dax magazine nr. 28 Frantzen et al by DAX Creative Company

BUILDING INSPIRATIONS ramen, deuren, vliesgevels en zonwering

Reynaers ontwikkelt aluminium raam-, deuren vliesgevelsystemen in nauwe samenwerking met architecten, projectontwikkelaars en gevelspecialisten. Een mooi voorbeeld hiervan is de renovatie en nieuwbouw van de Lichttoren in Eindhoven. Met de slanke, esthetische aluminium systemen van Reynaers is invulling gegeven aan de hoge eisen van de Commissie van Rijksmonumenten omtrent het behoud van de oorspronkelijke uitstraling. Interesse voor een profilering op maat? Neem contact op met de architectenadviseurs van Reynaers. Kijk op www.reynaers.nl of bel 0492 - 56 10 20

Zelfde gebouw…

andere energienota.

Ook u kunt jaarlijks meer dan 60% op energiekosten besparen met het VBI EcoPrefab Concept® VBI introduceert het EcoPrefab Concept en creëert daarmee een gezonde toekomst voor nieuwe kantoorgebouwen. VBI ontwikkelde dit slimme, energiebesparende klimaatsysteem

Nu ! ni ng Vr ije over sp an

op basis van de VBI Klimaatvloer. Het VBI EcoPrefab Concept maakt op een handige en

er to t ru im 16 m et m og el ijk !

energiezuinige manier gebruik van de thermisch actieve vloer door koude of warmte te bufferen en af te geven. Dit zorgt voor aangename verkoeling in de zomer en comfortabele verwarming in de winter. Het levert de gebruiker een jaarlijkse besparing van meer dan 60% van de energiekosten op. Terwijl de EPC-waarde van het gebouw daalt van 1,5 naar 0,8.

Het VBI EcoPrefab Concept vraagt geen extra investering. U bespaart dus direct op de exploitatie van het gebouw. Dankzij de vrije overspanning van meer dan 16 meter ontstaat een vrij indeelbaar kantoorgebouw. Dat alles maakt het VBI EcoPrefab Concept tot hét klimaatsysteem voor nieuwe kantoorgebouwen.

Het VBI EcoPrefab Concept ® Meer comfort, minder energie

K i j k o p w w w. e c o p r e f a b . n l Postbus 31, 6850 AA Huissen Telefoon: (026) 379 79 79 Info: vbi@vbi.nl | www.vbi.nl

ontwerpende ontwikkelaars, ontwikkelende ontwerpers

Toen ik ruim een jaar geleden tijdens de dax_pitch dit thema voorstelde was alles anders en was vooral alles mogelijk. Er was genoeg te ontwikkelen en ruimte voor zowel architecten als ontwikkelaars om over de grenzen van de zakelijke kernactiviteiten heen te kijken. Nu liggen de projecten niet meer voor het oprapen en hebben ontwikkelaars en architecten hun handen vol aan het overeind houden van hun bedrijven. Toch is dit hét moment om na te denken of we ook op een andere manier kunnen werken dan we allemaal gewend waren.

ontwikkelende ontwerpers Ook ontwerpers blijven lang niet allemaal op hun kantoor wachten tot een opdrachtgever een project komt aanbrengen. Steeds meer architecten initieren hun eigen opdrachten en nemen een risicohoudend aandeel in de realisatie ervan. Dit doen zij soms uit frustatie over de kwaliteit die er bij het werken in opdracht gevraagd wordt maar ook uit puur zakelijk oogpunt. Wat levert deze tendens op ? Hoe gaan architecten om met hun culturele verantwoordelijkheid als ze ook zelf verantwoordelijk worden voor het economische succes van hun plannen.

Tom Frantzen

Er was natuurlijk al een grote verandering aan de gang. De door fusies steeds groter wordende ontwikkelaars richtten hun eigen ontwerpafdelingen op en trokken ontwerpverantwoordelijkheid naar zich toe, waardoor de rol van de zelfstandig opererende architect af begon te nemen. Omdat architecton-ische en stedenbouwkundige ontwerpen niet alleen een economisch maar zeker ook een cultureel belang dienen, is het interessant om te onderzoeken hoe ontwerpende ontwikkelaars hun culturele doelen stellen en invullen. Wat is vervolgens de culturele kwaliteit van hun “producten” ?

verstandhouding: hechter of slechter? Theoretisch gezien zou er tussen ontwikkelaars en ontwerpers meer begrip voor de complexiteit van elkaars werkzaamheden moeten ontstaan. Maar de relatie opdrachtgever-opdrachtnemer kan ook veranderen in een harde concurrentiepositie. Het is denkbaar dat er gescheiden markten ontstaan waarbij ontwerpende ontwikkelaars zich uitsluitend richten op de grote schaal en het kleine “grut” aan de ontwikkelende ontwerpers overlaten. de ontwikkelaar is dood, leve de ontwikkelaar! Wanneer architecten klagen dat hun beroep de laatste jaren in snel tempo is uitgehold, blijken zij vooral

welkom bij dax nr. 28

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

moeite te hebben met verandering. Dit is vreemd voor een beroepsgroep die het veranderen van de wereld als kernactiviteit heeft. Willen architecten in de toekomst een hoofdrol blijven spelen in gebiedstransformatie, dan zullen ze een voorbeeld moeten nemen aan ontwikkelaars. Ontwikkelaars hebben hun relatief jonge discipline vele malen sneller zien veranderen dan architecten. Ontwikkelaars “nieuwe stijl” hebben binnen hun organisaties ontwerpbureaus opgezet om het ruimtelijk inzicht van ontwerpers optimaal te combineren met de eigen economische en procesmatige kennis. In theorie ontstaat er met deze ontwikkelaar-evolutie een onverslaanbare combinatie van ontwerptalent, organisatorische betrouwbaarheid en economische macht, zeker binnen het kader van de Vinex-opgave. Nu de economische condities drastisch zijn veranderd en er een nieuwe bouwopgave moet worden geformuleerd ligt er een kans voor architecten en ontwerpers. Blijf niet hangen in vervlogen tijden maar verander mee!

kelaars die zich gespecialiseerd hebben in grootschalige gebiedsontwikkelingen. In de dorpskernen ligt een totaal gefragmenteerde mega-opgave waar ruimtelijk ontwerptalent onontbeerlijk is voor het ontwikkelen van economisch succesvolle kleinschalige oplossingen. Zet een ontwikkelafdeling op binnen het ontwerpbureau en neem deze opgave die in behapbare brokken voor het oprapen ligt ter hand. Dan is de door vele architecten geromantiseerde bouwheer van weleer ineens weer in beeld. gewetensvraag Ik daag de (ontwerpende) lezer uit om na te gaan hoe je ontwerpbeslissingen zou nemen als je ook zelf verantwoordelijk zou zijn voor de financiële consequenties ervan. Denk dan niet alleen aan een mogelijk eigen woonhuis maar bijvoorbeeld aan een stuk of dertig woningen in een dorp 100 km verderop. Ga je “all the way” of speel je op “safe”? Tom Frantzen

You can beat them if you join them! De herontwikkeling van de kernen van dorpen die niet meer kunnen uitdijen komt eraan. Deze opgave lijkt onaantrekkelijk voor telkens fuserende ontwik-

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

locatie, locatie, locatie! • tuin Van Akenweg 101 in Maastricht • zie

projectbeschrijving op pagina 34

welkom bij dax nr. 28

Moreau, Marc en Escudier, Alain • Chambres d’Hôtes au

colofon dax nr. 28 jaargang 5 • 2009

Château, 95 châteaux exceptionnels à prix doux. • Hachette Tourisme, 2005 • ISBN 201 24 01 082 • Absoluut één van

mijn favorieten: een boek vol prachtig gerestaureerde en

issn 1574-9290

nog te restaureren kastelen met particuliere eigenaren die ziel en zaligheid aan hun architectonisch erfgoed hebben

gasthoofdredactie FRANTZEN et al, Amsterdam

verbonden. TF

9, 27, 42, 63

uitgever caroline kruit redactie philip allin niels jongeling pamela delgadillo aan dax werken mee ine ter borch, joyce emid, allard de goeij, barbara heijl, antje paul-kessel, hans köhne, john lewis marshall, richard moerenhout, rob nijsse basisvormgeving il panda electrik, www.ilpanda.nl daniëlle schaffelaars redactie-adres dax postbus 96902 2509 jh den haag t +31 (0)6 11 30 03 27 f +31 (0)8 47 16 83 67 e info@dax-magazine.nl i www.dax-magazine.nl

inhoud

vaste rubrieken welkom actualiteiten agenda

9 10

perspectief: architectuur 2.0

dichtbij en veraf afstudeerproject concepthuis publicaties

Uitgever en redactie verklaren dat de inhoud van dit magazine zorgvuldig en naar beste weten is samengesteld. Zij houden zich dan ook niet aansprakelijk voor eventuele schade die voortkomt uit beslissingen of handelingen die zijn gebaseerd op informatie in deze uitgave. Niets in deze uitgave mag worden gereproduceerd, in welke vorm dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

14, 71 16 17, 19, 21 20

onbegrijpelijk column van Rob Nijsse

productinformatie

beeld omslag Peachtree Plaza, Atlanta Georgia • ontwerp en ontwikkeling John Portman & Associates, 1970 • foto Jerry Spearman

inhoud

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

documentatie

projecten

lezersservice

‘als architect moet je je eigen kansen creëren’ interview met Tom Frantzen

carréboerderij Van Akenweg, Maastricht FRANTZEN et al, Amsterdam

colofon medewerkers dax nr. 28 van de redactie

6, 8 8 8

gedeelde ruimte architect-ontwikkelaar John Portman

Sun Trust Plaza, Atlanta, Georgia (VS) John Portman & Associates, Atlanta (VS)

ontwerpprijsvraag MomentsOfInspiration

winkelcentrum Entre Deux, Maastricht T+T Design, Gouda in samenwerking met AMA GROUP architekten, Maastricht

dax heeft je nodig je dax_collectie compleet doe een dagje dax

64 72 73

advertentie-index

volgende editie

inspiratie! recensies door Tom Frantzen

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

9, 27, 42, 63

inhoud

medewerkers dax nr. 28

dax is een onafhankelijk vakblad dat wordt uitgegeven door CCK Media in Den Haag. In deze vijfde jaargang verschijnt dax zes keer. Abonnees van dax ontvangen ook de maandelijkse, digitale dax_nwslttr.

Tom Frantzen werkt natuurlijk niet alleen, daarom heet het bureau ook FRANTZEN et al: Frantzen en anderen. Ook voor deze dax waren er binnen en buiten het bureau meer mensen bezig en belangrijk dan Tom alleen:

Karel van Eijken is ooit begonnen bij Dirrix van Wylick architekten (nu diederen-dirrix architecten), waar hij belangrijk was bij de bouw van De Witte Dame en het Lichtplein in Eindhoven. Sinds 2004 is hij betrokken bij alle ontwerpen van het bureau en is hij de niet te missen rechterhand van Tom.

Harold Aspers begon zijn carrière ook bij Dirrix van Wylick architekten, waar hij onder meer verantwoordelijk was voor de uitvoering van museum Industrion in Kerkrade en de vernieuwbouw van de faculteit Bouwkunde in Eindhoven. In dienst van Wiel Arets bouwde hij de veelbewonderde Universiteitsbibliotheek op de Utrechtse Uithof. Bij Jo Coenen & Co was hij verantwoordelijk voor de Amsterdamse vestiging. Sinds eind 2008 is Harold verantwoordelijk voor de technische realiseerbaarheid van de ontwerpen.

Laura Reinders studeert nog aan de TU Eindhoven maar heeft tijdens haar stageperiode bij FRANTZEN et al een onuitwisbare indruk gemaakt. De prachtige exploded view tekeningen in deze dax zijn van haar hand.

Lard Buurman is fotograaf. In zijn vrije werk combineert hij meerdere interessante fotografische momenten die zich op een locatie afspelen in één realistisch maar zeer vervreemdend beeld. Daarentegen fotografeerde hij de carréboerderij in Maastricht zeer “gewoon” en heeft hij juist een werkelijke ruimtebeleving vastgelegd in plaats van deze te vervormen door extreme compositorische standpunten in te nemen of gebruik te maken van kunstlicht.

cck media

koninginnegracht 47 2514 ae den haag e i

cck@cckmedia.nl

Spiral House constructie In dax nr. 26 is per abuis een verkeerd internetadres vermeld. Bij het artikel over het Spiral House (van Powerhouse Company) staan op pagina 45 de gegevens van de medewerkende partijen vermeld. Bij de naam van de constructief ingenieur, Gilbert van der Lee, moet de website www.breedid.nl staan

www.cckmedia.nl

advertentiewerving dax

erik de jong en yuk chi kan advercom, haarlem e t

erik@dax-magazine.nl +31 (0)6 24 68 52 25

website & dax_nwslttr

Sustalite Trading Bij de opmaak van dax nr. 27 is bij het bericht over het Dry Light System (lichtgevende verf voor signalering, zie pagina 94) het verkeerde adreskader gezet. De juiste contactgegevens van Sustalite Trading zijn: sustalite trading postbus 105 5660 ac geldrop t +31 40 280 11 36 e info@sustalite.com i www.sustalite.com

bliss-webdesign

jochen van wylick i

www.bliss-webdesign.nl

drukwerk

drukkerij offset service de haak 18

5555 xk valkenswaard t i

+31 (0)40 20 73 777 www.offset.nl

van de redactie

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

actualiteiten

Elderfield, John • Kurt Schwitters • Londen, 1985 • Thames Kurt Vonnegut • Slapstick, of: Niet langer eenzaam! •

Amsterdam, Meulenhoff, 1977 • ISBN 90 290 05 750 •

Absurd, maar prachtig verhaal over een broer en zus die hun

jeugd doorbrengen in de spouwmuren van het ouderlijk huis en later het presidentschap van de VS bekleden in een tijd

& Hudson Ltd. • ISBN 05 002 74 746 • Het standaardwerk

over één van de belangrijkste DADA boegbeelden die geen lid van DADA mocht worden omdat zijn collages, van op straat gevonden afval, te bourgeois gevonden werden door de Berlijnse Dadaïsten.

waarin de Chinezen zichzelf geminiaturiseerd hebben om

de overbevolking te compenseren en de aarde te lijden heeft onder een instabiel zwaartekrachtveld.

