Opracowania lektur i wierszy dla klas 1-2 liceum i technikum

Praca zbiorowa pod redakcj¹ Jerzego Jagodziñskiego i Krystyny Bielaszewskiej Opracowali Krystyna Bielaszewska, Jacek Budziszewski, Anna Bukowska, Joanna Czajkowska-Ziembowicz, Aleksandra Fr¹czek, Danuta Grabarczyk, Barbara Hernas, Jerzy Jagodziñski, Teresa Jasiñska, Barbara Kalina, Katarzyna Kasprzycka, Anna KuŸnik, Patryk Majewski, Katarzyna Markuc, Barbara Ochocka, Kamilla Przychodzieñ, Magdalena Retkowska, Ewa Rudnicka, Irena Wilk-¯ebrowska, Bo¿ena Wzi¹tek, Joanna Zawadzka Projekt ok³adki Natalia Tilszner Foto: WAYHOME studio / Shutterstock Projekt graficzny i sk³ad adamantan dtp

Na stronie www.adamantan.pl mog¹ byæ dostêpne uzupe³nienia informacji zawartych w tej ksi¹¿ce.

Wszelkie prawa zastrze¿one. Nieautoryzowane rozpowszechnianie ca³oœci lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione.

Kopiowanie metod¹ kserograficzn¹, fotograficzn¹, a tak¿e kopiowanie ksi¹¿ki na noœniku optycznym, magnetycznym lub pó³przewodnikowym, cyfrowym lub analogowym, powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji.

Copyright © 2020 by Grupa Wydawnicza Adamantan s.c.

Wydanie I Warszawa 2020 ISBN 978-83-7350-494-3 Wydawca Grupa Wydawnicza Adamantan s.c.

Skrytka pocztowa 73, 01-499 Warszawa 46 tel. 222501091, fax 222501095, skype: adamantan.pl e-mail: biuro@adamantan.pl, internet: www.adamantan.pl Druk i oprawa Drukarnia Skleniarz

1 2 3 4 5

Spis treœci STARO¯YTNOŒÆ Jan Parandowski Mitologia grecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Pocz¹tki œwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Cztery wieki ludzkoœci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Bogowie olimpijscy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Bogowie niebios, morza i podziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Inni bogowie i postaci mitologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Wybrane mity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Homer Iliada i Odyseja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Iliada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Odyseja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Sofokles Antygona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Sofokles Król Edyp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Arystofanes Chmury. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Platon Pañstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Arystoteles Poetyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Arystoteles Retoryka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Jan Parandowski Mitologia rzymska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Wergiliusz Eneida. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Horacy Pieœni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Exegi monumentum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Do Deliusza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Biblia Ksiêga Rodzaju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Biblia Ksiêga Psalmów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Psalm 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Psalm 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Psalm 91 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Psalm 130 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Psalm 146 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Psalm 150 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Biblia Ksiêga Koheleta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Biblia Ksiêga Hioba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Biblia Pieœñ nad Pieœniami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Œwiêty Pawe³ Aposto³ Hymn o mi³oœci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Biblia Apokalipsa œwiêtego Jana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Œwiêty Augustyn Wyznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

ŒREDNIOWIECZE Autor nieznany Pieœñ o Rolandzie. . .

Joseph Bediér Dzieje Tristana i Izoldy .

Anonim zwany Gallem Kronika polska .

Autor nieznany Bogurodzica . . . . .

Autor nieznany Lament œwiêtokrzyski .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

106 110 113 120 122

3

Autor nieznany Legenda o œwiêtym Aleksym . . . . . . . . . . . . . .

Autor nieznany Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Œmierci¹ . . . . . . . . .

Miko³aj z Wilkowiecka Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pañskim.

Tomasz z Akwinu Suma teologiczna. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Autor nieznany Kwiatki œwiêtego Franciszka z Asy¿u . . . . . . . . . . .

Dante Alighieri Boska komedia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Giovanni Boccaccio Sokó³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

François Villon Wielki testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

124 126 130 135 140 149 155 158

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Chcemy sobie byæ radzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nie porzucaj nadzieje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pieϖ o spustoszeniu Podola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wy, którzy pospolit¹ rzecz¹ w³adacie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Serce roœcie, patrz¹c na te czasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pieœñ œwiêtojañska o sobótce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jan Kochanowski Psa³terz Dawidów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Psalm 13. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Psalm 47 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jan Kochanowski Treny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tren I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tren IX. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tren X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tren XI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tren XIX albo Sen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . .

Michel de Montaigne Próby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tomasz Morus Utopia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

François Rabelais Gargantua i Pantagruel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Miko³aj Rej ¯ywot cz³owieka poczciwego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Piotr Skarga Kazania sejmowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Piotr Skarga ¯ywoty Œwiêtych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

William Szekspir Hamlet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

William Szekspir Makbet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

William Szekspir Romeo i Julia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

166 172 177 181 183 185 186 188 190 191 193 195 196 197 201 203 204 206 207 209 214 219 225 232 238 240 245 251 256

RENESANS Miguel de Cervantes Saavedra Don Kichote .

Erazm z Rotterdamu Pochwa³a g³upoty . .

Jan Kochanowski Odprawa pos³ów greckich Jan Kochanowski Pieœni . . . . . . . . .

BAROK Pedro Calderon de la Barca ¯ycie snem .

Wespazjan Kochowski Psalmodia polska.

Molier Sk¹piec . . . . . . . . . . .

Jan Andrzej Morsztyn Wiersze . . . . .

. . . .

Cuda mi³oœci . . . . . . . . . . . .

Do trupa . . . . . . . . . . . . . .

Do tej¿e . . . . . . . . . . . . . . .

4

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

266 272 278 284 284 285 286

Niestatek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Staremu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Daniel Naborowski Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

MarnoϾ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cnota grunt wszytkiemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Do Anny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Krótkoœæ ¿ywota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jan Chryzostom Pasek Pamiêtniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wac³aw Potocki Wojna chocimska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Miko³aj Sêp-Szarzyñski Sonety. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sonet I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sonet II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sonet IV. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sonet V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

OŒWIECENIE Franciszek Karpiñski Laura i Filon . . . . . . . . . .

Franciszek Karpiñski Pieœñ o Narodzeniu Pañskim . . . .

Franciszek Karpiñski Pieœñ poranna oraz Pieœñ wieczorna.

Jêdrzej Kitowicz Opis obyczajów za panowania Augusta III Franciszek Dionizy KniaŸnin Krosienka . . . . . . . .

Ignacy Krasicki Hymn do mi³oœci ojczyzny . . . . . . .

Ignacy Krasicki Monachomachia . . . . . . . . . . .

Ignacy Krasicki Satyry . . . . . . . . . . . . . . .

Do króla. . . . . . . . . . . . . .

Pijañstwo . . . . . . . . . . . . . ¯ona modna . . . . . . . . . . .

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót pos³a .

