dax magazine nr. 27 by DAX Creative Company

dax jaargang 5 • nr. 27 • 2009

gasthoofdredacteur:

DP6 architectuurstudio

$E ONZICHTBARE VOORDELEN VAN $URA'YP WANDSYSTEMEN

2ECYCLEBAAR

"ETERE GELUIDSISOLATIE

%XTRA STOOTVAST

3TIL SLIM EN ONZICHTBAAR $fT ZIJN DE VERNIEUWDE STOOTVASTE $URA'YP GIPSKARTONPLATEN VOORZIEN VAN EEN +/-/ CERTIÂ½ CAAT $E STERKTE EN VOCHTBESTENDIGE EIGENSCHAPPEN ZIJN VERBETERD TERWIJL DE PLATEN BOVENDIEN ZIJN VOORZIEN VAN EEN ZEER HARD OPPERVLAK 4OCH KAN ER GEMAKKELIJK MEE WORDEN GEWERKT /P MAAT SNIJDEN KAN BIJVOORBEELD HEEL EENVOUDIG MET EEN GEREEDSCHAPSMES

$URA'YP WANDSYSTEMEN !FBOUW OP ZIJN BEST

6ERHOOGDE BRANDWERENDHEID

(OGERE VOCHTBESTENDIGHEID

6ERBETERDE SCHROEFBAARHEID

(ET $URA'YP 3YSTEEM MET +/-/ ATTEST IS BIJZONDER GESCHIKT VOOR TOEPASSING IN SCHOLEN WONINGEN ZIEKENHUIZEN DISCOTHEKEN EN SPORTCENTRA +ORTOM OVERAL WAAR EEN WAND TEGEN EEN STOOT MOET KUNNEN $E VERNIEUWDE $URA'YP SCHROEVEN MET DE -ETAL 3TUD 0LUS PROÂ½ ELEN STAAN DAARNAAST GARANT VOOR EEN SNELLE GLADDE EN STRAKKE AFWERKING %N DfT VOORDEEL BLIJFT U ZIEN +IJK OP WWW DURAGYP NL

Zelfde gebouw…

andere energienota.

Ook u kunt jaarlijks meer dan 60% op energiekosten besparen met het VBI EcoPrefab Concept® VBI introduceert het EcoPrefab Concept en creëert daarmee een gezonde toekomst voor nieuwe kantoorgebouwen. VBI ontwikkelde dit slimme, energiebesparende klimaatsysteem

Nu ! ni ng Vr ije over sp an

op basis van de VBI Klimaatvloer. Het VBI EcoPrefab Concept maakt op een handige en

er to t ru im 16 m et m og el ijk !

energiezuinige manier gebruik van de thermisch actieve vloer door koude of warmte te bufferen en af te geven. Dit zorgt voor aangename verkoeling in de zomer en comfortabele verwarming in de winter. Het levert de gebruiker een jaarlijkse besparing van meer dan 60% van de energiekosten op. Terwijl de EPC-waarde van het gebouw daalt van 1,5 naar 0,8.

Het VBI EcoPrefab Concept vraagt geen extra investering. U bespaart dus direct op de exploitatie van het gebouw. Dankzij de vrije overspanning van meer dan 16 meter ontstaat een vrij indeelbaar kantoorgebouw. Dat alles maakt het VBI EcoPrefab Concept tot hét klimaatsysteem voor nieuwe kantoorgebouwen.

Het VBI EcoPrefab Concept ® Meer comfort, minder energie

K i j k o p w w w. e c o p r e f a b . n l Postbus 31, 6850 AA Huissen Telefoon: (026) 379 79 79 Info: vbi@vbi.nl | www.vbi.nl

welkom

zintuigen

Wat zorgt ervoor dat sommige plekken, gebouwen of ruimten je raken? Wat zorgt ervoor dat je je op die plek fijn voelt? Wat zorgt ervoor dat je je een gebouw herinnert? Ligt het ergens verscholen in de prikkeling van de zintuigen? Deze dax is het verslag van een ontdekkingstocht naar de antwoorden op die vragen.

voortdurend. Ook qua geluid heeft het gebouw een verhaal. Gordijnen en het akoestische materiaal achter de gebouwbrede archiefkasten zorgen voor een goede akoestiek in het interieur. De geluiden van buiten dringen naar binnen: bij regen roffelen de druppels op het dak, als het stormt klappert het zink. Het gebouw is levendig met de veranderlijkheid van het buitenklimaat. Zo zijn we bezig met ons gebouw, en krijgen we daar veel zintuiglijk genot voor terug.

Ons eigen kantoor, de Dynamohal, is onderdeel van die ontdekkingstocht naar de zintuiglijke ervaring van architectuur. De eerste kennismaking met de grote ruimte is overweldigend: er is de prachtige lichtval langs de fragiele spanten, de mooie hoge ramen, het direct weer naar buiten kijken. Vooral het visuele aspect raakt je direct. Pas als je langer in het gebouw verblijft, ondervind je de intensiteit waarmee de zintuigen hier worden geprikkeld. De onderzoekshal uit 1900 heeft veel ramen. De lichtinval is daardoor erg sterk. De zon draait om het gebouw heen, per dagdeel moeten er andere gordijnen worden dicht gedaan. Bij gematigde zon zijn dat alleen de witte overgordijnen, maar bij een heldere lucht ook de reflecterende ondergordijnen. In de zomer gaan de ramen al vroeg open en de gordijnen dicht, en zo blijft het aangenaam fris in de hoge hal. De lichtval en de aanblik van de ruimte veranderen

