Visie op Maatschappelijk Vastgoed Nr.2

MAATSCHAPPELIJK VASTGOED

Vastgoedportefeuille Paris-Proof GEMEENTELIJKE ROUTEKAART ASSEN

Rol gemeenten en schoolbesturen

DE KRACHT VAN DE SAMENWERKING

Verduurzamen monumentaal vastgoed

CULTUUR HISTORISCH CENTRUM DE TIID

Schoolbesturen slaan handen ineen UNIEKE AANPAK SCHOLEN IN SCHOTHORST

Dit is een uitgave van abcnova | www.abcnova.nl

VAN ANALYSE NAAR REALITEIT IN MAATSCHAPPELIJK VASTGOED Maatschappelijk vastgoed is vaak de spil van een stad of dorp. Of het nu gaat om een gemeentehuis, een cultuurcentrum, een bibliotheek, een school of sportfaciliteit: het brengt mensen samen. Wij als abcnova geloven dat maatschappelijke gebouwen daarom een voorbeeldfunctie bekleden.

Onze adviseurs, proces- en projectmanagers leggen de basis voor samenwerking en hebben grip op projecten en processen. We zijn trots op onze projecten, zoals de renovatie en verduurzaming van het gemeentehuis Woerden, Forum Groningen en Werelderfgoedcentrum Waddenzee. In deze Visie op maatschappelijk vastgoed geven we u een kijkje in deze en andere projecten waar we enorm trots op zijn.

Veel leesplezier!

GEMEENTE WOERDEN KOSTENNEURTRAle renovatie gemeentehuis: het kan!

6

34

Schoolbesturen slaan handen ineen unieke aanpak scholen in schothorst

8

Icoon in de stad FORUM GRONINGEN

16

Rijksmonument en nieuwbouw komen samen Cultuur historisch centrum de TIID in Bolsward

2

Content

22

PARIS-PROOF Met de juiste tooling naar inzicht op portefeuilleniveau

30

WERELD ERFGOEDCENTRUM WADDENZEE LAuwersoog

Gemeentelijke herindeling kans voor verduurzaming

26

6

Duurzame renovatie

GEMEENTEHUIS WOERDEN

8

forum groningen

10

verbinding en samenwerking

ONDERWIJSAMBITIE EN CIRCULAIRE GEDACHTE

ALS BASIS VOOR HUISVESTING

12

Laat de norm los

STIMULEER SAMENWERKING TUSSEN

GEMEENTEN EN SCHOOLBESTUREN

14

utrecht investeert in culturele hart

Leische rijn: berlijnplein

16

nieuwe bestemming

stadhuis bolsward

18

een greep uit onze projecten

20

kindcentrum ten boer

22

routekaart naar verduurzaming

gemeentelijke portefeuille paris-proof

24

kulturhus de spil

onderwijs en maatschappelijke

voorzieningen komen samen

26

gemeentelijke herindeling

súdwest fryslân

28

samen onder een leien dakje

stappenplan MFA's

30

werelderfgoedcentrum

waddenzee

lauwersoog

32

MFA de schatkaart

centrumeiland, amsterdam

34

schoolbesturen slaan handen

ineen

unieke aanpak scholen in schothorst

6

Duurzame renovatie GEMEENTE WOERDEN HEEFT KOSTENNEUTRAAL GERENOVEERD GEMEENTEHUIS De huisvesting van de Gemeente Woerden sloot niet meer aan bij de ambities. Daarom ging de gemeente op zoek naar herhuisvesting van de ambtelijke en bestuurlijke organisatie. abcnova heeft als huisvestingsadviseur de gemeente begeleid om uiteindelijk te komen tot een compleet gerenoveerd én duurzaam gemeentehuis.

In 2015 is abcnova gevraagd als huisvestingsadviseur voor de herhuisvesting van de gemeente Woerden. Aanleiding hiervoor was het verkrijgen van politiek draagvlak. abcnova heeft voorgesteld verschillende scenario’s uit te werken, waarbij is gekeken naar verschillende scenario’s (huur, nieuwbouw en renovatie). De gemeenteraad koos uiteindelijk unaniem voor de renovatie van het huidige gemeentehuis waarbij als belangrijke taakstelling is opgenomen om de renovatie uit te voeren binnen de bestaande exploitatielast van het gemeentehuis.

Circulair en duurzaam Het gemeentehuis is tot op het casco gestript en is duurzaam getransformeerd van een zeer ongunstig energielabel G+ naar een duurzaam A+++. Ook circulariteit stond hoog op de agenda, zo is maar liefst 98% van de vrijkomende materialen bij de sloop hergebruikt. Bij het ontwerp en de inrichting heeft de gemeente gekeken naar de milieubelasting van materialen. Daarom is in het interieur veel hout en bamboe gebruikt.

Transparantie De gemeente Woerden had de wens om transparantie en openheid uit te stralen. abcnova adviseerde de gemeente over de bijpassende inrichting en vertaalde dit naar het Programma van Eisen (zowel voor het gebouw als voor de inrichting), waarbij veel aandacht werd besteed aan het werkplekconcept. De architect werd (Europees) geselecteerd en gecontracteerd op visie op inrichting en kreeg een renovatie- en interieuropgave die door abcnova is aangestuurd. De kern van het nieuwe onderkomen is flexibiliteit. De traditionele cellenstructuur is vervangen door grote afwisseling van werkplekken en ruimten met transparante afscheidingen. De inrichting nodigt uit tot ontmoeten en samenwerken, zowel binnen de eigen organisatie als met inwoners, instellingen en bedrijven

Budgetneutraal Het is abcnova gelukt om de hoge financiële ambitie van de gemeente Woerden waar te maken en heeft budgetneutraal duurzaam kunnen renoveren binnen de exploitatie van het ‘oude’ gemeentehuis. Dit komt mede door de extreme verduurzaming en de invoering van het nieuwe werken, waardoor de huisvestingsbehoefte van 12.000 m2 naar 8.000 m2 is teruggebracht.

Het nieuwe werken bijzonder uitgevoerd Bijzonder aan het nieuwe werken concept bij de gemeente is dat ook het bestuur meegaat in het flexwerkconcept. Het college heeft bijvoorbeeld geen vaste werkplek of kamer. De gemeente Woerden wil namelijk dat iedereen voor zijn of haar werkzaamheden de perfecte werkplek kan gebruiken. Of dit nu het dakterras is, de kantine, een bureau of de raadzaal.

© Lucas van der Wee

7

© Lucas van der Wee

Verschillende vastgoedfuncties Het gemeentehuis van Woerden is een multifunctioneel gebouw.

Openheid, ruimtelijke beleving en verbinding zijn centrale thema’s waarbij ruimtes flexibiliteit bieden om op meerdere manieren te gebruiken. Het gebouw stimuleert zoveel mogelijk tot samenwerken, zowel binnen de eigen organisatie als met inwoners, instellingen en bedrijven. In het gebouw zijn verschillende vastgoed functies ondergebracht, zoals het Regionaal Historisch Archief (RHC). Het RHC huisvest meer dan 8km aan fysieke archieven welke worden opgeslagen volgens de eisen van de Rijksarchiefwet.

© Lucas van der Wee

8

FORUM GRONINGEN ICOON VAN DE STAD

9

Het Forum is een echt visitekaartje voor de stad, waar wij als abcnova een bijzondere rol hebben mogen vervullen in de vertegenwoordiging van onze opdrachtgever Forum Groningen.

CULTURELE HART VAN DE STAD EN DAARBUITEN Dit opvallende gebouw op de Nieuwe Markt is het nieuwe culturele hart van het Noorden, waarin de stadsbibliotheek, twee expositiezalen, een multimediale zaal voor 500 personen, een art-house bioscoop met vijf zalen en meerdere horecaconcepten te vinden zijn. Zo zijn er ook vijf horecapunten, waaronder een terras op het dak, met door de plaatsing van een glazen omheining een prachtig uitzicht over de stad. Ook aan de bereikbaarheid van het Forum Groningen is gedacht, met een ondergrondse parkeergarage die ruimte biedt aan 380 auto’s en 1.400 fietsen.

COMPLEXE BINNENSTEDELIJKE ONTWIKKELING abcnova is sinds 2015 betrokken bij dit enorme project. Wij hebben Forum Groningen ondersteund bij de ontwikkeling en aansturing van de afbouw en inrichting. Wij waren verantwoordelijk voor de selectieprocedure van de interieur- en tentoonstellingsarchitect, inclusief de hiervoor nodige projectkaders, zoals de begroting en het ruimteboek. Bij dit binnenstedelijke project speelt overleg met de vele verschillende partijen, de omgevingsmanager, gemeentelijke instanties en stakeholders een essentiële rol. Deze rol hebben onze projectmanagers ook met veel passie en inzet vervuld.

Toen duurzaam bouwen nog maar nauwelijks werd toegepast, waren onze specialisten al bezig met de wereld van morgen.