Jean-Jacques Rousseau Nowa Heloiza . .

Stanis³aw Staszic Przestrogi dla Polski . .

Stanis³aw Trembecki Sofiówka . . . . .

Wolter Kandyd czyli optymizm . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ROMANTYZM Angielscy „poeci jezior” Wiersze . . . . . . . . . .

William Wordsworth Jest nas siedmioro . . . . . . .

Samuel Taylor Coleridge Rymy o sêdziwym marynarzu .

George Gordon Byron Giaur . . . . . . . . . . . .

Aleksander Fredro Œluby panieñskie . . . . . . . .

Johann Wolfgang Goethe Cierpienia m³odego Wertera .

Johann Wolfgang Goethe Faust . . . . . . . . . . .

Wiktor Hugo Nêdznicy . . . . . . . . . . . . . .

Józef Ignacy Kraszewski Stara baœñ . . . . . . . . .

Adam Mickiewicz Ballady i romanse . . . . . . . .

RomantycznoϾ. . . . . . . . . . . . . . . .

Adam Mickiewicz Dziady cz. III . . . . . . . . . .

Adam Mickiewicz Dziady czêœæ IV . . . . . . . .

Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

287 288 289 289 291 293 295 296 300 303 304 305 305 306

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

309 311 313 314 320 322 323 326 326 328 329 331 337 343 349 352

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

357 357 359 362 367 372 378 382 390 396 404 407 416 420

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

Adam Mickiewicz Sonety krymskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 Stepy Akermañskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ¯egluga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Czatyrdah. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Adam Mickiewicz Nad wod¹ wielk¹ i czyst¹… . . . . . . . . . .

Adam Mickiewicz Oda do m³odoœci . . . . . . . . . . . . . .

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz . . . . . . . . . . . . . . . .

Zygmunt Krasiñski Nie-Boska komedia . . . . . . . . . . . .

Cyprian Kamil Norwid Bema pamiêci ¿a³obny — rapsod . . . . .

Cyprian Kamil Norwid Coœ ty Atenom zrobi³, Sokratesie… . . . .

Cyprian Kamil Norwid Czarne kwiaty . . . . . . . . . . . . .

Cyprian Kamil Norwid Fortepian Szopena . . . . . . . . . . .

Cyprian Kamil Norwid Promethidion . . . . . . . . . . . . .

Cyprian Kamil Norwid W Weronie . . . . . . . . . . . . . .

Henryk Rzewuski Pami¹tki Soplicy . . . . . . . . . . . . . .

Juliusz S³owacki Beniowski . . . . . . . . . . . . . . . . .

Juliusz S³owacki Grób Agamemnona . . . . . . . . . . . . .

Juliusz S³owacki Kordian . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Juliusz S³owacki Hymn (Smutno mi, Bo¿e…) . . . . . . . . . .

Juliusz S³owacki Lilla Weneda . . . . . . . . . . . . . . . .

Juliusz S³owacki Testament mój . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

425 426 426 427 428 431 440 445 448 450 455 458 463 465 473 479 482 489 491 498

POZYTYWIZM Adam Asnyk Wiersze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 Daremne ¿ale, pró¿ny trud… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Do m³odych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Honoré de Balzac Ojciec Goriot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Charles Dickens Klub Pickwicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gustaw Flaubert Pani Bovary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Miko³aj Gogol Martwe dusze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maria Konopnicka Ch³opskie serce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eliza Orzeszkowa Gloria victis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Edgar Allan Poe Z³oty ¿uk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Boles³aw Prus Lalka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Boles³aw Prus Z legend dawnego Egiptu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Henryk Sienkiewicz Potop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6

501 502 504 510 518 525 531 537 540 544 556 559 573 576

STARO¯YTNOŒÆ

Jan Parandowski

Mitologia grecka Biogram autora Jan Parandowski (1895–1978) to polski pisarz, eseista i t³umacz. Wyda³ wiele ksi¹¿ek popularyzuj¹cych kulturê antyczn¹. Popularnoœæ przynios³a mu wydana po raz pierwszy w 1924 r. „Mitologia Greków i Rzymian”, w której zebra³ i przedstawi³ w przystêpnej formie najwa¿niejsze mity antyku.

Geneza utworów Mitologia s³u¿y³a ludziom do wyjaœniania zjawisk otaczaj¹cego œwiata, dawa³a wyobra¿enie si³ wy¿szych, czuwaj¹cych nad œwiatem. Mity wywodzi³y siê z pierwotnego kultu bóstw wystêpuj¹cych pod postaci¹ zjawisk i elementów przyrody. Pierwotnie mity przekazywano ustnie. Najstarsze przekazy pisane to dzie³a Homera i Hezjoda, pochodz¹ce z VIII w. p.n.e., lecz niektóre mity na pewno s¹ o wiele wieków starsze.

Uwaga: wiele mitów greckich by³o znanych w staro¿ytnoœci w kilku wersjach, niekiedy znacznie ró¿ni¹cych siê od siebie. Poni¿ej omawiane s¹ mity w wersji opracowanej przez Jana Parandowskiego.

Znaczenie utworów Mity stanowi¹ podstawê greckiej i rzymskiej literatury, z której wywodzi siê ca³a kultura œródziemnomorska. Stanowi¹ bogate Ÿród³o odwo³añ literackich i jêzykowych. Zawieraj¹ w sobie uniwersalne prawdy o naturze cz³owieka.

Gatunek literacki: mit.

Cechy gatunku widoczne w utworze Mity to fabularne, wielow¹tkowe opowieœci o bogach (mity teogoniczne), herosach, pocz¹tkach œwiata (mity kosmogoniczne) i cz³owieka. Zawieraj¹ informacje o ich wzajemnych powi¹zaniach, pokrewieñstwie, ¿yciu, czynach. Wystêpuj¹ce w nich postacie bogów czêsto s¹ personifikacj¹ ludzkich postaw i cech, symbolizuj¹ têsknoty i d¹¿enia cz³owieka.

Budowa utworu, jêzyk, styl — patrz omówienie na s. 59.

Pocz¹tki œwiata Na pocz¹tku by³ Chaos, z niego samoistnie powsta³y pierwsze bóstwa: Uranos, czyli Niebo i Gaja — Ziemia.

Ich dzieæmi byli tytani, cyklopi i sturêcy. Uranos str¹ca³ je wszystkie do Tartaru (krainy podziemi), przera¿ony ich potwornoœci¹. Zrozpaczona Gaja namówi³a jednego z synów, tytana Kronosa, by mieczem pozbawi³ ojca mêskoœci i zrzuci³ go z tronu. Z krwi boga narodzi³y siê boginie zemsty: Erynie.