experiment Het is goed om als architect zo direct met je neus op de feiten van je ontwerpkeuzes te worden gedrukt. Tijdens het ontwerpen van een gebouw proberen we ons zoveel mogelijk in te leven in de beleving van de toekomstige gebruiker. Hoe zal de gebruiker het gebouw ervaren? Kunnen ze langere tijd met plezier in dit gebouw werken, leven, leren? Wordt het een gebouw dat ze zich in positieve zin zullen herinneren? Tijdens een bureau-excursie in juni jongstleden naar Bordeaux en Barcelona hebben we geprobeerd deze zintuiglijke beleving uit te diepen: hoe ervaar je een ruimte met slechts één zintuig? Valt er iets te ruiken, wat voel je of wat hoor je? Roept dat gevoel of die klank een bepaalde herinnering op, en wat doet dat met je gevoel voor de ruimte? Met oordopjes, wasknijpers en blinddoeken werden bepaalde

welkom bij dax nr. 27

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

zintuigen “uitgeschakeld”. De eerste beleving met één zintuig werd vergeleken met de totale beleving van de ruimte. En vervolgens werd die ervaring geëvalueerd. Zo bleek dat geuren vaak de herinnering aanspreken, de klank iets zegt over de schaal en materialisering van de ruimte, en de tastzin niet uit te schakelen is. Klank, geur en dat gevoel spelen dus wel degelijk een grote rol in de beleving van de ruimte. In het voedselonderzoekscentrum Fundación Alicia kwam vervolgens ook het smaakzintuig aan bod: in dit grote, transparante paviljoen in een groen landschap wordt de combinatie van smaak en de andere zintuigen onderzocht en uitgediept. Voor het hele bureau was ook dit een ervaring die ons bewuster maakte van de kracht van de zintuiglijke ervaring. projecten De drie projecten die we hebben gekozen voor deze dax zijn tekenend voor onze ontdekkingstocht naar de zintuiglijke beleving van gebouwen. In het Gezondheidscentrum Noorderdok in Almere kreeg bijvoorbeeld de wachtruimte alle aandacht, door juist hier het licht en de natuur naar binnen te halen. Met de warme houten gevel, de serene patio waar het daglicht gefilterd tot in de wachtruimte naar binnen valt en de bijzondere routing in het gebouw geven comfortabele ruimte aan de individuele beleving van patiënt en arts.

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

Centraal in het werk van het Spaanse architectenbureau RCR arquitectes staan de elementen. De eigen werkplek van RCR is een experiment: een oude staalfabriek wordt doorlopend, stukje bij beetje, omgebouwd tot een kantoor. Zo is een grote hal nog onveranderd, waardoor je je zeer bewust bent van de plek en de geschiedenis ervan; je loopt op de oude ijzerresten en de aarde; het dak heeft een opening waardoor wind en regen nog vrij spel hebben. RCR heeft een aantal pareltjes in de omgeving van Barcelona: we kozen de bibliotheek voor deze dax. Het hotel Aire de Bardenas in Tudela in Spanje was een hoogtepunt van onze bureau-excursie. De betoverende locatie, het landschap en de architectuur... Helaas bleek het architectenbureau niet bereid om mee te werken aan een artikel. Met het project van JSA in het Noorse Valldal denken we een heel goed equivalent te hebben gevonden: een heel ander landschap, maar ook hier een betoverend samenspel met architectuur en heel veel zintuiglijke prikkels. uitdaging Met deze dax tonen we wat ons heeft geïnspireerd tijdens de (nog onvoltooide) zoektocht naar zintuiglijke architectuur. De informatie is weliswaar visueel - zoals het medium gebiedt - maar met de uitdaging ook op onderzoek uit te gaan en te beleven met alle DP6 architectuurstudio zintuigen!

welkom bij dax nr. 27

beeld

verslag van de bureau-excursie naar Bordeaux en Barcelona in juni 2009

met een bezoek aan het kantoor van

RCR in Barcelona en het hotel Aire de Bardenas in Tudela. Rechts de Dynamohal in Delft.

colofon

dax nr. 27

jaargang 5 • 2009 issn 1574-9290 gasthoofdredactie

DP6 architectuurstudio, Delft uitgever

caroline kruit redactie

philip allin

niels jongeling

pamela delgadillo basisvormgeving

il panda electrik, www.ilpanda.nl daniëlle schaffelaars

aan dax werken mee

ine ter borch, hans köhne, richard

moerenhout, rob nijsse, antje paulkessel, john lewis marshall redactie-adres dax

postbus 96902

2509 jh den haag t

+31 (0)6 11 30 03 27

info@dax-magazine.nl

f i

+31 (0)8 47 16 83 67

inhoud

www.dax-magazine.nl

vaste rubrieken welkom

actualiteiten prijzen&prijsvragen agenda Vitae Bouw Award 2009 zien, horen, ruiken, voelen dichtbij en veraf verslag van de dax_pitch van producenten publicaties