Want of u nu gaat ontwikkelen, bouwen of renoveren: duurzaam bouwen zit bij ons in de genen. Er zijn talloze technische duurzaamheidsoplossingen, abcnova weet echter precies 'hoe

DIRK NIJDAM, ALGEMEEN DIRECTEUR VAN FORUM GRONINGEN OVER DE SAMENWERKING: “IN ZO’N COMPLEXE ONTWIKKELING IN HET CENTRUM VAN DE STAD IS HET NOODZAKELIJK DE JUISTE PARTNERS TE BETREKKEN OM TOT HET BESTE RESULTAAT TE KOMEN. ABCNOVA IS ZO’N PARTNER EN HEEFT EEN DUIDELIJKE ROL GESPEELD IN HET BEHARTIGEN VAN ONZE BELANGEN ALS HUURDER VAN HET GEBOUW. MET

ONDERNEMERSCHAP

EN

BETROKKENHEID

WAREN ZIJ EEN VERLENGSTUK VAN ONS IN DE ONDERHANDELINGEN EN AFSPRAKEN MET DERDEN. DAT IS EEN INTENSIEVE EN SOMS LASTIGE TAAK, MAAR DIE HEBBEN ZIJ MET VERVE WETEN TE VERVULLEN. OOK OP HET GEBIED VAN BUDGETVERANTWOORDELIJKHEID HEBBEN ZIJ EIGENAARSCHAP GETOOND EN DAT WORDT GEWAARDEERD.

en wat' en scheiden het kaf van het koren voor wat betreft de beste oplossingen. We hebben de afgelopen jaren ook speciaal voor onderwijsvastgoed diverse methoden ontwikkeld om tot financieel haalbare oplossingen te komen waarbij gemak in het gebruik en onderhoud voorop staan.

Hierbij beperken wij ons niet tot de technische duurzaamheid maar ook de functionele duurzaamheid oftewel toekomstbestendigheid.

Deze worden ook in dit magazine verder toegelicht. Het begint echter op strategisch niveau met een duidelijk visie op duurzaamheid, grip op kosten en inzicht in de kwaliteit van gebouwen. Door de opgave af te pellen en het behapbaar te maken is het mogelijk. Bekijk dit vraagstuk integraal zowel op gebouw-, portefeuille als gebiedsniveau, want door verduurzaming te combineren met andere verduurzamingsopgaven en gebruik te maken van natuurlijke investeringsmomenten ontstaat een vliegwiel!

Awards en het hart van de stadjers Het Forum was nog maar net geopend of het werd bejubeld in binnen- en buitenland. Binnen het jaar sleepte het de prestigieuze prijzen binnen. Een kleine greep: de BNA-architectuurprijs voor Beste Gebouw van 2020, de Dutch Design Award, het Beste Publieke Gebouw volgens Architectenweb Awards, winnaar van alle Groninger Architectuurprijzen en volgens de vakjury de Beste Bibliotheek van Nederland. Maar de echte hoofdprijs is dat het Forum onmiddellijk bij de stad hoorde. En dat is wat je als stad voor ogen hebt met een publiek gebouw dat voor iedereen toegankelijk is.

10

Verbinding en samenwerking ONDERWIJSAMBITIE EN CIRCULAIRE GEDACHTE ALS BASIS VOOR HUISVESTING Maatschappelijke ontwikkelingen hebben impact op het onderwijs van de 21e eeuw. Leren doe je overal en leerlingen en studenten komen al op jonge leeftijd in contact met de wereld om hen heen. Verbinding en samenwerking met onderwijs- en werkveldpartners nemen inmiddels een prominente plek in ons onderwijs in. Dat zien we terug in het PO, VO, MBO, HBO en WO. Maar hoe stimuleer je de gewenste samenwerking en hoe faciliteer je de ontmoeting? De locatiekeuze en inrichting van het gebouw zijn daarin van grote meerwaarde.

Campus als hart van de stad Hogeschool Windesheim is sinds 2010 in Almere gevestigd op meerdere (huur)locaties. De strategische koers en de groeiende studentenpopulatie geven aanleiding tot realisatie van een nieuwe campus in de binnenstad van Almere. De onderwijsambities zijn centraal gesteld bij de definitie van de huisvestingsvraag. Één van deze thema’s is de verbinding met de stad. Hasib Moukaddim, directeur Onderwijs Windesheim Almere vertelt: “De hogeschool zet zich in om actief bij te dragen aan een inclusieve en duurzame samenleving. Vanuit het onderwijs en onderzoek wordt er een nadrukkelijke verbinding gezocht met (sociaal)ondernemers en de inwoners van de stad. We zetten ons in om kansenongelijkheid aan te pakken en studeren voor zoveel mogelijk mensen toegankelijk te maken. De nieuwe campus draagt hier aan bij. In het nieuwe gebouw moet iedereen zich welkom voelen, het hart wordt een dynamische plek waar verbindingen ontstaan met de stad, student, medewerker én het regionale bedrijfsleven.”

Onderwijs en onderzoek als basis voor het ontwerp Huisvesting speelt een belangrijke rol in het realiseren van de onderwijsambities. Maarten de Vries, projectmanager Huisvesting & Vastgoedbeheer Windesheim legt uit: “Samenwerking ontstaat vaak organisch, maar huisvesting kan hierin als katalysator fungeren. Maar hoe dit te faciliteren, dat is de uitdaging. abcnova

heeft ons geholpen bij het scherp krijgen en concreet maken van onze onderwijsambities en de vertaling ervan naar een uitdagend Programma van Eisen (PvE) voor de nieuwbouw. We hebben veel vertrouwen dat we met de nieuwe huisvesting een volgende stap gaan zetten in het realiseren van onze ambities.”

Programma van Eisen Kwaliteit van onderwijs vertalen wij naar kwaliteit van schoolgebouwen. Windesheim biedt in Almere onderwijs in drie hoofdstromen: Welzijn, Zorg & Educatie, IT & Techniek en Economie. Sytske Ypma, huisvestingsadviseur bij abcnova: “Ik vind het mooi om te zien dat het PvE écht aansluit bij de thematiek uit het onderwijs. Zo is er veel aandacht voor het welbevinden van student en medewerker en wordt volop ingezet op innovatie door het creëren van diverse labs”. In de vertaling naar huisvesting betekent welbevinden onder andere het stimuleren van gezondheid en beweging. Dit kan bijvoorbeeld door trappen een prominente plek te geven in het ontwerp en deze goed beloopbaar te maken, maar ook door aandacht te hebben voor de mentale gezondheid. In het geval van Windesheim door het creëren van een stiltecentrum gekoppeld aan het studiesuccescentrum voor individuele studentenbegeleiding.

Het PvE kwam tot stand in een periode waarin we geen fysieke ontmoetingen konden organiseren, we vertaalden onze

11

© TconcepT

aanpak daarom naar een digitale reeks met werksessies. Een vertegenwoordiging van de gebruikers leverde stapsgewijs input met behulp van een virtueel whiteboard, waardoor we toch elkaar konden inspireren en samen brainstormen. Net alsof we in een ruimte waren, dat is belangrijk in een creatief proces. Yvonne de Boer, procesmanager bij abcnova: “De coronapandemie leerde ons hoe belangrijk het is om te werken met een heldere structuur en stappenplan, zowel voor onszelf als voor de betrokkenen. Door goed te luisteren, elkaar uit te dagen en te inspireren ontstaat een prettige, stimulerende en resultaatgerichte dynamiek.”

Bijzonder in het proces was de welwillendheid van gebruikers om te zoeken naar generieke oplossingen zodat het gebouw ook naar de toekomst flexibel en aanpasbaar is voor het onderwijs.

Plek voor praktijkgericht onderzoek De hogeschool is niet alleen een plek voor onderwijs, er wordt ook praktijkgericht onderzoek verricht. Windesheim wil het onderzoek dichter bij de samenleving brengen. Josephine Lappia, directeur Kenniscentrum Flevoland licht toe: “De vraag die aan al het onderzoek ten grondslag ligt, komt voort uit de dagelijkse praktijk van organisaties en professionals. Het onderzoek wordt uitgevoerd sámen met partners uit de praktijk”. Windesheim richt zich op maatschappelijke innovaties die in het veld plaatsvinden, waarbij

studenten daadwerkelijk de wijk ingaan. Dit wordt georganiseerd met behulp van zogenaamde FieldLabs. Omdat de lectoraten zowel een externe als interne focus hebben worden deze in de etalage van het toekomstige gebouw gepositioneerd. Zichtbaar én in de nabijheid van centrale studieplekken, project- en overlegruimtes zodat deze door studenten en samenwerkingspartners gebruikt kunnen worden als plek om samen te werken en elkaar te ontmoeten.

Circulaire campus Gezamenlijk dragen we de verantwoordelijkheid om verantwoord met bouw- en grondstoffen om te gaan. Windesheim heeft voor zichzelf als ambitie gesteld dat al haar onderwijsgebouwen zoveel als mogelijk circulair gebouwd worden. Binnenkort wordt de architect geselecteerd voor dit project, parallel worden de circulaire doelstellingen concreet gemaakt. Maarten de Vries: “Enerzijds gaat het om circulair materiaalgebruik, maar daarnaast gaat het ook over circulair ontwerpen: toekomstbestendig, optimaal beheer en onderhoud, herbruikwaarde en een ontwerp voor meerdere levencycli, ook wel adaptiviteit genoemd”. Hier komen alle disciplines bij elkaar, want ook vanuit het onderwijs en onderzoek is er binnen Windesheim volop aandacht voor de circulaire economie.

12

Laat de norm los STIMULEER SAMENWERKING TUSSEN GEMEENTEN EN SCHOOLBESTUREN

DOOR VERANDERENDE WET- EN REGELGEVING, DUURZAAMHEIDSAMBITIES EN NIEUWE ONDERWIJSVORMEN SLUIT HET MERENDEEL VAN DE SCHOOLGEBOUWEN KWALITATIEF EN FUNCTIONEEL NIET MEER AAN OP DE EISEN EN WENSEN VAN DEZE TIJD. VERBETERING IS NOODZAKELIJK, MAAR WIE TREKT DE KAR? ZIJN SCHOOLBESTUREN ALLEEN VERANTWOORDELIJK VOOR ONDERWIJSKWALITEIT EN ZIJN GEMEENTEN ALLEEN VERANTWOORDELIJK VOOR NORMBEKOSTIGING? DE WERKELIJKHEID IS COMPLEXER, MAAR BIEDT KANSEN. DENKEN VANUIT VERANTWOORDELIJKHEDEN IS HIERBIJ DE SLEUTEL!