Kronos przej¹³ w³adzê i poœlubi³ swoj¹ siostrê, Reê (Rejê). Boj¹c siê przepowiedni ojca, ¿e równie¿ on utraci ber³o na rzecz syna, bóg po³yka³ swoje dzieci tu¿ po narodzeniu. Kiedy urodzi³o siê szóste z nich, Zeus, Rea, zamiast dziecka, poda³a Kronosowi kamieñ owiniêty w pieluszki. Kronos po³kn¹³ go, niczego nie podejrzewaj¹c. Rea zanios³a dziecko na ziemiê, na wyspê Kretê, i odda³a pod opiekê górskim nimfom. Niemowlê karmi³a koza Amaltea, z której z³amanego rogu starszy ju¿ Zeus uczyni³ róg obfitoœci (symboliczne Ÿród³o wszelkich dóbr).

Kiedy Zeus dorós³, nakaza³ matce podaæ Kronosowi œrodek na wymioty, po którym wyrzuci³ on z siebie wszystkie po³kniête dzieci: Hadesa, Posejdona, Herê, Demeter i Hestiê. Potomstwo na czele

8

z Zeusem wypowiedzia³o ojcu wojnê i zrzuci³o go z tronu. Podczas tej wojny z Tartaru uwolniono cyklopów i sturêkich, którzy walczyli po stronie bogów olimpijskich.

Nie by³ to koniec zmagañ. Pojawili siê tak¿e giganci, synowie Ziemi, z którymi Zeus raz jeszcze musia³ walczyæ o rz¹dy na Olimpie. Wszystkie te boskie wojny ogl¹dali z ziemi przera¿eni ludzie.

Cztery wieki ludzkoœci Wiek z³oty (czas rz¹dów Kronosa) to okres spokoju na ziemi. Ludzie cieszyli siê zabaw¹ i ucztami, a ziemia karmi³a ich mlekiem, miodem, owocami. Nie mieli trosk ani lêków, byli silni i piêkni, ich cia³a siê nie starza³y. Po zrzuceniu z tronu Kronosa zamienili siê w dobroczynne demony.

Wiek srebrny (po upadku Kronosa) — ludzie mieli d³ugie dzieciñstwo, ale potem krótko ¿yli w wieku dojrza³ym. Byli s³abi, Ÿli, nie chcieli oddawaæ czci bogom, dlatego Zeus ich zniszczy³.

Wiek br¹zowy — ludzie mieli si³ê olbrzymów, byli gwa³towni. To okres bohaterów (Herakles, Tezeusz) i heroicznych czynów.

Wiek ¿elazny — trwa do dziœ; ludzie kieruj¹ siê gniewem, chciwoœci¹, podstêpem. Pojawi³o siê ¿elazo.

Ale czy tak by³o? Wed³ug innych podañ ludzie wyszli wprost z ziemi, albo byli potomstwem bogów, albo dzie³em zrêcznego Prometeusza, który ulepi³ pierwszych ludzi z gliny. Gdy nazbyt obra¿ali bogów, Zeus postanowi³ ich ukaraæ potopem. Uratowa³o siê tylko dwóch staruszków, Deukalion i Pyrra. Bezradni i przera¿eni, otrzymali oni polecenie wyroczni, aby rozrzucili koœci swojej matki. Zrozumieli, ¿e chodzi o kamienie, koœci matki Ziemi. Z nich narodzi³a siê nowa ludzkoœæ.

Bogowie olimpijscy Siedzib¹ najwa¿niejszych bogów by³a góra Olimp. Bogowie spêdzali tam czas na ucztach. Ich pokarmem by³a ambrozja, a napojem — nektar. Dziêki nim zachowywali nieœmiertelnoœæ i wieczn¹ m³odoœæ.

Zazwyczaj wymieniano ich dwunastu, choæ sk³ad owej dwunastki by³ wœród Greków tematem sporów.

Zeus (rzymski Jupiter, czyli Jowisz) to syn Kronosa (st¹d okreœlenie: Kronida) oraz Rei, najwa¿niejszy z bogów w mitologii greckiej, w³adca Olimpu, bóg Nieba i Ziemi, piêkny, potê¿ny i m¹dry. Strzeg³ prawa i porz¹dku na œwiecie, bezlitoœnie karz¹c przestêpców, a zw³aszcza morderców, krzywoprzysiêzców i zdrajców. Jego atrybutami by³y z³ote pioruny (wykuwane przez cyklopów w g³êbinach wulkanów), orze³ i tarcza zwana egid¹ (sporz¹dzona ze skóry jego karmicielki, kozy Amaltei), której nie przebija³a ¿adna strza³a (okreœlenie pod egid¹ oznacza „bycie pod czyj¹œ opiek¹”). Potomstwo Zeusa, ze zwi¹zków z boginiami, nimfami i ziemiankami by³o liczne (m.in. Atena, Apollo, Artemida, Ares, Dionizos, Muzy, Charyty, Herakles, Persefona, Afrodyta i Hefajstos). Jednym z siedmiu cudów œwiata by³ pos¹g Zeusa d³uta Fidiasza umieszczony w Olimpii — olbrzymi bóg siedzia³ na z³otym tronie, na jednym rêku trzyma³ Nike (boginiê zwyciêstwa), w drugiej rêce mia³ ber³o ze z³otym or³em.

Hera (rzymska Junona) to córka Kronosa i Rei, ¿ona Zeusa, k³ótliwa i pró¿na królowa Olimpu (zamieni³a w krowy królewny, które dorównywa³y jej w urodzie). By³a te¿ patronk¹ macierzyñstwa, opiekunk¹ ma³¿eñstwa i rodziny; jej atrybuty to jab³ko granatu (symbol p³odnoœci) i ber³o z kuku³k¹.

Atena (rzymska Minerwa) — urodzi³a siê w pe³nej zbroi, wyskakuj¹c z g³owy ojca, Zeusa. To bogini m¹droœci, sztuki, wojny sprawiedliwej, mistrzyni tkactwa i wynalazków. Surowa i niedostêpna, by³a zazdrosna o swoje talenty (zamieni³a w paj¹ka Arachne, która wygra³a z ni¹ w konkursie tkackim). Jej atrybutami by³y dzida, tarcza i he³m, ale równie¿ wrzeciono; opiekowa³a siê podczas podró¿y Odyseuszem, a w wojnie trojañskiej wspiera³a Greków. Przedstawiano j¹ stoj¹c¹ z lew¹ rêk¹ opart¹ na tarczy, a w prawej d³oni trzymaj¹c¹ boginiê zwyciêstwa, Nike. Na g³owie mia³a ozdobny he³m, ubrana by³a w d³ug¹ szatê opadaj¹c¹ do stóp. Grecy dawali Atenie przydomki: Pallas — panna i Partenos — dziewica.