Uitgever en redactie verklaren dat de inhoud van dit magazine zorgvuldig

en naar beste weten is samengesteld. Zij houden zich dan ook niet aanspra-

kelijk voor eventuele schade die voortkomt uit beslissingen of handelingen

9 10 11 12 13, 16, 21, 23 14, 95 18 20 24

onbegrijpelijk column van Rob Nijsse

vorm dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

mens en materiaal (onbehandeld) loofhout in architectuur

beeld omslag

productinformatie

die zijn gebaseerd op informatie in deze uitgave. Niets in deze uitgave

mag worden gereproduceerd, in welke

MFC Het Noorderdok, Almere •

foto Scagliola Brakkee, Rotterdam • www.scagliolabrakkee.nl

inhoud

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

documentatie

projecten

‘zintuiglijke ervaring zien we als een motief in ons werk’ interview met Chris de Weijer en Robert Alewijnse van DP6 architectuurstudio

multisensorisch ontwerpen over de complexe menselijke natuur inspiratie! impressies en gevoel

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

lezersservice

Gezondheidscentrum Het Noorderdok, Almere DP6 architectuurstudio, Delft

bibliotheek Sant Antoni, Barcelona (ES) RCR, Barcelona (ES)

Juvet Landscape Hotel, Valldal (NO) JSA, Oslo (NO)

inhoud

colofon van de redactie

6, 8 8

lezersaanbieding DP6. Tien jaar architectuur

dax heeft je nodig je dax-collectie compleet doe een dagje dax

28 96 97

advertentie-index

volgende editie

bijlage Gyproc Trophy 2009 over de onzichtbare kracht van gips

medewerkers dax nr. 27

dax is een onafhankelijk vakblad dat wordt uitgegeven door CCK

Media in Den Haag. In elke jaargang

verschijnt dax zes keer. Abonnees van dax ontvangen ook de maandelijkse, digitale dax_nwslttr.

CCK

richelle de jong, esmee buursink en job van stralen stonden een goed jaar geleden in de achtertuin van onze redactieburelen namens DP6 architectuurstudio te pitchen voor het gasthoofdredacteurschap. Hun thema: zintuiglijke ervaring van architectuur. De jury was overtuigd, het publiek ook en de zoektocht en het onderzoek naar alle zintuigen begonnen. Bij DP6 zijn lezingen georganiseerd, de jaarlijkse bureau-excursie kreeg een doel en een missie, met de dax_redactie werden Insell Hombroich en Schloss Freudenberg in Wiesbaden (‘Erfahrungsfeld der Sinnen’) bezocht. Met heerlijk inhoudelijke discussies, grote energie en vooral veel plezier is gewerkt aan deze editie en de thematiek ervan. Ook bij de samenstelling van deze dax speelden Richelle, Esmee en Job een belangrijke rol. Niks ‘zien, horen, zwijgen’, maar juist ‘zien, horen, voelen, ruiken, proeven, beleven en anderen inspireren’!

cck media

koninginnegracht 47 2514 ae den haag e i

cck@cckmedia.nl

www.cckmedia.nl

Gyproc Trophy 2009 Eens in de twee jaar wordt de Nederlandse Gyproc Trophy uitgereikt: een prijs die voorbeeldprojecten met zogenoemde droge inbouwsystemen roemt. In 2007 won het Agora Theater in Lelystad (een ontwerp van UNStudio). Wie de Trophy dit jaar mag meenemen, wordt 25 september 2009 bekend gemaakt. In deze editie van dax is een special bijgevoegd (pagina 67 en verder), die de vier genomineerden in detail laat zien en bovendien achtergrondinformatie geeft over het materiaal waarmee het wordt gemaakt: gips! • www.gyproctrophy.nl

advertentiewerving dax

erik de jong en yuk chi kan advercom, haarlem e t

erik@dax-magazine.nl +31 (0)6 24 68 52 25

website & dax_nwslttr bliss-webdesign

jochen van wylick i

www.bliss-webdesign.nl

niet zó smal In het artikel over de kozijnproductreeks IP55 van IP-company in dax nr. 25 staat vermeld dat de kozijnprofielen van de fabrikant 15 mm smaller zijn dan reguliere kozijnen. Dat is onjuist. Het aanzicht van het kozijn is desalniettemin zeer slank: 55 mm. Het kozijn kan zo in de gevel worden gezet, dat het van buitenaf nauwelijks zichtbaar is. • www.ip-company.nl

drukwerk

drukkerij offset service de haak 18

5555 xk valkenswaard t i

+31 (0)40 20 73 777 www.offset.nl

van de redactie

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

actualiteiten

WATT sustainable dance club, Rotterdam • image Kossmann.dejong, www.kossmanndejong.nl

Yellow Treehouse, Auckland (NZ) • ontwerp Pacific Environments Architects • foto Lucy Gauntlett

prijzen&prijsvragen www.breeam.org www.ingenhovenarchitects. com

Het gebouw van de European Investment Bank in Luxemburg van Ingenhoven Architects uit Düsseldorf heeft als eerste gebouw op het Europese continent de status ‘excellent’ gekregen van certificeringsinstantie Building Research Establishment Environmental Assessment (BREEAM). Het gebouw kreeg de status bij herbepaling, nadat eerder de status ‘very good’ was verleend. Het nieuwe gebouw is bedacht als uitbreiding op het bestaande gebouw uit 1980. Het bestaat uit een zigzag-slinger van tien verdiepingen, met daarover-

heen een langgerekte, glazen stolp. De tussenruimten, die zo ontstonden, zijn uitgevoerd als atria en wintertuinen. De tuinen zijn de ‘longen’ van het gebouw en worden noch verwarmd noch gekoeld. Ze fungeren als klimaatbuffer: ’s winters is de temperatuur in de tuinen hoger dan buiten en zomers lager. Het totale energieverbruik in het gebouw laag is daarmee laag te houden. In totaal bevat het nieuwe gebouw van de EIB 72.500 m2 kantooroppervlak voor 750 werknemers. Het gebouw bevat 13.000 m2 aan glasoppervlak.