The Big Lebowski • Joel & Ethan Coen• Universal, 1998 •

Na meer dan tien keer kijken zijn vele quotes uit deze film

toegevoegd aan de berg onnodige maar uiterst amusante

kennis in mijn geheugen. Meeslepend absurdisme ten top, Hazan, Marcella •Essentials of Classic Italian Cooking • New York, 1992 • Alfred A. Knopp • ISBN 039 458 40 54X • Een

sober maar prachtig vormgegeven Italiaans kookboek waaruit ik recepten durf te koken voor bezoek, zonder het recept

eerst een keer geprobeerd te hebben. Dan kun je echt spreken van perfecte recepten.

met een onvergetelijke “Jackie Treehorn” scene in de SheatsGoldstein Residence ontworpen door John Lautner.

inspiratie!

door Tom Frantzen • zie ook pagina's 27, 42 en 63

december 2009 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

•

t/m 16 december 2009 • 22e International Documentary

Film Festival Amsterdam (IDFA) in het NAi • deel van het

Open City Event Program • wekelijks een ander subthema,

zoals ‘community’ en ‘maakbaarheid’ • iedere woensdag en zondag • www.nai.nl • www.iabr.nl 12 december t/m 23 januari 2010 • tentoonstelling Recycloop, ‘Van Superuse tot Recyclicity’ • 2012Architecten bouwen en exposeren • wo- za 12:00 - 17:00 • toegang gratis • Centrum Beeldende Kunst Dordrecht, Voorstraat 180 • www.cbkdordrecht.nl 18 december 2009 t/m 17 maart 2010 • tentoonstelling Alexander Rodchenko • A Revolution in Photography • Foam, fotografiemuseum • Keizergracht 609, Amsterdam • ma-zo: 10:00-18:00, m.uv. do, vr: 10:00-21:00 • € 7,50 • www.foam.nl t/m 31 december 2009 • educatief programma op de fiets Huisstijl • Licht! Lucht! Ruimte!; langs voorbeelden van het ‘Nieuwe Bouwen’ • NAi, Rotterdam • www.nai.nl

• • •

januari 2010 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

• •

•

t/m 31 december 2010 • rondleiding Stadhuis van Miralles en omgeving • locatie: entree stadhuis, Korte Minnebroederstraat 2 Utrecht • tijd 15:00 -16:30 • info www.aorta.nu/ t/m 10 januari 2010 • tentoonstelling ‘Rien ne va Plus’, Architectuur in tijden van crisis • Powerhouse Company stelt de bouwindustrie en de achterliggende economische, maatschappelijke en culturele mechanismen aan de orde • Bureau Europa NAi Maastricht, Avenue Ceramique 226, Maastricht • www.bureau-europa.nl/ t/m 10 januari 2010 • tentoonstelling Open City: Designing Coexistence • hoofdtentoonstelling van de 4e Internationale Architectuur Bienale Rotterdam (IABR) • di-zo 11:00 - 17:00 • 10 euro • NAi, Rotterdam • www.nai.nl 19 januari 2010 • lezing J. Mayer H. Architects • 19:00 - 21:00 • € 5 per persoon • www.berlage-institute.nl/events 24 november t/m 22 januari 2010 • tentoonstelling Bildbauten : an exhibition of architectural imagery by Philipp Schaerer • Berlage Institute, Botersloot 25, Rotterdam • www.berlage-institute.nl 27 t/m 29 januari 2010 • GEVEL2010 / Licht en Architectuur / GreenBuild / Material Xperience • Ahoy’ Rotterdam • vanaf 11:00 open • gratis voorregistratie • www.gevelonline • bezoek ook de dax_expositie Wereldarchitectuur t/m 31 januari 2010 • tentoonstelling David Chipperfield: Form Matters • overzichtstentoonstelling • Design Museum, Londen (GB) • www.designmuseum.org 28 januari 2010 - begin april • cursus • Inleiding Moderne Architectuur • The many faces of international building styles • Vrije Academie, Keizersgracht 258, Amsterdam • 20:00 - 22:00 • € 189 excl. wekelijkse entree bij college in een museum, korting met museumkaart • www.kunstgeschiedenis.nl

‘The Surface Design Show is één van de leukste beurzen voor ontwerpers die ik ken. Het Business Design Centre ligt een interessante wijk van Londen en is overzichtelijk bescheiden. De presentaties en lezingen zijn inspirerend. Alles draait van 16-18 februari om mooie materialen: voor gevel, vloer, wand, meubelen en plafond.’ CK • www.surfacedesignshow.com

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

actualiteiten

Mapefloor I 320SL, Mapei

prijzen&prijsvragen www.citizenm.com www.dutchdesignawards.nl

De hotelketen citizenM is door de jury van de Dutch Design Awards verkozen tot de beste opdrachtgever van Nederland 2009. De jury prijst de wijze waarop ‘design is gebruikt als stuwende kracht bij visievorming, management en ondernemerschap’. CitizenM is ontwikkeld door Rattan Chadha, Jan Wulf van Alkemade en Rob Wagemans. De laatste is ook architect-directeur van concrete architectural associates, de gasthoofdredactie van dax nr. 23 (met meerdere artikelen over het concept en ontwerp van citizenM). Al in de conceptfase is samenwerking gezocht met partners als Philips, Vitra en KesselsKramer. De basis van het ontwerp is een geprefabriceerde module ter grootte van een hotelkamer, inclusief installaties (domotica en sanitair) die individueel kunnen worden bediend met een zogenoemd ‘moodpad’.

www.betonvereniging.nl

Datacenter TU Delft heeft de Betonprijs 2009 gewonnen in de categorie utiliteitsbouw. Het ontwerp van Joke Vos Architecten wist zich te onderscheiden door de bijzondere vormgeving die alleen te verkrijgen is met prefab betontechnologie. In de categorie Woningbouw ging de prijs naar woonhuis Osseforth Stein (ontwerp Dreessen Architecten, Heerlen). De Julianabrug in Zaandam won in de categorie Bruggen en Viaducten. Joris Smits van Royal Haskoning maakte het ontwerp. Royal Haskoning Nederland ging ook naar huis met de Constructeursprijs. Voor de nieuwe categorie Beton en Samenleving werd de winnaar gevonden in België: het crematorium Heimolen in Sint Niklaas, een ontwerp van Claus en Kaan architecten, mag zich de allereerste winnaar in deze rubriek noemen.

www.xiriton.nl www.indekiemgescoord.nl

Frank Bucher heeft met zijn inzending Xiriton de ideëenprijsvraag ‘Groen Beton - in de kiem gescoord’ gewonnen. De prijsvraag is dit jaar voor het eerst uitgeschreven door het Cement&BetonCentrum in Den Bosch. Ruim vijftig inzendingen was een prachtige oogst voor de opgave ‘hoe kunnen we beton groener maken?’ De winnaar Xiriton geeft daar een heel letterlijk antwoord op: met vernieuwbare toeslagmaterialen (Miscanthus) die ook nog eens bijdragen aan de constructieve eigenschappen van het eindproduct. Bij het maken van Xiriton is

‘Waar laat ik mijn fiets?’

ideeënprijsvraag voor

‘Who’s next?’

er sprake van een flinke CO2-opslag in het eindproduct. Xiriton is geen nieuw product: Bucher is al een aantal jaren met kleinschalige projecten aan het experimenteren met positieve resultaten. Juist daarom vond de jury dat dit initiatief nog een extra duw mocht krijgen in de vorm van deze prijs. Een eervolle vermelding werd gegeven aan architect Huub Swillens, die met zijn ontwerp Mu.Re een aanzet gaf voor het standaardiseren van betonnen constructie-elementen, die na een eerste levensduur opnieuw kunnen worden ingezet voor nieuwbouw.

ontwerp een (vrijstaand) huis tot

Fashion Museum, Otomando Street Tokyo

ont-

het stallingsprobleem in de historische binnenstad

150 m2 voor (een) Amerikaanse milieubewuste

werp een 100 m hoge toren voor het museum over

voor de finish van de 2e etappe van de Giro d'Italia

voor 1 maart 2010 • open voor alle architecten en

met alle beroemde modehuizen • registreren tot 1

in Utrecht • hoofdprijs twee VIP-arrangementen

in Utrecht in 2010 en mooie prijzen, waaronder een splinternieuwe fiets naar keuze ter waarde van 1.000 euro• inzenden kan tot 1 februari 2010 • www.utrecht.nl/smartsite.dws?id=321492

bewoner(s) • registreren tot 1 januari 2010, inzenden ontwerpers • eerste prijs 5.000 dollar en vertaling ontwerp naar bouwplan

• www.freegreen.com/whosnext

actualiteiten

twintigste eeuwse mode, als landmark in de straat februari 2010, inzenden voor 1 maart 2010 • open voor architecten en architectuurstudenten

• eerste prijs 3.000 dollar, ticket en verblijf in Tokyo • www.arquitectum.com

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

concepthuis

wonen met daglicht In Denemarken staat het eerste ‘Home for Life’, bedacht door Velux als 1 : 1 onderzoeksproject naar het energiezuinige huis van de toekomst. Leefbaarheid staat bovenaan het lijstje ontwerpcriteria, na het criterium ‘optimaal gebruik van daglicht’. Veel verschillende systemen en elementen zijn gecombineerd in het huis, dat ongeveer 150 m2 meet. Bijzonder is dat het geheel zeer goed op elkaar is afgestemd. Het ontwerp is van een in-house architect die de opdracht kreeg alle systemen die het bedrijf wilde testen in zijn ontwerp te integreren. integraal complex Zonnecollectoren, warmtewisselaars, zonneschermen en ventilatie vormen, samen met een com-

puter, het automatische systeem dat de energiehuishouding regelt. Iets meer dan de helft van de energie wordt geleverd door de pv-cellen. Zonnecollectoren, passieve verwarming en de warmtewisselaar verzorgen de rest. De gevels en dak zijn bekleed met dunne leien van onderhoudsarm leisteen.

home for life

www.velux.com

drie maanden Het ontwerp wordt nu een jaar lang bewoond door een doorsnee Deens gezin, dat gemonitord wordt op energieverbruik. Na afloop wordt dit prototype waarnodig herzien. De bouw was, mede vanwege het gebruik van geïntegreerde systemen, in drie maanden gereed - uitzonderlijk snel voor een losstaand pand. Een goede ontwikkeling, die de komende tijd in de gaten wordt gehouden.

Het huis is zelfvoorzienend. Na 40 jaar heeft het pand ook zijn eigen CO2footprint terugverdiend.

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

actualiteiten

perspectief. de ondraaglijke lichtheid van het vak Ontwikkeling. Een lekker woord, dat veel beelden oproept. Moeilijk om vast te pinnen, totdat je er nog een term naast zet. De ‘ontwikkelende ontwerper’, of de ‘ontwerpende ontwikkelaar’, dat klinkt al beter. Deze dax gaat de diepte in door deze schijnbaar tegenstellende termen naast elkaar te zetten. Veel architecten hebben een bepaald idee over de inhoud van ‘ontwikkeling’. Maar, zo leer je snel als je praat met ontwikkelaars, producten en andere bouwprofessionals, niet iedereen denkt er het zelfde over. Een stukje perspectief, vanuit de redactie. Een apart beroep hebben wij. Wij zijn architecten en bouwkundigen maar ook schrijvers en analytici. En zo komt het dat ik - aan de TU Delft opgeleid om maakbaar surrealisme te bedenken, bij dax redacteur in de hoe-zit-het-precies hoek - het vak vanuit twee totaal verschillende perspectieven krijg te zien. Die dubbele stroom krijgt niet iedereen mee. Daarom hier een stuk over de ontwikkeling van de architectuur. Uit het oogpunt van een architect-schrijver. dromen De eerste jaren van deze frisse eeuw werden gekenmerkt door consolidatie. Grote ontwikkelaars, producenten en ingenieurs werden groter door fusies. Architecten kregen de meest heerlijke opdrachten toegeworpen. Nu is de vaart er misschien een beetje uit, de opzet blijft hetzelfde. Meer doen en tegenwoordig ook duurzamer. Minstens zo belangrijk is, uiteraard, de bouwkundige kwaliteit van het gebouw. Bij elk project dat wij onder ogen krijgen rijst een aantal vragen. Hoe een bepaalde verticale

aansluiting is opgelost, waarom is dáár voor aluminium gekozen, wat is er met die koudebrug gedaan: standaard dingen. Soms wordt een aantal vragen met een ontwerpbeslissing beantwoord. Dat is het mooist denkbare, natuurlijk. Als een architectonisch concept en een bouwkundig principe samenkomen in een prachtig detail met een heldere uitwerking. denken. één. Tijdens het ontstaansproces van deze editie werd ons duidelijk dat er veel te leren valt over ‘ontwikkeling’ als contextueel begrip. Wat houdt dat in, ontwikkeling in de architectuur? Zo nam de redactie plaats in de stoelen van de Doelen voor Architectuur 2.0. Twee punt nul: alsof de kinderfouten eruit zouden zijn geholpen. Leuk aan zo’n dag, waarop een stuk of tien bekende ontwerpers een bloemlezing houden over hun eigen werk, is de stijlvolle manier waarop deze hardop-denkende architecten hun gedachten delen met het tot stilte gemaande publiek. We zagen beelden van een nieuwe architectuurfaculteit in Nantes: een lege, kale, betonnen doos, magertjes afgewerkt met golvend polycarbonaat. Hard en functionalistisch - en waarom eigenlijk niet? denken. twee. Om de twee jaar wordt Batimat gehouden. Voor degene die het niet weet: Batimat is met stip de grootste bouwbeurs van Europa. Op een gigantisch terrein aan de rand van Parijs worden ettelijke kilometers stands, paviljoens en plaza’s gevuld met hebberige verkopers en afhoudende bezoekers. Precies zoals bij elke andere beurs, maar dan groter. Er is meer te zien en te doen dan bij andere beurzen.

Toronto Waterfront, 2009, West8 •

Een golvend wandelgebied van staal en lokaal verworven hout, voorzien van veiligheidsrails die in gebruik zijn door skaters en boarders.

> Vellertheuvel Zuid (Apeldoorn),

bijdrage aan de uitbreidingswoede in Nederland’.

>> Serie details van producten die op Batimat ’09 waren te zien.

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

Mensen die daar rondlopen zijn geïnteresseerd in eigentijdse dingen. Plaatmateriaal dat nóg meer reflecteert. Buisprofielen die nóg sterker zijn. Grappig: daar wordt golvend kunststof in een achterhoekje van de zesde zaal weggedrukt. Het materiaal is niet vernieuwd (het voldeed namelijk prima aan de eisen) en wordt derhalve genegeerd. doen: een-twee. West 8 maakt in Toronto mooie dingen. Eén mooi ding, in het bijzonder - een verlengstukje van het havenfront. Met een waaier van houten balken op een stalen constructie gemonteerd geven zij wandelaars, fietsers, skaters en andere levensgenieters meer ruimte. Nauwkeurige details te zien waar de veiligheidsrails - verplicht in het strenge Noord Amerika - aansluiten op het houten vlak. Probleem en oplossing ineen. Ook leuk: Erick van Egeraat presenteerde diezelfde dag zijn nieuwbouwprojct in Apeldoorn. Medio 2010 staan zo’n 200 woningen in de wijk Vellertheuvel klaar voor intrek. Aan het beeld te zien zonder probleem verkoopbaar, deze kindvriendelijk georiënteerde huizen in Apeldoorn. De ontwerper verklaarde het uitbreiden van stad in ons land zat te zijn en dat niet meer te doen. Dit zijn zijn laatste poldermodelwoningen, dat het collectors’ items worden is wel duidelijk kleine bureaus Ze vallen om bij bosjes. Bijna de helft, 43%, verwacht 2010 niet te overleven. Dat is vreselijk triest, ook omdat er veel talentvolle mensen ander werk (moeten) gaan zoeken. Dit zijn vaak jonge mensen

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

die een ommezwaai maken naar een heel ander beroep en zo is opeens een generatie architecten uitgedund. Daarnaast zijn het vaak kleine, flexibele bureaus die met echt nieuwe ideeën komen. Kleine bureaus krijgen nog wel eens te kans om, met een voor een ontwikkelaar luttel bedrag, een risico te nemen en iets spannends neer te zetten. Nieuwe plattegrondtypes, constructief glas, gebouwen van zeecontainers, dat soort dingen. Hoe kom je hierop? Een andere bril opzetten. Kruisbestuiving. Af en toe op vreemde plekken te komen, andere tijdschriften te lezen, en met mensen te praten die je misschien, met een boog, kunnen leiden naar een onverwacht antwoord op een ongestelde vraag. agenda Architecten zouden best eens een bredere kijk kunnen nemen op hun vak. Een iets gewijzigde agenda-invulling wellicht. In plaats van de gebruikelijke feesten en partijen afgaan, misschien net iets verder kijken dan hun spitse neus lang is. Een veelgehoorde kreet bij organisatoren van congressen en seminars: mensen hebben altijd meerdere redenen nodig om ergens heen te gaan. Door iets verder te kijken, iets dieper te denken en met net andere mensen omgaan, zou de architect zomaar kunnen leiden tot echt nieuwe ideeën en oplossingen voor wat er nu aan de hand is. Zo is makkelijker te voorkomen dat hét ontwerpen star wordt, dé ontwerpen saai, en de positie van het ontwerpbureau onhoudbaar. Philip Allin

actualiteiten

- veraf

actualiteiten

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

sculpturen door Tanja Smeets • Waterrijk Wonen, Woerden • zie ook pagina 71

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

actualiteiten

afstudeerproject linda buijsman e linda.buijsman@gmail.com afstudeerrichting tu delft bouwkunde architectuur - explorelab

mentoren a. van timmeren m van dorst a westgeest j van de laar

ontwikkeling in Cambodja Door alle verhalen in deze dax loopt de rode draad van het ontwikkelen. Dat kunnen we ook breder trekken. Architectuur als catalysator voor de ontwikkeling van een gebied of een land. Linda Buijsman studeerde in Delft af op een project waarmee de ontwikkeling van een wijk in Phnom Penh wordt gestimuleerd. Een Archiprix nominatie was het gevolg. De cijfers liegen er niet om. Voor $95.000 wordt een stuk grond van 60 m x 150 m voorzien van drainage, wegen, waterplaatsen, een marktplaats en 96 woningen. Bewoners doen mee in de organisatie en de bouw. Vanwege het gebruik van locale bouwtechnieken en materialen en het recyclen van grond- en regenwater is het plan duurzaam en zelfredzaam. Met microkrediet wordt per familie een woning met handelsruimte ontwikkeld.

infrastructuur Het ontwerp van de wijk is gebaseerd op een uniform plan dat kan worden aangepast op de locale situatie. Ruimte voor infrastructuur geeft de wijk licht en lucht, maar is ook van belang voor het tegengaan van brandoverslag in geval van brand. Alle materialen zijn locaal verkrijgbaar en betaalbaar. bamboe en as De constructie van het woonblok bestaat uit prefab betonnen kolommen. Een deel van het cement is vervangen voor rice husk ash, de as die overblijft na het verbranden van rijstschillen. De eigenschappen van dit as komen veel overeen met cement. Op deze manier kan 20 % van het cement worden vervangen zonder dat de kwaliteit van het beton achteruit gaat. De kapconstructie en de gevelconstructie, de entresolverdieping en de trappen zijn gemaakt van van bamboe, een ondergewaardeerd materiaal in Cambodja.