Plannen voor nieuwe huisvesting worden vaak ‘gedwarsboomd’ door een samenspel van ambities en geld. Doorgaans wordt (begrijpelijk) gestreefd naar nieuwbouw van een functioneel en flexibel gebouw op een ideale plek in de stad of (nieuwe) wijk. Pijnpunt blijft echter de beschikbaarheid van middelen om ambities en gebouwkwaliteit te financieren. De markt zit niet mee en ondanks een verhoging van de VNG-norm met 40% (voor zover doorgevoerd) blijft er discussie over de financiering.

SAMENWERKING Hier moeten we over onze schaduw heen stappen. Een goed plan voor huisvesting begint bij samenwerking. Onderwijs en overheid moeten het eens zijn over gezamenlijke ambities en de horizon van een toekomstbestendig onderwijslandschap. Als hier de neuzen dezelfde kant op staan, dan is het vervolgproces voor iedereen vanzelfsprekend. De kwaliteit van het onderwijsgebouw wordt leidend en de discussie nieuwbouw versus renovatie verleden tijd.

VERANTWOORDELIJKHEID NEMEN Gemeenten hebben een zorgplicht, ze zijn verantwoordelijk voor een goed onderwijsgebouw passend binnen de geldende wet- en regelgeving (normbekostiging), maar de financiering van onderwijsgebouwen gaat veel verder. Denk aan verkeersveiligheid, stedenbouwkundige eisen en gemeentelijke duurzaamheidsambities. Schoolbesturen zijn verantwoordelijk voor goed onderwijs, daarbij fungeren ze als een goed huisvader voor het in stand houden en exploiteren van de onderwijsgebouwen.

We definiëren de kwaliteit van het onderwijsgebouw op basis van ieders verantwoordelijkheid en komen zo tot een realiseerbaar huisvestingsplan voor iedere gemeente, ieder schoolbestuur en voor ieder schoolgebouw. De resultaten leggen we samen vast

in een Integraal Huisvestings Plan (IHP), op basis van unanimiteit.

Hoewel de demarcatie regelmatig discussies geeft, sturen we op de basale succesfactoren: samen verantwoordelijk, gelijkwaardigheid en een passende oplossing voor iedereen.

Deze manier van sturen op verantwoordelijkheid hebben we vanuit abcnova toegepast voor onder meer gemeente Waddinxveen en gemeente Horst aan de Maas.

VERPLICHT IHP Het wetsvoorstel voor een verplicht IHP en de verruiming van de investeringsmogelijkheid door onderwijsbesturen is nog niet doorgezet, maar abcnova stuurt hier al op in de samenwerking met schoolbesturen en gemeenten. De basis (lees: normbekostiging) vormt het vertrekpunt om met situatieafhankelijke omgevingsaspecten of duurzaamheidsbeleid de verantwoordelijkheid van gemeenten te benoemen.

Schoolbesturen koersen op een kwalitatief gebouw met een gezonde exploitatie. Bekostiging volgt uit het kwaliteitsdenken voor onderwijs en het slim in stand houden.

Het vormgeven van de situationele benadering passen we toe bij de ontwikkeling van vier scholen in Amersfoort. We koersen op een optimale financiële verhouding door o.a. een gezamenlijke marktbenadering voor vier scholen toe te passen. Besturen bepalen gezamenlijk wat generiek is en wat locatiespecifiek.

Samenwerking is in onze optiek de oplossing. Handelen vanuit verantwoordelijkheid en redeneren vanuit kwaliteit. Wat hierbij kan helpen is een eenduidige demarcatie. Wij onderscheiden de volgende zes onderdelen. Dit is niet in beton gegoten, maar is gebaseerd op een samenwerkingsmodel.

13

Verantwoordelijkheden gemeente 1. Basis onderwijshuisvesting Voldoen aan Bouwbesluit (inclusief BENG), Arbowetgeving, duurzaamheidsverplichtingen vanuit het Rijk, etc.

2. Gemeentelijk beleid Kosten gerelateerd aan gemeentelijk beleid (bijvoorbeeld stedenbouwkundige kaders en gemeentelijke bovenwettelijke ambities op gebied van o.a. duurzaam, circulair en klimaat adaptief bouwen).

3. Locatie specifieke eisen Kosten gerelateerd aan een complexe stedelijke omgeving en verkeersveiligheid of specifieke regio gebonden aspecten zoals aardbevingsbestendig bouwen.

Verantwoordelijkheden schoolbestuur 4. Additionele duurzaamheidsambities school Ook een schoolbestuur kan eigen duurzaamheidsambities hebben, gedreven vanuit visie, exploitatie of gekoppeld aan lesprogramma’s.

5. Kwalitatieve wensen school Om het onderwijs verder vorm te geven hebben schoolbesturen extra kwalitatieve eisen voor hun schoolgebouwen. Dit kan ruimtelijk of functioneel zijn, maar ook technisch, zoals een hogere klasse voor Frisse Scholen.

6. Exploitatie verbeterende maatregelen Het schoolbestuur draagt de verantwoordelijkheid voor beheer en onderhoud. Exploitatie-verbeterende maatregelen kunnen de kostenbeheersing van beheer en onderhoud verbeteren. Het profijtbeginsel ligt bij het schoolbestuur.

Als gemeenten en schoolbesturen samen aan de knoppen draaien in iedere invloedsfeer en daar de verantwoordelijkheid voor dragen, ontstaat er een bekostigingssystematiek die de ‘eeuwige’ discussie over de norm zal beslechten. Of het nu gaat om renovatie of nieuwbouw: de kwaliteit van de onderwijshuisvesting, is het enige dat telt!

14

Utrecht investeert in culturele hart Leidsche Rijn: CIRCULAIR CULTUURCLUSTER VOOR DE TOEKOMST VAN DE STAD IN

DE

CIRCULAIRE

ONTWIKKELING WERKEN

WE

EN

DUURZAME

BERLIJNPLEIN SAMEN

AAN

IN EEN

GEBIEDS-

LEIDSCHE

RIJN

VERNIEUWEND

(CULTUREEL) PROGRAMMA ROND DE TOEKOMST VAN DE STAD. BERLIJNPLEIN WORDT HET VOORBEELD VAN CIRCULAIR BOUWEN. CIRCULAIR IS MEER DAN HET GEBRUIK VAN HERBRUIKBARE OF HERGEBRUIKTE MATERIALEN, HET IS OOK GEBOUWEN MAKEN DIE IN DE TOEKOMST VERSCHILLENDE FUNCTIES KUNNEN HUISVESTEN.

In de circulaire en duurzame gebiedsontwikkeling Berlijnplein in Leidsche Rijn werken RAUM, DePlaatsmaker, de HKU en Gemeente Utrecht samen aan een vernieuwend (cultureel) programma rond De Toekomst van de Stad. Na de eerste fase van pionieren met tijdelijke gebouwen, wordt nu gewerkt aan de volgende fase: de permanentere gebouwen en publieke ruimtes, waar de ambities van een groeiend aantal makers en organisaties een plek krijgen.

De ontwikkeling van het gebied met de bijbehorende gebouwen en het culturele programma lopen parallel en in co-creatie met alle betrokkenen. Het doel is een 100% circulair programma te realiseren.

Een plek waar alle facetten van cultuur samen komen Het Berlijnplein zal straks de plek zijn waar ruimte is voor kunst, cultuur, onderwijs, technologie en organisatie uit het sociaalmaatschappelijke domein. Een publieke plek waar creativiteit, innovatie, ontmoeting, natuurinclusiviteit en duurzaamheid centraal staan. Hierbij wordt gezocht naar een verbinding die een drempelloze voortzetting is van de stad.

Ambitie van zowel de gemeente als alle betrokken partners is dat Berlijnplein een voorbeeld wordt op het gebied van duurzaamheid en circulariteit. Dit past bij het thema Toekomst van de Stad.

De toekomst is circulair Berlijnplein wordt het voorbeeld van circulair bouwen. Circulair is meer dan het gebruik van herbruikbare of hergebruikte materialen, het is ook gebouwen maken die in de toekomst verschillende functies kunnen huisvesten. Keuzes in het ontwerp komen tot stand op basis van de wensen van de (toekomstige) gebruikers en het publieksprogramma: vorm volgt ambitie. De gemeente is begin

15 februari 2021 gestart met een aanbesteding om een partij te zoeken die de gebouwen en publieke ruimte kan ontwerpen, bouwen en (deels) onderhouden.

