Σάθα, 446. Βακαλοπούλου, 77. Χατζόπουλου, 130-131, όπου και σχετική βιβλιογραφία. Επίσης LB. Λυκούρη, Η διοίκησις και δικαιοσύνη των τουρκοκρατούμενων νήσων. Αίγινα - Πόρος - Σπέτσαι - Ύδρα κλπ. επί τη βάσει εγγράφων του Ιστορικού Αρχείου Ύδρας και άλλων, Αθήναι 1954, 31 (στο εξής: Λυκούρη, Διοίκησις), όπου υποστηρίζεται ότι τα προνόμια του νησι­ ού οφείλονταν στο γεγονός της παράδοσης του στους Οθωμανούς.

8. Ο Ζ' Βενετο-Οθωμανικός πόλεμος τυπικά έληξε με τη συνθήκη, η οποία υπογράφηκε στη μικρή σερβική πόλη Πασσάροβιτς (Poûarevac) (21.7.1718), όταν οι νίκες του πρίγκιπα Ευγένιου της Σαβοΐας έπεισαν το Σουλτάνο να συνθηκολογήσει. Η Αυστρία με την απο­ φασιστική νίκη της στο Κάρλοβιτς (5.8.1716) και την κατάληψη του Βελιγραδίου (18.8.1717) έθεσε τους όρους της συνθήκης στην αρχή του uti possedetis και θέλοντας να ενισχύσει τη δική της θέση στον εμπορικό ανταγωνισμό, παραγκώνισε τη Βενετία. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία κράτησε την Πελοπόννησο, την Τήνο, την Αίγινα, τη Σούδα και τη Σπιναλόγκα, ενώ η Βενετική Δημοκρατία διατήρησε τις Δαλματικές κτή­ σεις, τη Λευκάδα, την ηπειρωτική ακτή από την Πάργα ως τον Αμβρακικό κόλπο, σε βάθος μιας λεύγας, όπου συμπεριλαμβάνονταν το Βουθρωτό, η Πρέβεζα και η Βόνιτσα, και ανέκτησε τα Κύθηρα και τα Αντικύθηρα. Έκτοτε η Βενετία έπαυσε να αποτελεί τον προμαχώνα των χρι­ στιανικών κρατών στην Ανατολική Μεσόγειο, ενώ η Αυστρία ακολούθησε φιλο-οθωμανική πολιτική. Από τη συνθήκη του Πασσάροβιτς και τον περιορισμό των εδαφών της άρχισε σταδιακά η παρακμή της Βενετίας και οι ελπίδες των Ελλήνων στράφηκαν εφεξής αποκλειστικά προς τη Ρωσία Πα τις εδαφικές ανακατατάξεις μετά τη συνθήκη βλ. Nancy Walker, «Territorial transfers at Passarowitz», East Europerean Quarterly XVII (1984) 391-400. Πρβλ. Καταπόδη, 123-124.1. Κ. Χασιώτη, Μεταξύ οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης. Ο ελληνικός κόσμος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 2001,209-210.

9. Κατά την εξεταζόμενη εποχή ο δόγης Francesco Morosini, θέλοντας να εξασφαλίσει την Αίγινα, διέταξε να κατασκευασθεί πύργος για να προστατεύσει το ανοικτό της λιμάνι και να αναγερθεί ξανά το τείχος, που αυτός παλαιότερα (1655) είχε κατεδαφίσει. Παράλληλα διό­ ρισε Προβλεπτή του νησιού το Domenico Malipiero, στον οποίο θα υπάγετο και η Σαλαμίνα. Σάθα, 400.

10. Για τη στρατηγική θέση του νησιού και τις περιπέτειες του εξαιτίας της βλ Λυκούρη, Διοίκησις, 6-8.

11. Το ενδιαφέρον των Βενετών για τη διακίνηση του πελοποννησιακού εμπορίου από το Ναύπλιο δεν συμμερίζονταν οι Οθωμανοί, οι οποίοι ήταν στραμμένοι προς την Κωνσταντινούπολη.

12. Στα μέσα Μαρτίου 1688,622 οικογένειες τρομοκρατημένων Αθηναίων είχαν εκκενώσει την πατρίδα τους και είχαν καταφύγει στη Σαλα­ μίνα, την Αίγινα, την Κόρινθο, το Ναύπλιο, την Πάτρα, καθώς και σε διάφορα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου Πελάγους. Βλ Σάθα, 370. Φίνλεϋ, 233. Σ. Π. Λάμπρου, «Τρία πατριαρχικά σιγίλλια μονών της Αττικής», NE 4 (1907) 83-104. Κ. Δ. Μέρτζιου, «Παρθενών - Μοροζίνι και το δραμάτων Αθηναίων», Αθηνά 55 (1951) 241-272 (στο εξής: Μέρτζιου). Βακαλοπούλου, 24-26, όπου και σχετική βιβλιογραφία. Ντόκου, 103-104. Του ίδιου, «Η μετοικεσία των Αθηναίων στην Πελοπόννησο και η πρώτη φάση του επαναπατρισμού τους (1688-1691)», Μνήμων 10 (1985) 101105. Προς αυτούς τους πρόσφυγες απευθύνθηκε το Δεκέμβριο 1688 ο Λιμπεράκης Γερακάρης προκειμένου να αυτομολήσουν στο οθωμανικό στρα­ τόπεδο (... άπα έμέ τόνμπέπν της Μάνης προς έσας ιερείς και προεστούς, καί όλους τους Αθηναίους και τους κατοικοϋντες τάς νήσους Σαλαμίνα και Αίγινα "Αμα λάβετε τό παρόν μου ας είναι βέβαιοι πως μήτε ή Σαλαμίς μήτε h Αίγινα, μήτε κανείς άλλος τόπος θά τους διαφύλαξη από τήν δικαίανμου όργήν. Βλ Σάθα, 394. Φίνλεϋ, 239. Βακαλοπούλου, 28-29), όταν αργότερα όμως (1693) προσπάθησε να εισδύσει στην Πελοπόν­ νησο, η παρουσία του βενετικού στόλου στον Ισθμό κοντά στο νησί τον ανάγκασε να υποχωρήσει. Βλ Βακαλοπούλου, 34-35. Διοικητή των Αθη­ ναίων προσφύγων στην Αίγινα είχε διορίσει ο αρχιστράτηγος Francesco Morosini το Δημήτριο Γάοπαρη. Ανάμεσα στις οικογένειες των Αθηναίων προσφύγων συγκαταλέγοντο και αυτές των: Σωτηρίου Λατίνου, Νικολάου Μπάρμπαρου, Δημητρίου Μπατσουγιάνη, Γιάννη Σιατσιούλα και Νικο­ λάου Μοδά. Αυτοί όμως, φοβούμενοι τις εχθρικές επιδρομές και νοοταλγώνιας την πατρίδα και τις εγκαταλειμμένες περιουσίες τους, ήλθαν σε μυσπκές συνεννοήσεις με τους Οθωμανούς διοικητές της Εύβοιας και άρχισαν να επιστρέφουν στην πατρώα γη. Σημαντικό ρόλο στην απόφαση τους διαδραμάησε η είδηση ότι από τους Βενετούς είχε εκχωρηθεί η φορολογία της Αθήνας σε ιδιώτες (τους Αθηναίους Λεονάρδο Βιλλαρά και Δημή­ τριο Κωλέττπ, αντί 600 τσεκινίων), οι οποίοι και ζητούσαν τα οφειλόμενα, τα οποία οι πρόσφυγες δεν είχαν τη δυνατότητα να καταβάλουν ως απά­ τριδες και ακτήμονες, ενώ αντίθετα οι Οθωμανοί είχαν διακηρύξει τριετή φορολογική ατέλεια για την πόλη. Βλ Μέρτζιου, 242-243,254-257,261.

13. Για την ιστορία του νησιού κατά την εξεταζόμενη εποχή βλ. Μελετίου (Αθηνών), Γεωγραφία παλαιά και νέα. Συλλεχθείσα εκ δια­ φόρων Συγγγραφέων Παλαιών και Νέων, και εκ διαφόρων Επιγραφών, των εν λίθοις, και εις κοινήν άιάλεκτον εκτεθείσα χάριν των πολ­ λών του ημετέρου γένους, Ενετίησι αψκη , 352-353. Επίσης βλ. ενδ. Γεωργίας Π. Κουλκούρδη - Σπ. Ν. Αλεξίου, Αίγινα. Οδηγός για την ιστορία και τα μνημεία της, χ.τ.χ., 36-37 (στο εξής: Κουλικούρδη-Αλεξίου). Ν. Κ. Μουτσοπούλου, «Αίγινα - Παλιαχώρα (Ιστορία - Μνη­ μεία)», ΘΗΕ 1 (1962) 981-994 (στο εξής: Μουτσοπούλου, Αίγινα). Χ. Γ. Πατρινέλη, «Εκκλησιαστικοί ειδήσεις εκ του ημερολογίου του Marino Sanuto (περί Σκιάθου, Σκύρου, Αιγίνης, Κύπρου και Κερκύρας)», ΔΙΕΕ17 (1964) 22-25. Ν. Γ. Νικολούδη, Π Αττική και τα νησιά του Αιγαίου στον Μεσαίωνα και την Τουρκοκρατία. Αγνωστες σελίδες της ελληνικής ιστορίας, χ.τ. 2004,83-96, όπου και η σύγχρονη βιβλιοΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΡΟΣ ΑΔΗΛΟΝ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΝ ΑΙΓΙΝΗΣ

57

γραφία. Επίσης Λυκούρη, Αιοίκηαις, 6-8. Δ. Δημητρόπουλου, «Μαρτυρίες για τον πληθυσμό των νησιών του Αιγαίου, 15ος - αρχές 19ου αιώνα», Τετράδια Εργασίας 27 (2004) 92, 142,152, 241-242.

14. Ανάμεσα στις αφορμές για την έκρηξη του Ζ' Βενετο-Οθωμανικού πολέμου ήταν και η σύλληψη ενός χριστιανού εμπόρου, οθωμανού υπηκόου, του Δράκου, στην Αίγινα. Ο Προβλεπτής της διέταξε να τον συλλάβουν, κατέσχεσε το πλοίο του και τα εμπορεύματα που μετέφερε, κατακράτησε τα χρήματα του και τον έστειλε υπόδικο στο Ναύπλιο, όπου παρέμεινε φυλακισμένος οκτώ μήνες. Η υπόθεση έλαβε διπλωματικές διαστάσεις και ο Βάιλος της Βενετίας στην Κωνσταντινούπολη ευρέθη σε δύσκολη θέση αποφεύγοντας να λάβει ξεκάθαρα και συγκεκριμένα μέτρα, πιθανώς μη θέλοντας να εμπλακεί βαθύτερα. Χατζόπουλου, 67-69. Κατά την έκρηξη του πολέμου στο φρούριο του νησιού είχαν την έδρα τους μονάδες διοικούμενες από τον Προβλεπτή Francesco Bembo, τον ταγματάρχη και υποδιοικητή Giuseppe Bennoni και το λοχαγό ιππότη Ferdinando Borromeo. Βλ Χατζόπουλου, 454. Ας σημειωθεί ότι οι βαθμοί των στραηωτικών μεταφράζονται με τον παραπάνω τρόπο, αλλά δεν αντιστοιχούν στους σημερινούς ούτε του ελληνικού, ούτε και του ιταλικού στρατού.

15. Στους Leggi του 1704 ορίζεται στο 40ό κεφάλαιο ότι: επικυρώνονται τα διατάγματα των 1.2.1697 και 28.2.1699 και ο νόμος της 27.6.1699 της Συγκλήτου, σύμφωνα μετά οποία απαγορεύονται ο τίτλος του Πατριαρχικού Εξάρχου, καθώς και η κυκλοφορία των πατριαρ­ χικών επιστολών ή εγγράφων, χωρίς την προηγούμενη έγκριση των αρμοδίων ή του Γενικού Προβλεπτή του Βασιλείου. Το κείμενο του κεφαλαίου παρατίθεται σε μετάφραση από το A.S.V., Compilazione delle Leggi, b. 190, φ. 18. Πρβλ. Λάμπρου, 464. Κριμπά, Α', 336-338. Μιχάλαγα, Πατριαρχικά, 636, 674. Της ίδιας, Μακράς, 621 κ.εξ.

16. Ε.Β.Ε. 3921,32 (XXV)-34 (XXVII). Στο φ. 32 (XXV) περιέχεται περιληπτική μετάφραση στα ιταλικά της υπ αριθμ. 1 επιστολής. Το φ. 33 (XXVI) περιέχει την υπ' αριθμ. 1 πρωτότυπη συνοδική επιστολή και το φ. 34 (XXVII) την υπ' αριθμ. 2. Η αρίθμηση μας ακολούθησε τη σειρά στάχωσης των επιστολών, ενώ από το περιεχόμενο τους καθώς και τη μετάφραση θεωρούμε ότι προηγείται χρονικά η υπ' αριθμ. 2. Οι δύο επιστολές είναι γραμμένες με μαύρο μελάνι σε σκληρό υπόλευκο τούρκικο χαρτί χωρίς υδατόοημο (διαστ. - 9 33Χ 47 cm οήμερα, κομ­ μένη στην δεξιά πλευρά η υπ' αριθμ. 1 και διαστ. ' 33Χ 47 cm σήμερα, κομμένη οτην αριστερή πλευρά η υπ' αριθμ. 2), κολλημένες στην προτασσόμενη μετάφραση και διατηρούμενες σε άριστη κατάσταση. Η γραφή τους είναι στρωτή, καλλιγραφική χωρίς χάσματα ή διαγραφές, με σχεδόν σταθερό διάοτιχο, χωρίς να έχει γίνει χρήση χάρακα. Το κείμενο της υπ' αριθμ. 1 εκτείνεται σε 19 στίχους (με προμετωπίδα και υπο­ γραφές συνολικά 22) και της υπ' αριθμ. 2 σε 27 (με προμετωπίδα και υπογραφές συνολικά 30), ενώ έχει αποκοπεί το φύλλο με την ένδειξη του παραλήπτη. Χρονολογημένες όμοια Ιουλίω Ίνδικτιώνος id (στο κείμενο της υπ' αριθμ. 2 σημειώνεται και το έτος αψγω) είναι ορθογρα­ φημένες, με λίγες βραχυγραφίες και γλώσσα ιεροπρεπή, ανάλογη της πατριαρχικής γραμματείας.

17. Στην Παληαχώρα της Αίγινας υπάρχουν τέσσερις ναοί προς τιμήν του Αγίου Νικολάου. Αν αποκλεισθεί ο ευρισκόμενος άνωθεν της Επι­ σκοπής ως νεώτερος της εξεταζόμενης εποχής, ο Αγιος Νικόλαος του Μαύρικα επειδή ανήκε στην επιφανή οικογένεια Βαρούχα και ο Αγιος Νικό­ λαος στους Μύλους επειδή ευρίσκεται έξω από το οικιστικό πλέγμα, ίσως ο αναφερόμενος στις επιστολές ναός του Αγίου Νικολάου είναι ο υπ' αριθμ. 18, ο οποίος τοποθετείται χρονολογικά στα τέλη του 14ου - αρχές 15ου αι. Βλ Κουλικούρδη-Αλεξίου, 74-77, 89-90. Ν. Κ. Μουτσοπούλου, ΠΠαληαχώρα τηςΑιγίνης. Ιστορική και μορφολογικά εξέτασις των μνημείων, Αθήναι 1962,63,64,100-102,161-172 (στο εξής Μουτσοπούλου, Παληαχώρα). Του ίδιου, Αίγινα, 991.

18. Ο ναός του Σωτήρος (16ος; αι.) στην Παληαχώρα, αν και δεν είναι απόλυτα διευκρινισμένο σε ποίου αγίου την τιμή αποδίδεται, ευρίσκεται αρκετά πλησίον του προαναφερθέντος ναού του Αγίου Νικολάου, ενώ ο ναός της Μεταμορφώσεως (17ος; αι.) απέχει αρκετά από αυτόν. Βλ. σχετ. Κουλικούρδη-Αλεξίου, 92. Μουτσοπούλου, Παληαχώρα, 87-89.

19. Για την προσωπικότητα και το έργο του βλ Χρυσοστόμου Π. Καραπιπέρη, Καλλίνικος Β' ο Ακαρνάν, Αθήναι 1958. Γενικά σε Γεδεών, 484-491. Υφηλάντου, 198-239. Επίσης Τ. Αθ. Γρκσοπούλου, «Καλλίνικος Β'», ΘΗΕ7 (1965) 246-247, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

20. Κατακράτηση προίκας μετά το διαζύγιο ή προ γάμου δωρεάς κολάζεται με αφορισμό. Π. Α. Μιχαηλάρη, Αφορισμός. Η προ­ σαρμογή μιας ποινής στις αναγκαιότητες της Τουρκοκρατίας, Αθήνα 1997, 254, 266, 472 (στο εξής: Μιχαηλάρη, Αφορισμός). Η προίκα και η επιστροφή της σε περίπτωση θανάτου ή διαζυγίου αποτελούσε συχνά θέμα διενέξεως. Πρβλ. Λυκούρη, Αιοίκησις, 209-211.

21. Βλ σχετ. G. Geib, Παρουσίαση της κατάστασης του δικαίου στην Ελλάδα στη διάρκεια της τουρκοκρατίας και ως τον ερχομό του βασι­ λιά Όθωνα του Α', μτφρ. Ίρις Αυδή-Καλκάνη, Heidelberg 1835 (Αθήνα χ.χ.), 61. Ειδικά τα ζητήματα, τα οποία άπτονταν της θρησκείας, όπως τους γάμους και πς κληρονομικές διαδοχές, τα διαχειρίζονταν τα επισκοπικά δικαστήρια, που σε κάθε περίπτωση εφάρμοζαν το ρωμαϊκό-βυζαντινό δίκαιο. Οι διαφορές οικογενειακού δικαίου, εκτός του ότι πιθανότατα ήταν οι πιο συχνές, ήταν εκείνες οι οποίες περισσότερο επέτρεπαν στους δικαστές να δοκιμάσουν τη διάθεση του πληθυσμού και να επηρεάσουν την αστική και ηθική συμπεριφορά του, ώστε ήταν δυσκολότερο για εκεί­ νον που τις εκδίκαζε να βγει από τα όρια του στενά πνευματικού πεδίου, να εδραιώσει για παράδειγμα την εγκυρότητα ή μη ενός γάμου, τη δυνα­ τότητα ή μη της παραχώρησης διαζυγίου, προκειμένου να εξασφαλισθούν οι οικονομικοί παράμετροι που τα παραπάνω συνεπάγονταν. Πρβλ ενδ. Κ. Αμάντου, «Οι προνομιακοί ορισμοί του μουσουλμανισμοά υπέρ των Χριστιανών», Ελληνικά 9 (1936) 147-148,153-154 (στο εξάς: Αμάντου). Π. Ι. Ακανθοπούλου, Η ιστορία των ενοριών του Οικουμενικού Πατριαρχείου κατά την τουρκοκρατία, θεσσαλονίκη 1984, 13, 15, 21, 34, 40 (στο εξής: Ακανθοπούλου). Β. θ . Σταυρίδου, Ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήναι 1967, 48-49. Β. Θ. Σταυρίδου, Ιστορία του Οικουμενικού Πατριαρχείου (1453 - σήμερον), Θεσσαλονίκη 19992,78-79,96. Μάρθας Πύλια, «Λειτουργίες και αυτονομία των κοινοτήτων της Πελοποννήσου κατά τη δεύτερη τουρκοκρατία (1715-1821)», Μνάμων23 (2001) 68, 82, 85-86. Επίσης G. Cozzi, «La Repubblica di Venezia in Morea: un diritto per il nuovo Regno (1687-1715)», L'età dei Lami. Studi storici sul Settecento in onore di Franco Venturi, II, Napoli 1985,751752, όπου και η προηγούμενη σχετική βιβλιογραφία. Γενικά για τα δικαστικά προνόμια του Οικουμενικού Πατριαρχείου βλ Ελένης Ε. Κούκου, Θεσμοί και προνόμια του Ελληνισμού μετά την Άλωση. Αιαμόρφωση της ελληνικής κοινωνίας κατά την Τουρκοκρατία, Αθήνα - Κομοτηνή 19882, 90, 94-97. Επίσης, σχετικά με τη δικαστική δικαιοδοσία του κλήρου και ιδιαίτερα στην Αίγινα βλ Λυκούρη, Διοίκηαις, 131-143.

58

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

22. Πρβλ. Λυκούρη, Διοίκησις, 135, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

23. Για τον αφορισμό γενικά βλ. Κ. Ι. Δυοβουνιώτου, Περί αφορισμού κατά το εκκλησιαοτικόν δίκαιον της Ανατολικής Εκκλησίας, Εν Αθήναις 1916.

24. Μιχαηλάρη, Αφορισμός, 87.

25. Πρβλ. Αμάντου, 148. Σύμφωνα με Δ. Κ. Παπαϊωάννου, Η πολιτική των επισκόπων στην Τουρκοκρατία. Ιοτορικοκανονική προ­ σέγγιση, Αθήνα 1991, 29 (στο εξής: Παπαϊωάννου), το Πατριαρχείο χωρίς την ικανότητα «βίας» αδυνατούσε να συγκροτήσει «κράτος» και εάν δεν αυξανόταν στο έπακρο η αυθεντία του Πατριάρχη και των επισκόπων μέσω του «αφορισμού», με αυτό το μέσο απέκτησαν γνησιό­ τητα και συνδέθηκαν άμεσα με τη «σωτηρία».

26. Ανάλογη δικαιοδοσία είχε για τους Εβραίους ο Μέγας Ραβίνος. Πρβλ. Παπαϊωάννου, 58, σημ. 2.

27. α) Πώς ένας θεσμός ήταν δυνατό να αποτελεί ταυτόχρονα και ποινή και μέσο απόδειξης και μέσο εκτέλεσης και β) πώς χαρακτη­ ριζόταν διαδικαστικός ή εκτελεστικός θεσμός χωρίς την προηγούμενη τέλεση κύριας δίκης. Βλ. σχετ. Αριάδνης Γερούκη, «Εκκλησιαστικοί αφορισμοί: Η αμφίσημη λειτουργία ενός παραδοσιακού θεσμού αποκλεισμού με βάση τα ΑΜΠ Κέρκυρας (17ος -18ος αι.)», ΣΤ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο 3ος, Αθήνα 2002, 271.

28. Η Εκκλησία είχε τη δυνατότητα να επιβάλλει όχι μόνον τα πνευματικά της επιτίμια, δηλ. τον εξωεκκλησιασμό και τον αφορισμό, προ­ κειμένου να αποκατασταθούν το δίκαιο και η ηθική τάξη κατά κάθε απειθούντος χριστιανού, αλλά και τις κυρώσεις, που απέρρεαν από το κοσμικό δίκαιο, όπως χρηματικές ποινές, φυλακίσεις, εξορίες κ. ά. Συχνά μάλιστα ζητούσε τη συνδρομή των Οθωμανών για να εφαρμόσει τις αποφάσεις της. Αντίστοιχα οι οθωμανικές αρχές όταν ήθελαν να επιβάλουν την υπακοή σε κάποιο διάταγμα στους ραγιάδες, απευθύνονταν στο Πατριαρχείο, υποχρεώνοντας την έκδοση Σιινο&κούμε αφοριστική ποινή για κάθε παραβάτη. Βλ. σχετ. Ακανθοπούλου, 40-41,153-154, σημ.

125-126. Πρβλ Παπαϊωάννου, 26. Ν. Σαρρή, Οσμανική Πραγματικότητα. Συστημική παρά-θέση δομών και λειτουργιών, Ι. Το δεσποτικό κράτος, Αθήνα χ.χ„ 291-292, 321-323.

29. Ο Αρχιεπίσκοπος δεν διέθετε μέσα εξαναγκασμού, αφού θεωρείται ότι τον αφορισμό επέβαλε ο Πατριάρχης και μετά από άδετα του οι επίσκοποι, αν και κατά μία άλλη άποψη, οι δεύτεροι μετέρχονταν μόνον αφοριστικές απειλές. Λυκούρη, Διοίκησις, 257, 269. Περι­ πτώσεις αφορισμών, μεταγενέστερα, στην περιοχή βλ. επίσης Λυκούρη, Διοίκηοις, 269-273.

30. Οι ιδιωτικές διαφορές των ιερωμένων υπάγονταν στον τοπικό Επίσκοπο. Βλ. Λυκούρη, Διοίκησις, 202. Με τον τρόπο αυτό όλα τα ζητήματα τα προκύπτοντα από την τέλεση του γάμου, τη διατήρηση του δεσμού και το διαζύγιο ανήκαν αποκλειστικά στον Επίσκοπο. (Όμοια, 203-204, σχετική περιπτωσιολογία 204-219). Η δικαιοδοσία του Πατριάρχη σε όλες τις διαφορές, εκτός όσων απέρρεαν από το γάμο, ήταν διαιτητική. [Όμοια, 136). Επίσης, περίπτωση κληρονομική, με διάδικο κληρικό, παραπέμφθηκε από το Πατριαρχείο στους προ­ εστούς, προκειμένου να κριθεί και εκείνο θα επιλαμβανόταν μόνο σε περίπτωση απειθείας του κληρικού. (Όμοια, 200).

31. Τυχόν πατριαρχική απόφαση δεν αποτελούσε δεδικασμένο (Λυκούρη, Διοίκησις, 198), ενώ η επιβολή αφορισμού είχε τόσο πνευ­ ματικό χαρακτήρα, όσο και πρακτικό.

32. Η Αίγινα είχε υποστεί μεγάλη μείωση του πληθυσμού της, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι της να ασχολούνται με τη γεωργία και να μην υφίστανται τη στρατολογία ναυτών. Λυκούρη, Διοίκησις, 36-37.

33. Σχετικά με την Κοινότητα του νησιού και τη μορφή της βλ. Αναστασίας Παπαδία-Λάλα, Ο οεσιιός των αστικών κοινοτήτων στον ελληνικό χώρο κατά την περίοδο της ^ενετοκρατίας (13ος-18ος αι.), Μια συνθετική προσέγγιση, Βενετία 2004, 45, 160-161, 230-233. Επίσης Λυκούρη, Αιοίκηαις, 102.

34. Σύμφωνα με το «Τακτικόν» του τέλους περίπου του ΙΕ' αιώνα η Αρχιεπισκοπή Αιγίνης αναγράφεται 3η στο σύνολο των 8 αυτοκέ­ φαλων Αρχιεπισκοπών. Βλ Ε. Ι. Κωνσταντινίδου, Συμβολαί εις την έρευναν της ιστορίας των εν Ελλάδι επισκοπών, Ι, Αθήναι 1969 (φωτοτυ­ πική επανέκδ. Αθήναι 1983), 25, όπου και αναλυτική έκθεση της ιστορίας, της ιεραρχικής τάξεως και του επισκοπικού καταλόγου της αρχιε­ πισκοπής (στο εξής: Κωνσταντινίδου). Πρβλ. Γ. Ι. Κονιδάρη, «Αρχιεπίσκοπος», ΘΗΕ 3 (1963) 328. Αυτοτελώς το ίδιο κείμενο αναθεωρημέ­ νο και συμπληρωμένο, Του ιδίου, Περί τον τίτλον του "Αρχιεπισκόπου", Εν Αθήναις 1963/4, 36. Πρβλ Π. Γ. Ζερλέντου, Ιστορικοί έρευνω περί τας εκκλησίας των νήσων τπς Ανατολικής Μεσογείου θαλάσσης, Α', Εν Ερμουπόλει 1913 (ανατύπωση με ευρετήριο Αθήνα MCMXCVIÏÏ), 9-10. Π. Κονόρτα, Οθωμανικές θεωρήσεις για το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Βεράτια για τους προκαθήμενους της Μεγάλης Εκκλησίας (17ος - αρχές 20ου αιώνα), χ.τ. 1998, 240. Σ. Γ. Δημητρακόπουλου, Η Ορθόδοξος Αποστολική Εκιάησία των Αθηνών, Αθήνα 2004, 57-63. Άξια λόγου είναι η μνεία της Αρχιεπισκοπής Αιγίνης ως 5ης σε σύνολο επτά, όπως εμφανίζεται σε άγνωστης προέλευσης, σύγ­ χρονο με την εξεταζόμενη εποχή, τακτικό. Βλ. σχετ. Ερευνητή, «Τακτικόν του ΙΖ' αιώνος», Ηλειακά 21 (1961) 643.

35. Βλ Κωνσταντινίδου, 28. Βασιλείου Γ. Ατέση, «Επισκοπικοί κατάλογοι της Εκκλησίας της Ελλάδος απ' αρχής μέχρι σήμερον», ΕΦ ΝΖ' (1975) 498. (αυτοτελώς Εν Αθήναις 1975), 271. Επίσης Λυκούρη, Διοίκησις, 144. Μουτσοπούλου, Παληαχώρα, 148. Του ίδιου, Αίγινα, 986.

36. Βλ. G. Fedaho, Hierarchia Ecclesiastica Orientalis. Series episcopomm ecclesiarum christianarum orientalium, I Patriarchatus Constantinopolitanus, Padova MCMLXXXVIII, 486.

37. Ο συγκεκριμένος Πατριάρχης, σε κείμενο του (1707), τεκμηρίωσε τη δικαιοδοσία της Εκκλησίας έναντι της πολτικής εξουσίας. Βλ. Μιχαηλάρη, Αφορισμός, 426.

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΡΟΣ ΑΔΗΛΟΝ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΝ ΑΙΓΙΝΗΣ

59

Θανάσης Παπαθανασόπουλος

Ο Γεμιστός

στη Σύνοδο

της

Φλωρεντίας

Ήταν κι αυτός στη φημισμένη Σύνοδο ακόλουθος και σύμβουλος του βασιλέα, και καίγονταν ο δύστυχος για τη συνένωση, πιστεύοντας πως θάφερνε τη σωτηρία του ξεχαρβαλωμένου του πια κρατιδίου.

Μα αλλιώς τα εκτιμούσε ο φιλόσοφος: Ένωση των Εκκλησιών για 'κείνον σήμαινε υποταγή χωρίς κανένα αντάλλαγμα από τους κυνικότατους Λατίνους.

«Τα πράγματα πια πήραν τη σειρά τους μέσα στη νομοτέλεια της ιστορίας», έλεγε στον Βησσαρίωνα (που ετοιμαζόταν να εξωμόσει) και στον αμφιρρέποντα Σχολάριο, που υπολόγιζε στην εύνοια του Ιωάννη. «Κι ο θάνατος», συμπλήρωνε, «κολόδεχτος εδώ που φτάσαμε, ώσπου ο Ελληνισμός να βγει από τον τάφο του με το σπαθί του. Κι όταν αναστηθεί δεν θα οφείλει στους οπισθόβουλους "προστάτες" του ή τους "εχθρούς του"».

Τότε ήτανε που κόλλησε στο σαπιοκάικο της δολερής εκείνης σύναξης ωσάν μπουρλότο την απροσδόκητη εναντίωσή του, που λύπησε τον ζαλισμένο Αυτοκράτορα και το σαράβαλο τον Πατριάρχη.

Και την περίεργη εκείνη άρνηση του δεν την ξεστόμισε φανατικός καλόγηρος ή ζηλωτής Γραικός Μητροπολίτης, που επί τέλους φύλαγαν τις Θερμοπύλες τους. Την είπε εκείνος, ακουμπώντας τη ωσάν κατάθεση στην Τράπεζα του μέλλοντος του Ελληνισμού. Εκείνος, ένας παγανός του Μυζήθρα που ζούσε από δοσίματα των αυθεντών του.

Όμως γιατί να μπερδευτεί σε ξένα νιτερέσα; Και τί τον έννοιαζαν αυτόν οι χριστιανοί που τρώγονταν μεταξύ τους σαν σκύλοι; Αυτό δεν έπρεπε κι ο ίδιος να επιθυμεί, καθώς όλη η έγνοια του ήταν στους Μάκαρες, που τόσο βάναυσα ξετόπισαν οι Γαλιλαίοι; Γι' αυτούς δεν προπαγάνδιζε ολοζωής, για τα ιερά και για τ' αγάλματα τους;

Κι όμως μαχόταν τους Λατίνους σαν Ορθόδοξος τινάζοντας τον κεραυνό της άρνησης του να μην προκόψει η φευτοένωση που μαγείρευαν και που θα ήταν ο παντοτεινός τάφος του Γένους. Έτσι τη μούρη έτριψε των αναιδών με το σεμνό λακωνικό του όχι, που όμως μέχρι σήμερα οι μυκτηριστές της μνήμης του δεν τόχουν λογαριάσει.

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Δ. ΚΑΡΑΠΑΝΝΗΣ*

Κ Οικονομικά Πολιτική του Ιωάννη Καποδίστρι

Εισαγωγή Ο Όμηρος αρχίζει την Ιλιάδα περιγράφοντας ένα μειονέκτημα των Ελλήνων, που δεν χάθηκε ανά τους αιώνες: την μεταξύ τους έριδα. Αυτό το χαρακτηριστικό, που δυστυ­ χώς μέχρι τις ημέρες μας έχει μείνει αναλλοίωτο στους Έλληνες και δείχνει την συνέ­ χιση της φυλής μας, ήταν καταστροφικό τα πρώτα μετά την επανάσταση του 1821 χρόνια. Η εμφύλια σύρραξη διέλυσε όλες τις βάσεις κράτους που είχαν προσπαθήσει οι Εθνοσυνελεύσεις να θεσπίσουν και να οριοθετήσουν. Μόνο η λέξη χάος μπορεί να περιγράψει την κατάσταση που επικρατούσε στη χώρα μας όταν έφθασε ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας. Ενήργησε άμεσα λαμβάνοντας ρηξικέλευθα μέτρα σε διάφο­ ρους τομείς της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής. Τα μέτρα αυτά λίγο πολύ είναι γνωστά και έχουν παρουσιασθεί επαρκώς από διάφορους ιστορικούς που ασχολήθηκαν με τη ζωή και το έργο του. Δεν θα επαναλάβω τα γραφόμενα τους. Στό­ χος της δικής μου εργασίας είναι να εξετάσω τα μέτρα οικονομικής πολιτικής που έλαβε ο κυβερνήτης, κάτω από το συνδυασμό δύο ερμηνευτικών θέσεων: (α) τις εμπει­ ρίες, την ιδιοσυγκρασία και τα πιστεύω του, και (β) την ορθότητα ή μη των μέτρων του, σύμφωνα με τις οικονομικές θεωρίες της εποχής του αλλά και τις σημερινές.

Μέιρα Οικονομικής Πολιτικής Ο Ιωάννης Καποδίστριας προσπάθησε να διακρίνει τις εξουσίες διαιρώντας το Πανελλήνιο, ένα σώμα που αντικατέστησε το Βουλευτικό, σε διοικητικό τμήμα (στρα­ τιωτικό), οικονομικό και δικαστικό (Κουτσονίκας, 1863, σ. 236). Με αυτό το διοι­ κητικό μέτρο επιχείρησε να οργανώσει καλύτερα την οικονομική πολιτική που απαι­ τούνταν για να βγει η χώρα από το χάος και να βαδίσει στην ανάπτυξη. Για την πορεία αυτή εισήγαγε τα εξής ειδικά μέτρα: Ένα από τα πρώτα και πιο σημαντικά που πήρε ήταν να προστατέψει τα ιδιοκτη­ σιακά δικαιώματα με στόχο να ενθαρρυνθεί η παραγωγή και το εμπό­ ριο και να μειωθεί το κόστος συναλλαγής λόγω μείωσης των παρα* Ο Αναστάσιος Δ. Καραγιάννης είναι Αν. Καθηγητής „ . V, ,

νομιών (Χουμανίδης, 1990, σ. 201). Ο Ρήγας Φεραίος (1797, , „ , , ,„, , , , , c , , άρθρα 16, 17) εινε επισημάνει οτι η ατομική ιοιοκτησια είναι ενα

Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης

φυσικό δικαίωμα που απορρέει από την εργασία και επιδεξιότητα

1 ιανεπιστημιου 1 Ιειραιως

62

'

*

Λ

ι

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

του ατόμου και είχε εναντιωθεί στην αυθαίρετη καταπάτηση του από την κρατική εξουσία. Η επίδραση του Ρήγα φαίνεται ότι ήταν καταλυτική. Την ατομική ιδιοκτη­ σία προστάτευσε η Εθνοσυνέλευση στο Άστρος με το 6° άρθρο της (εκδ. 1824, σ. 5) και το Σύνταγμα της Τροιζήνας με το άρθρο 12 του 1827. Στο άρθρο 17 του συντάγ­ ματος αυτού τονίζεται ότι δεν θα πρέπει να παρεμβαίνει το κράτος και να απαγορεύ­ ει την ενασχόληση των ατόμων με ωφέλιμες οικονομικές δραστηριότητες για το σύνο­ λο της κοινωνίας, όπως εργασία, τέχνη, γεωργική δραστηριότητα, γνώσεις και μάθη­ ση. Επίσης οι Έλληνες αφήνονται ελεύθεροι (1827, άρθρο 20) να ιδρύσουν επιχει­ ρήσεις και να συνεταιρισθούν. Στο πλαίσιο αυτών των νόμων ο κυβερνήτης προσπά­ θησε να οργανώσει μια οικονομία που θα λειτουργούσε ανταγωνιστικά με μικροϊδιοκτησίες αγροτικής, βιοτεχνικής παραγωγής και εμπορίου (Λουλές, 1992, σσ. 267, 273).' Όχι μόνο έκανε ότι μπορούσε για να καθιερώσει τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, αλλά και με τις πράξεις του να τα σεβαστεί και περιφρουρήσει. Για παράδειγμα, γρά­ φει σε επιστολή του τον Μάρτιο του 1828 στον διοικητή της Αίγινας, ότι για να καλ­ λιεργηθούν μουριές στο νησί θα έπρεπε τα δενδρύλλια να αγορασθούν από τους Πελοποννήσιους αγρότες και «άμεσα να πληρώσω με εύλογον όμως τιμήν» (Επιστολαί, τομ. Α, σ. 354). Για να δείξει ότι υπάρχει μια κρατική οντότητα που δεν θέτει τον εαυτό της υπεράνω του ατόμου που εκπροσωπεί, επιδίωξε να δώσει αποζημιώσεις σε όσους είχαν καταστραφεί και δώσει την περιουσία τους για τον αγώνα. Ο στόχος του ήταν σωστός, γιατί όπως έχει υποστηριχθεί στην σύγχρονη οικο­ νομική θεωρία, σε μια μικρή αγορά είναι εύκολος ο συνασπισμός των επιχειρήσεων ή ιδιοκτησιών και η εμφάνιση μονοπωλιακών καταστάσεων που θα λυμαίνονται τους εργαζόμενους και τους καταναλωτές. Εξάλλου, λόγω αυτού του μικρού μεγέθους και της αδυναμίας των ανταλλαγών, δεν θα μπορούσαν οι ελληνικές επιχειρήσεις της επο­ χής εκείνης να επιτύχουν και να καρπωθούν τα πλεονεκτήματα της μεγάλης κλίμακας παραγωγής. Στο πλαίσιο αυτό, ο Λουλές (1992, σ. 274) υποστηρίζει ότι ο Καποδί­ στριας ήθελε να συνδέσει την ατομική ιδιοκτησία με το δικαίωμα ψήφου, για να πάρει με το μέρος του τη μεγάλη μάζα του λαού. Κάτι τέτοιο είναι απόλυτα δικαιολογημέ­ νο. Την εποχή που ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας, στην εμφύλια διαπάλη των Ελλήνων κυριαρχούσαν έντονα οικογενειακά και ταξικά συμφέροντα. Από το ένα μέρος ήταν οι προύχοντες, κοτζαμπάσηδες και οι οικονομικά επί κληρονομικώ δικαιώματι ισχυροί, και από την άλλη, η νέα τάξη που αναδυόταν, αυτή των στρα­ τιωτικών και των μικροϊδιοκτητών παραγωγών και εμπόρων (Δεσποτόπουλος, 1996, σσ. 83-4). Για να αποφύγει ο Καπό-

1. Αυτή την πολιτική ενίσχυσης των μικρο-

δίστριας την εγκαθίδρυση μιας ολιγαρχίας πλούτου, θα / D Û ' ! / / e έπρεπε να ροηΗησει στην οικονομική και κοινωνική ανοοο

ιδιοκτητών παραγωγών και εμπόρων είχε προτείνει και ο συγγραφέας της Εθνικής Λ , ' Ι „; . . , ,. Νομαρχίας το 1806 (Karayiannis,τ Ithakisäos, 1999).