www. brandesenmeurs.nl www.idsa.org/idea

Brandes en Meurs industrial design heeft een Silver IDEA Award van de International Design Excellence Awards gewonnen in de categorie Transportation. Het bureau kreeg de prijs voor Dobber, een concept voor een geluidscherm bij de start- en landingsbanen van Schiphol. Het ontwerp voor Dobber ontleent zijn bestaan aan een fascinatie voor wind en water. Het systeem bestaat uit een drijvend geluidscherm, dat omhoog kantelt door ballasttanks in het scherm vol te pompen met water. Het duurt maximaal vier minuten om het scherm op die manier op te richten. Dan is de startbaan gereed.Door het water weer uit de ballast-

tanks te lozen, kantelen de schermen weer terug tot onder maaiveldniveau. Doordat de schermen alleen rechtop staan als het nodig is, is de situatie met neergeklapte schermen ook veilig genoeg voor landende vliegtuigen. De schermen kunnen daardoor dichter bij de baan worden geplaatst, wat een effectievere geluidwering tot gevolg heeft. De IDEA competitie wordt uitgeschreven door de Industrial Designers Society of America. Voor 2009 werden 1631 ontwerpen ingezonden, waarvan 150 een onderscheiding kregen in de vorm van een Bronze, Silver of Gold Award.

In de kiem gescoord

Badkamer Design Awards

ontwerp ‘groen’

beton • door Cement & Beton Centrum • beste idee 5000 euro voor dooront-

wikkeling • inzenden voor 30 oktober

2009 • uitslag tijdens Betondag op 19

november • www.indekiemgescoord.nl

voor ont-

werpers, opdrachtgevers en installa-

tiebedrijven • twee categoriën: HOME (badkamers gerealiseerd na 1 oktober 2007) en HOTEL (badkamers gereali-

seerd na 2002) • prijs twee keer 10.000 euro • inzenden tot 15 oktober 2009 • www.badkamerdesignawards.nl

actualiteiten

Vier kwadranten Almere

ont-

Architect van het jaar 2009

thema

werp een zorgcomplex op locatie bij

‘Leren van de crisis’ • georganiseerd

die ontwerp kunnen aanleveren en

derlandse architectenbureaus • drie

Almere • voor institutionele partijen, realiseren • prijs is realisatie ontwerp •

inschrijven en inzenden tot 30 september 2009 • prijsuitreiking 15 oktober • www.almere.nl/4kwadranten

door Architectenwerk.nl • voor Ne-

categoriën: klein-medium-groot • prijs drie keer 5000 euro • inschrijven voor

15 september • www.architectenwerk. nl/architectvanhet jaar/2009

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

agenda september 2009 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

•

29 augustus t/m 20 september • tentoonstelling Nature and the Law of Consciousness • kunstwerken, muziek en installaties van Iebele Abel, met op 10 september om 19:30 een lezing • Pulchri Studio, Den Haag • www.iebele.nl, www.pulchri.nl 16 september • ‘Hét congres over asbestfeiten’ • door Search, met boekuitreiking • Beatrixtheater, Utrecht • vanaf 13:30 • www.searchbv.nl, www.asbestfeiten.nl 24 september t/m 10 januari 2010 • tentoonstelling Open City: Designing Coexistence • vierde Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR) • NAi, Rotterdam • di-zo 11:00 - 17:00 • € 10 • www.nai.nl, www.iabr.nl 26 september t/m 4 oktober • Woonbeurs Amsterdam • Amsterdam RAI • op ma 28 september ‘vakdag’ • 10:00 - 18:00, do & vr tot 22:00 • € 14 • www.woonbeurs.nl 30 september • lezing ‘Why cities turn green’ • inleiding Daniel Cohn-Bendit op congres Morgen Tomorrow • Zuiderkerk Amsterdam • vanaf 17:00 • gratis • www.zuiderkerk.amsterdam.nl