ANKE

KLEIN,

WETHOUDER

CULTUUR

GEMEENTE

UTRECHT: VOOR VEEL BEWONERS EN BEZOEKERS IS DE VERDERE ONTWIKKELING VAN BERLIJNPLEIN HET PUZZELSTUKJE DAT LEIDSCHE RIJN CENTRUM COMPLEET MAAKT. VOOR IEDEREEN IS ER STRAKS GENOEG TE DOEN. OF JE NOU GRAAG EEN FESTIVAL BEZOEKT, VAN DANS EN THEATER GENIET OF HIER ANDEREN WILT ONTMOETEN, BERLIJNPLEIN GEEFT INVULLING AAN DE AANTOONBARE BEHOEFTE AAN MEER CULTUUR IN DE WIJK. DE TREND IS DAT HET AANTAL BEZOEKERS UIT DE WIJK, DE STAD EN UIT HET LAND JAARLIJKS STIJGT. JUIST OOK IN DE AFGELOPEN PERIODE ZIJN HIER MOOIE INITIATIEVEN ONTSTAAN EN WE VINDEN HET BELANGRIJK OM HET VOORTOUW TE NEMEN EN TE INVESTEREN IN DE TOEKOMST. WAT HIER OP BERLIJNPLEIN TOT STAND KOMT IS UNIEK OP ALLERLEI VLAKKEN. EEN PLEK WAAR UTRECHT TROTS OP KAN ZIJN!”

Advies en projectmanagement abcnova is namens de gemeente Utrecht verantwoordelijk voor het projectmanagement en stuurt het proces aan van definiëring, aanbesteding, ontwerp, en de realisatie van het gebouwencomplex en de publieke ruimte. abcnova is tevens verantwoordelijk voor de verdere uitwerking van het huisvestingsconcept en het opstellen van het Programma van Eisen met huurders, gebruikers en eigenaar (UVO/gemeente).

De ambities op gebied van vernieuwing van cultuurgebouwen, co-creatie en circulariteit zijn hoog en vragen om een op maat gemaakt proces, waarbij innovatie centraal staat. De aanbesteding van een consortium voor ontwerp, realisatie en een deel van het onderhoud vindt plaats door middel van een concurrente gerichte dialoog en is begin februari 2021 gestart.

16

17

Nieuwe bestemming STADHUIS BOLSWARD De gemeente Súdwest-Fryslân heeft ervoor gekozen om vanaf 2018 alle gemeentelijke diensten onder te brengen in één centraal gemeentehuis in Sneek. Daarmee kwam het oude stadhuis in Bolsward vrij. Het voormalige stadhuis is nu verbouwd tot Cultuur Historisch Centrum ‘De Tiid’.

De Gemeente Súdwest-Fryslân heeft het bestaande stadhuis van Bolsward, gelegen aan de Jongemanstraat, een nieuwe bestemming gegeven. Vanaf 2018 is de gemeentelijke huisvesting van deze fusiegmeente in Sneek gehuisvest. Er kon dus een andere doel gegeven worden aan het monumentale en opvallende gebouw in het hartje van de stad. Er is nieuwbouw aan het oude stadhuis toegevoegd en dit allen vormt nu het Cultuur Historisch Centrum ‘de Tiid’.

Het cultuurhart van de stad In ‘De Tiid’hebben nieuwe museale tentoonstellingen over Bolsward en Súdwest-Fryslân en de openbare bibliotheek een prachtig nieuw onderkomen gekregen, aangevuld met een horecavoorziening.

Daarnaast bevinden zich in ‘De Tiid’ nu het gemeentearchief en het gemeenteloket. “De Tiid” is daarmee dé plaats waar verleden en heden verbonden worden, met een doorkijkje naar de toekomst.

Vanuit de rijke historie van de stad Bolsward en het omringende gebied krijgt de bezoeker een prachtig beeld van hoe de stad en het huidig gebied zijn ontstaan en welke betekenis dat vandaag de dag heeft.

Renovatie met uitdagingen Het oude stadhuis is gerestaureerd en gerenoveerd om invulling te kunnen geven aan de nieuwe bestemming. Daarnaast is er nieuwbouw gerealiseerd aan het oude stadhuis, die door middel van een open publieksruimte gekoppeld is aan het oude stadhuis.

Tijdens de realisatie is geconstateerd dat de torenconstructie van het oude stadhuis aangetast is door de Bonteknaagkever. Om deze reden is de toren gestabiliseerd en voorzien van een aanvullende constructie. Die heeft er voor gezorgd dat de toren er weer in volle glorie op kon worden gezet. abcnova was in opdracht van de gemeente Súdwest-Fryslân verantwoordelijk voor het projectmanagement en de inkoop- en aanbestedingsprocedure voor het gehele project.

EEN PRACHTIGE COMBINATIE WAAR NIEUWBOUW SAMENKOMT MET DE MONUMENTALE WAARDE. 'DE TIID' IS DAARMEE EEN VOORPROEFJE VAN WAT ER VERDER IN BOLSWARD EN SÚDWEST-FRYSLÂN TE ZIEN, TE ONTDEKKEN EN TE BELEVEN IS.

18 Feyenoord City ROTTERDAM

IKC Klimboom

EEN GREEP UIT

ZOETERMEER

onze projecten Huis voor de stad HELMOND

Provinciehuis GRONINGEN

Erasmus Universiteit ROTTERDAM

Gebiedsontwikkeling TKWM WIJCHEN

19

Kindcentrum Weerdinge EMMEN

Oosterlicht College VIANEN

Cultuurhuis de Klinker WINSCHOTEN

Brede School De Jutter VLIELAND

Huis van cultuur en bestuur HOOGEZAND

VU

AMSTERDAM

20

Kindcentrum Ten Boer

Kindcentrum Ten Boer is een nieuw Kindcentrum in Ten Boer. Het Kindcentrum biedt onderdak aan een openbare basisschool (De Huifkar), een Christelijke basisschool (cbs de Fontijn), een peuterspeelzaal, een kinderdagopvang en een buitenschoolse opvang. Ongeveer 400 kinderen uit het Groningse Ten Boer gaan nu naar het nieuwe kindcentrum van hun dorp.

transparant Het gebouw bestaat uit twee lagen. Bij binnenkomst op de begane grond kom je in het gezamenlijke hart van het gebouw.

Daar omheen bevinden zich lokalen voor koken, creatieve ontplooiing en een theater met speellokalen. De grote trap leidt naar de gezamenlijke mediatheek en klaslokalen van de scholen.

Alle ruimten voelen ruimtelijk en licht aan. Dennis van der Veen, projectmanager bij abcnova: "Het is echt een transparant en open gebouw geworden. Dit versterkt nog meer de onderlinge samenwerking die alle betrokkenen met elkaar willen aangaan".

aardbevingsbestendig Stabiliteitsportalen zorgen ervoor dat de constructie aardbevingsbestendig is. De gevel bestaat uit een staalconstructie met portaalspanten, ingevuld met hsb-gevelelementen. Op deze elementen zit een isolatieplaat. waarvan baksteenstrips zijn gezaagd. Voor een voorbijganger vrijwel niet te onderscheiden van gewone bakstenen. Deze constructie zorgt ervoor dat het kan meebewegen wanneer er een aardbeving plaatsvindt, wat scheurvorming voorkomt.

21 21

grote duurzaamheidsambities De gemeente Groningen, gebouwheer van het kindcentrum heeft grote duurzaamheidsambities. Het gebouw, met een oppervlakte van 3.064 m2 BVO, is gasloos, Energie neutraal (EPC=0) voor de gebouw gebonden installaties, voldoet het aan kwaliteitskader onderwijshuisvesting Ruimte OK en voldoet gemiddeld aan de eisen van Frisse Scholen klasse B. Het kindcentrum heeft een gemiddelde GPR score gehaald van 8,3. Tijdens de ontwerpfase heeft het ontwerpteam onderzocht wat er voor nodig was om de stap te maken van BENG naar ENG. De stap van BENG naar ENG is gerealiseerd door het plaatsen van extra zonnepanelen op het dak.

Vanwege de ambities van de gemeente is uiteindelijk een toekomstbestendige en gezonde werk- en leeromgeving gecreëerd. rol abcnova abcnova was verantwoordelijk voor het opstellen van een Technisch Programma van Eisen, inclusief advisering voor de bouworganisatievorm, het projectmanagement van de ontwerpfasen en het managen van de aanbestedingsprocedure van de uitvoerende partijen. In de realisatiefase inclusief oplevering en nazorgfase was abcnova verantwoordelijk voor het project- en bouwmanagement (directievoering en bouwkundig toezicht).

De uitvoerende partijen zijn geselecteerd middels een bouwteam aanbesteding (UAV) op basis van een DO+ (Definitief Ontwerp + technische omschrijving). Het ontwerp is hierbij in eigen beheer uitgewerkt tot een DO+ zodat de uitvoerende partijen een onderbouwde prijs konden neerleggen voor de realisatie van het werk. Met de uitvoerende partijen is het DO+ verder uitgewerkt tot een uitvoeringsgereed ontwerp (UO).

Hierdoor hadden zij in de Engineeringsfase de mogelijkheid om hun kennis in te zetten en onduidelijkheden uit het ontwerp te filteren. Hierdoor zijn onvoorziene omstandigheden tijdens de uitvoeringsfase beperkt gebleven. © Lucas van der Wee

22

Routekaart naar verduurzaming GEMEENTELIJKE PORTEFEUILLE PARIS-PROOF OM DE KLIMAATDOELSTELLINGEN TE BEHALEN IS ER DE AFGELOPEN JAREN VEEL IN GANG GEZET OM MAATSCHAPPELIJK VASTGOED TE VERDUURZAMEN. ROUTEKAARTEN PER SECTOR WERDEN OPGESTELD DOOR VNG OM GEMEENTEN ZOVEEL MOGELIJK TE ONDERSTEUNEN BIJ HET OPSTELLEN VAN HUN PORTEFEUILLE ROUTEKAARTEN. ONDANKS DAT HET KLIMAATAKKOORD VAN PARIJS ALWEER EEN AANTAL JAREN GELEDEN IS ONDERTEKEND, IS DE OPGAVE NOG STEEDS ENORM. WAT ZIJN DE KOSTEN EN OPBRENGSTEN EN HOE CREËER JE INZICHT IN JE PORTEFEUILLE? DAAR GEVEN WE U IN DIT ARTIKEL GRAAG DE HANDVATTEN VOOR.

