Opracowania lektur i wierszy dla klas 3-4 liceum i technikum

Praca zbiorowa pod redakcj¹ Jerzego Jagodziñskiego i Krystyny Bielaszewskiej Opracowali Jacek Budziszewski, Anna Bukowska, Joanna Czajkowska-Ziembowicz, Aleksandra Fr¹czek, Danuta Grabarczyk, Barbara Hernas, Jerzy Jagodziñski, Barbara Kalina, Katarzyna Kasprzycka, Patryk Majewski, Barbara Ochocka, Kamilla Przychodzieñ, Magdalena Retkowska, Bo¿ena Wzi¹tek, Joanna Zawadzka Projekt ok³adki Natalia Tilszner Foto: Dean Drobot / Shutterstock Projekt graficzny i sk³ad adamantan dtp

Na stronie www.adamantan.pl mog¹ byæ dostêpne uzupe³nienia informacji zawartych w tej ksi¹¿ce.

Wszelkie prawa zastrze¿one. Nieautoryzowane rozpowszechnianie ca³oœci lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione.

Kopiowanie metod¹ kserograficzn¹, fotograficzn¹, a tak¿e kopiowanie ksi¹¿ki na noœniku optycznym, magnetycznym lub pó³przewodnikowym, cyfrowym lub analogowym, powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji.

Copyright © 2021 by Grupa Wydawnicza Adamantan s.c.

Wydanie I Warszawa 2021 ISBN 978-83-7350-495-0 Wydawca Grupa Wydawnicza Adamantan s.c.

Skrytka pocztowa 73, 01-499 Warszawa 46 tel. 222501091, fax 222501095, skype: adamantan.pl e-mail: biuro@adamantan.pl, internet: www.adamantan.pl Druk i oprawa Drukarnia Skleniarz

1 2 3 4 5

Spis treœci M£ODA POLSKA Joseph Conrad Lord Jim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Aldous Huxley Nowy wspania³y œwiat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Jan Kasprowicz Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Dies irae . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Krzak dzikiej ró¿y w Ciemnych Smreczynach .

W³adys³aw Stanis³aw Reymont Ch³opi . . . . . .

Leopold Staff Deszcz jesienny . . . . . . . . . .

Leopold Staff Przedœpiew. . . . . . . . . . . .

Kazimierz Przerwa-Tetmajer Wiersze. . . . . . .

Evviva l’arte! . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hymn do Nirwany . . . . . . . . . . . . . .

Melodia mgie³ nocnych . . . . . . . . . . .

Na Anio³ Pañski. . . . . . . . . . . . . . . .

Stanis³aw Wyspiañski Noc listopadowa . . . . . .

Stanis³aw Wyspiañski Wesele . . . . . . . . . .

Gabriela Zapolska MoralnoϾ pani Dulskiej . . . .

Stefan ¯eromski Echa leœne . . . . . . . . . . .

Stefan ¯eromski Rozdzióbi¹ nas kruki, wrony…. . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

22 24 26 39 41 43 43 45 46 47 49 56 65 71 75

DWUDZIESTOLECIE MIÊDZYWOJENNE Michai³ Bu³hakow Mistrz i Ma³gorzata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Florian Czarnyszewicz Nadberezyñcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Józef Czechowicz Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Na wsi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ¯al . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maria D¹browska Noce i dnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Witold Gombrowicz Ferdydurke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kazimiera I³³akowiczówna Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

W³adys³aw Warneñczyk rozmawia z ojcem swym Jagie³³¹. . . . . . . . . . . . . . .

Kazimiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Franz Kafka Proces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jan Lechoñ Wielkanoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Boles³aw Leœmian Wiersze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dziewczyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

W malinowym chruœniaku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zofia Na³kowska Granica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mi³oœæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ofelia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ranny ptak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tadeusz Peiper Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Miasto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kwiat ulicy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

100 102 104 118 125 126 126 128 134 136 136 138 139 150 151 151 152 153 154 155 156

Spis treœci

Julian Przyboœ Z Tatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Bruno Schulz Sklepy cynamonowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Sierpieñ . . . . . . . . . . .

Ptaki . . . . . . . . . . . .

Sklepy cynamonowe . . . .

Noc wielkiego sezonu . . . .

Leopold Staff Ars poetica . . . . .

Leopold Staff Wysokie drzewa . . .

Julian Tuwim Bal w Operze . . . .

Julian Tuwim Kwiaty polskie . . . .

Julian Tuwim Mieszkañcy . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Stanis³aw Ignacy Witkiewicz (Witkacy) Szewcy . .

Stefan ¯eromski Przedwioœnie . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

161 162 162 163 165 167 168 171 174 176 182

LITERATURA WSPÓ£CZESNA Krzysztof Kamil Baczyñski Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Bia³a magia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Przypowieœæ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Stanis³aw Baliñski Ocalenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Stanis³aw Barañczak Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 U koñca wojny dwudziestodwuletniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Widokówka z tego œwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Samuel Beckett Czekaj¹c na Godota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Miron Bia³oszewski Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Karuzela z madonnami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 O obrotach rzeczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Pod³ogo, b³ogos³aw! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Przesuwa siê, przegwie¿d¿a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Jorge Luis Borges Dom Asteriona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Tadeusz Borowski Po¿egnanie z Mari¹. Opowiadania . . . . . . . . . . . . . . . 220 Proszê pañstwa do gazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Ludzie, którzy szli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Albert Camus D¿uma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Józef Czapski Na nieludzkiej ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Friedrich Dürrenmatt Wizyta starszej pani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Jacek Dukaj Katedra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Umberto Eco Imiê ró¿y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Tadeusz Gajcy Wczorajszemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Janusz G³owacki Antygona w Nowym Jorku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Stanis³aw Grochowiak Wiersze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Czyœci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Grzech. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Julia Hartwig Gorgona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Zbigniew Herbert Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Potêga smaku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Przes³anie pana Cogito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Raport z oblê¿onego Miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

4

Spis treœci

Zbigniew Herbert Eseje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 Tulipanów gorzki zapach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Do czego nam dziœ potrzebna literatura grecko-rzymska? . . . . . . . . . . . . . .

Stanis³aw Lem Wizja lokalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Antoni Libera Madame . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Józef Mackiewicz Droga donik¹d . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Czes³aw Mi³osz Ars poetica? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Czes³aw Mi³osz Campo di Fiori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Czes³aw Mi³osz Traktat moralny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kazimierz Moczarski Rozmowy z katem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

S³awomir Mro¿ek Tango. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

S³awomir Mro¿ek Wesele w Atomicach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wies³aw Myœliwski Widnokr¹g . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zofia Na³kowska Przy torze kolejowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marek Nowakowski Gór¹ Edek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marek Nowakowski Raport o stanie wojennym . . . . . . . . . . . . . . . . . .