Het plan bestaat uit 96 woningen met voorzieningen. De (verbindings-)

details zijn ontwikkeld met gebruik van lokale materialen en middelen.

actualiteiten

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 28

concepthuis

alure in zink Daniel Libeskind werkt al geruime tijd samen met Rheinzink, producent en leverancier van zinkelementen. Daaruit is het prototype van een stijlvolle en duurzame villa gekomen. In Datteln, dichtbij het Duitse hoofdkantoor van het bedrijf, is nu de eerste villa opgeleverd. Binnen enkele jaren moeten er nog ongeveer dertig exemplaren komen te staan op locaties over de hele wereld. Uitgangspunt was een gezonde klimaathuishouding, gelijk aan die van Passive Houses. Fotovoltaïsche cellen, een hoogrendement warmtewisselaar en gebruik van hemelwater voor toepas-

singen binnen zijn inmiddels standaard. De constructie is van hout. Daarnaast is een extra laag isolatiemateriaal gebruikt om warmteverlies tegen te gaan. vorm naar het licht Anders dan bij veel woningen van dergelijke aard is het geen rechthoekige doos. De vorm is afgestemd op het aanwezig licht en profiteert daar zoveel mogelijk van. De woning is groot - ruim 500 m2 over twee verdiepingen - en dat is een flinke prestatie voor een seriematige woning. De hoekigheid van Libeskind is meteen in het ontwerp te herkennen en dat zal ook meetellen in de prijs, die tussen de €2 en €3 milioen gaat liggen.

duurzame villaserie

www.rheinzink.de www.libeskind-villa.com

De villa in Datteln (D), bij het

hoofdkwartier van Rheinzink.

opbouw gevel- en dakpakket

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

actualiteiten

p ex

Archiprix International presenteert tijdens GEVEL2010 de inzendingen, genomineerden en winnaars van de editie 2009. Tegelijkertijd wordt de aftrap gegeven voor Archiprix International 2011, georganiseerd in samenwerking met MIT.

es iti os ns

tij da ter ot ’R oy

0 L2

VE GE m 9 7-2 •2 ua jan 0

mock-ups 1 : 1 • seminars • workshops • shop

01 ri 2

w0rld architecture

concepthuis

mooie blokkendoos Voor de wijk Overgooi in Almere heeft Jan des Bouvrie een villa ontworpen als eerste in een mogelijke reeks van bouwwerken waarbij het Ytong cascosysteem de basis van de constructie vormt. De villa combineert een abstracte uitstraling met een comfortabel binnenklimaat en gunstige uitvoeringsaspecten, zoals prefabricage en korte bouwtijd. Dat een huis wordt gebouwd met industriële middelen van standaard formaten hoeft niet te betekenen dat het moet inboeten aan architectonische kwaliteit. Te denken valt aan het Eames House, ontworpen door het architecten=echtpaar. Zij bestelden de materialen voor hun huis letterlijk uit een catalogus. Dat gaat hier niet helemaal op, al is het gebruik van het standaard cascosyteem wel de basis van het (constructieve) ontwerp. Jan des Bouvrie werkt veel en graag met portalen en maakte een rationele opzet voor het gebouw. Het hoofdvolume wordt aan weerszijden geflankeerd door twee lage bijgebouwen die naar voren zijn geschoven. Met dit gebaar ontstaat een uitnodigen-

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

de open ruimte bij de entree. De zuidkant van het gebouw is opengewerkt en de gevel is naar voren geschoven waardoor een veranda met portalen ontstaat. Hierdoor verloopt binnen geleidelijk over in buiten en wordt het uitzicht vanaf de veranda ingekaderd.

villa’s almere

www.xella.nl www.hetarsenaal.nl

eenvoudige opzet Zo eenvoudig als de opzet is, zo bescheiden zijn ook de gebruikte materialen. Alle vlakken aan het exterieur zijn voorzien van een gladde stuclaag. In de gevel is led-verlichting geïntegreerd. De kozijnen zijn van aluminium, in een donkere coating. Het casco bestaat uit monolitische elementen van cellenbeton. Met dit systeem is er een korte bouwtijd en kunnen bovendien leidingsleuven eenvoudig uit de wanden worden gefreesd. 900 villa's De villa's in Overgooi liggen op zeer ruime kavels. De verwachte verkoopprijs zal liggen rond de twee miljoen euro. Ondanks de wat lastige economische tijd verwacht de gemeente in de komende jaren zo'n 900 villa's te kunnen realiseren. Deze villa is de eerste en staat de komende twee jaar model.

actualiteiten

publicaties

categorie

bouwwerken

different repetitions

new Chinese architecture

Nederland vormt een uitgebreid over-

overzicht van tien jaar werk van het

traal. De architectuur in China staat

B N I T

contemporaine uitgave, hip en glossy boekenkast-item, tijdloos, monografie naslagwerk, catalogus, themaboek, jaarboek inspiratiebron, branchevreemd technisch-wetenschappelijk, studieboek

De 75 beroemdste bouwwerken van

zicht van de Nederlandse gebouwde omgeving, vanaf de hunne-

bedden langs de grachtengodel en

de deltawerken, tot het sanatorium Zonnestraal en de verbouwing van

het Rijksmuseum. Het overzicht wordt ingedeeld in acht categorieën waar-

onder ‘wonen’, ‘verdediging’ , ‘religie’ , beoordeling grafische beeldkwaliteit volledigheid architectuur- presentatie, project documentatie diepgang toegankelijkheid informatie inspiratie

***** ***** ***** ***** *****

‘bestuur’ en ‘nutsvoorziening’.

Binnen deze thema’s worden de

bouwwerken chronologisch gerang-

schikt zodat de lezer een beeld krijgt van de globale ontwikkeling van het betreffende bouwwerk. Informatief

voor zowel ingenieurs als architecten. JE

Theo van Oeffelt • De 75 beroemdste

Kroatische architectenduo Medic & Puljiz. Nadat zij midden jaren

negentig de prestigieuze Prix de Rome wonnen besloten zij een partner-

schap aan te gaan met de Architecten Cie. Deze strategische zet heeft de samenwerking tussen Branimir

Medic en Pero Puljiz leven ingeblazen.

Hierdoor promoveerden zij van de ene op de andere dag van beginnende

architect naar co-directeur van een vooraanstaand architectenbureau.

De titel van dit boek geeft blijk van

hun ontwerpopvatting: je kunt met

rationele, herhalende elementen toch verrassende en complexe ruimten kunt maken.

In dit boek staat één dilemma cen-

namelijk voor de ingewikkelde taak het mondialiseringsproces te verenigen met de diepgewortelde

nationale cultuur. Ondertussen

wordt druk gebouwd in één van de

grootste landen ter wereld. Dit mooi

gedocumenteerd boek werpt een blik op de wijze waarop naar deze balans gezocht wordt door zowel jonge

Chinese architecten als internationaal gevestigde namen. De geselecteerde projecten zijn een momentopname

van de meest creatieve en invloedrijke uitingen van de hedendaagse Chinese architectuur. Afgaand op deze selectie is de toekomst van dat land veelbelovend.

JE/PA

bouwwerken van Nederland • THOTH

Branimir Medic & Pero Puljiz • Diffe-

Zhi Wenjun, Xu Jie • New Chinese

518-3 • 256 pagina’s • € 35 • kleur •

1999-2009 • 010 Publishers, Rotter-

2008 • ISBN 978-1-85669-608-1 • 480

• Bussum, 2009 • ISBN 978-90-6868-

De op deze pagina's beschreven boeken zijn verkrijgbaar bij de gespecialiseerde boekhandel, tenzij anders vermeld. Prijzen zijn richtprijzen.

Different Repetitions biedt een

Nederlandstalig

rent repetitions. Buildings & Projects dam 2009 • ISBN 978-90-6450-717-5 240 pagina’s • € 35 • kleur • Engels-

Architecture • Laurence King • Londen, pagina’s • € 40 • kleur • Engelstalig

talig

actualiteiten

*****

C I

*****

C B N I

*****

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

publicaties

glass in building

100 huizen 100 iconen

parallax

codes

breid overzicht van de mogelijkheden

architectuur, het woonhuis, biedt ‘100

iedereen kent maar dat toch nèt

Hermann & Valentiny volgensverschil-

Goed gedocumenteerd en zeer uitgemet vlakglas, in een opzet zoals we die van het Duitse tijdschrift Detail gewend zijn. Vooral bedoeld voor

ontwerpers als relevant naslagwerk, maar ook goed te gebruiken als

ontwerptool. Het boek laat zien hoe je een transparante gevel maakt,

met aansprekende voorbeelden als

het bijna materiaalloze glaspaviljoen van SANAA (Toledo museum of art,

Ohio). Het constructief gebruik van

glas en de ontwerpaspecten daarbij krijgen ruim aandacht (hoe maak ik een glazen knoop?), uitgelegd met

veel, duidelijke details. Prima leesbaar, maar door de feitelijke en wat droge aanpak minder geschikt voor je luie stoel.

AdG

Bernhard Weller, et al • Glass in

Building (Principles, Applications,

Examples) • Birkhäuser Ed. Detail •

Basel, 2009 • ISBN 978-3-0346-0132-0 • 112 pagina’s • € 35 • kleur • Engelstalig

N T

*****

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

Via de meest intieme vorm van

huizen 100 iconen’ een overzicht van de architecten en hun meest spraakmakende creaties van de twintigste

eeuw. Elk geselecteerd huis staat voor een unieke en radicale ontwerp-

opvatting van de architectuur van zijn tijd en de specifieke relatie tussen

architect en opdrachtgever. Hieraan mogen Frank Lloyd Wright, Arne

Jacobsen, Tadao Ando en Eduardo

Souto de Moura niet ontbreken. De beschrijving en documentatie per

project is beknopt, maar als overzicht alleen al zou dit boek de liefde voor

architectuur bij een leek kunnen aanwakkeren. Goede foto's ook.

Dominic Bradbury (tekst), Richard

Powers Meijs (foto's) • 100 huizen 100 iconen • Thames & Hudson, London •

Parallax. Het is zo'n woord dat

Deze monografie ordent het werk van

nietszeggend is. Zo prikkelt het boek:

net niet. In deze bundel worden korte teksten en sfeerbeelden verwoven

met projecten van Steven Holl. Het

is een blik in de architectonische be-

levingswereld van de architect en de

manier waarop hij ruimte waarneemt en hoe ideeën ontstaan. Wazige

concepten als “enmeshed experience” en “chemistry of matter” zetten de

toon. Inspirerend maar flauw - je mag tegenwoordig elk uit zijn verband

gerukt citaat gebruiken als leitmotiv voor je werk. Voorbeeld: “The Earth's

axis [...] became the heuristic device”. Derhalve moest een toren onder een

en durft een grote reikwijdte van

projecten aan, van broodfabriek tot universiteitscomplex. Hun signa-

tuur wordt gekenmerkt door een

sculpturale vormentaal, uitgesproken materialisering en weloverwogen

kleuraccenten. Beeldmateriaal domi-

neert dit lijvige boek, het gereedschap van de architect. Het zou aardig zijn

geweest als de balans ook iets meer richting de inhoudelijke tekst had geleund.

Helaas, gedoemd om te slagen.

978-3-7643-8767-9 • 460 pagina’s •

lig (vertaald uit het Engels)

352 pagina’s • ISBN 978-1-568-98261-8

*****

opereert vanuit Luxemburg en Wenen

Liesbeth Waechter-Böhm, red • Codes

tuurlijk, maar als je Holl heet mag het.

Steven Holl • Parallax • Princeton

B N I

“Learning”. Dit bijna 30-jarige bureau

hoek komen te staan. Belachelijk, na-

2009 • ISBN 978-90-77699-08-9 • 352

pagina’s • € 50 • kleur • Nederlandsta-

lende thema's: “Symbols”, “Overlays”,

Architectural Press • New York, 2009 •

• Birkhäuser • Boston, 2008 • ISBN

€ 55 • kleur • Engelstalig (ook in het Duits verkrijgbaar)

• € 30 • kleur • Engelstalig

C I

***** actualiteiten

B N

***** 23

Rob Nijsse, constructief ontwerper bij ABT in Velp en hoogleraar aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft, bespreekt in elke editie van dax een onbegrijpelijk fenomeen.

onbegrijpelijk. over manipulerende ontwikkelaars In deze aflevering van ‘onbegrijpelijk’ een blik op het leven van een projectontwikkelaar in Nederland. Context: Amsterdam, woningbouw, regelgeving en politiek. Het spel om de knikkers, politieke manipulatie. Menselijke verhoudingen? verleden We schrijven mei 2006, het is tegen tien uur ’s-ochtends en projectontwikkelaar Gé Jé Amelink kijkt met een lichte kater uit van de 25e verdieping van zijn World Trade Centre kantoor uit over de Zuidas van Amsterdam. Het verkeer staat weer eens vast. De lentezon maakt hem een beetje doezelig en zijn gedachten dwalen terug naar gisteravond. Jee-mie-nee, wat een leuke avond, gisteren in de Panama, niet alleen omdat Willemijn LaBrouchere van BoerHartogHooft zo lief naar hem lachte maar vooral door die waanzinnige deal die hij Jacques Wouterse van ING Vastgoed de maag in kon splitsen. Waardoor hij weer geen tijd had voor Willemijn maar goed, dat kan wel even wachten. Wat een deal! Tweehonderd appartementen aan het IJ waarvan vijftig in dat maffe oude pakhuis en honderdvijftig daarbovenop in een nieuw zwevend gebouw. Mooi plannetje van architect Job Johannesen, ongelooflijk hoe die in één minuut een plannetje tekent dat een week later met 3D-computerbeelden over de schermen rolt of het er al staat! Ongelooflijk ook dat Stedenbouw dat gepikt heeft, woningen boven een monument - maar Gé Jé kent z’n pappenheimers en als het Grondbedrijf geld ruikt kan er altijd opeens veel meer. Bouwkosten à €2.500 per vierkante meter en een open eind richting aannemer kan een goede deal genoemd worden. Al hoorde hij later dat de penthouses al weer doorverkocht waren aan een paar kleine jongens die het als een mooie belegging zagen. Misschien toch nog te weinig gevraagd maar van morgen alles op een fax naar ING bevestigd, niet zeuren dus. Nu kwam het vervelendste deel van dit werk als projectontwikkelaar nog. Het uitwerken van de plannen. Met Job als architect geen probleem, maar uitwerken kunnen die jongens en meisjes niet, gevaarlijk met dat Bouwbesluit en dat lastige Bouwtoezicht na die lullige ongelukjes zoals bijvoorbeeld met die balkons in Maastricht. Dat wil je toch niet meemaken. En dan al die lastige adviseurs die altijd maar roepen dat dingen niet kunnen of vreselijk duur worden. En dan nog die aannemers die wisten

actualiteiten

hoeveel hij ervoor kreeg en daarom ook wisten hoeveel meer zij ervoor konden vragen. Nee, plannen maken is leuk; alleen dat vervelende realisatietraject; kon je dat maar overslaan en de mensen in een virtueel huis in de computer laten wonen. Dat zou een hoop sores schelen, dacht hij glimlachend, toen het geluid van de telefoon hem uit zijn overpeinzingen losrukte. Ah, Niek Jansen van de DSB bank over zijn kredietlimiet dat nodig omhoog moest.

toekomst We schrijven 2012 - dus over zo’n 3 jaar! - in de fantasie van de in 1971 levende Engelse popmusicus Peter Gabriel. Wat een geweldige combinatie zou het zijn: genetische manipulatie en de projectontwikkeling. Moest in de laatste wijziging in het Bouwbesluit gesteld worden dat de (vrije) deurhoogte van 2100 mm naar 2200 mm gebracht moest worden omdat de gemiddelde Nederlander steeds langer is geworden, te veel groeihormonen in het hamburgervlees? Maar welke geweldige mogelijkheden zouden er niet ontstaan, projectontwikkelingstechnisch gesproken, als het zou lukken de mens bijvoorbeeld een factor twee te laten krimpen? De verdiepingshoogte zou ook gehalveerd kunnen worden en er zouden twee keer zo veel mensen in het zelfde pand kunnen wonen. Tel uit je winst! We zetten daarom maar weer eens de elpee of cd Foxtrot van Genesis op ( ja, ja, uit 1972) met het door Peter Gabriel zo geweldig gezongen nummer ‘Get ’em out by Friday’.