του λαού. Το ότι επιδίωκε κάτι τέτοιο είναι εμφανές, αφού ως φιλελεύθερος δεν πίστευε στην «ελέω θεού μοναρχία» και 2

στην αριστοκρατία του πλούτου. Συγκρούσθηκε στο συνέ. . c Οριο της Βιέννης (1815-6) με τον Αυστριακό Μέτερνιχ που Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

2. Τα δημοκρατικά και φιλελεύθερα πολιτ1κά π ι σ τ ε ύ ω

του Καποδίοτ Ρ ι α α ν α ^°νται εκτενώς από την Κούκου (2001, σσ. πο-9)

63

ήθελε την επιβίωση των μοναρχικών συστημάτων διακυβέρνησης, αλλά και στο συνέ­ δριο του Άαχεν (1818) υπερασπίσθηκε τη δημοκρατία. Μάλιστα σε αυτό το συνέδριο πρότεινε την ίδρυση ενός διαιτητικού πανευρωπαϊκού οργάνου, με σκοπό την συνεν­ νόηση και επίλυση των διενέξεων μεταξύ των κρατών και την προάσπιση των ατομι­ κών δικαιωμάτων. Την πρόταση του όμως δεν δέχθηκαν οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής, Ρωσία, Αυστρία και Πρωσία (Λουλές, 1988, σ. 49. Πετρίδης, 1992, σ. 91). Η προτίμηση του σε ένα φιλελεύθερο οικονομικό-πολιτικό καθεστώς φαίνεται ξεκά­ θαρα σε μια επιστολή προς τους δημογέροντες των επαρχιών της Επικρατείας, όπου διαμηνύει ότι ένας από τους βασικούς του στόχους ως κυβερνήτης είναι να απελευ­ θερώσει τον απλό Έλληνα από τις αυθαιρεσίες των αρχών και των οργανωμένων συμ­ φερόντων (Χουμανίδης, 1990, σ. 193, υποσ. 12).3 Αυτός ο στόχος ακόμη και σήμε­ ρα είναι από τους βασικότερους μιας φιλελεύθερης διακυβέρνησης. Υπάρχει όμως και μια άλλη ερμηνευτική υπόθεση για τις προθέσεις και στόχους του κυβερνήτη να κατοχυρώσει και να αναπτύξει τη μικροϊδιοκτησία. Αυτή η προ­ σπάθεια του κυβερνήτη μπορεί να εκπορεύονταν και από την επίδραση του JeanJacques Rousseau, που με το έργο του A Discourse on Inequality (1754, σσ. 109-119) είχε επηρεάσει όχι μόνο την ευρωπαϊκή διανόηση αλλά και τους φιλελεύθερους πολι­ τικούς κύκλους της γηραιάς Ηπείρου. Το ιδιοκτησιακό δικαίωμα, σύμφωνα με τον Rousseau, όχι μόνο εντείνει τον ανταγωνισμό, αλλά μειώνει και τις οικονομικές και πολιτικές ανισότητες. Τα αποτελέσματα αυτά της ατομικής ιδιοκτησίας που είχαν πρωτοεπισημάνει ο Ξενοφών και ο Αριστοτέλης (Καραγιάννης, 2007) συνάδουν με το φιλελεύθερο πνεύμα του κυβερνήτη. Το πόσο δίκιο είχε για αυτή του την προ­ σπάθεια είναι αναμφισβήτητο. Σύγχρονες μελέτες που έχουν γίνει αποδεικνύουν ότι κοινωνίες που έχουν και προστατεύουν αποτελεσματικά τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα, αναπτύσσονται περισσότερο από άλλες.4 Ένα δεύτερο μέτρο ήταν η θέσπιση ενός σύγχρονου φορολογικού συστήματος με τους εξής στόχους: (α) Φόρος ανάλογα με την φορολογική υποχρέωση, γι' αυτό και αντικατάστησε το χαράτσι (κατά κεφαλή φόρο) με άλλους φόρους (Dakin, 1983, σ.

308). (β) Φόρος που να μην αποθαρρύνει την παραγωγή και εμπορία, γι' αυτό και θέσπισε (Μάρτιος 1830) φόρο παραγωγής 10-25% ανάλογα με την ποιότητα και ποσότητα των προϊόντων που θα πληρωνόταν σε χρήμα. Λόγω όμως της έλλειψης νομισματικής ρευστότητας αναπτύχθηκε η τοκογλυφία, γι' 3. Πα τον Καποδίστρια έχει παρατηρηθεί (Dakin, 1983, σσ. 300-1) όχι είχε αυταρ-

αυ

χικές ιδέες και συμπεριφορά και ήθελε να ένει γνώση για τα πάντα. Αυτό όμως είναι Λ ' ' , , , κάτι το φυσικό σε μια άναρχη κατάσταση όπου δεν υπήρχαν οργανωμένες υπηρεσίες και οι ρόλοι και αρμοδιότητες των πολπικών και των γραφειοκρατών ήταν ακαθόριστοι και μάλλον καταχρηστικοί.

4 Βλ Barrel (1989)

(Χουμανίδης, 1990, σ. 203. Λουλές, 1992, σ. 269). (γ) Ελα, e > ε ' ' γιστοποιηση των δαπανών για την είσπραξη των φορών, γι Α

64

™ Κ α ΐ OT1S * Μ α Ρ τ ί ο » 1 8 3 1 η <Ρ°Ρ°λογία επανήλθε στο 10% στις ιδιοκτησίες σε είδος και 25% στις εθνικές γαίες

αυτό και καταπολέμησε σφόδρα την αυθαιρεσία των φοροεισπρακτόρων, με στόχο την αύξηση των φορολογικών εσό^ ^ ^ δ ω ν σ 3 09. Χουμανίδης, 1990, α 201). (δ) t

Λόγω αυτών των μέτρων ελάμβανε χωρά ισότητα των ατοΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

μων έναντι των φορολογικών υποχρεώσεων. Οι αρχές αυτές φορολογίας δεν ήταν καθόλου άγνωοτες οτους κύκλους των μορφωμένων Ευρωπαίων και ειδικότερα των ατόμων που εμπλέκονταν στη δημόσια διοίκηση. Και ο Καποδίστριας ήταν ένας από αυτούς, αφού για πολλά χρόνια είχε αναλάβει υπεύθυνες θέσεις. Είχε ασχοληθεί αρκε­ τά χρόνια (1814-1820) με τη συγκρότηση του Επτανησιακού Κράτους, ενώ το 1812 παρέμεινε στην Βλαχία ως εκπρόσωπος του τσάρου Αλεξάνδρου Α' και βοήθησε στην πολιτική διοργάνωση της Βεσσαραβίας που είχαν οι Τούρκοι παραχωρήσει οτους Ρώσους. Το 1813-1815 ασχολήθηκε με την κατοχύρωση της ανεξαρτησίας και ουδε­ τερότητας της Ελβετίας και συνέβαλε το 1815-1819 στην καθιέρωση της Γερμανικής Ομοσπονδίας (Λουλές, 1988, σ. 48. Πετρίδης, 1992, σ. 91).5 Έτσι γνώριζε, από τις θέσεις κλειδιά που υπηρέτησε, ένα από τα πιο ουσιαστικά στοιχεία λειτουργίας του κράτους, την είσπραξη εσόδων. Οι αρχές που αναφέραμε, και οι οποίες και σήμερα ισχύουν -τουλάχιστον θεωρητικά- σε ένα άρτιο φορολογικό σύστημα, είχαν αναπτυ­ χθεί στην Γερμανία από τους Justi (1758) και Sonnenfels (1765), στην Αγγλία από τους Steuart (1767) και Smith (1776) και στην Γαλλία από τον Mercier de la Rivier (1767).6 Ο Καποδίστριας αναφέρει στα Απομνημονεύματα του (εκδ. 1868, σσ. 28-9) ότι για αρκετό διάστημα (1809-1811) διαμένοντας στην Πετρούπολη και στην Βιέννη μελε­ τούσε διάφορα βιβλία. Πιθανολογούμε ότι μέρος τους θα ήταν και αυτά που αφορούν την οικονομική και την πολιτική. Ένα ακόμη μέτρο που εισήγαγε και δεν είχε μόνο εισπρακτικό στόχο, ήταν η αύξηση των δασμών. Αύξησε το 1831 τους δασμούς στις εισαγωγές σε 12% και τους δασμούς στις εξαγωγές σε 8% (Επιστολαί, τομ. Γ, σσ. 307-8. Ευαγγελίδης, 1894, σ.

164. Δεσποτόπουλος, 1996, σ. 95). Αναμφισβήτητα, οι δασμοί στις εξαγωγές ως έμμεσοι φόροι είχαν ως στόχο την αύξηση των φορολογικών εσόδων. Το μεγαλύτε­ ρο όμως ύφος που επέβαλε σε δασμούς εισαγομένων προϊόντων είχε ως συμπληρω­ ματικό, και ίσως σπουδαιότερο στόχο, την προστασία της εγχώριας παραγωγής. Αυτή ήταν ένα βασικό εμποροκρατικό μέτρο του 17ου και του 18ου αιώνα. Βάσει αυτού, επιδιώκονταν η με κάθε τρόπο μείωση των εισαγωγών και αύξηση των εξαγωγών μιας χώρας. Το πιο πρόσφορο μέτρο για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός ήταν η επιβο­ λή δασμών και ποσοτικών περιορισμών στα εισαγόμενα αγαθά (Δρακόπουλος, Καραγιάννης, 2003, σσ. 38-9). Αυτό το μέτρο συνεχίσθηκε και οτους Ναπολεόντειους πολέμους με τον αποκλεισμό του αγγλικού εμπορίου από την ευρωπαϊκή ήπειρο. Ακόμη όμως και μετά το πέρας του, και παρά το γεγονός ότι είχαν ήδη εμφανισθεί ισχυρές φωνές υπέρ του ελευθέρου εμπορίου, όπως των David Hume (1752), Adam Smith (1776), Jean-Baptiste Say ,,„„,ι, ·>,, , e ι / ι //-> (1803), πολλά κράτη διατήρησαν αυτή την πολιτική. Ο Γ

Γ

Καποδίστριας φαίνεται ότι γνώρισε αυτή την πολιτική και τα οφέλη της για μια αναπτυσσόμενη οικονομία, όταν βοήθησε στην ίδρυση και οργάνωση της νεοσύστατης Πρωσίας (Λουr e \ λές, 1988, σ. 48. Πετρίδης, 1992, σ. 91), αφού το 1818 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

5

· T n συμμετοχή του σε αυτές τις διεργαοίες περιγράφει λεπτομερώς οτα Απομνη, , c ,<,/<Λ . \ porar/ιατα του (εκο. 1868) που έστειλε ως υπόμνημα στον τσάρο Νικόλαο το 1826.

6. Βλ Καραγιάννης (1998, σ. 305). ΜπαΥ.υ^ >• 7. Βλ Καραγιάννης, Δρακόπουλος (2003, σα 49-50, 89-90,95).

65

ίσχυσε ο Πρωσικός δασμός για να βοηθηθεί η οικονομική ανασυγκρότηση και ανά­ πτυξη της χώρας (Schumpeter, 1954, σ. 397). Εκτός όμως της γνώσης γι' αυτό το μέτρο οικονομικής πολιτικής που όπως φαίνεται είχε ο κυβερνήτης, ήταν και η ενδε­ δειγμένη που έπρεπε να υιοθετήσει. Μην ξεχνούμε ότι το λεγόμενο δόγμα της «προ­ στασίας της νηπιακής βιομηχανίας» ακόμη και στην εποχή μας είχε πολλούς υπο­ στηρικτές και πολλές οικονομίες -μεταξύ των οποίων και η δική μας- το υιοθετού­ σαμε μέχρι πρόσφατα.8 Ταυτόχρονα με την θέσπιση νέου φορολογικού και δασμολογικού συστήματος, ο κυβερνήτης προσπάθησε να εξοικονομήσει πόρους μειώνοντας δραστικά την κρατική σπατάλη. Επίσης, επιχείρησε σφόδρα να καταπολεμήσει τη διαφθορά και την κατά­ χρηση του δημοσίου χρήματος (Γατόπουλος, 1932, σσ. 107-9). Για παράδειγμα, απα­ γόρευσε στους κατόχους δημοσίων αξιωμάτων να προβαίνουν σε ενοικιάσεις δημο­ σίων προσόδων (Επιοτολαί, τομ. Γ, σσ. 148-9) και επιζητούσε αυστηρό έλεγχο των υπαλλήλων για να μην προβαίνουν σε καταχρήσεις (Επιστολαί, τομ. Γ, σσ. 228-9). Την εξοικονόμηση του δημοσίου χρήματος προσπάθησε να εμπνεύσει και με το προ­ σωπικό του παράδειγμα. Η αφιλοκέρδεια και ανιδιοτέλειά του είναι παροιμιώδεις. Θυσίασε την προσωπική του περιουσία για το καλό του Έθνους 9 και εναντιώθηκε στην πρακτική να πληρώνονται πρώτα οι μισθοί των πολιτικών, τη στιγμή που έμε­ ναν χωρίς αμοιβή το πλήθος των στρατιωτικών και δημοσίων υπαλλήλων (Ιδρωμέ­ νος, 1900, σσ. 67-8).Ι0 Υποστήριζε ότι δεν είναι δυνατόν οι κεφαλές του κράτους να ζουν πολυτελή ζωή και ο λαός να πεινά (Φωτιάδης, 1988, σ. 644), γι' αυτό και αρνή­ θηκε να πληρωθεί από το δημόσιο ταμείο και τόνισε ότι θα 8. Δυστυχώς όμως, όχι με θειικά αποτελέσμαχα για τη σύγχρονη οικονομία μας, αφού αντί να ανδρωθεί η βιομηχανία μας μεταβιβάζονταν πόροι από τις τσε^ , πες των καταναλωτών στους επιχείρηματίες και εργαζόμενους των προστατευμένων με δασμούς επιχειρήσεων (Κάραγιάννης, 2002, σσ. 148-9). ' ;,·• ,, ι Α 9. λτην επιστολή που έστειλε απο το Λονδίνο στις 14 Αυγούστου 1827 προς τον πρόεδρο της Εθνοσυνέλευσης (Επιστολαί, 1841, σσ. 142-3) τον πληροφορεί ότι αποστέλλει από τα χρήματα ίου 2000 αγγλικές λίρες και προσπαθεί να πείσε! τους Φιλέλληνες να συνδράμουν οικονομικά την

διατρέφεται με δικά του έξοδα. Με την ιδιόμορφη γραφή του ο Μακρυγιάννης στα Απομνημονεύματα του (εκδ. 1990, Q_ j c,^ γ ρ ά φ ε ι . ( ( Δ υ ο wóym κ ο ν τ α μ α ς κ υ β £ ρ ν η σ ε αγγελικά. " , Μας γύμνασε και την οικονομιαν. Οτι κ ο Κυβερνήτης μας ? ' • • μιαν κόττα έτρωγε τέσερρες ημέρες». Όταν έκανε περιοδεία Κολοκοτρώνη στην Πελοπόννησο το 1829 δεν μ ε τ ο ν , Λ , , , e , φορούσε στολή και ο κόσμος χαιρετούσε τον οοηγο της Â • ' - * ' συνοδείας του. Ο Κολοκοτρώνης τον πίεσε να φορέσει στολή για να ξεχωρίζει και να εντυπωσιασθούν οι Έλληνες. Κόρινθο για Ό χ α ν κ α τ έ λ υ σ α ν OT0 σ π ί τ 1 X0(J δ ε σ π ό τ η σ τ η ν

Ελλάδα.

10. Πολλοί Αιγινήτες αγωνιστές που είχαν , , 7 Γ ,:'-•.Λ οωσει ολα τα υπάρχοντα χους στον αγώνα δεν ελάμβαναν αποζημίωση, ενώ οι βουλευτές φρόντιζαν να εισπράττουν πρώτοι από όλους τον μισθό και τις αποζημιώσεις τους Κουλικούρδη, 2002, σσ. 19, 59, 167 312-4)

πληρώνουν. Ο Καποδίστριας του απάντησε ότι τα έξοδα ,η . ο > > \ > τους μετά ϋα τα συγκέντρωνε ο δεσπότης απο τους απλούς ; Γ L ' ' ' ανθρώπους. Ο Κολοκοτρώνης του επισήμανε ότι πληρωθεί π δεν πληρωθεί ο δεσπότης, τα έξοδα της φιλοξενίας τους ^ , j , ( Μ ε Μ χ % η Q a 5 45-6. Φωτιάδης, θ α m V > ^ ^ 1988, σσ. 645-6 .

66

Ψ α Υ ητό > ε ί π ε OT0V Κολοκοτρώνη να πληρώσουν τα έξοδα. Ο Κολοκοτρώνης του είπε ότι οι διοικητές και οι άρχοντες δεν

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

Η Ελληνική οικονομία της εποχής χαρακτηριζόταν από έλλειψη ρευστότητας, δηλαδή η ποσότητα χρήματος που κυκλοφορούσε ήταν ανεπαρκής για την διεκπεραίωση των συναλλαγών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να υπάρχει ψηλό κόστος συναλλαγών, μικρή ζήτη­ ση και εως εκ τούτου χαμηλή προσφορά αγαθών. Αυτά τα αρνητικά αποτελέσματα της ανε­ παρκούς νομισματικής ρευστότητας είχαν επισημανθεί από τα μέσα του 18ου αιώνα στην Σκωτία. Ο David Hume (1752) και Sir James Steuart (1767) είχαν με τα έργα τους συστή­ σει στους πολιτικούς να αυξάνουν σε περίπτωση ελλιπούς ρευστότητας την κοπή νέου 11

χρήματος για να διευκολυνθεί η οικονομική ανάπτυξη. Δεν γνωρίζουμε εάν ο κυβερνή­ της ή κάποιος συνεργάτης του ήταν ενήμεροι γι' αυτές τις συστάσεις οικονομικής πολιτι­ κής. Είναι όμως γεγονός ότι θα έπρεπε να αντιλήφθηκε αμέσως την έλλειψη νομισματικής ρευστότητας, αφού όχι μόνο δεν είχε επάρκεια φορολογικών εσόδων αλλά και δεν κατόρ­ θωσε να λάβει επαρκή δάνεια από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Πέραν όμως από αυτό φαίνεται πως ξεκάθαρα αναγνώρισε ότι η έκδοση χρήματος από ένα κράτος πιστοποιεί την υπό­ σταση και ανεξαρτησία του. Γι' αυτό και με το ψήφισμα της 31 Ιουλίου 1829 προχώρησε σε κοπή νομίσματος με στόχους όπως γράφεται «την τιμή του Έθνους» και «την ευκολία των συναλλαγών» (Χουμανίδης, 1990, σ. 197). Δηλαδή, με το μέτρο αυτό αποσκοπούσε να δεί­ ξει την ύπαρξη ελεύθερης κρατικής οντότητας στο εξωτερικό και το εσωτερικό, και να ενι­ σχύσει με την αύξηση της ρευστότητας τη ζήτηση και την προσφορά αγαθών. Βρίσκοντας άδεια τα ταμεία {Επιστολω, Τομ. Α., σσ. 397-8), και αντιμετωπίζοντας την απροθυμία των μεγάλων δυνάμεων να δανείσουν την Ελλάδα,12 αποφάσισε την ίδρυση Εθνικής Χρηματιστικής Τράπεζας και συγκρότησε την «Επιτροπή της Οικονομίας» που την διοικούσε. Η τράπεζα αυτή εξέδωσε μετοχές που απέδιδαν στους κατόχους 8% το έτος. Αντί όμως να δώσει δάνεια σε ιδιώτες και κυρίως μικροπαραγωγούς με υποθηκεύ­ εις των ιδιοκτησιών τους, όπως θα έπρεπε να κάνει για να βοηθήσει στην αύξηση της παραγωγής, πήρε το κεφάλαιο και το διέθεσε στην αποπληρωc , < m MS. 100/ 1 c ice μη του δημοσίου χρέους (Ευαγγελιδης, 1894, σσ. 156, 158. Χουμανίδης, 1990, σ. 204).13 Αυτό ήταν και μια από τις αιτίες

11. Βλ Καραγιάννης (1998, σσ. 290-2, ίο« 91 12. Μια μικρή μηνιαία βοήθεια έλαβε μόνο

που το 1834 χρεοκόπησε η τράπεζα αυτή. Δεν γνωρίζουμε

από την Γαλλία και την Ρωσία για να αντι-

γιατί ο κυβερνήτης δεν υιοθέτησε την πολιτική δανειοδότησης

μετωπισει τρέχοντα ανε ο*™0- εζ° α> °" πως την διατροφή των εξαθλωμένων και (Δεσποτόπουλος, 1996, ι ω ν OTpQI1(UTci,v σσ. 89-90).

13 Η πολιτΙκη ' επιδότησης των φτωχών Υ1α τ η ν ίδρυση παραγωγικής ή εμπορι, <· ο , , ,<• ι 0Γ/ κης οιαοικασιας είχε ηδη προταθεί ano τον Ρήγα Φεραίο (1797, άρθρο 21).

ιδιωτών για να αυξήσουν την παραγωγική τους δραστηριότητα, ώστε να μπορεί η τράπεζα να έχει κέρδη και να επιτύχει αναπτυξιακή πορεία. Είναι λίγο περίεργο αυτό, αφού σε επιστολή Λ Λ ιη^Γ,/η τ- ηη\ TOU τον Απρίλιο του 1829 (iunoraAai, τομΐ, σ. 80) εινεαποφαΓ Γ ' Δ ~ σίσει τη δανειοδότηση επενδύσεων. Γράφει σε αυτή την επιστολή: «κρίνομεν δε χρέος μας να βοηθήσωμεν κατά προτίμησιν \, , , er γ , τους ποΛιτας εκείνους, οιτινες ποριίονται τα προς το ί,ην εντι' ' μως δια της καλλιέργειας της γης, και ευρίσκονται ή δ η στερημένοι καλύβης, βοσκημάτων και εργαλείων. Επομένως η βοήθεια αύτη θέλει συνίσταται εις βόας, γέννημα δια σπόρον και Λ / ηΛ e e η , , \ , Γ γεωργικά εργαλεία, θέλει δε δοθεί επί λόγω δανε:ου». 14 Δεν Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

14

· Ενισχύοντας τη μικροϊδιοκτησία έλαβε ουσιαστικά μέτρα νια την ενίσχυση της , , γεωργικής παράγωγης, οχι μονό εισαγοκαι νέες καλλιέργειες, η α ς ε ξ οπ λισμό όπως της πατάτας (Επιστολαί, τομ. Γ, ο.

47) > α λ λ ά K m l 5 P u o v r a S Γεωργική Σχολή στην Τίρυνθα. Για την οργάνωση αυτής ^ ^ Μπαλογλου (2001) της ^ 67

αξιοποίησε τις οικονομικές δυνατότητες της τράπεζας, είτε γιατί δεν είχε κατανοήσει τον αναπτυξιακό της ρόλο ή γιατί η ανάγκη εξόφλησης των κρατικών υποχρεώσεων ήταν πάρα πολύ επείγουσα. Ένα άλλο μέτρο που εισήγαγε, και γι' αυτό οι προύχοντες και κοτζαμπάσηδες στράφηκαν εναντίον του, ήταν να διανείμει την κρατική ιδιοκτησία σύμφωνα με τις ανά­ γκες των νοικοκυριών και τη συμμετοχή τους στην πολεμική προσπάθεια του έθνους (Λουλές, 1988, σσ. 48-9). Στο ψήφισμα μάλιστα της Δ' Εθνικής Συνέλευσης στις 26 Ιουλίου 1829, αναφέρεται ρητώς ότι οι οπλαρχηγοί και οι στρατιώτες ανάλογα με την επιβεβαιωμένη συμβολή τους στον αγώνα θα λάβουν κρατική γη (Χουμανίδης, 1990, σ. 194). Οι προηγούμενες Α' και Β' Εθνικές συνελεύσεις ορθά είχαν θέσει αρχές που απαγόρευαν την αγορά δημοσίας γης από τους πλούσιους και τους προκρίτους. Το βάρος της εφαρμογής τους έπεσε στον κυβερνήτη που έκανε και επιτροπή (το 1830) για να εξετασθούν οι περιπτώσεις παράνομης καταπάτησης δημοσίας περιουσίας, κάτι που ξεσήκωσε εναντίον του άδικες διαμαρτυρίες (Dakin, 1983, σσ. 309-310, υποσ.).15 Επίσης, επιχείρησε να επιβάλει την καταγραφή της εκκλησιαστικής περιουσίας, γι' αυτό και ο ανώτατος κλήρος συμμάχησε με τους προύχοντες (Dakin, 1983, σ. 301, υποσ.). Το πόσο δίκαιο είχε ο κυβερνήτης με την πολιτική του αυτή αναδιανομής των πόρων που κατείχε το κράτος αποδεικνύεται και από τα αρνητικά αποτελέσματα της δημιουργίας οικονομικών ολιγαρχιών που έλαβε χώρα σε σύγχρονα κράτη (πρώην κομμουνιστικά) που ξεπούλησαν χωρίς έλεγχο την κρατική τους ιδιοκτησία. Στο Σύνταγμα του 1827 το κράτος αναλάμβανε την υποχρέωση (άρθρο 85) να «επαγρυπνεί και προστατεύει» τη δημόσια παιδεία, την ελευθερία τύπου, τη γεωργία το εμπόριο, την πρόοδο των επιστημών και κοινωφελών τεχνών και τη βιομηχανία. Με αυτό το στόχο ο κυβερνήτης ίδρυσε αλληλοδιδακτικά σχολεία μέσης εκπαίδευσης και ειδικότερα επαγγελματικής που θα ενίσχυαν τη βιοτεχνική και γεωργική παραγωγή.16 Δεν έδωσε ώθηση στην ίδρυση Ανωτάτων Ιδρυμάτων, αφού ο αναλφαβητισμός βρί­ σκονταν σε πολύ υψηλά επίπεδα και οι παραγωγικές γνώσεις του εργατικού δυναμικού πολύ ανεπαρκείς. Αυτή η πολιτική του, που μάλλον πήγασε από την εμπειρία του ως επιθεωρητή των σχολείων στην Κέρκυρα (1806) και ως οργανωτή της ίδρυσης της Ιονίου Ακαδημίας (1807) (Λουλές, 1988, σ. 48), θα έβρισκε σύμφωνους οικονομολό­ γους της εποχής του (π.χ. Smith, Senior) αλλά και σύγχρο­ 15. Για παράδειγμα, ο Κουντουριώτης α στράφηκε εναντίον του κυρερνητη γιατί παραχώρησε έδαφος που του ανήκε από το 1825 στον Πόρο (από ποιόν άραγε το αγόρασε;) στον Ιρλανδό Stevenson για να κάνει δοκιμές για την καλλιέργεια της πατάτας με την παραγωγή της οποίας θα μπορούσαν να διατραφούν οι πτωχοί. (Μελάς, 1972, σσ. 457-8).

16. Για τις επαγγελματικές ειδικότητες που διδάσκονταν βλ. Μπαλόγλου (2001).

68

νους (π.χ. Lewis, Leibenstein, Becker), που υποστηρίζουν ότι ' , η εκπαίδευση των εργαζομένων είναι απο τους σημαντικοτεr Ι "5 r ~ .~ ρους παράγοντες για την οικονομική ανάπτυξη.

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

1 α παραπάνω μέτρα οικονομικής πολιτικής, αλλά και η συμπεριφορά και διοίκηση του κυβερνήτη δεν μπορεί να είναι αλάνθαστα και τέλεια.17 Ή δ η επισημάνθηκε η μη επενδυτική χρησιμοποίηση των κεφαλαίων της Εθνικής Χρηματιστικής Τράπεζας. Εκτός αυτού, κατηγορήθηκε για συγκεντρωτικό γραφειοκρατισμό (Φωτιάδης, 1988, σ. 645). Αυτή η διοικητική του όμως πρακτική ήταν η δέουσα την εποχή εκείνη. Όπως υποστηρίζεται στη σύγχρονη οικονομική θεωρία, εάν σε μια οργανοδομή δεν διαχέονται πλήρως οι πληροφορίες από κάτω προς τα πάνω ή από πάνω προς τα κάτω, τότε είναι απαραίτητος ο συγκεντρωτισμός στη λήψη των αποφάσεων, για να επιτευχθούν τα καλύτερα δυνατόν αποτελέσματα. Αυτό έκανε και ο Καποδίστριας, αφού το οργανοδιάγραμμα της δημόσιας διοίκησης όχι μόνο ήταν ελλιπές αλλά και πλήρως αναποτελεσματικό, λόγω της αυθαιρεσίας των δημοσίων υπαλλήλων την οποία προσπάθησε να πατάξει. Μια άλλη κριτική που του ασκήθηκε είναι ότι δεν είχε εμπειρία στα οικονομικά και δεν διέθετε ειδικούς συμβούλους (Λουλές, 1992, σ. 267). Αυτό δεν είναι απολύ­ τως ορθό, γιατί όπως σημειώνει και ο ίδιος ο κυβερνήτης στα Απομνημονεύματα του (εκδ. 1868, σ. 23), καθ' όλη την περίοδο των επτά ετών που βοηθούσε στη συγκρό­ τηση του Επτανησιακού κράτους ήταν γραμματέας «των Εξωτερικών, του Ναυτικού και του Εμπορίου». Αλλά και να δεχθούμε ότι δεν είχε τη δέουσα εμπειρία σε οικο­ νομική διοίκηση, όπως είχε σε πολιτική, αυτό ήταν σύνηθες την εποχή εκείνη που τα οικονομικά ως επιστήμη ήταν ακόμη στα σπάργανα και ούτε καν στην Αγγλία που ήταν η πιο προηγμένη σε αυτή την επιστήμη χώρα δεν υπήρχαν ειδικοί.18 Επομένως, δεν υπήρχαν οι λεγόμενοι ειδικοί σύμβουλοι ή τεχνοκράτες με την έννοια που δίνου­ με εμείς σήμερα. Παρόλα αυτά, συναντούμε ένα πρωτόγνωρο ίσως ενδιαφέρον του κυβερνήτη για τα οικονομικά. Το 1828 μεταφράστηκε από τα γαλλικά και εκτυπώ­ θηκε στο τυπογραφείο της Αίγινας το δημοφιλές βιβλίο του Jean-Baptiste Say Πολι­ τικής Οικονομίας Κατήχησις ήτοι Οικιακή Διδασκαλία Περί του πώς γίνονται, διανέμονται και αναλίσκονται εν τη Κοινωvia τα Χρήματα, που είχε δημοσιευθεί το 1819. Κατά πάσα πιθανότητα ο κυβερνήτης πρότεινε και ανέλαβε τις δαπάνες για την έκδοση του, γι' αυτό ίσως ο μεταφραστής Γ. Χρη, _ „ 0, , Γ στιοης του αφιερώνει τη μετάφραση, λτο ριρλιο αυτό ~ ΤΤΓ r ir rr παρουσιάζονται με κατανοητό από το ευρό κοινό τρόπο οι

17. Ένα από τα σημαντικότερα λάθη της διακυβέρνησης του ήταν ότι έδωσε μεγάλες εξουσίες στους αδελφούς του, τ ω ν ο π ο ί ω ν 01 εμπειρίες, οι γνώσεις, η αποτελεσματικότητα και η ηθική στάθμη , ,,, ,, , ε , μολλ σε χαμηλό επίπεοο, όπως ηταν ον επισημαίνουν αγωνιστές του 1821 στα

φιλελεύθερες αρχές του Adam Smith για τη λειτουργία του

απομνημονεύματα τους (βλ. Μακρυ-

,

-ι

,

e

/

η '

χρηματος και την κυκλοφορία και οιανομη των αγαϋων. Είναι εύλογο συνεπώς να γίνει η εικασία ότι ο Καποδί-

νιάννης, εκδ. 1990, σσ. 194-5. Κουτσο-

• 18

^ Η

01κονομία

^

επ10τημη

απέκτησε

στριας γνώριζε για τις φιλελεύθερες οικονομικές σκέψεις

έδρα -διδάχθηκε δηλαδή ως ξεχωριστό

και τις ενστερνιζόταν, αφού ένα από τα πλέον δημοφιλή , σχετικά αναγνώσματα έλκυσαν την προσοχή του.

διδαιαέο

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

αντικείμενο- το 1825 από τον Nassau Senior πρώτο Καθηγητή στην ,gpQ τ η ς UollTlKÂ^ 0ΐκονομίας στην Οξφόρδη (Δρακόπουλος, Καραγιάννης, 2003, σ. 139).

69

Συμπεράσματα Από την παραπάνω ανάλυση του οικονομικού περιβάλλοντος και των στόχων που αποσκοπούσαν τα μέτρα οικονομικής πολιτικής του Καποδίστρια, φαίνεται ότι τα περισσότερα κινήθηκαν στην ορθή κατεύθυνση. Αν και δεν εφαρμόσθηκαν για αρκε­ τό διάστημα, τουλάχιστον διόρθωσαν την κατάσταση χάους που επικρατούσε και τέθηκαν τα θεμέλια για την όποια οικονομική ανάπτυξη ακολούθησε. Εάν καλούνταν ένας ειδικός οικονομολόγος, είτε της εποχής εκείνης είτε του σήμερα, κάτω από τους περιορισμούς που κινήθηκε ο Καποδίστριας, τα ίδια μέτρα θα έπαιρνε. Αυτό όμως που κάνει ξεχωριστό τον κυβερνήτη είναι η ανιδιοτέλειά του και η υψηλή ηθική του υπόσταση. Και όπως έχει δείξει η σύγχρονη Πολιτική Οικονομία (π.χ. βλ. Platteau, 1994, Karayiannis 1995) η συμπεριφορά και η ηθική των πολιτικών καθορίζει σε σημαντικό βαθμό τη γενικευμένη ηθικότητα και αυτή με την σειρά της το κόστος συναλλαγών και την οικονομική ανάπτυξη. Όσο πιο ανήθικη και ατομιστική η συμπεριφορά τους, τόσο μειώνεται η ηθικότητα των συναλλαγών μεταξύ των ατό­ μων, αυξάνεται το κόστος συναλλαγής και έτσι απομένουν λιγότεροι πόροι για παρα­ γωγικές επενδύσεις. Ο Ιωάννης Καποδίστριας ήταν τουλάχιστον ένας από τους ελά­ χιστους Έλληνες πολιτικούς που προσπάθησε με τα μέτρα που έλαβε και την προ­ σωπική του συμπεριφορά και δράση να εγκαταστήσει μια «γενικευμένη ηθικότητα» στη χώρα, που θα την βοηθούσε στην πνευματική και υλιστική της ανάπτυξη. Κλεί­ νοντας την ανάλυση θα ήθελα ως επίγραμμα για τη δράση του να χρησιμοποιήσω τα λόγια του αρχαίου μας σοφού Βία του Πριηνέα (6°S αιώνας π.χ.): «με το αξίωμα του αυτό έγινε όχι πλουσιότερος, αλλά πιο φημισμένος και πιο ένδοξος»."

ά, Ρ. (επιμ.), σ. 27.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bai'zel, Υ. (1989) Economic Analysis of Property Rights, Cambridge: Cambridge University Press. Γατόπουλος, Δ. (1932) Ιωάννης Καποδίστριας, Ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδος, Αθήνα: Εκδοτι­ κός Οίκος Δημητράκου Α.Ε. Δεσποτόπουλος, Α. (1996) Ο Κυβερνήτης Καποδί­ στριας και η Απελευθέρωσις της Ελλάδος, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Δρακόπουλος, Σ. Καρανιάννης, ΑΔ. (2003) Ιστο­ ρία της Οικονομικής Σκέψης: Μια Επισκόπηση, Αθήνα: Κριτική.

Dakin, D. (1983) Ο Αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία 1821-1833, Ελλην. Μτφρ. 2η εκδ. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Ευαγγελίδης, Τ. (1894) Ιστορία του Ιωάννου Καποδιστρίου Κυβερνήτου της Ελλάδος (1828-1831), Αθήνα: Εκδοτικόν Βφλιοπωλείον Π.Ε. Ζαννουδάκη. Ιδρωμένος, ΑΔ. (1900) Ιωάννης Καποδίστριας: Κυβερνήτης της Ελλάδος, Αθήνα, επανεκδ. Βιβλιο­ θήκη Μαρασλή. Καποδίστριας, Ι., (1868) Απομνημονεύματα, Αθήνα: Μπάϋρον, αχρονολ. ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

Καποδίστριας, Ι. Επιστολαί, (1841-2) Τόμος, Α, Γ, Αθήνα: Κωνσταντίνου Ράλλη. Καραγιάννης, Α.Δ. (1998) Ιστορία Οικονομικής Σκέψης. Προ-κλασική περίοδος-Μελέτες, Αθήνα: Interbooks. Καραγιάννης, Α.Δ. (2002) Η Χαμένη Αθωότητα roc Οικονομικής Πολιτικής, Αθήνα: Γ. Μπένου. Καραγιάννης, Α.Δ. (2007) «Δημοκρατία και Οικονομική Ανάπτυξη: Η περίπτωση της αρχαίας Αθήνας», Παρνασσός (υπό δημοσίευση). Κούκου, Ε. (2001) Ιωάννης Α. Καποδίοτρας, Ο Άνθρωπος- Ο Διπλωμάτης (1800-1828), 14η εκδ. Αθήνα: χωρίς εκδ. οίκο.

του Ιωάννη Καποδίστρια όπως αυτή μετουσιώνεται στο πρόγραμμα οικονομικής πολιτικής», Πρακτικά ΣΤ' Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου, Τομ. Β', σα 479-93, Αθήνα: χωρίς εκδ. οίκο. Μπούμη-Παπά, Ρ. (επιμ.) Γνωμικά- Αποφθέγμα­ τα- Ρητά- Παροιμίες, Αθήνα: Εκδόσεις Γεωργ. Παπακωνσταντίνου, αχρον. Νόμος της Επιδαύρου ήτοι Προοωρινόν Πολί­ τευμα της Ελλάδος (1824) εν Αστρει, εκδ. Υδρα, επανεκδ. Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εται­ ρεία της Ελλάδος, 1971.

Πετρίδης, Π. (1992) «Σκιαγραφία Ιωάννου Καπο­ δίστρια» στο Π. Πετρίδης (επιμ.) Ιωάννης Καποδί­ Κουλικούρδη, Γ. (2002) Η Αίγινα κατά την Επα­ στριας 1776-1831: Ο Κορυφαίος Έλληνας Ευρω­ νάσταση του 1821, Αιγινήτες αγωνιστές, Αίγινα, παίος, Αθήνα: Γκοβόστης, σσ. 13-136. χωρίς εκδ. οίκο. Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος (1827). Συνιαχθέν, ανακριθέν, και επικυρωθέν κατά την Γ' Εθνικήν Karayiannis, A.D. (1995) "Imperfect Meritocracy and Inefficiency", Rivista Internazionale di Scienze Econo­Συνέλευσιν, εν Τροιζήνι 1827 κατά μήνα Μάϊον, Εκ της τυπογραφίας της Κυβερνήσεως, επανέκδ. miche e Commerciali, τομ. 42, No 4, σσ.241-255. Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλά­ Karayiannis, A.D. Ithakissios, D. (1999) "Hellenic δος, 1972.

Nomarchy: A Discourse on Freedom, An Early

19th Century Greek Humanist Treatise", Storia del Pensiero Economico, τομ. 38, σσ. 137-144. Κουτσονίκας, Λ. (1863) Γενική Ιστορία της Ελληνι­ κής Επαναστάσεως, τομ 2, επανέκδ. Αθήνα: Εκδό­ σεις Βεργίνα. Δούλες, Δ. (1988) «Ιωάννης Καποδίστριας», Εγκυ­ κλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα, τομ.

32, σσ. 48-51. Δούλες, Δ. (1992) «Κατευθύνσεις και προοπτικές της οικονομικής πολιτικής του Ι. Καποδίστρια 18281831», στο Π.Πετρίδης (επιμ.) Ιωάννης Καποδί­ στριας 1776-1831: Ο Κορυφαίος Ελληνας Ευρω­ παίος, Αθήνα: Γκοβόστης, σσ. 265-276. Μακρυγιάννης, Ι. Απομνημονεύματα (1990), Αθή­ να: Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος. Μελάς, Σ. (1957) Ο Γέρος του Μοριά, εκδ. Αθήνα: Μπίρης. Μελάς, Σ. (1972) Ο Ναύαρχος Μιαούλης: Σύμβο­ λο της Θαλασσινής αρετής των Ελλήνων, 3η εκδ. Αθήνα: Μπίρης. Μπαλόγλου, Χ. (2001) «Η Οικονομική φιλοσοφία

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

Platteau, J-P (1994). "Behind the Market Stage Where Real Societies Exist", Journal ofDevelopment Studies, τομ. 30, No 3, σσ. 533-577 και No 4, σσ.

753-817. Ρήγας, Φεραίος (1797) Το Επαναστατικό Μανι­ φέστο, στο Λ. Ι. Βρανούσης (1958) Ρήγας, Αθήνα: Βασική βιβλιοθήκη, Αετός Α.Ε.

Rousseau, J. J. (1754) A Discourse on Inequality, London: Penguin Books, 1984.

Say, Jean-Baptiste (1819) Πολιτικής Οικονομίας Κατήχησις ήτοι Οικιακή Διδασκαλία Περί του πώς γίνονται, διανέμονται και αναλίσκονται εν τη Κοινωνία τα Χρήματα Ελλην. Μετφ. Γ. Χρηστίδης, Αίγινα: 1828, χωρίς εκδ. οίκο.

Schumpeter,]. (1954) History of Economie Analysis, New York: Oxford University Press. Φωτιάδης, Δ. (1988) Κανάρης, Αθήνα: Σ.Ι.Ζαχαρόπουλος. Χουμανίδης, Λ. (1990) Οικονομική Ιστορία της Ελλάδος, Τομ. Β, Αθήνα: Παπαζήσης.