George Orwell Rok 1984 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jan Polkowski Przes³anie pana X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Halina Poœwiatowska Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lustro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . *** (zawsze kiedy chcê ¿yæ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tadeusz Ró¿ewicz Kartoteka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tadeusz Ró¿ewicz Ocalony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jaros³aw Marek Rymkiewicz Aleksander Fredro jest w z³ym humorze . . . . . . . . .

Jaros³aw Marek Rymkiewicz Poeta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Edward Stachura Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . *** (W kontemplacji aluminium…) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ¯ycie to nie teatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrzej Stasiuk Miejsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jerzy Stempowski Esej dla Kassandry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Julian Stryjkowski Austeria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jan Józef Szczepañski Œwiêty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wis³awa Szymborska Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

G³os w sprawie pornografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nagrobek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pierwsza fotografia Hitlera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marcin Œwietlicki Dla Jana Polkowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gustaw Herling-Grudziñski Inny œwiat . .

Gustaw Herling-Grudziñski Kafka w Rosji .

Gustaw Herling-Grudziñski Wie¿a . . . .

Bohumil Hrabal Baron Münchhausen . . .

Eugene Ionesco Lekcja . . . . . . . . .

Anna Kamieñska Baczyñski . . . . . . .

Ryszard Kapuœciñski Podró¿e z Herodotem .

Tadeusz Konwicki Ma³a apokalipsa . . . .

Hanna Krall Zd¹¿yæ przed Panem Bogiem .

Zygmunt Kubiak Eseje . . . . . . . . .

284 288 297 301 306 311 315 318 324 331 338 338 342 349 356 363 366 368 372 377 382 385 392 395 398 406 417 420 421 423 424 432 433 438 442 442 444 446 449 454 460 465 465 467 468 470

5

Spis treœci

Anna Œwirszczyñska Wiersze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474 Bi³am g³ow¹ o œcianê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Czternastoletnia sanitariuszka myœli zasypiaj¹c . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Olga Tokarczuk Profesor Andrews w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Leopold Tyrmand Dziennik 1954 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wojciech Wencel Co powiedzia³ ogieñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kazimierz Wierzyñski Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Malarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kiedy ranne wstaj¹ zorze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Adam Zagajewski Jechaæ do Lwowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

474 476 477 481 487 489 489 492 494

PIOSENKI LITERACKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 Kabaret Starszych Panów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498 Piosenka jest dobra na wszystko . .

Tanie dranie . . . . . . . . . . . . .

Jacek Kaczmarski Mury. . . . . . . . .

Wojciech M³ynarski Róbmy swoje . . . .

Agnieszka Osiecka Niech ¿yje bal . . . . .

6

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

499 501 502 505 508

M£ODA POLSKA

Joseph Conrad

Lord Jim Biogram autora Joseph Conrad (1857–1924) urodzi³ siê w Berdyczowie, w rodzinie szlacheckiej, jako Józef Teodor Konrad Korzeniowski (imienia Konrad u¿ywa³ najczêœciej). Gdy mia³ cztery lata, jego rodzice zostali zes³ani w g³¹b Rosji; w 1869 r. by³ ju¿ sierot¹. Jako 17-latek zosta³ marynarzem w Marsylii, wkrótce trafi³ do brytyjskiej marynarki handlowej, w której osi¹gn¹³ stopieñ kapitana. P³ywa³ niemal po ca³ym œwiecie do 1894 r. — wówczas zdecydowa³ siê osi¹œæ na sta³e pod Londynem. W 1895 r. wyda³ pierwsz¹ powieœæ, „Szaleñstwo Almayera”. Ogó³em napisa³ kilkanaœcie powieœci, ponadto kilka zbiorów opowiadañ, eseje, listy i dramaty. Powszechne uznanie jako pisarz zdoby³ w ostatnich latach ¿ycia. W swej twórczoœci porusza³ problematykê etyczn¹. Akcja jego utworów toczy siê przewa¿nie w egzotycznej scenerii dalekich mórz. Choæ do koñca ¿ycia mówi³ z polskim akcentem, uchodzi za jednego z najwiêkszych mistrzów angielskiej prozy. Najbardziej znane utwory to „J¹dro ciemnoœci” (1899), „Lord Jim” (1900), „Nostromo” (1904), „Smuga cienia” (1917). Conrad doprowadzi³ na wy¿yny literaturê marynistyczn¹, tworz¹c tzw. sytuacjê conradowsk¹ i wprowadzaj¹c bohaterów ucieleœniaj¹cych etos cz³owieka honoru.

Geneza utworu Utwór ukaza³ siê w 1900 r. Autor w jego treœci nawi¹za³ do autentycznej sytuacji z 1880 r., dotycz¹cej brytyjskiego parowca „Jeddah”. Gdy zosta³ on powa¿nie uszkodzony, czêœæ za³ogi uciek³a. Prawie tysi¹c podró¿uj¹cych pielgrzymów uratowa³ inny statek.

Znaczenie utworu Utwór uwa¿any jest za najwybitniejsze dzie³o powieœciowe Conrada. Podejmuje uniwersaln¹ problematykê, ukazuj¹c zachowania jednostki w obliczu ¿yciowych prób. Zwraca uwagê mistrzowsko prowadzona narracja.

Gatunek literacki: powieϾ (marynistyczna, psychologiczna, modernistyczna).

Cechy gatunku widoczne w utworze Utwór jest powieœci¹ ze wzglêdu na znaczne rozmiary, obecnoœæ narracji i dialogów, wielow¹tkowoœæ i znaczenie fabu³y. Jest to powieœæ marynistyczna — wype³niona w¹tkami podró¿y morskich i przygód w egzotycznych miejscach. Ze wzglêdu na tematykê to utwór psychologiczno-moralistyczny, analizuj¹cy stan psychiczny bohaterów oraz ich wybory etyczne. Autor, jako przedstawiciel powieœci modernistycznej, zastosowa³ nowatorsk¹ narracjê, liczne retrospekcje, dygresje, zaburzenia chronologii, poetyzacjê jêzyka. Wa¿ny jest nastrój tajemniczoœci stworzony przez aluzje, niedomówienia, subiektywizm s¹dów wyg³aszanych przez bohaterów. Wieloznacznoœæ utworu zosta³a podkreœlona dziêki zastosowanej technice impresjonizmu i symbolizmu.