18/09/2012 T.V. Flash on all Dial-A-Program Services This is an announcement from Genetic Control: "It is my sad duty to inform you of a four-foot restriction on humanoid height." "I hear the directors of Genetic Control have been buying all the properties that have recently been sold, taking risks oh so bold. It's said now that people will be shorter in height, they can fit twice as many on the same building site.

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

(they say it's alright), Beginning with the tenants of the town of Harlow, in the interest of humanity, they've been told they must go, told they must go-go-go-go."

heden We schrijven november 2009, het is vrijdag en 17:00. Gé Jé kijkt uit het raam van zijn onverlichte werkkamer naar de A10 onder hem. Het verkeer rijdt gewoon door, geen file meer. Die is al opgelost in de economische achteruitgang, één van de weinige voordelen van de CreditCrisis. Heeft Cruijff toch weer gelijk gekregen met zijn uitspraak “elk nadeel hep z’n voordeel” - of andersom, dat is Gé Jé vergeten. Vandaag is z’n laatste werkdag, was wel een beetje te verwachten, de laatste maanden werd er geen appartement meer verkocht en leuke plannetjes ontwikkelen ging ook niet meer; het geld is op, zeiden de beleggers, we wachten maar af wanneer het weer gaat aantrekken. Zuchtend gooit hij zijn eigen spulletjes in een doos, veel is het niet, eigenlijk had hij alleen zijn telefoon nodig om te werken.

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

Straks als hij naar huis rijdt, naar IJburg waar Willemijn thuis op hem wacht, die werd al in januari ontslagen en gaat nu maar in de Zorg werken, daar blijft altijd wat te doen, passeert hij op de Oostelijke Handelskade dat leuke plannetje met dat woongebouw boven een oud pakhuis. Ook daar branden weinig lichten, weinig van verkocht, misschien een stap te veel richting het compacte wonen in de stad.

'Avoid crowds', 2009 • Hugh MacLeod • www.gapingvoid.com

Tja, drie jaar geleden zag alles er nog schitterend en fantastisch uit. Het lijkt wel of over alles een grauwsluier van Het Kan Niet Meer is komen te hangen. Gé Jé vraagt zich af hoe deze crisis opgelost moet worden, misschien is die originele suggestie van toekomstig (in 2012 in ieder geval) premier Wilders om het bouwen goedkoper en efficiënter te maken zo slecht nog niet. Mensen moeten kleiner worden zodat er meer in hetzelfde gebouw kunnen wonen, werken of recreëren. Genetisch Manipulatie; het antwoord op alle hedendaagse problemen, van biodiesel tot projectRob Nijsse ontwikkeling.

Tekst uit ‘Genetic Control' van Genesis • album Foxtrot • 1972

actualiteiten

het moment

Je loopt door de stad, ziet een verwaarloosde gevel en denkt ‘dat kan zoveel beter. Als ik mijn handen mocht leggen op dit pand...’ Je belt aan en vraagt naar de eigenaar.

- eerste aankondiging -

momentsofinspiration ontwerpprijsvraag

Wij zochten naar ‘MomentsOfInspiration’ en zagen daarin een uitdaging voor jonge ontwerpers. We vonden gevels die het verdienen om opgeknapt te worden, die een nieuwe impuls kunnen geven aan de plek. Voor jonge architecten (afgestudeerd in 2007 en later) en architectuurstudenten organiseren Trespa en dax de ontwerpprijsvraag ‘MomentsOfInspiration’. Maak met je ontwerp het verschil en geef de prijsvraaglocaties een nieuwe impuls. Jouw ontwerp maakt kans op een mogelijke uitvoering in 2011. Dat is nog wat ver weg, daarom krijgt de winnaar ook een reis aangeboden naar het Trespa Design Centre in New York: een weekend naar de Big Apple voor twee personen!

kick-off woensdag 27 januari 2010 om 15:00 uur Ahoy’ Rotterdam, GEVEL2010

deze prijsvraag is een initiatief van:

Verzeker jezelf van alle informatie over deze prijsvraag en meld je aan voor de digitale nieuwsbrief en de kick-off bijeenkomst in Rotterdam via moments@dax-magazine.nl

documentatie

Cragoe, C. D. • De Architectuurgids, Geïllustreerd overzicht van stijlperioden, bouwelementen en materialen • Kerk-

driel, 2008 • Librero • ISBN 978 90 576 49 202 • Ik heb een zwak voor goedkope snelle boekjes met veel toegankelijke kennis, dit is er zo één! Sota, A. de la • Alejandro de la Sota, Architect • 1997 •

Ediciones Pronaos • ISBN 848 59 41 268 • Een van de weinige boeken over een modernistische en conceptuele Spaanse

architect die ondanks Franco tijdens zijn regime prachtige

gasthoofdredacteur: FRANTZEN et al

werken heeft gerealiseerd. De (onthullende) projectbeschrijvingen zijn volledig door De la Sota zelf geschreven.

Escher, F. • John Lautner, Architect • Basel, 1998 • Birkhäuser Verlag für Architektur • ISBN 376 435 86 37 • Een oeuvre dat alleen door James Bond te bevatten is.

Arets, W.; Berg, W. van den; Graatsma, W. • F.P.J. Peutz Architect 1916-1966 • Heerlen, 1981 • ISBN 90 900 024 80 • Peutz’ werk is zo eclectisch dat het niet meer onder de noemer “eclecticisme” is te vangen: het is gewoon allemaal goed en telkens anders.

Herzog, J. en Meuron, P. De • Herzog & De Meuron, Natural

History • Baden Baden, 2002 • Lars Müller Publishers • ISBN 39 070 78 853 • In de hoos van dikke architectenboeken is dit een echt mooi ‘boek’, dat voor mij vergelijkbaar is met Marcella Hazan’s Essentials of Classic Italian Cooking (zie p. 9).

inspiratie!

door Tom Frantzen • zie ook pagina’s 9, 40 en 61

interview ‘als architect moet je je eigen kansen creëren’

Tom Frantzen

Toen Tom Frantzen vorig jaar zomer in de dax redactietuin stond te pitchen, scheen de zon in architectenland. Ruim een jaar later heeft de economische recessie al diepe sporen getrokken en heeft het door Tom gekozen thema ‘de architect als ontwikkelaar, de ontwikkelaar als architect’ een heel andere klank. Maar het thema is niet minder relevant dan een jaar geleden. Integendeel: juist nu moeten architecten hun eigen kansen creëren. Wat op dit moment voor vrijwel elke Nederlandse architect geldt, geldt ook voor Tom: het businessmodel van gisteren voldoet niet meer, dus moet er naar nieuwe middelen worden gezocht. Voor Tom is dat op zich niet nieuw: hij heeft al eerder met dat bijltje gehakt. weerbarstig ‘Architectuur zit niet in de familie. Als het aan mijn vader had gelegen, was ik advocaat geworden: hij is jurist in het bouwrecht en tegelijkertijd een soort ontwikkelaar. Toen hij zag hoe hij kon verdienen aan het bouwen van een eigen huis, werd hij gretig. Daar daar zat geen enkele culturele intentie bij.’ ‘Mijn stiefvader heeft de cultuur bij me geïntroduceerd. Hij gaf les aan de Academie van Bouwkunst in Maastricht, is kunstenaar. ‘Ik heb nadrukkelijk ervoor gekozen om bouwkunde in Eindhoven te gaan studeren. Het technische karakter van de opleiding en de weerbarstiger en stroeve omgeving sprak me aan: het leek me goed om meer tegenwicht te hebben. Delft trok helemaal niet. Het leek me dat daar teveel de focus lag op ‘creatief doen’ en daar had ik helemaal geen zin in.’ theorie ‘Ik ben afgestudeerd op architectuurgeschiedenis en theorie. Met vier ontwerpen en een architectuur-theoretische scriptie over het dadaïsme.’ ‘Tijdens mijn eerste baan heb ik twee dingen gedaan: een startstipendium aangevraagd en meegedaan met Europan. Europan verloor ik nèt, maar met het startstipendium kon ik aan de slag. Dat was natuurlijk een heel mooi moment om een eigen bureau te beginnen’. Charlotte Köhlerprijs ‘Om twee jaar na je afstuderen een oeuvreprijs te krijgen, is eigenlijk wel vroeg. Het voelde wat

interview tom frantzen

vreemd, maar opende veel deuren. Ik kreeg de prijs vanwege mijn werk op het grensvlak van architectuur en beeldende kunst. Als gevolg van de prijs kreeg ik vooral “leuke” opdrachten: veel studie-opdrachten en opdrachten die uit kunstbudgetten werden gefinancierd.’ ‘Ik had het ontzettend nodig om opdrachten anders te interpreteren, om ze een draai te geven. En ik wilde ‘echte’ opdrachten, een kantoorgebouw op een A-locatie bijvoorbeeld. Het was een logische stap om een zakelijk partner te zoeken.’ samenwerking ‘Met Jeroen van de Ven ben ik het bureau Tarra architectuur & stedenbouw in Den Bosch begonnen. Inhoudelijk ging het werk super: leuke opdrachten, groei in het bureau. Maar de samenwerking ging minder goed. Na twee jaar ben ik met het bureau gestopt en is Jeroen alleen verder gegaan.’ ‘Een tijdlang heb ik toen niet als architect gewerkt, maar als onderzoeker voor projectontwikkelaars. Ik bevond me toen in een voor projectontwikkelaars volstrekt ongevaarlijke positie: onafhankelijk en met kennis van zaken kon ik vrijuit meedenken. Zonder dat er een bureau achter me stond, die de opdracht zou willen claimen. Als ik in de jaren daarvoor contact had met een projectontwikkelaar, kreeg ik een opgave doorgespeeld via een manager. Maar nu zat ik in de initierende fase aan tafel met de directeur.’ ‘Nadat ik voor de locatie van het GAK-gebouw in Amsterdam mee had gewerkt aan de initiatieffase en het concept, kwam het moment waarop werd gevraagd of ik het plan ook zou kunnen uitwerken. Natuurlijk zei ik ‘ja!’. Terugkijkend weet ik niet of dat wel zo slim is geweest. Maar het was ook crisistijd en ik wilde graag ontwerpen. In dezelfde periode ben ik voor een project in de Czaar Peterstraat weer in de rol van architect gestapt.’ idioom ‘Van die periode met ontwikkelaars en het project aan de Czaar Peterstraat is mijn ontwerpvisie wel veranderd. Ik zoek nu eerst uit wat er moet komen, zonder vooropgesteld plan of vast idioom. Pas later kijk ik of ik als vormgever daarmee iets kan.’ ‘Het project aan de Czaar Peterstraat was ontzettend moeilijk, zo complex. Daar heb ik echt geleerd om architect te zijn, om de opgave naar een goed einde te brengen ook al ligt de oplossing niet in je

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

Een afstudeerontwerp dat in eigen

beheer doorTom Frantzen ontwikkeld

is: een vogelobservatiehuisje. Gemaakt met subsisidie van de gemeente

Utrecht door medewerkers van de

sociale werkplaats. Verkocht aan het Utrechtse Landschap en geplaatst in

Amerongen • ontwerp 1994, uitvoering 1999 • inmiddels gesloopt

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

interview tom frantzen

exploded view concept starters-

woningen: twee van de acht mogelijke varianten voor plattegrond, de gevel is geheel aanpasbaar aan locatie

• onderzoek door Frantzen et al •

concept is overgenomen voor ontwikkeling Wapenveld in Heerde (zie rechterpagina)

varianten voor de gevel van de

starterswoningen • onderzoek door Frantzen et al

interview tom frantzen

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

project Wapenveld in Heerde, waarbij het concept van de starterswoningen is vertaald naar de locatie • ontwerp FRANTZEN et al • in samenwerking met Dozijn projectontwikkeling • uitvoering 2010

projecteam concept Dozijn uitwerking Heerde Wapenveld FRANTZEN et al architecten Tom Frantzen, Karel van Eijken, Harold Aspers, Jasper Hermans, Gertjan Rohaan, Laura Reinders, Maja Popovic, Marjan van Herpen Bureau Kaess, www.kaess.nl Martijn Kampshof Centrum Architectuur Nederland Peter Bronius, James E Purvis BK Bouw, www.bkbouw.nl Martin van Mechelen, Corné Kwakernaak adviezen VBI, www.vbi.nl Vaanster Energie, www.vaanster.nl Lomans Totaalinstallateurs, www.lomans.nl

oorspronkelijke gebouw (boven) en ontwerp (links) voor locatie GAK in

Amsterdam • concept FRANTZEN et al • 2005

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

interview tom frantzen

nieuwbouw Czaar Peterstraat in

Amsterdam ter vervanging van de dubbeltjespanden (foto boven) • ontwerp

FRANTZEN et al • 2005 • opdrachtgever De Key, Amsterdam • in uitvoering, oplevering 2010

prijsvraag voor de uitbreiding van

de bibliotheek in Stockholm (zie foto boven) • ontwerp FRANTZEN et al •

2005 • een ‘absurde’ uitbreiding die

toch past in de maat en schaal van het oude gebouw en de omgeving

interview tom frantzen

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

interview vocabulair. In dit project heb ik de contextuele kant van mijn werk ontwikkeld en het plezier ontdekt van het laten versmelten van gebouw en locatie.’ kwetsbaar ‘Het project aan de Czaar Peterstraat heeft me ook in sneltreinvaart geleerd waar je als architectenbureau kwetsbaar voor bent. Organisatorische problemen binnen een project kunnen funest zijn voor je eigen bureau. Als gebruikers fuseren, opdrachtgevers van standpunt veranderen of de welstandscommissie zich tegen herontwikkeling van een locatie heeft gekeerd, sta je als architect aan de zijlijn. Dan komen er fases waarin je onverhoopt weinig hebt te doen. Die stiltes moet je in je bureau kunnen opvangen. Met een prijsvraag bijvoorbeeld.’ prijsvragen ‘Als stelregel had ik dat we als bureau één prijsvraag per jaar zouden doen. Niet om het meedoen, maar om te winnen. En zo deden we mee aan grote, algemeen toegankelijke prijsvragen. Een nieuw nationaal museum in Estland, de uitbreiding van de bibliotheek in Stockholm.’ ‘Maar op een gegeven moment ben ik gaan rekenen. De bureaukosten van zo’n prijsvraag lopen al gauw richting de dertigduizend euro per prijsvraag. De kans om te winnen blijkt marginaal. Zelfs als je rekent dat je bij de beste tien procent inzendingen hoort - wat ik voor de berekening dan maar heb gedaan - blijkt dat je een kans van minder dan twee promille hebt op succes. Toen gingen de ogen wel open: wat een waanzin! Je kunt beter met de loterij meedoen!’ ‘Vanaf dat moment hebben we geen prijsvragen meer gedaan, maar gaat het jaarlijkse bedrag daarvoor in het opzetten van eigen initiatieven. Eigen projectontwikkeling dus! Zo hebben we concepten bedacht voor starterswoningen en seniorenwoningen. Toen die eenmaal goed waren uitgewerkt, ben ik partners gaan zoeken om te kijken of we de plannen kunnen realiseren.’ partners ‘Projecten ontwikkelen kan je niet alleen - tenzij je natuurlijk zelf een enorm budget hebt. Maar afgezien daarvan wordt het al gauw te complex. Je hebt iemand nodig die locaties kan vinden en die politiek draagvlak kan creëren. Een voor banken betrouwbare financiële ruggengraat is ook noodzakelijk, net als juridisch advies over samenwerkingsconstructies, grondopties en meer.’ ‘Voor een locatie in Heerde hebben we al een heel traject meegemaakt. Het tij zit tegen: alles stond in de startblokken toen de economische recessie kwam en iedereen huiverig werd. Wat interessant is aan het plan, is dat we samen met de gemeente en betrokkenen het programma hebben ontwikkeld. Steeds is er gekeken naar het samenspel van locatie, marktvraag, rendement en architectuur. ’