•

• •

oktober 2009 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

• • • •

•

oproep GEVEL2010 Ahoy’ Rotterdam • 27 t/m 29 januari 2010

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

•

1 en 2 oktober • congres Morgen Tomorrow • International Urban Planning Congres Amsterdam • georganiseerd door de Dienst Ruimtelijke Ordening, gemeente Amsterdam • Westergasfabriek, Amsterdam • € 345, studenten € 45 • www.morgentomorrow.nl 25 september t/m 12 december • tentoonstelling Parallel Cases//IABR@RDM • onderdeel van IABR • RDM Campus Rotterdam (Heijplaat) • do-vr 10:00 - 17:00, za - zo 13:00 - 17:00 • € 5 • www.iabr.nl 26 september t/m 8 november • tentoonstelling Free State of Amsterdam • negen stedenbouwkundige visies op de toekomst van Amsterdam, onderdeel van IABR • Shell kantine in de Tolhuistuin aan het IJ, Amsterdam-Noord • ma-za 10:00 - 16:00, zo 12:00 - 18:00, met avondprogramma’s • € 4 • www.iabr.nl 1 oktober t/m 17 januari 2010 • tentoonstelling Pop Life: Art in a Material World • ‘good business is the best art’-Andy Warhol; ook met werk van Jeff Koons, Damien Hirst en Takashi Murakami • Tate Modern, Londen (GB) • 10:00 - 18:00, za & zo tot 22:00 • 12,50 pond • www.tate.org.uk/modern/ 14 oktober • Nationaal WaterWonen Congres 2009 • thema Stedelijke ontwikkeling en water • georganiseerd door magazine WaterWonen • RDM Campus Rotterdam (Heijplaat) • 9:00 - 17:00 • € 449 • www.waterwonenmagazine.nl 15 oktober t/m 10 januari 2010 • tentoonstelling Cerith Wyn Evans • expositie van de Welsh-Britse kunstenaar, met installaties die spelen met ruimte, licht, taal en objecten • De Singel, Antwerpen • wo-zo, 14:00 - 18:00 • gratis • www.desingel.be 29 oktober t/m 1 november • Architectuur Film Festival Rotterdam (AFFR) • vijfde editie, zestig films in vier dagen • Cinerama, Rotterdam • filmkaartje € 8,50 • www.affr.nl 17 oktober t/m 18 april 2010 • tentoonstelling Oman • topstukken uit museale collecties in Oman • De Nieuwe Kerk Dam Amsterdam • dagelijks 10:00 - 18:00, do tot 22:00 • € 12 • www.nieuwekerk.nl

Voor de beurs 'GEVEL2010’ zoeken wij enthousiaste architecten en bedrijven die met ons invulling willen geven aan het thema ‘Wereldarchitectuur’. We zouden van architecten met eigen ervaringen met architectuur en de bouwpraktijk op andere continenten willen vragen te participeren in ons lezingenprogramma. In onze expositie laten we mock-ups zien van (gevel-)elementen die in Nederland zijn vervaardigd, maar elders op de wereld zijn toegepast. Of andersom! info@dax-magazine.nl

actualiteiten

vitae bouw award 2009

drijven en kijken www.vitae.nl

Met een ontwerp voor een drijvende bioscoop hebben studenten van de Hogeschool Amsterdam de Vitae Bouw Award 2009 gewonnen. De studenten Remko de Boer, Willem Kok, Sjors Wit en Joey Heynens wonnen vanwege de uitgebreide documentatie en het complete ontwerp.

Cineship is een stalen blok met een kunststof gevel dat in het Amsterdamse IJ staat. Binnen zijn twee bioscoopzalen opgenomen met een gezamenlijke capaciteit van 230 man. De ontsluiting en gangen zijn in de gevelzone verwerkt om ruimte en verwarmingskosten te besparen. Bezoekers houden in de onverwarmde zalen hun jassen aan. De Cineship heeft ook een café en restaurant en moet als lichtbaken gelden voor de stad.

In juli is de veertiende Vitae Bouw Award uitgereikt, de prijs voor de

sterkste afstudeerprojecten aan de

HTS-opleidingen Bouwkunde. Dit jaar waren er acht deelnemende scholen.

Personeelsbemiddelingsbedrijf Vitae is initiatiefnemer en organisator van dit

evenement. Voor zowel de Bouw als de Civiel Award is een onafhankelijke jury samengesteld. Al enige jaren is dax

magazine een sponsor van de Bouw Award.

De Hogeschool Amsterdam ging met de Bouw Award naar huis. Voor hun

onderzoek naar het begrip identiteit

in de bouw kreeg het team van de HTS Rotterdam een eervolle vermelding.

Ook de Vitae Civiel Award werd uitgereikt. De Hogeschool van Arnhem en

Nijmegen kreeg de eerste prijs met het project Brug naar Duurzaamheid.

actualiteiten

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

zien! oplichtende wand

www.urbanalliance.nl

Urban Alliance: studioklink

cube architects

illuminate outdoor media Matthias Oostrik beelden

Jasper Klinkhamer Roel van Lanen

In de Bijlmer is een project opgeleverd dat laveert tussen architectuur en installatie. Het heet Moodwall en het is van Urban Alliance, een zelfomschreven ‘architectuur-collectief’. Onder een verkeersbrug is een wand van 24 m lang opgelicht met led-verlichting. Sensoren onder de brug registreren de plaats en snelheid van voorbijgangers. Van hen wordt een infrarood beeld gemaakt en op de wand

geprojecteerd in felle kleuren. In de Moodwall staan 2500 led-lampen in een grid opgesteld achter een semi-transparante, graffiti-veilige kunststof wand. Deze wand is voorzien van lichte bollingen zodat de lichten ook van buiten te zien zijn. Doel van de wand is om mensen een veilig gevoel te geven als ze onder de brug doorlopen. Dit project is dus niet alleen om te zien, maar ook zeker om te voelen.

Zien is associëren. In een creatief vakgebied waarbij het visuele aspect een hoofdrol speelt, is het mogelijk om verbanden te leggen tussen trends en stromingen in bepaalde perioden. Bij de samenstelling van deze editie van dax werd door de gasthoofdredactie DP6 het project Torres Blancas in Madrid voorgesteld als project dat de zintuigen doet prikkelen. Torres Blancas is één gebouw van 71 m hoog, dat in 1961 is ontworpen door Francisco Javier Sáenz de Oiza. Met 21 verdiepingen wonen en werken, een bouwlaag met installaties en een topvloer met terras en een (met de vorm meeslingerend) zwembad, is het gebouw een kleine stad op zich. Sáenz liet zich inspireren door Le Corbusier en Frank Lloyd Wright

en creëerde een uniek boegbeeld voor organische architectuur. De geleding in het gebouw is bijzonder: vierkante betonkernen verzorgen de stabiliteit, de vloeren zijn met ronde vormen daar tussendoor gevlochten. De bedoeling was om door het beton wit marmergruis te voegen (om het ‘blancas’-effect te bereiken), maar dit idee werd - net als de beoogde tweede toren - uitbezuinigd. De bouw duurde lang: van 1964 tot 1969. En dan nu de hamvraag: waarmee associeert u de weelderige vormen, warme kleuren en de opmerkelijk gelede gevel van dit project? Natuur? Geborgenheid? James Bond films? Of zou het de warme moederschoot uit de sixties kunnen zijn?