Czas i miejsce akcji Wydarzenia rozgrywaj¹ siê w koñcu XIX w. na Dalekim Wschodzie. Wa¿nym miejscem akcji jest Patusan — fikcyjny kraj, le¿¹cy na którejœ z wysp dzisiejszej Indonezji.

Bohaterowie Jim — tytu³owy bohater, Anglik, syn wiejskiego pastora. To m³odzieniec wysoki, potê¿nie i harmonijnie zbudowany, z jasnymi kêdzierzawymi w³osami, b³êkitnymi oczami, twarz¹ pe³n¹ szczeroœci, uœmiechem

8

Lord Jim

Joseph Conrad

pe³nym prostoty. Jim robi³ wra¿enie najbardziej obiecuj¹cego ch³opca pod s³oñcem. By³ dobrze wychowany, spokojny, zgodny. Cechowa³a go niezmierna wra¿liwoœæ i marzycielstwo. Od dzieciñstwa spêdza³ czas na wyobra¿aniu sobie niebezpiecznych sytuacji, w których zachowa³by siê godnie i bohatersko. To cz³owiek szlachetny, uczciwy, s³uchaj¹cy g³osu sumienia, odwa¿ny. Marlow opisuje go jako typ angielskiego gentelmana i mówi: by³ w dobrym gatunku; by³ jednym z nas.

Charles Marlow — starszy, doœwiadczony kapitan statku handlowego, opowiadaj¹cy przez wiêkszoœæ ksi¹¿ki historiê Jima. Jest inteligentny, wra¿liwy, uwa¿ny.

Za³oga „Patny”: kapitan Gustav — Niemiec, najt³uœciejszy cz³owiek w ca³ym przeklêtym pasie podzwrotnikowym, cz³owiek odra¿aj¹cy fizycznie i moralnie, pozbawiony zasad; dwóch mechaników: drugi mechanik — ma³y cz³owieczek, lubi¹cy wypiæ, awanturuj¹cy siê po alkoholu i g³ówny mechanik — wysokie indywiduum o siwych w¹sach, cierpi¹cy na delirium tremens (skutek alkoholizmu); George — palacz, chory na serce.

Kapitan Brierly — 32-letni mê¿czyzna, ³awnik podczas procesu w sprawie „Patny”, cz³owiek powszechnie szanowany, o którym mówiono Wielki Brierly. Wydawa³o siê, ¿e niczego mu do szczêœcia nie brakuje, a mimo to tydzieñ po procesie pope³ni³ samobójstwo, prawdopodobnie nie mog¹c sobie poradziæ z jakimœ wspomnieniem z przesz³oœci, przywo³anym przez spotkanie z Jimem.

Stein — bogaty i szanowany kupiec, entomolog z zami³owania, cz³owiek o naturze prawej. Marlow ceni go jako przyjaciela: by³ to jeden z ludzi najbardziej godnych zaufania, jakich kiedykolwiek spotka³em.

Mieszkañcy Patusanu Rad¿a Tunku Allang — krewny su³tana, stary ³otr rz¹dz¹cy czêœci¹ kraju. Wymusza³, krad³ i […] ciemiê¿y³ miejscowych Malajów. Marlow mówi o nim: By³ to brudny, niski, zu¿yty staruch o z³ych oczach i ustach zdradzaj¹cych s³aboœæ charakteru.

Doramin — Malaj, jeden z najpowa¿niejszych ludzi w Patusanie, wybrany na naczelnika przez Bugisów, przychodŸców z Celebesu sk³óconych z ludŸmi rad¿y. ¯ona Doramina to drobna, energiczna kobieta, która m¹drze doradza³a mê¿owi w sprawach publicznych.

Dain Waris — syn Doramina, niezwykle wybitny m³odzieniec, ubóstwiany przez rodziców. Mia³ wielkie zasoby inteligencji i si³y.

Szarif Ali — pó³krwi Arab próbuj¹cy przej¹æ w³adzê w Patusanie. Zapanowa³ na gruncie œciœle religijnym nad „leœnymi ludŸmi”, czyli nad plemionami w g³êbi kraju, i pustoszy³ okolice.

Cornelius — Portugalczyk z Malakki, dyrektor stacji handlowej w Patusanie. To cz³owiek leniwy i chciwy, z gruntu nikczemny, a przy tym ob³udny; odra¿aj¹ca kreatura; osobnik nieprzyjemny, ale uwa¿aj¹cy siê za jednostkê wybitn¹.

Klejnot (imiê w oryginale to Jewel, w innych przek³adach nazywana Gemm¹) — ukochana Jima, pasierbica Corneliusa. To kobieta piêkna, dobra, m¹dra, szlachetna i odwa¿na.

Tamb’ Itam — s³u¿¹cy Jima, Malaj, który uciek³ od rad¿y Allanga i sta³ siê nieod³¹cznym cieniem swego bia³ego pana.

Brown — typowy zbój z australijskiego wybrze¿a, wyró¿niaj¹cy siê arogancj¹ i pogard¹ dla ludzi.

To egoistyczny manipulant, który sprytnie podszed³ Jima, k³ami¹c i udaj¹c pokrzywdzonego.

Treœæ Rozdzia³y 1–3. Jim jako m³ody cz³owiek, po przeczytaniu wielu ksi¹¿ek o przygodach marynarzy, postanowi³ zwi¹zaæ swoje ¿ycie z morzem. Rodzice wys³ali go wiêc na dwuletni kurs na statku szkolnym dla oficerów marynarki handlowej. By³ to dla niego czas nauki, ale przede wszystkim marzeñ o tym, ¿e bêdzie dokonywa³ niezwyk³ych czynów, np. ratuj¹c ludzi z ton¹cych okrêtów, bêd¹c niez³omnym jak bohater z ksi¹¿ki. Doœæ szybko przekona³ siê, ¿e nie jest to takie ³atwe. W czasie sztormu, gdy statki chroni³y siê w porcie, dosz³o do zderzenia dwóch jednostek, w wyniku czego cz³owiek wypad³ za burtê.