_ /..

h ni ,. ν

L i ' / i'r,COU

τΐΐΚ,Ο,. 'EvC ÓVOJJ'',1

>j,i ^(j| r t „ ,

)j /, Τι

{>: Ι|

ιί

V

' ι 9^λτ,σ

>* J f 'ai äi

ι ' < ι ι i';

|Π'/ΓΊ';Ι

j

ι

λ ι >1 ι

[ί np'cJ

Ί ..οίοι ου

r

ι

π' "τ

'< ' •

ι

(|(

ir .

Γ', ru Ί|ΐ λ Ίιί'κΐ(>η'.

,!

V'

π τ ,

iL Ul '{,

ι,

ι

H

u Η

.

i n

cy .,

«ι ι

μ

<

'

η

ι ι ΐ ; " ;

' ,

Ut

'

Γ ,

1, «U-fti

,r

ι

, (

ι

II , ,,

i

τ ' ' ) < : τ α π -'JJC Γ -"

· ,

ιΐ

Ι

\ ι

η

<·; τ

ι"

ü' U-1C'J< L

Ί

>π ι< Ί , "

ί,

1

..

H

ρ

Π

' ,Γ

,

' ,ιι, o c !

' ' " '

n ,ι

Γ. , e r ['

T

,,'

,ι

Ο: ,,

,

"Λ.

Ί TC'll

λ." ~ "τ[

ήΓ τ ,

-

il

Δεν έχει όνομα αυτός ο τόπος. Είναι δικός σου και £εν είναι, Η< απουσία, είναι εδώ ολόκληρη. Ο καιρός άφησε τα σημάδια του. στην πέτρα. Οι πέτρες δεν ζουν χωρίς αναμνήσεις, οι άνθρωποι μπορούν. Αρπάζονται απ το καινούργιο, με τις θολές κραυ­ γές τους χαϊδεύουν τους παλιούς θορύβους.

j

Σ' αυτόν τον τόπο τού τώρα, έχουν χαθεί τα περασμένα, τα τωρινά παλεύουν να γραφτούν και τα μελλούμενα άγνωστα.

'* ·

·

Κάποιοι άνθρωποι, διαγράφουν εδώ τον κύκλο τους ολόκληρο. Άγνωστοι, μακρι­ νοί σου άνθρωποι, επιχώριοι. Εσύ, ξένος, έπηλυς, κατακτητής. Τα μικρά πέτρινα σπίτια τους, εγγεγραμμένα στο τοπίο, ρημάζουν, μπαλωμένα με στέγες από ελλενίτ' σκη' - ρου, στημένου πρόχειρα για τις ανάγκες επαρχιακού θιάσου. Ι α νέα, άνετα οι Γοδημήματα, εισβάλουν βίαια με τον όγκο τους, αγκαλιάζοντας ασφυκτικά το βουνό. Από την άδεια στέρνα δεν ακούγονται ήχοι. Στο παλιό ξωκκλήσι σιγοκαίει ένα κεράκι και συ γαντζώνεσαι σαν κλωνάρι σε πέτρινο χαΛασμα. Τότε, η ησυχία του τόπου αυτού σου επί. η; d ·•' δύσεις ξεκάθαρα τον ήχο που υποψιαζόσουν πώς άκουγες στους , λλ υς τόπους. Είναι δυνατός, κρότος από το γκρέμισμα της σκαλωσιάς,Ήταν μια σκαλωσιά ωραία και μεγάλη, με ξύλα διαλεγμένα ενα-ενα, ΟληΗινο έργο τέχνης. Τα ξύλινα δοκάρια δεν βάσταξαν, ο τόπος γέμισε μαδέρια. Υπάρχουν και σκοτω /

τ

τ

/

>

/

m

/•

'

Λ Λ Ι

Ι

Γ

Ι

μενοι. ϋερισσοτεροι απ αυτουςι-παυ ρλειχεις. Movo που φυσήξω ο ιει ις an- τη θάλασσα κι έγινε ΙΌ κακό. Ίσως πάλι να έγινε από λάθος υπολογισμό. Ο ιόπος αυτός, <Srv είναι δικός σου τόπος! Δεν έχεις τόπο εσύ!

Η παραπάνω ιστορία, γραμμένη πριν ένα περίπου χρόνο οτο αγα­ πημένο μου Σφεντούρι, αφιερώνε­ ται σε όσους βρέθηκαν σης 10 του Σεπτέμβρη στον κινηματογράφο «Τιτίνα», στην ημερίδα για την Αίγινα

i.

.ν: ., -A

.;· ^;, ΐ i , ν*:,i ν » v: "

•

;

lit,:< •'«111

uv·^·

?

' ' i, ' - J ,

^If^" yp J, '^ψ' Κόκκινος Μύλος

74

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΛ, τ. 13

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΗΤΡΟΣ

Οι ανεμόμυλοι χης Αίγινας απόσπασμα από την εργασία της Ομάδας Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης του 2ου Γυμνασίου Αίγινας, 2004-2005

«... ξέρετε πόσα πράγματα έχει η Αίγινα; Βέβαια κάθε τόπος έχει την ιστορία του, μα η Αίγινα έχει πολύ μεγάλη ιστορία, γιατί αρχίζει από πολύ παλιά και φτάνει ίσαμε σήμερα. Σε όλα τα μέρη, άμα έχεις όρεξη να μελετήσεις, μια πέτρα να σηκώσεις, βρίσκεις μια μελέτη από κάτω. Ό,τι θέλεις μελετάς...»

Κ

άθε φορά που μια εργασία της Ομάδας μας ολοκληρώνεται και φτάνουμε οτο σημείο που πρέπει να γράφουμε ένα προλογικό σημείωμα, θυμάμαι αυτά τα,

γεμάτα πόνο και βαθιά αγάπη για την Αίγινα, λόγια της αείμνηστης Γωγώς Κουλικούρδη που είχε εκφράσει σε μια από τις δύο συνεντεύξεις που μας είχε παραχωρήσει. Πόσες αναμνήσεις, θύμησες, γνώσεις, ιστορικές μελέτες, συμπεράσματα, ιδέες μας είχε αναφέρει, αλλά και πόσες ιδέες, ερεθίσματα, αφορμές, κατευθύνσεις και οδηγίες για να μελετήσουμε την ιστορία, τον πολιτισμό, τη λαογραφία, το περιβάλλον της Αίγινας. «Μια πέτρα να σηκώσεις, βρίσκεις μια μελέτη από κάτω». Αυτή η φράση είναι η αφορμή ίσως και η αιτία. Αυτή η κουβέντα μας έβαλε την ιδέα. Χρόνια τώρα κατη­ φορίζαμε από τον Συνεταιρισμό προς το λιμάνι και βλέπαμε τον αγέρωχο μύλο του Ηρειώτη. Πόσες φορές το βλέμμα μας δεν κοίταξε βιαστικά το μύλο του Μαλτέζου εκεί στην κλειστή στροφή του «Ογδόντα»; Κάθε χρόνο στο πανηγύρι της Αγιας Μαρί­ νας στο Λεόντι χαζεύαμε το μισογκρεμισμένο ανεμόμυλο και αναρωτιόμασταν σε ποιον ανήκει. Ανηφορίζαμε στο Ανιτσαίο και η πρώτη ματιά μας σκόνταφτε στο άσπρο μύλο στο ύψωμα του χωριού. Ακούγαμε ιστορίες για το Κόκκινο Κάστρο. Ύστερα διαβάσα­ με το Μυθιστόρημα των Τεσσάρων και η έκπληξη μας ήταν απερίγραπτη. Στον Μεσαγρό ακούσαμε ότι υπήρχαν πολλοί μύλοι, το ίδιο και στον Ασώματο. Τελικά, όποιος πει ότι γνώρισε την Αίγινα, ότι την περπάτησε και την ξέρει, θα έχει πει το μεγαλύτερο ψέμα. Η Αίγινα είναι ένας τόπος μοναδικός. Όσο τη ζεις, εκεί­ νη σου αποκαλύπτεται. Όσο τη γνωρίζεις, ανακαλύπτεις κρυμμένες γωνιές. Όσο τη μελετάς, σε γοητεύει με την πλούσια ιστορία της. Όσο της αφιερώνεσαι, την ερωτεύ­ εσαι με ένα πάθος πρωτόγνωρο και ασίγαστο. Όσο δένεσαι μαζί της, εκείνη σε ελκύ­ ει και σε ωθεί σε νέες περιπέτειες. ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

75

fi

Μπουγάς Δεν ξέρω αν άλλος τόπος διαθέτει αυτή την έλξη, αυτή τη γοητεία, αυτό το φως, αυτή την ιδιαίτερη προσωπικότητα, το ύφος, τις οσμές, τα χρώματα και τις ευωδιές. Το μοναδικό συνδυασμό να σε ξεγελά με την απλωσιά της, αλλά και να σου κρύβει την ενδοχώρα της ιστορίας και του πολιτισμού της. Η Αίγινα της πέτρας, του αμπελιού και της φιστικιάς, του πουνέντη και του καθαρού ουρανού, των Αγίων και της Παλιάς Χώρας, της Αφαίας και των απλών καθημερινών ανθρώπων, μας ξάφνιασε και πάλι. Το ξέραμε από την αρχή. Μελετώ­ ντας τους ανεμόμυλους της Αίγινας δεν είχαμε να κάνουμε με τη Μύκονο, την Πάρο, τον Αμοργό, τη Ρόδο, τη Χίο και άλλα νησιά όπου οι ανεμόμυλοι είναι αναπόσπαστο τμήμα του τοπίου και της καθημερινής ζωής και συμβάλλουν στην προβολή και στην οικονομική ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών. Αντίθετα στην Αίγινα οι ανεμόμυλοι είναι μια ξεχασμένη υπόθεση. Κανείς δεν τους έχει προσέξει. Κανείς δεν τους έχει υπολογίσει. Είναι στο περιθώριο. Δεν έχουμε συνη­ θίσει και συνειδητοποιήσει την ύπαρξη τους. Ίσως να θεωρούμε δεδομένη, περιττή ή ακόμα και άχρηστη την παρουσία τους στο Αιγινήτικο τοπίο. Ωστόσο οι μύλοι υπάρ­ χουν. Είναι πολλοί. Είναι εγκαταλελειμμένοι. Είναι μισογκρεμισμένοι. Είναι περήφα­ νοι, αξιοπρεπείς, αγέρωχοι, ανθεκτικοί στη φθορά, στους καιρούς, στη νεοπλουτίστικη μανία. Μα πάνω απ' όλα στέκονται σιωπηλοί, βουβοί. Η φτερωτή τους δεν γυρί­ ζει πια. Η σκεπή τους έχει ξεκολλήσει, η εσωτερική σκάλα έχει ξεχαρβαλωθεί, ο άξο­ νας έχει σαπίσει, και πολλά-πολλά περιστέρια γουργουρίζουν ανάμεσα στις πέτρες τους. Η αυλή τους έχει χορταριάσει. Εκεί που άλλοτε έφταναν τα γεννήματα, ακούγο­ νταν φωνές, γέλια, τραγούδια και βρισιές, κλείνονταν δουλειές, τιμές, παραγγελίες, γεμίζονταν τσουβάλια, φορτώνονταν ζώα και η ζωή κυλούσε σε άλλους ρυθμούς. Κι αν ο μυλωνάς ζήταγε πολλά τότε του τραγουδούσαν: «Λεβέντη Μυλωνά, ασίκη κουβαρντά, ότι κι αν έχω σου το χαρίζω να αλέσεις το άλεσμα...»

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

χ. 13

Ανεμόμυλοι στην Αίγινα Ανεμόμυλοι υπήρχαν και εξακολουθούν να υπάρχουν σε λόφους και αγροτικές περιοχές. Στην περιοχή Μύλοι, στον Μεσαγρό, στα υψώματα της Βάρδιας, στο Λιβά­ δι, στο λόφο της Κολώνας, στον Ασώματο, στη Φανερωμένη, στο Λεόντι, στο Ανιτσαίο, στο Βαθύ, στην Πέρδικα. Οι ανεμόμυλοι έπαιζαν πολύ μεγάλο ρόλο στη ζωή των Αιγινητών. Χτίστηκαν περίπου το 1800, από πελεκητό πουρί. Βρίσκονταν σε σημεία όπου φυσούσε συχνά αέρας ώστε να μπορούν να λειτουργούν. Άλεθαν σιτάρι, βρώμη, κριθάρι και ό,τι άλλο καλλιεργούσαν παλαιά στην Αίγινα. Αξίζει να πούμε πως όχι μόνο από την Αίγινα αλλά και από άλλες περιοχές έρχονταν εδώ, για να αλέσουν τα προϊόντα τους. Το άλεσμα στους ανεμόμυλους δεν ήταν δωρε­ άν. Όποιος ήθελε να αλέσει κάποια δημητριακά έπρεπε να πληρώσει κάποια χρήμα­ τα στον μυλωνά. Συνολικά πρέπει να υπήρχαν περίπου 12 ανεμόμυλοι στην Αίγινα. Καθώς περ­ νούσαν τα χρόνια οι ανεμόμυλοι ένας ένας εγκαταλειπόταν. Η παραδοσιακή πέτρα αντικαταστάθηκε από υπερσύγχρονες μηχανές. Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε μύλους ερειπωμένους να αναπαλαιώνονται από το μεράκι κάποιων ιδιοκτητών, ή άλλων, και να χρησιμοποιούνται ακόμη και για θερινές κατοικίες. Σε ολόκληρη την Αίγινα συναντάμε μύλους, άλλους ερειπωμένους και άλλους διατηρημένους. Στο τέλος λοιπόν της οδού Στρατηγού Πετρίτη, πριν από

Μπουγάς

τα γραφεία του Γεωργικού Συνεταιρισμού, συναντάμε τον αναπαλαιωμένο μύλο του «Ηρειώτη» και του «Μαργαρώνη». Του «Σωτήρη» του Μυλωνά στην οδό Α. κ. Α. Λεοόση. Επίσης πολλούς νερόμυλους στου «Μπράουν» και στου «Αχόλου». Στην περιοχή της Περιβόλας, του Π. Πιτσιλοό, του Καραπάνου, του Γιάπαππα, του Δρίτσα [ο τελευταίος λειτουργούσε και μετά τη Γερμανική Κατοχή]. Στο Ανιτσαίο υπάρχουν τρεις μύλοι. Σε ερειπωμένη κατά­ σταση υπάρχουν δύο. Στην Πέρδικα, στο σημείο που είναι η ταβέρνα του ανάπηρου, υπήρχε μύλος, ο οποίος δεν υπάρχει σήμερα. Στον Μεσαγρό ερειπωμένοι υπάρ­ χουν 4-5. Του «Γιάνναρου», του «Μπουγά», ο «Κόκκινος Μόλος», του «Σαλιαρέλη», περίπου στη θέση Μπαρού. Στην Καβουρόπετρα [Αγ. Μαρίνα] υπάρχει παλιός μόλος. Στους Αγίους στην Αετοφωλιά. Στο Βαθύ του «Χρυσοχόου». Επίσης στην οδό Αφαίας στο «Κόκκινο Κάστρο» υπάρχει αναπαλαιωμένος μόλος. Επί Καποδί­ στρια αναφέρεται στη βιβλιογραφία ότι στην Αίγινα έφερναν και άλεθαν γεννήματα από όλη την Ελλάδα.

ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

71

Οι Αιγινήτικοι ανεμόμυλοι Οι ανεμόμυλοι της Αίγινας έχουν την ίδια μορφή, σχήμα και διάταξη εσωτερικών χώρων με τους ανεμόμυλους της υπόλοιπης Ελλάδας. Εξωτερικά έχουν κυλινδρικό σχήμα και φτάνουν σε ύφος από 3 έως 6 μέτρα, ανα­ λόγως. Η στέγη τους είναι κωνική. Η εξωτερική διάμετρος του κτίσματος κυμαίνεται από 3,50 έως 7 μέτρα, ενώ εσωτερικά η διάμετρος μεταβάλλεται ανάλογα με τη διαρ­ ρύθμιση του χώρου. Η διατήρηση των κτισμάτων των ανεμόμυλων μέχρι σήμερα, έστω και σε αυτήν την κατάσταση που βρίσκονται οι περισσότεροι, αποδεικνύουν την αντοχή τους στο χρόνο, η οποία οφείλεται εξ ολοκλήρου στην καλή κατασκευή και στα υλικά της τοιχοποιίας, που ήταν έτσι διαλεγμένα ώστε το κτίριο να είναι ικανό να αντιμετωπί­ σει και τη δύναμη του αέρα αλλά και το βάρος του μηχανισμού και των μυλόπετρων. Στο εσωτερικό του κτίσματος συναντάμε συνήθως τρία χαμηλοτάβανα τμήματα: το πρώτο τμήμα είναι ισόγειο, ύφους 2 μέτρων περίπου, το οποίο λέγεται κατώγι ή κατώι. Εκεί φυλάσσονται τα σακιά με το αλεύρι ή τα δημητριακά που προορίζονται για άλεσμα. Το δεύτερο τμήμα, ύψους 1,70-2 μέτρα και λέγεται πατάρι. Στο σημείο αυτό βρίσκεται το οριζόντιο ξύλο που κρατάει τον κατακόρυφο σιδερένιο άξονα των μυλόπετρων. Στο πατάρι το πάτωμα είναι ξύλινο. Το τρίτο και τελευταίο τμήμα του ανεμόμυλου είναι το ανώγι ή ανώι ή μυλόσταση με ύψος 1.30-1.50 μέτρα. Στο ξύλι­ νο πάτωμα του ανωγιού προσαρμόζεται ο μηχανισμός του ανεμόμυλου. Εκεί συνα­ ντάμε τις μυλόπετρες. Στο ανώγι ανεβαίνουμε από πέτρινη στενή εσωτερική σκάλα που εφάπτεται του τοίχου. Το ανώγι είναι πιο μικρός χώρος από το κατώγι. Εσωτε­ ρικά, δηλαδή, ο ανεμόμυλος στενεύει καθώς ανεβαίνουμε από το κατώγι στο ανώγι. Επίσης, καθώς ανεβαίνουμε, συναντάμε στα τοιχώματα κάποιες πέτρες να εξέχουν, τα λεγόμενα δόντια, τα οποία χρησιμεύουν για να κρατούν τα ξύλα των πατωμάτων του κάθε τμήματος.

Τέλος, η στέγη ονομάζεται χούνη ή τούρλα και σχηματίζεται από μικρά δοκάρια, τα λεγόμενα «τουρλόξυλα». Η είσοδος στον ανεμόμυλο γίνεται από μια μικρή πορτούλα, ενώ ο εσωτερικός φωτισμός εξασφαλίζεται με μικρά παραθυράκια, δύο ή τρία το πολύ στο ανώγι. Επί­ σης, εξωτερικά συναντάμε και τη φτερωτή, η οποία γυρίζει με το φύσημα του ανέ­ μου και μεταδίδει την κίνηση στις μυλόπετρες και σε όλο το μηχανισμό και έτσι επι­ τυγχάνεται το άλεσμα. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο ιστορικός κ. Κ. Σταμάτης, η λειτουργία του ανεμόμυλου στηρίζεται στη μετάδοση της κίνησης από τον οριζόντιο άξονα στον κατακόρυφο. Ο οριζόντιος άξονας κινείται από τη φτερωτή η οποία κινείται με όλους τους ανέμους. Ο κατακόρυφος άξονας κατόπιν μεταφέρει την κίνηση στην επάνω μυλόπετρα, που κινείται πάνω στην ακίνητη κάτω μυλόπετρα. Η κίνηση στον μηχανισμό οφείλεται στην κίνηση της φτερωτής. Τα πάντα της φτερωτής αυξομειώ­ νουν την επιφάνεια τους κάθε φορά, όταν χρειάζεται. Επίσης η αλλαγή της κατεύ­ θυνσης του ξύλου γίνεται με μικρό λοστό και το σταμάτημα του μύλου γίνεται με χοντρό ξύλο το οποίο λέγεται «παλαμάρι», ή «γούμενα», ή «με το τιμόνι». Τέλος, οι μυλόπετρες είναι κατασκευασμένες από τραχείτη. Η επιτυχία του ανεμόμυλου εξαρ­ τάται από το σωστό ζύγισμα της επάνω μυλόπετρας στην κάτω μυλόπετρα και στην τέλεια επαφή της σε όλα τα σημεία. Ένας ανεμόμυλος μπορούσε να αλέθει 40 με 60 οκάδες καρπό την ώρα και ο μυλωνάς αμειβόταν με 8-10 οκάδες καρπό.

Οι καλλιέργειες στην Αίγινα χα παλαιότερα χρόνια Η ενασχόληση των παλαιών Αιγινητών με τη γεωργία οδηγεί στην ανάγκη ανέγερσης ανεμόμυλων σε περιοχές με χαμηλό υψόμετρο, όπου όμως η δύναμη του αέρα ήταν ικανοποιητική για τη λειτουργία τους. Ή δ η το 1827 αναφέρεται από τους πρόκρι­ τους ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων ασχολείται με τη γεωργία, ιδίως των δημητριακών, λόγω της οικονομικής και δημογραφικής υποβάθμισης του νησιού εξαιτίας των εχθροπραξιών και των επιδρομών. Άλλωστε η μορφολογία του εδάφους επέτρεπε αυτή την ενασχόληση λόγω της μεγάλης διαθέσιμης καλλιεργήσιμης έκτα­ σης σε σχέση με τα γειτονικά νησιά του Πόρου και της Ύδρας, των οποίων οι κάτοι­ κοι στρέφονταν σε άλλες μορφές βιοπορισμού. Τον 19ο αιώνα η Αίγινα ήταν καλλιεργημένη και πιο πράσινη από τα άλλα νησιά του Σαρωνικού. Στις πλαγιές των βουνών οι γεωργοί συγκρατούσαν τα χώματα με τοίχους από ξερολιθιά, δημιουργώντας έτσι αναβαθμίδες, στις οποίες έσπερναν κρι­ θάρι και άλλα δημητριακά ή φύτευαν ελιές, αμυγδαλιές, χαρουπιές, αχλαδιές. Χαμη­ λότερα έβαζαν συκιές, βερυκοκιές, ροϊδιές και έσπερναν σιτάρι. Στις πεδιάδες καλ­ λιεργούσαν αμπέλια με σταφύλια σαββατιανά, ροϊδίτες, μαυρούδια. Ο Θ. Χελδράιχ αναφέρει ότι το 1898 στις πεδινές περιοχές έβαζαν αμπέλια, ελιές, συκιές, αμυγδαλιές, και στις πλαγιές των βουνών έσπερναν κριθάρι, όσπρια, λαθοό01 ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

pi, αρακά, ρεβίθια, κουκιά, βίκο. Εξαιτίας του κλίματος, τα σύκα, τα όσπρια και οι ντομάτες ωρίμαζαν πιο πρώιμα και γινόταν και εξαγωγή. Η προετοιμασία του χωραφιού άρχιζε το φθινόπωρο με το όργωμα, εποχή που επέστρεφαν και οι σφουγγαράδες από τα μακρινά τους ταξίδια. Ορισμένα από αυτά τα είδη ήθελαν και ξεβοτάνιασμα. Τον Ιούλιο θερίζανε τον καρπό και τον δένανε σε δεμάτια. Τα δεμάτια τα δένανε με τα δεματικά [βρίζα] τα οποία έπλεκαν κοτσίδα, γιατί ήταν το πιο ψηλό απ' όλα. Κατόπιν τα μετέφεραν στο αλώνι και τα αλώνιζαν με τα ζώα. Όταν φυσούσε ο αέρας, χώριζαν τον καρπό από το άχυρο με το λεγόμενο «λύχνιασμα». Αυτό γινόταν με το θρινιάκι [εργαλείο που είχε τη μορφή μεγάλης πιρούνας]. Μετά οι γυναίκες το κοσκίνιζαν με τον αλόργο και το έβαζαν στα σακιά. Κρατούσαν τη σπορά της επόμενης χρονιάς και το άλλο το πήγαιναν στο μύλο με τα ζώα. Οι παλιοί λένε ότι στην Αίγινα άλεθαν γεννήματα και από τις αντικρινές στεριές. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης στους ανεμόμυλους της Αίγινας άλεθαν σιτά­ ρι και κριθάρι για τις ανάγκες του στρατού. Όταν οι ανεμόμυλοι της Αίγινας δεν επαρκούσαν, άλεθαν και στους νερόμυλους της Επιδαύρου. Η χρήση των ανεμόμυλων περιορίστηκε από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, γιατί αντικαταστάθηκαν από μηχανές, ώσπου έκλεισαν κι αυτές, διότι από τα μέσα του ίδιου αιώνα άρχισε σταδιακά να υποχωρεί η καλλιέργεια των σιτηρών. Ήταν η εποχή που έκανε την εμφάνιση της η φιστικιά. Η καλλιέργεια της αντικατέστησε τις παραδοσιακές καλλιέργειες της Αίγινας, όπως τα αμπέλια, αλλά και ξεριζώθηκαν για χάρη της πολλά δέντρα, όπως ελιές, συκιές, αμυγδαλιές.

Οι ανεμόμυλοι στα χρόνια της Επανάστασης του 1821 Η προσφορά του νησιού, τόσο στην έναρξη όσο και κατά την διάρκεια των εχθρο­ πραξιών, δεν σταματά στη συμμετοχή 381 αγωνιστών σε πολλές μάχες ή στη συμμε­ τοχή πλοίων στις θαλάσσιες επιχειρήσεις. Η Αίγινα πριν ακόμα επιλεγεί ως έδρα της Πρωτεύουσας της Νεότερης Ελλάδος, είχε γίνει καταφύγιο προσφύγων από νησιά και περιοχές που είχαν καταστρέψει οι Τούρκοι. Η φιλόξενη αιγινήτικη γη αγκάλια­ σε τους κατατρεγμένους, τους άπορους, τους άστεγους, τους ταλαιπωρημένους ξωμάχους της ζωής, των περιοχών εκείνων που οι Τούρκοι ξέσπαγαν την εκδικητι­ κή και λυσσαλέα μανία τους για την απρόσμενη εξέγερση των ραγιάδων. Οι χιλιάδες των προσφύγων βρήκαν στέγη και τροφή σε ένα νησί, που όπως ανα­ φέρει ο Θ. Χελδράιχ το 1898 ήταν καταπράσινο από τις καλλιέργειες των κατοίκων του. Στις πεδινές περιοχές έβαζαν αμπέλια, ελιές, συκιές, αμυγδαλιές και στις πλαγιές των βουνών έσπερναν κριθάρι, όσπρια, λαθοάρι, αρακά, ρεβίθια, κουκιά, βίκο. Εξαιτίας του καλού κλίματος, τα σύκα, τα όσπρια και οι ντομάτες ωρίμαζαν πρώιμα και γινόταν και εξαγωγή. Ο 19ος αιώνας βρήκε την Αίγινα καλλιεργημένη και πιο πράσινη από τα άλλα νησιά του Σαρωνικού. Το 1827 αναφέρεται από τους πρόκριτους ότι το μεγαλύ­ τερο ποσοστό των κατοίκων ασχολείται με τη γεωργία, ιδίως των δημητριακών. Οι καλλιέργειες του νησιού, και η απουσία εχθροπραξιών στην ευρύτερη περιοΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

χή του Σαρωνικού κόλπου, επέτρεψαν λοιπόν την εγκατάσταση χιλιάδων προσφύγων [υπολογίζονται στις 100.000 περίπου] στο νησί. Επίσης οι λόγοι που προαναφέραμε συνέβαλαν να αποτελέσει η Αίγινα κέντρο ανεφοδιασμού σε τρόφιμα και πρώτες όλες για τους αγωνιστές. Στους ανεμόμυλους της Αίγινας -εκ των οποίων οι πρώτοι είχαν κτισθεί πριν το 1800- αλέθεται το κριθάρι και το σιτάρι. Οι ανεμόμυλοι δουλεύουν ασταμάτητα, διότι αλέθουν σιτάρι και για τις ανάγκες του στρατού. Είναι αρκετές οι φορές που φτάνουν γεννήματα και από τις αντικρινές περιοχές για άλεσμα. Και κάποιες άλλες που οι ανεμόμυλοι δεν επαρκούν, δεν καλύπτουν τις ανάγκες και οι παραγωγοί καταφεύγουν για άλεσμα στην Επίδαυρο ή ακόμα και στον Πόρο όπου υπήρχαν κι εκεί ανεμόμυλοι. Στο βιβλίο της αείμνηστης ιστορικού Γωγώς Κουλικούρδη, ΑΙΓΙΝΑ 1, αναφέρο­ νται οι παρακάτω σημαντικές μαρτυρίες για την ύπαρξη και λειτουργία των ανεμό­ μυλων της Αίγινας την εποχή της Επανάστασης.

• Ιωάννου Αναγνωστόπουλου λογαριασμοί: «όσα έξοδα έκαμα εις Αίγινα Ιουλίου 19, εις χαμαλίκια, εις μύλους και από μόλους εις τα καΐκια, δια το σιτάρι».

• Αθανασίου Μάρκελλου: «...παρέλαβα 1.000 κιλά αλεξανδρινό σιτάρι, το οποίον εκφόρτωσα εις Αίγιναν δια να αλεσθεί εις τους εκείσε μύλους».

• Παραγγελία του γενικού γραμματέα του εκτελεστικού στο μυλωνά Ιωάννη Πίγκο να αλέσει εις τον μύλο του το εθνικόν σιτάρι, που θα του παραδώσει ο Δημή­ τριος Ψωμάς: «...π Διοίκησις στέλνει αυτόσε δύο χιλιάδες τετρακόσια κιλά αραβοσί­ του. .. να φροντίσετε να το αλέσετε αυτόσε».

• Στην υπ. αρ. 25/21 Οκτωβρίου 1827, αναφορά της αστυνομίας Αίγινας προς το Υπουργείο Εσωτερικών, καταγράφονται τα εξής: «οι κάτοικοι και πολλοί και πτωχοί όντες έχουνχρείαν καθ' εκάστην μεγάλης ποσότητος αλεύρου, ενώ οι μύλοι είναι ολίγοι ενταύθα».

• Με έγγραφο του το Υπουργείο Εσωτερικών, με αρ. 1356/29 Οκτωβρίου 1827, δίνει την άδεια στην αστυνομία Αίγινας να: «δώσει την άδεια να αλεστούν στην Επί­ δαυρο επτά σακιά σιτάρι και δύο καλαμπόκι ιδιωτών».

• -

: •

•'•

": . ϊ ρ

Μαργαρώνη

ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

β

Τέλος στο βιβλίο του Κ. Βακαλόπουλου: Η επαναστατημένη Ελλάδα, σ. 161,

μνημονεύεται η μαρτυρία του L. Α. Gosse, ότι κατά το έτος 1828 υπήρχαν τρεις ανε­ μόμυλοι στην Παλιαχώρα και εννέα στην πόλη. Αψευδής μάρτυρας των παραπάνω είναι οι παλαιές γκραβούρες που απεικονί­ ζουν ανεμόμυλους σε διάφορα σημεία της Αίγινας.

ί'ί|| ί

ι

?

r

·";

:

Ηρειώτη

ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΥΛΟΙ Η περιοχή από το τέλος της οδού Στρατηγού Πετρίτη έως την περιοχή «Χλόη» ονομάζε­ ται «Μύλοι» κι αυτό, όπως θυμούνται οι παλαιότεροι, δεν είναι καθόλου τυχαίο. Ρεύματα αέρος δημιουργούνται ανάμεσα σ' αυτές τις περιοχές, που φυσούν από τη θάλασσα προς τη στεριά, και γι' αυτό στην περιοχή αυτή υπήρχαν αλευρόμυλοι και ανεμόμυλοι. Σε παλαιά γκραβούρα απεικονίζονται στη συγκεκριμμένη περιοχή οκτώ ανεμό­ μυλοι. Άλλωστε το σημείο αυτό ήταν ιδιαίτερα κατάλληλο για τη λειτουργία των μύλων, διότι είναι σε λόφο η περιοχή, είναι ανοικτή σε όλους τους ανέμους, η από­ σταση από το λιμάνι είναι μικρή και τέλος οι γύρω εκτάσεις είναι καλλιεργήσιμες. Σήμερα υπάρχουν μόνο δύο μύλοι στην περιοχή και ήταν οι πρώτοι που επισκεφθή­ καμε στο πλαίσιο του προγράμματος μας.

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

Ο μύλος του Μαλτέζου Η κ. Σταυρούλα Μαλτέζου μας υποδέχτηκε οτην αυλή της όπου υψώνεται ο μεγαλύτε­ ρος σε μέγεθος ανεμόμυλος στην Αίγινα. Η ίδια μας πληροφόρησε ότι ο μύλος ανήκει στο σύζυγο της και κτίστηκε πριν από εκατό περίπου χρόνια. Αλεθε σιτάρι μέχρι την εποχή της γερμανικής Κατοχής, όταν οι ιδιοκτήτες έλυσαν το σκελετό, γιατί φοβούνταν τυχόν βομβαρδισμό. Έτσι απέφυγαν την καταστροφή του. Έχει να λειτουργήσει πάνω από εξή­ ντα χρόνια. Η φθορά τόσων χρόνων είναι φανερή, μια και δεν έχει γίνει από τότε καμία εργασία συντήρησης. Εξωτερικά έχει φύγει ο σοφάς και φαίνονται οι πέτρες. Για να μπει κανείς στο εσωτερικό τού κτίσματος, πρέπει να «βάλει σκάλα» για να φτάσει στην πόρτα του. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι η εξωτερική σκάλα γκρεμίστηκε μαζί με τους βοη­ θητικούς του χώρους. Στο εσωτερικό αμέσως διακρίνεται η πέτρινη εφαπτόμενη στον τοίχο σκάλα που οδηγεί στο ανώγι. Ο μύλος είχε και υπόγειο. Εκεί είναι ακουμπισμένες σήμερα οι δύο μεγάλες μυλόπετρες του. Στους πλαϊνούς τοίχους διακρίνονται τα στηρίγ­ ματα των πατωμάτων. Σήμερα χρησιμοποιείται ως περιστερώνας. Παλαιότερα είχαν ζητή­ σει κάποιοι να τον αγοράσουν, αλλά η κ. Μαλτέζου αρνήθηκε. Σύμφωνα με δική της μαρ­ τυρία, υπήρχε και άλλος μύλος προς το Κέντρο Υγείας, ο οποίος γκρεμίστηκε.

Ο μύλος του Ηρειώτη Στο δρόμο που οδηγεί από τον Συνεταιρισμό προς το λιμάνι δεσπόζει ένας μεγάλος, όμορ­ φος και καλοδιατηρημένος μύλος. Αναφέρεται ως ανεμόμυλος του Αντρέα Μαργαρώνη. Από το σχήμα του κτιρίου και την οροφή του καταλαβαίνει κανείς ότι πρόκειται για παλιό ανεμόμυλο, γιατί μετά τις τελευταίες εργασίες συντήρησης το κτίσμα έχει μετατραπεί σε εξο­ χική κατοικία, η οποία συμπληρώνεται από τα διπλανά μικρά και καλαίσθητα κτίσματα και την περιποιημένη αυλή, γεμάτη από λουλούδια. Η οροφή του μύλου είναι ένας κώνος. Το πάχος του τοίχου αρκετά μεγάλο και για την αναπαλαίωση του έχουν χρησιμοποιηθεί φιλι­ κά προς το περιβάλλον υλικά και διαθέτει μικρά παραθυράκια. Κάθε σημείο του κτίσμα­ τος μαρτυρεί το καλό γούστο των σημερινών ιδιοκτητών, την αγάπη τους για το κτίριο και για το περιβάλλον. Δυστυχώς, δεν καταφέραμε να δούμε το εσωτερικό του κτιρίου, διότι οι ιδιοκτήτες απουσίαζαν. Ο πρώτος ιδιοκτήτης του ονομαζόταν Ηρειώτης.

ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ Σ Τ Η Ν ΠΕΡΙΟΧΗ Τ Ω Ν ΑΣΩΜΑΤΩΝ Α. Ο ανεμόμυλος οτο Κόκκινο Κάστρο Ο ανεμόμυλος βρίσκεται μέσα στο κτήμα που υπάρχει στο παλαιό αρχοντικό που στην Αίγινα είναι γνωστό ως «Κόκκινο Κάστρο». Πρόκειται για ένα ιστορικό σπίτι που σύμφωνα με μαρτυρίες το έκτισε ο Τ. Φίνλεϋ. Αργότερα σε αυτό κατοίκησε ο πρωθυπουργός Αλ. Μαυροκορδάτος. Εκεί γράφτηκε από τον Φίνλεϋ και τον Μαυ­ ροκορδάτο η Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης. Μετά από χρόνια το ελληνικό κράτος δώρισε το αρχοντικό οτο Ν. Μελά, συγγενή του μακεδονομάχου Π. Μελά. Η αδελφή του Ν. Μελά παντρεύτηκε έναν Γάλλο αντικέρ, ο οποίος δυστυχώς δεν μπορούσε να το συντηρήσει. Πολύ αργότερα το αγόρασε ο βιομήχανος Κ. Κωστανπνίδης, ο οποίος είναι και ο σημερινός κάτοχος του κτήματος. Ο ανεμόμυλος βρίσκεται στη βορειοανατολική πλευρά του κτήματος. Σήμερα είναι αναπαλαιωμένος και σε εξαιρετική κατάσταση. Διατηρούνται όλοι οι χώροι του. Οι βοηθητικοί χώροι, περιμετρικά του κεντρικού κτιρίου, αποτελούν μικρά δωμάτια φιλοξενίας ανεξάρτητα από το κεντρικό κτίριο. Το κεντρικό κτίριο αποτελείται από το υπόγειο, δύο πατώματα και την ταράτσα. Υπάρχει εσωτερική σκάλα που ανεβάζει στα πατώματα και στην ταράτσα. Οι εσωτερικοί χώροι είναι διακοσμημένοι με παρα­ δοσιακά έπιπλα και διακόσμηση. Από την ταράτσα του η θέα είναι μαγευτική. Το μάτι σου απλώνεται σε όλο το δυτικό Σαρωνικό. Οι Γερμανοί, στη διάρκεια της Κατοχής, είχαν επιτάξει το κτίριο του ανεμόμυλου και το είχαν μετατρέψει σε παρατηρητήριο. Για ένα διάστημα χρησιμοποιείτο ως στάβλος.

Κόκκινο Κάστρο

f

84

•;

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

Β. Ο ανεμόμυλος του Μπαρμπέρη Η κυρία Ελένη Μπαρμπέρη μας ξενάγησε και μας έδωσε πληροφορίες για τον ανε­ μόμυλο ο οποίος βρίσκεται στην περιοχή των Ασωμάτων. Πρόκειται για έναν πολύ παλιό ανεμόμυλο ο οποίος σήμερα είναι περιστεριώνας. Βρίσκεται δίπλα στο σπίτι της κ. Μπαρμπέρη και στον εξωτερικό του χώρο υπάρχουν φιστικιές και άλλα δέντρα. Ο μηχανισμός του με τον οποίο γύριζε η ρόδα του είναι πεταμένος εκεί κοντά. Όλα μέσα στο κτίριο είναι σάπια. Υπάρχει η πέτρινη σκάλα που οδηγεί στην οροφή, η οποία είναι καλυμμένη με τσίγκους. Ο εξωτερικός τοίχος του ανεμόμυλου έχει δια­ βρωθεί και έχει ραΐσει σε αρκετά σημεία. Μάλιστα οι ιδιοκτήτες θέλουν να τον γκρεμί­ σουν, γιατί είναι επικίνδυνος. Στον εσωτερικό του χώρο διακρίνονται δύο πατώματα. Οι τοίχοι του έχουν μεγάλο φάρδος. Το εξωτερικό του σοφά το έλεγαν «κουρασάνι». Τον χειμώνα που πέρασε ο δυνατός αέρας πήρε τη σκεπή του και την πέταξε στα χωράφια. Ο ανεμόμυλος αναφέρεται σε συμβόλαια του 1895- Οι Γερμανοί τον επιτάξανε, γιατί φοβούνταν μη τυχόν οι Έλληνες αντιστασιακοί έστελναν από αυτόν κάποια σήματα. Τον μετέτρεψαν σε Παρατηρητήριο και από εκεί έστελναν σήματα μορς. Από το 1941 δεν έχει λειτουργήσει. Όταν λειτουργούσε έκοβε σιτάρι.

ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΟΥ ΜΕΣΑΓΡΟΥ Οι ανεμόμυλοι κατασκευάστηκαν πριν από το 1900 και ήταν περίπου 10 ή 11. Οι μύλοι του Μεσαγρού ήταν ιδιωτικοί και είχαν κατασκευ­ αστεί από τους: Ο 1ος μύλος από τον Ιωάννη Χαλδαίο, του οποίου το παρατσούκλι ήταν «Μπουγάς». Ο 2ος μύλος ανήκε στον Παντελή Κου-

; »,

κοΰλη, τον λεγόμενο «Μισινέζα». Ο 3ος μύλος, ο οποίος ανήκε στον Πρωτο­ νοτάριο, γκρεμίστηκε και καταστράφηκε. Άλλοι ανεμόμυλοι βρίσκονται ακόμα στους Ασωμάτους, στους Μύλους και αλλού. Εκείνα τα χρόνια λοιπόν, όταν οι αγρότες έβλεπαν ότι είχε πολύ αέρα, έπαιρναν τα γαϊδούρια

·

.1

τους και τη σοδειά τους και πήγαιναν να αλέσουν για να περάσουν ολόκληρη τη χρονιά. Ο κύριος Γιώργος Κουκουλης, ο οποίος ζει ακόμα στην περιοχή του Μεσαγρού, μας πληροφόρησε ότι το .JL....JC ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

1928, όταν ο ίδιος ήταν 15 ετών, πήγαινε με το γαϊδούρι να αλέσει σιτάρι μαζί με τον πατέ­ ρα του. Οι ανεμόμυλοι βοηθούσαν τους αγρότες, τους αρτοποιούς, τους μεταφορείς κ.ά. Στην Αίγινα εκείνη την εποχή υπήρχαν ελιές, συκιές, φιστικιές, αμπέλια, κριθάρι, βρώμη και το σκληρό σιτάρι το οποίο υπήρχε σε 2 ποικιλίες: ο «ντεβές» και το «μαβραγάνι». Ακόμα καλλιεργούσαν βίκο για τα ζώα τους, σίκαλη για να κάνουν σκοινιά και να δένουν τα υπόλοιπα δημητριακά, ρεβίθια, κουκιά, λίγη φακή, χλωρά ή ξερά φασό­ λια τα οποία έσπερναν την άνοιξη και με αυτά περνούσαν όλο το χειμώνα. Οι ανεμόμυλοι είχαν σχήμα κυλίνδρου και η σκεπή τους σχημάτιζε κώνο. Ήταν συνήθως φτιαγμένοι από πέτρα. Αποτελούνταν από 3 χώρους: το Ιο τμήμα ήταν το κατώγι, το 2ο ήταν το πατάρι και το 3ο το ανώγι. Επίσης υπήρχε η χούνη, ένας τραχύτης και ένα αξόνι που γύριζε τις πέτρες καθώς ήταν ενωμένο με αντένες με πανιά. Αργότερα, κατά το 1935 ανακαλύφθηκαν τα πρώτα μηχανήματα και δημιουργήθηκαν αλευρόμυλοι και οι ανεμόμυλοι εγκαταλείφθηκαν σιγά σιγά. Ένα απ' αυτούς τους αλευρόμυλους ανήκε στο Διονύση Γαλάρη. Σήμερα πλέον οι ανεμόμυλοι είναι μισογρκεμισμένοι και σε άσχημη κατάσταση. Όσοι έχουν διατηρηθεί χρησιμοποιούνται ως αποθήκες. Βέβαια στην Κατοχή υπήρχαν και οι μύλοι οι λεγόμενοι χειρόμυλοι, που αποτε­ λούνταν απο δΰο πέτρες. Ένας λόγος που χρησιμοποιούσαν περισσότερο τους χειρόμυλους ήταν η οικονομία της κάθε οικογένειας, διότι για να χρησιμοποιήσουν τους ανεμόμυλους πλήρωναν φόρους. Οι ανεμόμυλοι χτίζονταν σε λόφους, διότι εκεί είχε σχεδόν πάντα αέρα. Οι ανε­ μόμυλοι στον Μεσαγρό ήταν οι δύο από αυτούς μαζί, ο ένας δεξιά και ο άλλος αρι­ στερά, ενώ ο τρίτος ήταν 1000 μέτρα μακριά τους αλλά βρισκόταν κι αυτός σε κάποιο υψόμετρο. Ο τελευταίος ανεμόμυλος είναι ακόμα γερός. Δυστυχώς δεν υπάρχουν πλέον τα παλιά εργαλεία τους και μόνο οι πέτρες έχουν μείνει μέσα στους μύλους. Το κράτος δεν έχει δείξει κανένα ενδιαφέρον γι' αυτούς και δυστυχώς ούτε κι εμείς τους έχουμε αξιοποιήσει.

Ανεμόμυλος ίου Μποιιγά Πρόκειται για το λευκό ανεμόμυλο. Βρίσκεται πάνω στην κορυφογραμμή των χαμη­ λών βουνών που χωρίζουν τον Μεσαγρό από τους Αγίους. Από το ύψωμα η θέα είναι καταπληκτική, τόσο προς τον Μεσαργό και την Αγαία όσο και προς τον Πει­ ραιά και τη Σαλαμίνα. Φτάνεις στον ανεμόμυλο, αφού πάρεις το δρόμο από τον Μεσαγρό με κατεύθυν­ ση προς τα βόρεια και με προορισμό το δάσος του Μπάσχου. Η περιοχή παλαιότερα ανήκε στην οικογένεια Λεούση. Από τον ανεμόμυλο διατηρείται σε καλή κατάσταση ο εξωτερικός του τοίχος. Η σκεπή δεν υπάρχει, ενώ ένας σωρός από πέτρες γύρω από το κτίσμα οφείλεται στα κτίσματα [Βοηθητικοί χώροι] που υπήρχαν περιμετρικά του ανεμόμυλου. Μπαίνοντας μέσα στο κτίσμα, συναντάμε το πάτωμα που είναι στρωμένο [πρόσφατα] με τσιμέντο. Το υπόγειο είναι μπαζωμένο, ενώ διακρίνονται και τα δύο πατώματα. Υπάρχουν ίχνη από τα ξύλα των ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

I

fi S S;

; «'•Λ,

Μπουγάς πατωμάτων. Στο εσωτερικό υπάρχει η πέτρινη σκάλα που οδηγούσε στα πάνω πατώματα. Ίχνος από το μηχανισμό δεν υπάρχει, ενώ είναι πολλά τα χαράγματα στους τοίχους από τους επισκέπτες. Το πάχος του τοίχου στην είσοδο φτάνει το 1,5 μέτρο. Η καλή κατά­ σταση του τοιχώματος, η ύπαρξη τσιμέντου καθώς και κάποια αντικείμενα στο πάτωμα μαρτυρούν ότι ο ανεμόμυλος δέχεται συχνές επισκέψεις, ενώ σύμφωνα με μαρτυρίες το καλοκαίρι ίσως να χρησιμοποιείται για να διανυκτερεύουν κάποιοι... Πάντως η προηγούμενη εικόνα που περιγράψαμε μας αφήνει να καταλάβουμε πως ο ιδιοκτήτης ίσως σκέπτεται να τον αναστηλώσει. Κόκκινος μύλος (του Παντελάκη) Σε μικρή απόσταση από τον προηγούμενο ανεμόμυλο, και προς τα δυτικά, βρίσκεται ένα απομεινάρι ανεμόμυλου. Ένα κομμάτι του τοίχου του στέκεται όρθιο. Το κτίσμα βρίσκεται σε άθλια κατάσταση. Θα ήταν καλύτερα να λέγαμε πως έχει απομείνει, εκτός από το κομμάτι του τοίχου που είναι όρθιο, ένας σωρός από πέτρες. Στην κατασκευή του είχε χρησιμοποιηθεί κόκκινο χώμα, γι' αυτό και η εικόνα που παρουσιάζει είναι ενός κόκκινου κτίσματος. Από μια

Κόκκινος Μύλος

Τί

•f ,

πρόχειρη σύγκριση που κάναμε διαπιστώσαμε ότι είναι σε ελάχιστα καλύτερη κατάσταση από τον ανεμόμυλο του Λεοντίου στην Κυψέλη. Η πρόσβαση στο συγκεκριμένο ανεμόμυλο είναι ιδιαίτερα δύσκο­ λη. Δεν υπάρχει ούτε ίχνος μονοπατιού. Ίσως η δυσκολία στην πρό­ σβαση οδήγησε στη γρήγορη εγκατάλειψη του. Ο τοίχος που έχει απο­ μείνει έχει πάχος ένα μέτρο. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η θέα από το σημείο που βρίσκεται ο ανεμόμυλος είναι φανταστική. Πιο πέρα [προς τα νότια και πιο ψηλά προς την Παλαιά Χώρα], διακρίναμε κι άλλον έναν ανεμόμυλο. Αξίζει να σημειώσουμε πώς όλοι οι ανεμόμυλοι βρίσκονται στην ίδια ευθεία. ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

87

Σύμφωνα με τις πηγές της ιστορικού Γωγώς Κουλικούρδη, ενδέχεται οι ανεμό­ μυλοι να είχαν κτιστεί στη θέση παλαιότερων παρατηρητηρίων [βάρδιες] απ' όπου οι Αιγινήτες στο Μεσαίωνα παρακολουθούσαν την κίνηση των εχθρικών πλοίων στο Σαρωνικό κόλπο. Ο ανεμόμυλος στην Αγία Μαρίνα οτο Λεόντι Στην περιοχή αυτή δέσποζε κάποτε ένας περήφανος ανεμόμυλος, ο οποίος μαζί με το ξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας ήταν σημείο αναφοράς για τους περιπάτους των Κυψελιωτών. Σήμερα ένα ερειπωμένο απομεινάρι, ο ένας και μοναδικός τοίχος του παλιού ανεμόμυλου είναι πνιγμένος μέσα στο μπετόν των μεγάλων και πολυάριθμων εξοχι­ κών κατοικιών. Ο σημερινός επισκέπτης, εάν δεν γνωρίζει την ύπαρξη του, είναι αδύνατον να καταλάβει ότι αυτός ο τοίχος ανήκει οε κάποιον ανεμόμυλο. Διατηρείται η στρογγυ­ λή του βάση και ορθώνεται η βόρεια πλευρά του τοιχώματος του. Η περιοχή είναι ιδανική για τη λειτουργία του μύλου, εφόσον μπροστά απλώνεται η θάλασσα και λόγω του χαμηλού υψομέτρου του λόφου η φτερωτή του ήταν εκτεθειμε;νη σε όλους τους ανέμους, ιδιαίτερα στον βοριά ο οποίος φυσά με δύναμη στην περιοχή αυτή, που είναι ανοικτή προς αυτή την κατεύθυνση. Η κατάσταση του κτίσματος είναι οριακή. Βρίσκεται στα πρόθυρα του γκρεμί­ σματος. Είναι εντελώς εγκαταλελειμμένος από τους σημερινούς ιδιοκτήτες, οι οποίοι τον έχουν συμπεριλάβει μέσα στο οικόπεδο τους, έχουν οικοδομήσει την κατοικία Αγία Μαρίνα Λεόντι

τους, έχουν καθαρίσει το γύρω χώρο, «τρώγοντας» έτσι και λίγο από τη βάση του. mam^^^^^^g

Ο μύλος βρίσκεται στη μέση του οικοπέδου, ανάμεΪΗ

J

t

,

}

σα στην εξοχική κατοικία και σε ένα βοηθητικό κτίσμα

Bf!

[ίσως αποθήκη ή λεβητοστάσιο]. Το πάχος του τοίχου

,

είναι περίπου 1,5 μέτρο. Οί μικρές τρυπούλες του τοίχου •1J

μαρτυρούν την ύ π α ρ ξ η των βοηθητικών κτισμάτων, π ο υ κτίζονταν περιμετρικά του κυρίως κτιρίου. Ο προσεκτι-

Î

'»'.·'

κός παρατηρητής εντοπίζει την εσωτερική σκάλα του

·• ί~ •• ;

-Η

μύλου.

*

Επίσης φαίνεται ξεκάθαρα ότι έχει λεηλατηθεί πολλές

φορές από εργάτες γειτονικών οικοδομών, προκειμένου

:

να αφαιρέσουν πουριά και μεγάλες πέτρες, για να τις εντοιχίσουν σε άλλα σημερινά κτίσματα. Κάποιοι φανατι­ κοί έχουν γράψει στην εξωτερική πλευρά του μοναδικού τοίχου τα αρχικά ενός πολιτικού κόμματος. Στο εσωτερι­ κό του αγριόχορτα, μια συκιά και μπόλικα σκουπίδια.

'::

Η εικόνα είναι απογοητευτική, στενόχωρη και μελαγ­ χολική. Πόσοι εργάτες άραγε στο παρελθόν δούλεψαν

ί ' 'ψ'" ~ί': ν?

εδώ, πόσοι νοικοκυραίοι άλεσαν τα γεννήματα τους, ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

πόσα τραγούδια συνόδευσαν το άλεσμα, πόσοι τσακωμοί και καβγά­ δες συντρόφεψαν το γύρισμα της φτερωτής; Η εικόνα αυτού του μόλου μέσα στην Κυψέλη αποτελεί άλλη μια ψηφίδα του ψηφιδωτού της εγκατάλειψης, της ερήμωσης, και της |

•

λησμονιάς των ιστορικών και πολιτιστικών χώρων του νησιού μας. Επειδή η θέση του είναι ειδυλλιακή θα μπορούσε να έχει αξιο­ ποιηθεί. Κάποιοι φορείς να τον είχαν φροντίσει, να είχε ανακηρυ­

làfîii

χθεί διατηρητέο κτίσμα. Θα μπορούσε να ήταν επισκέψιμος ο χώρος του, να είχε γίνει ένα μικρό μουσείο, ένα αξιοθέατο. Ας ελπίσουμε ότι ο σημερινός ιδιοκτήτης του δεν θα τον γκρεμί­ σει. Θα ήταν τιμή για τον ίδιο αλλά και για την Κυψέλη να διατηρη­ θεί αυτό το κτίσμα και να θυμίζει στις ερχόμενες γενιές την ιστορία

Αγία Μαρίνα Λεόντι

και τον πολιτισμό της περιοχής.

Ο ανεμόμυλος Γ. Δ. Βούλγαρη Στο κτήμα Καραπάνου στην Περιβόλα Ο μύλος αυτός βρίσκεται μέσα σε ένα ειδυλλιακό περιβάλλον, στο γνωστό ιστορικό κτήμα Καραπάνου στην Περιβόλα, στην κορυφή ενός λοφίσκου. Παρόλα αυτά ο μύλος δεν είναι ορατός ούτε από τον παραλιακό δρόμο ούτε από τον εσωτερικό δρόμο που συνδέει την Αίγινα με τον Μαραθώνα, διότι είναι στη μέση ενός πευκώνα. Μετά την κεντρική είσοδο του κτήματος, ένας ανηφορικός δρόμος στα δεξιά οδη­ γεί στην κορυφή ενός λοφίσκου, πάνω στον οποίο υψώνεται δειλά το κουφάρι ενός μεγάλου ανεμόμυλου. Μια πέτρι­ νη ανηφόρησα οδηγεί στην είσο­ δο του μόλου, πάνω από την ίΗ:.,ϋί

οποία μια μαρμάρινη επιγραφή πληροφορεί τον επισκέπτη ότι ο μύλος ανήκει στο Βέη Γεώργιο Δ. Βούλγαρη έτος 1797. Το κτίσμα είναι από τα μεγα­

·£••

;i

ι :.

λύτερα και καλύτερα διατηρημένα που επισκεφτήκαμε στο πλαίσιο

:

% ΊΓ-;.ÄL;f

αυτής της εργασίας. Γύρω από το μόλο υπάρχει μια κυκλική χτισμέ­ νη βάση, εκεί όπου σε άλλους μύλους βρίσκονταν αποθηκευτι­ κοί χώροι. Στο συγκεκριμένο μύλο υπάρχει στα νότια ένα μικρό δωματιάκι με μια μικρή πόρτα κι ένα παράθυρο. Η οροφή είναι Κτήμα Καρ ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

από μπετόν. Ο εξωτερικός και ο εσωτερικός τοίχος του μύλου είναι σοφαντιομένος, ο τοίχος διαθέτει αρκετό πάχος [περίπου 1,20 μέτρα]. Στο εσωτερικό απουσιάζει η γνωστή πέτρινη ελικοειδής εφαπτόμενη στον τοίχο σκάλα που οδηγεί στα επάνω πατώματα. Σήμερα για να ανέβει κανείς στο ανώγι θα σκαρφαλώσει σε μια σιδερένια σκάλα. Το πρώτο πάτωμα απουσιάζει. Στο ανώγι ο επισκέπτης θα βρεθεί μπροστά σε μια έκπληξη, μόλις αντικρίσει απομεινάρια του μηχανισμού της φτερωτής και του άξονα. Στα πλαϊνά τοιχώματα υπάρχουν τα δόντια που συγκρατούσαν το πάτωμα. Σήμερα το πάτωμα στο ανώγι είναι τσιμεντένιο. Η στέγη απουσιάζει, ενώ έχουν απομείνει περιμετρικά τα στηρίγματα της. Στα τοιχώμα­ τα του κτιρίου υπάρχουν μικρά παράθυρα. Το εσωτερικό του μύλου σήμερα χρησι­ μοποιείται ως αποθηκευτικός χώρος από τους ιδιοκτήτες, ενώ στους τοίχους υπάρ­ χουν «γκράφιτι» και ημερομηνίες, όπως 1940 ή 1994. Ο συγκεκριμένος μύλος μας θύμισε σε μέγεθος αυτόν του Μαλτέζου και εξωτε­ ρικά το μύλο του Κόκκινου Κάστρου. Η παρουσία του μύλου σε αυτήν την περιοχή μας ώθησε να σκεφτούμε την ανάγκη ύπαρξης ενός τόσο μεγάλου μύλου στην περιο­ χή της Περιβόλας και του Μαραθώνα. Στη γύρω περιοχή υπάρχουν οι καλύτερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις στην Αίγινα. Επίσης σε απόσταση λίγων μέτρων υπήρχε η γνωστή σκάλα Καραπάνου, όπου τα καΐκια μπορούσαν να φορτώνουν και να ξεφορτώνουν εμπορεύματα. Για την ιστορία αναφέρουμε ότι ο μόλος και ολόκληρο το κτήμα Καραπάνου ανή­ καν στον Γ. Δ. Βούλγαρη, ο οποίος διετέλεσε «μπας Κοτζαμπάσης» [διοικητής] της Ύδρας, των Σπετσών και του Πόρου. Στον πρωτότοκο γιό του Δημήτριο [επτά φορές Πρωθυπουργό της Ελλάδας] άφησε όλη την περιουσία του. Στη διαθήκη διαβάζου­ με: «.. .το περιβόλι και το αμπέλι και ο μύλος εις Αίγιναν... 7.500 γρόσια». Κατόπιν ο μύλος και το κτήμα πέρασαν στην ιδιοκτησία του Αλέξανδρου Κ. Καραπάνου, ενώ σήμερα ανήκει στη Χριστίνα και τη Θεοδώρα Ευφροσύνη, κόρες της Μαρίας και του Αγγέλου Μάρκου Τυπάλδου Φορέστη Χωραφά.

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

1 1 Ανπσαίο Οι ανεμόμυλοι στο Ανιτσαίο Η ύπαρξη των ανεμόμυλων στο χωριό Ανιτσαίο, μας ήταν γνωστή από την παλαιό­ τερη εργασία μας, της σχολικής χρονιάς 2003-04, όταν είχαμε ασχοληθεί με τους Παραδοσιακούς οικισμούς στα βουνά της Αίγινας. Οι κάτοικοι στο Ανιτσαίο και στα γύρω χωριά όπως τους Λαζάρηδες, τους Βλάχηδες, την Παχειά Ράχη ασχολούνταν παλαιότερα με τη γεωργία και έσπερναν σιτά­ ρι, κριθάρι, βρώμη, ενώ είχαν αρκετές ελιές. Τα προϊόντα τους αυτά τα άλεθαν στους ανεμόμυλους που είχαν κατασκευάσει σε σημεία όπου φυσούσε δυνατός αέρας. Στο Ανιτσαίο ο ανεμόμυλος δεσπόζει πάνω από τις στέγες των σπιτιών, λίγα μέτρα παραπάνω από το ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου στο τέλος του οικισμού. Ο χώρος στον οποίο βρίσκεται ο μύλος είναι ιδιωτικός και περιφραγμένος με συρματόπλεγμα. Μια μικρή ταμπέλα πληροφορεί ότι ο χώρος είναι ιδιωτικός και ανήκει στον κ. Στ. Καψάλη, γι' αυτό και η είσοδος απαγορεύεται. Το κτίσμα είναι μισογκρεμισμένο και εγκαταλελειμμένο, απουσιάζει η οροφή του και η πόρτα της εισόδου του είναι κλειστή. Διατηρεί τον εξωτερικό σοφά και δεν υπάρχουν ίχνη βοηθητικών χώρων γύρω από το κτίριο. Από τη βόρεια πλευρά του δεν υπάρχουν σπίτια και το έδαφος είναι απότομο.

.

"

:

«

S'A

rit

Λ'' , ^ ' Ι Ο ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

:

' ______ _____

·.

J Ì ΒΜχηδες

Έξω από τον οικισμό του Ανιτσαίο και προς τα νότια, με κατεύθυνση προς τους Βλάχηδες, συναντάμε άλλους δύο μικρούς μισογκρεμισμένους μύλους. Ο πρώτος είναι λίγο μεγαλύτερος και στο εσωτερικό του υπάρχουν τα ξύλα που στήριζαν την οροφή του. Εξωτερικά έχει φύγει ο σοφάς και φαίνεται πλέον η ξερολιθιά. Τίποτε σε αυτόν το μύλο δε θυμίζει την προηγούμενη λειτουργία του. Ο δεύτερος, λίγα μέτρα πιο νότια, είναι σε πολύ χειρότερη κατάσταση. Είναι μικρότερος και μόνο το κυκλικό σχήμα του και κάποια μαδέρια μαρτυρούν την ταυ­ τότητα του. Η εικόνα των δυο ανεμόμυλων και η σημερινή τους κατάσταση μας οδη­ γεί στο συμπέρασμα ότι πρέπει να είναι πολύ παλαιοί -ίσως και οι παλαιότεροι στην Αίγινα- και να διακόπηκε η λειτουργία τους από πολύ παλιά. Αναμφισβήτητα η εικόνα και των δύο είναι απογοητευτική και αποκαλύπτει ότι βρίσκονται στο έλεος του χρόνου.

Βλάχηδες

Ιδέες - προτάσεις Η εγκατάλειψη των ανεμόμυλων της Αίγινας, μαζί με την αδιαφορία, τη λησμονιά και την άγνοια για την όπαρξή τους, έχει συμβάλει στη σημερινή απογοητευτική κατά­ σταση που συναντάμε σε πολλές περιοχές του νησιού, όπου ακόμα, σε πείσμα του χρόνου, εξακολουθούν να στέκονται όρθιοι και περήφανοι. Και όμως θα μπορούσαν να γίνουν πολλά. Η παρουσία των μύλων είναι συνδε­ δεμένη με τη νεότερη ιστορία και τον πολιτισμό του νησιού. Η αξιοποίηση και η προ­ βολή τους θα μπορούσε να συμβάλει και στην τουριστική ανάπτυξη του τόπου, όπως άλλωστε γίνεται σε πολλά νησιά. Γιατί μην ξεχνάμε ότι σε πολλά νησιά, όπως στις Κυκλάδες, στη Ρόδο, στη Χίο, οι ανεμόμυλοι είναι αναπόσπαστο μέρος της εικόνας και της ζωής αυτών των τόπων. Εμείς μπορούμε να προτείνουμε τα εξής: " Την καταγραφή των ήδη υπαρχόντων κτισμάτων.

0

Την αγορά κάποιων, που κοντεύουν να γκρεμιστούν, από τον Δήμο ή κάποιους φορείς που θα φρόντιζαν για τη διάσωση τους και την προβολή τους.

Φ

Την αναπαλαίωση τους με σωστά υλικά, φιλικά προς το περιβάλλον. ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

• Την προβολή τους στα ενημερωτικά φυλλάδια - τουριστικούς οδηγούς που εκδί­ δονται για την Αίγινα.

• Την αξιοποίηση τους από τον Δήμο ή από ιδιώτες με τρόπο που να μην προ­ σβάλλουν την ιστορία και την πρότερη λειτουργία τους.

• Την αναπαλαίωση ενός μύλου αντιπροσωπευτικού με την μετατροπή του σε μου­ σείο, ώστε να αναδεικνύεται η παλαιότερη ζωή, η λαογραφία και ο πολιτισμός του νησιού.

• Επίσης η δυνατότητα να τίθεται σε λειτουργία ο ανεμόμυλος θα βοηθούσε να γίνει πόλος έλξης πολλών επισκεπτών και μαθητών για εκπαιδευτικούς σκοπούς.

• Τη συγκέντρωση λαογραφικού υλικού, προφορικών και γραπτών μαρτυριών και παραδόσεων που σχετίζονται με τους ανεμόμυλους.

Την ομάδα μας πλαισίωσε η καθηγήτρια κ. Κ. Κοζάνογλου

Η ομάδα μας: Την ομάδα της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης του σχολείου μας κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς 2004-05 πλαισίωσαν οι παρακάτω μαθητές: Από την Α' Γυμνασίου: Καλαμάκη Σοφία, Κλώνος Παναγιώτης, Κλώνος Πολύχρονης, Λαζάρου Έλενα, Λάκκος Χρήστος, Λυκούρης Άγγελος, Λυκούρη Μαρία, Μπήτρου Φωτεινή, Μωρόγιαννης Δημήτρης, Ρεκλείτης Λουκάς, Σαντοριναίος Γιώργος, Στενάκης Αλέξανδρος, Στρατηγός Μιχάλης, Τσολάκου Μαρία, Χαζανδρούλη Εμμανουέλλα. . ; i .•'.:• ·•:: , '•,..-•

Από την Β' Γυμνασίου: Αξιώτης Νίκος, Αραπογιάννη Αννέζα, Γκουράι Κλάιντι, Γρυπαίου Εριφύλλη, Κόμματα Σπυριδούλα, Κουκούλης Μιχάλης, Λαζάρου Αρετή, Μπέση Σοφία, Παπαδάκη Μαρία. Από την Γ' Γυμνασίου: Γουργουλη Αναστασία, Γρυπαίου Αθανασία, Ζάρκα Χαριτωμένη, Κάππου Φωτεινή, Κουκούλης Μιχάλης, Κυπριώτη Ειρήνη, Λαδά Έφη, Λαμπρινού Αντωνία, Λυκούρη Άρτεμις, Μοίρα Σοφία, Μοίρα Φιλιώ, Ντούλης Ανδρέας, Πρίφτης Χρήστος, Σκορδίλη Μαριάνα, Σπυριδάκη Σοφία, Στρατηγού Μαρία.

Μαργαρώνη ΟΙ ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΗΧ ΑΙΓΙΝΑΣ

•/-,Α-\. .J/-.;•'.-;•.··-·»!,.

'

ΛΙΝΑ Μ Π Ο Γ Ρ Η - Π Ε Τ Ρ Ι Τ Ο Υ

Ταξίδι στο χρόνο... „, ρε μια φωτογραφία, του '60 οι θύμησες, η νοσταλγία, και να... μια ζωντανή περιγραφή του αιγινήτικου σπιτιού!

' . /

εφυλλίζοντας το άλμπουμ με τις παλιές ασπρόμαυρες φωτογραφίες, νιώθεις ν'

|ε™4 απλώνεται τριγύρω σου κάτι όμορφα γνώριμο, ένα άρωμα από κάτι παλιό και ξεθω­ ριασμένο .. .έχεις μια μυστική επικοινωνία με το παρελθόν. Όσο πιο παλιές είναι οι φωτο­ γραφίες, τόσο πιο ελκυστικό και το ταξίδι στο χρόνο. Πρόσωπα, πράγματα, στιγμές, γεγο­ νότα. .. Όλα γίνονται εικόνες και παράθυρα, που σε προκαλούν να δεις και πιο κάτω. Αιτία μια φωτογραφία του 1960 στην αυλή του σπιτιού του θείου Αποστόλη και της θείας Μαρίκας στην Λεύκη, με συγγενείς και κάποιους Αθηναίους επισκέπτες, με μένα και την Ειρήνη να ξεχωρίζουμε μπροστά-μπροστά σε κείνους τους τεράστιους λευκούς κολαριστούς φιόγκους (είχε άδικο άραγε ένας συμμαθητής μου, που κάπο­ τε με είπε... ελικόπτερο;). Με μιας τα πρόσωπα ζωντάνεψαν, η φωτογραφία άνοιξε, έγινε τεράστια, ξανάζησαν τη χαρά της Ειρήνης και τη δική μου, που νιώσαμε χρήσιμες, γιατί ξεναγήσαμε τα μεγα­ λύτερα μας κορίτσια, στο κτήμα, στο σπίτι, σε πράγματα και ονόματα που τους ήταν άγνω­ στα. .. Για σκέψου, λέγαμε την άλλη μέρα με την Ειρήνη, να μη ξέρουν τι είναι ο αλόργος, ο γούργουλας, το σμιγαδερό, η χούνη, το χαρανί... Πετώντας ο νους 45 χρόνια πίσω, ξανάδε όλη την αυλή, το σπίτι, τη μεγάλη πέτρα που πάταγε η θεία Στυλιανή η Κουνουπιώταινα για ν ανεβεί στο γάιδαρο, τη μεγάλη φιστικιά δίπλα στο πηγάδι, τη χαρουπιά, τα παράσπιτα, τη μεγάλη ελιά, τις συκιές, τις ξερολιθιές που χώριζαν το αποκάτω κτήμα... Ο θείος πάντα γελαστός, φιλόξενος και βαθειά αιγινήτης, σηκώνεται όρθιος και έρχεται να υποδεχτεί τους επισκέπτες και όπως τον παλιό, καλό καιρό... έμμετρα: «Καλώς ήρθαν ία σύγνεφα χσαι φέρνα ιον αγέρα τσάι φέραν, χους αγαπώ, μεσ' ία δικά μου χέρια. Χίλια καλώς ορίσατε, χίλια τσάι δυο χιλιάδες, οι κάμποι με τα λούλουδα, τσάι με τις πρασινάδες» Και οι επισκέπτες απαντούν με τη σειρά τους: «Χίλια καλώς σας ηύραμε, τσάι μεις καλώς ηρθάμε εσείς καλά να μείνετε τσ' εμείς καλά να πάμε». ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

Και ο θείος, νομίζοντας ότι επειδή ήταν απρόσκλητοι σκέφτηκαν, λέγοντας το πιο πάνω δίστιχο, να φύγουν, βιάζεται να τους κρατήσει, βεβαιώνοντας τους έμμετρα: «Χίλια καλώς ορίσατε, φίλοι χσαι συγγενείς μας τσ' αν δε χωρεί το σπίτι μας... πάνω στην τσεφαλή μας» Οι περισσότεροι κάθονται γύρω από το τραπέζι της λουλουδιασμένης αυλής με τους φρεσκοβαμμένους ντενεκέδες για γλάστρες, με βασιλικά, κατηφέδες, αρμπαρόριζα, γεράνια, κοράλια και ματζουράνια. Δυο, τρεις, σηκώνονται κι ακολουθούν το μοσχοβόλημα απ' το φρεσκοψημένο ψωμί. Στο βάθος της αυλής, πίσω απ' το πηγάδι, ο ένα απ' τα παράσπιτα είναι το φουρνόσπιτο. Σ' αυτό τον χώρο, που προφυλάσσεται απ' όλες τις καιρικές συνθήκες, είναι με τη σειρά βαλμένα όλα εκείνα τα αντικείμενα, που βοηθάνε στο άναμμα του φούρνου και στην όλη διαδικασία για το φούρνισμα: Το φουρνόξυλο, η πανιάρα, το φουρνόφιαρο, τα προσανάμματα, τα κλαριά, τα ξύλα. Στου φούρνου τη χοάνη, και μέσα στη χόβολη, η θεία έχει βάλει να ψηθούν πατά­ τες και κρεμμύδια, και τα δυο με τις φλούδες. Οι μεγάλοι λένε ότι είναι ωραίο σαλατικό, με λαδολέμονο, και αλακοθύμαρο (τριμμένο θυμάρι με αλάτι). Η θεία λέει, πως όταν ο φούρνος σφύριζε την ώρα που τον έκαιγαν για να φουρ­ νίσουν, λέγανε ένα ξόρκι: «Αν είναι φίλος να χαρεί, χσ'αν είν εχθρός, να σκάσει τσ αν είναι κονχογείτονας, να βγει μουτζουρωμένος.» Κόβουν όλοι, όσοι είναι στο φουρνόσπιστο μια μπουκιά από τη φρεσκοψημένη κουλουρίτσα, που μας προσφέρει η θεία Μαρίκα, που λέει: «Όλα είναι υφάδια της κοιλιάς, και το ψωμί στημόνι». Πιο κει, σε καλά φυλαγμένο χώρο, σ' ένα ξύλινο κασόνι που σκεπάζει καλά, είναι το αλεύρι. Μέσα είναι δυο τσουβάλια. Το ένα με σταρένιο και το άλλο με κρίθινο. Πολ­ λές φορές, εκτός από το σκέτο σταρένιο, κάνει σμιγαδερό το ψωμί, δηλαδή κι από τα δύο αλεύρια μαζί, κι άλλοτε σκέτο κρίθινο ζυμάρι, για τις κρίθινες κουλούρες και τα καψιμάδια (παξιμάδια). Επειδή το κρίθινο παίρνει πολύ νερό στο ζύμωμα και θέλει περισσότερη ώρα από το άλλο για να ψηθεί, άρα πολύ περισσότερα ξύλα, κι αυτό με τη σειρά του, ζητάει: «Στο ποτάμι ζύμωσε με, και στο βουνό ψήσε με» Πάνω στο ράφι ακουμπισμένος ο ζουμαρολόγος, το πήλινο δοχείο όπου φυλάνε το προζύμι για το ζύμωμα. Στον τοίχο κρεμασμένα τα κόσκινα. Στο τραπέζι η πινακωτή, και στο εμαγέ πιάτο, με τα κόκκινα λουλούδια, ένα κομμάτι από την προπύρα. Πάντα δοκιμάζουνε τον φούρνο, για να δούνε πόσο έτοιμος είναι, με ένα κομμάτι ζυμάρι στην προπύρα. Και δεν είναι λίγες οι φορές, που καθώς βγαίνει ζεστή και μοσχοβολάει, με λίγες ελιές και κρασάκι από το βαρέλι του σπιτιού, που το έχουνε στο πάτημα, γίνεται καλό προσφάι. Η θεία κρατάει πάντα ζυμάρι για τηγανόπιτα που αν δεν τη φας με τυρί, είναι πεντανόστιμη με το πετιμέζι. Όταν οι δουλειές είναι πολλές, λέει η θεία Μαρίκα, κι η νοικοκυρά δεν προλαΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

95

βαίνει να μαγειρέψει, με λίγα υλικά και πολύ γρήγορα, φτιάχνει κουλίντρες. Μόλις πάρει βράση το νερό στο μικρό κακάβι, ρίχνουν λίγο λάδι και φρέσκια ντομάτα, τρί­ βουν ανάμεσα στις χούφτες -και πάνω απ' το νερό-, όλα τα υλικά μαζί, που είναι αλεύρι, λίγο αλάτι και λαδάκι, και εκείνα πέφτουν μέσα σαν μικρά στριφτά μακαρό­ νια. Σερβίρεις με λίγη μυζηθρούλα τριμμένη, ή γκερεμέζι αν είναι η εποχά του. Όμως ο θείος Αποστόλης, δεν τις πολυθέλει και της θυμίζει με τρόπο πόσο λίγο κρα­ τάνε γεμάτο το στομάχι: «Ο χυλός μισοσπιτής, οι κουλίντρες μισαυλής και η ΐηγανόπιτα όξω αφ' την αυλόπορτα». Στην άλλη άκρη είναι ο χερόμυλος για να χοντραλέθει στο στάρι και να κάνουνε πλιγούρι ή να τρίβουνε το χοντρό αλάτι. Στην άλλη άκρη πάνω στη μεγάλη σιδερωστιά είναι το μεγάλο λεβέτι για την αλυσίβα όταν έχει μπουγάδα, όταν βάφει τα νήματα για τον αργα­ λειό ή όταν φτιάχνει σαπούνι. Δίπλα πάνω στα οχρίποδα η σκάφη με την πλύτρα. Ένα, με δυο χαρανιά. Εδώ και το μεγάλο μπακιρένιο κακάβι, που θα βράσει το μούστο για το ρουστόχυλο της ρουσταλευριάς, το πετιμέζι, θα ζεματίσει τις ασκάδες, θα φτιάξει τα γλυκά του κουταλιού, τις μαρμελάδες με σύκο ή σταφύλι. Στη διπλανή αποθήκη εκτός από τα πιθάρια με το λάδι, τις πινιάτες με τις ελιές, και τα σύκα, αποθηκεύουν τρόφιμα, κρεμάνε τα ρόδια, κρεμμύδια, σκόρδα, τις μυζηθρούλες με δίχτυ, φασκόμηλο, το τσάι του βουνού, τη ρίγανη, το θυμάρι, ακόμη και τα χορτάρινα λουρίνια. Φυλάνε τα αμύγδαλα, έχουν τα σύνεργα του αργαλειού, την ανέμη, τη ρόκα, τη λανάρα για το ξάσιμο του μαλλιού, το αρδάχπ, το τυλιγάδι. Πιο κει κρεμασμένος ο αλόργος, το κοντάρι, το θρυνιάκι όρθιο στον τοίχο, το ϋνί, φτιάρια, τζουγκράνα, τσαπί, πανέρια, κοφίνια, καλάθια, ο σοφράς, ο πλάστης. Όλα όσα χρειάζεται ένα νοικοκυριό, αλλά και όλα τα άλλα για τις αγροτικές δουλειές στο κτήμα. Έξω στην πίσω αυλή τα εργαλεία του θείου Αποστόλη για την οικοδομή, στοι­ βαγμένα σ' ένα στεγασμένο χώρο. Καθώς ξαναγυρίζουμε προς το σπίτι, πίσω από τη μεγάλη ελιά ακούγονται κακαρίσματα και φωνές από γαλοπούλες, χωρίς να τις βλέ­ πουμε. Το κοτέτσι είναι πιο πέρα, πίσω απ' την ελιά. Στην πεζούλα κοντά στο πηγά­ δι, σε δύο νταβάδες κοντά-κοντά, η θεία έχει απλώσει στον έναν τραχανά και στον άλλον πλιγούρι. Και σ' έναν τρίτο, χαμομήλι. Στην πλαϊνή αυλή κρέμεται η σακούλα με το γκερεμέζι. Στον τοίχο η σιδερένια βρυσούλα, με το πράσινο σαπούνι στη θήκη, και κάτω απ' αυτήν στο σιδερένιο τραπεζάκι η εμαγέ λεκάνη, που μαζεύει τα νερά. Πιο κει ο σταμνοοτάτης με τη μεγάλη κοκκινωπή ιδρωμένη στάμνα που έχει για πώμα ένα κουκουνάρι, (ο θείος τήνε λέει γούργουλα από τον ήχο που κάνει όταν αδει­ άζει το νερό), και η σκάλα που σε πάει επάνω στο λιακό. Το μοσχοβόλημα των λουλουδιών ανακατεύεται με τη μυρωδιά του φρέσκου ασβέστη, με μια «υποψία» λουλακιού, έτσι για να σπάει την εκτυφλωτική ασπράδα. Η αυλή λάμπει από πάστρα. Να πεις την παροιμία «Η πάστρα είναι μισή αρχοντιά»; Μα είμαστε σ' ένα αρχοντοαγροτόσπιτο! Μα «η καλή νοικοκυρά αφ' τα πρόθυρα της φαίνεται», λέμε στην Αίγινα. Η θεία Μαρίκα έχει γυρίσει στην κουζίνα να ψήσει καφέ και εγώ με την Ειρήνη ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