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

actualiteiten

woon- & werkgebouw

foto's interieur Kurioso, Madrid (ES)

dichtbij - veraf

actualiteiten

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

goudgekleurd beton met glazen oog • foto Antje Paul-Kessel • veraf op pagina 95

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

actualiteiten

horen restaurant

www.pacificenvironments.co.nz

uitkijktoren

www.search.nl www.pietersbouwtechniek.nl www.schooten.nl

Het begon als een bouwwerk voor een reclamecampagne, maar werd een heus restaurant: the Yellow Treehouse in Warkworth (NZ). Peter Eising en zijn team van Pacific Environment Architects wilden het project realiseren met zo weinig mogelijk ingrepen in het bos. Aan een veertig jaar oude boom zijn met enorme stalen rozetten gekromde houten spanten bevestigd. Deze spanten zijn in de fabriek tijdens het lamineren in de juiste vorm gezet. Een houten pad leidt de bezoeker langs andere boomstammen

naar het hooggelegen restaurant. De locatie van de boomhut is heel zonnig, vandaar dat met de maatvoering van de ‘vinnen’ is gezocht naar voldoende zonwering en natuurlijke ventilatie. Tussen de grote vinnen bevinden zich kleine latten, die in het werk zijn gekromd: deze vormen de balusters en (aan de bovenzijde) geven extra schaduw. Naaldhout en populier zijn gebruikt voor de gekromde spanten, voor het looppad is hout gebruikt van twee afgestorven bomen in de omgeving.

Search heeft te midden van het Geldersche bos - een ‘bomencollectie’ - een stalen boom neergezet. Op een landgoed in de buurt van Putten staat een zwaar gedimensioneerde stalen toren die de bezoeker in staat stelt vanaf 30 m rondom uit te kijken. De constructie is een stalen koker met stijgpunt en daaraan is een aantal trappen en uitkijkposten gemonteerd. Hier vandaan ervaart de gebruiker soms lucht, soms takken, soms een panoramabeeld van het landschap. Bovenaan staat een rond platform

met een diameter van 17 m. Daarop zijn geselecteerde naaldbomen aangeplant die nog hoger uitkragen. Het platform wordt gedragen op de stijve kern. In de hoeken zijn vier poten van 400 x 400 x 16 mm gebruikt en het geheel is met zware ankers in het landschap vastgemaakt. De rond vorm, die vanaf de grond zichtbaar is, is afgebouwd met spiegelende rvs platen, zodat het bos doorschittert en de toren niet te sterk opvalt.

actualiteiten

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

Projectsubsidies voor culturele projecten op het gebied van architectuur, landschapsarchitectuur, stedenbouw, interieurarchitectuur en ruimtelijke ordening

Nieuwe regelingen Nieuwe website

vanaf april 2009 meer informatie www.archfonds.nl

Groothandelsgebouw Weena 723 Postbus 29066 3001 GB Rotterdam t (010) 4361600 f (010) 4360639 e sfa@archfonds.nl www.archfonds.nl

)

Sluitingsdata Regeling Architectuur 15 april ) 15 juli ) 15 oktober

)

HGIS voor internationale projecten 1 mei ) 15 september

)

Regeling Belvedere 2009* 8 mei ) 31 juli ) 15 oktober

* De Belvedere regeling zal in 2009 voor het laatst worden uitgevoerd

stimfadvDAX190x120.indd 1

18-02-2009 15:18:52

5ÂŹZIETÂŹOBSTAKELSÂŹ 7IJÂŹZIENÂŹ MOGELIJKHEDENÂŹ

"LINDEÂŹENÂŹSLECHTZIENDEÂŹMENSENÂŹKUNNENÂŹ HEELÂŹVEEL ÂŹONDANKSÂŹHUNÂŹBEPERKING ÂŹ3PELEN ÂŹ ,EREN ÂŹ7ERKEN ÂŹ$AARTOEÂŹlÂŹNANCIERTÂŹDEÂŹ 6ERENIGINGÂŹ"ARTIMĂ?USÂŹ3ONNEHEERDTÂŹDIVERSEÂŹ PROJECTEN ÂŹ(ELPÂŹMEE ÂŹGEEFÂŹVIAÂŹREKENING NUMMERÂŹ ÂŹ ÂŹ +IJKÂŹOOKÂŹOPÂŹSTEUNBARTIMEUS NL

0OSTBUSÂŹ ÂŹÂŹ ÂŹ!"ÂŹ$OORNÂŹÂŹ4EL ÂŹ ÂŹ ÂŹ ÂŹ ÂŹÂŹ

WWW STEUNBARTIMEUS NL

zomerpitch. actie, ambacht en een beetje groen Op de laatste vrijdag van juni vond voor de tweede maal de zomereditie van de dax_pitch plaats. Negen bureaus presenteerden hun thema voor een mogelijke editie van dax. Onder de stralende zon en in goed gezelschap bleken de presentaties aanleiding voor een stevige discussie over het vakgebied. Negen partijen waren uitgenodigd om een gooi te doen naar twee edities van dax, die we in de loop van 2010 zullen gaan maken. Met tien minuten spreektijd per bureau heb je dan al gauw een goed gevulde middag. Voor het eerst waren er ook niet-architectenbureau’s die een presentatie hielden: het Podium voor Architectuur Haarlemmermeer en de Stichting BouwResearch (SBR). Het leverde verrassende onderwerpen op en een levendige discussie.