Uratowali go koledzy Jima, którzy bez wahania spuœcili szalupê i bosakiem wy³owili ton¹cego. Jima w momencie próby ogarn¹³ niestety dziwny parali¿ i trwoga, przez co nie zd¹¿y³ do³¹czyæ do grupy

9

Lord Jim

Joseph Conrad

ratuj¹cych. Jednak po przemyœleniach stwierdzi³, ¿e nie by³a to w³aœciwa próba charakteru. Prawdziwym bohaterstwem wyka¿e siê wtedy, gdy wszyscy zawiod¹. Z tym nastawieniem ukoñczy³ szko³ê i rozpocz¹³ pracê marynarza. Okaza³o siê, ¿e praca na morzu to nie przygody, jakie zna³ z ksi¹¿ek, lecz monotonia istnienia miêdzy niebem a wod¹ […] i przyziemna surowoœæ codziennej roboty. O tym, ¿e jest to te¿ ¿ycie niebezpieczne, przekona³ siê w czasie dramatycznego sztormu, z którego jego statek cudem ocala³. On sam, uderzony spadaj¹cym masztem, przetrwa³ ten czas w kajucie. Cierpia³ wtedy i majaczy³, i ku swojemu zdumieniu prze¿ywa³ nieposkromiony napad trwogi […] i rozpaczliw¹ ¿¹dzê, aby siê za wszelk¹ cenê ocaliæ. Po tym wydarzeniu spêdzi³ jakiœ czas w szpitalu, a potem zaokrêtowa³ siê jako pierwszy oficer na „Patnê”. Mia³ wówczas 24 lata. Stary i zniszczony parowiec, na którym pracowa³ z czterema bia³ymi cz³onkami za³ogi, mia³ przewieŸæ 800 pielgrzymów przez Morze Arabskie i Morze Czerwone do Mekki. W czasie podró¿y dosz³o do dziwnego wypadku. Jim wówczas koñczy³ nocn¹ wachtê. Wczeœniej na pok³adzie pojawi³ siê kapitan i pijany drugi mechanik. Morze by³o spokojne, niebo rozgwie¿d¿one, pielgrzymi spali na pok³adzie. Statkiem niespodziewanie szarpnê³o, jakby w coœ uderzy³. Mechanik, przewracaj¹c siê, z³ama³ rêkê, a pozostali cz³onkowie za³ogi z trudem utrzymali równowagê. Po chwili parowiec sun¹³ spokojnie dalej.

Rozdzia³ 4. W miesi¹c póŸniej Jim zeznawa³ przed s¹dem w tej sprawie. Nadal nie móg³ zrozumieæ, co siê wówczas sta³o. Odpowiadaj¹c na pytania sêdziego, relacjonowa³ dalszy ci¹g wydarzeñ: zgodnie z poleceniem kapitana wzi¹³ lampê i poszed³ na dziób sprawdziæ poszycie statku. Zobaczy³, ¿e w pierwszym pomieszczeniu zderzeniowym jest pe³no wody. Uzna³ wiêc, ¿e w burcie powsta³a dziura. Jego obawy wzmocni³a histeria mechanika krzycz¹cego, ¿e prze¿arty rdz¹ metal puœci i wszyscy uton¹.

Rozdzia³ 5. Wa¿n¹ czêœci¹ przedstawianej historii staje siê Marlow. Kolejnych trzydzieœci rozdzia³ów to przytoczenie ró¿nych fragmentów jego wspomnieñ dotycz¹cych przyjaŸni z Jimem. Zaczynaj¹ siê od chwili, gdy Marlow sta³ siê mimowolnym œwiadkiem dalszych wydarzeñ zwi¹zanych z za³og¹ „Patny”.

Zauwa¿y³ tych ludzi zmierzaj¹cych w kierunku kapitanatu portu. Stoj¹c pod oknami budynku, s³ysza³ obelgi, jakie spad³y na kapitana, który zg³osi³ „wypadek” na morzu. Wœciek³y Niemiec wybieg³ z pomieszczenia, wykrzycza³ wobec Marlowa, co myœli o przeklêtych Anglikach. Nie doceniaj¹ go, ale mog¹ pêkn¹æ, a nic mu nie zrobi¹. Wsiad³ do doro¿ki i œlad po nim zagin¹³. Kilka dni póŸniej Marlow przypadkowo spotka³ w szpitalu g³ównego mechanika z „Patny”, cierpi¹cego na delirium tremens. Gdy próbowa³ dowiedzieæ siê od niego czegoœ o zdarzeniach na morzu, us³ysza³, ¿e statek zaton¹³, a wraz z nim przera¿aj¹ce ró¿owe ropuchy.

Rozdzia³ 6. W kilkudniowym przes³uchaniu Jima, który jako jedyny z za³ogi stawi³ siê w s¹dzie, bierze udzia³ Brierly. Ten niezwykle spokojny, doœwiadczony marynarz w stopniu kapitana nagle bardzo emocjonalnie reaguje na przebieg rozprawy. Mówi Marlowowi, ¿e drêczenie Jima pytaniami oraz nag³aœnianie sprawy jest z³e. Szkodzi przede wszystkim reputacji bia³ych na tym terenie. Proponuje nawet pewn¹ kwotê pieniêdzy, mog¹c¹ u³atwiæ Jimowi ucieczkê. Ale Marlow uwa¿a, ¿e Jimowi cierpienie jest potrzebne jako rodzaj odkupienia w jego ohydnej sprawie. W drugim dniu przes³uchania Marlow osobiœcie poznaje Jima, i to w nieprzyjemnych okolicznoœciach. Gdy wychodzi³ z s¹du, jego towarzysz zdenerwowa³ siê na psa pl¹cz¹cego siê pod nogami. Stoj¹cy na werandzie Jim uzna³, ¿e s³owa o parszywym kundlu dotycz¹ jego, zareagowa³ wiêc agresj¹. Uda³o siê jednak sprawê wyjaœniæ, a kilka dni póŸniej bohaterowie umówili siê na obiad.

Rozdzia³y 7–13 zawieraj¹ rozmowê Jima z Marlowem, w której m³odzieniec przedstawia swoje reakcje i emocje z momentu wypadku na „Patnie”.

Jim zaczyna opowieœæ od opisu zardzewia³ej grodzi, wygiêtej pod naporem wody. Gdy sprawdzi³ j¹ na rozkaz kapitana, na jego oczach od metalu oderwa³ siê kawa³ rdzy. By³ wiêc przekonany, ¿e od tragedii dziel¹ ich minuty. Wiedzia³, ¿e na parowcu na 800 pielgrzymów jest zaledwie siedem ³odzi ratunkowych, zreszt¹ i tych nie zd¹¿¹ u¿yæ. Sta³ chwilê jak sparali¿owany. Nastêpnie rzuci³ siê do przecinania lin, tak aby po zatoniêciu statku szalupy utrzyma³y siê na wodzie. Niespodziewanie zatrzyma³ go jeden z pasa¿erów, który mówi³ coœ o wodzie. Jim przestraszy³ siê, ¿e wie on ju¿ o wszystkim i ¿e krzykiem wywo³a

10

Lord Jim

Joseph Conrad

panikê na statku. Rzuci³ wiêc w niego najpierw lamp¹, a potem zacz¹³ go podduszaæ. Dopiero po chwili poj¹³, ¿e mê¿czyzna prosi³ o wodê dla chorego syna. Pobieg³ wiêc do kajuty po butelkê z wod¹.