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

‘We hebben onze concepten op deze locatie geprojecteerd. En waar we dachten met de concepten voor eengezinswoningen aan de slag te kunnen gaan, is uiteindelijk toch gekozen voor de blokjes die als startersappartementen zijn bedacht en deze om te bouwenvoor senioren. Zoals het er nu uitziet, gaan we volgend jaar beginnen met bouwen.’ discussies ‘Vooralsnog zijn mijn eigen initiatieven niet onze eerste geldstroom. Maar daar heb ik ook niet voor gekozen. De bedoeling is altijd geweest om naast reguliere opdrachten zelf opdrachtgever te zijn. Opdrachten krijgen en houden is in deze tijd niet makkelijk. Met alle discussies over aanbestedingen, in een land waar veel grondpolitiek wordt gevoerd, krijg je toch de situatie dat de betrokken partijen steeds groter worden en er steeds minder voeling bij het proces en het product ontstaat. Ontwikkelaars worden steeds groter, middelgrote en kleine architectenbureaus komen zelden voor grotere opdrachten in aanmerking. Opdrachtgevers worden door collega’s ook wel eens ervaren als “de vijand”. Dat komt mijns inziens door de weerbarstige processen die er rond opdrachtgeverschap spelen.’ ‘Het lijkt wel alsof het belangrijker is dat het proces goed is, dan dat het gebouw goed moet zijn. Een heel vervelende tendens. De architect is ondergeschikt aan dat proces, absoluut niet de spil waar het om draait. Er zijn heel veel regels, maar een cultureel besef ontbreekt. Je kunt als architect nu beter thuis zijn in het Bouwbesluit, dan dat je alles van Vitruvius weet. Het vak is echt veranderd, juridischer. En dan is de bouw ook nog eens een asociaal en onbeschoft vakgebied geworden. Je wordt niet eens gebeld als er een project wordt stilgelegd.’ eigen initiatief ‘De tijd is rijp dat architecten meer voor zichzelf gaan werken. Er zijn heel veel dorpen in ons land met kleinschalige (her-)ontwikkelingsopdrachten. Daar zijn de grote ontwikkelaars niet op ingericht. Hier liggen goede kansen voor architectenbureaus, eventueel met een kleinere ontwikkelaar als partner.’ ‘Op dit moment is er zo weinig te doen voor architecten; voor je het weet werk je voor tarieven waar een loodgieter zijn neus voor ophaalt. Die situatie moeten we zien te voorkomen.’ ‘Ik probeer een derde weg te vinden, om me te onttrekken aan de lastige discussies en iets op een niet al te moeilijke manier leuk te maken: door zelf dingen te gaan maken. Dat doe ik nu met de hoeve in Maastricht, maar dat deed ik ook al met de ontwikkeling van het vogelobservatiehuisje in Utrecht vlak na mijn afstuderen. Ook met de ontwikkelingen in Heerde is het zo gegaan: je geeft jezelf een voorzet, het is een aanval die je zelf opzet, een één-tweetje.’ Caroline Kruit

Na zijn afstuderen aan de Technische

Universiteit Eindhoven in 1995 is Tom

Frantzen (1971) aanvankelijk begonnen als architect-architectuurhistoricus, werd meer een architect-kunste-

naar, was toen een tijd architect en profileert zich tegenwoordig meer als een architect-ontwikkelaar. Als

een echte systeemdenker is hij erg

geïnteresseerd in hoe architectuur

tot stand komt en de wijze waarop de culturele context de invulling

van het vak architect beïnvloed. Zijn

projecten, die veelal in samenwerking met andere ontwerpers tot stand zijn gekomen, maken geen onderdeel uit van een vormvast oeuvre. In een tijd

waarin het de kunst is om in te spelen op de beeldcultuur van het moment wordt een leidend stylisme volgens Tom steeds minder een factor van

betekenis, maar een rode draad in de aanpak des te meer. • www.frantzen.nl

interview tom frantzen

project carréhoeve Van Akenweg Maastricht FRANTZEN et al, Amsterdam

Het lijkt een droomproject. Een vervallen boerderijwoning in Zuid Limburg vinden, kopen en verbouwen om het vervolgens te verkopen of in te blijven wonen. Het gebied, net ten westen van Maastricht, is prachtig. In het landschap staan veel oude hoeves, U-vormige boerderijwoningen met daaromheen een stuk grond dat voor Nederlandse begrippen ruim is. Je zou dus lekker kunnen losgaan met een ontwerp voor exclusieve ruimtes in een pand waarin meerdere families met gemak kunnen wonen. Hier dan het verhaal van de (her)ontwikkeling van een 200 jaar oud rijksmonument. Wees voorbereid voor de vele adders onder het gras. Zoals bij veel (monumentale) gebouwen van dit type en deze leeftijd zijn er strenge regels wat betreft het verbouwen of aanpassen ervan. Het gebouw dat Tom Frantzen heeft gekocht is de helft van de hoeve, een L-vormig deel dus. Ten tijde van de koop, zo’n zeven jaar geleden, was het gebouw aan groot onderhoud toe en de grond er omheen een woest terrein. Op een kavel van ongeveer 30 m x 50 m staat het gebouw, met een blinde gevel aan de straatkant en een binnenplaats gericht op het noorden. stal met zwevende vloer Vergane glorie die in ere hersteld moest en zou worden, zo vond de architect. Tijdens een rondleiding vertelt hij opgewekt over de vele ideeën, plannen en ontwerpen die hem de eerste jaren bezighielden. Opengewerkte stallen met daarin opgehangen

badkamers, zwevende vloeren en lichtpartijen die de zon tot diep in het pand zouden brengen. Een project om op te ‘freaken’, zo omschrijft hij het. Zeker als je zelf opdrachtgever bent, als het je eigen project is. Daar gaat vanzelfsprekend veel tijd en energie in zitten en soms worden daarbij realistische doelen voorbij gestreefd. Dat het project uiteindelijk toch heel rustig en beheerst is geworden, is iets waar de architect nu trots op is. respect Met een monumentaal pand moet respectvol worden omgegaan, dat staat buiten kijf. Met de bestaande ruimte-indeling kon moeilijk worden geschoven, maar dat was ook (bijna) niet nodig. De soms scheve wanden, de maatvoering van de kamers en de kleine ramen - het draagt allemaal bij aan het karakter van het gebouw. Bij een passende en respectvolle restauratie dragen deze eigenschappen zelfs bij aan waardeverhoging van het geheel. drie losse woningen Het is lastig te zeggen hoe het proces verloopt bij zo’n project. Er zit een hoop improvisatie in, liefde voor het pand en voor het vak. Ondanks het loslaten van de oorspronkelijke planning is het gelukt om het geheel binnen kosten en tijd gereed te krijgen. Grote ingrepen zijn niet toegestaan, maar bleken gelukkig bij dit project ook niet nodig. De eerste belangrijke beslissing was om het gebouw als drie losse woningen te zien. Dat hield in dat bepaalde doorgangen werden dichtgezet en de nutsvoorzie-

zuidgevel van de hoeve >> exploded view van het ontwerp:

de hoeve ligt aan een ‘holle’ weg en de

drie woningen delen een binnenplaats en ruime tuin.

carréhoeve van akenweg, maastricht

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

carréhoeve van akenweg, maastricht

>> het gefotografeerde deel van het pand is deel II in de plattegrond

deel III

deel II

deel I

plattegrond verdieping schaal 1 : 250

1. woonkamer 2. overloop 3. toilet

4. slaapkamers

4 1

plattegrond begane grond schaal 1 : 250

1. entree

2. woonkeuken 3. badkamer

4. slaapkamer 5. schuur

1 4

>> doorkijk vanuit de woonkeuken

naar de verdieping van de middelste woning

carréhoeve van akenweg, maastricht

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

carréhoeve van akenweg, maastricht

dakdetail, glaspui

schaal 1 : 10

1. dakpan 2. panlat 3. unidek dakpanelen 4. bestaande constructie 5. gipsplaat 6. stucwerk 7. noodventilatie 8. gezet aluminium profiel, gemoffeld 9. loodslabbe

5 6

8 9

verticaal detail

gevel met stalen raam schaal 1 : 10

1. hersteld metselwerk 2. houten balk voor opvangen metselwerk 3. raamprofiel, cortenstaal paarden stalkozijn, omgekeerd gemonteerd 4. dorpel natuursteen 5. pur schuim 6. cement 7. vloerverwarming 8. natuursteen kinderkopjes verzaagd tot 25mm dikte

8 7

carréhoeve van akenweg, maastricht

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

carréhoeve van akenweg, maastricht

ningen werden losgekoppeld. Bijkomend voordeel was de financiële loskoppeling. Door het pand in drie woningen te splitsen, stond de eerste afgeronde woning als executiewaarde onderpand voor de gehele hypotheek, en kon ze verhuurd worden. De inkomsten daarvan dekken de hypotheek en vaste lasten voor het gehele project. Als twee woningen klaar zijn (wat nu het geval is), kan op basis van de gegenereerde overwaarde, de investering voor de derde woning worden gefinancierd. Als de derde woning wordt opgeleverd, is de overwaarde van het totale complex ruimschoots verdubbeld en heeft de zijn drie bijzondere projecten gerealiseerd.

boven: “neon” muuranker bij ver-

dwenen anker op de gevel van de binnenplaats

daaronder: basisverlichting van zwartgespoten toneelfitting armaturen

project

woningen in halve carréhoeve locatie

Maastricht opdrachtgever

In eigen beheer foto’s

Lard Buurman

investeren en beleggen Of de winst nu geïncasseerd zal worden is moeilijk te zeggen, oordeelt de architect. In ons gesprek verduidelijkt hij zijn positie. Naast architect is hij ‘ontwikkelaar’ van het project, maar eigenlijk is ‘belegger’ een beter woord. Hij investeert immers zijn eigen geld in plaats van andermans vermogen en hoeft de waardevermeerdering dus niet meteen na oplevering te gelde te maken. Omdat hij de gebouwen wellicht langere tijd in eigendom houdt is het belangrijk dat de kwaliteit hoog is en blijft. lichtstreep Droog naar de cijfers bekeken zijn sommige ontwerpkeuzes moeilijk te verantwoorden. In de dakpartij van de tweede woning, aan de noordwest kant, is een glasstrook geplaatst met afwijkende maten. De plaat is ongeveer 35 cm hoog en 8 m lang, en laat een felle lichtstreep doorschijnen in de woon- en eetruimte. Het ontwerp was binnen redelijke tijd rond. Waar echt veel tijd in ging zitten was het overtuigen van de monumentencommissie dat het plaatsen van zo’n eigentijds element niet verstorend zou zijn. Als alle uren die voor dat proces nodig waren commercieel zouden worden verrekend, was het voor een particuliere opdrachtgever onbetaalbaar geweest. De architect-ontwikkelaar vond het dakraam desalniettemin van zo’n groot belang voor de woonkwaliteit dat hij heeft doorgezet. zorgvuldig slopen Selectief ingrijpen in de bestaande structuren is soms onontbeerlijk. De begane grond van de tweede architect FRANTZEN et al architecten, Amsterdam projectteam Tom Frantzen, Karel van Eijken, Felix Reiter, Stephan Schülecke, Laura Reinders, Elsje Muller looptijd 2003-heden bvo 750 m2

carréhoeve van akenweg, maastricht

woning was oorspronkelijk een koeienstal met een simpel drainagesysteem: een schuine afloop van de vloer. In totaal was er een hoogteverschil van een halve meter tussen de hoeken van de benedenruimte. Dat is een flink verschil in combinatie met een slechte fundering. Het laat meteen zien dat een architect niet zondermeer verder kan bouwen op de oorspronkelijke bebouwing. Een flink deel van het budget is besteed aan het zorgvuldig slopen. innovatie Wat wel kan is slim omgaan met de authenticiteit van de aanwezige ruimte, indeling en eigenschappen. Deel van de succesformule is om vaste elementen op een innovatieve manier te hergebruiken. Zo zijn oude voederbakken van de stallen hergebruikt als keukenkastjes. Boven op de, inmiddels niet meer dragende, eiken spanten zijn eenvoudige lichtarmaturen geplaatst maar het licht heeft vanwege het hout een fijne warmte. Boven steekt een bakstenen muurtje door tot ongeveer 80 cm boven de vloer. Eén ‘kamer’ is gemaakt door een snede te maken in die muur en een poortje weg te halen. Een stalen deurtje is beplakt met eigenhandig gezaagde steenstrips en op een wiel gemonteerd. Zo is een deur gemaakt die niet opvalt als hij dichtstaat. vloerverwarming Misschien wel de grootste ingreep is meteen de minst opvallende. Er is voor gekozen om alle verwarmingssystemen in de stalwoningen te verwijderen en te vervangen door vloerverwarming. Daarbovenop zijn 2 cm dikke hardstenen tegels gelegd in dezelfde maat en ruwheid als de 15 cm dikke “kinderkopjes” die er ooit gelegen hebben. In combinatie met binnengevelisolatie van de oorspronkelijk gepleisterde wanden is het energieverbruik van het complex hierdoor drastisch verminderd. toewijding Al met al is het een project dat valt of staat bij de toewijding van de architect. Waar hij in de beginperiode op zijn tenen moest lopen om de financiering rond te krijgen, staat het project nu op eigen Philip Allin benen.

afbouw KIM FRANTZEN, Maastricht ruwbouw Luud Lümpens, Maastricht i.s.m. TomTom Vormgeving, Munstergeleen Roger Creusen, Maastricht Maas Oplossingen, Maastricht installaties Egidius Meesters, Maastricht +31 (0)43 32 10 540

leverancier stalen kozijnen Corton Constructiebedrijf, Kampen www.corton.nl leverancier natuursteen Jackers Robert, Riemst (B) www.jackersrobert.be leverancier sanitair www.sanidirect.nl leverancier rvs kranen Technotrade, Weesp +31 (0) 294 41 84 18

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

carréhoeve van akenweg, maastricht

inspiratie! door Tom Frantzen • zie ook pagina’s 9, 25 en 61

Portman J, Barnett J. • The Architect as Developer • New

York, McGraw-Hill Book Company • ISBN 0-0705-0536-5 • Colomina, Beatriz • Privacy and publicity, Modern

1976 • Het “How he did it” boek over Portman’s aanpak

Architecture as Mass Media • Boston, 1996 • The MIT Press • ISBN 0262531399. 1996 • Een architectuurtheorieboek dat

de verschillen tussen het werk van Loos en Le Corbusier onder de loep neemt en wegleest als een detective.

Gang Starr • Daily Operation • London, 1992 • Chrysalis Records Ltd. Cooltempo • Oorspronkelijke ‘New-school’

Hip Hop waarbij voor het eerst jazz samples de hoofdrol

spelen in de muzikale collages. Op een later album “Daily

Operation” is het nummer ‘R-E-S-P-E-C-T for the Architect’

te vinden waarin een vergelijking wordt gemaakt tussen de werkwijze van architecten en rappers.

inspiratie!

Goldberger, P. en Riani, P. • John Portman • Washington,

1990 • The American Institute of Architects Press • ISBN 1558350292 • Het standaardboek over Portman’s werk

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

inleiding gedeelde ruimte. architect-ontwikkelaar John Portman Toen ik in 1998 onder aanvoering van het Fonds BKVB met ruim twintig andere architecten en stedenbouwers in de voetsporen van Rem Koolhaas door Zuid-Oost Azië reisde, waren er vele memorabele momenten. Hoe memorabel de verschillende momenten geweest zijn, merk je pas in de loop der jaren. Sommige ervaringen blijken vooral te horen bij het momentum van de reis, andere ervaringen houden je een tijd bezig en worden een dagelijks deel van jezelf. En dan zijn er momenten waarvan je niet verwacht had dat ze in belang zouden toenemen. Het moment dat ik in Singapore in het door John Portman ontworpen hotel Marina Square op een hoge verdieping uit de lift stapte en het gigantische atrium inkeek, voelde ik me James Bond. Overal zag ik mogelijkheden om via enorme hangende kunstwerken naar andere met klimop begroeide verdiepingen te springen. Om uiteindelijk te landen op een van de podia met mondaine Singapore Sling cocktails drinkende gasten in rode pluche zetels, iedereen in verwarring achterlatend. ‘the architect as developer’ Maar ik bleek zelf in verwarring gebracht te zijn. Bij terugkeer in Nederland las ik in S, M, L, XL het

interview van Rem Koolhaas met John Portman. Later kwam ik in Tom Wolfe’s “From Bauhaus to our House” het verhaal tegen over de wijze waarop het Portman was vergaan in de architectonische elite: in intellectueel opzicht niet serieus genomen omdat hij de kant van de commercie had gekozen. Inderdaad ziet zijn werk er fantastisch commercieel uit met veel pluche, goud en glitter. Maar ook met ruw beton en bestrating in adembenemende atria van megalomane proporties waarvan je als architect vaak alleen maar mag dromen. Portman heeft het in eigen opdracht waargemaakt. In het door Portman en Jonathan Bartlett in 1976 uitgegeven boek “The architect as developer” wordt niet uitgelegd waarom zijn werk zo mooi is. Er staat wel in hoe hij het voor elkaar gekregen heeft om (zonder startkapitaal) een bedrijf op te bouwen dat niet alleen een groot deel van het centrum van Atlanta heeft ontworpen, maar ook gefinancierd en verhuurd. En passant komt natuurlijk ook aan de orde dat Portman wel degelijk een culturele agenda heeft. groothandelsgebouw Het begon ermee dat Portman zijn eigen bureau begon na een korte carrière in dienst van verschillende architectenbureaus. Zijn jonge bureau had - heel

Tom Frantzen vertelt over zijn thema

en de manier waarop de ‘ontdekking’ van het werk van John Portman een rol speelt in zijn eigen werk.