Aan de dax_zomerpitch 2009

deden mee: Jorissen Simonetti,

Arconiko, Podium voor Architec-

tuur Haarlem en Schiphol, Min2, Architectenbureau Böhtlingk,

vakmanschap Het thema ‘ambacht’ zit velen hoog: wat houdt het ambacht van de architect anno 2010 nu eigenlijk in? Verschillende bureaus hielden hierover een inleiding. De invalshoek was telkens anders (vanuit de jarenlange ervaring van Maarten Min of als een energieke zoektocht van een startend bureau), maar de rode lijn was duidelijk: het ambacht van de architect heeft een nieuwe definitie nodig. En nog meer: de architect moet als vakman opnieuw respect kunnen afdwingen. In dax nr. 26 gingen we al op dit onderwerp in met het nog jonge bureau Powerhouse Company. Vanuit een grondige wens om te willen bouwen, permitteert dit bureau zich in de ontwikkeling van ontwerpen veel tijd voor onderzoek naar materialen, constructies en detaillering. Zonder in de technische aspecten van het vak te verdwalen, gebruiken

zij deze nieuwe kennis bij het vertalen van hun architectonische ideeën. Een sterkere architectuur ontstaat door een grondiger kennis van het bouwproces, zo stellen Nanne de Ru en Charles Bessard. Dit verhaal keerde terug tijdens de discussies deze vrijdagmiddag. Ook Heren5, waarmee de decembereditie van dax wordt samengesteld, heeft ‘de nieuwe ambachtelijkheid’ centraal gesteld. Maar zij vertalen bouwkundige kennis van traditionele materialen en systemen naar innovatieve oplossingen voor bouwelementen. Overigens gaat dan vaak wel over beeldbepalende elementen en dus over een ondersteuning van de architectuur. scholen Veel onderwerpen tijdens de pitch waren terug te brengen op het samenspel van ambacht, vernieuwing en de rol die architectuur daarbij speelt. Met twee edities dax al over dit thema gemaakt danwel in de maak, moest er wel een nieuwe invalshoek aan worden toegevoegd. Frido van Nieuwamerongen van Arconiko overtuigde jury en publiek met zijn verhaal over de toegevoegde waarde van architectuur bij het renoveren van schoolgebouwen. Een onderzoek van het bureau heeft uitgewezen dat ongeveer 7400 schoolgebouwen in Nederland niet (meer) aan de huidige eisen van bouwtechnische functionaliteit danwel het onderwijs voldoen. Een eenvoudige renovatie of onderhoudsbeurt is tijdelijk lapmiddel. Arconiko zoekt naar een ingrijpender aanpak (‘We maken vooral veel gaatjes in het gebouw, een stuk of 59’, zo vertelde Van Nieuwamerongen over één project), waarbij de architectuur van het bestaande wordt gerespecteerd, maar wel een niet mis te verstane nieuwe impuls krijgt.

Stichting BouwResearch, GroupA,

Bureau SLA en Nexit. Gekozen zijn Arconiko en Architectenbureau

Böhtlingk, met SBR onderzoeken

we het thema. Op dit moment zijn we ook edities aan het maken met Frantzen et al., Heren5, Tangram en Abbink x deHaas.

De dax_pitch werd mede mogelijk gemaakt door Wienerberger en VBI

www.wienerberger.nl www.vbi.nl

actualiteiten

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

visueel geweld? GroupA stelde voor om een editie dax te maken over de visuele aspecten van het ontwerpproces en de impact ervan op de maatschappij en andersom. Binnen het bureau is dit al langer onderwerp van gesprek en onderzoek. Het is een zeer omvangrijk onderwerp, dat een multimediale aanpak verdient, aldus de jury. Voor een vertaling naar de formule van dax lijkt het nog te vroeg. bewegen maar! Beweging was een ander terugkerend onderwerp tijdens de pitches. Vanuit de Haarlemmermeer kwam Mattias Lehner met een enthousiast verhaal over lopen, fietsen, rijden, vliegen. Hoe accomodeert architectuur deze vormen van transport? Eduard Böhtlingk draaide het om: laat die architectuur maar bewegen! Zijn thema ‘actieve architectuur’ heeft veel aspecten van IFD in zich en kijkt bovendien in de keuken van andere vakgebieden,

zoals de werktuigbouw, scheepsbouw en vliegtuigbouw. Het onderwerp sprak publiek en jury zeer aan, ook zeker als het kan worden gekoppeld aan onderwerpen als duurzaamheid en energiezuinigheid. Böhtlingk wil zijn thema koppelen aan een ideeënprijsvraag, die eind dit jaar zal worden aangekondigd.

Schoolrenovaties van Arconiko.