φέρνουμε έξω στο τραπέζι τα κουλουράκια και το βάζο με το γλυκό του κουταλιού. Οι πόρτες του σπιτιού είναι όλες ανοιχτές. Στην κρεββατοκάμαρα ο μακρύς γύρος πλεγμένος με το βελονάκι σ' ένα όμορφο σχέδιο, συνεχίζει πάνω στις μαξιλαροθήκες με το ίδιο μοτίβο. Πάνω από το κεφαλάρι ένα κεντημένο κάδρο μ' ένα μεγάλο σταυρό και λουλούδια. Στη γωνιά που κάνει ο τοί­ χος, είναι το εικονοστάσι, η στεφανοθήκη, το κρεμαστό αναμένο καντήλι, στην ξύλινη γωνιά το λιβανιστήρι και το σακουλάκι με τα αγιολούλουδα (του Επιτάφιου, του Σταυ­ ρού, της Σταυροπροσκυνήσεως, των Βαΐων). Απέναντι ένα φορτσέρι ξύλινο, μεγάλο, έχει κάλυμα με κοφτό κέντημα, ίδιο με τις κουρτίνες, κάτω στρωσίδια του αργαλειού, και το έπιπλο με το λαβομάνο και από πάνω του κρεμασμένη η κεντητή καλημέρα. Στη σάλα με την τραπεζαρία, οι νησιώτικος καναπές, ο μπουφές, και πάνω στο μάρμαρο τα ποτηράκια του λικέρ και το μπουκάλι με τη μαστίχα, μαζί με τη γλυκιέρα και τα κουταλάκια κρεμασμένα τριγύρω. Πάνω στο τραπέζι η γυάλινη φρουτιέρα με το πόδι και το γαλάζιο σκεπαστό γυάλινο μπωλ γεμάτο λουκουμάκια! Στα παράθυρα οι κουρτίνες είναι πλεγμένες με τη φουρκέτα, και στους τοίχους σε δαντελωτές ξύλινες κορνίζες οικογενειακές φωτογραφίες ανάμεσα από τα κάδρα, και εκείνο με το ηλιοβασίλεμα της κ. Μαντζώρου. Δίπλα από την κουζίνα είναι το πάτημα και το πουρλάκι για τον τρύγο. Εκεί εκτός από ένα κρασοβάρελο και μια νταμουζάνα με το λιαστό κρασί, είναι όλα όσα χρειάζο­ νται στον τράγο. Κοφίνια, καλάθια, ο χσιμπουρίτης, τουλούμια, γράδο, κανάτι, χαρανιά, 2 χουνιά, 1 μουστόχουνο. Στον μεγάλο τοίχο της κουζίνας, μια ξύλινη πιατοθήκη κλεισμένη με τζάμι και απέναντι το τζάκι -θυμάμαι μερικές φορές μας έτσουζε τα μάτια ο καπνός, όταν άλλαζε ο αέρας! Μια μεγάλη λάμπα πετρελαίου -για ώρα ανάγκης-, στο κέντρο πάνω απ' το τζάκι, και πάνω στο ράφι του με το λευκό κοφτό χζακόπανο, -ίδιο με τα κουρτινάκιαο καφόμυλος, το χαβάνι, η ξύλινη αλααέρα και η ξύλινη κουταλοθήκη. Από μέσα, στον τοίχο του τζακιού, κρεμασμένος ένας λύχνος -για ώρα ανάγκης-, και μια μεγάλη σιδε­ ρένια τσιμπίδα. Πάνω στην πεζούλα που χώριζε το δωμάτιο από το πάτημα, μια ραπτομηχανή και 2 σίδερα για το σιδέρωμα. Ένα πολό παλιό που το λέγανε παποράτσι κι ένα άλλο με κάρβουνα. Δίπλα από το παράθυρο το ψυγείο του πάγου και απ' την άλλη πλευρά κρεμασμένο το φανάρι με τη σίτα για τα τρόφιμα. Η Ειρήνη έδειχνε τα παιχνίδια της και εγώ πρόλαβα ν' ανοίξω αθόρυβα το γυά­ λινο καπάκι, για άλλα δυο λουκουμάκια! Οι επισκέπτες έφυγαν, το σπίτι ησύχασε, η γιαγιά Μαρία κι εγώ σηκωθήκαμε για το «Πεύκο», και καθώς περπατώ δίπλα της, νιώθω την «απουσία» της, τη δική της ιδιαίτερα, του θείου, της θείας... η φωτογραφία ξαναμίκρυνε, και δυο μικρά κορί­ τσια, με τεράστιους λευκούς φιόγκους στα μαλλιά, εξακολουθούν να με κοιτάζουν χαμογελαστά, και πιο πολύ εκείνο, με το σπασμένο δόντι που κάθεται στην αγκαλιά της γιαγιάς του, της Μαρίας... ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

ΕΚΘΕΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ από τον Κ Ω Σ Τ Α ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ Διευθυντή Εργαστηρίου Ηλεκτρονικής Διαχείρισης Ιστορικών Αρχείων Πρόεδρο Ιστορικού Αρχείου Πανεπιστημίου Αθηνών

ni

ΖΩΓΡΑΦΕΙΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ( ό ψ η ) 98

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΥ, ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗΣ ΚΑΙ ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΑΡΧΕΙΑΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

* ** ΚΑΤΑΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΑΣΩΣΗ ΧΩΡΙΚΏΝ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΣΗΣ ΡΩΜΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΑΡΧΕΙΑ, ΠΡΟΦΟΡΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

Πρόγραμμα

Εντοπισμού, Καταγραφής,

Φωτογράφισης και

Ψηφιοποίησης

Αρχειακού Υλικού των Ρωμαίικων Κοινοτήτων της Πόλης

Το ιστορικό του Προγράμματος Το Πρόγραμμα ξεκίνησε το 1995. Οι ερευνητές του Προγράμματος επισκέφθηκαν 38 από τις 42 ρωμαίικες κοινότητες της Πόλης, έχουν καταγράψει όλα τα σωζόμενα ενοριακά και κοινοτικά αρχεία, έχουν φωτογραφίσει περισσότερες από 1.000.000 σελίδες τεκμηρίων και έχουν, μέχρι στιγμής, καταχωρίσει το ένα τρίτο αυτού του υλι­ κού σε κατάλληλα διαμορφωμένη ψηφιακή βιβλιοθήκη. Το Πρόγραμμα Εντοπισμού, Καταγραφής, Φωτογράφισης και Ψηφιοποίησης Αρχειακού Υλικού των Ρωμαίικων Κοινοτήτων της ΠóL·ς υλοποιήθηκε με τη συμπα­ ράσταση και τη βοήθεια του Οικουμενικού Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίου, καθώς και των προέδρων των ενοριών και των κοινωφελών ιδρυμάτων στην Πόλη. Από το 1996 μέχρι το 1998 το πρόγραμμα στηρίχτηκε από το Ινστιτούτο Μεσογεια­ κών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Κρήτης (Θανάσης Καλπαξής, Ελισάβετ Ζαχαριάδου, Αιμιλία Θεμοπούλου), το Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επι­ στήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών (Κώστας Γαβρόγλου, Μανώλης Πατηνιώτης, Πηνελόπη Στάθη, Βαρβάρα Σπυροπούλου), το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών ΕΚΘΕΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΔΥΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

(Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Γιώργος Γιαννακόπουλος, Ματούλα Κουρουπού, Ιωάννα Πετροπούλου), την Ένωση Κωνσταντινουπολιτών (Στέλιος Ροΐδης), τον Σύλλογο Μνη­ μοσύνη (Ακύλας Μήλας, Δημήτρης Σταματόπουλος) και το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών του Πανεπιστημίου της Πάτρας (Δημήτρης Χριστοδουλάκης, Γιώργος Ορφανός). Από το 1998 και μετά την ευθύνη του προγράμματος έχει αναλάβει καθ' ολο­ κληρίαν το Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης, το οποίο μερί­ μνησε και για την ανεύρεση πόρων από ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς. Το Εργαστή­ ριο Ηλεκτρονικής Διαχείρισης Ιστορικών Αρχείων του Τμήματος είχε την οργανωτική και τεχνολογική ευθύνη του Προγράμματος (Κώστας Γαβρόγλου, Μανώλης Πατηνιώτης, Μαρία Χαϊδοπούλου-Βρυχέα, Αθηνά Σπανάκη, Έ φ η Κάννερ) καθώς και την ευθύνη ψηφιοποίησης και ταξινόμησης του υλικού (Βάσω Φαζού, Μαρία Ζαρίφη, Αθηνά Σπα­ νάκη, Αία Τσιγωνάκη, Μαρία Χαϊδοπούλου-Βρυχέα, Ειρήνη Παθιάκη). Αποφασιστική στην ολοκλήρωση του Προγράμματος ήταν η συμμετοχή του κ. Δημήτρη Φραγκόπουλου, τέως Λυκειάρχη του Ζωγραφείου Λυκείου στην Πόλη. Συνέβαλαν επίσης με πολ­ λαπλούς τρόπους ο κ. Δ. Ανεστίδης, υπεύθυνος του περιοδικού Καθ' ημάς Ανατολή, και ο κ. Ι. Σκαρλάτος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου. Τον τεχνικό συντονι­ σμό του συνόλου των φωτογραφικών εργασιών είχε ο κ. Αλέξης Πετρίδης. Για την πραγματοποίηση του Προγράμματος, έγιναν επανειλημμένες επισκέψεις σε όλες τις κοινότητες, τα σχολεία και τα κοινωφελή ιδρύματα. Η πληρότητα και ο τεράστιος όγκος του υλικού που βρέθηκε αποτελούν μια αδιαμφισβήτητη ένδειξη, όχι μόνο για το εύρος των δραστηριοτήτων των Ρωμιών της Πόλης αλλά και για τη μεγάλη φροντίδα που έδειξαν οι κατά καιρούς διοικήσεις των ενοριών για τη φύλαξη του πολύτιμου αυτού υλι­ κού, παρά τις πιέσεις που συχνά είχαν για «δανεισμούς» ή, ακόμη, και για «αγορές».

1. Έρευνα Πεδίου Το έργο αποδείχτηκε πολύχρονο και επίπονο, αλλά με πολύ ενδιαφέροντα αποτελέ­ σματα. Πρόκειται για ένα μοναδικής αξίας ιστορικό υλικό, που βρίσκεται, ως επί το πλείστον, σε κοινοτικά καταστήματα τα οποία στεγάζονται σε χώρους που γειτνιάζουν με ορθόδοξες εκκλησίες. Η ποικιλομορφία αυτού του υλικού καθρεφτίζει την καθη­ μερινή ζωή και τις δραστηριότητες των κοινοτήτων: Οι οικονομικές δραστηριότητες των κοινοτήτων, των ιερών ναών και των σχολών της κάθε περιοχής, τα πρακτικά συνεδριάσεων διαφόρων επιτροπών και η αλληλογραφία' τα παραστατικά οικονομι­ κών πράξεων, τα έγγραφα σχετικά με φιλανθρωπικές δραστηριότητες, τα ασφαλιστή­ ρια συμβόλαια, τα κτηματολόγια και τα έγγραφα διαχείρισης της κοινοτικής περιου­ σίας' τα πιστοποιητικά ελευθερογαμίας, βαπτίσεων και θανάτων, οι άδειες ταφής στα κοινοτικά νεκροταφεία' κι ακόμα, τα ενοριακά μητρώα που καταγράφουν τους κατοί­ κους της κάθε περιοχής, τα σχολίκά μητρώα τους μαθητές κατά σχολείο και έτος και τα μητρώα γεννήσεων, γάμων, βαπτίσεων και θανάτων, δίνουν μια πολύ αναλυτική ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.13

εικόνα των μεταβολών που συμβαίνουν στον πληθυσμό με την πάροδο του χρόνου. Το παλαιότερο κυρίως αρχειακό υλικό βρέθηκε, σε αρκετές περιπτώσεις, σε πολύ κακή κατάσταση. Συνήθως, τα έγγραφα αυτά βρίσκονται εγκαταλελειμμένα σε ερμά­ ρια ή σε αποθήκες. Με δεδομένη την παλαιότητα των κτιρίων, η υγρασία, η σκόνη και οι μικροοργανισμοί έχουν διαβρώσει ένα μεγάλο αριθμό κωδίκων και φακέλων. Έτσι, στις πιο πολλές περιπτώσεις, το υλικό που εντοπίστηκε χρειάστηκε περισσότε­ ρο ή λιγότερο σοβαρές επεμβάσεις αποκατάστασης προκειμένου να καταστεί στοιχειω­ δώς φωτογραφίσιμο. Όλο αυτό το αρχειακό υλικό ανήκει, φυσικά, στις Ρωμαίικες κοινότητες, που το διαφύλαξαν όλα αυτά τα χρόνια και οι ερευνητές του Προγράμ­ ματος περιορίστηκαν στην αποκατάσταση του και στη στοιχειώδη οργάνωση του. Οι πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν από τις καταγραφές εισήχθησαν σε κατάλ­ ληλα διαμορφωμένη βάση δεδομένων, η οποία μάς επιτρέπει να προβούμε σε ηλε­ κτρονική ταξινόμηση των επιμέρους αρχείων - διαδικασία απολύτως απαραίτητη, αν ληφθεί υπόψη ο ετερόκλητος χαρακτήρας και η πλημμελής οργάνωση του σωζόμε­ νου υλικού. Η βάση δεδομένων επιτρέπει, επιπλέον, την επιλεκτική ανάκληση εγγρά­ φων που ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένα κριτήρια (περιεχόμενο, χρονολογία, τόπο, κάτοχο κ.λπ.). Αυτό καθιστά τις καταγραφές αυτόνομο ερευνητικό αντικείμενο για τους ενδιαφερόμενους ερευνητές και ερευνήτριες, οι οποίοι θα έχουν για πρώτη φορά πρόσβαση σε έναν ηλεκτρονικό κατάλογο του διάσπαρτου αρχειακού υλικού.

ι

.ι · ;: _ . '

HI·' υ·..· s

"

ft}'-

f~

•ΊΐΙΙιι:

~

m u - H ; » · ! M/t .-

BFP) viv.U · .. · ·* I

""

Τ ·' •

.

|· •

imai ·

~

"·

.

I "- ' ' -

'

—|——

7~

-, - ι

ΓΑΙΪΚΣΛ: lii'-AfWdj

-

~

~ ~~ ~~

KAÏOYC. | ·" -5..KopB»»te4?

KâTAA0i'011Vt#;rS:CH: J*"

M.t®F.

. i:r«(l\HMII -..-J I-

t

»;1..... ..^.

:

„ . — ^ - . ^ » ™ . ™ . ^ - .

~ ^ ~

- . . . . - . - .

^ .

».

—

-

:...:,::;...

-.

·

- .

-

.

j.bnii»

: '••tetmmfiêsn Καρτέλα της βάσης δεδομένων, όπου απεικονίζονται όλα τα πεδία που χρησιμοποιούνται για την ταξινόμηση των τεκμηρίων. Η συγκεκριμένη εγγραφή προέρχεται από το Παρθεναγωγείο Ταιαούλων. ΕΚΘΕΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΔΥΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟ.Ν

Πέραν όλων των άλλων, η ηλεκτρονική οργάνωση των καταγραφών συνέβαλε αποφασιστικά στη συστηματοποίηση των φωτογραφίσεων. Είναι αυτονόητο ότι ένας από τους βασικούς στόχους του προγράμματος υπήρξε από την πρώτη στιγμή η σωστική φωτογράφιση. Η τύχη των αρχείων είναι άγνωστη και υπόκειται σε πλήθος συγκυριακών παραγόντων. Προκειμένου, λοιπόν, να διασωθεί όσο το δυνατό μεγα­ λύτερο μέρος των τεκμηρίων που αφορούν τη ζωή των Ρωμιών της Πόλης, αποφα­ σίστηκε η άμεση και όσο το δυνατό πληρέστερη φωτογραφική αποτύπωση τους. Με βάση την αρχική καταγραφή κάθε αρχείου, έγινε η αξιολόγηση του υλικού και, στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε η μικροφωτογράφιση όσων τεκμηρίων κρίθηκε ότι είχαν ιστορική αξία. Στην ουσία, φωτογραφήθηκαν τα περισσότερα από τα τεκμήρια που εντοπίστηκαν, και παραλείφθηκαν μόνο όσα περιείχαν πληροφορία που εμφανι­ ζόταν συγκεντρωτικά σε άλλου είδους έγγραφα (δεν φωτογραφήθηκαν, για παρά­ δειγμα, αποδείξεις οικονομικών πράξεων, οι οποίες καταγράφονταν και σε βιβλία εσόδων-εξόδων). Ο συνολικός αριθμός των λήψεων που έχει γίνει μέχρι σήμερα αντι­ στοιχεί σε περισσότερες από 1.000.000 σελίδες.

2. Η ψηφιακή Βιβλιοθήκη

Η επόμενη και ίσως η σημαντικότερη φάση του Προγράμματος αφορά την ψηφιοποί­ ηση των τεκμηρίων. Ο στόχος του όλου εγχειρήματος είναι η ηλεκτρονική ανασυγκρό­ τηση των αρχείων που μικροφωτογραφήθηκαν. Τα βασικά πλεονεκτήματα που παρου­ σιάζει αυτή η μορφή διαχείρισης της ιστορικής πληροφορίας είναι τα ακόλουθα: • Συγκέντρωση

σε ενιαίο χώρο και με ενιαία μορφή

διάσπαρτων

αρχείων.

Τα αρχεία που μικροφωτογραφήθηκαν στο πλαίσιο του Προγράμματος, αποτελούν πολύτιμα ιστορικά τεκμήρια για τη μελέτη μιας σημαντικής φάσης της νεότερης ιστο­ ρίας. Είναι γεγονός, ωστόσο, ότι πολλά από αυτά τα αρχεία, στη φυσική τους μορφή, βαίνουν προς ολοκληρωτική καταστροφή λόγω διαφόρων -φυσικών και πολιτικώναιτίων. Επιπλέον, η γεωγραφική τους διασπορά είναι τόσο μεγάλη και οι συνθήκες φύλαξης τους τόσο πλημμελείς, που καθιστούν τη συγκεντρωτική μελέτη τους πρα­ κτικά αδύνατη. Η ψηφιακή αναπαραγωγή τους και η ηλεκτρονική ταξινόμηση τους κάτω από μια ενιαία πλατφόρμα διευκολύνει κάθε ενδιαφερόμενο ερευνητή και ερευ­ νήτρια να αποκτήσει πρόσβαση στο σύνολο αυτού του υλικού και, για πρώτη φορά, να πραγματοποιήσει μια ευρεία συγκεντρωτική μελέτη των σχετικών τεκμηρίων. 'Διευρυμένες

δυνατότητες

αναζήτησης.

Η ηλεκτρονική ταξινόμηση των

αρχείων επιτρέπει τη χρήση των λειτουργιών αναζήτησης της βάσης δεδομένων για τον εντοπισμό της θεματικής ενότητας που ενδιαφέρει τον κάθε ερευνητή και την κάθε ερευνήτρια. Αντί, δηλαδή, για το κοπιαστικό και χρονοβόρο ψάξιμο των φυσι­ κών αντικειμένων, η εισαγωγή των ψηφιοποιημένων αρχείων σε ένα πληφορικό σύστημα παρέχει στον ερευνητή τη δυνατότητα να υποβάλει στη βάση δεδομένων

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

Κώδικας της εκκλησίας των Ασωμάτων, Μεγάλου Ρεύματος, τέλη 18ου αιώνα

το ερώτημα του (query) χρησιμοποιώντας τα ποσοτικά και ποιοτικά κριτήρια που προσδιορίζουν το αντικείμενο του ενδιαφέροντος του. Σε ελάχιστο χρόνο λαμβάνει τον κατάλογο με τα σχετικά τεκμήρια, καθώς και τα αντίστοιχα ψηφιακά αντικείμε­ να που είναι άμεσα διαθέσιμα για περαιτέρω μελέτη. Η ψηφιοποίηση των τεκμηρίων έγινε στο Εργαστήριο Ηλεκτρονικής Διαχείρισης Ιστορικών Αρχείων με ειδικά scanners υψηλής ανάλυσης (6.000.000 pixels) που είναι σε θέση να παράγουν εξαιρετικής ευκρίνειας εικόνες από το microfilm. Δόθηκε μεγά­ λη έμφαση στην ποιότητα των εικόνων που παρήχθησαν γιατί ο τελικός σκοπός του προγράμματος είναι η ηλεκτρονική ανασυγκρότηση των αρχείων που μικροφωτογραφήθηκαν, κατά τρόπον ώστε ο ερευνητής να μπορεί να μελετά το αρχειακό υλικό σαν να είχε στη διάθεση του τα ίδια τα πρωτότυπα. Όλες οι ψηφιοποιημένες εικόνες πέρασαν από σχολαστική ηλεκτρονική επεξεργασία, γιατί σε πολλές περιπτώσεις τα πρωτότυπα όταν σε άσχημη κατάσταση, διαβρωμένα από υγρασία, μύκητες ή πυρ­ καγιά. Η ηλεκτρονική επεξεργασία είχε ως στόχο την κατά το δυνατόν πληρέστερη αποκατάσταση των τεκμηρίων στην αρχική τους μορφή, τη βελτίωση της αναγνωσι­ μότητας τους και τη διάσωση της αισθητικής τους. Μέχρι στιγμής έχει ψηφιοποιηθεί ένα μικρό μέρος του υλικού και τα αντίστοιχα CD έχουν παραδοθεί στην Α.Θ.Π. τον Οικουμενικό Πατριάρχη. Το πληροφοριακό σύστημα που προέκυψε από τις καταγραφές των αρχείων και τις ψηφιακές εικόνες των τεκμηρίων είναι το τελικό προϊόν του προγράμματος. Η κατα­ χώρηση των αρχείων περιλαμβάνει δύο στάδια. Καταχώρηση των πληροφοριών που ΕΚΘΕΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΔΥΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

103

αντιστοιχούν σε κάθε τεκμήριο ξεχωριστά και, στη συνέχεια, σύνδεση αυτών των πλη­ ροφοριών με την ψηφιακή αναπαραγωγή του κάθε αντικειμένου που είναι αποθηκευ­ μένη σε κάποιο κωδικοποιημένο CD/DVD. Το βασικό δομικό χαρακτηριστικό της βάσης δεδομένων, που αποτελεί τον πυρήνα του πληροφοριακού συστήματος, είναι η κατάταξη σε κατηγορίες και υποκατηγορίες, η οποία απεικονίζει τη μορφολογία του υλικού που καταχωρείται. Το σχήμα που ακολουθεί αναπαριστά την κατάταξη που χρη­ σιμοποιήθηκε για τα δεδομένα που έχουν, μέχρι στιγμής, εισαχθεί στο σύστημα.

3. Τα Έγγραφα και η Ταξινόμηση τους

Αλληλογραφία με δημόσιες υπηρεσίες Αλληλογραφία - εισερχόμενα Αλληλογραφία - εισερχόμενα, εξερχόμενα Αλληλογραφία - εξερχόμενα Αλληλογραφία ιδιωτική Αλληλογραφία με Πατριαρχείο Οικονομική αλληλογραφία

Παρουσιολόγιο με υπογραφές Πρακτικά αντιπροσωπείας Πρακτικά εφορίας Πρακτικά συλλόγου

Έσοδα-Έξοδα Μεριδολόγιο Ταμείο ημερολόγιο Ταμείο καθολικό

Καταστάσεις ασθενών Καταστάσεις δωρητών Καταστάσεις παιδιών Μητρώο απόρων-αστέγων Μητρώο γάμων Μητρώο γεννήσεων και βαπτίσεων Μητρώο εκλογέων Μητρώο ενοικιαστών Μητρώο Ενοριτών Μητρώο εργαζομένων Μητρώο θανάτων-κηδειών 104

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

!:!·:::

Ι\/φ

"

Μητρώο κοινοτήτων Μητρώο μελών Μητρώο συνταξιούχων Μητρώο τάφων Μητρώο υιοθεσίας Μητρώο υπηκόων

Σχολικά Μητρώα £

|

Απουσιολόγιο Βαθμολόγιο Βιβλίο παρουσίας καθηγητών Μαθητολόγιο Μαθητολόγιο και βαθμολόγιο Μητρώο αποφοίτων Μητρώο δασκάλων Μητρώο επιτηρητών Μητρώο φοιτητών

Σχολικά Έγγραφα

Αλληλογραφία Δίδακτρα Διοικητικά έγγραφα Δραστηριότητες μαθητών Εγκύκλιοι-αλληλογραφία με Υπ. Παιδείας Έκθεση σχολείου Έλεγχοι-απολυτήρια Ιατρικά έγγραφα Κανονισμός Κατάλογος Κατάλογος αντικειμένων Πρακτικά Εφορίας Προγράμματα μαθημάτων-εξετάσεων Σημειώσεις Συσσίτια Φάκελοι καθηγητών Φάκελοι μαθητών

Οικονομικά Έγγραφα

Αγοραπωλησίες Αποδείξεις-παραστατικά Αποταμιεύσεις-καταθέσεις Ασφαλιστήρια Βακουφικά έγγραφα

ΕΚΘΕΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΔΥΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

Βιβλίο αποθήκης Δάνεια Δωρεές-βοηθήματα-επιχορηγήσεις Ενοίκια Ευρετήριο Καταστάσεις χρεωστών και πιστωτών Κινητή περιουσία Κληρονομικά-διαθήκες Κτηματολόγιο Λαχεία Μισθολόγια-έγγραφα κοινωνικής ασφάλειας Οικοδομικές εργασίες Ομόλογα Προϋπολογισμοί-απολογισμοί-ισολογισμοί Συμβόλαια Συντάξεις Τίτλοι ιδιοκτησίας κτημάτων Τραπεζικοί λογαριασμοί Φορολογικά έγγραφα Εκκλησιαστικά έγγραφα

Αλληλογραφία με Πατριαρχείο Βιβλίο άρσεων δίσκων Δηλώσεις σε εφημερίδες Ενοίκια στασιδιών Ιεροπραξίες Κατάλογος Κατάλογος αντικειμένων Κατάλογος διανομής άρτου Κατάλογος διανομής εικόνων Κατάλογος διανομής κηρού Καταστατικό Μητρώο κληρικών Οστεοφυλάκιο Συσσίτια Τίτλοι ιδιοκτησίας τάφων

Κοινοτικά έγγραφα

Άδειες Αδειες ενταφιασμού Άδειες και πιστοποιητικά γάμου Άδειες οικοδομής Αιτήσεις

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ. Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

Απογραφή Δελτία θανάτου Δικαιολογητικά Εγκύκλιοι-κανονισμοί Εκλογικά έγγραφα Ιδρυτικά έγγραφα Μουνταρικά έγγραφα Νομικά έγγραφα Πιστοποιητικά Πληρεξούσια-εξουσιοδοτήσεις Σεπτεμβριανά Ταυτότητες (νουφούσια)

vtipii

Ημερολόγιο εργασιών Σχέδια Φωτογραφίες

Εφημερίδες Προγράμματα εκδηλώσεων

Πολιτικές εφημερίδες Εορτολόγιο Λεύκωμα εορτής Προσκλήσεις Χοροεσπερίδα Χοροημερίδα

Άλλα έγγραφα

Βιβλία-εγχειρίδια-περιοδικά Διαβατήρια Διαφημίσεις Έγγραφα συλλόγων Ιατρικά έγγραφα Κατάλογος Κατάλογος βιβλίων βιβλιοθήκης Λόγοι Μουσική Οθωμανικά έγγραφα Προσωπικά έγγραφα Στατιστική Στρατιωτικά έγγραφα Σφραγίδες Σχέδια Φωτογραφίες

ΕΚΘΕΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΔΥΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

Τα παλαιότερα έγγραφα (ελάχιστα) χρονολογούνται τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα. Περισσότερα τεκμήρια (ολιγάριθμα όμως σε σχέση με τον συνολικό όγκο) αφορούν το α' ήμισυ του 19ου αιώνα, ενώ το υλικό πληθαίνει από τη δεκαε­ τία του 1860 κ.ε., περίοδο όπου οι ενορίες οργανώνουν και συστηματοποιούν τη λει­ τουργία τους. Σε ορισμένες κοινότητες παρουσιάζεται μια σχετική συνέχεια ως προς το υλικό, από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα ως τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα (π.χ. Σταυροδρόμι). Αρκετές παρουσιάζουν μια συσσώρευση υλικού στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα μέχρι και τη δεκαετία του 1970, άλλες από τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα, ενώ κάποιες -και εδώ βαραίνει ιδιαίτερα η συγκυρία των Σεπτεμβριανών- διαθέτουν υλικό που χρονολογείται από το 1955 κ.ε. Εκτός από τα αρχεία των ενοριών και κοινοτήτων, έχει φωτογραφηθεί αρχειακό υλικό φορέων, όπως η Μεγάλη του Γένους Σχολή, το Ζάππειο Παρθεναγωγείο, το Ζωγράφειο Λύκειο, το Ιωακείμιο Παρθεναγωγείο, το Κεντρικό Παρθεναγωγείο, Το Ορφανοτροφείο Πριγκήπου, καθώς και υλικό από ιδιωτικά αρχεία και από την Ένωση Κωνσταντινουπολιτών.

την αρχική του φάση το πρόγραμμα Εντοπισμού, σης και

Ψηφιοποίησης

της Πόλης

Αρχειακού

Υλικού

Καταγραφής,

Φωτογράφι-

των Ρωμαίικων

Κοινοτήτων

υποστηρίχτηκε από το Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορία και Θεωρίας της

Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης, το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, την Ένωση Κωνστα­ ντινουπολιτών, τον Σύλλογο Μνημοσύνη και το Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών του Πανεπιστημίου της Πάτρας. Από το 1998 και μετά την ευθύνη του προγράμμα­ τος έχει αναλάβει καθ' ολοκληρίαν το Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης, το οποίο μερίμνησε και για την ανεύρεση πόρων από ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς. Το Εργαστήριο Αρχείων

Ηλεκτρονικής

Διαχείρισης

Ιστορικών

του τμήματος είχε την οργανωτική και τεχνολογική ευθύνη του Προγράμ­

ματος. Το εργαστήριο αυτό είναι μοναδικό στο είδος του στην Ελλάδα. Αυτή τη στιγ­ μή, ξεκινώντας από τις ιδιομορφίες του συγκεκριμένου αρχειακού υλικού της Πόλης, καθώς και από τις κοινά αποδεκτές πρακτικές της ιστορικής έρευνας, έχει αναπτύξει ένα χρηστικό σύστημα ηλεκτρονικής ταξινόμησης και ανάκτησης του μικροφωτογραφημένου υλικού, το οποίο είναι σύμφωνο με τα πιο προηγμένα διεθνή πρότυπα.

108

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

Καταγραφική

Διάσωση Χωρικών

Κατοίκισης Ρωμιών στην Αρχιτεκτονική-Φωτογραφική Αρχεία, Προφορικές

Τεκμηρίων Πόλη:

Αποτύπωση, Μαρτυρίες

Το Ιστορικό του Προγράμματος Το πρόγραμμα για την Πολεοδομική-Αρχπεκτονική και φωτογραφική Αποτύπωση των Στοιχείων της κατοίκισης των Ελλήνων της Πόλης άρχισε τον Ιανουάριο του 1996 ως ένα έργο καταγραφικής διάσωσης, από επιστημονική ομάδα της Αρχιτεκτονικής Σχο­ λής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Στην ομάδα αυτή συμμετείχαν η αείμνη­ στη καθηγήτρια της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου Awn Βρυχέα, ως επιστημονική υπεύθυνη, και οι συνεργάτες της Κατερίνα Πολυχρονιάδη, Γιώργος Μαρνελάκης, Σωτηρία Κορναροποήλου, Sorin Istudor, Καλλιόπη Δήμου, Λίτσα Σπαώτη, Χρύσα Στεφάτου. Τα δύο πρώτα χρόνια, μέχρι τον Φεβρουάριο του 1998, που ολοκληρώθηκε η πρώτη φάση τεκμηρίωσης της βασικής ιδέας, πραγματοποιήθηκε διερευνητική δου­ λειά στην Πόλη και σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού, με παράλληλη σχεδιαστική εργα­ σία που έγινε στην Αθήνα. Έκτοτε, η ερευνητική ομάδα έχει πραγματοποιήσει πολλά ταξίδια στην Κωνσταντινούπολη και έχει ολοκληρώσει το έργο της καταγραφής των χώρων των αντικειμένων και του κτιριακού πολιτιστικού πλούτου, τον οποίο δημι­ ούργησαν και στον οποίο έζησαν και ζουν οι Ρωμιοί της Πόλης: Έχουν πραγματο­ ποιηθεί επισκέψεις σε 30 ενορίες, έχουν αποτυπωθεί πλήρως 15 χωρικά σύνολα, 35 σχολεία, 2 νεκροταφεία και 5 κοινοτικά κτίσματα (φιλόπτωχες, εφορίες, γυμναστικοί σύλλογοι κ.ά.), ενώ όλες οι ενορίες που καταγράφονται από το 1850 έως το 1965-66 έχουν εντοπισθεί στους τοπογραφικούς χάρτες. Το σύνολο του υλικού έχει συγκεντρωθεί στον Τομέα III, Αρχιτεκτονικός Χώρος και Επικοινωνία, της Αρχιτεκτονικής Σχολής, του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνεί­ ου. Είναι πρωτογενώς αρχειοθετημένο και ήδη η ομάδα εργάζεται για την ολοκλή­ ρωση της ψηφιοποίησης του. Το αρχείο αποτελείται από: τοπογραφικούς χάρτες της σύγχρονης Κωνσταντινούπολης σε κλίμακα: 1:1000 και 1:500, τοπογραφικά των αρχών του 20ού αιώνα (όλα τα κτίσματα και τα χωρικά σύνολα έχουν εντοπισθεί στους χάρτες αυτούς, ακόμα και κάποια που έχουν κατεδαφισθεί), σκίτσα αποτυπώ­ σεων επιλεγμένων κτισμάτων, κατόψεις, όψεις, τομές, τοπογραφικά συνόλων και κτι­ ρίων, αποτυπώσεις εξοπλισμού, πολύ μεγάλο φωτογραφικό αρχείο (σε ψηφιακή μορφή, σε films και σε slides), ψηφιακά video και συνεντεύξεις.

ΕΚΘΕΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΔΥΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

109

1. Έρευνα Πεδίου

Η επιλογή του τίτλου του σχεδίου έρευνας δηλώνει συγκεκριμένες μεθοδολογικές επιλογές. Τα χωρικά τεκμήρια μιας Κοινότητας στο σύνολο της (χώροι, κτίσματα, αντικείμενα) μας δίνουν πρόσθετες πληροφορίες για τις λειτουργίες της Κοινότητας και τον πολιτισμό της. Το πεδίο καταγραφής διευρύνθηκε όχι μόνο στα γνωστά μνημειακά κτίρια, αλλά και στα ταπεινά, όχι μόνο στα θρησκευτικά ή κοινοτικά κτίρια αλλά και στις κατοι­ κίες. Πρόκειται για μια πλήρη αρχιτεκτονική καταγραφή (κατόψεις, όψεις, τομές) των κτιρίων αλλά και του εξοπλισμού (έπιπλα και αντικείμενα) που διαμορφώνουν τον συγκεκριμένο χαρακτήρα τους.

ΣΧΟΛΕΙΟ

ΧΑΛΚΗΔΟΝΑΣ

Τα κτίρια αυτά δεν αποτυπώθηκαν μόνο ως μονάδες αλλά και ως μέλη συνόλου (σε επίπεδο γειτονιάς και πόλης). Καταγράφηκαν οι μεταξύ τους χωρικές σχέσεις μέσα από αναπτύγματα και τοπογραφικά σχέδια. Οι σχέσεις εκκλησιών, σχολείων, κοινοτικών κτιρίων, κατοικιών, νεκροταφείων, και ο τρόπος που οριοθετούνται ή διαχέονται σε σχέση με την υπόλοιπη πόλη. Κάθε λεπτομέρεια που αφορά τον χώρο, μπορεί να είναι πολύτιμη σε πληροφο­ ρίες, μηνύματα και σημασίες. Μόνο μέσα από ένα τέτοιο διευρυμένο επαναπροσδιο­ ρισμό, μια καταγραφική διάσωση των χωρικών τεκμηρίων των κοινοτήτων των Ρωμιών της Πόλης αποκτάει τη βαρύτητα που αντιστοιχεί στη συνθετότητα του θέμα­ τος που επιδιώκει να εξυπηρετήσει. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.13

ΖΩΓΡΑΦΕΙΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ

(όψη)

Η επίσκεψη σε κάθε χωρικό σύνολο και κτίσμα (από την Ευρωπαϊκή, στην Ασια­ τική πλευρά της Πόλης και στα νησιά) είχε πάντα διπλό ενδιαφέρον, αρχιτεκτονικό και ανθρωπολογικό. Τα κτίσματα στα οποία αναφερόμαστε συνήθως είναι μέρη συνό­ λων στα οποία υπάρχει φύλακας (που τα περιποιείται και τα συντηρεί ή ακόμα μένει σε αυτά με την οικογένεια του). Πρόκειται συχνά για εξαιρετικά παραδείγματα οικει­ οποίησης του χώρου που λειτουργικά σχεδιάστηκε για άλλο σκοπό. Σε πολλές περι­ πτώσεις τα κτίσματα ήταν σε επικίνδυνα κακή κατάσταση (κάποια μέρη τους ή ολό­ κληρα) ή είχαν χρόνια να ανοιχτούν σε κάποιον επισκέπτη ενώ άλλα έδιναν την εντύ­ πωση ότι λειτουργούν καθημερινά και υποδέχονται δεκάδες επισκέπτες. Κάθε φορά η ομάδα έπρεπε να προσαρμόσει τη μέθοδο εργασίας ανάλογα με τις συνθήκες που είχε να αντιμετωπίσει και να εκμεταλλευτεί τις δυνατότητες της και τον χρόνο της με τον καλύτερο τρόπο. Σε κάθε επίσκεψη έπρεπε να εντοπιστούν οι σχέσεις των κτισμάτων με το χωρικό σύνολο, να σχεδιαστούν σε σκαριφήματα και να μετρηθούν όψεις και κατόψεις όλων των ορόφων, τύποι παραθύρων και θυρών, επιλεγμένες λεπτομέρειες (π.χ. ένα ξύλι­ νο ταβάνι), επίπλωση και διατάξεις. Ταυτόχρονα πραγματοποιούνταν συστηματική φωτογράφιση, που περιλάμβανε, εκτός από την φωτογράφιση των κτιρίων, το περι­ βάλλον τους και την ευρύτερη γειτονιά. Σε πολλές περιπτώσεις έγινε καταγραφή και σε video, προκειμένου να μεταφέρουμε μαζί με την εικόνα τον ρυθμό, τις σχέσεις, την ατμόσφαιρα και τους ήχους. Τέλος σημαντική ήταν κάθε είδους πληροφορία που προέρχονταν από προφορικές μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής (ρωμιών ή άλλων εθνικοτήτων) και από επιγραφές (π.χ. στοιχεία για τον αρχιτέκτονα). ΕΚΘΕΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΔΥΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

111

ill

[Oll Ζωγράφειο (κινητός εξοπλισμός)

Σχολείο Αντιγόνης (θύρα εσωτερική)

2. Οργάνωοη ίου Υλικού Η ερευνητική εργασία της ομάδας ολοκληρώνεται στην Αθήνα, όπου και συγκε­ ντρώνεται το μεγάλο σε όγκο υλικό που έχουμε μαζέψει κατά την επιτόπια έρευνα (σκίτσα αποτύπωσης, υπόβαθρο, φωτογραφίες, video). Ένα πρώτο στάδιο αφορά τη σχεδίαση (κατόψεις, όψεις, τοπογραφικά, έπιπλα, δια­ τάξεις στον χώρο αντικειμένων και κτιρίων). Από το 2000, η σχεδίαση γίνεται με τη βοήθεια προγραμμάτων CAD (Computer-Aided Design) ενώ για τις φωτογραφίες και τα video χρησιμοποιούνται προγράμματα επεξεργασίας ψηφιακής εικόνας. Το δεύτερο στάδιο αφορά την οργάνωση του υλικού. Το σύστημα που διαμορφώθη­ κε προέκυψε από το ίδιο το σύστημα οργάνωσης των Ρωμαίικων κοινοτήτων της Πόλης. Σχηματικά περιγράφεται: Κωνσταντινούπολη - Αρχιεπισκοπές - Ενορίες (τοπογραφικό) - Χωρικά Σύνολα (τοπογραφικό) - Κτίσματα Πυρήνα (σχολεία, εκκλη­ σίες, κοινοτικά κτίσματα και εξοπλισμός τους) - Κατοικίες (και εξοπλισμός τους).

112

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ, Η ΑΙΠ NAIA, τ. 13

Χωρικό σύνολο Ευαγγελίστριας - Yenisehir

Ζ/ϋόχος ήταν η δημιουργία μιας ψηφιακής βάσης δεδομένων, η οποία θα δίνει τη δυνατότητα στον ερευνητή να συλλέξει τις πληροφορίες που αναζητά «ταξιδεύοντας» στην Κωνσταντινούπολη μέσα από τις Ενορίες και τις Κοινότητες. Ξεκινώντας από μια αεροφωτογραφία της Κωνσταντινούπολης, στην οποία έχουν εντοπιστεί όλα τα σύνολα των τριών αρχιεπισκοπών και των ενοριών τους, ο ερευνητής θα μπορεί να κινείται από κλίμακα σε κλίμακα ενώ παράλληλα θα έχει πρόσβαση σε ένα πλήρες φωτογραφικό αρχείο και σε πληροφορίες ισχορικό-κοινωνικού χαρακτήρα. Η «πλοήγηση» στη βάση δεδομένων, αποβλέπει στην ανάδειξη των σχέσεων των κτισμά­ των στον χώρο, και στην παρουσίαση του κτισμένου περιβάλλοντος ως αποτέλεσμα δράσεων και κοινωνικής συμπεριφοράς και όχι ως παράθεση κτιρίων βασισμένη σε μια αποσπασματική θεματική κατάταξη.

ΕΚΘΕΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΔΥΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

113

ΧΡΟΝΙΚΟ

Γ

ην Κυριακή 13 Αύγουστου 2006, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΆ» που διοργανώνονται κατ' έτος άπα το εκκλησιαστικό συμβούλιο του Ίεροΰ καθεδρικού

ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ύδρας, έγινε ή επίσημη παρουσίαση των ακόλουθων δύο ύδραϊκών βιβλίων τοϋ 'Αχιλλέα Χαλδαιάκη: " Ό Γέρων 'Ιερόθεος

(1762-1814). Ή πολιτεία του κτίτορος της ιεράς μονής προφήτου

Ήλιου Ύδρας και κριτική έκδοση τού Βίου του, 'Αθήναι 2000 • Τα χειρόγραφα

βυζαντινής

μουσικής-Νησιωτικη

'Ελλάς,

τόμος Α': Ύδρα, 'Αθήναι 2005 Ή εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στον υποβλητικό χώρο τοϋ «δώματος» τοϋ παλαιού κωδωνοοτασίου τοϋ μητροπολιτικού ναού της Ύδρας' πλήθος Υδραίων και φιλυδραίων παρακολούθησαν την παρουσίαση, υπό το φως ενός ολόγιομου αυγουστιάτικου φεγγαριού. Τήν εκδήλωση άνοιξε ò πρωθιερέας τοϋ ίεροΰ καθεδρικού ναού Παναγίας της Φανερω­ μένης Ύδρας, και γενικός αρχιερατικός επίτροπος τής μnτpóπoL·ς Ύδρας, π. 'Ακίνδυνος Δαρδανός, ό όποιος είπε τα έξης: ZjTO πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων «ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΑ 2006» εντάσσεται καί ή αποψινή πνευματική εκδήλωση της παρουσίασης τών ύδραϊκών μελετημά­ των τοϋ καθηγητή τοϋ Τμήματος Μουσικών Σπουδών τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών κ. 'Αχιλλέα Χαλδαιάκη. Πρόκειται για τα βιβλία: Ό Γέρων 'Ιερόθεος (1762-1814). Ή πολιτεία τοϋ κτίτορος τής ιεράς μονής προφήτου Ήλιου Ύδρας καί κριτική έκδοση τού Βίου του, 'Αθήναι 2000 καί Τα χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής-Νησιωτική 'Ελλάς, τόμος Α': Ύδρα, 'Αθήναι 2005. Χαιρόμαστε ιδιαίτερα, διότι στο παλαίφατο τοϋτο ιστορικό μοναστήρι της Παναγίας -καί μάλιστα σ αυτόν τον Ιστορικό χώρο- παρουσιάζονται για πρώτη φορά οί πνευματικοί καρποί τοϋ φιλτάτου καθηγητού κ. 'Αχιλλέα Χαλδαιάκη, ό οποίος προσέγγισε καί μελέτησε, μετ' επιστήμης καί χάριτος, δλα τα υπάρχοντα στοιχεία, άφ' ενός μεν για τη μορφή τοϋ κτίτορος τής ιστορικής μονής τοϋ προφήτου Ήλιου, γέροντος πνευμα­ 7

τικού πατρός, μυσταγωγοΰ και διδασκάλου, Ιεροθέου, άφ' ετέρου δε τα αξιόλογα καί σπά­

-% "ν

-3|

1,

Μί

»

νια μουσικά χειρόγραφα τής Ύδρας. Ευλογία μεγίστη αποτελεί δέ το γεγονός δτι καί τα δύο προαναφερθέντα πονήματα έκδόθη-

<Μ 114

J

καν με χορηγίες ουο ιερών μονών του νησιού

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

μας. Tò πρώτο από την Ιερά μονή τοϋ προφήτου 'Ηλιου καΐ το δεύτερο από το μονα­ στήρι της Παναγίας μας. Την αποψινή πνευματική σύναξη τιμούν με την παρουσία τους δύο εκλεκτοί και διακεκριμένοι πανεπιστημιακοί διδάσκαλοι. Ό καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου 'Αθηνών κ. Δημήτριος Γόνης, που θα παρουσιάσει το βιβλίο Ό γέρων Ιερόθεος και ό καθηγητής τοϋ Τμήματος Μουσικών Σπουδών τοϋ Πανεπι­ στημίου 'Αθηνών κ. Γρηγόριος Στάθης, που θα παρουσιάσει το βιβλίο Τα χειρόγρα­ φα Βυζαντινής Μουσικης-Νπσιωνκη Έλλάς-Ύδρα. Τους ευχαριστούμε από καρ­ δίας, διότι αποδέχθηκαν τήν ταπεινή μας πρόσκληση, υποβλήθηκαν στον κόπο τοϋ ταξιδιού καί τιμούν έτσι, με τήν παρουσία τους, τήν αποψινή εκδήλωση μας. Τέλος, ευχαριστούμε καί δλους εσάς, τους αγαπητούς έν Χριστώ αδελφούς, για τήν τιμητική παρουσία σας.

Τη βασική εισαγωγική ομιλία έκανε, στη συνέχεια, η κ. Κωνσταντίνο Άδαμοποόλου-Παύλου, προϊσταμένη τοΰ 'Ιστορικού Άρχείου-Μουσείου Ύδρας, επιχειρώντας μιαν πρωτότυπη (καί εξαιρετικά χρήσιμη) Ιστορική αποτίμηση των κοινωνικο-θρησκευτικών συνθηκών στο νησί, άπα τίς αρχές τοϋ 17ου ως τα μέσα (περίπου) τοϋ 19ου αίώνα. Το κείμενο αύτης της ομιλίας της δημοσιεύεται αυτούσιο στη συνέχεια:

ϋ χ ω σήμερα τη χαρά και την ξεχωριστή τιμή να ανοίγω την αυλαία της παρου­ σίασης ενός συγγραφικού έργου, καθόλα σημαντικού επιστημονικά, επίπονου και κοπιώδους, ενός εξίσου σημαντικού και εξαίρετου επιστήμονα, του αγαπητού Κυρίου Αχιλλέα Χαλδαιάκη, επίκουρου Καθηγητού της βυζαντινής μουσικολογίας και ψαλτικής τέχνης στο τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρόκειται για δύο πονήματα, καθοριστικά θεωρώ, για τον σκοπό για τον οποίο συνεγράφησαν: το πρώτο με τίτλο Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής και τον προσδιοριστικό υπότιτλο Νησιωτική Ελλάς-Ύδρα αφορά, καθώς και από τον τίτλο του εμφαίνεται, την περιγραφική δημοσίευση των βυζαντινών χειρο­ γράφων μουσικών κωδίκων που απόκεινται στις μοναστηριακές ή άλλες βιβλιο­ θήκες του νησιού μας. Το δεύτερο με τον τίτλο Ο Γέρων Ιερόθεος (1762-1814) και τον υπότιτλο Η πολιτεία του κτίτορος της Ι. Μονής Προφήτου Ηλιου Ύδρας και κριτική έκδοση του βίου του αποτελεί μία ξεχωριστή, ενδελεχή, μελέτη του βίου και του έργου του ιερομόναχου Ιεροθέου, ηγούμενου του αγιορείτικου κελιού της Μονής Σταυρονικήτα του Αγίου Όρους και κορυφαίου εκπροσώπου του κολλυβαδικού και φιλοκαλικού κινήματος, ο οποίος προεπαναστατικά, στα 1813, κατέφθασε με τη συνοδεία του στην Ύδρα, αποτελούμενη από 15-20 αδελφούς και πατέρες Αγιο­ ρείτες και ίδρυσε την Ιερά Μονή του Προφήτου Ηλιου στο νησί μας. Η ανάγνωση αυτού του ευμεγέθους, άρτια τεκμηριωμένου επιστημονικά, συγ­ γραφικού έργου, με οδήγησε αβίαστα στο συμπέρασμα ότι απώτερος στόχος του συγΧΡΟΝΙΚΟ

115

γραφέα μέσω αυτής της συγγραφής, εκτός βεβαίως της καθαυτό ερευνητικής και επιστημονικής σκοπιμότητας [την οποία άφθονη διαθέτουν σαφώς και οι δύο εκδό­ σεις], δεν είναι μόνον η ανάδειξη της αξίας του μουσικού βυζαντινού και μεταβυζα­ ντινού πλούτου ή η απότιση της οφειλόμενης τιμής και ευγνωμοσύνης στη μνήμη του επιφανούς θρησκευτικού και πνευματικού ανθρώπου, «του αγωνιστή του Χριστού», όπως πολύ εύστοχα χαρακτηρίζεται από τον ίδιο ο γέρων Ιερόθεος. Ο κ. Χαλδαιάκης μέσω των έργων του στόχευσε ευθυτενώς στη θέση του -επιβεβλημένου θεωρώκαθήκοντος όλων μας προς παραδειγματισμό και τόνωση του θρησκευτικού μας ζήλου και της εν γένει χρηστής πορείας του βίου μας, «ίνα κρείσσονες γινόμεθα».... Τις συγγραφές αυτές θα μας παρουσιάσουν αναλυτικά στη συνέχεια οι δια­ κεκριμένοι πανεπιστημιακοί καθηγητές κ. Δ. Γόνης και Γρ. Στάθης. Η δική μου συμβολή στη σημερινή εκδήλωση έγκειται στην ιστορική αποτίμηση της περιρ­ ρέουσας την Ύδρα -στα χρόνια εκείνα- ατμόσφαιρας, με σκοπό να επισημανθούν οι τρέχουσες τότε κοινωνικές και θρησκευτικές συνθήκες έτσι ώστε, εντάσσοντας τα δύο συγκεκριμένα συγγραφικά πονήματα στο αντίστοιχο χρονικό πλαίσιο, να γίνει ακόμα περισσότερο κατανοητή η ιδιαίτερη επιστημονική τους αξία. Ήδη λοιπόν από τις αρχές του 17ου αιώνα οι ιερείς της Ύδρας είχαν αναλά­ βει το χρέος κατήχησης και καθοδήγησης των πρώτων Υδραίων εποίκων στα χριστιανικά τους καθήκοντα. Ήταν για το νησί οι πλέον μορφωμένοι της εποχής, εκτελώντας εκτός από καθήκοντα πνευματικών πατέρων και χρέη δικαστικά, δίνοντας -βάσει άγραφου εθιμικού δικαίου- λύσεις σε κάθε παρουσιαζόμενο πρόβλημα είτε κοινωνικό ήταν αυτό είτε επαγγελματικό, συνήθως δηλαδή ναυτι­ κό ή γεωργοποιμενικό. Το θεοκρατικό τρόπον τινά αυτό σύστημα επικράτησε καθ' όλον τον 18ο και τις αρχές του 19ου αιώνα, τουλάχιστον δηλαδή μέχρι το 1802, χρονιά κατά την οποία έφθασε στο νησί ο Γεώργιος Δήμα Βούλγαρης, γνωστός ως Μπέης, και τοποθετήθηκε από τους Τούρκους ως Διοικητής (μπάςκοτζάμπασης) και επόπτης (ναζίρης) της Ύδρας και των Σπετσών. Αρχικά η Ύδρα υπαγόταν στη θρησκευτική δικαιοδοσία του Επισκόπου της Κύθνου μέχρι το 1700, οπότε η Μεγάλη Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης την έκανε Εξαρχία. Ο επίσκοπος Κύθνου μάλιστα, σύμφωνα με τον ιστορικό Γ. Κριεζή, μετά το 1650 ερχόταν κάθε χρόνο στην Ύδρα για την εποπτεία του χριστιανι­ κού ποιμνίου του και τη χειροτονία ιερέων, προσδίδοντας με τον τρόπο αυτό μεγαλύτερο κύρος στη χριστιανική υπόσταση του μέχρι πρότινος άσημου και άγνωστου αυτού νησιού. Αργότερα η Ύδρα υπάχθηκε στην Αρχιεπισκοπή Αιγίνης, ενώ -καθώς διαπι­ στώνουμε μέσα από ανέκδοτα έγγραφα του 1777 που απόκεινται στη Μονή Προ­ φήτου Ηλιου- για ένα διάστημα το νησί υπάχθηκε και στην Αρχιεπισκοπή Ευρί­ που (Ευβοίας). Με την πάροδο του χρόνου και την προϊούσα κοινωνικοοικονομι­ κή άνοδο μέσω του εμπορίου και της ναυτιλίας της, η Ύδρα αναγορεύθηκε, γύρω στα 1805, σε Αρχιεπισκοπή και τιμήθηκε με θρόνο Αρχιεπισκόπου, του επονομαΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ. 13

ζόμενου Αιγίνης, Ύδρας και Πόρου. Από το γεγονός αυτό και μόνο μπορούμε να συναγάγουμε την εξαιρετική ευημερία και την μείζονος σημασίας θέση που δια­ κατείχε ήδη το νησί σε σχέση με τα λοιπά νησιά του Αργοσαρωνικού. Διανύουμε τότε άλλωστε την περίοδο των πολέμων των γνωστών ως ναπολεόντειων (17971813), περίοδο κατά την οποία η Ύδρα, λόγω του ναυτεμπορίου αλλά και του λαθρεμπορίου κυρίως οιτηρών που διεξήγαγαν τα πλοία της στα αποκλεισμένα λόγω των πολέμων ευρωπαϊκά λιμάνια, είχε φθάσει στο απόγειο της οικονομικής και κοινωνικής της ακμής. Μάλιστα μεγαλοπρεπής όσο και κομψή και επιβλητική επισκοπική κατοικία είχε, κατά τα γνωστά, οικοδομηθεί στον αύλειο χώρο του ναού του Αγίου Βασιλείου στο Καμίνι και διατηρείτο εκεί μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, οπότε κατά τον Α. Λιγνό «.βάνδαλοι χείρες την κατεδάφισαν». Έργο του Αρχιεπισκόπου Αιγίνης Ύδρας και Πόρου, εκτός της επιστασίας των καθαυτό εκκλησιαστικών θεμάτων, ήταν (καθώς ήδη προαναφέραμε), και η δικαστική επίλυση τοπικών διαφορών. Το εκκλησιαστικό αυτό δικαστήριο συνέτασσε επίσης και επικύρωνε (με την υπογραφή του Αρχιεπισκόπου πάντο­ τε, όντος επικεφαλής ομάδας τιτλούχων κληρικών), διάφορες πράξεις, όπως διαθήκες, προικοσύμφωνα, αγοραπωλησίες κλπ. Αργότερα, προς τα τέλη του 18ου αιώνα, οι ιερείς επιφορτίστηκαν και με τη σύνταξη των ανά ενορίες κατα­ λόγων των Υδραίων πολιτών, τους οποίους παρέδιδαν κατόπιν στην υδραϊκή κοινότητα με σκοπό την είσπραξη των φόρων. Η οργα­ νωτική βάση και το τυπικό με το οποίο οι κατά καιρούς Επίσκοποι είχαν φροντίσει να περιβάλλουν την εκκλησία της Ύδρας δια­ φαίνεται εκτός των άλλων και από έγγραφα MÉ0MEEÏÊL·

$

EVÊËEEà

της εποχής στα οποία προσυπογράφουν ιερείς με το όνομα τους ακολουθούμενο σχε-

Η

δόν πάντοτε από αναφορά του τίτλου των

—

< . _-

ιερατικών καθηκόντων τους: «Αντώνιος

,

;.

ιερεύς και οικονόμος Ύδρας, Κυριάκος ιερεύς και σακελλάριος Ύδρας, Ιωάννης ιερεύς σκευοφύλαξ Ύδρας, Θεοχαρης ιερεύς σακελλίων Ύδρας» κλπ. Υδραίοι οι περισσότεροι ιερείς προέρχονταν από όλες τις κοινωνικές τάξεις

·

\ :\

του νησιού και έπρεπε -εκτός των άλλων- να

,·

ι·

είναι πρόσωπα ενάρετα, άμεμπτα και φίλο-

"

|

πρόοδα, ευσεβείς κατηχητές του «καλού καγαθού» με σκοπό να καταστήσουν την εκκλησία του Θεού ένα από τα σημαντικότερα κοινωνικά στηρίγματα του τόπου.

Ι Η .-r ^ ^ ^ J M

Βαθύτατα θρησκευόμενοι οι Υδραίοι της εποχής, είχαν φροντίσει για την ενί­ σχυση του σημαντικού συνεκτικού δεσμού της Εκκλησίας με την ίδρυση στον τόπο τους πλήθους ναών και ναϊδρίων, έξι μοναστηριών, ακόμα και μοναχικών ασκηχαριών και ιερών μετοχιών, στην κατανυκτική ατμόσφαιρα των οποίων τελούσαν ανελ­ λιπώς τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Σύμφωνα με μαρτυρίες από έγγραφα των αρχείων της Ύδρας, στα 1782 λειτουργούσαν στο νησί 22 ενοριακοί ναοί, στα 1820 είχαν αυξηθεί σε 38 και στα 1828 ο αριθμός των ενοριών του νησιού έφθανε τις 55. Η έντονη θρησκευτικότητα των Υδραίων ήταν διάχυτη παντού, ακόμα και μέσα στα καράβια τους, όπου σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο της πρύμνης, κάτω από το απαραίτητο εικόνισμα του προστάτη αγίου, έκαιγε ακατάπαυστα το καντή­ λι. Έγραφε σχετικά στα 1825, κατά την επίσκεψη του στην Ύδρα, ο Άγγλος περιηγητής M.J. Emerson: «...Σε όλα τα καράβια του στόλου υπήρχε ένα προσκυνητάρι με την Παναγία και το καντήλι. Κάθε πρωί και κάθε βράδυ καπετάνιος και αξιωματικοί προσεύχονταν μπροστά στην εικόνα. Στο ηλιοβασίλεμα το άρωμα του λιβανιοΰ κυριαρχούσε στο κατάστρωμα...». Πολλά είναι τα έγγραφα από το αρχείο της Ύδρας, που αποτελούν αδιάψευ­ στες μαρτυρίες περί της αναγνώρισης της ως θρησκευτικού κέντρου υψίστης σπουδαιότητας, αφού μέσα από την ανάγνωση τους συναντούμε μοναστήρια του Αγίου Όρους και πολλών άλλων ελληνικών περιοχών είτε και αυτούς, ακόμη, τους Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως και Ιεροσολύμων, να ζητούν επανειλημ­ μένα - και αρκετές φορές να επιτυγχάνουν- την γενναία οικονομική συνδρομή της υδραίικης κοινότητας. Θρησκευτικό επίκεντρο (και μέχρι σήμερα άλλωστε) του νησιού, αποτελούσε το αρχικό ναΐδριο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο λιμάνι της Ύδρας, ιδρυμένο στα 1643 από δύο έποικους, έναν ιερομόναχο και μία μοναχή που είχαν κατα­ φθάσει στην Ύδρα μαζί με τις οικογένειες Νέγκα και Γκούμα από την Κύθνο. Αργότερα συμπληρώθηκε και μεταβλήθηκε στο περικαλλές, περιώνυμο σημερινό Μοναστήρι της Παναγίας. Αλλά και μεταξύ των έξι περιωνύμων μοναστηριών που λειτουργούσαν τότε στο νησί εξέχουσα θέση διακατείχε η μονή του Προφήτου Ηλου, την οποία πραγμα­ τεύονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τα συγγραφικά πονήματα του κ. Χαλδαιάκη. Θεόπνευστη και αγαθή τύχη θέλησε ο μοναχός Ιερόθεος, κατά κόσμον Ιωάν­ νης Γεωργίου από τη Συλ'βενα των Καλαβρύτων, που ήδη γνώριζε την Ύδρα από προηγούμενο ταξίδι του σ' αυτήν στα 1787, όταν σε ηλικία 25 ετών περα­ στικός από το νησί κατευθυνόταν στον τελκό προορισμό του στο Άγιο Όρος, να επιστρέψει ξανά σ αυτήν. Πράγματι ο σεβάσμιος Γέροντας και η 12μελής συνο­ δεία του, μετά την επεισοδιακή αναχώρηση τους από το Άγιο Όρος, όπου -δια­ φωνώντας με το καθιερωμένο τυπικό- είχαν προσχωρήσει στην αναγεννητική κίνηση των κολλυβάδων, περιπλανήθηκαν για λ'γο στην περιοχή της Μαγνησίας (Τρίκερι) και στις Σπέτσες και το Σεπτέμβριο του 1813, αφού πέρασαν για λ'γο

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

από τη Μονή της Ζωοδόχου Πηγής του Πόρου, έφθασαν στην Ύδρα επισήμως προσκεκλημένοι από τους Υδραίους προκρίτους, οι οποίοι μάλιστα είχαν απο­ στείλει για την παραλαβή τους από τον Πόρο ειδικό πλοίο. Η θρησκευτική ατμό­ σφαιρα που, όπως προανέφερα, ήταν παντού διάχυτη στο νησί και ο σεβασμός και το δέος που ένιωθαν πρόκριτοι και λαός για ό,τι είχε σχέση με το θείο διαφά­ νηκε ακόμα εντονότερα με τη θερμότατη υποδοχή που επεφύλαξαν όλοι οι Υδραί­ οι στον Ιερόθεο και στην ακολουθία του, εκφρασμένη μέσα από μεγάλη χαρά και ακόμη ζωηρότερο ενθουσιασμό. Οι ευσεβείς μοναχοί επέλεξαν μεταξύ των τριών Μονών που τους υποδείχθη­ καν την περιοχή του Προφήτου Ηλιου, ως τον ησυχότερο τόπο για να ζήσουν και να υπηρετήσουν το θείο. Ωστόσο στην περιοχή λειτουργούσε ήδη τότε μικρό ναΐδριο ή κελί ως μετόχι της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου κατά το αθω­ νικό σύστημα, στο οποίο ασκήτευε μάλιστα κάποιος μοναχός με το όνομα Ναθα­ ναήλ. Φαίνεται ότι ο εν λόγω μοναχός και ο βίος του είχαν δημιουργήσει δυσαρέ­ σκεια στους προκρίτους της Ύδρας. Συνεπώς η αποστολή της νέας αυτής -πολλά υποσχόμενης- αγιορείτικης συνοδείας με σκοπό την αναβάπτιση της Μονής ήταν λύση λυτρωτική και για το λαό και τους άρχοντες της Ύδρας. Πράγματι, καθώς αποδεικνύει πρωτογενής μαρτυρία από ανέκδοτο έγγραφο αποκείμενο στο Αρχείο της Ι. Μονής, η εγκατάσταση έγινε επίσημα και με κάθε τυπικό, ακόμα και με πρω­ τόκολλο παράδοσης-παραλαβής των εκκλησιαστικών σκευών, των βιβλίων, των σκευών νοικοκυριού, των αιγοπροβάτων και λοιπών ζώων αλλά και των ιερών λειψάνων της Μονής (μεταξύ των οποίων λείψανα του Αγίου Παντελεήμονος, του Αγίου Μηνά, της Αγίας Βαρβάρας, της Αγίας Μητροδώρας, και του Αγίου Τύχωνος) που παρέδιδε ο απερχόμενος και δυσαρεστημένος Ναθαναήλ στον Ιερόθεο και τη συνοδεία του. Η όλη αναλυτικότατη στο σχετικό έγγραφο περιγραφή βοηθά σαφώς στην νοερή ανασύσταση της εικόνας του τότε υπάρχοντος μονυδρίου και αναδεικνύει την εξαιρετική αντίθεση με το επί των ημερών του Ιεροθέου και των διαδόχων του συντελεσθέν έργο στην Μονή. Η ίδρυση της μονής του Προφήτου Ηλιου πλαισιώθηκε αμέσως με τους κανόνες και το τυπικό της αθωνικής τελετουργίας που, ως επί το πλείστον, τηρεί­ ται και μέχρι σήμερα στον ιερότατο όσο και ιστορικό αυτό χώρο. Ο ίδιος ο ηγού­ μενος Ιερόθεος είχε κύριο έργο του την ιερά εξομολόγηση του χριστιανικού ποι­ μνίου της Ύδρας, έργο με εξαιρετική αφοσίωση στο οποίο τελείωσε άλλωστε και τον σύντομο επίγειο βίο του, στις 9 Απριλίου 1814, σε ηλικία 52 μόλις ετών. Ο θάνατος του, επτά μόλις μήνες μετά την άφιξη του στο νησί, το καταβύθισε στο πένθος. Την ιδιαίτερη πνευματική σχέση και το δέσιμο του Ιεροθέου με τους Υδραίους μαρτυρούν εξάλλου και τα λόγια του προκρίτου Σταμάτη Μπουντούρη, ευθύς μόλις πληροφορήθηκε το θάνατο του ηγουμένου: «πολλά καλύτερα το είχα να αποθάνη ένας από τους υιούς μου, παρά να υοτερπθή η πατρίδα μας τοιού­ του πνευματικού πατρός»...

Είναι προφανές ότι η εγκαταβίωση τόσο του ιδίου του Ιεροθέου όσο και των μοναχών της ακολουθίας του στην Ιερά Μονή στηριζόταν στην, κατά τους συνή­ θεις κανόνες, διατριβή μοναχού «υγιούς και ιδιάζοντος». Αυτό άλλωστε μαρτυρεί και παλαιότατο, εφθαρμένο και δυσανάγνωστο έγγραφο που απόκειται στο αρχείο της Μονής και στο οποίο περιγράφονται εναργώς και με λεπτομέρεια οι ιδιαίτερα κοπιώδεις και αυστηρές μοναχικές υποχρεώσεις επί καθημερινής εικο­ σιτετραώρου βάσεως. Η κοπιώδης εργασία του Ιεροθέου (που, καθώς προαναφέραμε, έφυγε ατυ­ χώς πολύ σύντομα από τη ζωή) καθώς και των κολλυβάδων μοναχών της ακο­ λουθίας του, μετέτρεψε πολύ σύντομα την μέχρι πρότινος άσημη Μονή και το γύρω χέρσο τοπίο της σε τόπο ευλογημένο, εύφορο και πλούσιο, αρωγό σε κάθε ανάγκη υλική ή πνευματική του υδράίκού ποιμνίου. Τον αποδημήσαντα εις Κύριον γέροντα Ιερόθεο διαδέχθηκε 11 μέρες μετά, σύμφωνα πάντοτε με μαρτυρία από έγγραφο του αρχείου της Μονής, ο ιερομό­ ναχος Ευθύμιος ο Βυζάντιος, όχι μόνο με την ομόφωνη εκλογή του ως του ικα­ νότερου από την μοναχική ακολουθία, αλλά και καθ' υπόδειξη και επιθυμία του προκατόχου του Ιεροθέου. Με την επιστασία του νέου ηγουμένου Ευθυμίου κατεδαφίστηκε στα 1814 το παλαιό ναΐδριο και στη θέση του οικοδομήθηκε στα 1815 ο σημερινός ναός, αφιε­ ρωμένος στον Προφήτη Ηλία. Παράλληλα ο περίβολος της Μονής συμπληρωνό­ ταν με διάφορα κτίσματα, ανάλογα με τις προκύπτουσες κάθε φορά ανάγκες, για να μεταμορφωθεί τέλος στο σημερινό περικαλλές κτιριακό σύνολο, στο οποίο βρίσκει ανάπαυση, γαλήνη και καταφύγιο ο κάθε επισκεπτόμενος ευλαβής προσκυνητής. Τον εξαιρετικό πνευματικό πλούτο της Μονής συμπληρώνουν επίσης τα έντυπα μουσικά βιβλία της Μονάς του προφήτου Ηλιου, τα οποία απόκεινται στη Βιβλιο­ θήκη της Μονής και τα οποία πραγματεύεται και περιγράφει αναλυτικώς το δεύτερο συγγραφικό έργο του αγαπητού κ. Χαλδαιάκη. Βεβαίως υπάρχουν και προηγούμε­ νες αναφορές στα εν λόγω μουσικά αρχειακά τεκμήρια από πολύ σημαντικούς σχετι­ κούς επιστήμονες, όπως ο Χ.Ι. Παπαϊωάννου στα 1925, ο Λίνος Πολίτης μεταξύ των ετών 1959-1960 και ο εκλεκτός φίλος κ. Κρίτων Χρυσοχοίδης στα 1975. Ωστόσο η πολύτιμη συνεισφορά του συγγραφέα του παρουσιαζόμενου σήμερα πονήματος έγκειται οτην αναλυτική περιγραφή και καταλογογράφηση όλων των αμιγώς μουσι­ κών χειρογράφων που βρίσκονται σήμερα στην'Υδρα, δηλαδή 56 συνολικά κωδίκων βυζαντινής και μεταβυζαντικής ψαλτικής τέχνης. Πρόκειται για έργα που ευλογούν τη μνήμη των δημιουργών τους με την ποιητική δύναμη και την ιερότητα του περιε­ χομένου τους, έργα που δοξολογούν το Θεό αλλά και την ομορφιά των καιρών τους. Θεωρώ πράγματι ότι πρόκειται για έργα ευσεβών δημιουργών θαλερά και γι' αυτό αείδροσα. Όμως γι' αυτά θα μας μιλήσουν οι καθ' ύλην αρμόδιοι εκλεκτοί πανεπι­ στημιακοί καθηγητές, στους οποίους ασμένως παραχωρώ τον λόγο.

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

1.13

'Ακολούθησε ή παρουσίαση των δύο βιβλίων (και δημοσιεύουμε στη συνέ­ ^

χεια -για την ιστορία τοϋ πράγματοςτά κείμενα αυτών των παρουσιάσεων): Το πρώτο βιβλίο [Ό Γέρων Ιερόθεος

1#ίί1

(1762-1814)...] παρουσιάστηκε άπα τον κ. Δημήτριο Β. Γόνη, καθηγητή της

Μ'"

(Θεολογικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου Αθηνών:

Μ Li

παρουσίαση ενός βιβλί­

ου δεν είναι εύκολο έργο, ιδιαίτερα δταν αυτή πρέπει να γίνει μπροστά σε κοινό, τα

V.V"

^

ενδιαφέροντα και οί γνώσεις τοϋ οποίου ποικίλλουν, δταν ό παρουσιαστής επιθυμεί να αποφύγει τον περιγραφικό χαρακτήρα της παρουσιάσεως καί τέλος δταν δεν έχει τήν πρόθεση να πλέξει το «φαλάκρας έγκώμιον» τοϋ συγγραφέα. Το υπό παρουσίαση βιβλίο φέρει τον τίτλο Ό γέρων 'Ιερόθεος (1762-1814) καί υπότιτλο Ή πολιτεία τοϋ κτίτορος της Ί. Μονής Προφήτου Ήλιου Ύδρας καί κριτική έκδοση τοϋ Βίου του. Ή έκδοση τοϋ έργου πραγματοποιήθηκε από τήν Ιερά Μονή τοϋ Προφήτου Ήλιου Ύδρας το έ'τος 2000. Το περιεχόμενο του εκτείνεται σε 610 σελίδες. Ή μελέτη αυτή είναι Διπλωματική Εργασία (Master), που κατατέθηκε προς κρίση στο Τμήμα Ποιμαντικής (νΰν Κοινωνικής Θεολογίας) της Θεολογικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου Αθηνών, αξιολογήθηκε με το βαθμό « Άριστα» καί εγκρίθηκε τήν 20ή 'Ιανουαρίου 1998. Με άλλα λόγια ή παρούσα εργασία αποτε­ λεί καρπό τών μεταπτυχιακών σπουδών τοϋ κ. Αχιλλέα Χαλδαιάκη. 'Οπωσδήποτε αφετηρία της έρευνας τοϋ συγγραφέα αποτελεί ή κριτική έκδο­ ση τοϋ Βίου τοϋ μακαρίου πατρός 'Ιεροθέου. Για δσους άγνοοϋν το νόημα της κριτικής εκδόσεως οφείλω να σημειώσω δτι κριτική έκδοση είναι ή προσπάθεια τοϋ ερευνητού να αποκαταστήσει το κείμενο στην αρχική του μορφή, δπως δηλαδή το έγραφε ό συγγραφέας. Ό ορισμός αυτός της κριτικής εκδόσεως προ­ ϋποθέτει ταλαιπωρημένο κείμενο από συνεχείς αντιγραφές. Στην περίπτωση δμως τοϋ Βίου τοϋ γέροντος 'Ιεροθέου ή κριτική έκδοση λαμβάνει νέο περιεχό­ μενο. Ό κ. Χαλδαιάκης για τήν εκπόνηση τής κριτικής εκδόσεως τοϋ Βίου είχε ενώπιον του δύο χειρόγραφα. Τον υπ αριθμ. 13 κώδικα τής ιεράς μονής Προ­ φήτου Ήλιου Ύδρας, τον όποϊο κατέγραψαν δύο μοναχοί καί μαθητές τοϋ 'Ιεροθέου, ό Ευθύμιος καί ό Φιλόθεος, καί έναν κώδικα τής Ιεράς Μονής Λογ-

ΧΡΟΝΙΚΟ

γοβάρδας Πάρου, τον όποϊο κατέγραψε ένας γνωστός συγγραφέας καΐ λογοτέ­ χνης, ò Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, ό σκιαθίτης εξάδελφος τοϋ Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη. Στην πορεία των ερευνών τοϋ κ. Χαλδαιάκη προστέθηκε καί ένας πραγματικός πειρασμός: Οί πατέρες της ιεράς μονής Παναγίας Χρυσοποδαριτίσσης εις Νεζερά Πατρών το 1994 έξέδωκαν το Βίο καί Πολιτεία 'Ιεροθέου τοϋ μακαρίου Γέροντος. Χαρακτηρίζω πειρασμό καί όχι ευλογία την ανωτέρω έκδο­ ση, γιατί εκ πρώτης όψεως δημιουργείται ή εντύπωση δτι αύτη γκρέμισε ολό­ κληρο το οικοδόμημα της αφετηρίας της έρευνας του κ. Χαλδαιάκη, της κριτικής εκδόσεως τοϋ Βίου τοϋ γέροντα Ιεροθέου. Στην πράξη όμως αποδείχθηκε δτι ήταν απλώς ένας πειρασμός με συνέπειες στην ίδια την έκδοση. Ή επιστημονική δεοντολογία υπαγορεύει, δταν έχουμε το αυτόγραφο κείμε­ νο ενός συγγραφέα καί άλλα αντίγραφα του κειμένου του, στην κριτική έκδοση στηριζόμαστε αποκλειστικά στο αυτόγραφο κείμενο τοϋ συγγραφέα καί θέτουμε στο περιθώριο τα αντίγραφα. Ό κ. Χαλδαιάκης στην κριτική του έκδοση στηρί­ ζεται καί στον αυτόγραφο κώδικα των Ευθυμίου καί Φιλόθεου καί στο αντίγρα­ φο τοϋ Αλεξάνδρου Μωράίτίδου καί στην έκδοση τών πατέρων της μονής Χρυσοποδαριτίσσης. Το γεγονός είναι αξιοπερίεργο, άλλα έχει την εξήγηση του. Το κείμενο τών Ευθυμίου καί Φιλόθεου είναι γεμάτο άπδ λάθη καί προσθήκες, κατά κανόνα ανάμεσα συς γραμμές η κυριολεκτικά πάνω καί κάτω άπο τίς γραμμές. Όφειλε λοιπόν ό επιμελητής της εκδόσεως άφ' ένας μεν να αποκαταστήσει τήν ορθογραφία καί τα λάθη τοϋ κειμένου καί άφ' ετέρου να εντάξει τίς προσθήκες τών δύο γραφέων στην κανονική τους θέση. "Ομως τόσον ό Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, δσον καί οί πατέρες της μονής Χρυσοποδαριτίσσης, στο χειρόγραφο της Πάρου καί στην έκδοση τοϋ Βίου (το 1994) αντίστοιχα, έχουν αρκετά λάθη σε σχέση με το αυτόγραφο κείμενο. Ό κ. Χαλδαιάκης θεώρησε καθήκον του στην κριτική του έκδοση όχι μόνο νά παρουσιάσει το αυτόγραφο κείμενο τοϋ Βίου με τίς απαραίτητες επεμβάσεις καί διορθώσεις, αλλά καί νά επισημάνει καί τίς δια­ φορές μέ τά κείμενα τοϋ Αλεξάνδρου Μωράίτίδου καί τών πατέρων της μονής Χρυσοποδαρπίσσης. Για νά αποφύγει τήν υπερφόρτωση τοϋ κριτικού υπομνή­ ματος (apparatus criticus), ό αγαπητός συνάδελφος, στο κριτικό υπόμνημα κατα­ χωρίζει μόνο τά αναγκαία στοιχεία καί μεταφέρει το μεγαλύτερο μέρος της παρουσιάσεως τών ανορθογραφιών («'Ορθογραφικό» κριτικό υπόμνημα) πίσω, στίς σσ. 417-495. Ό αριθμός τών σελίδων καί μόνο δείχνει τήν έκταση τών ανορ­ θογραφιών κυρίως τοϋ κειμένου τών δύο μοναχών. Το κριτικό υπόμνημα είναι διμερές. Τά δεύτερο μέρος φιλοξενεί τά testimonia, δηλαδή τίς παραπομπές σε βιβλία της Παλαιάς καί Καινής Διαθήκης, σε έργα Πατέρων της Εκκλησίας καί εκκλησιαστικών συγγραφέων, σε λειτουργικά βιβλία καί σε Κανόνες της 'Ορθόδοξης 'Εκκλησίας. Για νά αποτιμήσει κανείς τά μέγεθος της προσφοράς τοϋ κ. Χαλδαιάκη στην ανίχνευση τών ανωτέρω παρα­ πομπών, αναφέρω δτι οί παραπομπές ανέρχονται στίς 212. Μόνο σε μια περί-

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

ιπωση (στη σ. 397) ό έκδοτης σημειώνει δτι δεν ανίχνευσε χωρίο τοϋ 'Ιωάννου Χρυσοστόμου. Ό κ. Χαλδαιάκης θα μπορούσε να παραπέμψει και σε παροιμίες καί παροιμιώδεις εκφράσεις που παρατίθενται στο κείμενο του Βίου, δπως είναι: α) σ. 315, στ. 14: «ώς ό μαγνήτης τον οίδηρον», β) σ. 361, στ. 19-20: «καθώς è μαγνήτης ύπερφυσικω τω τρόπω τραβίζει τον οίδηρον προς εαυτόν» καί γ) σ.

378, στ. 2: «εδερνεν τον αέρα» καί «εσπερνεν εις την θάλασσαν». Σημειωτέον δτι ό έκδοτης χώρισε το κείμενο σε 135 παραγράφους καί ή αρίθμηση των στίχων γίνεται ανά παράγραφο. Ό Βίος του γέροντος 'Ιεροθέου έχει τη μορφή ένος Βίου Αγίου. Τη διαπί­ στωση αύτη μας την υπαγορεύει όχι μόνο το περιεχόμενο του, άλλα καί ό τονισμός της έννοιας της μιμήσεως της ζωής καί των αρετών τοϋ γέροντος 'Ιεροθέου. Τούτο υπογραμμίζεται ιδιαίτερα στην παράγραφο 132 τοϋ Βίου (ο. 413), δπου ό συντάκτης σημειώνει: «Καί ταΰτα μεν τα έπρόσθεσα δια εκείνους όπου περιεργά­ ζονται μόνον τους βίους των αγίων, όμως δεν προθυμοϋνται να έργάζωνται με ύπομονην καί απλότητα τα γραφόμενα. 'Ακόμη δε καί δια τους όλιγοψύχους καί άνανδρους (πρώτος εγώ), να διεγερθοϋν προς άνδρείαν ψυχής καί άναζωπυροϋντες με την προθυμίαν την Χάριν τοϋ 'Αγίου Πνεύματος, όπου ευρίσκεται μέσα τους, να υπομένουν τα επερχόμενα μεγαλοψύχως». Το κείμενο τοϋ Βίου έχει καί κάποια στοιχεία, τα όποϊα θεωρώ απαραίτητο απλώς να τα υπογραμμίσω: α) Ό Βίος έχει έντονο ιστορικό χαρακτήρα. β) Παρουσιάζει πολλές λεπτομέρειες άπα τη ζωή τοϋ κεντρικοϋ ήρωα του καί άλλων, ακόμη καί για την καταγωγή του καί την οικογένεια του, σε αντίθεση με άλλους Βίους Αγίων, στους οποίους τονίζεται όχι η επίγειος πατρίδα, άλλα ή ουράνια πατρίδα, ή άνω 'Ιερουσαλήμ. γ) Ή περιγραφή ορισμένων θαυμάτων άπα τους συντάκτες τοϋ Βίου δεν αλλοιώνει τον ανωτέρω χαρακτήρα τοϋ κειμένου, απλώς αποτελεί έκφρα­ ση τοϋ κοσμοειδώλου τών συγγραφέων, δ) Στο Βίο επισημαίνεται ή παρεμβολή κειμένων από διάφορες πηγές. ε) Ή παράθεση αγιογραφικών χωρίων orò κείμενο τοϋ Βίου είναι δυνατόν να χαρακτηριστεί έντονη, άλλα τοϋτο είναι σύνηθες φαινόμενο σε αρκετούς Βίους Αγίων, στ) Μέ βάση το κριτήριο τοϋ χρόνου συντάξεως τοϋ Βίου (1820) είναι αξιο­ περίεργη ή περιορισμένη χρήση τουρκικών λέξεων στο κείμενο (ο. 283, στ.

64 ρωμάνι, ο. 390, στ. 4 ρωμάνια [orman] ' ο. 289, στ. 20 φέσια [fes] ' ο.

303, στ. 32 καλκάνι [kalkan]' σ. 359, στ. 18 άμανέτι [amanat, emanet]' ο.