9

Mitologia grecka

10

Jan Parandowski

Mitologia grecka

Jan Parandowski

Afrodyta (rzymska Wenus albo inaczej Wenera) to bogini mi³oœci i piêkna; patronka kochanków i ma³¿eñstw, ale te¿ ¿eglugi i ¿eglarzy, gdy¿ narodzi³a siê z piany morskiej, a z wody wysz³a na wyspie Cypr (st¹d okreœlenia: Kipryda albo Cypryda). Afrodyta by³a ¿on¹ boskiego kowala, kulawego Hefajstosa, ale kocha³a ziemianina — Adonisa, który, gdy zgin¹³, za pozwoleniem Zeusa co roku na szeœæ miesiêcy wraca³ z Hadesu do ukochanej. Dobrze rozumia³a zakochanych, dlatego o¿ywi³a pos¹g Galatei, w którym jego rzeŸbiarz — Pigmalion — siê zakocha³.

Apollo (u Rzymian tak¿e znany jako Apollo) — najpiêkniejszy z bogów, wieczny m³odzieniec; bóg wyroczni i wró¿b, piêkna i sztuki, mistrz gry na cytrze i strzelania z ³uku. Wspiera³ ludzi w cierpieniu i ratowa³ w nieszczêœciach, sam zakochany w nimfie Dafne, która uciekaj¹c przed nim zamieni³a siê w drzewo laurowe. W gniewie przeszywa³ ludzi strza³ami, nios¹cymi œmieræ i zarazê. Okrutnie post¹pi³ z Marsjaszem (Marsjasem), który wygra³ z nim turniej muzyczny — obdar³ artystê ze skóry, a króla Midasa, który zag³osowa³ za Marsjaszem, bóg obdarzy³ oœlimi uszami.

Apollo chêtnie przebywa³ na górze Parnas w otoczeniu muz, a jego wierzchowcem sta³ siê skrzydlaty Pegaz. Muz by³o dziewiêæ. By³y córkami Zeusa i Mnemosyne, bogini pamiêci: - Kaliope, muza pieœni bohaterskiej, ukazywana jest z tabliczk¹ i rylcem; - Klio, muza historii, trzyma zwój pergaminu; - Euterpe, patronka poezji lirycznej, gra na flecie; - Taleja (Talia), muza komedii, trzyma maskê weso³¹ lub groteskow¹; - Melpomena (Melpomene), muza tragedii, trzyma maskê smutn¹; - Terpsychora patronuje tañcom, ukazywana jest z lir¹; - Erato, patronka pieœni mi³osnych, trzyma w rêku niewielk¹ cytrê; - Polihymnia, opiekunka twórców pieœni religijnych, jest powa¿na, nosi zas³onê na twarzy; - Urania, patronka astronomów, trzyma w rêku globus.

Artemida (rzymska Diana) — siostra Apollina, piêkna dziewica, kochaj¹ca ³owy. Zakochanego w sobie Akteona zamieni³a w jelenia (rozszarpa³y go potem jego w³asne psy myœliwskie). W³adczyni lasów, bogini p³odnoœci, ale i œmierci. S³ynna, prastara œwi¹tynia Artemidy znajdowa³a siê w Efezie.

Hermes (rzymski Merkury) — syn Zeusa i Mai, boski pos³aniec, wyposa¿ony w skrzyd³a u stóp i skrzydlaty kapelusik; posiada³ laskê zwan¹ kaduceuszem, któr¹ godzi³ nieprzyjació³ — by³ patronem pos³añców (heroldów). Mia³ te¿ byæ wynalazc¹ æwiczeñ gimnastycznych. Uchodzi³ za najprzebieglejszego z bogów — nie bez powodu czcili go kupcy (a tak¿e z³odzieje).

Hefajstos (rzymski Wulkan) — syn Zeusa i Hery, w gniewie zrzucony przez ojca z Olimpu (zosta³ kalek¹). Sam niezbyt urodziwy, zosta³ mê¿em Afrodyty. Jednak wiêkszoœæ czasu spêdza³ w swojej kuŸni, pod wulkanem Etna, gdzie kuje pioruny dla Zeusa i zbroje dla bogów. To artysta tworz¹cy wspania³e wynalazki, bóg ognia.

Ares (rzymski Mars) — syn Zeusa i Hery. Bóg wojny, zw³aszcza krwawej i okrutnej i sza³u bitewnego, nauczy³ jednak ludzi równie¿ bezinteresownego bohaterstwa. JeŸdzi³ rydwanem zaprzêgniêtym w BojaŸñ i Strach.

Hestia (rzymska Westa) to bogini skromna, ale potê¿na — pe³na powagi opiekunka rodzin, kobiet, a nade wszystko ogniska domowego.

Hades — syn Kronosa i Rei, brat Zeusa, m¹¿ Persefony, w³adca œwiata umar³ych. Wyobra¿any by³ jako starzec siedz¹cy na tronie z ber³em w d³oni. Przy nim czuwa³ trzyg³owy pies, Cerber. Hadesa nazywano równie¿ Plutonem i uwa¿ano za patrona bogactw naturalnych.

Posejdon (rzymski Neptun) — syn Kronosa i Rei, w³adca mórz i oceanów, ale równie¿ wysp i portów. Niechêtnie godzi³ siê ze zwierzchnoœci¹ m³odszego brata, Zeusa. Mieszka³ w podwodnym pa³acu, mia³ moc wzniecania burz i powodowania trzêsieñ ziemi. Przedstawiany by³ jako barczysty, niem³ody mê¿czyzna, czêsto o groŸnym wyrazie twarzy, z muszlami w zmierzwionej brodzie, z trójzêbem, siedz¹cy na wozie zaprzê¿onym w hippokampy (dwuno¿ne konie morskie). Jego zwierzêtami by³y konie i delfiny.

11

Mitologia grecka

Jan Parandowski

Bogowie niebios, morza i podziemi Bogowie niebios Niebosk³on reprezentowa³ pradawny bóg Uranos, ale poszczególne cia³a niebieskie i zjawiska na niebie mia³y odrêbnych opiekunów.

Helios (rzymski Sol) by³ bogiem s³oñca. Codziennie rano na swoim œwietlistym rydwanie obje¿d¿a³ niebo, przynosz¹c œwiatu dzieñ, a noc¹ odpoczywa³ na krañcu œwiata w swym pa³acu. Pewnego razu jego syn Faeton poprosi³, by móg³ pójœæ w œlady ojca. Nie poradzi³ sobie jednak z narowistymi rumakami i ognisty rydwan zanadto zbli¿y³ siê do ziemi, gro¿¹c ludzkoœci unicestwieniem. Zeus musia³ str¹ciæ œmia³ka piorunem. Na Heliosa powo³ywali siê œwiadkowie, jako na boga, który ze swego rydwanu wszystko widzi.

Najwiêksz¹ czeœæ Heliosowi oddawali mieszkañcy wyspy Rodos (wznieœli jego pos¹g w postaci kolosa rodyjskiego — by³ to jeden z siedmiu cudów staro¿ytnoœci).

Selene (rzymska Luna) to siostra Heliosa, bogini ksiê¿yca. Zakocha³a siê w œmiertelniku, Endymionie. Zeus zapewni³ mu wieczn¹ m³odoœæ, ale cena by³a wysoka — m³odzieniec zapad³ w wieczny sen.