Het ‘007 moment’ • Interieurfoto van hotel Marina Square in Singapore • foto Tom Frantzen

Portman J, Barnett J. • The Architect

as Developer • New York, McGraw-Hill Book Company • ISBN 0-0705-0536-5 • 1976

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

frantzen over portman

Hyatt Regency Hotel, Atlanta

Georgia(VS) • ontwerp & ontwikke-

ling Portman and Asscociates • 1967 • Het hotel werd de standaard voor

deze hotelketen en ook door anderen overgenomen.

herkenbaar - te weinig werk en was afhankelijk van de grillen van opdrachtgevers. Portman bood zich aan bij projectontwikkelaar John O. Chiles en stelde voor om in ruil voor zijn diensten alle “real estate deals” van dichtbij te mogen volgen. Real estate betekende in die tijd iets heel anders dan architectuur. In de jaren vijftig rook hij zijn eigen kans toen een in onbruik geraakte parkeergarage in het centrum van Atlanta op de markt kwam. Hij wist een groep mensen en de financiële middelen bij elkaar te krijgen om de bovenste verdiepingen van het gebouw om te bouwen tot een soort groothandelsgebouw, die in eigen beheer werd geëxploiteerd. Het bleek zo succesvol dat in no time het hele gebouw werd ingenomen door Portman’s onderneming. publieke ruimte Vervolgens lukte het Portman en zijn connecties om een gevestigde projectontwikkelaar af te troeven bij de gunning van een grote locatie voor een zakendistrict met evenementenhal, midden in het centrum van Atlanta. Terwijl veel Amerikaanse steden zich steeds meer richtten op de auto, ontwikkelde Portman zijn concept coordinate unit juist voor voetgangers. Hij bedacht dat een voetganger slechts bereid zou zijn om zich binnen een straal van paar honderd meter te bewegen en dat een succesvol centrum dus alle functies bij elkaar zou moeten brengen; recht tegen de toen gangbare theorieën over functiescheiding in.

frantzen over portman

Voor het zakendistrict dat hij in de volgende jaren zou ontwerpen betekende dit dat kantoren gecombineerd werden met hotels, winkels en verschillende soorten horeca. Portman was ervan overtuigd dat er ook in de gebouwen publieke ruimte moest zijn en ontwierp een hotel met een 70 meter hoog atrium omringd door hotelkamers. In het atrium schieten glazen liften door het plafond naar een ronddraaiend restaurant bovenop het dak. Dit was zo spectaculair dat het hotel al tijdens de bouw werd verkocht aan de Hyatt hotelketen en het prototype werd voor een aantal nieuwe Hyatt hotels. shared spaces Hij ontwierp ook een ander hotel, het Peachtree Plaza Hotel, dat met 70 verdiepingen het hoogste gebouw van Atlanta was. Organisatorisch gezien is dit gebouw de tegenpool van het eerdere Hyatt Regency hotel. Het Peachtree Plaza Hotel bestaat uit een compacte kamertoren middenin een grote publiek toegankelijke ruimte. In deze ruimte zijn alle kamers weggelaten en “landen” de centrale schacht en dragende kolommen in de ruimtevullende vijver. Tussen de kolommen zijn kleine drijvende loungeeilanden geplaatst en rondom de vijver bevindt zich een zuilengalerij die toegang biedt aan het eromheen gelegen winkelcentrum Peachtree Center. In beide hotels kun je ruimtes herkennen die Portman later zou typeren als shared spaces. Ze zijn geïnspireerd op Frank Lloyd Wright’s Guggenheim

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

inleiding

Peachtree Plaza, Atlanta Georgia (VS) • ontwerp & ontwikkeling Portman and Asscociates • 1972 • Met een simpele vormentaal krijgen de verschillende

maat- en schaalverhoudingen verband met elkaar

museum, waar meerdere mensen tegelijkertijd hun eigen gang kunnen gaan op verschillende plekken in één en dezelfde ruimte. Het is het soort ruimte dat je normaal alleen aantreft in belangrijke publieke gebouwen en niet in “real estate developments”. Het is een culturele prestatie van formaat geweest om dit type ruimtes deel van het dagelijks leven te laten worden. teleurstelling Het dagelijkse leven werd door Portman als belangrijkste ingrediënt voor zijn architectuur gezien nadat hij de opening van de modernistische avantgarde stad Brasilia had bijgewoond. Hoewel hij sommige gebouwen architectonisch interessant vond, was hij teleurgesteld in wijze waarop de stedenbouw het gebruik van de publieke ruimte stimuleerde: “I found that after one look there was no desire to walk down the street, turn the corner, and suddenly discover something, because I already knew what was there.” coordinate unit Omdat Portman “de ontwikkelaar” gebouwen realiseerde die voor hun succes afhankelijk waren van het grote publiek en niet bedoeld waren voor een kleine architectuurminnende elite, richtte Portman zich meer op de “common ground” van al die verschillende mensen die zijn gebouwen zouden gaan gebruiken. Hij vulde hij zijn theorie over de coordinate unit aan met “constanten” en “variabelen”:

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

Anders gezegd: hij maakte een onderscheid tussen algemeen geldende constante architectonische principes (zoals een mooie lichtval in een ruimte, aangenaam materiaalgebruik of het ‘wow!’-effect van een enorm atrium) en variabele praktische obstakels (zoals de vorm van de locatie, het lokale klimaat of financiële randvoorwaarden). Het bewerken van de “variabelen”, waar architecten in hun praktijk ook toen al de meeste tijd aan besteedden, kon volgens Portman slechts leiden tot een vertaling van de opgave. De toevoeging van “constanten” is onmisbaar voor het ontwikkelen van een oplossing die goed is en iedereen aanspreekt. essentiële principes Daarmee onderscheidde Portman zich al jaren geleden van veel ontwikkelaars zoals die op dit moment ook in Nederland nog actief zijn. Dikwijls richten ontwikkelaars (die opvallend vaak een juridische achtergrond hebben) zich op het uit de weg ruimen van alle praktische obstakels in het ontstaansproces van de gebouwde ruimte en worden architectonische principes gezien als een kostenverhogend stokpaardje van de architect. Portman heeft juist aangetoond dat deze architectonische principes essentieel zijn voor de manier waarop een ontwikkeling deel gaat uitmaken van het dagelijks leven en daarmee in direct verband staan tot het commerciële succes van een ontwikkeTom Frantzen ling.

frantzen over portman

foto Alexandre George

www.portmanholdings.com www.portmanusa.com

project

Sun Trust Plaza Atlanta, Georgia (VS) John Portman & Associates, Atlanta Georgia (VS)

Architectuur op z’n Amerikaans: groot en groots. John Portman, levende legende in de Verenigde Staten, heeft zijn leven gewijd aan twee beroepen. Hij is opgeleid tot architect en houdt zich bezig met zowel zijn ontwikkelaarschap en zijn architectenbureau. Het is dan ook noodzakelijk om die tweedeling in ons achterhoofd te houden bij het bekijken van elk project van zijn omvangrijke oeuvre. Sun Trust Plaza staat in Atlanta. Wij nemen een kijkje in de omvangrijke ‘Garden Offices’. Het complex dat Sun Trust Plaza heet is verreweg het meest massale project dat wij in dax hebben gepubliceerd. Het is waanzinnig groot: het omslaat veertien blocks (elk van zo’n honderd bij honderd meter) en afzonderlijke gebouwen zijn met tunnels en luchtbruggen met elkaar verbonden. De Garden Offices staat op één zo’n block. Het project is een hoge toren met een ruime lobby en, aan de laagbouw vast, een parkeergarage met winkelruimten. Het geheel staat op een voor Amerikaanse steden curieuze ondergrond, een driehoekig kavel. overgang Het geheel is als uitbreidbaar complex gebouwd. Bovenop de garage konden nog zes verdiepingen geplaatst worden en dit is inmiddels gebeurd. Binnen de toren is een oceaan van ruimte - 130.000 m2 - geschapen voor allerlei bedrijvigheden. Het meest aantrekkelijke deel is de ontmoeting van

hoog- met laagbouw. In de onderste zes verdiepingen is een bijna huiselijke sfeer gecreëerd van de lobby, de ontmoetings- en de circulatieruimte. Om het geometrische stadsgrid wat te verzachten is het basisontwerp een rechthoekige toren op een ronde plint geworden. geometrie Als gebaar voor die plint is een halfoverdekte ronde gang uitgewerkt die om het gebouw heenloopt. De cirkel bakent het binnenste gebied van het terrein af en loopt op meerdere plekken door het gebouw heen. De geometrie speelt op alle schaalniveaus een rol. Overal komen cirkels en driehoeken terug in het ontwerp. De glazen kap is opgebouwd uit beglaasde spanten en de atria in de hoogbouw en de garage zijn ontsloten met grote schuingeplaatste elementen die de driehoekigheid benadrukken. klassiek Zoals aan de gevel te zien is, heeft de hoogbouw van zestig verdiepingen een extrusie van de basisplattegrond. Dat is bij Portman te verwachten. Wat opvalt is de klassieke indeling van de plattegrond. Het is as-symmetrisch, orthogonaal en nuchter van opzet. De belangrijkste functies bevinden zich in de hoeken en in het midden. Bijna een Palladiaanse villa, zij het een stuk groter. Wat je ook in Italiaanse landhuizen niet zo vaak tegenkomt zijn de ‘war rooms’ - voor de meest heftige vergaderingen op een afgezonderde plek. En op elke verdieping twee stuks.

Aquarel schets van de entree, met

hieronder de hal. Abstract figuratieve

elementen geven het gebouw karakter. >> Detail van een wenteltrap in de imposante entreehal.

suntrust plaza garden offices, atlanta (vs)

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 28

suntrust plaza garden offices, atlanta (vs)

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 28

plattegrond situatie schaal 1 : 1500

Op een driehoekige locatie moest een

zwaarlijvige toren komen te staan. De

galerij eromheen is cirkelvormig om de overgang te verzachten. Die ronding is

binnen de lobby herhaald en het effect

is een grote binnenruimte die overzichtelijk is en nooit overweldigend.

plattegrond torenverdieping schaal 1 : 400

De as-symmetrische plattegrond van 49 m x 49 m herhaalt zich, met een

minimale variatie, door de toren heen. Bij het ontwikkelen van het project

wordt op plattegrondniveau steeds de afweging gemaakt tussen maximale ruimte in een efficiënte constructie

enerzijds, en anderzijds veel glas en

hoeken zodat er veel ‘executive offices’ kunnen worden geplaatst.

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

suntrust plaza garden offices, atlanta (vs)

doorsnede gevel, glaspui schaal 1 : 100

1. verdiepingsvloer 2. klimaatplafond 3. dubbele glaspui 4. schuingeplaatste pui 5. loopwerk voor toegang 6. stalen frame 1 2

3 5

Onder: de hoge puien in de gevels van de lobby danken hun uitstraling aan

de schuingemonteerde glaspuien, die het gebouw naar buiten toe laten ‘ademen’.

suntrust plaza garden offices, atlanta (vs)

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

De omloopgang is een eenvoudig,

symmetrisch werk dat toegang geeft aan de poorten rondom het gebouw.

Overal in het project is deze vorm, een bijna gelijkzijdige driehoek, terug te vinden.

2 1

doorsnede gevel, glaspui schaal 1 : 20 6 4 3

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 28

suntrust plaza garden offices, atlanta (vs)

1. gang 2. staalprofiel, kokers h.o.h. 600 mm 3. staalprofiel, IPE 560 4. vloeropbouw, betoncassette 5. vloerisolatie 6. verlichting 7. kantelbare kap 8. afwerkpanelen, gecoat aluminium

Aanzicht van de toren, met de herhalende plattegrond en daarboven een

pyramidevormige kap. Het gebouw telt zestig verdiepingen.

> Diezelfde beeldentaal wordt gebruikt bij de entree. De architect combineert

zware materialen met grote lichtvlakken.

Doorsnede van de lobby met wentel-

trap, en lichtpartijen. Het vloerniveau ligt op maaiveld. De ronde buiten-

galerij zweeft op ongeveer 4 m hoogte daar boven.

suntrust plaza garden offices, atlanta (vs)

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 28

tempel Vooral in de ontmoetingsruimten is de klassieke sfeer het best te proeven. Hoge gangen, abstracte vormen en zachte verlichting maken van een grote ruimte een haast knusse hal. Het is weer de geometrische vormentaal die daar zo’n sterke invloed op uitoefent. De abstractie van de vormen wordt door het licht en de decoratie verzacht. De wenteltrap, centraal in de hal, en de gekromde overloop hebben een kalmerend effect of de ruimte. Toch straalt de serene binnenkant iets machtigs uit. Dat komt mede vanwege de maatvoering: gangen van vijf verdiepingen, met gewelven afgewerkt, zijn geen uitzondering. detail Zo’n kolos kan makkelijk overdonderend overkomen. Dat wil Portman zoveel mogelijk voorkomen en hij gebruikt daartoe eigenaardige trucs. Zo is een deel van de beglazing in de gevel van de lobby schuingeplaatst. Het stalen raamwerk is onder een hoek van vijf graden naar binnen gekantelt. Maar er is ook een verticale strook geplaatst, waardoor de gevel dichtzit. Een voorbeeld van wat de architect noemt ‘de drang om vorm en materiaal te vertalen naar de sfeervolle schaal van menselijke behaaglijkheid’.

John Portman (1924) is een architect en ontwikkelaar met een lange loopbaan. Sinds begin jaren ‘50 ontwikkelt hij grote binnenstedelijke plannen voor gemeenten en vermogende investeerders. Sinds de eerste grote successen in Atlanta heeft hij een deel van zijn budget gereserveerd voor het opkopen van terrein en die activiteit is vrij snel een apart bedrijf geworden. In 1953 richtte hij zowel zijn ontwikkelaarskantoor,

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

ontwikkeling Wat het werk van Portman bijzonder maakt is de aanpak. Elk project wordt doorlopend begeleid door een tak van één van de twee bedrijven. Zijn holding is constant op zoek naar nieuwe plekken in wereldsteden en voert een uitgebreide analyse uit op het gebied om (verborgen) kosten en mogelijke baten naar boven te brengen. Bijna altijd wordt in deze aankoopfase groen licht gegeven voor het hele project. Een enkele keer moet een project vlak voor de bouw nog worden gestaakt: een kostbare beslissing.

project

menselijke schaal Het vernuftige aan projecten van Portman is de manier waarop architectonische aspecten op een menselijke schaal worden verenigd. Het grote gebouw wordt niet overweldigend. Er is bijzonder veel aandacht geschonken aan details. Zo zijn de kolommen in de lobby zo geplaatst dat de ruimte op een rustige en logische manier wordt onderbroken en zijn recessen in de gevel, wanden, plattegrond en ornamenten ingebouwd om het anders massieve gebouw een ritmische onderverdeling te geven. De mens wordt bij grote torens weleens vergeten maar Philip Allin voelt zich hier prima thuis.

aannemer

kantoortoren in binnenstedelijk complex locatie

Atlanta, Georgia (VS) opdrachtgever

In eigen beheer uitgevoerd in

samenspraak met de stedelijke overheid

J. A. Jones, Atlanta, Georgia (VS) beelden

J. Portman & Associates, Michael Portman

Onder: beelden van de hoge hal en de gewelfde gang naar de liftschachten. De bogen, symmetrie en belichting

geven de ruimte een sacrale uitstraling.