Een belangrijke verplichting uit het Klimaatakkoord is dat grote vastgoedeigenaren moeten laten zien hoe zij het einddoel in 2050 gaan bereiken, inclusief een realistisch plan voor de korte termijn.

Twaalf sectoren in het maatschappelijk vastgoed hebben hiervoor een sectorale routekaart opgesteld. Het is vervolgens zaak om op portefeuilleniveau een eigen routekaart te maken richting 2050.

De gemeenten spelen hierin een belangrijke rol. Daarom roept de VNG haar leden ook op om in 2020 deze portefeuilleroutekaart op te stellen.

in 2050 (95% CO2-reductie). Een belangrijke verplichting uit het Klimaatakkoord is dat grote vastgoedeigenaren moeten laten zien hoe zij het einddoel in 2050 gaan bereiken, inclusief een realistisch plan voor de korte termijn. Twaalf sectoren in het maatschappelijk vastgoed hebben hiervoor een sectorale routekaart opgesteld.

Het is vervolgens zaak om op portefeuilleniveau een eigen routekaart te maken richting 2050. De gemeenten spelen hierin een belangrijke rol. Daarom roept de VNG haar leden ook op om deze portefeuilleroutekaart op te stellen.

De opgave voor de gebouwde omgeving en het maatschappelijk vastgoed is enorm. Hoe krijg je snel inzicht in de verduurzamingsopgave op portefeuilleniveau inclusief een slimme financiële vertaling? Hiervoor heeft abcnova een sturingsinstrument ontwikkeld wat op portefeuilleniveau inzicht geeft en waarmee u grip krijgt op uw hele portefeuille. Dit sturingsinstrument wordt momenteel ingezet bij meerdere gemeenten en schoolbesturen waarvoor wij het afgelopen jaar de verduurzamingsopgave voor in totaal 1,5 miljoen m2 BVO inzichtelijk hebben gemaakt.

IN 2050 28,5 mln m2 bvo verduurzaamd Als alle 36.178 gebouwen die in bezit zijn van gemeenten in 2050 energieneutraal moeten zijn, staan we aan de vooravond van een enorme investerings- en verduurzamingsopgave. Hoe krijg je snel inzicht in de verduurzamingsopgave op portefeuilleniveau, inclusief een slimme financiële vertaling? Hiervoor heeft abcnova een sturingsinstrument ontwikkeld wat op portefeuilleniveau inzicht geeft en waarmee de gemeente Assen grip krijgt op de hele portefeuille. Dit sturingsinstrument wordt ook ingezet bij andere gemeenten en schoolbesturen waarvoor wij het afgelopen jaar de verduurzamingsopgave voor in totaal 1,5 miljoen m2 BVO inzichtelijk hebben gemaakt.

Maatschappelijk vastgoed energieneutraal Of het nu gaat om maatschappelijk vastgoed, zoals onderwijsgebouwen, gemeentelijk vastgoed, publiekvastgoed of om kantoren, woningen en winkels, iedereen heeft te maken met de grote opgave die voor ons ligt, een CO2-arme gebouwde omgeving

23

Jaarlijks zal bijna 1 miljoen m2 maatschappelijk vastgoed verduurzaamd moeten worden

• • • • •

• Wat doet het sturingsinstrument van abcnova?

Het sturingsinstrument voorziet in een slimme analyse met indeling en prioritering waarin de gebouwen worden verduurzaamd.

Hiermee krijgen gemeenten op het juiste abstractieniveau inzicht waarmee zij voor de lange termijn hun strategie kunnen bepalen en kunnen sturen op portefeuilleniveau. Het interactieve dashboard is een mooie blauwdruk voor de gezamenlijke route naar verduurzaming. Hierin wordt aangegeven wanneer en op welke wijze de gebouwen worden verduurzaamd. Inzicht in de huidige staat, de gebruikshorizon, kosten en besparingen is noodzakelijk om strategische keuzes te maken.

• • • •

Het sturingsinstrument voorziet in een slimme indeling en prioritering waarin de gebouwen worden verduurzaamd.

Op strategisch niveau keuzes maken, plannen en sturen in verduurzaming van uw vastgoedportefeuille.

Integratie van meerjarenonderhoudsplannen met logische verduurzamingsmomenten.

Inzicht in de stand van het ‘verduurzamingsniveau’ van uw gebouwen.

Verduurzamingsmaatregelen (in logische pakketten) om gefaseerd de duurzaamheidsambities te behalen. Deze verduurzamingsmaatregelen zijn gekoppeld aan BENG 1, 2 en 3.

Inzicht in de besparingen en kosten (CO2, investering en kosten/besparing op jaarlastniveau).

Op gebouw- en portefeuilleniveau overzicht houden en analyses uitvoeren en strategische keuzes maken.

Een zo optimaal mogelijke fasering en planning in de verduurzaming van uw portefeuille aanbrengen en dat op inzichtelijke wijze weergeven.

Flexibel om gaan met veranderingen en het Masterplan dan wel uitvoeringsplan hierop aan te passen.

Monitoren en (bij)sturen tijdens de uitvoering van de routekaart.

24

Kulturhus de Spil

ONDERWIJS & MAATSCHAPPELIJKE VOORZIENINGEN KOMEN SAMEN Kulturhus de Spil, een in het oog springend project dat met liefde voor de omgeving en de gebruikers is ontwikkeld. De realisatie wordt gekenmerkt door een hechte samenwerking tussen alle betrokken Partijen. Zo ook door abcnova dat als projectmanagementbureau verantwoordelijk was voor de ontwikkeling en realisatie van het concept.

De verbouwing en nieuwbouw van het voormalige Rabobankgebouw tot Kulturhus brengt diverse maatschappelijke organisaties onder één dak. Het Kulturhus De Spil in Nieuwleusen is een multifunctioneel gebouw dat deels in het voormalige Rabobank gebouw en deels in aanvullende nieuwbouw is gerealiseerd.

Kulturhus de Spil herbergt een bibliotheek, welzijnsvoorzieningen, sporthallen en voortgezet onderwijs. “Het is een bijzonder project”, vertelt Simon de Jong, projectmanager bij abcnova. “Bijzonder om de hechte samenwerking met de gebruikers en de gemeente Dalfsen/Nieuwleusen te zien. Maar ook door het duurzame karakter.”

Voor de samenleving, door de samenleving Kulturhus de Spil heeft als doel Nieuwleusen te verbinden. De prachtige locatie, midden tussen Noord- en Zuid-Nieuwleusen, maakt dat mogelijk. Het verbinden komt ook terug in de betrokkenheid van de uiteindelijke gebruikers van het pand. De Jong vertelt: “Al bij het opstellen van het zogenaamde Programma van Eisen zijn de maximale wensen van alle gebruikers leidend geweest. Dit is vervolgens samen met de architect uitgewerkt.

Hierin was ook oog voor mogelijke samenwerkingen tussen gebruikers door ruimtes zoals de keuken en kantine voor meerdere

doeleinden te gebruiken.” Een unieke aanpak, maar volgens de Jong de enige manier om een Kulturhus te realiseren waar iedereen zijn plek heeft. Samenwerking en verbinding kwam ook terug in de keuzes die de aannemer Jansman Bouw heeft gemaakt door zo veel mogelijk te kiezen voor plaatselijke en regionale leveranciers.

25

Duurzaam op alle fronten Kulturhus de Spil is gasloos en de verwarming en koeling worden geregeld via warmtepompen, die worden gevoed door honderden zonnepanelen op het dak. Een ander duurzaam aspect dat je nog niet zo vaak ziet is dat alle techniek uit het oude Rabobank gebouw is hergebruikt. “Waar vaak wordt gekozen om alles eruit te slopen en compleet opnieuw te beginnen, hebben wij het anders gedaan”, licht De Jong toe. “Alles is hergebruikt, zoals de kozijnen, de luchtkanalen, de wandafwerking en zelfs de latjes tussen het systeemplafond. Alles is waar nodig aangepast, verlegd en zo behouden.”

26

Gemeentelijke herindeling KANS VOOR VERDUURZAMING VASTGOED SUDWÉST-FRYSLÂN

DE GEMEENTE SÚDWEST-FRYSLÂN IS EEN JONGE GEMEENTE DIE IS GEVORMD IN 2011 NA EEN FUSIE VAN BOLSWARD, NIJEFURD, SNEEK, WÛNSERADIEL EN WYMBRITSERADIEL. HIERMEE HERBERGT SÚDWEST-FRYSLÂN 6 VAN DE 11 FRIESE ELFSTEDEN EN MAG ZICH OOK NOG EENS QUA OPPERVLAKTE DE GROOTSTE GEMEENTE VAN NEDERLAND NOEMEN. NA DE FUSERING IS ER BESLOTEN OM DE GEMEENTELIJKE ORGANISATIE CENTRAAL TE HUISVESTEN IN SNEEK MET EEN NIEUW WERK- EN DIENSTVERLENINGSCONCEPT.

De huisvesting in Sneek voldeed niet aan de functionele eisen en bestond uit 22 verbonden gebouwen, waarvan een groot deel gesitueerd was aan de Marktstraat in het centrum van de stad. In twee fasen is het programma ‘’Centrale Huisvesting’’ gestart om zo duurzame en toekomstbestendige huisvesting te creëren.