Gdy wróci³ na pok³ad, czterech bia³ych cz³onków za³ogi próbowa³o uciec z ton¹cego okrêtu. Chcieli spuœciæ szalupê, ale ta siê zaklinowa³a. Próbowali zmusiæ Jima do pomocy, lecz on spogl¹da³ na nich z pogard¹, odsun¹wszy siê na drugi koniec statku. Stara³ siê nie patrzeæ w stronê uciekaj¹cych. Obserwowa³ pochylenie pok³adu, tworz¹c w wyobraŸni obraz nieuniknionej tragedii. Nie chcia³, by obudzeni podró¿ni poszaleli ze strachu. By³ zdecydowany pójœæ na dno z ludŸmi powierzonymi jego opiece. Wówczas podbieg³ do niego pierwszy mechanik, a nie mog¹c zmusiæ Jima do pomocy przy szalupie, nazwa³ go tchórzem, który nie chce siê ratowaæ. Wskaza³ mu te¿ ciemniej¹ce niebo, zwiastuj¹ce nadchodz¹cy szkwa³.

To wyrwa³o Jima z zamyœlenia. Zgodnie z wczeœniejszym planem poodcina³ mocowania ³odzi ratunkowych. Wówczas statkiem poruszy³a pierwsza gwa³towna fala sztormu. Jim zauwa¿y³, ¿e chory na serce palacz osun¹³ siê na ziemiê. S³ysza³ pe³ne paniki nawo³ywania mê¿czyzn usadowionych ju¿ w szalupie.

Obudzeni nawa³nic¹ pielgrzymi zaczêli siê niepokoiæ. Jim, us³yszawszy ponaglaj¹ce: Skacz!, instynktownie wskoczy³ do odp³ywaj¹cej ju¿ ³odzi. Gdy po sekundzie uœwiadomi³ sobie, ¿e nie ma ju¿ powrotu na statek, zamar³ z przera¿enia i rozpaczy. Marynarze nie od razu zorientowali siê, ¿e w ³odzi

11

Lord Jim

Joseph Conrad

znalaz³ siê Jim zamiast George'a — palacza. Ogarnê³a ich wœciek³oœæ, ale szybko uznali, ¿e maj¹ wspólny problem i postanowili uzgodniæ wersjê wydarzeñ. Zniesmaczony Jim odsun¹³ siê od nich. Spêdzi³ ca³y dzieñ w pra¿¹cych promieniach s³oñca, gdy za³oga wypoczywa³a na dnie ³odzi.

Wieczorem uratowa³ ich przep³ywaj¹cy tamtêdy statek „Avondale”. Dla Jima ratunek okaza³ siê pocz¹tkiem ¿yciowych dramatów. W pierwszych dniach marzy³ o œmierci. […] ale nie chcia³em sprawiæ im tej przyjemnoœci — mówi³, myœl¹c z nienawiœci¹ o cz³onkach za³ogi, z którymi uciek³ i którzy nie pojawili siê w s¹dzie. Oprócz Jima przes³uchano dwóch sterników z „Patny”. Obaj byli œwiadkami ucieczki za³ogi ze statku. M³odszy zapytany o to, co wówczas myœla³, stwierdzi³, ¿e nic. Starszy zaœ oœwiadczy³, ¿e nie opuœci³ sterów, bo nie mia³ rozkazu, a skoro biali, którym wiernie s³u¿y³ od lat, uciekli, to musia³y byæ tam jakieœ ukryte przyczyny.

Dalsze losy „Patny” Marlow pozna³ z opowieœci oficera francuskiej kanonierki, spotkanego w restauracji. By³ on pierwsz¹ osob¹, która wesz³a na pok³ad nieszczêsnego parowca. Bo, jak siê okaza³o, okrêt nie zaton¹³. Rano, gdy go zauwa¿ono, mia³ odwrócon¹ flagê, wskazuj¹c¹, ¿e potrzebuje pomocy. Pielgrzymi byli spokojni, kucharze przygotowywali posi³ek. Trup George’a le¿a³ na pok³adzie. Parowiec na szczêœcie uda³o siê bezpiecznie doholowaæ do portu.

Wiadomoœæ o ocaleniu pielgrzymów Jim przyj¹³ z ulg¹, bo uciszy³o to w jego g³owie krzyki ton¹cych, które s³ysza³ od momentu ucieczki. Jednak jego psychiczne cierpienia i poczucie winy nie zmala³y.

Rozdzia³y 14–17. Nastêpnego dnia po tym, jak Jim opowiedzia³ Marlowowi swoj¹ historiê, w s¹dzie zosta³ odczytany wyrok. Kapitan „Patny” i Jim, jako pierwszy oficer, zostali uznani winnymi zaniedbañ zwi¹zanych ze stanem technicznym statku oraz pozostawienia pasa¿erów na ³askê losu. Odebrano im dyplomy, a wiêc prawo wykonywania zawodu. Jim wyszed³ z sali rozpraw bez s³owa. Znajomy Marlowa, Australijczyk Chester, obserwuj¹c zachowanie Jima, uzna³, ¿e to cz³owiek ju¿ przegrany. Poprosi³ wiêc Marlowa, by mu przekaza³ propozycjê pracy przy pilnowaniu robotników na wyspie, gdzie mo¿na by³oby pozyskiwaæ guano potrzebne plantatorom. Marlow odmówi³, uwa¿aj¹c projekt za szalony, co wkrótce siê potwierdzi³o, gdy parowiec Chestera zagin¹³ w czasie sztormu. Jim trafi³ do pracy w ³uszczarni ry¿u nale¿¹cej do niejakiego Denvera, przyjaciela Marlowa.

Rozdzia³y 18–20. Pó³ roku póŸniej Marlow otrzyma³ list. Denver nie móg³ siê w nim nachwaliæ Jima.