393, στ. 12 τζαρσί) ζ) Ό γέρων 'Ιερόθεος άσκεΐ οξύτατη κριτική στο θεσμό τών ζητειών, πού γνώρισε μεγάλη έξαρση κατά τήν περίοδο της Όθωμανοκρατίας (σ. 394, στ. 37-45): « Έκτοτε, λοιπόν, κοντά εις τους πνευματικούς κόπους αύξη­ σαν καί τους σωματικούς, οι μακάριοι ' ήγουν, άρχισαν, λέγω, να καλλιερ-

γοΰν την γήν π χωράφια, να φυτεύουν αμπελώνας καί δένδρα διάφορα, έτι δε να καθαρίζουν και τα δένδρα των έλαιών προς καρποφορίαν εύτυχεστέραν, δια να πορεύωνται προς αύτάρκειαν και δια <νά> μην ζητήσουν πώποτε να εβγουν εις τα λεγόμενα ταξίδια, π μάλλον ειπείν αταξίας και οκοντάματα, άλλα αυτοί να δίδουν και έλεημοσύνην, μάλιστα, από τους κόπους τους». Ό γέρων Ιερόθεος άσκεϊ την ανωτέρω κριτική μετά άπο την κριτική non δέχθηκε ό ίδιος στη Λάρισα από έναν άργαστηράρη: «ώ καί αυτοί ο'ι καλόγεροι, να μην κάθουνται εις τα μοναστήρια τους, αλλ' ερχουνται και πειράζουν τον κόσμον!» (σ. 393, στ. 10-15). « Ό 5ε πατήρ ημών 'Ιερόθεος, άπα τότε καί ε'ις το έξης, αποφάσισε να μην έβγη πλέον εις τον κόσμον δια καμμίαν πρόφασιν, ούτε αυτός ούτε ο'ι καλόγηροί του» (σ.

394, στ. 28-31).

.Μέχρι τώρα μας απασχόλησε το Β' Μέρος της μελέτης τοϋ κ. Χαλδαιάκη, δηλαδή ή έκδοση τοΰ κειμένου τοϋ Βίου. Καιρός είναι να ρίξουμε μια ματιά στο Α' Μέρος της εργασίας, που τιτλοφορείται ώς Γενική Εισαγωγή {σα. 61-262) καί διαιρείται σε δέκα κεφάλαια. Ή Εισαγωγή αυτή έχει ένα μεγάλο πλεονέκτημα. "Εχει γραφεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι προσιτή καί να διαβάζεται καί άπο τον απλό αναγνώστη καί άπο τον ειδικό ερευνητή. Τούτο το δηλώνει καί ό συγγραφέ­ ας στον Πρόλογο του: «τό σύνολο της μελέτης κατεοτρώθη σε δύο, οιονεί, επίπε­ δα, με συνεχή μέριμνα τα σημειούμενα στο κυρίως κείμενο να αναγιγνώσκονται ευχερώς και άπροϋποθέτως άπο το ευρύ κοινό, τα δε υποσπμειούμενα στο τμήμα τών υποσελιδίων παραπομπών να Ικανοποιούν -το εφ' ήμϊν- ειδικότερα τις ανα­ κύπτουσες ερευνητικές ανησυχίες τοϋ σχολαστικού μελετητοΰ» (σ. 36). Ή Γενική Εισαγωγή είναι ένας πραγματικός θησαυρός, που σχετίζεται άμεσα με το Βίο του γέροντος 'Ιεροθέου. Στο Α' κεφάλαιο ( Ή πολιτεία τοϋ γέροντος Ιερο­ θέου) δίδεται ένα συνοπτικό βιογραφικό σχεδίασμα καί χρονολογικός δείκτης της ζωής τοϋ 'Ιεροθέου (σσ. 63-86). Στην περίπτωση του Ιεροθέου συνέβη μία άπο τίς σπάνιες περιπτώσεις συνεχούς αλλαγής τοϋ ονόματος του κατά τα διάφορα στάδια του μοναχικού του βίου. Το κατά κόσμον όνομα του ήταν 'Ιωάννης, όταν όμως έγινε δόκιμος μοναχός μετονομάστηκε σε Ιωσήφ, όταν έκάρη σταυροφόρος μοναχός έλαβε το όνομα 'Ιλαρίων καί τέλος όταν έκάρη μεγαλόσχημος μοναχός μετονομά­ στηκε σε 'Ιερόθεο. Παράλληλο φαινόμενο παρατηρούμε καί στους Βίους τών οσίων Αθανασίου τοϋ Μετεωρίτου καί Ρωμύλου τοϋ γέροντος. Ό πρώτος κατά κόσμον έκαλεΐτο Άνδρόνχκος, όταν έκάρη μοναχός (μικρόσχημος) έλαβε τό όνομα Αντώνιος, ενώ όταν έκάρη μεγαλόσχημος μοναχός μετονομάστηκε σε Αθανάσιο. Ό δεύτερος είχε ώς βαπτιστικό όνομα τό Ράικος, όταν έκάρη μικρόσχημος μοναχός έλαβε τό όνομα Ρωμανός καί τέλος όταν έκάρη μεγαλόσχημος μοναχός, ονομάστηκε σε Ρωμύ­ λο. Κοινό στοιχείο καί τών ανωτέρω τριών οσίων είναι ότι αλλάζουν πολλές φορές (τρεις η τέσσερες) τα ονόματα τους, άλλα τό νέο τους όνομα διατηρεί πάντοτε τό

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ. 13

αρχικό του γράμμα (Ι, Α καί Ρ αντίστοιχα). Το ίδιο φαινόμενο αλλαγής ονόματος κατά την κούρα με διατήρηση τοϋ αρχικού γράμματος τοϋ κατά κόσμον ονόματος παρατηρείται πολλές φορές στο Βίο τοϋ γέροντα 'Ιερόθεου. Τέτοιες αλλαγές είναι οί έξης: α) Μητροφάνης-Μακάριος (§ 17, στ. 12-13), β) Καλλίνικος-Κοσμας (§ 96, στ.

3-5), γ) ΓεώργιοςΤρηγόριος (§ 96, στ. 47-49), δ) 'Ιωάννης- Τλαρίων (§ 101, στ. 34), ε) Άναστάσιος-Άρσένιος (§ 101, στ. 5), στ) Γεώργιος-Γεράσιμος (§ 101, στ. 6-7). Στο Β' κεφάλαιο παρουσιάζεται Ή «πνευματική» προσωπικότητα τοϋ 'Ιερο­ θέου (σσ. 87-118). 'Εδώ ό συγγραφέας μας, μέ βάση τίς πληροφορίες τοϋ Βίου περιγράφει τίς αρετές καί τους ασκητικούς αγώνες τοϋ Ιεροθέου (ήτοι τη νηστεία, το μοναχικό του κανόνα, τίς δοκιμασίες, τίς νουθεσίες τοϋ πνευματικοϋ του γέροντα Διονυσίου καί τίς προσωπικές του μελέτες), εκθέτει τίς νουθεσίες του καί προσπαθεί να επιλύσει το πρόβλημα της συνοδείας τοϋ γέροντος (αριθμός τών πνευματικών του τέκνων καί βιογραφικά). Το Γ' κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στη Λατρευτική συμπεριφορά και λειτουργική συνείδηση τοϋ γέροντος 'Ιεροθέου (σσ. 119-135) καί αναφέρεται στον εκκλησιασμό, στη συμμετοχή στις Ακολουθίες, στη λειτουργική συνείδηση καί στην προσευχή. Το Δ' κεφάλαιο μέ τίτλο Ή ανάμιξη τοϋ 'Ιεροθέου στο κίνημα τών Κολλυβάδων (σσ. 137-157) είναι αρκετά ενδιαφέρον, γιατί ό συγγραφέας μας μας απο­ καλύπτει ότι ò γέρων 'Ιερόθεος αναμίχθηκε στις κολλυβαδικές έριδες καί κατη­ γορήθηκε, γιατί υπήρξε θιασώτης τής πρακτικής τής συχνής θείας μεταλήψεως. Στο Ε' κεφάλαιο αναπτύσσεται ένα κατεξοχήν ενδιαφέρον για τους 'Υδραί­ ους θέμα Ή οπό τοϋ 'Ιεροθέου ίδρυση της Ί. Μονής Προφήτου Ήλιου Ύδρας (σα. 159-183) καί ερευνώνται τεκμηριωμένα όλες οί λεπτομέρειες τής πτυχής αυτής τής δραστηριότητας τοϋ 'Ιεροθέου. Κατά τον Άχ. Χαλδαιάκη Τέσσερα πρόσωπα που επηρέασαν τή φυσιογνωμία τοϋ 'Ιεροθέου (σσ. 185-198) είναι ή μητέρα του Μολάμω, ό θείος του Μακάριος, ό πνευματικός Παρθένιος Σκοϋρτος καί ό γέρων Διονύσιος ό Σιατιστεύς. Στα τέσσερα αυτά πρόσωπα αφιερώνει το Σ Τ ' κεφάλαιο ό συγγραφέας μας καί μας δίνει βιογραφικά τους στοιχεία καί την πνευματική τους προσφορά για τήν πνευ­ ματική ολοκλήρωση τοϋ 'Ιεροθέου. Ή άντληση τών βιογραφικών στοιχείων δεν περιορίζεται μόνο στο κείμενο τοϋ Βίου, άλλα επεκτείνεται καί σε άλλες πηγές καί σχετική βιβλιογραφία. Ή Περιγραφή τοϋ Βίου τοϋ 'Ιεροθέου αποτελεί το αντικείμενο διαπραγματεΰσεως τοϋ Ζ' κεφαλαίου (σσ. 199-215). Ό κ. Χαλδαιάκης διαιρεί το Βίο τοϋ 'Ιεροθέου σέ τέσσερα μέρη: 1. Προοίμιον, 2. Τα παιδικά χρόνια τοϋ 'Ιεροθέου, 3. Ή μοναχική βιοτή τοϋ 'Ιεροθέου καί 4. 'Επίλογος. Ό βίος τοϋ γέροντος 'Ιεροθέ­ ου περικλείεται άπο τα έτη 1762 καί 1814. Γεννήθηκε στη Συλίβενα τής Πελο­ ποννήσου καί ακολούθησε άπο μικρός το μοναχικό βίο πρώτα στην Πελοπόννη­ σο καί έπειτα στο "Αγιον Όρος μέ πνευματικούς γέροντες πρώτα τον θείο του Μακάριο καί έπειτα τον Παρθένιο Σκοϋρτο καί τον Διονύσιο τον Σιαπστέα. Κατά

τα στάδια της εισόδου στο μοναχισμό αλλάζει το όνομα του (Ιωάννης-ΊωσήφΊλαρίων-Ιερόθεος). Σε ηλικία 28 ετών χειροτονήθηκε ιεροδιάκονος καί λίγο αργότερα πρεσβύτερος. Πολύ γρήγορα κατέστη πνευματικός γέροντας καί προο­ δευτικά δημιούργησε την πνευματική του συνοδεία. Ή πνευματικότητα τοϋ Ιεροθέου εκτιμήθηκε τόσο άπό τους Αγιορείτες πατέρες, όσο καί από το Οικου­ μενικό Πατριαρχείο, γι' αυτό καί το τελευταίο τον διόρισε κοινό πνευματικό τοϋ Αγίου Όρους (1805-1808). Ό Ιερόθεος γνώρισε τα δεινά τής δίνης τών κολλυβαδικών ερίδων λόγω συκοφαντιών ενός μοναχού, άλλα τελικά δικαιώθηκε άπό την 'Ιερά Σύναξη του Αγίου Όρους. Κατηγορήθηκε, γιατί υπήρξε θιασώτης της συχνής θείας Μεταλήψεως. 'Οπωσδήποτε το γεγονός αυτό, άλλα καί h απαλλαγή του άπό τα καθήκοντα τοϋ κοινοΰ πνευματικού, έξέθρεψαν στην ψυχή τοϋ Ιερο­ θέου το πνεϋμα φυγής άπό το "ΑγιονΌρος. Με τη συνοδεία του μόνασε καταρ­ χάς στο νησί Άλαττας, απέναντι άπατα Τρίκκερα (1812-1813), για λίγο στίς Σπέ­ τσες (1813) καί στον Πόρο (1813) καί το ί'διο έτος εγκαταστάθηκε στη μονή τοϋ Προφήτου Ήλιου στην Ύδρα καί μάλιστα ώς ηγούμενος της. Έκοιμήθη έν Κυρίω στη μονή αυτή στίς 9 Απριλίου 1814. Ή συμβολή τοϋ γέροντος 'Ιεροθέ­ ου στίς πνευματικές ζυμώσεις της ύδραίίκης κοινωνίας δεν συνδέεται μόνο με την κτιτορία της μονής τοϋ Προφήτου 'Ηλιου, άλλα καί με τη μετακένωση τοϋ κολλυβαδικοϋ πνεύματος καί των κολλυβαδικών διδασκαλιών στην "Υδρα. Τα τρία τελευταία κεφαλαία (Η', Θ' καί Γ) της Εισαγωγής συνδέονται άρρη­ κτα με τήν έκδοση τοϋ Βίου τοϋ γέροντος 'Ιεροθέου. Σ' αυτά παρουσιάζονται οι δύο χειρόγραφοι κώδικες που περιέχουν το κείμενο τοϋ Βίου τοϋ 'Ιεροθέου (κώδι­ κες της 'Ιεράς Μονής Προφήτου 'Ηλιου Ύδρας καί 'Ιεράς Μονής Λογνοβάρδας Πάρου), ο; δύο γραφείς του Βίου τοϋ 'Ιεροθέου (Ευθύμιος καί Φιλόθεος) καί εκτί­ θενται οι άρχες που τηρήθηκαν κατά τήν κριτική έκδοση τοϋ Βίου (σσ. 217-252). Τα ανωτέρω εκτεθέντα πλαισιώνονται με Προλεγόμενα γραμμένα άπό τον Μητροπολίτη πρώην 'Ύδρας, Σπετσών καί Αίγίνης κ. Ιερόθεο (σσ. 13-32), με Προοιριακο σιψείωμα τοϋ συγγραφέα (σ. 35-42), με εκτενέστατη Βιβλιογραφία (σσ. 43-60), με Έπίμετρον, το οποίο φιλοξενεί πέντε ανέκδοτα έγγραφα της Ί. Μονής Προφήτου 'Ηλιου 'Ύδρας (σσ. 497-526), με Πανομοιότιιπα άπό τους δύο κώδικες τοϋ Βίου καί άλλα έγγραφα (σο. 527-568) καί με Εύρετηριακους πίνακες (σσ. 569-610) {Κυρίων ονομάτων, Μνημονευομένων περικοπών τοϋ Βίου, Χωρίων Παλαιάς καί Καινής Διαθήκης, Πανομοιότυπων). "Ολα αυτά καθιστούν λειτουργι­ κότερη καί χρηστικότερη τη μελέτη τοϋ βιβλίου τοϋ Άχ. Χαλδαιάκη. Στο έργο τοϋ κ. Χαλδαιάκη ό αναγνώστης θα βρει, έκτος άπό αυτά που ανα­ φέραμε ανωτέρω, καί πλήθος άλλων πληροφοριών, που αναφέρονται στα πρό­ σωπα πού συνάντησε ό 'Ιερόθεος η για τα όποια γίνεται λόγος στο Βίο του, για τους τόπους άπό τους οποίους πέρασε, για εκκλησίες, μονές, γεγονότα, χρονολο­ γικούς προσδιορισμούς, χειρόγραφους κώδικες, έγγραφα κ.α. Ή διαπραγμάτευ­ ση δεν στηρίζεται μόνο στην εκτενέστατη βιβλιογραφία, άλλα καί σέ έγγραφα

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 13

(ανέκδοτα καί έκδεδομένα) καί σε πλήθος χειρογράφων. Έκτος τούτου ό κ. Χαλδαιάκης δεν διατάζει να βάζει το δάκτυλο επί τον τύπον των ήλων καί να διορθώ­ νει λανθασμένες απόψεις προγενέστερων ερευνητών (ο. 150, σημ. 57, 152, σημ.

59, 164, σημ. 20, 170, σημ. 43, 172, σημ. 48, 194, σημ. 51, 236, σημ. 47, 240, σημ. 47, 244, σημ. 60, 249, σημ. 5). Καί το πράττει με πολλή διάκριση, χωρίς να προσβάλλει τους ειδικούς μελετητές, με ανοίκειες καί προσβλητικές εκφράσεις. Το έργο του Άχ. Χαλδαιάκη Ό γέρων 'Ιερόθεος αναμφίβολα αποτελεί σημα­ ντική συμβολή στην έρευνα της ιστορίας του μοναχισμού όχι μόνο τής Ύδρας, άλλα καί γενικότερα του μοναχισμού του ευρύτερου 'Ελλαδικού χώρου. OÌ Υδραίοι όμως πρέπει να εκτιμήσουν ουσιαστικότερα τήν προσφορά τοϋ κ. Χαλ­ δαιάκη, γιατί ό γέρων Ιερόθεος είναι ό δικός τους άνθρωπος. Είναι ό κτίτορας της μονής τοϋ Προφήτου Ήλιου καί είναι ό πνευματικός γέροντας πού έφερε το φιλοκαλικο μήνυμα στο νησί τής "Υδρας.

Το δεύτερο βιβλίο [Τα χειρόγραφα βυζαντινής μουσικης-Νησιωτική 'Ελλάς, τόμος Α': Ύδρα] παρουσιάστηκε από τον κ. Γρπγόριο Θ. Στάθη, καθηγητή τοϋ Τμήματος Μουσικών Σπουδών τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών (ο όποιος -λόγω ανυπέρβλητου οικογενειακού κωλύ­ ματος- δεν κατόρθωσε τελικά να παραστεί' απέστειλε, όμως, το ακόλουθο κείμενο του που άναγνώαθηκε κατά τήν εκδήλωση):

JS'^gjJ-w

ΪΕΡΛ ΣΥΝΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΚΛΛΛΛΟΣ ΙΛί'ΥΜΛ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ Μ Ο Υ Ι Ι Κ Ο Λ Ο Π Λ Σ 4Χ1ΛΛΕΥΪ. Γ. W Y Ä U A K H L

ΝΗΣΙΩΤΙΚΗ

ΧΡΟΝΙΚΟ

ΕΛΛΑΣ

127

«Παρά ràç διεξόδους τών υδάτων» Α' Προοίμιο Ο θάλασσα, «ή μεγάλη καί ευρύχωρος», περιβρέχει την ευλογημένη γη της Ελλάδος καί λούζει με τα κύματα και τα μυρωδικά της, φερμένα με τους ζέφυρους, τίς αύρες, τα μελτέμια, τα όμορφα νησιά μας. Οί μύριοι καί χιλιό­ χρονοι ήχοι καί υπέρηχοι αυτής της γης, της μικρής της μεγάλης Ελλάδας, είναι το μετέωρο περιήχημα, λίγο πιο πάνω άπ' τη στεριά καί τη θάλασσα, κάτω άπ' τον ουρανό κάτω άπ' τον ήλιο, πού το μεγάλο άλλ' άφαντο χέρι τοϋ Θεού «ώσεί περιβόλαιον ελίσσει αυτήν», την τυλίγει καί την σκεπάζει καί την φυλάσσει άπα κάθε έπίβολη τρύπα του όζοντος καί μας την δίνει «εις περιουσιασμόν» μας. Καί ζουν καί κινούνται οί άνθρωποι καί ανασαίνουν την πνοή τοϋ Θεοϋ με τον γαλάζιο αέρα της θάλασσας καί τ' ουρανού καί χορ­ ταίνουν με την φροντίδα του που με μύριους τρόπους είναι σπαρμένη γύρω τους. Κι δσοι ένωτίζονται περισσότερο τους ήχους καί τους υπερήχους της παράδοσης, αυτοί αναπαμό δεν έχουν, άλλα πελαγίζουν έδώ κι έκεϊ, σε στε­ ριά καί σε νησιά, νά δουν καί ν' ακούσουν καί να μάθουν, καί νά τά ομολο­ γήσουν δλα αυτά, γιατί αυτά, δσα μας φύλαξε καί μας προσφέρει ή παράδο­ ση, -που την παράδοση την τρέφουν κάποια χέρια, ας μη το ξεχνάμε- , ανή­ κουν σ' δλον τον κόσμο. "Ενας άπ' αυτούς που έχουν αυτιά καί ένωτίζονται τίς παραδόσεις, καί έχουν χέρι καί κρατάει κάλαμο γραμματέως όξυγράφου, κι έχουν στόμα καί εΰλαλοϋν, κι έχουν φωνή καί ψάλλουν, καί λογισμό καί όνειρο, που σαν δυο φτερούγες τους σηκώνουν ψηλά νά δουν κι έδώ νά δουν κι έκεϊ καί νά τά ιστορήσουν, είναι καί δ τιμώμενος απόψε συγγραφεύς, κύριος Αχιλλέας Χαλδαιάκης τοϋ Γεωργίου καί της Ευαγγελίας, άπ' την νήσο Αίγινα ορμώμενος, δπου καί κατασκήνωσε κι έστησε την φωλεά του με την ομόζυγο του Λουκία Ροδίτου καί τά τέσσερα παιδιά τους, την Ευαγγελία, τον Γιώργο, τον Μιχάλη καί την Κυριακίτσα. Αγαπά κι έπιποθεϊ νά τρέχει «επί τάς πηγάς τών υδάτων», θρεμμένος καί μαθητευμένος «παρά τάς διεξόδους τών υδάτων». Κι είμαι κι έγώ που έλαχα δάσκαλος του, μακάριος δάσκαλος με τέτοιους μακάριους μαθητές!, δ ταπεινός καθηγητής Γρηγόριος Θεοδώρου Στάθης, που ήθελα νά 'ρθώ, όχι με δυο φτερούγες, άλλ' έξαφτέρουγος, για νά καυχηθώ την καλή καύχηση γιά τον μαθητή μου, νά δώ την νεανική του λάμψη, λίγο ύπορόδινη άπ' την καλή έντροπή της ταπεινότητας πού τον διακρίνει, νά πάρω άπ' αυτήν λίγη κι έγώ καί νά χαρώ μαζί σας. Ένα κλυδώνιο δμως έκτακτο τοϋ πελάγους τοϋ βίου μου μοϋ στερεί αυτήν την χαρά. Τήν ώρα χθες που ήμουν μονώτατος, τήν ώρα τήν ατέλειωτη τής αλγεινής αναμονής έξω άπ' το χειρουργείο, που μέσα ήταν ή αγαπημένη μου γυναίκα Πηνελόπη, δ νους μου παράβγαι­ νε με το δεινά κλυδώνιο καί τ' άφηνε πίσω του' ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ. 13

"Ο,τι, κακό μας βρίσκει να το παλεύουμε πρέπει και να το ρίχνουμε πίσω. Μπροστά ρίχνουμε πάντα την καρδιά μας, τον λογισμό και τ' όνειρο να πρέπει να τ' άκολουθάμε. Καί δεν μπορεί κι αυτό το κλυδώνιο να πιάσει και να κρατήσει το πνεύμα μου, που γεννοβολάει αυτά που γράφει τώρα το χέρι μου, για νά 'μαι κοντά σας με την γραφή μου.

Το προκείμενο θέμα απόψε είναι ή παρουσίαση του λαμπρού τόμου 480 σελί­ δων, πόνημα καί αυτό της ακάματης φιλοπονίας τοϋ Άχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη, που έξέδωκε το "Ιδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας της Ίερας Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, με εισήγηση καί φροντίδα της ταπεινότητας μου υπό την ιδιότητα του Διευθυντού του έξονομασθέντος 'Ιδρύματος. Ό πλήρης τίτλος αΰτοϋ του τόμου είναι: Άχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη, ΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ - ΝΗΣΙΩΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ. Κατάλογος περιγραφικός τών χειρογράφων μουσικών κωδίκων των άποκειμένων εν ταϊς βιβλιοθήκαις των ιερών μονών, των ιερών ναών, ώς καί λοιπών συλλογών της Νησιωτικής 'Ελλάδος, τόμος Α', ΥΔΡΑ, Αθήναι 2005 « Ό κύριος 'Αχιλλέας Γ. Χαλδαιάκης, -όπως γράφω στον Πρόλογο τοϋ βιβλίου του (σσ. 18-19), τριάντα ακριβώς χρόνια άπ' την συγγραφή της Γενικής Εισαγωγής στον Α' τόμο (1975) τοϋ έπτατόμου Καταλόγου μου Τα Χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής - "Αγιον "Ορος, με τον όποιο έγκανιάστηκε ή έκδοση αμιγών Καταλόγων τών χειρογράφων Βυζαντινής καί Μεταβυ­ ζαντινής Μουσικής καί θεμελιώθηκε ή επιστήμη τής Βυζαντινής Μουσικο­ λογίας καί Ψαλτικής Τέχνης- , ό κ. Χαλδαιάκης, νυν 'Επίκουρος Καθηγητής της Βυζαντινής Μουσικολογίας καί Ψαλτικής Τέχνης εν τω Τμήματι Μουσικών Σπουδών τοϋ Έθνικοϋ καί Καποδιστριακοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, μαθητής γενόμενος κατά τήν φοίτησιν αυτού εις τήν Θεολογικήν Σχολήν της έμης ταπεινότητος καί έν συνεχεία υποψήφιος διδάκτωρ καί διδάκτωρ αναγορευθείς, έτι δε καί Λέκτωρ εκλεγείς καί ήδη εις Έπίκουρον Καθηγητήν εξελιχθείς, έφύλαξε τήν εις άνύποπτονχρόνον, πάντως εις τήν αρχήν τής μετά ζήλου άποδύσεώς του ε/ς τήν έρευναν τής χειρογράφου βυζαντινής ψαλτικής παραδόσεως, περί το 1990, πρότασίν μου να άσχοληθή ειδικώς με τήν καταλογογράφησιν τών χειρογράφων τών άποκειμένων έν ταΐς διαφόροις μοναστηριακαϊς h άλλαις βιβλιοθήκαις τής Νησιωτικής Ελλάδος, αρχόμενος ευλόγως, ώς Αίγινήτης, εκ τών νήσων τοϋ Άργοσαρωνικοΰ κόλπου. 'Έκτοτε είργάσθη επιμελώς εις τήν έτοιμασίαν σειράς δλης Καταλόγων, ομοειδών κατά πάντα προς τήν σειράν τών Καταλόγων τοϋ Αγίου "Ορους' καί εφερεν εις πέρας τον πρώτον τόμον, τον περιέχοντα τα χει-

ρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής τα άποκείμενα έν τη Νήσω Ύδρα τοϋ Άργοσαρωνικοϋ, καί έσχεδίασε τον έτερον τόμον τοϋ Καταλόγου των Κυκλάδων Νήσων. Το εγχείρημα του, ως ό ίδιος ομολογεί, "οίστρηλατείται" υπό παρομοίων κινή­ τρων, οία διήγεφαν και έτρεψαν έπί το καταλογογραφικον έργον τον πρώτον διδάξαντα, τον καί χαράσσοντα τάς γραμμάς αάτάς». Καί λέγονται ακόμη στον Πρόλογο (σσ. 19-20), για να τονισθη ή αναγκαι­ ότητα καί ή σημασία της ετοιμασίας καί εκδόσεως των Καταλόγων των χειρο­ γράφων Βυζαντινής καί Μεταβυζαντινής Μουσικής, ώς επιστημονικό άλλα καί εθνικό κεφάλαιο, καί μαζί το όφελος που είναι πολύ καί ποικίλο καί πολυ­ σχιδές, λέγονται καί τα ακόλουθα: « Ή ευλογημένη εθνική

γη, ή ηπειρωτική

και ή νησιωτική, είναι κατάσπαρτος εκ μονών και μονυδρίων καί μετοχιών μονών καί καθισμάτων καί έκ ναών καί ναϋδρίων, παντός μεγέθους καί ποικίλου ρυθμοϋ καί παντοδαποϋ κάλλους καί ωραιότητας πλείστης, ένθα ai ακραιφνείς τοϋ γένους παραδόσεις καί ai ευσεβείς εκφράσεις τοϋ πιστού λαοΰ κατά τους καιρούς της ψάλτης λατρείας καί έγεννήθησαν καί ευρον καταφυγών καί φωλεάν εις συντήρησιν καί διηνεκή φόλαξιν καί παράδοσιν εις ημάς τους επιγενόμενους. Ένταΰθα διετηρήθπσαν καί έσώθησαν, καί εις πολλάς τών περιπτώσεων άπόκεινται μέχρι της σήμερον, πλείστοι δαοι κώδικες της Βυζαντινής καί Μεταβυζαντινής Μου­ σικής. OÌ δημοσιευμένοι Κατάλογοι χειρογράφων, ο'ί τε γενικοί καί οι ειδικοί μου­ σικοί, παρέχουν μίαν πρώτην γενικην εικόνα τοϋ πλήθους τών μουσικών χειρο­ γράφων, τών μοναστηριακών και άλλων βιβλιοθηκών, τών πλείστων υποκειμένων έν 'Ελλάδι, ατινα συμποσούμενα φθάνουν η και υπερβαίνουν τον αριθμόν επτά χιλιάδας. Ικανός αριθμός αυτών τών χειρογράφων, περί τά χίλια, εϋρηνται τεθηοαυρισμένα εις βιβλιοθήκας τής Νησιωτικής 'Ελλάδος. Ή Νησιωτική 'Ελλάς κέκτηται, καί δια το προκείμενον θέμα τής Ψαλτικής Τέχνης καί τών χειρογράφων αυτής, μίαν ίδιαιτέραν σημασίαν, ή οποία απορρέει έκ τής ιστορίας κατά νήσον ή συστάδας νήσων, με ίδιάζουσαν διακυμανσιν τοϋ βίου καί τοϋ πολιτισμοΰ κατά καιρούς. Και είναι τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής εν καθαρον κάτοπτρον, δια τοϋ οποίου δυνάμεθα να κατοπτεύσωμεν τάς διαφόρους πτυχάς τής ιστορίας τών ελληνικών νήσων, έντή προσπάθεια τών κατοίκων να ζήσουν ώς Έλληνεςκαι να διατηρήσουν την πίστιν των καί την ψαλακήν έκφρασιν τής λατρείας των. Καί είναι πράγματι τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής καί τής Νησιωτικής 'Ελλά­ δος μνημεία καί τεκμήρια, εκ τε παλαιογραφικής ή γραμματικής καί συντακτικής έπόψεως θεωρούμενα καί έξ έπόψεως μουσικής καί μελοποιητικής έπιχώριας παραγωγής και έκ κωδικογραφικής και αισθητικής έπιτηδεύσεως κρινόμενα, ώς έργα χειρών ανθρώπων' καί τοις πρέπει η ειδική έρευνα καί μελέτη καί καταλογογράφησις ε'ις ενδειξιν στοργής καί διαφυλάξεως, είς φανέρωσιν τής παραδόσεως και είς πλουτισμον τής επιστήμης. Καί, παρακαλώ, επιτρέψτε μου ένα ακόμα παράθεμα απ' τον ίδιο Πρόλο­ γο (σσ. 20-21), στο όποιο όμως μιλάει ό ίδιος δ συγγραφέας, η τα λέω εγώ με ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓ1ΝΑΙΑ, χ. 13

δικά μου λόγια αυτά που εκείνος τα γράφει άλλοιώς: «Μίαν πρώτην, προδρομικήν, παρουσίασιν τοϋ εγχειρήματος αότοΰ άνεκοίνωσεν ό ρηθείς Άχιλλευς Γ. Χαλδαιάκπς γράφων «Περί την καταλογογράφηση των μουσικών της Νησιωτικής

χειρογράφων

'Ελλάδος» εν τω περιοδικώ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΑ, (τεύχος 16,

'Αθήνα 2002, σσ. 143-170). Έν τη ανακοινώσει ταύτη αφ' ενός προβάλλεται ό στόχος "προς τον όποιο κατατείνει à έν λόγω έρευνα", όστις, "είναι σαφές ότι εκτείνεται σε διττή κατεύθυνση ' αποσκοπεί, πρώτον, στον εντοπισμό και στην αναλυτική στή συνέχεια περιγραφή τών υποκειμένων στις διάφορες ελληνικές νήσους μουσικών κωδίκων, και αποβλέπει, δεύτερον, στή διακρίβωση καί ε'ιδικότερη μελέτη της κατά νήσους ψαλτικής παραδόσεως", καί αφ' ετέρου παρέχεται πληθυς πληροφοριών αναφερομένων ε'ις τους υπάρχοντας Καταλόγους χειρο­ γράφων τών ελληνικών νήσων και εις τους έν αύτοϊς μαρτυρουμένους η και περι­ γραφόμενους, κατά τίνα τρόπον, μουσικούς κώδικας, ώς καί ε'ις τους άναφανέντας κατά καιρούς καί ένευδοκιμήσαντας έν τη Ψαλτική Τέχνη μελοποιους καί διδασκάλους, τους αυτούς και γραφείς, ώς καί εις τους άλλους φιλότιμους κωδικογράφους. Έκ της εικόνος, ήτις παραοτατικώς διαζωγραφίζεται έν τη ανακοι­ νώσει ταύτη, στοιχειοθετείται πλήρως ή ανάγκη νέας σειράς Καταλόγων τών μου­ σικών χειρογράφων της Νησιωτικής

'Ελλάδος.

Β' Μορφή τοϋ τόμου W αμιγής αυτός Κατάλογος τών μουσικών χειρογράφων της Ύδρας εκτείνε­ ται, δπως προεϊπα, σε 480 σελίδες. Ή στάνωση είναι απλά χάρτινη, που καλύπτεται άπο χάρτινο πάλι περικάλυμμα, στο όποιο ανατυπώθηκε ή γκρα­ βούρα μιας άποψης της "Υδρας κατά τα τέλη τοϋ in' αιώνος, άπ' τό βιβλίο του περιηγητοϋ Α. L. Castellan, Lettres sur k Morée et les îles de Cérigo, Hydra et Zante, Paris 1808, planche 13, καί στο οπισθόφυλλο ή ελαιογραφία τοϋ Γεωρ­ γίου Δρίβα (1871) «τό μπρίκι 'Αθηνά ("Αρης) τοϋ 'Αναστασίου Τσαμαδού». Ό χάρτης είναι λευκός πολυτελής, γνωριζόμενος ώς βέλβετ 100 γραμ­ μαρίων, χωρίς ΰδατογράφημα. Ή γραφή είναι ή παραδοσιακή χάραξη της γραμματοσειράς της λεγομέ­ νης Άπλης, σε ποικίλα μεγέθη, καί μαύρη ένιαχοϋ, καί δεξιοκλινής, όπου χρή, καί αραιά, κυρίως για τήν άμεση προβολή στην δράση τοϋ άναγνώστου τών ονομάτων τών μελοποιών, καθώς καί της γνωριζόμενης γραμματοσειράς Πελασγικά ή της Βίβλου, για όλα τα αρκτικά τών ύμνων καί τήν αναγραφή τών κολοφώνων τών χειρογράφων η βιβλιογραφικών σημειωμάτων καί τών παντοίων άλλων ενθυμήσεων. Μελάνη μαύρη καί δλες οί άλλες αποχρώσεις «τοϋ μελανιού» που προ­ κύπτουν άπ' τήν τετραχρωμία. Το πρώτο τυπογραφικό τετράδιο, δηλαδή οί σελίδες 1-16, εκτυπώθηκε σε τετραχρωμία, για τον τονισμό της τηλοφορίας τοϋ βιβλίου στα ελληνικά καί στα γαλλικά, καί για καλύτερη προβολή άλλων

γνωρισπκών στοιχείων του τόμου, όπως είναι ή άξιόχρεη χορηγία «του ίεροϋ καθεδρικού ναού Παναγίας της Φανερωμένης Ύδρας», ή αφιέρωση «Γρηγορίω Θ. Στάθη, χαλκεντέρω σκαπανεΐ επιστήμης μουσικής», καί δύο σελίδες χει­ ρογράφων, όπου παριστάνεται ή γνωστή «νουθεσία - μέθοδος των μελλόντων μαθεϊν την έπιστήμην της μουσικής» του Παναγιώτου του νέου Χρυσάφου καί Πρωτοψάλτου {χφ. Πρ. Ήλιου 634, φ. 8α}, δηλαδή' Ό θέλων μονσικην μαθειν και βέλων

έτταινεΐσθαι

θέλει ττολλάς νιτομονάς, Θέλα πολλάς

ημέρας,

[θέλει καλόν σωφρονισμον τιμήν

καί φόβον τον

Κυρίου,]

προς τον διδάσκαλόν 8ουκατά εις τάς

τότε να μάθει 6 μαθητής

και τέλειος

να

χείρας·

γένει.

Ή άλλη εικόνα άφορα στον τροχό της παραλλαγής της όκταηχίας' δηλαδή της ονομασίας του κάθε ήχου με το γνωρισπκό του μέλος: ανανες -ήχος α', νεανες -ήχος β', νανα -ήχος τρίτος, αγία -ήχος δ', αανες -ήχος βαρύς, νεχεανες -ήχος πλ. β', ανεανες -ήχος πλ. α', νεαγιε -ήχος πλ. δ' {χφ. Πρ. Ήλιου 634, φ. 7β}. Με τετραχρωμία εκτυπώθηκαν καί δύο άλλα τυπογραφικά φύλλα, οί σελίδες 417-448, που περιέχουν πανομοιότυπα τριάντα δύο σελί­ δων διαφόρων χειρογράφων, που ενδιαφέρουν είτε από αισθητική καλλιτε­ χνική άποψη, δηλαδή φανερώνονται τα έπίτιτλα κοσμήματα, τά ποικιλμένα μεγάλα πρωτογράμματα, κάποια άτεχνα λαϊκότροπα ίχνογραφήματα, ό τροχός καί το δέντρο της παραλλαγής της ψαλτικής όκταηχίας, προμετωπίδες καί κολοφώνες κ. ά., είτε κυρίως άπο άποψη περιεχομένου, είτε για το συναμφότερο, πολλές φορές. Γραφευς καί συγγραφεύς καί φωτογράφος καί διορθωτής καί επιμελητής της εκδόσεως τοϋ τόμου ό αυτός κύριος Άχιλλευς Χαλδαιάκης, όπως μαρτυ­ ρεί καί στον σταυροειδή Κολοφώνα' Έοτοιχεωθετήθη, εις την Φοινίκην [τοϋ ζεύγους των άριστων τυπογράφων Ιωάννου καί Μαριάννας Σούκη] (Τερψιχόρης 9, 14121, Ήράκλειον Αττικής), έξετυπώθη υπό τοϋ Α. Βαγενά (Άγ. Βαρβάρας 101, Δάφνη), έβιβλιοδετήθη εις την Βιβλιοδετικην ΕΠΕ (Λ. Κατσώνη 9, Μεταμόρφωσις), τοϋ εξωφύλλου σχεδιασθέντος υπό της Ξανθίππης Μίχα-Mnaviä εις την Graphicon (Μαυρομιχάλη 36, 106 80 Αθήναι) καί εξεδόθη εν 'Αθήναις [υπό τοϋ Ιδρύματος Βυζαντινής Μουσικολογίας], επιμέλεια μεν τοϋ συγγραφέως (υπό τοϋ οποίου ελήφθησαν καί αϊ κατακεχωρισμέναι εις τον Κατάλογον φωτογραφίαι), χορηγία δε της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της 'Ελλάδος καί τοϋ ίεροϋ καθεδρικού ναοΰ Παναγίας της Φανερωμένης Ύδρας, αρχομένου τοϋ δισχιλιοστοΰ καί πέμπτου άπο της γεννήσεως τοϋ Κυρίου ημών Ίησοΰ Χρίστου έτους. Κατέγινα έδώ με την βιβλιογραφική περιγραφή καί την παράθεση κατά παραγράφους των βιβλιογραφικών στοιχείων, ωσάν να καταλογογραφοϋσα ένα κώδικα της Ψαλτικής μας Τέχνης, -καταλογογράφος γαρ!- , για την δείξη της λεπτολόγας διάθεσης που πρέπει να διακρίνει τον καταλογογράφο, ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

άλλα καί για την φανέρωση όλου αύτοϋ τοϋ νέφους των ανθρώπων τοϋ πνεύ­ ματος που συντρέχουν και σταλάζουν τον εκδοτικό γλυκασμο ενός καλοϋ βιβλίου: απ' τον πρώτο εμπνευστή καί φιλόπονο ερευνητή καί συγγραφέα ως τον τελευταίο εργάτη, ακόμα καί τον μεταφορέα, που κοπιάζουν φιλότιμα, -με το αζημίωτο κάποιοι, απλήρωτοι πάντοτε κάποιοι, «ί'σασιν οί είδότες!»- , για να φτάσει το βιβλίο ως ανάγνωσμα καί οί ίδέες ώς γονιμοποιές δυνάμεις για τον πολαπλασιασμό τών γνώσεων, για καινούργια την κάθε στιγμή παρά­ δοση. Καί πρέπει δλοι αυτοί να γίνονται γνωστοί με τ' όνομα τους, γιατί τις περισσότερες φορές παραθεωροϋνται καί μένουν στην σκιά της αφάνειας.

Γ'

Ή δομή τοϋ Καταλόγου

1 1 δομή τοϋ Καταλόγου, τώρα, είναι ή κλασική διάρθρωση ενός άμιγοϋς Καταλόγου χειρογράφων Βυζαντινής Μουσικής, δπως αύτη καθιερώθηκε με τήν έκδοση του έπτατόμου Καταλόγου του γράφοντος Γα Χειρόγραφα

Βυζα­

ντινής Μουσικής - "Αγιον "Ορος. Μετά τους τίτλους καί τα άλλα γνωριστικά στοιχεία, προτάσσεται ò Πρόλογος υπό τοϋ υποφαινομένου Γρ. Θ. Στάθη (σσ.