Bestjoershûs Marktstraat 1 is volledig gerestaureerd en omgebouwd tot een representatief, onderhoudsvriendelijk en duurzaam raads- en vergadercentrum. Het gebouw is voor iedereen toegankelijk, voldoet aan het ITS-keurmerk en is in het bezit van een Energielabel A++. De gemeenteraad vergadert inmiddels in het Bestjoershûs, in de ruimte die er oorspronkelijk ook voor is gemaakt.

Súdwesthûs Aan de Marktstraat 8 is het nieuwe, duurzame publiekscentrum: het Súdwesthûs gerealiseerd. Het gebouw heeft een volledige transformatie gekregen: een vernieuwde gevel, aan de binnenzijde gerenoveerd en voorzien van nieuwe E- en W-installaties. Bij binnenkomst ervaren alle inwoners van Súdwest-Fryslân een warm welkom door de huiskamersfeer. Naast de fantastische sfeer in het publiekscentrum voldoet deze nu ook aan een energielabel A+++.

Aan de overzijde van het publiekscentrum in de gebouwen 9 t/m 15 zijn moderne kantoren gerealiseerd voor de medewerkers van de gemeente Súdwest-Fryslân. Dit is gedaan door het aanpakken en uitbreiden van de geschakelde panden. Daarbij is er een binnentuin, oftewel de stadhuistuin gecreëerd en ingericht. De moderne kantoren zijn voorzien van de nieuwste technologieën: zoals bijv. het roommanagement- en vindbaarheidssysteem. abcnova heeft dit integrale project (fase 1 en 2) volledig begeleid, van inkoopbegeleiding, projectmanagement tot aan directievoering en

toezicht. Naast het (technisch) projectmanagement heeft abcnova ook nog haar steentje bijgedragen aan Het Nieuwe Werken binnen de gemeente Súdwest-Fryslân, hierin is er gezocht naar een efficiënte manier van werken. Uiteindelijk heeft dit geresulteerd in een volledig inbouwpakket en hebben wij dit begeleidend gerealiseerd.

Nadat er met het project Centrale Huisvesting mooie mijlpalen werden behaald op het gebied van duurzaamheid, wilde de gemeente Súdwest-Fryslân dit verder doorzetten, namelijk naar de panden aan de Marktstraat 7, 9, 11 (A-bestuur) en Marktstraat 11 (het oude Stadhuis) daterend uit 1550. De panden zijn nu toekomstbestendig, voorzien van een Energielabel A en hebben hun unieke monumentale waarde behouden.

27

monumentale waarde versus Verduurzaming Tijdens de verduurzamingsopgave is gekeken naar de monumentale waarde van de panden. Zo is er op de Marktstraat 11, het oude stadhuis, rekening gehouden met het goudleerbehang (aangebracht in 1763) in de Grote Raadzaal. Om het goudleerbehang toekomstbestendig te maken is er gewerkt aan het binnenklimaat van de Grote Raadzaal. Er is een luchtbehandelingskast geplaatst die ervoor zorgt dat de ruimte (afhankelijk van toepassing) voorzien wordt van gefilterde verse buitenlucht en wanneer nodig ontvochtigd of bevochtigd wordt. De aan- en afvoeren van de klimaatinstallatie zijn weggewerkt in de zijdakvlakken.

Nieuwe technieken De bestaande shutters van het oude stadhuis stonden altijd open.

Door het projectteam werden kansen gezien om de shutters te gebruiken als zonwering. Er is uiteindelijk gekozen om de shutters elektrisch bedienbaar te maken en aan te sluiten op het gebouwbeheerssysteem. Als de zon schijnt in Sneek en in aanraking komt met de shutters, sluiten deze automatisch (en andersom). abcnova heeft onderzocht op welke wijze het project verduurzaamd kon worden. Dit alles heeft uiteindelijk geleidt tot een goedkeuring van de gemeenteraad. Na deze goedkeuring is abcnova aan de slag gegaan met het inkoopproces en het aansluitende projectmanagement.

28

Samen onder een leien dakje STAPPENPLAN MFA'S AL SINDS DE JAREN ‘70 ZIJN MULTIFUNCTIONELE ACCOMMODATIES GEBRUIKERS

EEN

(MFA’S) POPULAIR

MET

MEERDERE

GEBOUWTYPE.

OM

WELKE COMBINATIES HET OOK GAAT EN HOE MOOI DE IDEOLOGIE OOK IS OM MENSEN BIJ ELKAAR TE BRENGEN, EEN MFA REALISEREN OF RENOVEREN

OOG VOOR ELKAAR Samenleven onder één dak: beheer en exploitatie, onderhoud staan niet op zichzelf, maar hangen samen met meerdere factoren. Bij totstandkoming en werking van MFA’s is de samenhang tussen deze factoren geen vanzelfsprekendheid. Heb daar oog voor en ga met elkaar het gesprek aan. Het lijkt vanzelfsprekend, maar dat is het niet. Zorg dat alles gestructureerd verloopt, maak heldere afspraken binnen een totaal concept en dan gaat alles van een leien dakje!

VRAAGT VAN GEMEENTEN, SCHOOLBESTUREN EN OVERIGE BETROKKEN PARTIJEN OM EEN ANDERE AANPAK DAN SEC HET REALISEREN

Sinds 2007 zijn scholen wettelijk verplicht om aansluiting met de buitenschoolse opvang (BSO) te regelen. Daarnaast zien we de laatste jaren een trend om ook kinderopvang, peuterspeelzalen en basisonderwijs te integreren, liefst met een gymzaal. De (integrale) kindcentra schieten in nieuwbouwwijken als paddenstoelen uit de grond.Bovendienwordenookinderenovatie-envervangingsopgaves van schoolgebouwen steeds meer de mogelijkheden verkend om met andere partijen samen te werken en samen onder één dak te gaan. Het doel is vaak om het maatschappelijk dienstenaanbod te bundelen en sociale emancipatie te bevorderen.

AFSPRAKEN Verschillende belangen en geldstromen komen bij elkaar. Zowel eigenaar als gebruikers willen invloed hebben op het ontwerp. De kwaliteit, waaronder duurzaamheid en inrichting van het gebouw zijn onderwerp van gesprek, niet alleen gedurende de realisatie maar ook als het gebouw in gebruik is. Hoe wordt bijvoorbeeld de schoonmaak geregeld, en wat als de één elk jaar een ander kleurtje op de muur wil terwijl de ander eenheid in uitstraling wenst? Kortom, hoe te onderhouden, beheren en exploiteren? Het maken van afspraken is de oplossing om te komen tot een werkbare en haalbare exploitatie. Het is van belang deze goed vast te leggen en indien gewenst deze bij te stellen. Daarbij geldt dat het gemeenschappelijke doel steeds voor ogen blijft staan.

STAPPENPLAN Het klinkt allemaal logisch, maar waar begin je in zo’n proces? Als abcnova begeleiden we diverse gemeentes en schoolbesturen bij vraagstukken rondom MFA’s. Eén van deze vraagstukken betreft een MFA van bijna 15 jaar oud. Er doen zich onderhoud- en beheervraagstukken voor waarover afspraken en bijbehorende financiële reserveringen ontbreken. Terwijl het van groot belang is om procesafspraken te maken zodat ieder vanuit zijn eigen verantwoordelijkheid bijdraagt aan het verder functioneren van het gebouw. Voor zowel bestaande als nieuwe MFA’s kan het volgende stappenplan worden doorlopen: Initiatief: Op welk niveau wensen partijen samen te werken? Functioneren zij als kennissen, vrienden, familie of als gezin? Heeft elke school zijn eigen voordeur of is er een gezamenlijke entree en worden er ruimtes gedeeld? Bij Kindcentrum Ten Boer in Groningen is bijvoorbeeld gekozen voor een bruisend hart, een gemeenschappelijke kern waar de speellokalen getransformeerd kunnen worden tot een theater (ze functioneren als een familie).

Visie: Gelijktijdig kan een visie op het gebouw (ruimtelijk, technisch en functioneel) en op het gebruik (voorzieningen) worden ontwikkeld. Hoeveel meters zijn nodig en waarvoor worden deze gebruikt? Is er sprake van gemeenschappelijke meters? Zo ja, hoe worden die gebruikt? Voorkeuren en wensen: Ieder heeft wel zijn wensen, voorkeuren en opgedane ervaringen. Bovendien

29 Stappenplan: Eigendoms-, Beheer- en Exploitatie afspraken Multifunctionele Accommodaties

hebben partijen mogelijk bepaalde verplichtingen op grond van wetgeving of beleid dat richtinggevend is bij de ontwikkeling van de MFA. Op basis hiervan kan worden gekeken naar: a. Wie wordt eigenaar? Gezamenlijk, of één eigenaar die gaat verhuren of in gebruik geeft? Bij MFC Boerhoorn in de gemeente Rolde komt het gezondheidscentrum samen met een school en gemeentelijke voorzieningen.

Het gezondheidscentrum wil eigenaar worden van haar investeringen, waarmee gekozen wordt voor een vereniging van eigenaren. De gemeente Kampen wenst eigenaar te blijven van haar MFA’s om eenheid in beheer en onderhoud uit te voeren. In plaats van het economisch claimrecht van de school over te dragen kiest zij voor ingebruikggeving op grond van de Wet op het Primair onderwijs. b. Hoe worden diensten (beheer en exploitatie) zoals onderhoud, ict en facility management geregeld? Ieder zijn eigen schoonmaker? Als duidelijk is wat er moet gebeuren is de vraag wie het gaat uitvoeren en wie wat moet betalen. De gemeente Vlieland is eigenaar van MFA de Jutter. Met onder andere de scholen en bibliotheek zijn gebruiksovereenkomsten gesloten, waarbij zij zelf verantwoordelijk worden voor de gebouwgebonden exploitatie en de bijbehorende financiële verplichtingen. Betrokkenen hebben vervolgens samen een beheer- en exploitatieplan opgesteld om dit gezamenlijk te regelen.