A i Jim u Denvera poczu³ siê prawie jak w domu. Niestety, nied³ugo póŸniej m³odzieniec opuœci³ pracodawcê bez s³owa. Przyczynê Marlow pozna³ z listu od protegowanego. Okaza³o siê, ¿e drugi oficer z „Patny” trafi³ do tej samej firmy. Jim nie chcia³ pracowaæ z ³ajdakiem. Zatrudni³ siê wiêc u Egströma i Blake’a, zajmuj¹c siê dostawami zaopatrzenia na okrêty. By³ szanowany, œwietnie sobie radzi³ z pozyskiwaniem klientów. Jednak znów uciek³, gdy w sklepie rozmowa zesz³a na „Patnê” i na tchórzy, którzy na niej s³u¿yli. Potem jeszcze kilkakrotnie zmienia³ pracê, po ka¿dej najdrobniejszej wzmiance o pechowym parowcu. A¿ pewnego razu wda³ siê w bójkê. Wówczas Marlow postanowi³ poprosiæ o radê Steina, który mia³ placówki handlowe w najbardziej egzotycznych miejscach. Kupiec postawi³ diagnozê: On jest romantykiem […]. A to bardzo Ÿle […]. I bardzo dobrze.

Rozdzia³y 21–23. Nastêpnego dnia Marlow powtórzy³ Steinowi s³owa kapitana Brierly: Niech siê wpakuje dwadzieœcia stóp pod ziemiê i niech tam zostanie. Doszli do wniosku, aby zagrzebaæ zagubionego m³odzieñca w najodleglejszym miejscu — w Patusanie. Mia³ tam zast¹piæ dotychczasowego dyrektora — Corneliusa. Jim dziêkowa³ i wierzy³, ¿e wreszcie tam poka¿e, ile naprawdê jest wart. Odp³ywaj¹c, krzycza³ do Marlowa: Us³yszy-pan-o-mnie.

Rozdzia³y 24–35. Dwa lata póŸniej Marlow odwiedzi³ Patusan, przy okazji przywo¿¹c propozycjê Steina, dziêki której przyjaciel móg³ przej¹æ dom i towary na dogodnych warunkach. Jima wtedy ju¿ powszechnie szanowano, bo przywróci³ na wyspie porz¹dek i poczucie bezpieczeñstwa. By³ tam tuanem Jimem. Zwracano siê do niego z ró¿nymi sprawami, a on robi³ wszystko, co móg³, dla ludzi, za których poczu³ siê odpowiedzialny.

Jednak zanim osi¹gn¹³ tê pozycjê, du¿o przeszed³. Chwilê po tym, jak przyp³yn¹³ na wyspê, uwiêziono go i debatowano, co z nim zrobiæ. Trzeciego dnia uciek³ i schroni³ siê w osadzie Doramina.

12

Lord Jim

Joseph Conrad

Stamt¹d przeniós³ siê do Corneliusa — agenta Steina. To by³ trudny czas dla Jima. Pomieszczenia, które zajmowa³, by³y w op³akanym stanie. Gospodarz okaza³ siê ³ajdakiem i sk¹pcem, dlatego Jim czêsto g³odowa³. Ksiêgi rachunkowe i towary spó³ki zniknê³y w tajemniczy sposób. W domu mieszka³a te¿ pasierbica Corneliusa, któr¹ ten drêczy³. Pewnej nocy dziewczyna uratowa³a ¿ycie Jimowi. Obudzi³a go, kaza³a wzi¹æ broñ i zaprowadzi³a do pobliskiej szopy, gdzie do napadu szykowa³o siê czterech ludzi.

Jednego z nich Jim zabi³, a trzem pozosta³ym, gro¿¹c broni¹, kaza³ wskoczyæ do rzeki. Jim wiedzia³, ¿e to nas³ani mordercy, ludzie Szarifa Alego. Ten niebezpieczny cz³owiek osiad³ na jednym ze wzgórz i nêka³ mieszkañców, nawo³ywa³ te¿ do zabijania cudzoziemców, uzasadniaj¹c to wzglêdami religijnymi. Jim przedstawi³ ludziom Doramina — Bugisom — plan pokonania wroga. Noc¹ wci¹gniêto na bliŸniacze wzgórze armatki i przez zaskoczenie zwyciê¿ono. Jim zyska³ s³awê i autorytet. Wszyscy, ³¹cznie z Doraminem, pok³adali bezgraniczn¹ ufnoœæ w m¹droœæ tuana Jima. Jego postaæ zaczê³a obrastaæ legend¹. Twierdzono na przyk³ad, ¿e dziewczyna, z któr¹ zamieszka³ i któr¹ nazywa³ Klejnotem, nosi pod ubraniem ogromny szmaragd, dlatego Jim nigdy siê z ni¹ nie rozstaje. W rzeczywistoœci m³odzi po prostu siê pokochali i stworzyli piêkny, harmonijny zwi¹zek.

Rozdzia³y 34–35. Marlow zakoñczy³ swoj¹ opowieœæ, doprowadzaj¹c j¹ do momentu swojego powrotu z Patusanu. Dalsze losy Jima przedstawi³ w liœcie przes³anym dwa lata póŸniej jednemu ze s³uchaczy, doœwiadczonemu marynarzowi. Opisa³ swoj¹ wizytê w Semarangu u Steina. Zdziwi³ siê, widz¹c tam Tamb’ Itama, a tak¿e innego krajowca poznanego w Patusanie. Przebywa³a tam równie¿ ukochana Jima. I to ona opowiedzia³a, co siê sta³o na wyspie. Osiem miesiêcy póŸniej relacjê o zdarzeniach zda³ Marlowowi sam sprawca tragedii: Brown, typ spod ciemnej gwiazdy. By³ dumny, ¿e przechytrzy³ tuana i rozkoszowa³ siê krzywd¹, jak¹ wyrz¹dzi³. Wspomina³, ¿e razem ze swoj¹ szesnastoosobow¹ band¹ szuka³ w Patusanie ¿ywnoœci, wody, a chêtnie te¿ innych zdobyczy. Nie spodziewa³ siê zbrojnego oporu.

Krajowcami dowodzi³ wówczas Dain Waris, ale ludzie nie mieli do niego takiego zaufania, jak do Jima, który przebywa³ w g³êbi l¹du. Patusañczycy postanowili czekaæ. Doramin, by chroniæ ukochanego syna przed niebezpieczeñstwem, wys³a³ go z niewielkim oddzia³em w dó³ rzeki. Tymczasem Kassim (przedstawiciel rad¿y) oraz Cornelius rozpoczêli uk³ady z przestêpcami. Kassim planowa³ wykorzystaæ ludzi Browna do pokonania Bugisów, a potem zamierza³ pozbyæ siê obcych. Cornelius pragn¹³ œmierci Jima.

Z kolei Brown, który z opowieœci Corneliusa pozna³ stosunki na wyspie, pomyœla³ o podbiciu tego kraju.