13-21), ό Πίνακας χών Περιεχομένων καί ό κατάλογος της πλούσιας βραχυγραφημένης Βιβλιογραφίας [βιβλίων καί μουσικών βίβλων] (σσ. 25-42). Ακο­ λουθεί (σσ. 43-46) ή μικρή Εισαγωγή τοϋ συγγραφέως με τήν αρχαιοπρεπή αναφορά «roîç έντευξομένοις». Το κύριο μέρος τοϋ Καταλόγου περιέχεται στις σελίδες 47 έως 415. Περι­ γράφονται αναλυτικά 56 χειρόγραφα. Ό αριθμός τών μουσικών χειρογρά­ φων της "Υδρας ανέρχεται στον 63, αν συγκαταριθμηθοϋν οί διπλοαριθμοί καί τα λανθάνοντα χειρόγραφα, για τα όποϊα κάνει ειδικό λόγο ό συγγραφεύς. Ή σειρά της καταλογογραφήσεως τών συλλογών κατά μονές, ό αριθμός χει­ ρογράφων κάθε συλλογής καί οί σελίδες τοϋ Καταλόγου δπου περιέχονται είναι τα ακόλουθα' Α' Μονή Προφήτου 'Ηλιου, χ φ φ . 41 (σσ. 47-306) - Β' Μονή Παναγίας Ζούρβας, χφφ. 5 (σο. 307-342) - Γ' Μονή Παναγίας Φανε­ ρωμένης, χφφ. 4 (σσ. 343-372) - Δ' Μονή Αγίας Τριάδος, χφφ. 3 (σσ. 373396) - Ε' Ύδραϊκαί ιδιωτικά! συλλογαί, χφφ. 2 (σσ. 397-408) - ΣΤ' Μονή Αγίας Εύπραξίας (Δοκού), χφ. 1 (σσ. 409-416). Στην αρχή της κάθε ένότητος, πού κοσμείται μάλιστα άπο ένα έπίτιτλο παρμένο άπο κάποιο χειρόγραφο, μετά άπο ένα μονόφυλλο με τον σχετικό φευδότιτλο, προτάσσεται μία Εισαγωγή, στην οποία «μνημοναρίζεται», δηλαδή καταγράφεται ή έκφραση τών προσωπικών συναισθημάτων άπ' τήν πρώτη προσέλευση στή μονή καί τήν πρώτη προσέγγιση καί ενασχόληση με τα χειρόγραφα της, καθώς καί ή έκφραση τών ευχαριστιών προς δλους όσοι βοήθησαν τον συγγραφέα κατά τήν παραμονή του καί το έργο της καταλογογράφησης. Κάποιες φορές ό συγγραφεύς βρίσκεται στην αλγεινή θέση να κάνει μνημόσυνο κάποιων μοναχών πού στο μεταξύ «έκοιμήθησαν». Καί

απαραιτήτως ή εισαγωγή αύτη ασχολείται με την βιβλιοθήκη καί τα χειρό­ γραφα καί με τους τυχόν προγενέστερους καταλογογράφους. 'Εδώ λύνονται καί τα θέματα της πολλαπλής αριθμήσεως που φέρουν τα χειρόγραφα, κυρίως με την κατάρτιση ενός Άνππαραβολικοϋ Πίνακος, δπως συμβαίνει για τα χειρόγραφα της Μονής τοΰ Προφήτου Ήλιου (σο. 69-73). Ειδικά στην συλλογή των χειρογράφων της Μονής Πρ. Ήλιου ό συγγραφεύς προ­ έβη σε άναταξινόμηση των χειρογράφων, με κριτήρια «οία h σαμειογραφία, ai χρονολογικά} ενδείξεις, το (ομοειδές η μή) περιεχόμενον αυτών καί έτερα όμοια» (σ. 71). Στίς Εισαγωγές, ακόμη, των Μονών Πρ. Ήλιου καί Πανα­ γίας Ζούρβας ό κ. Χαλδαιάκης έξεπόνησε καί παρενέβαλε καί τον χρήσιμο κατάλογο «των άποκειμένων έντυπων μουσικών βιβλίων» (σσ. 53-66, καί 310-314 αντίστοιχα). Ή περιγραφή των χειρογράφων γίνεται σε τριπλή διαστρωμάτωση. Στην αρχή δίνονται τα στοιχεία ταυτότητος του χειρογράφου, οί παντοίοι αριθμοί και το όνομα του, καί άλλα αξία ιδιαίτερης μνείας στοιχεία. Ακολουθεί ή ανα­ λυτική περιγραφή με αναγραφή τών ακριβών τίτλων της κάθε συνθέσεως, όπου καί το όνομα τοϋ κάθε μελοποιοΰ, καί του αρκτικού τοΰ ύμνου καί με παρεμβολή πολλών μουσικολογικών κυρίως ή άλλων στοιχείων, τα όποια διακρίνονται ώς γραμμένα με μικρότερα στοιχεία. Το τρίτο μέρος άφορα στην κωδικολογική περιγραφή καί την προσφορά τών παντοίων άλλων σημειωμά­ των καί ενθυμήσεων στα παράφυλλα τοϋ χειρογράφου. Την αναλυτική περι­ γραφή εμπλουτίζει ή φωτογραφική παρεμβολή μιας α περισσοτέρων σελίδων τοϋ χειρογράφου, ή μέρους σελίδας, τυπωμένων βέβαια ασπρόμαυρα. Τον Κατάλογο συμπληρώνουν απαραιτήτως Εΰρειπριακοί Πίνακες, τρεϊς κύριοι καί όσοι άλλοι κρίνονται καλοί. Α' Μελουργών - Ποιητών - ΚωδικοΥράφων (σσ. 453-458). Β' 'Ιστορικών προσώπων καί τοπωνυμίων (σσ. 459461). Γ' Παραστατικός τών περιγραφομένων χειρογράφων (σο. 463-465). Δ' Εικόνων καί πανομοιότυπων (παρενθέτων εντός τοΰ κειμένου [1-89] καί έγχρω­ μων δύο στην αρχή [Α'- Β'] καί τριάντα δύο [Α'-ΛΒ'], στο τέλος (σσ. 467470). Ε' Κυρίων ονομάτων [σε σημειώσεις καί υποσημειώσεις] (σσ. 471-472).

Δ ' Μουσικολογικη εξέταση ΙΥατά τήν ετοιμασία καί τελική όρθοθέτηση τοΰ ολικού αύτοΰ προς έκδοση, ό συγγραφεύς Άχιλλεύς Χαλδαιάκης ανοίχτηκε σ' ενα δεύτερο επίπεδο για πλούσια καί χορταστική μουσικολογικη ενασχόληση καί άδολεσχία. Παίρνο­ ντας αφορμή άπα κάποια σχετική μαρτυρία σε περιγραφόμενα χειρόγραφα, πού κρίνει ότι έχει ένα ιστορικό βάρος καί μιαν ευρύτερη σημασία, ή θέλο­ ντας να αναδείξει τήν ψαλτική δραστηριότητα στην περιοχή του Άργοσαρωνικοΰ τών Υδραίων η καί άλλων μελοποιών καί κωδικογράφων, μουσικολό­ γε! σε εκτενείς - εκτενέστατες υποσημειώσεις περί αυτά τα θέματα, άνασύρο-

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

ντας τις πληροφορίες άπ' την πλούσια σχετική βιβλιογραφία, που κατέχει πλήρως καί έχει ήδη μελετήσει και στίς άλλες προγενέστερες μελέτες του για την ψαλτική τέχνη στον Άργοσαρωνικό *. Τέτοια καλόδεχτη παντοδαπή πληροφόρηση αποτελούν οί περιπτώσεις' α. Επιστολή του Πατριάρχου Γρηγορίου τοϋ Ε', του έτους αωιθ', «προς τους τιμιωτάτους καί χρησιμωτάτους προκρίτους της νήσου Ύδρας», με τήν οποία τους συνιστά «τον ώδεσφώτατον εν Ίερεΰσι κυρ Άνδρέαν... εις το να εξακο­ λούθηση την σειράν τοϋ νέου συστήματος των μουσικών μαθημάτων). Πρό­ κειται δηλαδή για τήν ιστορική είδηση της Σχολής των Ψαλτικών στην "Υδρα (σο. 51-53). β. Ή σχέση μαθητείας καί κωδικογραφικης μιμήσεως τοϋ Υδραίου Γεωργί­ ου παπά Ιωάννου Μάνου με τον Σμυρναίο διδάσκαλο Ζαφείριον Ζαφειρόπουλον, καί παρεμφερείς άλλες ειδήσεις (σσ. 212-213). γ. Ή είδηση περί προσκλήσεως το έτος 1933 του περιβόητου μουσικοδιδά­ σκαλου 'Ιωάννου θ . Σακελλαρίδη να ψάλει κατά τήν πανήγυρη τοϋ έορτάζοντος καθεδρικού ναοϋ της Ύδρας, καθώς καί ή σχετική είδηση για τον θάνατο του, το έτος 1938 (σ. 305). Δυο άλλες αξιοσημείωτες μαρτυρίες που παρέχονται άπ' τα χειρόγραφα, είναι οί ακόλουθες' • Ή μαρτυρία στο φ. 279β τοϋ κωδικός Πρ. 'Ηλιου 597, τοϋ σημαντικωτέρου κωδικός αΰτοϋ τοϋ Καταλόγου, μιας ογκωδέστατης Παπαδικής (φφ.

572+ I-VTII), γραμμένης το τελευταίο τέταρτο τοϋ ιζ' αίώνος έπί πρωτοψαλτίας τοϋ Παναγιώτου τοϋ νέου Χρυσάφου άπο κρυπτώνυμο μαθητή τοϋ Μπαλάση ιερέως, ότι ò Χρυσαφής ό νέος είχε διδάσκαλο καί τον Γεράσιμο Αγιορείτη'

«Γερασίμου καθηγητού

τοϋ Χρυσάφου,

ήχος α' Αινείτε τον

Κύριον», κοινωνικό. Ό συγγραφεύς δεν σχολιάζει ευρέως αυτήν τήν είδηση, αλλά τήν άλλη, δτι 6 Γερμανός Νέων Πατρών φέρεται ώς μακαρίτης τήν ίδια αυτή περίοδο' φ. 440α «[Κράτημα] τοϋ έν μακάρια τη λήξει κυρ Γερμανοΰ άρχιερέως Νέων Πατρών», στην σ. 116.

• Ή προσευχή «την οποίαν πρέπει να λέγη ό

* οί άλλες έπί μέρους σχετικές μελέτες τοϋ Λχ.

κατηχουμενος προ τοϋ μαθήματος», μία σημεί-

Χαλδαιάκη: « Ή ψαλτική παράδοση της νήσου

Ν

/

\

ν >c~

*

ο

, ? , , , γοι και ψάλτες», ££ΦΖ7Μ ΛΒ (1998-2000), σσ.

179-196. «Περί την καταλογογράφηση των

χάρισαι εις μεν τον διδάσκαλον την έπιτηδειότη-

μουσικών χειρογράφων της Νησιωτικής

τα να με διδάσκη με σαφήνειαν, είς έμε δε πέμ,

,

,

ψοντο πανάγιόν σου πνεϋμα, δια να φώτιση τον νουν, να όξυνη τήν κρίσιν ...» (σ. 365). Αυτή ή προσευχή θα μπορούσε ν' αποτελεί, προσαρ, , ,·, , s ~ α ανάλογα, και προσευχή «των μαοηrμοσμενη r τιώντων τήν ψαλτικήν τέχνην». ΧΡΟΝΙΚΟ

'Ύδρας. Α'. Υδραίοι κωδικονράφοι, μελουρ-

ωση, Υωρις κανένα σχολιασμό εοω, στο φ. 2α Α r Λ r Ύ ^ τοϋ κωδικός Παναγίας Φανερωμένης 3 ' «...

Ελλάδος», Μονωκολογία, τεύχος 16, Αθήνα 2002, σσ. 143-170. Ή ψαλτική τέχνη στην Αίγινα.

^ ^ ^ , ^ (mo_19m χ Άθήναι 1995. «Σχολή ψαλτικής στην Αίγινα και ίερα-

}

η ώ Σχολή στον Πόρο έπί Καποδίστρια. Πρωτονενεϊς παρατηρήσεις με αφορμή ένα "πανη,» _ Τ ,; ,, γυρικο » ΗΑιγιναια, τεύχος 1, Αίγινα, Ιανουαρ 1 ο ς . Ί ο ι ί ν ι ο ς 2 0 0 0 ; σ σ 97-107.

135

Θέλοντας να μουσικολογήσω κι εγώ λίγο, σας προσφέρω απ' τα περιγρα­ φόμενα στον Κατάλογο αυτόν χειρόγραφα καί μόνο, τον Πίνακα των Υδραίων μουσικών καί κωδικογράφων, για να έχετε να καυχηθήτε λίγο για τους δικούς σας καλλιτέχνες μελοποιους καί γραφείς της καλής χειροτεχνίας της παράγωγης των μουσικών χειρογράφων με μαύρα καί κόκκινα μελάνια καί με ποικίλα άλλα πολύχρωμα έπίτιτλα καί στολίδια. Ό κ. Χαλδαιάκης αφιέρωσε ειδική μελέτη τιτλοφορούμενη « Ή ψαλτική παράδοση της νήσου Ύδρας. Α'. Υδραίοι κωδικογράφοι, μελουργοί καί ψάλτες», ΕΕΦΣΠΑ ΛΒ' (1998-2000), σσ. 179-196, όπου ή εντρύφηση είναι λεπτομερέστατη.

• Αναγνώστης Πάνος Οικονόμου [Πρ. Ήλιου 632 (1796), Παναγίας Φανε­ ρωμένης 2 (τέλη IH')].

• Δημήτριος Μαρούκας Υδραίος, καί μελοποιός [Πρ. Ήλιου 722 (1806), 615 (άρχ. 10')].

• Γεώργιος παπα 'Ιωάννου Μάνος [Πρ. Ήλιου 605&604, 611&606 (1823), 617, 623, 723 (1833), 607 (1833), 627, 601, 602, 608, 613, 624, 631, 626].

• Μιχαήλ Κάλος Υδραίος [Αγίας Τριάδος 639 (1830)].

• Αναστάσιος Υδραίος - Ταπεινός [ Πρ. Ήλιου 724), ώς μελοποιός]. Τέλος, δεν θα μπορούσε να παραλειφθή, ούτε από μένα τώρα εδώ στην κατακλείδα της παρουσίασης, ή όμορφη περιγραφή της μονής τοϋ Προφήτου Ήλιου καί τής νήσου "Υδρας που έκανε ό Νικόλαος Χαλιορής το 1928 στην έκδοση τής Πραγματείας έξ έπόψεως ιστορικής καί αρχιτεκτονικής, Ή μονή τοϋ προφήτου Ήλιου ή έκτισμένη έν τω όμωνύμφ βουνώ της νήσου Ύδρας. Στην σχετική Εισαγωγή τής Μονής Προφήτου Ήλιου ò Άχιλλευς Χαλδαιάκης μετέ­ φερε τήν υμνητική αυτή περικοπή (σσ. 50-51): «Φυτεία δεν κοσμεί, δυστυχώς, το βουνό τοϋτο. Θάμνοι άγριοι καί πρϊνα καί άκανθοι αποτελούν την φυτείαν αύτοϋ. Καί μόνον επί της κορυφής καί εντός της περιμανδρωμένης περιοχής τής Μονής ποικίλλουσι τό θέαμα που μεν άμυγδαλαΐ, που δε μεγάλοι αχινοί καί έν μέσω τούτων Ισχνοί κέδροι, που δε πεΰκαι καί πολύ πλησίον τώνκελλίων, είς έλαχίστην εκτασιν, γλυκεία άμπελος και μικρός λαχανόκιιπος. Τήν ελλειψιν όμως τής φυτείας καί τής έκ ταύτης εύχαριστήσεως, άναηληροΐ ή απεριόριστος θέα, έκ τής υπέροχου ταύτης θέσεως επί τής οποίας ό παρατηρητής συναισθάνεται τήν ψυχήν του ύψουμένην υπέρ τα ορατά καί τό πνεϋμά του διανοϊγον των νοητών τάς πύλας. Έξ όλων τών σημείων ευρύς, αχανής διανοίγεται ό ορίζων, καί έν συνδυασμω μετά τής γαλανής θαλάσσης, έκχεινομένης κάτω καί τών Πελοποννησιακών και 'Αττικών ορέων, τά όποια, ώς ένχορω, περιστοιχίζουσιν από δυσμών καί βορρά τήν νήσον, τερπνόν θέαμα αναπαύει καί χορταίνει τό έξεταοτικόν βλέμμα. Ή δε απόλυτος σιωπή, ή επικρατούσα έπί τής θέσεως ταύτης, είναι εν επί πλέον μέσον, δια τής άπαλύνσεως τών αισθήσεων, προς γέννησιν υψηλών Ιδεωδών καί άπεργηίνων σκέψε­ ων, έξ ών πηγάζουσιν αϊ αγιαοτικαι άρεταί».

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

Ε' 'Επίλογος t i νήσος Αίγινα να χαίρει πρέπει που γέννησε τον Αχιλλέα Χαλδαιάκη, τον ψάλτη καί τραγουδιστή καί τον οργανοπαίχτη, τον επιστήμονα καί πανεπι­ στημιακό διδάσκαλο ' ή νήσος "Υδρα να άγάλλεται πρέπει που είδε τον ακά­ ματο αυτόν ερευνητή να περπατάει στα βουνά της άπα μοναστήρι σε μονα­ στήρι καί να τρυγάει ώς μέλισσα άπ' τα πεύκα και τα κέδρα, τα σχίνα καί την ρίγανη, δσα γλυκά σαν μέλι μελίσματα καί ψάλματα φύλαξαν oi καλόγεροι κι οί παπάδες μας κλεισμένα στα χειρόγραφα της Ψαλτικής μας Τέχνης. Το "Ιδρυμα, δέ, Βυζαντινής Μουσικολογίας συνευφραίνεται με σας δλους τώρα, καί κυρίως με τους ύπεραγαπητους οίκογενείς τοϋ συγγραφέως, -γονείς καί σύζυγο καί τέκνα, καί τους πνευματικούς του πατέρες-, καί «χαιρετίζει με ευφρόσυνα συναισθήματα το υπό τοϋ κ. Άχιλλέως Χαλδαιάκη άναληφθεν έργον καί παραδίδει ήδη είς το φώς της δημοσιότητος

το πόνημα αότοΰ ΤΑ

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ - ΝΗΣΙΩΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ, ήτοι Κατά­ λογος περιγραφικός των χειρογράφων μουσικών κωδίκων των υποκειμένων εν ταΐς βιβλιοθήκαις των 'Ιερών Μονών, τών 'Ιερών Ναών, ώς καί λοιπών συλλογών της Νησιωτικής 'Ελλάδος, τόμος Α" ΥΔΡΑ, βέβαιον ôv ou ή χρήσις αότοΰ όπα παντός έπιστήμονος, πρωτίστως μουσικού -μουσικολόγου τε καί ψάλτου, άλλα καί της άλλης παντοδαπης μορφώσεως-, θα άποβη ωφέλιμος είς φανέρωσιν και διάσωσιν της ψαλτικής παραδόσεως και είς πλουτιαμόν γνώσεων και δόξαν Θεοΰ».

Τον λόγο έλαβε στη συνέχεια ό συγγραφέας αυτών τών δυο βιβλίων, που συγκινημένος απηύθυνε λόγους ευχαριστίας προς την ομήγυρη: Σας ευχαριστώ πάρα πολύ!

Ηϋ

Απόψε, αδυνατώ να αρθρώσω οποιονδή­ ποτε άλλον λόγο, έκτος από λόγο ευχαριστίας! Πρωτίστως, επιθυμώ να ευχαριστήσω από καρδίας όλους εσάς, που με την παρου­ σία σας απόψε εδώ με τιμάτε ιδιαιτέρως. Άπα τους τα πρώτα φέροντες τοϋ νησιού, τον δεσπότη, το ιερατείο, τον άντινομάρχη, τον δήμαρχο, τον αντιδήμαρχο, τον λιμενάρχη, άλλα καί δλους τους εκπροσώπους

τών

Η

φορέων τοϋ νησιοϋ, μέχρι τον πιο απλό κάτοικο και φίλο της Ύδρας. Δεν είναι εύκολο να γράφει κανείς για την Ύδρα ' είναι δύσκολο εγχείρημα. Τον κάλαμο βαραίνουν όχι μόνον ά λαμπρή (καί γνωστή

if

σε δλους μας) Ιστορία τοϋ νησιοϋ, άλλα καί

rifinì

••fib ΧΡΟΝΙΚΟ

§

#

ιό κατατεθειμένο έργο των προγενέστερων ερευνητών, δλων των παλαιότερων και νεότερων μελετητών της ιστορίας και της παράδοσης τοΰ νησιού. Τί περισσότερο να γράψει κανείς, αναλογιζόμενος τα υπάρχοντα έργα τοϋ Λιγνοί), τοϋ Χαλιορη, του Μανική, ή τίς αντίστοιχες γραφές τοϋ Καραμάτσου, τοΰ πρώην Ύδρας 'Ιερο­ θέου, ακόμη καί της παριστάμενης αποψινής ομιλήτριας Ντίνας 'Αδαμοπούλου; Προσωπικά, πάντως, οσάκις καλούμαι να γράψω έστω καί δυο αράδες για την Ύδρα, πέρα άπα δλα αυτά σκέφτομαι πάντα δλους εσάς' τους κατοίκους της Ύδρας, που γνωρίζετε την ιστορία καί την παράδοση τοϋ νησιοΰ άπα πρώτο χέρι, άρα καλύτερα άπα τον καθένα. Ή σκέψη σας, πραγματικά, με βασανίζει ' με εκεί­ νη, δμως, την ευεργετικά για τον ερευνητή βάσανο, που αποτρέπει την κατάθεση οποιασδήποτε αβασάνιστης γραφής. Το ερώτημα πού θέτω πάντα στον εαυτό μου είναι ' πώς θα αντιδράσουν οι γηγενείς Υδραίοι στα γραφόμενά μου; Θα μειδιά­ σουν προ ενός αφελούς καί άμαθους ρομαντικού μειρακίσκου η θα συγκατανεύ­ σουν έπιδοκιμαστικά, θεωρώντας τα γραφόμενά ως μία περαιτέρω συμβολή στην Ιστορία τοΰ τόπου τους; Αύτη είναι ή σκέψη που με κατατρύχει ' μπορώ δε να πω ότι με έχει βοηθήσει καθοριστικά, διότι, προς αποφυγή της πρώτης αντίδρασης, αναγκάζομαι να διευρύνω συνεχώς τη σχετική έρευνα, να ανατρέχω στα δημοσιευ­ μένα καί αδημοσίευτα αρχεία, να ξεφυλλίζω τα υπάρχοντα περιοδικά, να διεζέρχομαι τήν υφιστάμενη βιβλιογραφία, καί δλα αυτά με ευεργετικά αποτελέσματα για τήν προσωπική μου, τουλάχιστον, κατάρτιση ' ό βαθμός της περαιτέρω ουσιαστικής ή μή συμβολής τών γραφομένωνμου στην εν γένει ύδραϊκή παράδοση απομένει να κριθεί όχι μόνον από τους ειδικούς (ορισμένοι τών οποίων μύησαν απόψε) άλλα άπα τήν ιστορία καί κυρίως άπα εσάς, τους φιλτάτους Υδραίους! Ή έμπνευση για τήν οργάνωση της αποψινής εκδήλωσης οφείλεται (δπως δλοι καταλαβαίνετε) στον αγαπητό π. 'Ακίνδυνο Ααρδανό, στον οποίο χρωστώ θερμότατες ευχαριστίες. Χρόνια τώρα με τίμα με τή φιλία καί κυρίως με τήν εμπι­ στοσύνη του, σε τέτοιο βαθμό που (παρότι το επιθυμώ) φοβοΰμαι ότι αδυνατώ να τοΰ αποδώσω στα ίσα τα ίδια συναισθήματα. Χαίρω 'ιδιαιτέρως διότι στο πρό­ σωπο του αναγνωρίζεται πλέον (προϊόντος δε τοΰ χρόνου όλονενκαί ευκρινέστε­ ρα) όχι μόνον ό ότρηρός πρωθιερέας τοΰ μητροπολιτικού ναοΰ της Ύδρας ή ò ρέκτης γενικός αρχιερατικός επίτροπος τής μητρόπολης μας, άλλα και ό πρωτερ­ γάτης πολλών άλλων σημαντικών πνευματικών καί ευρύτερα κοινωνικο-πολιτιστικών εκδηλώσεων στο νησί. Εύχομαι, αγαπητέ μου π. Ακίνδυνε, να λαμβάνεις πάντοτε άνωθεν δύναμη καί την κατ' άμφω υγεία, ώστε νά πληροφορείς τή δια­ κονία σου και νά χαίρεσαι τήν οικογένεια σου! Θερμότατες ευχαριστίες απευθύνω καί στους ομιλητές τής αποψινής εκδήλωσης: ο ατή φίλη Ντίνα 'Αδαμοπούλου, εύφήμως γνωστή τόσο για τή δραστηριότητα της στο 'Ιστορικό Άρχεΐο-Μουσεϊο Ύδρας, δσο και για τις ιστορικές συγγρα­ φές της, που (δπως προεϊπα) αποτελούν ήδη αναγκαίο καί ασφαλή γνώμονα για όσους ασχολούνται με τα τίϊς ιστορίας τής Ύδρας (καί δχι μόνον). ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

• στον αγαπητό μου καθηγητή κ. Δημήτριο Γόνη, γνωστό μου άπα τα φοιτητικά μου χρόνια στη Θεολογική Σχολή, με τον οποίο εχω την εξαιρετική ευλογία καί την ιδιαίτερη τύχη να συνεργάζομαι εσχάτως στο μέγα εγχείρημα της έκδοσης των 'Απάντων του αγίου Νεκταρίου. Ή συναστροφή μαζί του είναι άκρως διδακτική καί ξεχωριστά επωφελής, τόσο στο καθαρά ανθρώπινο επίπεδο, δσο καί σε εκείνα της επιστημονικής σκέψης καί της μεθοδολογίας της επιστημονικής έρευνας.

• ή απουσία τοΰ φιλτάτου μου καθηγητή Γρηγορίου Στάθη, για ανυπέρβλητους οικογενειακούς λόγους, σκιάζει κάπως την αποψινή χαρά μου... Το κείμενο πού απέστειλε, ωστόσο (καί το όποιο άνέγνωσε, άντ' αυτού, δ π. 'Ακίνδυνος, γεγονός για το όποιο τον ευχαριστώ επιπρόσθετα), αυτό το κείμενο, λέω, πού γράφτηκε έν μέσω δεινών προσωπικών περιστάσεων, είναι ιδιαίτερα εύγλωττο. Είναι άψευδής μάρτυρας της αγάπης του, τήν οποία μάταια προσπαθώ (έπί είκοσι ήδη χρόνια) να συναγωνιστώ ' νοερά άποπειρώμαι καί απόψε να υπερα­ κοντίσω, προσθέτοντας μαζί τον σεβασμό μου καί τίς άπειρες ευχαριστίες μου, «κατά πάντα και δια πάντα». Τα δύο βιβλία πού παρουσιάσθηκαν απόψε έχουν, βέβαια, τήν ιστορία τους, πού για τον συγγραφέα τους είναι μια προσωπική ιστορία, μια ιστορία ζωής. Παρά το γεγονός δτι το ένα (ο κατάλογος τών μουσικών χειρογράφων) τυπώθη­ κε μόλις πρόσφατα καί το άλλο (το περί τοΰ γέροντος Ιεροθέου) προ εξαετίας, αμφότερα έχουν γραφεί σχεδόν ταυτόχρονα, κατά τήν ίδια χρονική περίοδο ' μάλιστα, πρώτα εκπονήθηκε ò κατάλογος τών μουσικών χειρογράφων καί μετά ετοιμάσθηκε το περί τοΰ γέροντος 'Ιεροθέου. Προσωπικά, έχω πάντοτε προ οφθαλμών μιαν απτή απόδειξη της παλαιότη­ τας τών δύο αυτών βιβλίων, τήν ζωντανή, τρόπον τινά, χρονολόγηση καί ηλικία τους ' μιλώ για τον γιό μου τον Γιώργο, πού γι' αυτόν τον λόγο τον παρακάλεσα να παρευρίσκεται απόψε κοντά μας καί θα ήθελα να σας τον παρουσιάσω...

WË S ^ B H ^ P Ì I É Ì E A I E , , ι sdi -ail' %

mw

„il

Tò ένα βιβλίο (ό κατάλογος των μουσικών χειρογράφων) γράφτηκε όταν ό Γιώργος έκυοφορεΐτο, ενώ το άλλο (το περί του γέροντος Ιεροθέου) γράφτηκε ενώ ήταν νεογέννητο μωράκι...Διατηρώ, μάλιστα, ισχυρή την ανάμνηση της έξης εικόνας: ή τραπεζαρία του σπιτιού μας να είναι κατάμεστη από την άπλωμένπ σχετική βιβλιογραφία, και εγώ, ενώ δουλεύω για το βιβλίο, να προσπαθώ παράλ­ ληλα να κουνάω, με τα πόδια μου, μιαν κούνια, μέσα στην οποία ήταν ό Γιώργος, μωράκι τότε δυο-τριώνμηνών... Στο πρόσωπο τοϋ Γιώργου (που

f^^—tt^ZT.^j!*?^.—;κ

•—

,r

, ,, , ,

σχετιςεται, κατ αυτόν τοντρόπο, οχι καιμετόσο ευχάριστο για τον ίδιο τα παρουσιασθέντα

απόψε βιβλία) θα

ήθελα να ευχαριστήσω άπα την καρ­ διά μου δλα τα μέλη της οικογένειας μου (τη γυναίκα μου, Λουκία, και τα '

'

.

:

:

"

'

•

υπόλοιπα τρία παιδιά μας, Εύαγγελία-

•

•% Λ

Μιχάλη-Κυριακά), υπομονή 573ji,

που

για την Ίώβεια επέδειξαν

(καί,

δυστυχώς γι' αυτούς, συνεχίζουν να επιδεικνύουν) προς το πρόσωπο ρου σ αυτούς αξίζει, στην πραγματικότη­

τα, ό όποιος έπαινος καί τα όποια εύσημα ακούσθηκαν απόψε έδώ ' ο' αυτούς καί κατεξοχήν στα γυναίκα μου τή Λουκία (πού έχω τη χαρά να παρευρίσκεται απόψε κοντά μου), ή οποία είναι ό αφανής καί ανιδιοτελής καί ακούραστος ήρωας αυτής της ερευνητικής καί συγγραφικής δραστηριότητας. Ζητώ συγγνώμη που ό λόγος καταντά έδώ εντελώς προσωπικός, άλλα, βλέπετε, έκτος άπα τίς κοινές βιο­ τικές μέριμνες, ακόμη καί οί παραπάνω δραστηριότητες (που σε πρώτη εκτίμηση φαντάζουν εντελώς θεμιτές καί απόλυτα δημιουργικές) αποστερούν άπα την ανα­ γκαία ολοκληρωτική φυσική ή ακόμη καί πνευματική παρουσία μας τους οικεί­ ους μας, αυτούς πού μας άγαποϋν καί τους αγαπάμε... Για να κλείσω αυτή την ευχαριστήρια προσλαλιά μου θα μοΰ επιτρέψετε να παρακαλέσω τον Γιώργο να μας διαβάσει ένα τμήμα (τήν τελευταία παράγραφο) από το κείμενο του Βίου τοϋ γέροντος 'Ιεροθέου.... Το λοιπόν, αδελφοί μου σεβασμιώτατοι, σας παρακαλώ καί εγώ, ό ελάχιστος αδελφός σας, ομού καί τον εαυτόν μου ' ας μη φανώμεν, λέγω, τέκνα νόθα καί αχάριστα η ανά­ ξια της άλυοεως τοϋ πνευματικού ημών πατρός καί παραβάται τών προς Θεον υποσχέσεων καί τοϋ αγίου καί αγγελικού σχήματος όπου φορώμεν, οί ταπεινοί. 'Αλλ' εν τω ονόματι τοϋ Κυρίου ημών Ίησοΰ Χρίστου, ας βιάσωμεν το μετά ολίγον φθειρόμενον τοϋτο σαρκίον καί ας καταπατάσωμεν τάς νοητός καί ποικιλοειδεϊς παγίδας τοϋ πονηροϋ δράκοντας, δια να ευρεθώμεν είς την ώραν τοϋ θανάτου μας καί εις την Δευτέραν Παρουσίαν τοϋ Κυρίου μας έστολισμένοι με το άπέρλαμπρον φόρεμα της

ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 13

αγγελικής ζωής, δια μέσου της εγκράτειας, υπακοής, σωφρο­ σύνης, αγιασμού και καθαρότητος και των λοιπών αγίων κατορθωμάτων. Kai ούτω, να συναριθμηθώμεν, μετά των έν ασκήσει λαμψάντων καί των συνωνυμούντων Αμΐν αγίων πάτερων ημών, δι' ων καί μεθ' ων είσέλθωμεν καί ημείς, μετά τοϋ άοιδίμου πατρός ημών 'Ιεροθέου, εις την οάράνιον Βασιλείαν, δοξάζοντες Πατέρα καί Υών και "Αγιον Πνεύμα, την παναγίαν καί όμοούσιον καί άδιαίρετον Τριάδα, τον των δλων Θεόν, συν τη Κυρία Δεσποίνη καί άειπαρθένω θεοτόκω, τίϊ εγγυήτρια ημών καί μεσιτρία πάντων τών ορθοδόξων χρι­

Ρ" •

στιανών, παναχράντω Μαρία, συνάμα δέ, τω ένδόξω καί προ­ στάτη ημών Προφήτη 'Ηλία καί πάση τη έπουρανίω στρατιά

fr*

-

τών νοερών Δυνάμεων, μετά τών άπαξαπάντων τών αγίων, είς τους απέραντους αιώνας τών αιώνων. 'Αμήν.

Την εκδήλωση έκλεισε, με αρμόδια εύλογητικη προσλαλιά, ό παριστάμενος μητροπολί­ της "Υδρας κ. Έφραίμ, πού ευχαρίστησε καί ευλόγησε πατρικά δλους τους συντελεστές αυτής της παρουσίασης ' απευθυνόμενος, τέλος, προς τον συγγραφέα τών δυο βιβλίων (με τον όποιο -δπως τόνισε- τους συνδέει παλαιά πνευματική σχέση υίοϋ προς πατέρα) δέν έκρυψε καί τή βαθειά του συγκίνηση, συγκίνηση -μάλιστα- που προς στιγμήν τον «δυσκόλεψε» να ολοκληρώσει τον ειρμό τών σκέψεων mu... 'Ακολούθησε απονομή τιμητικών πλακετών στους ομιλητές καί στον συγγραφέα ' για το τέλος είχε οργανωθεί καί λαμπρή δεξίωση, δπου δλοι οι παρευρεθέντες απόλαυσαν γευστικά άδραϊκά εδέσματα...

ΧΡΟΝΙΚΟ

141

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ

KiKfl Σπιιρ. Σημαντώνη: pia κυρία έφυγε...

2*τις 28 Φεβρουαρίου συνοδεύσαμε στο κοιμητήριο της Αίγινας την Κική Σπυρ. Σημαντώνη, την μητέρα της Αλίκης και του Τζάνου. Μ' αυτήν, αποχαιρετήσαμε μια από τις τελευταίες αρχοντικές φιγούρες της παλιάς Αίγινας, που με τη μόρφωση, την καλλιέργεια, την ανθρωπιά και την κοινω­ νική της δράση ξεχώριζε ανάμεσα στις ποικίλες συναναστροφές. Είχα την τύχη να την γνωρίσω καλλίτερα στο σπίτι μου, όπου συνεργαζόταν με την μητέρα μου στο «Ελληνικό Φως», έναν όμιλο που είχε σκοπό του την διάδοση της ελληνικής πνευματικής κληρονομιάς και την επιμόρφωση των μελών του. Η Κική Σημαντώνη ανήκε στην ιδιαίτερη τάξη των Ελλήνων που το νοιώθουνε υποχρέωση τους να δίνουν μέρος του χρόνου τους για το καλό του συνόλου. Ξεχασμένες συνήθειες σ' έναν κόσμο που οι περισσότεροι απαιτούν χωρίς να δίνουν τίποτα. Η βαθιά συγκίνηση του γαμπρού της, του ανδρός της Αλίκης με τον οποίο είχε μεγάλη πνευματική επαφή, μαρτυρά ίσως πολύ πιο ανάγλυφα για την ποιότητα της ταξιδιώτισσας. Όσοι τη γνωρίσαμε θα τη θυμόμαστε με σεβασμό και συγκίνηση. Τέτοιοι γονείς αποτελούν μεγάλη κληρονομιά για τα παιδιά τους, κληροδοτώντας τους βέβαια και ξεχωριστές ευθύνες.

142

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 13

Γιώργος Μπόζης Λτις 24 Νοεμβρίου 2006 έφυγε από τη ζωή διακριτικά ο Γιώργος Μπόζης, όπως διακριτική υπήρξε και όλη η πορεία της ζωής του κι ας παρουσίασε έργο πρωτότυ­ πο και σημαντικό. Ό,τι έπραξε και ό,τι πρόσφερε το ολοκλήρωσε μακριά από τυμπα­ νοκρουσίες και προσωπικές προβολές. Ο Γιώργος Μπόζης γεννήθηκε το 1939 στην Πόλη, σπούδασε στο Ζωγράφειο Λύκειο και αμέσως μετά ακολούθησε τις Οικονομικές Επιστήμες. Παράλληλα αφιε­ ρώθηκε στο χώρο της τέχνης και ειδικότερα στον κινηματογράφο. Ενεργό μέλος μιας ομάδας διανοουμένων της Πόλης απ' όπου αναδείχθηκαν μεγάλα ονόματα, όπως ο σκηνοθέτης Yilmaz Giunei, ο ποιητής Ataol Behramoglou και άλλοι. Στην Πόλη, μεταξύ 1966-1980, γύρισε ντοκιμαντέρ πολιτικού περιεχομένου με δικά του σενάρια και μία τηλεταινία, το 1978, την «Πρωτομαγιά στο Ταξίμ». Έβγαλε τρία περιοδικά για την θεωρία του κινηματογράφου, διηύθυνε την εταιρεία παραγω­ γής ταινιών «Caydas Ltd» και την περίοδο 1978-1979 διετέλεσε γενικός γραμματέας της Πινακοθήκης της Πόλης. Το 1980 έρχεται στην Ελλάδα, το 1984 σκηνοθετεί το ντοκιμαντέρ «Σε σκοτεινούς καιρούς» για την χούντα του Εβρέν και επίσης σκηνοθετεί παραστάσεις θεάτρου του δρόμου. Ταυτόχρονα δε, ως κριτικός κινηματογράφου, έγραφε στο περιοδικό Τέταρ­ το και κατά καιρούς συνεργάστηκε με τα περιοδικά Πολιτιστική, Τέχνες και Πολιτι­ σμός, Αιγιναία. Παρουσίασε στο ευρύ κοινό σημαντικούς εκπροσώπους της προο­ δευτικής τουρκικής διανόησης. Εντυπωσιακές είναι οι μεταφράσεις του από την τουρκική ποίηση και πεζογραφία, τις οποίες παρουσίασε στο περιοδικό Λόγου και Τέχνης Κωνσταντινουπολιτών δημιουργών στην Κινστέρνα, «Δεξαμενή». Εδώ και 15 χρόνια συγκέντρωνε υλικό για να εκδώσει ένα πολύ σημαντικό έργο που ετοίμαζε με θέμα την ιστορία των Ελλήνων κινηματογραφιστών στην Πόλη, από το ξεκίνημα του κινηματογράφου (τέλη 19ου αιώνα). Δείγμα αυτής της πολύ σοβα­ ρής εργασίας του παρουσίασε σε διαλέξεις στην Πανελλήνια Πολιτιστική Κίνηση, όπως επίσης και σε διάφορους Κωνσταντινοπολίτικους Συλλόγους. Ως επαγγελματίας και ως άνθρωπος των γραμμάτων, πέρα από το ήθος του συν­ δύαζε τη γενναιότητα της αυθεντικής και ειλικρινούς προσωπικής άποψης, με τη νηφαλιότητα και τους χαμηλούς τόνους που χαρακτήριζαν τη συμπεριφορά του. Μια ηλιόλουστη μέρα του Νοέμβρη, μετά τη λειτουργία στην εκκλησία της Πανα­ γίτσας, τον συνοδεύσαμε με ένα λιτό αποχαιρετισμό στο νεκροταφείο της Αγίας Φωτει­ νής, στην πάμφωτη Αίγινα, στον τόπο που τόσο αγάπησε. Πνευματικά θα συνεχίζει να μας συντροφεύει με τον τρόπο που έζησε: «θέτοντας ερωτήματα», όπως λέει ο Μπρε­ χτ, αμφισβητώντας τα πάντα και ψάχνοντας το δρόμο το σωστό για την Ιθάκη. ΝΕΚΡΟΛΟΓΊΕς

V:Lf

ΘΑ 2 Ω Ο Ε Ι ΤΟ ΚΑΠΟΑΙΣΤΡΙΑΚΟ

ΚΤΗΡΙΟ;

m Ι-