Financiën: Als de lijnen zijn uitgezet kan daar een financieel plaatje naast gelegd worden. Dit kan leiden tot heroverwegingen of aanpassingen. Bijvoorbeeld in het PvE. Een aanvullende investering van gebruikers kan leiden tot extra duurzaamheidsinvesteringen.

Deze worden dan uiteindelijk terug verdiend in de exploitatie.

Vastleggen: De gemaakte afspraken worden vastgelegd in overeenkomsten.

Bij gemeente Smallingerland hebben gemeenten en schoolbesturen de Samenwerkingsovereenkomst Nieuwbouw clustering Speciaal (Basis) Onderwijs te Drachten getekend, waarin bijvoorbeeld het bouwheerschap bij één van de schoolbesturen is belegd. Toets periodiek of de situatie nog werkt of dat er aanleiding is om afspraken te herzien.

SAMENLEVEN

ONDER

ÉÉN

DAK:

BEHEER

EN

EXPLOITATIE, ONDERHOUD STAAN NIET OP ZICHZELF MAAR HANGEN SAMEN MET MEERDERE FACTOREN

30

Werelderfgoedcentrum Waddenzee LAUWERSOOG

Stichting Werelderfgoedcentrum Waddenzee ontwikkelt en bouwt een toonaangevend centrum voor bezoek aan het UNESCO Werelderfgoed Waddenzee in de Haven van Lauwersoog.

Het centrum beoogt het ‘ecologische en economische visitekaartje’ van Nederland te worden.

Unieke diversiteit De ongekende natuurkracht en verscheidenheid aan dieren en planten komt straks tot leven in een iconisch gebouw in de haven van Lauwersoog. Hier beleef je de weidsheid en immense diversiteit. Begrijp je waarom 12 miljoen trekvogels juist hier een voedselstop maken. Zie je van dichtbij waarom er bijna 10.000 zeehonden wonen. Maak je kennis met het unieke spel tussen zandplaten, geulen, duinen en kwelders. Sta je middenin de getijden, de wind, de stromingen. Leer je van en over een gebied zo groots dat je jezelf heel klein kan voelen. En snap je waarom het Waddengebied zo’n cruciale schakel is in de ecosystemen van de wereld. Alles wat de Waddenzee zo uniek en onmisbaar maakt, krijgt voor het eerst een welverdiende publieksbeleving.

Beleving in een veldstation 2.0 Het Werelderfgoedcentrum Waddenzee wordt geen gewoon museum. Iedereen is straks welkom in ons veldstation 2.0. Direct bij binnenkomst start een unieke beleving. Elke ruimte die je betreedt, belicht een ander deel van de Wadden. Je verkent je eigen rol ten opzichte van de natuur en wordt uitgedaagd mee te denken. Je bent live getuige van onderzoek en kunt daar zelf ook aan meedoen. Je loopt door laboratoria en ontdekt het belang van algen, virussen en bacteriën. Maar je kan ook de kracht van herfststormen tegen de dijken ervaren. Ook het zeehondencentrum verhuist van Pieterburen naar dit nieuwe thuis. Hier zie je ze werken aan hun herstel om weer terug de zee in te gaan. En leer je over de zeehond als graadmeter voor een gezonde Waddenzee.

Een gebouw van wereldklasse Het Werelderfgoedcentrum Waddenzee wordt gebouwd naar een ontwerp van het Deense architectenbureau Dorte Mandrup. In het Nederlandse Waddengebied passende materialen die bestand zijn tegen het klimaat van Lauwersoog en de buitendijkse ligging van het Werelderfgoedcentrum Waddenzee vormen het uitgangspunt.

Het voorlopig ontwerp stelt een volledig uit hout opgetrokken gebouw voor, dat de contouren van haar omgeving volgt: aan zeezijde is het een etage lager dan aan dijkzijde. Met een ingenieus ontwerp van verticale lamellen wordt optimaal gebruik gemaakt van het daglicht, kan de zon worden geweerd en is gegarandeerd dat er in de avond en nacht geen lichtvervuiling optreedt. Doordat de geveloppervlakten grotendeels in glas worden uitgevoerd is er een sterke connectie tussen binnen en buiten. De bezoeker van het Werelderfgoedcentrum Waddenzee kan steeds vanuit een andere hoek de omgeving in zich opnemen; het licht en de sfeer binnen veranderen mee met de weersomstandigheden buiten.

Het Werelderfgoedcentrum Waddenzee moet in het vaak gure en winderige havengebied een uitnodigend, warm baken zijn. Ook voor passanten en mensen die wonen in Lauwersoog of werken in de haven. De hele entree-etage en een belangrijk deel van de lager gelegen etage zijn daarom publiek – gratis toegankelijk. Hier bevinden zich onder andere de receptie en ‘vertrekhal’, café en restaurant en de Wadhal, in combinatie met een lounge. In de vertrekhal krijgt de bezoeker alvast een voorproefje van wat er in de rest van het gebouw te beleven is: het wetlab – de

31

natte onderzoeksfaciliteit voor onderzoek naar vis, schelpdieren en onderwaternatuur – grenst aan deze publieke zone.

Duurzaamheid Duurzaamheid staat voorop bij de ontwikkeling van het Werelderfgoedcentrum Waddenzee: er wordt gestreefd naar een duurzaamheidslabel, bijvoorbeeld een GPR Gebouw 4.3 met een score van ten minste 8,5 of een WELL Building. Het gebouw zal energieneutraal zijn en er wordt geïnvesteerd in duurzame en recyclebare materialen. Ook voor het interieur maken we gebruik van lokale materialen, makers en gebruikers. Voor de zeehondenbassins zijn geavanceerde waterzuiveringsinstallaties nodig. Deze worden vanzelfsprekend uitgevoerd volgens de laatste standaarden in duurzaamheid en milieuvriendelijkheid. Het gebouw inclusief de zeehondenbassins moeten op jaarbasis waterpositief worden.

Ook in het restaurant en café is duurzaamheid leidend. Bovendien biedt de verbinding tussen lokale producenten en vakmensen en het grotere publiek meerwaarde. Zo zal het restaurant op kleine, exclusieve schaal kunnen koken met de vangst die door leden van de Coöperatie Vissers van de Kust aan wal wordt gebracht en in het Werelderfgoedcentrum Waddenzee wordt schoongemaakt.

Op het menu staan uiteraard lokale en regionale producten. Bier en gedestilleerd zal bij voorkeur vanuit Groningen en Friesland worden betrokken. We haken aan bij initiatieven om culinair gebruik- en innovatie van Waddenproducten te stimuleren. abcnova is verantwoordelijk voor de projectdirectie en het bouwprojectmanagement in opdracht van Stichting Werelderfgoedcentrum Waddenzee.

De Wadden is ‘s werelds grootste aaneengesloten getijdengebied. Nederlands’ laatste stukje wildernis. Een uniek natuurlandschap dat als enige van ons land tot UNESCO Werelderfgoed behoort.

Wat er leeft is van cruciaal belang voor natuur en mens. Die waarde voor de aarde willen we je laten voelen en ervaren in het Werelderfgoedcentrum Waddenzee.

32

EEN UNIEK SCHOOLGEBOUW WAT EEN TWEEDE HUIS VORMT VOOR DE KINDEREN IN DE WIJK EN WAARBIJ EEN VEILIGE EN UITDAGENDE LEER- EN LEEFOMGEVING WORDT GEREALISEERD.

Eind 2013 is de gemeente Amsterdam gestart met de aanleg van het Centrumeiland. Een nieuwe buurt met ongeveer 1.500 woningen, waarvan 70 procent zelfbouw. Met de aanleg van het Centrumeiland wil de gemeente anticiperen op de groei van het aantal inwoners in de stad.

In het vastgestelde Stedenbouwkundig plan Centrumeiland is ruimte opgenomen voor een basisschool gelegen aan het centrale plein. De stichting Samen tussen Amstel en IJ (STAIJ) wil er ‘voor de kinderen van Centrumeiland’ een schoolgebouw realiseren.

STAIJ zal in samenwerking met Humankind (voormalig Humanitas) en gemeente Amsterdam centraal op het eiland, een integraal kindcentrum voor kinderen van 0-12 jaar verwezenlijken, genaamd MKC De Schatkaart Centrumeiland. STAIJ treedt hierbij op als bouwheer namens de gemeente Amsterdam en Humankind. Het MKC De Schatkaart Centrumeiland zal gaan bestaan uit een 17-klassige basisschool, een kinderopvang en een gymzaal. In de zomer van 2021 start de bouw. Het is de bedoeling dat het gebouw rond de zomer van 2020 is afgerond.

Groen en transparant ontwerp Het gebouw moet een rustpunt worden in deze opkomende buurt.

Zo heeft het een groot groen dakterras en balkons aan elk lokaal zodat er ook buiten les gegeven kan worden. Ook binnen komen natuurlijke elementen terug, bijvoorbeeld via de grote boom die in het atrium groeit. De beperkte ruimte van de kavel wordt op een speelse manier optimaal benut door een splitlevel. Daardoor voelt het open en ruimtelijk. Op de bovenste verdieping is de gymzaal ingericht en in de kelder de fietsenstalling. Door de grote en vele ramen, vanwaar je uitzicht hebt op de bomencarré, komt er veel daglicht het gebouw binnen. Veel ruimtes zijn open, waardoor het gevoel van vrijheid en speelsheid overheerst.