Portman Holdings, als zijn architectenbureau, John Portman & Associates, op. Hij is er heilig van overtuigd dat succes en geluk in elkaars verlengde liggen. Zijn gedachte is altjd geweest dat een toegewijd persoon die niet van zijn eigen koers afwijkt het meest uit zijn talenten haalt. Inmiddels werken er zo’n 400 mensen bij zijn twee bedrijven, ondergebracht in dat uiterst Amerikaanse ethos.

suntrust plaza garden offices, atlanta (vs)

winkelcentrum Entre Deux Maastricht T+T Design, Gouda en AMA Group, Maastricht

Zonder de stad Maastricht goed te kennen, is de locatie van het winkelcentrum Entre Deux eenvoudig te vinden. Het ligt tussen de twee ankerpunten in de stad, de Markt en het Vrijthof. Toch is het project geenzins opzichtig aanwezig of ‘te nieuw’ in de klassieke omgeving. ‘Entre Deux valt naadloos in de kwaliteit die Maastricht al had’, vertelt architect Peter Trimp van T+T Design. Zoals bij veel projecten van ontwikkelaar Multi Corporation, maakte T+T Design een vrij gedetailleerd concept voor de locatie. Vervolgens is samen met architect Ger Rosier van de AMA Group uit Maastricht het plan verder uitgewerkt. Trimp: ‘De vele facetten van dergelijke complexe projecten kunnen onmogelijk door één partij in een architectonisch ontwerp worden gevat.’ De locatie van het project had al de naam Entre Deux toen Multi aan het eind van de vorige eeuw besloot om dit stukje Maastricht te ontwikkelen. ‘Er stond een wat grof gedetailleerd winkelcomplex

naar ontwerp van Van den Broek & Bakema: een typisch product van de jaren zestig’, vertelt architect Peter Trimp van T+T Design. De gemeente zat in de maag met deze ‘klomp beton waar iedereen omheen liep’. Andere ontwikkelaars hadden al voor de eer bedankt, toen de gemeente met Multi in gesprek kwam. ‘Wij zagen er wel wat in, zowel stedenbouwkundig als commercieel’, vertelt Trimp. Zoals bij vrijwel alle projecten van Multi, werd zijn bureau al in de oriënterende fase bij het project betrokken. T+T Design - ook fysiek onder hetzelfde dak als Multi - maakt voor alle locaties de programma’s, een stedenbouwkundige opzet en een aanzet tot bouwkundige randvoorwaarden. Vervolgens wordt een projectteam geformeerd, waarin ook een (ander) architectenbureau zitting neemt. De keuze voor dat bureau wordt gemaakt op basis van de locatie, eerder gerealiseerd werk en de complexiteit van de opgave. ‘Soms blijkt een project in de ontwikkeling van het architectonische ontwerp nog complexer dan we

schetsen van t+t design in de

conceptfase: later kreeg de steden-

bouwkundige structuur iets meer een

stratenpatroon en werd de combinatie oud-nieuw in maat en schaal naar elkaar toegetrokken.

> de hekwerken waarmee het binnenterrein van Entre Deux kunnen

worden afgesloten zijn ontworpen door Désirée Tonnaer

entre deux, maastricht

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

entre deux, maastricht

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

plattegrond verdieping 2

alle plattegronden schaal 1 : 300

De fragmenten links zijn nieuwbouw-

percelen in het bestaande weefsel, die bij het plan zijn betrokken.

plattegrond verdieping 1

A’

plattegrond begane grond

B’ B A

plattegrond verdieping -1

Er zijn verschillende niveauverschillen in het plan, inherent aan het

middeleeuwse stratenpatroon van

Maastricht. In het nieuwe plan is daar nog een eigentijds verblijfsniveau aan

toegevoegd: daktuinen voor de woningen op de tweede verdieping.

Doorsnede over het project, vergelijkbaar met doorsnede A-A’.

<< Zicht op het Dominikanerplein met links de Helmstraat.

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

entre deux, maastricht

Het openbare gebied is geheel over-

dekt met een glasdak, dat aansluit op

2 3

de bovenste verdieping, waarachter

woningen schuilen.

4 5

detail 1

aansluiting glasdak schaal 1 : 20

1. dakpan antraciet 2. panlatten 24x32 mm 3. klemlatten 10x20 mm 4. dpc folie 5. kroonlijst natuursteen composiet 6. binnenblad prefab beton 7. isolatie eps Rc = 3,5 8. buitenblad natuursteen d = 40 mm 9. vezelcementplaat 10. glaskap, veiligheidsglas 11. goot 12. hsb dakelement van wbp triplex platen, vurenhouten ribben en minerale wol 13. gipsvezelplaat op rachels 14. betonvloer, in het werk gestort 15. vloerplaat 80 mm, steenwol isolatie 16. hemelwaterafvoer

6 7 8 16

11 16

entre deux, maastricht

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 28

detail 1 wo

detail 2 wi

og ga

verticale doorsneden A-A' en B-B' schaal 1 : 200 1

da dakterras ga galerij winkelgebied og openbaar gebied wi winkel wo woning

2 3

8 9

detail 2. doorsnede woningvloer/ winkelgalerijplafond

schaal 1 : 20

1. natuursteen buitenblad d = 40 mm 2. isolatie eps 3. borstwering prefab beton 4. kroonlijst natuursteen composiet 5. element prefab beton 6. isolatie eps 7. vensterbank natuursteen 8. gipsvezelplaat op rachels 9. vloer, beton 10. vloerplaat 80 mm, steenwolisolatie 11. golvend plafond, gipsvezelplaat

5 6

De dakconstructie bestaat uit balken HEA (HE220A en HE260A). Voor de

vloeren zijn zowel breedplaatvloeren

als in het werk gestort beton gebruikt.

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 28

entre deux, maastricht

>> Het vernieuwde Dominikanerplein,

met rechts de Selexyz boekwinkel in de herbestemde kerk.

Het gevelbeeld aan de Helmstraat, de straat die naar het Vrijthof leidt.

al dachten’, vertelt Peter Trimp. ‘Bovendien moet er een chemie zijn in het ontwerpteam met andere disciplines, zoals civiel technici, lichtdeskundigen, landschapsarchitecten en bijvoorbeeld locale kunstenaars. De vormgeving van gebouwen op een dergelijke plek in historisch Maastricht - en de definitie van de ruimtes tussen die gebouwen en de omgeving - kan je niet overlaten aan één ontwerper, hoe briljant die ook mag zijn.’ In het geval van Entre Deux bleek een eerste ontwerptraject met Claus en Kaan architecten te stranden. Hun ontwerp voor de locatie ging uit van een vrij gesloten blok, met een stringente en eenduidige geleding in de gevels en torens op de hoeken van het perceel. ‘We konden elkaar niet vinden in de definitie van de plek: het ontwerp sloot niet aan op de maat, ritmiek en de materialisering die we binnen de historische context zochten’, verklaart Trimp. Met een lokale architect, Ger Rosier van de AMA Group, was de klik er wel. ‘Hij kende de plek en het ontwerp van dit bureau had precies het raffinement dat we zochten.’

Peter Trimp is opgeleid tot architect in Delft en afge-

op. Met Ton van Dam en Hans van Veggel van Multi werd

BNA-ethiek. Je mocht wel een eigen winkeltje hebben,

‘Dat was geen vooropgezet plan, meer het gevolg van

studeerd in 1973. ‘In die tijd gold nog een heel sterke

maar geen etalage. Een commerciële instelling of betrokkenheid bij commerciële projecten werd door de

collega’s niet gewaardeerd. Nu zie je de gevolgen van die houding: architecten zijn compleet afhankelijk van de

commerciële partijen in de bouw.’ Met collega-architect

Fred Temme richtte Trimp in de jaren tachtig T+T Design

Entre Deux draagt met de gebouwen én de (deels nieuw gecreëerde) openbare ruimte op een eigentijdse manier bij aan de kwaliteit van de Maastrichtse binnenstad. Volgens Trimp is dat de kracht van veel van de projecten van Multi/T+T. ‘De bloedsomloop van een stad, de ruimtelijke kwaliteiten en sfeer, de materialisering: wij brengen dat heel zorgvuldig in kaart. Veel architectenbureaus hebben die kennis niet meer in huis en beperken zich tot een architectonisch statement. Wij snappen waarom mensen van A naar B lopen, hoe we met onze projecten nieuwe routes en ontmoetingsplekken kunnen creëren. Mensen komen naar de ruimte tussen de gebouwen, het gaat ze vaak helemaal niet om de gebouwen. Het gaat om de contra-structuur.’ Trimp lacht: ‘Kijk, dat heb ik nou jaren geleden in Delft geleerd. Maar de rechtlijnigheid of ‘puurheid’ van architectuur, dat is voor mij niet meer de enige waarheid. We hebben het hier over complexe ingrepen in de stad, over duurzame kwaliteit toevoegen aan de leefomgeving. En bij projecten als Entre Deux zetten wij daarvoor de eerste toon.’ Caroline Kruit

entre deux, maastricht

in 1987 het concept Design & Development ontwikkeld. ontmoetingen.’ Voor Nederland was en is de samen-

werking redelijk uniek. Architect Trimp werkt met T+T

ook regelmatig zelf projecten uit. ‘In Delft heeft niets of niemand mij voorbereid op de macht van het kapitaal:

alles was gericht op eigenbelang. Met wat ik nu weet en doe heb ik greep op de kwaliteit van het product.’

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

project

winkels en woningen Entre Deux www.entredeux.nl locatie

binnenstad Maastricht foto’s

Etienne van Sloun, Maastricht, www.vanslounfotograaf.nl; T + T Design, Gouda

concept T + T Design, Gouda www.ttdesign.nl

partner in ontwikkeling 3W Vastgoed, Maastricht www.3winfo.nl

architectuur AMA Group, Ger Rosier, Maastricht www.ama-group.info

belegger Fortis vastgoed (nu ASR Vastgoed), Utrecht www.fortisvastgoed.nl

ontwikkeling Multi Corporation, Gouda www.multi-development.com

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

architect interieur Exners Tegnestue, Arhus (DK) www.exn.dk

bruto vloeroppervlak 12.000 m2; winkelruimte, 19 koopappartementen, ruim 200 parkeerplaatsen prijzen European Shopping Centre Award 2008; ICSC International Design and Development Award 2008 (new centres under 13.395 m2) projectduur 2004 - 2007

entre deux, maastricht

adviseur WM5 Project Engineers, Asten www.wm5.nl glasdaken Oskomera, Deurne www.oskomera.nl glas voor glasdaken Saint-Gobain Glass Solutions, nl.saint-gobain-glass.com

complex ? ..wij maken er een begrijpelijk verhaal van!

wij weten hoe je communiceert met architecten en bouwkundigen omdat we zelf architecten en bouwkundigen zijn

cck@cckmedia.nl

CCK

CCK Media is een kleine, onafhankelijke uitgeverij in Den Haag. Het meest bekend zijn we van dax magazine, dat we alweer bijna vijf jaar maken. Maar we doen meer. We schrijven artikelen in opdracht van architectenbureaus, brancheverenigingen en bouwproducenten. We adviseren op het gebied van acquisitie en marketing. We organiseren cursussen, seminars en evenementen. We vertalen bouwkundige teksten van of naar het Engels. We maken complexe projecten overzichtelijk. Benieuwd naar wat CCK Media voor jou kan betekenen? Neem contact op met Caroline Kruit, t +31(0)6 50 28 78 00 of cck@cckmedia.nl.

productinformatie

Van Suchtelen, A. enWoollett, A. T. • Rubens en Brueghel,

Chapman, J. en Chapman, D. • Works from the Chapman

Uitgevers • ISBN 978 904 00 82 856 • Je staat er nooit bij stil

335 • Op het eerste gezicht een saai boekje met antropolo-

een artistieke vriendschap • Zwolle, 2006 • Waanders

dat ook in de “klassieke schilderkunst” soms werd samenge-

werkt door grootmeesters. Dit boek brengt de samenwerking tussen de schilderende tegenpolen Rubens en Breughel

Family Collection • London • White Cube • ISBN 09 542 36 gisch interessante veilingstukken. Totdat je in al die maskers en beelden ineens ‘McDonalds’ M en ‘french fries’ herkend.

prachtig analytisch in beeld.

Hiroshige • Trede, Prof. Dr. Melanie en Bichler, Dr. Lorenz •

One Hundred Famous Views of Edo • Taschen • ISBN 9783-8228-4827-2 • Hergé’s Kuifje stripalbums lijken wel een

eerbetoon aan Hiroshige (1797-1858), een van de grootmeesters in het “ukiyo-e” genre dat van grote invloed is geweest op de moderne Europese kunst en populaire media.

The Avalanches • Since I left You • London, 2001 •

XL Recordings • Als fanatiek snowboarder heb ik deze cd

zuiver op de groepsnaam gekocht, De muziek is puur een

collage van reeds bestaande muziekfragmenten die bijna letterlijk als in een lawine over elkaar heen rollen.

inspiratie!

door Tom Frantzen • zie ook pagina’s 9, 27 en 42

klimaatsysteem duco comfort

duco projects handelsstraat 19 b-8630 veurne (be) t +31 (0)58 33 00 66 f +31 (0)58 33 00 67 e info@duco.eu i www.duco.eu

Duco heeft onlangs de nieuwste ontwikkelingen in het bedrijf op gebied van ventilatietechniek voor de Nederlandse markt gepresenteerd. Het Comfort System is een sensor-gestuurd, zelfregelend ventilatiesysteem. Het onderhoudsarme systeem

ventilatiesysteem vital air

buva postbus 262 2993 lj barendrecht t +31 (0) 180 697 75 00 f +31 (0) 180 697 75 05 e info@buva.nl i www.buva.nl

regelt lucht toe- en afvoer door constant de luchtkwaliteit (CO2gehalte) en relatieve vochtgehalte te meten. Sensoren in woonkamer en badkamer sturen gegevens door met het ‘brein’ dat gekoppeld is aan een centrale, mechanische afvoerbox. Hierin is

een gelijkstroomventilator opgenomen die vervuilde en vochtige lucht afvoert. Verse lucht wordt rechtstreeks van buiten naar de gebruiksruimten gevoerd via zelfregelende roosters in de gevel.

Voor toepassing in bestaande gebouwen heeft Buva het Vital Air System ontwikkeld. Een raamkozijn wordt voorzien van een mechanische zelfregelende klep die energie bespaart en tocht tegengaat. Daarbij hoort de BoxStream, een draadloos regelsysteem dat luchtafvoer verzorgt en door de ventilator wordt gevoed. Met pictogrammen worden instellingen aangegeven en het bedieningspanel is derhalve makkelijk te gebruiken. Het systeem is bedoeld voor gebruik bij renovaties en kan dan een flinke energie-index verbetering teweeg brengen. Dit kan oplopen tot ongeveer 15% van de eis voor het A-label.

productinformatie

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

principedoorsnede Screenvent

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

De zoektocht naar energiezuinige innovaties heeft bij het Belgische Renson geleid tot een nieuw ventilatiesysteem. De Screenvent is een combinatie van zelfregelend ventilatierooster en winddichte zonwering. Het doek is gegarandeerd winddicht tot luchtsnelheden van 22 m/s. Daarmee geldt het scherm als stormvast. Daarnaast werkt het scherm in gesloten positie ook als muggengaas. Het in de fabriek ontwikkelde geleidingssysteem houdt klapperen en scheuren van het doek tegen en de onderdorpel is voorzien van een afdichtingsstrip zodat het systeem naadloos aansluit op de dorpel. Bijkomend voordeel van het ontwerp is akoestische demping, die oploopt tot 34 dB. Ook met ramen dicht is ventilatie mogelijk en daarmee is de Screenvent ook inbraakveilig. Renson heeft voor advies en service aan architecten een telefoonnummer beschikbaar gemaakt.

ventilatiesysteem screenvent

Voor energiezuinige nieuwbouwwoningen levert Alpha-InnoTec een nieuwe warmtepomp. De WZS 40 HKS sluit, in tegenstelling tot veel warmtepompen, aan op het gewone netstroom en kan ook worden toegepast in renovatieprojecten. Verschillende functies worden in de behuizing gecombineerd. Zo zorgt de warmtepomp voor verwarming, passieve koeling en de bereiding van warm tapwater. Het systeem gebruikt schoon water en pekel om warmte-uitwisseling te bevorderen. De warmtepomp heeft een relatief bescheiden capaciteit van 4,2 kW. Voordeel van het lage vermogen van dit systeem is het voorkómen dat daardoor te veel energie in het pand wordt opgewekt. Hierdoor zou anders de netto energie-huishouding minder efficiënt worden.

warmtepomp alpha-innotec

productinformatie

renson industriezone 2 vijverdam maalbeekstraat 10 b-8790 waregem (be) t f e i

+32 (0)56 62 93 94 +32 (0)56 60 28 51 info@renson.be www.renson.be

nathan import/export postbus 1008 6920 ba duiven t +31 (0) 26 445 98 45 f +31 (0) 26 445 93 73 e e.legters@nathan.nl i www.nathan.nl

U wilt het beste eindresultaat? Recyclebaar

Betere geluidsisolatie

Extra stootvast

Verhoogde brandwerendheid

Hogere vochtbestendigheid

Verbeterde schroefbaarheid

De verbeterde stootvaste DuraGyp gipskartonplaten zijn nu nog sterker en hebben bovendien een hard oppervlak. Toch is er gemakkelijk mee te werken. Op

wandsysteem met KOMO-attest is bijzonder geschikt voor toepassing in scholen, ziekenhuizen, discotheken en sportcentra. Kortom, overal waar een wand tegen

maat snijden doet u heel eenvoudig met een gereedschapsmes, terwijl de vernieuwde DuraGyp schroeven

een stoot moet kunnen. Tel daar de verhoogde sterkte en vochtbestendige eigenschappen bij op en u begrijpt

en Metal Stud Plus proﬁelen garant staan voor een snelle, gladde en strakke afwerking. Het DuraGyp

waarom deze KOMO gecertiﬁceerde platen als de níeuwe norm in afbouw gelden. Kijk op www.duragyp.nl.