S¹dzi³, ¿e Jim to sprytny bia³y, ¿eruj¹cy na krajowcach. Chcia³ udaæ przyjaŸñ, sprzymierzyæ siê z nim, a w dogodnej chwili zabiæ „partnera”.

W koñcu Jim wróci³ i postanowi³ porozmawiaæ z Brownem. Uwierzy³ naiwnie we wszystko, co mu ten opowiedzia³. Sprytny przestêpca szybko wyczu³ s³aboœci Jima i poruszy³ równie¿ temat win i tajemnic, które ka¿de skrywa. Jim przekona³ wiêc dostojników, by puœciæ przyby³ych wolno, pozostawiaj¹c im broñ. Tak siê sta³o. Niestety, Cornelius zdradzi³ Brownowi, ¿e oddzia³ Daina Warisa czeka u ujœcia rzeki.

I ¿e jest okazja do zemsty na krajowcach. Poprowadzi³ wrogów odnog¹, któr¹ znali tylko tubylcy. Banda zaskoczy³a Bugisów. W trakcie strzelaniny zgin¹³ Dain Waris. Informacjê o tym przyniós³ swemu panu Tamb’ Itam, dodaj¹c, ¿e zabi³ Corneliusa, odpowiedzialnego za tê tragediê. Jim, skoro w³asn¹ g³ow¹ gwarantowa³ bezpieczeñstwo Patusañczykom, postanowi³ honorowo stan¹æ przed rodzicami przyjaciela.

Doramin, przepe³niony bólem i wœciek³oœci¹, strzeli³ mu prosto w pierœ. Jim przed œmierci¹ rzuci³ woko³o dumnym, nieugiêtym wzrokiem, bo byæ mo¿e […] ujrza³ oblicze owej wyœnionej sposobnoœci.

Charakterystyczne cytaty i motywy Najwa¿niejsze zdanie, wypowiedziane przez Jima, wa¿ne dla etyki conradowskiej, to: Co ¿ycie mo¿e byæ warte, […] je¿eli honor jest stracony.

Autor tworzy opowieœæ, wykorzystuj¹c motyw morza jako ¿ywio³u i motyw egzotycznej wyspy, a tak¿e motyw podró¿y. Tworz¹c postaæ g³ównego bohatera, wprowadza motywy: samotnoœci, odwagi i tchórzostwa, mi³oœci, dobra i z³a, winy i kary.

13

Lord Jim

Joseph Conrad

Problematyka i g³ówne przes³anie Na plan pierwszy w utworze wysuwa siê problematyka moralna, czyli takie zagadnienia jak odpowiedzialnoœæ za ¿ycie swoje i drugiego cz³owieka oraz problem winy i mo¿liwoœæ jej odkupienia. Te w¹tki poruszone s¹ zarówno w zwi¹zku z „Patn¹”, jak i z ¿yciem mieszkañców Patusanu. Autor pokazuje na przyk³adzie losów Jima, jak trudno ¿yæ w zgodzie z samym sob¹, poniewa¿ cz³owiek podlega przypadkom, a decyzje podjête w sytuacjach granicznych potrafi¹ zawa¿yæ na ca³ym naszym ¿yciu. Dlatego w³aœnie tak wa¿ne jest samopoznanie, ustalenie hierarchii wartoœci, konsekwentne trzymanie siê zasad etycznych.

Tytu³owy bohater powieœci Conrada prze¿ywa dylematy moralne i dokonuje wyborów, kieruj¹c siê wysokimi standardami etycznymi. Jednak zbyt du¿y wp³yw maj¹ na niego osobiste wyobra¿enia i ¿ycie w œwiecie marzeñ. Konsekwencjami s¹: walka bohatera z rzeczywistoœci¹, poczucie wstydu i ja³owe prze¿ywanie wyrzutów sumienia, co prowadzi do osamotnienia i ci¹g³ej potrzeby zrehabilitowania siê za czyny z przesz³oœci. Bohater pope³nia b³êdy, bo nie potrafi dostrzec, co jest moralnie istotne w konkretnej sytuacji. Jima cechuje pewien rodzaj egocentryzmu, dlatego wiêkszoœæ sytuacji odnosi do siebie.

Dlatego staje siê on postaci¹ tragiczn¹, która niszczy w³asne ¿ycie i przyczynia siê do dramatów innych ludzi.

G³ówna postaæ ³¹czy w sobie cechy bohatera romantycznego: jest indywidualist¹ o z³o¿onej osobowoœci i bogatym ¿yciu wewnêtrznym, uczuciowym i wra¿liwym, kryj¹cym tajemnicê, samotnie walcz¹cym ze z³em w imiê wiernoœci idea³om; oraz bohatera conradowskiego — ceni¹cego honor, lojalnoœæ, wiernoœæ zasadom, obowi¹zek, dokonuj¹cego trudnych wyborów moralnych i ponosz¹cego ich konsekwencje.

Wa¿na w utworze jest problematyka filozoficzna. Przedstawione sytuacje zmuszaj¹ do rozwa¿ania nad tym, co tkwi w cz³owieku, ile prawdy o nim jest nam dostêpne, jaki jest poziom samoœwiadomoœci ka¿dego z nas, na czym polega rozdŸwiêk miêdzy œwiatem realnym a iluzjami, którymi siê karmimy.

Wymowa utworu jest pesymistyczna. Autor podkreœla, ¿e nie mo¿na w pe³ni poznaæ i zrozumieæ drugiego cz³owieka. Ludzka natura jest na to zbyt z³o¿ona. Czêsto sami siebie poznajemy dopiero w konkretnych sytuacjach. Za postêpowanie zgodnie z kodeksem etycznym czasem trzeba zap³aciæ najwy¿sz¹ cenê.

Budowa utworu, jêzyk, styl, œrodki artystyczne (w t³um. Anieli Zagórskiej) W utworze mo¿na wyró¿niæ dwie czêœci: czêœæ „morska” dotyczy losów Jima jako marynarza, a „l¹dowa” jego pobytu w Patusanie. Pierwsze cztery rozdzia³y stanowi¹ przedakcjê. Na akcjê sk³adaj¹ siê luŸne epizody, z pominiêciem chronologii, z czêstymi inwersjami czasowymi. G³ówne wydarzenia pokazane s¹ z ró¿nych punktów widzenia. Autor zastosowa³ chwyt opowieœci w opowieœci. Utwór rozpoczyna narrator wszechwiedz¹cy, który wprowadza postaæ kolejnego narratora — Marlowa. W jego relacjê wplatane s¹ wypowiedzi Jima i innych postaci na temat zdarzeñ. Taki wybór opowiadaj¹cego pozwala zastosowaæ styl gawêdziarski, widoczny m.in. w zwrotach do s³uchaczy, np. niejeden z was musia³ s³yszeæ o […], oraz w ograniczonej wiedzy narratora, np. zastanawiaj¹cego siê: czy Jim by³ bezczelny, czy te¿ zrozpaczony.