Proces- en projectmanagement abcnova verzorgt namens de stichting Samen tussen Amstel en IJ het proces- en projectmanagement vanaf de initiatieffase tot en met de nazorgfase. Hieronder valt het aansturen van alle processen om te komen tot de realisatie van de nieuwbouw.

Een uniek schoolgebouw wat een tweede huis vormt voor de kinderen in de wijk en waarbij een veilige en uitdagende leer- en leefomgeving wordt gerealiseerd.

33

AMSTERDAM

MKC De Schatkaart

34

Schoolbesturen slaan handen ineen UNIEKE AANPAK SCHOLEN IN SCHOTHORST

DE BASISSCHOLEN EN SCHOLEN VOOR VOORTGEZET ONDERWIJS IN AMERSFOORT ZIJN GEMIDDELD MEER DAN 40 JAAR OUD. DIT BETEKENT DAT DE GEBOUWEN TOE ZIJN AAN RENOVATIE OF VERVANGENDE NIEUWBOUW. HIERVOOR HEEFT DE GEMEENTERAAD VAN AMERSFOORT INGESTEMD MET HET INTEGRAAL HUISVESTINGSPLAN (IHP). DE SCHOOLBESTUREN IN SCHOTHORST SLOEGEN DE HANDEN INEEN.

In het IHP is onder andere vastgesteld in welke volgorde de scholen worden vervangen. Het IHP wordt uitgevoerd door Samenfoort PO, een coöperatie van de gezamenlijke schoolbesturen primair onderwijs in Amersfoort. De schoolbesturen zijn bouwheer en verantwoordelijk voor de vervanging van de schoolgebouwen.

Zo ook in de wijk Schothorst. De scholen in de wijk, bestuurd door vier schoolbesturen, besloten de krachten te bundelen om vervangende nieuwbouw te realiseren. De zeven scholen die in de wijk Schothorst vervangen moeten worden vallen onder vier schoolbesturen: Meerkring (openbaar en algemeen bijzonder), KPOA (katholiek), PCBO Amersfoort (protestantschristelijk) en CorDeo Scholengroep (gereformeerd). Met het oog op deze vervanging hebben de schoolbesturen al bepaalde locaties samengevoegd zodat er niet zeven, maar vier nieuwe schoolgebouwen nodig zijn.

De vier schoolbesturen besloten gezamenlijk de architect en de aannemer, in bouwteam, aan te besteden en op deze manier zoveel mogelijk samen te werken in de voorbereidingsen de uitvoeringsfase. “Het vervangen van zeven bestaande schoolgebouwen en tegelijkertijd het samenvoegen naar vier locaties, is een intensieve opgave”, licht Christian van den Brink van Meerkring toe. “Toch zagen we dit als kans om de krachten te bundelen en als vier schoolbesturen deze vervangende nieuwbouw te realiseren. Waarom? Om zo de kosten voor de vervangende nieuwbouw zo laag mogelijk te houden en niet afzonderlijk het eigen wiel te hoeven uitvinden.” Door te kiezen voor een gezamenlijke aanpak kan zo veel mogelijk

budget worden gebruikt voor het schoolgebouw zelf en niet voor advieskosten die anders gepaard gaan met vier verschillende aanbestedingen van architect en aannemer. Bovendien vormen de vier scholen een interessant bouwvolume voor een aannemer en kunnen de scholen in een bouwstroom gerealiseerd worden.

Uniform basisontwerp Samen met de vier schoolbesturen heeft ‘19 het atelier architecten’ uit Zwolle een uniform basisontwerp voor de vier nieuwe scholen ontworpen. Het is een flexibel ontwerp wat eenvoudig aan te passen is aan de individuele voorkeuren van een school. De architecten Sara van Popta en Irma Klevering van ‘19 het atelier architecten’ leggen uit: “We hebben gekozen voor een geleed principe. Het schoolgebouw bestaat in concept uit één of meerdere ‘kant en klare’ paviljoens. In een paviljoen zijn de onderwijsruimten en ondersteunende ruimten gevestigd. Het heeft sanitair, een (neven)entree met trap en functioneert op zichzelf. De scholen hebben vooraf gedefinieerde keuzemogelijkheden voor de gevels en het interieur van de paviljoens. Bouwkundig is het mogelijk

Bovendien vormen de vier scholen een interessant bouwvolume voor een aannemer en kunnen de scholen in een bouwstroom gerealiseerd worden

35

om verschillende grootte lokalen te realiseren met leerpleinen.

De paviljoens zijn vrij op de locatie te plaatsen en aan elkaar te schakelen. Dit zorgt voor de inpasbaarheid op de diverse schoollocaties en de mogelijkheid om met het gebouwontwerp aan te sluiten bij de omgeving. De verbinding, het zogenoemde hart, ligt tussen de paviljoens. Dit hart ontwerpen we specifiek per school. Hiermee kunnen we de identiteit van de school en de aansluiting bij de omgeving optimaal vormgeven. De bijzondere ruimten en elementen als een tribunetrap liggen in dit hart. Het hart is de plek waar de spreekkamers en kantoren liggen en waar de mensen samen komen.”

“Het ontwerpproces biedt ook vele voordelen voor het bouwteam”, aldus Sarah Heemskerk en Vincent Deuning, huisvestingsadviseurs en projectmanagers bij abcnova. “Het ontwerp kan met minder inspanning tot stand komen doordat bouwkundige, constructieve en installatietechnische ontwerpprincipes op hoofdlijnen vastliggen en samen met bouwteampartner Bouwbedrijf A. Huurdeman BV uit Amersfoort getoetst zijn op haalbaarheid en uitvoerbaarheid. Doordat de vier scholen gefaseerd ontwikkeld en gerealiseerd worden, is er ruimte om het uniform basisontwerp en het elementenkeuzeboek continu te verbeteren op basis van ‘lessons learned’. Het is de ambitie om op deze wijze, naarmate de verschillende projecten vorderen, faalkosten en risico’s voor zowel de opdrachtgever en ontwerpende partijen als voor de aannemer tot een minimum te beperken.”

Gebruik van elkaars gebouwen Door de vervangende nieuwbouw gefaseerd uit te voeren gebruiken de schoolbesturen elkaars gebouwen in de schuifoperatie. Op deze manier worden kosten bespaard door geen tijdelijke huisvesting te hoeven realiseren. Op dit moment wordt de laatste hand gelegd aan het uniform basisontwerp en het ontwerp van de locatie aan het Bruispad. Hier krijgen de basisscholen OBS De Weesboom en BS De Zevensprong, beide van schoolbestuur Meerkring hun nieuwe locatie. “We zijn enorm trots op deze manier van samenwerken met de andere schoolbesturen”, aldus Christian van den Brink. “Het is een eer om als eerste aan de beurt te zijn en tegelijkertijd het

basisontwerp en onze specifieke voorkeuren te combineren. Door ook deze twee ontwerpen te bundelen, creëren we direct een schaalvoordeel. In de tussentijd worden onze lessen voor BS De Zevensprong gegeven op het Koning Karelpad, de locatie die als doorschuiflocatie voor meerdere scholen zal worden gebruikt. Zo profiteren wij extra van de bundeling van krachten en kan al het budget ten goede komen aan de nieuwe schoolgebouwen in de wijk.”

Opvangen calamiteiten Om de continuïteit in de projecten te borgen, is ook al gestart met de ontwerpfase van de tweede school KC Talentum. “Door de processen deels door elkaar heen te laten lopen worden eventuele calamiteiten opgevangen. Mocht er onvoorzien een nieuwbouw vertragen dan kun je doorgaan en dat is een extra voordeel van deze bundeling van krachten”, licht Thera Verdam, beleidsmedewerker huisvesting KPOA, toe. “Daarnaast is het mooi om te zien dat we een snelle start hebben kunnen maken door het gebruik van het basisontwerp en voort te borduren op eerdere ervaringen in het ontwerpproces. Zo kunnen de andere 3 scholen op een snelle manier ontwikkeld worden.”

Soepele samenwerking Samenwerking is de verbindende factor tussen alle betrokken partijen. Door te kiezen voor een bouwteam, is bouwbedrijf A. Huurdeman BV vroeg in het ontwerpproces betrokken, namelijk vanaf de start van de voorlopig ontwerpfase. Zij hebben een adviserende rol bij het ontwerp. Om de afstemming tussen de vier schoolbesturen, de architect en de aannemer goed te begeleiden hebben de schoolbesturen abcnova in de arm genomen voor het projectmanagement. “Juist vanwege de afstemming met zo veel partijen is het belangrijk dat er een partij is aangewezen die in samenwerking met ‘19 het atelier architecten’ en bouwbedrijf A. Huurdeman BV van definitiefase tot en met realisatiefase zorgt voor een vloeiende samenwerking. Medio 2024 hopen we de ontwikkeling in Schothorst af te ronden en de wijk een nieuwe impuls te geven met 4 mooie, flexibele, functionele en duurzame schoolgebouwen”, aldus Christian van den Brink.

O n d e rw ij s hui sv es t i n g • Pub l i e k vastgoed• Gebiedsont wikkeling i n f r as t ru c t u ur • Zorgvas tg oe d Woningbouw• kantoorgebouwen

www.abcnova.nl | info@abcnova.nl | 088 – 0 215 315