DuraGyp wandsystemen. Als u de top wilt bereiken.

ondergrond voor groendak xella

xella nederland postbus 23 4200 aa gorinchem t +31 (0)183 67 12 34 f +31 (0)183 67 12 39 e info@xella.nl i www.xella.nl

Hebel cellenbeton dakplaten van Xella Nederland zijn een prima ondergrond voor groendaken: relatief licht en toch steenachtig. Lichter bouwen betekent sneller en goedkoper bouwen met minder zwaar materieel. De platen zijn in verschillende afmetingen verkrijgbaar. Een plaat met een dikte van 150 mm heeft een gewicht van

1,07 kN/m2. Voor montage worden de dakplaten 'koud' op de onderliggende constructie gelegd en daaraan verankerd. Ze worden strak aaneengesloten gemonteerd. De bovensponning wordt na montage gevuld met zandcement mortel. Op de dakplaten kan vervolgens een mos- en wortelbestendige bitumenlaag worden aangebracht. Daarop

komt een laag isolatiemateriaal en een laag mos-sedumvegetatie. Het vegetatiedak het vangt fijnstof op, bespaart energie en heeft een ecologische belevingswaarde. Bij de uitbreiding van het Sophia Kinderziekenhuis te Rotterdam worden de platen voor het eerst als ondergrond van een groen dak toegepast.

lichtgewicht mosdak icomoss

icopal hoendiep 316 9744 tc groningen t +31 (0)50 551 63 33 f +31 (0)50 551 62 23 e info@icopal.nl i www.icopal.nl

Icopal heeft een lichtgewicht mosdak ontwikkeld: Icomoss. Het heeft inclusief regenwater een maximaal gewicht van 20 kg/m2. Daardoor is in de meeste gevallen geen extra sterke draagconstructie nodig om Icomoss toe te kunnen passen. Het systeem bestaat uit drie lagen: een waterbergende kunststof vezelmat die wordt verlijmd op de bitumineuze laag, een mat met driedimensionale vezels die de mosplanten vasthoudt en een

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 28

laag met speciaal geselecteerde mossen. De mossporen komen pas tot ontwikkeling nadat het dak is aangebracht. Net als in de natuur zullen de meest geschikte soorten gaan overheersen. Door de variatie in mossoorten en de voortdurende groei heeft elk dak een eigen gezicht. Mos heeft van nature een isolerende werking. Het zorgt voor verkoeling in de zomer en leidt tot een aangenamer binnenklimaat. Het houdt het regenwater

vast waardoor het de afvoer van regenwater vertraagt en de verdamping ervan bevordert. Het brengt de CO2-uitstoot van het gebouw omlaag en neemt fijnstof op uit de lucht. Icomoss vraagt weinig onderhoud en doorstaat extreme weersomstandigheden zoals hitte, langdurige droogte of vorst. De moslaag beschermt het bitumineuze dakbedekkingsysteem tegen temperatuurverschillen, waardoor het een langere levensduur heeft.

productinformatie

composietpanelen genesis

genesis product development industrieweg 4-6 hal 10 1521 na wormerveer t +31 (0)75 640 33 77 f +31 (0)75 640 04 71 e info@genesispd.nl i www.genesispd.nl

Het Noord-Hollandse Genesis levert verschillende producten van kunststoffen, harsen en coatings. Het bedrijf ontwikkelt en produceert alle producten zelf en is daarom in staat om specifieke oplossingen te bedenken voor veeleisende klanten. Hier afgebeeld staan verschillende toepassingen van hun materi-

aaltechnologie. Aan de wand wordt Magiflex gebruikt, een thermoplast film waarin kleine parabolsiche lenzen zijn geperst waardoor absorbtie en refractie van licht optreedt. Het patroon van de lenzen geeft het materiaal de schijn van diepte. Met toeslagmateriaal worden lichteffecten ook gerealiseerd in

de soft epoxy vloer. Het kunststof is doorzichtig en kan voorzien worden van kiezels, glitters enzovoorts. Volgens de producent heeft het materiaal een ‘geheugen’, wat wil zeggen dat het terugveert en zeer krasbestendig is. De zachte epoxyvloer heeft bovendien een warme uitstraling en loopt makkelijk.

bekleding mozaiek pixall, bathtub, basis

sicis via canala 85 48100 ravenna (it) t +39 (0)544 46 97 11 f +39 (0)544 46 98 11 e info@sicis.com i www.sicis.it

Bathtub

Geïnspireerd door mozaïeken uit de Romeinse tijd speelt het Italiaanse bedrijf Sicis met de grenzen van de mogelijkheden van mozaïek. De patronen van de Bathtub- en Pixall collectie zijn handgemaakt, exclusief en experimenteel. De Bathtub collectie staat voor extravagant baden. Alba 01 is een voorbeeld uit deze collectie. Het gietijzeren bad is

productinformatie

Pixall

aan de binnenzijde afgewerkt met verschillende lagen emaille. De buitenzijde is afgewerkt met platina mozaïektegels. De Pixall collectie, zoals de naam al doet vermoeden, is geënt op de pixels van een beeldscherm en bewegend beeld. Ieder tegeltje in het mozaïek staat voor één pixel in het geheel. De beweging is vertaald naar de golvende

ondergrond. De Basis collectie is meer ingetogen met klassieke patronen. Door toevoeging van parelmoer krijgen deze vloeren extra glans en uitstraling. De tegels zijn als vloer zowel binnen als buiten toepasbaar, maar voor keukens of industriële vloer minder geschikt.

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

速 Geregistreerd handelsmerk - een HunterDouglas速 product

Subtiel en stijlvol kijkend naar deze foto is het plafond u waarschijnlijk niet opgevallen. Dat is precies waar het om gaat. Techstyle速 akoestische plafonds geven een egale en vlakke afwerking wat de uitstraling van de totale omgeving beter tot zijn recht laat komen. Techstyle速 akoestische plafonds zijn leverbaar in diverse uitvoeringen en hebben een uitstekende akoestische performance. HUNTERDOUGLAS PLAFONDSYSTEMEN NEDERLAND Piekstraat 2 - 3071 EL Rotterdam - Postbus 5072 - 3008 AB Rotterdam - Tel. (010) 4962222 - Fax (010) 4237890 - info@hunterdouglas.nl - www.hunterdouglas.nl

dax heeft je nodig zonder abonnees geen dax! Maar jij hebt dax ook nodig! Juist nu is het noodzakelijk om je vakinhoudelijke kennis op peil te houden. Neem er de tijd voor en gebruik daarbij dax: een goed leesbaar magazine met diep uitgewerkte thema's, gemaakt door collega-architecten. Lees hoe andere architecten omgaan met de kansen en bedreigingen in de markt, hoe zij kwaliteit in hun ontwerpen en gebouwen brengen. Voor studenten hebben we speciale abonnementen, variërend van gesponsorde abonnementen tot fikse kortingen op de abonnementsprijs en losse verkoop van edities. Pas-afgestudeerden bieden we een gratis proefabonnement. Informeer naar de voorwaarden via onderstaand e-mailadres.

abo@dax-magazine.nl

De huisregels van dax zijn na te lezen op www.dax-magazine.nl

dax. vakinformatie voor en door architecten en bouwkundigen

redactie-ervaring opdoen? draai een dagje mee bij dax

Nee, een vacature hebben we niet. Ook bij CCK Media|dax is de broekriem strak aangesnoerd. Maar wij hebben wel een werkplek, heel veel te doen en houden van werken in teamverband: hoe meer inzichten, hoe beter!

€ 5 per vierkante meter. Bel nu gratis 0800-1314

www.natuurmonumenten.nl

4010-16 NM Stopperad 85x125_fc.indd 1

dax heeft je nodig

31-08-2009 14:04:49

Ben jij je aan het beraden over je toekomst, studeer je architectuur of bouwkunde, draai dan een dagje mee met dax. We hebben een plek, iets om handen en een luisterend oor. En jij kunt “redactie-ervaring” op je cv vermelden. Dat staat best goed. Voor meer informatie: caroline@dax-magazine.nl

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

dichtbij - veraf

Huizen in de nieuwbouwwijken van Woerden verdienen een kunstzinnige toevoeging, zo dachten de gemeente Woerden en het CBK in Utrecht. Kunstenaar Tanja Smeets kreeg als opdracht drie keramische stenen te ontwerpen voor gevels van deze huizen. Organische, groeiende vormen moesten geïntegreerd worden met het ordentelijke oppervlak van de ontworpen gevel. De ontwerper gebruikte de kleur, structuur en het ritme in de stenen. Het oogt een beetje als een experiment van Lebbeus Woods (Smeets omschrijft het als ‘littekens’) maar het project is een overzichtelijke toevoeging aan en een knipoog naar de huizen. Op een eenvoudige manier maakt deze kunst dat de huizen een geschiedenis krijgen - je beeldt je makkelijk de situatie in van ‘voor’ de toevoeging. De stenen, met een extra dikke laag glazuur, zijn vervaardigd door Smeets en gestookt in Elshout. Het is vrolijk en oogt een stuk leuker dan gevels die met cctv camePhilip Allin ra’s zijn bekleed.

Woningen Waterrijk Wonen in

Woerden met kunstwerken van Tanja Smeets.

zie ook de pagina’s 14 en 15

project Waterrijk Wonen, Woerden ontwerp & uitvoering Tanja Smeets, Utrecht www.tanjasmeets.nl opdrachtgever Gemeente Woerden keramiek www.keramiekbranden.nl Elshout plaatsing Zuliani Kunst en Terrazzo Zoetermeer fotografie Tanja Smeets, Adriaan van Dam www.adriaanvandam.nl

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

dichtbij-veraf

dax compleet jaargang 1 (2005)

dax nr. 1* • Liesbeth van der Pol dax nr. 2* • FARO architecten dax nr. 3 • Sputnik

dax nr. 4 • Paul de Ruiter

dax nr. 5 *• Braaksma & Roos

uitverkocht

jaargang 2 (2006)

dax nr. 6 *• korth thielens architecten dax nr. 7* • Bruls en Co

dax nr. 8 • Rudy Uytenhaak

dax nr. 9 • thema: details in de buitenruimte

dax nr. 10 • Paul van der Ree, studioSK dax nr. 11 • TU/Eindhoven

dax nr. 12 • Marco Hensen

uitverkocht

jaargang 3 (2007)

dax nr. 13 • Thijs Asselbergs

dax nr. 14 • Marlies Röhmer

dax nr. 15 • John Kraus, DHV

dax nr. 16 • Jacob van Rijs, MVRDV dax nr. 17 • Marc Koehler

dax nr. 18 • thema: lichte architectuur

jaargang 4 (2008) dax nr. 19 • Onix

dax nr. 20 • hvdn architecten dax nr. 21* • 2012 architecten dax nr. 22 • Lars Courage dax nr. 23 • concrete

dax nr. 24 • TU Delft, Building Innovation (Engelstalig)

uitverkocht jaargang 5 (2009)

dax nr. 25 • huiswerk architecten

dax nr. 26 • Powerhouse Company

dax nr. 27 • DP6 architectuurstudio

dax nr. 28 • FRANTZEN et al

dax nr. 29 • Heren 5 architecten dax nr. 30 • Abbink x De Haas

* uitverkocht

vul je dax-collectie aan!

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

advertentie-index uitverkocht

uitverkocht

CCK Media Hunter Douglas Europe Natuurmonumenten Reynaers Aluminium Saint Gobain Gyproc Trespa MomentsOfInspiration VBI Velux VNU Exhibitions Europe Wienerberger

pagina 74 pagina 69 pagina 70 pagina 2 pagina 66 pagina 24 pagina 3 pagina 77 pagina 10 pagina 78

vijfde jaargang dax De vijfde jaargang van dax magazine bestaat uit zes edities, waarvan de laatste in het voorjaar van 2010 zal verschijnen. Elke editie heeft een ander thema en andere sfeer, aangereikt door de gasthoofdredacteur. Deze gasthoofdredacties worden gekozen tijdens de

dax_pitch, waar kandidaten in korte tijd ‘hun’ thema mogen pre-

senteren. Een jury en het publiek bepalen vervolgens welke thema’s worden toegekend.

Voor de vijfde jaargang staan nog twee edities op de rol: met Heren 5 architecten (zie ook pagina 74) en met Abbink x De Haas architec-

tures met het thema ‘Tijd en verval’ (over duurzame oplossingen en materialen, restauratie en nieuwbouw in bestaande context).

zesde jaargang dax Na vijf succesvolle jaargangen is het tijd voor vernieuwing van de

verschijning van dax magazine en de daaraan gekoppelde website. Aan de basis van de formule wordt niets veranderd: het concept

met de gasthoofdredacties blijft. In het magazine zal echter meer

verdieping plaatsvinden van de thema‘s, terwijl de actualiteiten een plek zullen krijgen op de site.

De grootste verandering voor de lezers zal de frequentie van het

magazine zijn: in de zesde jaargang worden vier edities gemaakt.

dax nabestellen? Losse exemplaren van dax magazine kunnen worden besteld door een e-mail te sturen naar onderstaand adres of door te bellen naar 06-11 30 03 27. Een exemplaar kost 12 euro,

De eerste editie van het magazine in het nieuwe format zal in

abonnees betalen 10 euro. Op de website van dax is een lijst met boekhandels te vinden waar dax wordt verkocht. prijzen inclusief 6% btw, exclusief verzendkosten

abo@dax-magazine.nl jaargang 5 • 2009 • nr. 28

mei 2010 verschijnen, precies vijf jaar na de verschijning van de allereerste dax.

Uw advertentie in dax? Of wilt u meer dan dat en actief participeren in het netwerk rond dax? Het jaarplan voor 2010 sturen wij graag

naar u op. Neem contact op met Erik de Jong (marketing & sales) of Caroline Kruit (uitgever). Erik de Jong

Caroline Kruit

e erik@dax-magazine.nl

e caroline@dax-magazine.nl

t +31 (0)6 24 68 52 25

index

t +31 (0)6 50 28 78 00

F*CK... we staan pas in het volgende nummer!

Over traditie en vernieuwing. Waarom ons hart sneller gaat kloppen van mooie materialen als baksteen, roestend metaal en hout. En de liefde voor ambachtelijke gebouwen en koken. ‘F*CK ambacht’, onze dax, onthult de fascinatie en het plezier van Heren 5!

NDSM Werf, Amsterdam Noord.

Uitzicht vanuit gebouw de Baanderij

Heren 5, gasthoofdredacteur dax nr. 29

waar Heren 5 architecten is gevestigd.

volgende editie

jaargang 5 • 2009 • nr. 28

De VELUX lichtkoepel De eerste lichtkoepel met

En de meest intelligente kwaliteitsoplossing voor het platte dak: • Best isolerende koepel op de markt. • Voorzien van HR++ beglazing. • Nauwelijks contactgeluid. • Prachtige naadloze aansluiting op het plafond. • Vaste lichtkoepel voorzien van Politiekeurmerk Veilig Wonen. Kijk voor technische informatie en bestekteksten op www.velux.nl/architecten

Verrassend in vorm en kleur

Originele details die de aandacht trekken Soms vragen gebouwen naast een doortastend ontwerp en verrassende vorm om een extra dimensie. Dan wilt u kunnen combineren met vormen, kleuren en patronen. Wienerberger werkt voortdurend aan nieuwe trends in keramische bouwmaterialen. Samen met u ontwikkelen wij nieuwe ideeĂŤn. Terca gevelbakstenen en Koramic keramische dakpannen zijn er in honderden uitvoeringen. Verrassend van vorm. Bijzonder van kleur. Opvallend origineel. Deze enorme schakering keramische materialen vormt een inspiratiebron voor architecten. U geeft uw creaties er een extra dimensie mee.

Inspirerend in keramische bouwmaterialen. Wienerberger B.V. info.nl@wienerberger.com, www.wienerberger.nl