Eos (rzymska Aurora), obdarzana epitetem ró¿anopalca, to bogini jutrzenki, zorzy porannej. Poprzedza³a wyruszenie Heliosa na niebo.

Iris (Iryda) to bogini têczy, pomocnica Hery i pos³anniczka bogiñ, szybsza nawet od Hermesa.

Wiatrami zawiadywa³o czterech bogów: Boreasz (zimny wiatr pó³nocny), Euros (wschodni), Notos (wiatr po³udniowy) i Zefir (³agodny wiatr zachodni). Królem wiatrów by³ jednak Eol. Atlas by³ jednym z tytanów. Sta³ na zachodnich krañcach œwiata, trzymaj¹c na swych barkach firmament niebieski. Tylko na krótko wyrêczy³ go Herakles, gdy potrzebowa³ jab³ek z hesperyjskiego sadu.

Niektórych bohaterów i ich atrybuty bogowie umieszczali na niebie, jako gwiazdozbiory. Tak uczynili np. z Kasjope¹, Perseuszem, Andromed¹, Pegazem, z myœliwym Orionem i jego psami, z lutni¹ Orfeusza.

Bogowie morza Przed Posejdonem istnia³y bóstwa morskie od niego starsze.

Okeanos, najstarszy z tytanów, by³ pierwszym w³adc¹ mórz, potem panowa³ nad rzek¹ Okeanos op³ywaj¹c¹ œwiat. Mia³ trzy tysi¹ce córek, okeanid. Najpiêkniejsza z nich, Amfitryta, wysz³a za Posejdona.

Innym bogiem mórz by³ dobrotliwy, brodaty starzec Nereus (Nereusz). Jego piêædziesi¹t córek, nereid, sta³o siê towarzyszkami Amfitryty. Obok nich p³ywa³y trytony, weso³e stwory o ludzkiej g³owie, rêkach i tu³owiu, ale ze spiralnie skrêconym rybim ogonem zamiast nóg. Raz po raz dê³y one w muszle.

Proteusz to inny z bo¿ków morskich. Zna³ przysz³oœæ, ale by³ odludkiem i grubianinem. Aby zmusiæ go do mówienia, trzeba go by³o pokonaæ. A nie by³o to ³atwe, bo potrafi³ dowolnie zmieniaæ postaæ. Œwiat podziemi Œwiatem podziemnym, czyli Hadesem, rz¹dzi³ Hades. Do jego królestwa trafiaj¹ dusze zmar³ych. Przez tê ponur¹, ch³odn¹ i ciemn¹ krainê przep³ywa kilka rzek: bagnisty Acheront, rzeka zapomnienia Lete (kto siê z jej wód napije, zapomina swe ziemskie ¿ycie), a wreszcie Styks, przez który zmar³ych sw¹ ³odzi¹ przewozi Charon, wiekowy syn Nocy, za op³at¹ jednego obola. Biada tym, których nie pochowano z pieni¹¿kiem — ich cienie bêd¹ siê przez wieki b³¹kaæ po podziemiach. Trójg³owy pies Cerber strze¿e, by nikt ze zmar³ych nie wróci³ na ziemiê. Trzech królów s¹dzi ludzkie czyny. li trafiaj¹ w mroki Tartaru, miejsce swej kaŸni. Tam mieszkaj¹ z³owrogie Erynie oraz kery, istoty spragnione ludzkiej krwi. Dobrzy odp³ywaj¹ na Wyspê B³ogos³awionych, a ich cienie ucztuj¹ na kwietnej ³¹ce nazwanej Polami Elizejskimi.

Z Hadesu na ziemiê wychodz¹ czasami Smutki, Choroby, Niezgody i inne nieszczêœcia.

12

Mitologia grecka

Jan Parandowski

Inni bogowie i postaci mitologiczne Demeter (rzymska Ceres) to bogini pól i urodzajów. Nauczy³a ludzi uprawy roli. Czêsto wystêpuje wraz z córk¹ Kor¹ (Persefon¹), uprowadzon¹ przez Hadesa.

Temida by³a bogini¹ sprawiedliwoœci. Przedstawiano j¹ z zawi¹zanymi oczyma i wag¹ w rêce.

Eirene (rzymska Pax) to bogini pokoju, jedna z córek Temidy.

Nike (rzymska Wiktoria), skrzydlata bogini zwyciêstwa, tr¹b¹ obwieszcza³a triumf bohaterów.

Charyty (rzymskie Gracje) to boginie wdziêku, urody dziewcz¹t i m³odzieñców, radosnej zabawy.

Eros (rzymski Amor) to syn Afrodyty, œliczny ma³y ch³opiec ze skrzyd³ami, ³ukiem i ko³czanem strza³, którymi powodowa³ zakochanie lub nienawiœæ. Zakochany w królewnie Psyche, po wielu dramatycznych prze¿yciach poœlubi³ j¹ za zgod¹ Zeusa.

Asklepios (rzymski Eskulap) by³ synem Apollina i nimfy Koronis. Mistrz sztuki lekarskiej, potrafi³ nawet o¿ywiaæ zmar³ych. To mog³o naruszyæ porz¹dek œwiata, Zeus zabi³ go wiêc piorunem. Stawiano mu œwi¹tynie, których kap³ani zajmowali siê medycyn¹. Córk¹ Asklepiosa by³a Hygieja, równie¿ czczona jako bogini zdrowia.

Bóstwa œmierci, ³adu moralnego i przeznaczenia Mojry (Parki) to córki Nocy, boginie przeznaczenia. Przedstawiano je jako trzy kobiety, z których jedna przêd³a niæ ¿ywota ludzkiego, druga j¹ odmierza³a, a trzecia przecina³a. Nawet bogowie musieli ulegaæ ich nieub³aganym wyrokom.

Nemezis to te¿ bogini losu. Kara³a ludzkie zuchwalstwo, pychê i zbrodnie.

Tyche (rzymska Fortuna) równie¿ zarz¹dza³a losem. Ona jednak obdarza³a ludzi szczêœciem, bogactwem, niespodziewanym ratunkiem w niebezpieczeñstwie.

Erynie (Furie) to uosobienia zemsty, gniewu i wyrzutów sumienia. Mieszka³y w Hadesie, stamt¹d nêka³y z³oczyñców. Lepiej by³o nie wymieniaæ ich imion, oglêdnie zwano je wiêc Eumenidami (³askawymi).

Tanatos by³ bo¿kiem œmierci, wyobra¿anym jako m³odzieniec o czarnych skrzyd³ach. Jego bratem bliŸniakiem by³ Hypnos, który zsy³a³ na ludzi i bogów sen.