Zwraca uwagê bogactwo stylu. Pojawia siê poetyckoœæ, np. parowiec p³yn¹³ tak g³adko, ¿e ludzkie zmys³y nie mog³y uchwyciæ jego ruchu, jakby by³ zaludnion¹ szczelnie planet¹ spiesz¹c¹ przez ciemn¹ przestrzeñ eteru za rojem s³oñc, wœród groŸnych i spokojnych pustkowi oczekuj¹cych na tchnienie przysz³ych aktów stworzenia; obok potocznoœci: te draby przy ³odzi mia³y a¿ nadto powodów do ob³êdnego pietra.

S³ownictwo jest wyszukane, np. upiór jego ob³¹kanej mi³oœci w³asnej dŸwign¹³ siê z ³achmanów i nêdzy jak z mrocznej grozy mogi³y.

Jêzyk cechuje siê obrazowoœci¹, co wynika z jego metaforyzacji, np. holowniki, dymi¹ce jak otch³añ potêpienia, poci¹gnê³y i ubijaj¹ poczciw¹ rzekê na wœciek³¹ pianê; nagromadzenia okreœleñ, np. cienki,

14

Lord Jim

Joseph Conrad

z³oty wiórek ksiê¿yca; b¹dŸ wykorzystania frazeologizmów z codziennej mowy: taki by³ rozgor¹czkowany, ¿e z jego okr¹g³ej g³owy dos³ownie siê dymi³o.

Uwagê czytelnika przyci¹gaj¹ zmiany nastroju. Wypowiedzi wyra¿aj¹ce silne emocje: plugawa, odra¿aj¹ca agonia; przeplataj¹ siê z fragmentami ¿artobliwymi: ujrza³ […] coœ okr¹g³ego i olbrzymiego, co przypomina³o beczkê z cukrem […], zawiniêt¹ w pasiast¹ flanelê [opis wygl¹du kapitana „Patny”]; czasem o charakterze ironicznym lub satyrycznym, np. stare panny o drewnianych twarzach, wystrojone przesadnie i dziwacznie niby dwa bogato przybrane strachy na wróble; oraz z filozoficznymi refleksjami, np. najzwyklejsza moralna dyscyplina nie pozwala nam pope³niaæ zbrodni […] ale nikt z nas nie jest bezpieczny wobec jakiejœ s³aboœci nieznanej […] od której szukamy ucieczki w modlitwie albo gardzimy ni¹ po mêsku. Te ostatnie czêsto przyjmuj¹ formê sentencji: Ka¿de ŸdŸb³o trawy ma swoje miejsce na ziemi, sk¹d czerpie ¿ycie i si³y; i tak samo cz³owiek jest wroœniêty w kraj, z którego czerpie sw¹ wiarê razem z ¿yciem.

Jêzyk bohaterów jest zindywidualizowany, np. kapitan „Patny”, Niemiec, mówi: taki cz³owiek jak ja nie chce waszego verfluchte certyfikata.

W utworze pojawiaj¹ siê impresjonistyczne opisy, np. ksiê¿yc, jaœniej¹cy nisko na zachodzie […] fa³dy wody, nieprzerwane i ciemne na g³adkiej, lœni¹cej powierzchni, […] bia³e wiry piany pêkaj¹cej.

Nagromadzenie symboli daje mo¿liwoœæ interpretacji utworu na ró¿nych poziomach. Na przyk³ad motyw podró¿y to symbol poszukiwañ duchowych Jima, jego skok — symbol upadku, utraty honoru. „Patna” porównana jest do zaludnionej szczelnie planety, pierœcieñ pokazany Doraminowi to znak przyjaŸni, ale znaleziony na rêce zabitego Daina — symbol zdrady; motyle Steina to idealne piêkno przeciwstawione niedoskona³oœci cz³owieka.

Konteksty i nawi¹zania Conrada czêsto okreœla siê mianem moralisty. By³ on zwolennikiem absolutyzmu moralnego, czyli pogl¹du z dziedziny etyki, nakazuj¹cego sta³e, bez wzglêdu na okolicznoœci, trzymanie siê kodeksu praw moralnych.

Etykê conradowsk¹ cechuje rygoryzm moralny, przestrzeganie zasad etosu rycerskiego, ho³dowanie takim wartoœciom moralnym jak: honor, odwaga, obowi¹zek, odpowiedzialnoœæ, prawoœæ, wiernoœæ przyrzeczeniom i wiernoœæ w przyjaŸni.

Bohater conradowski przestrzega zasad etyki conradowskiej nawet wbrew rozs¹dkowi. W razie dokonania z³ego wyboru ponosi konsekwencje czynów. Czêsto jest samotnikiem, nierozumianym przez otoczenie.

Sytuacja conradowska to sytuacja trudna, w której bohater musi dokonaæ wyboru, kieruj¹c siê kodeksem moralnym. Jest to czêsto chwila nieuœwiadomionej próby.

Wartoœci moralne, które propagowa³ Conrad, sta³y siê drogowskazem dla wielu pokoleñ. Pisarz by³ patronem m.in. pokolenia Kolumbów — m³odych ludzi dojrzewaj¹cych w czasie II wojny œwiatowej.

Etyka conradowska widoczna jest w poezji Krzysztofa Kamila Baczyñskiego i Tadeusza Gajcego oraz w postawach bohaterów opisywanych przez Aleksandra Kamiñskiego w „Kamieniach na szaniec”.

Rozwa¿ania na temat wyborów dokonywanych w sytuacji granicznej pojawiaj¹ siê w twórczoœci Alberta Camusa, np. w „D¿umie” i „Upadku”.

Postawê heroizmu etycznego g³osi³ w swojej poezji Zbigniew Herbert, m.in. w wierszu „Przes³anie pana Cogito”.

Nienaruszalnoœæ zasad moralnych podkreœla³ Gustaw Herling-Grudziñski w „Innym œwiecie”.

O ponadczasowoœci „Lorda Jima” œwiadczy fakt przenoszenia ksi¹¿ki na ekrany kin (w 1925 r. film w re¿. Victora Fleminga, w 1964 r. film w re¿. Richarda Brooksa) oraz na sceny teatralne (np. w 1976 r. sztuka w re¿. Kazimierza Dejmka).

15