Dionizos i jego orszak Dionizos (rzymski Bachus) — syn Zeusa i ziemianki, Semele; urodzi³ siê z uda boga. Nauczy³ ludzi uprawy winoroœli, produkcji wina i weso³ej, a nawet szaleñczej zabawy. Ku jego czci organizowano Dionizje (kilkudniowe œwiêta, podczas których odbywa³y siê uroczyste procesje oraz przedstawienia; z dionizjów narodzi³ siê teatr grecki). Przedstawiano go jako nagiego m³odzieñca z wieñcem na g³owie, na rydwanie zaprzê¿onym w dzikie zwierzêta.

Pan (rzymski Silvanus) to poros³y gêst¹ sierœci¹, z koŸl¹ brod¹, rogami i nogami, bo¿ek lasów i pasterzy, czêsty towarzysz Dionizosa. Podobnie wygl¹dali satyrowie (fauny). Dionizosowi towarzyszy³y te¿ syleny (albo jeden Sylen: oty³y, podchmielony staruszek z koñskim ogonem, dosiadaj¹cy os³a) oraz menady, czyli bachantki — oddaj¹ce siê dzikim œpiewom i tañcom pijane czcicielki boga, którym lepiej by³o schodziæ z drogi.

Inne postaci mitologiczne Centaury to od pasa w górê ludzie, a poni¿ej — konie. Istoty na ogó³ nieokrzesane, niebezpieczne, zamieszkuj¹ce dzikie ostêpy górskie. Jednak centaur Chiron (Chejron) by³ mêdrcem, nauczycielem Asklepiosa, przypadkowo ranionym zatrut¹ strza³¹ przez Heraklesa.

13

Mitologia grecka

Jan Parandowski

Cyklopi to olbrzymy z jednym okiem poœrodku. Niektórzy pracowali w kuŸni Hefajstosa i wykuwali pioruny dla Zeusa. O potê¿nych murach mówiono, ¿e to mury cyklopowe.

Nimfy to istoty œmiertelne, ale d³ugowieczne i zawsze m³ode. By³y uosobieniem piêkna przyrody i jej ³askawoœci. Opiekowa³y siê drzewami (driady), lasami, górami, grotami, ³¹kami, Ÿród³ami i strumykami. £atwo by³o je uraziæ. Ich uroda przyci¹gnê³a zainteresowanie niejednego z bogów.

Wielu bohaterów by³o pó³bogami — dzieæmi bogów i ludzi. Na przyk³ad Herakles by³ synem Zeusa i królowej Alkmeny, a trojañski bohater Eneasz — synem Afrodyty i króla Anchizesa. Ledê uwiód³ Zeus pod postaci¹ ³¹bêdzia (owocem ich zwi¹zku by³a m.in. najpiêkniejsza z kobiet, Helena trojañska), na Danae spad³ pod postaci¹ deszczu (zosta³a matk¹ Perseusza), a Europê uprowadzi³ pod postaci¹ byka.

Wybrane mity Mit o Prometeuszu Prometeusz by³ jednym z tytanów, ale nie wyst¹pi³ z braæmi przeciw bogom. Atena nauczy³a go architektury, astronomii, matematyki, nawigacji, medycyny, metalurgii. Prometeusz stworzy³ z gliny wymieszanej ze ³zami cz³owieka, ukrad³ dla niego ogieñ z Olimpu, nauczy³ ludzi sztuki i rzemios³a.

Zazdroœni bogowie pos³ali mu piêkn¹ kobietê, Pandorê, z glinian¹ beczk¹ (a mo¿e szkatu³k¹ albo skrzynk¹), której nie wolno by³o otwieraæ. Pandora namówi³a Prometeuszowego brata do z³amania zakazu. Wtedy z beczki uwolni³y siê wszystkie smutki, nieszczêœcia i choroby, i odt¹d nêkaj¹ ludzkoœæ.

Prometeusz postanowi³ zrewan¿owaæ siê. Wymyœli³ podstêp, dziêki któremu ludzie mogli oddawaæ bogom koœci i t³uszcz, zamiast miêsa zwierz¹t ofiarnych. Zeus srogo ukara³ Prometeusza. Przyku³ go do ska³ Kaukazu, gdzie sêp codziennie wyjada³ mu w¹trobê, która zaraz odrasta³a.

Z Prometeuszem wi¹¿e siê okreœlenie: prometeizm — sprzeciwianie siê woli bogów dla dobra ludzi, a tak¿e poœwiêcanie siê jednostki dla dobra ogó³u. Postawa prometejska pojawia siê w wielu utworach romantyzmu, w tym III czêœci „Dziadów” Adama Mickiewicza. Zbigniew Herbert nawi¹za³ do tego mitu w wierszu „Stary Prometeusz”. Puszka Pandory oznacza Ÿród³o niekoñcz¹cych siê k³opotów.

Mit o Heraklesie Herakles (rzymski Herkules) — syn Zeusa i ziemskiej królewny Alkmeny, znienawidzony ca³e ¿ycie przez Herê (Zeus przy³o¿y³ syna do jej piersi, by karmi¹c go zapewni³a mu nieœmiertelnoœæ, bogini odtr¹caj¹c go uroni³a kilka kropel mleka, z których powsta³a Droga Mleczna). By³ potê¿nie zbudowany i niezwykle silny. Ju¿ jako dziecko poradzi³ sobie z dwoma ogromnymi wê¿ami nas³anymi przez Herê.

Za zabicie pod wp³ywem szaleñstwa ¿ony i dzieci zosta³ skazany na wykonanie 12 ciê¿kich prac.

By³o to m.in. zabicie hydry lernejskiej, wyczyszczenie stajni Augiasza, zdobycie pasa Hipolity, królowej Amazonek, zdobycie z³otych jab³ek z hesperyjskiego sadu, sprowadzenie z piekie³ psa Cerbera. Poradzi³ sobie z tym si³¹ i sprytem, np. stajnie wyczyœci³, kieruj¹c do nich wody pobliskiej rzeki.

Zakochany by³ w królewnie Dejanirze, która z zazdroœci zrobi³a mu koszulê, nas¹czon¹ krwi¹ centaura. Nie wiedzia³a, ¿e to jad (centaura napastuj¹cego Dejanirê zabi³ wczeœniej Herakles strza³¹ zatrut¹ krwi¹ hydry). Koszula przywar³a do skóry bohatera i pali³a go ¿ywcem. Herakles, umieraj¹c z bólu, sam przygotowa³ sobie stos pogrzebowy, ale zosta³ z niego wziêty prosto na Olimp.

Frazeologizm stajnia Augiasza oznacza wielki ba³agan, koszula Dejaniry to coœ, co sprawia cierpienie, od którego nie ma ucieczki, a herkulesowa praca to praca ponad zwyk³e ludzkie si³y. Do mitu o Heraklesie nawi¹za³ Adam Mickiewicz w „Odzie do m³odoœci”. Cechy Heraklesa ma wielu bohaterów kultury masowej (np. Conan Barbarzyñca grany w filmie przez Arnolda Schwarzeneggera, 1982). Heraklesa czêsto przedstawia siê jako potê¿nie zbudowanego mê¿czyznê z maczug¹, odzianego w skórê lwa.

14

Mitologia grecka

Jan Parandowski

Mit o Syzyfie Syzyf to król Koryntu i ulubieniec bogów, czêsto bywaj¹cy na Olimpie, ale równie¿ plotkarz. Zdradza³ tajemnice bogów i zosta³ skazany na œmieræ. Uwiêzi³ jednak bo¿ka œmierci, Tanatosa, a œmieræ zniknê³a ze œwiata. Kiedy wreszcie mia³ trafiæ do Hadesu, zabroni³ ¿onie chowania swego cia³a, wiêc wypuszczono go, ¿eby j¹ upomnia³. Ostatecznie bogowie skazali go na ci¹g³e wtaczanie pod górê ogromnego g³azu.

Okreœlenie: syzyfowa praca oznacza pracê bardzo ciê¿k¹, ale daremn¹, bezskuteczn¹. Mit o Syzyfie wykorzysta³ Stefan ¯eromski w tytule powieœci „Syzyfowe prace”, a Tycjan namalowa³ obraz „Syzyf”.

Mit o Tantalu Król Tantalos by³ ulubieñcem bogów. Zapraszali go na Olimp, tolerowali drobne wybryki. Rozzuchwali³ siê, zacz¹³ pow¹tpiewaæ w ich boskoœæ. Zaprosi³ ich do siebie na ucztê, na której podsun¹³ im ludzkie miêso.

Tego bogowie nie mogli darowaæ. Tantalos trafi³ do Tartaru. Cierpi tam wieczne katusze g³odu i pragnienia, choæ owoce i woda zdaj¹ siê w zasiêgu jego rêki. Czuje te¿ ci¹g³y strach, bo zagra¿a mu chwiej¹ca siê ska³a.

Mêki Tantala to nazwa takiego cierpienia, gdy coœ upragnionego jest widoczne, ale nieosi¹galne.

Mit o Niobe Królowa Teb (miasto w œrodkowej Grecji) by³a pró¿n¹ i zarozumia³a matk¹ 14 dzieci, którymi chwali³a siê przed bogami, obra¿aj¹c Leto (Latonê), matkê Artemidy i Apolla. Za to Apollo i Artemida zabili po kolei dzieci Niobe, strzelaj¹c ze swych ³uków, a Niobe, widz¹c to, skamienia³a ze zgrozy. Zeus, lituj¹c siê nad rozpacz¹, zamieni³ j¹ w ska³ê przypominaj¹c¹ kobietê.

Niobe sta³a siê symbolem matki rozpaczaj¹cej po stracie dzieci. Do mitu nawi¹zali: Konstanty Ildefons Ga³czyñski w poemacie „Niobe”, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska w wierszu „Niobe wojenna”, a wczeœniej — Jan Kochanowski w „Trenie IV” i „Trenie XV”.

Mit o Dedalu i Ikarze Dedal by³ mistrzem rzeŸbiarstwa, wynalazc¹, na Krecie zbudowa³ labirynt dla Minotaura (pó³cz³owieka i pó³byka). Kiedy Minos nie chcia³ wypuœciæ Dedala z wyspy, ten przygotowa³ dla siebie i syna skrzyd³a z ptasich piór sklejonych woskiem. Ostrzeg³ syna, ¿eby nie zbli¿a³ siê do s³oñca, bo wosk mo¿e siê roztopiæ, ale Ikar nie pos³ucha³ ojca i spad³ do morza (Morze Ikaryjskie).

Ikar uosabia idealizm, wolnoœæ; Dedal — racjonalizm, roztropnoœæ, ostro¿noœæ. Ikarowe loty to w przenoœni œmia³e plany, ryzykowne przedsiêwziêcia, których realizacja mo¿e skoñczyæ siê tragicznie.

Jaros³aw Iwaszkiewicz nawi¹zuje do mitu o Ikarze w opowiadaniu „Ikar”, Stanis³aw Ró¿ewicz w wierszu „Prawa i obowi¹zki”, Ernest Bryll w wierszu „Wci¹¿ o Ikarach g³osz¹”. Upadek Ikara malowali m.in. Peter Brueghel Starszy, Peter Paul Rubens, Jacob Peter Gowy, Marc Chagall, Henri Matisse.

Mit o Perseuszu i Andromedzie Perseusz by³ synem Danae, córki króla Argos. W³adca przel¹k³ siê przepowiedni, i¿ zginie z rêki wnuka, dlatego malca wraz z matk¹ zamkn¹³ w skrzyni, któr¹ wrzucono do morza. Jednak oboje prze¿yli. Wiele lat póŸniej zakochany, ale biedny Perseusz obieca³ ojcu swej wybranki zdobycie g³owy Meduzy. Meduza by³a jedn¹ z straszliwych Gorgon o wê¿owych w³osach — kto na ni¹ spojrza³, obraca³ siê w kamieñ.

Bohater uci¹³ poczwarze ³eb dziêki pomocy bogów (czapka-niewidka) i w³asnemu sprytowi (nie patrza³ wprost na Meduzê, tylko na jej odbicie w wypolerowanej tarczy). Umkn¹³ przed poœcigiem na Pegazie, skrzydlatym koniu, który wyskoczy³ z szyi zabitej.

15

Mitologia grecka

Jan Parandowski

Lec¹c nad Etiopi¹, zauwa¿y³ przywi¹zan¹ do nadmorskiej ska³y dziewczynê. By³a to Andromeda, córka królowej Kasjopei, wystawiona na ¿er dla smoka. Perseusz zabi³ go i o¿eni³ siê z królewn¹. Gdy wróci³ do matki, ta od dawna przebywa³a w lochu. Niegodziwemu przeœladowcy pokaza³ g³owê Meduzy, zamieniaj¹c w kamieñ jego i ca³y dwór. Z matk¹ i ¿on¹ móg³ Perseusz wreszcie ruszyæ do ojczystego Argos. Akurat odbywa³y siê tam igrzyska. Perseusz chêtnie stan¹³ do wspó³zawodnictwa. Niezrêcznie rzuciwszy dyskiem, zabi³ dziadka — tak ziœci³a siê przepowiednia. G³owê Meduzy odda³ Perseusz Atenie.

Bogini umieœci³a j¹ na swojej tarczy, na postrach wrogom. Pegaza wzi¹³ Apollo.

Mit o Tezeuszu Minos, w³adca Krety, przetrzymywa³ swego potwornego syna, Minotaura, pó³byka, w labiryncie. Od Ateñczyków ¿¹da³ corocznej ofiary — siedmiu m³odzieñców i siedmiu dziewcz¹t, potworowi na po¿arcie.

Królewicz ateñski, Tezeusz, do³¹czy³ do ich grona z zamiarem zabicia Minotaura. Zakocha³a siê w nim kreteñska ksiê¿niczka, Ariadna, i da³a mu k³êbek we³ny. Tezeusz œmia³o wkroczy³ do labiryntu, rozwijaj¹c za sob¹ we³nê, zabi³ Minotaura, a potem id¹c wzd³u¿ nitki zdo³a³ trafiæ z powrotem do wyjœcia z labiryntu.

Niæ Ariadny oznacza pomoc w wyjœciu z trudnej sytuacji. Nawi¹zania: Zbigniew Herbert „Historia Minotaura”, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska „Nitka Ariadny”.

16

Mitologia grecka

Jan Parandowski

Mit o wyprawie Argonautów Na czele wyprawy sta³ Jazon, pozbawiony tronu przez wuja prawowity dziedzic Jolkos. Wyruszy³ po z³ote runo, gdy¿ by³o to warunkiem odzyskania tronu. W podró¿y statkiem Argo (st¹d nazwa podró¿ników) wziê³o udzia³ wielu bohaterów, m.in. Herakles, Tezeusz oraz Orfeusz. Najpierw przybyli na wyspê Lemnos, gdzie rz¹dzi³y kobiety, które mordowa³y wszystkich mê¿czyzn. Jazon zakocha³ siê w królowej i nie chcia³ p³yn¹æ dalej. Kiedy wreszcie odp³ynêli, trafili do œlepego króla — wró¿bity Fineusa i uratowali go przed harpiami, za co da³ im cenne rady dotycz¹ce dalszej drogi. Nastêpnie dotarli do niebezpiecznej cieœniny, któr¹ niespodziewanie zamyka³y, zgniataj¹c przep³ywaj¹ce statki, dwie wielkie ska³y. Dziêki wskazówkom Fineasa przep³ynêli cieœninê bezpiecznie. W koñcu przybyli do Kolchidy, której w³adca nakaza³ Jazonowi okie³znaæ i zaprz¹c do p³uga byki Hefajstosa i zaoraæ nimi Pole Aresa. Na polu tym mia³ posadziæ zêby smocze i stoczyæ walkê z potworami, które siê z nich narodz¹ oraz ze smokiem strzeg¹cym z³otego runa.

Dziêki mi³oœci córki króla — Medei — Jazon wykona³ zadanie i zdoby³ runo.

Mit o Demeter i Korze Demeter mia³a z Zeusem piêkn¹ córkê, Korê (Persefonê, rzymsk¹ Prozerpinê), któr¹ porwa³ Hades.

Zrozpaczona matka wszêdzie szuka³a dziecka, a ziemia zamiera³a bez jej opieki. Zeus nakaza³ oddaæ Hadesowi dziewczynê, ale ten podstêpnie da³ jej do zjedzenia owoc granatu, po spo¿yciu którego na zawsze mia³a zostaæ zwi¹zana z pañstwem zmar³ych. Odt¹d Kora pó³ roku spêdza³a ze sw¹ matk¹ na ziemi (wtedy panowa³y wiosna i lato), na nastêpne pó³ odchodzi³a do podziemi (nastawa³y jesieñ i zima).

Postacie Demeter i Kory wystêpuj¹ w dramacie Stanis³awa Wyspiañskiego „Noc listopadowa”.

Mit o Narcyzie Narcyz to piêkny m³odzieniec, w którym kocha³y siê wszystkie ziemianki i nimfy. Odrzuca³ jednak ich uczucia, zakochany sam w sobie. Umar³ z têsknoty za w³asnym odbiciem, na jego grobie wyrós³ kwiat — narcyz.

Narcyzem okreœla siê osobê pró¿n¹, egoistyczn¹, zapatrzon¹ w siebie; cech¹ takiej osoby jest narcyzm.

Do mitu nawi¹zywali m.in. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska w wierszu „Narcyz” i Henryk Sienkiewicz w „Quo vadis” (narcyzem jest Neron), a w malarstwie — np. Salvador Dali „Metamorfoza Narcyza”.

Mit o Orfeuszu Orfeusz pochodzi³ z Tracji. By³ królem i niezrównanym œpiewakiem. Gdy zmar³a jego ¿ona Eurydyka, zszed³ po ni¹ do Hadesu i sw¹ muzyk¹ wyprosi³ jej uwolnienie. Niestety, wychodz¹c z podziemi, nie opar³ siê pokusie. Obejrza³ siê za siebie — i utraci³ ukochan¹ na zawsze. Tu³a³ siê potem w rozpaczy, a¿ zgin¹³ tragicznie, z r¹k rozszala³ych bachantek z orszaku Dionizosa.

S¹d Parysa Bogini niezgody Eris podrzuci³a boginiom jab³ko z napisem „dla najpiêkniejszej”. O jab³ko pok³óci³y siê trzy boginie (st¹d jab³ko niezgody oznacza tyle, co „przedmiot sporu”). Zeus nakaza³, by spór rozstrzygn¹³ cz³owiek, m³ody i piêkny Parys, królewicz trojañski. Aby zdobyæ jab³ko, ka¿da z bogiñ obieca³a mu coœ w zamian za wyró¿nienie w³aœnie jej: Atena — m¹droœæ, Hera — bogactwo, a Afrodyta — najpiêkniejsz¹ kobietê za ¿onê. Parys odda³ jab³ko Afrodycie, a ta zrewan¿owa³a mu siê, pomagaj¹c mu w uprowadzeniu ¿ony króla Sparty, piêknej Heleny. Równie¿ póŸniej Afrodyta wspiera³a Parysa i jego rodaków, Trojan, w wojnie trojañskiej, natomiast Atena i Hera wspiera³y Greków. (W¹tek wspierania Trojan przez Afrodytê-Wenus pojawia siê te¿ w rzymskiej epopei „Eneida” Wergiliusza).

Obrazy o tytule „S¹d Parysa” namalowali m.in. Peter Paul Rubens (ok. 1636), Antoine Watteau (ok.

1720), Paul Cezanne (ok. 1863), Alfons Mucha (1895), Auguste Renoir (ok. 1913).

17

Wydawnictwo Adamantan Skrytka Pocztowa 73 01-499 Warszawa 46 tel. 222501091, fax 222501095 e-mail: biuro@adamantan.pl internet: www.adamantan.pl

OPRACOWANIA LEKTUR I TEMATÓW Przydatne do nauki w roku szkolnym i do matury.

dla uczniów po gimnazjum

dla uczniów po szkole podstawowej

dla uczniów po szkole podstawowej

MAŁE TABLICE Esencja wiedzy w przejrzystych tabelach. Przydatne do nauki i powtórek.

ABC MATURZYSTY Repetytoria maturalne na poziomie podstawowym dla uczniów po gimnazjum.

VADEMECUM MATURZYSTY BIOLOGIA Repetytorium maturalne na poziomie rozszerzonym.

Zapraszamy do naszej księgarni: www.adamantan.pl