Dakplein, toiletten en hal van scholen Nieuwstraat Rotterdam; Lucasschool Rotterdam.

milieu Minder dan we van tevoren hadden bedacht, maar toch in alle presentaties even ter sprake: het milieu. Cindy Vissering van SBR stelde het thema centraal en presenteerde haar plannen voor een dax waarin de groene gedachte vooral op de gevels wordt losgelaten. Met de enorme kennis van SBR zou dat een dax in boekvorm kunnen worden. Daarom gaan we in de komende maanden kijken hoe we dit thema kunnen vertalen in een vakblad en bovendien de link kunnen maken naar dat prachtige vak: de architectuur. Caroline Kruit

Actieve Architectuur door Böhtlingk.

De Markies (1985), verrijdbare verga-

derunits Rabobank Westland (2008), inzichten uitzichtpunt de Spotter (2000).

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

actualiteiten

van producenten www.sikkens.nl

Gadgets voor kleurselectie: Sikkens Bouwverven heeft inmiddels al een flink aantal waaiers en wijzers voor professionals. Naast de ‘reguliere’ kleurenwaaiers met volle kleuren en pastels, is er sinds begin dit jaar ook de Kleurselectie Grijzen. Hierin zijn maar liefst 89 verschillende grijzen opgenomen: warme, koude, schone en vuile grijzen; groen-, blauw- en bruinachtige grijzen. Niet verwonderlijk dat grijs de meest verkochte kleur is. Een andere

www.ubbink.nl

Toeleverancier Ubbink heeft sinds medio juli een eigen zonnepanelenfabriek in Doesburg door overname van delen van het bedrijf USM. Ubbink verkocht al systemen voor zonne-energie in verschillende landen van Europa, maar met deze eigen productiefaciliteit zal het programma worden uitgebreid. Ubbink produceert in Doesburg zonnepanelen met zonnecellen van polykristallijn silicium en een toplaag van gehard anti-reflectieglas. Het bedrijf biedt het aan als totaalpakket met verschillende bevestigingssystemen, omvormers en bekabeling.

www.romazoprojecten.nl

Romazo-Projecten, de branchevereniging van gespecialiseerde leveranciers van projectzonwering, vraagt met een nieuwe brochure aandacht voor de energetische voordelen van buitenzonwering. Vorig jaar heeft de vereniging door TNO Bouw onderzoek laten doen naar de relatie tussen buitenzonwering en de energiebesparing op verwarmen en koelen voor zeven gebouwtypen. Daaruit blijkt dat bij alle gebouwen met buitenzonwering de vraag naar

www.duravit.nl

Duravit heeft een brochure uitgebracht met ideeën voor kleine badkamers onder de titel ‘Gästebäder’. In de Duitstalige uitgave laat het bedrijf zolderkamertjes, inloopkasten en en suite badkamers zien, gevuld met de eigen producten. Te zien zijn onder meer de series Happy D., Starck 3, Architec en Bacino. Foto’s laten zien hoe de wasbakken, toiletten, douchevoorzieningen kunnen worden gecombineerd met schuine wanden of (zeer) beperkte oppervlakken. ‘Van gastentoilet tot tweede badkamer’ is de slogan waarmee de brochure wordt gepresenteerd. Gezien de beperkte omvang van de ‘eerste’ badkamers van veel Nederlandse woningen, is de uitgave ook nuttig ter inspiratie voor badkamerrenovaties.

www.staalsupport.nl

Voor de zomervakantie is de site www.staalsupport. nl online gegaan. Dit initiatief van het kenniscentrum Bouwen met Staal is de digitale database van de telefonische Helpdesk en de rubriek ‘Vraag & Antwoord’ uit het vakblad Bouwen met Staal. De onderwerpen op de site zijn vooral van technische aard. Net als in het blad is het formaat van de vraag en het antwoord gehanteerd. Er kan gezocht worden in de rubrieken Brandwerendheid, Dimensioneren,

helpdesk staal t +31 (0)79 353 1277

waaier is in het kader van het thema van deze dax ook interessant: de Kleurenblinden KleurenWijzer. Met deze waaier maakt Sikkens inzichtelijk wat de kleurbeleving is van mensen met een milde of zwaardere vorm van kleurenblindheid. Zo kan ook worden beoordeeld wat de combinatie van kleuren voor effect heeft. Voor ‘normaal’ kijkenden geeft dat ontluisterende resultaten.

koeling flink afneemt, soms tot wel 60%. De energiebesparing kan oplopen tot 6% voor woningen en 29% voor kantoren. Ook is door TNO een vergelijking gemaakt met zonwerende beglazing. Niet verbazingwekkend, komt de zonwerende beglazing minder positief uit de resultaten. Op de site van Romazo-Projecten is een samenvatting van het rapport van TNO te downloaden en is het nieuwe Kwaliteitshandboek Projectzonwering te bestellen.

Duurzaamheid, Materiaal, Uitvoering, Verbindingen en Diversen. Niet alle rubrieken zijn echter al goed gevuld. Zo is in de categorie over brandveiligheid al wel veel informatie te vinden, maar komt er weinig antwoord op vragen over bijvoorbeeld coatings of kosten. Voor vragen over die laatste onderwerpen moet ‘gewoon’ worden gebeld met de Helpdesk. De antwoorden worden dan later doorgesluisd naar de site.

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

voelen Voor Le Havre heeft Ateliers Jean Nouvel een spierwit zwembad ontworpen dat op één plekje na een hermetisch gevoel geeft aan de gebruiker. Volgens de overlevering kwam de architect Peter Wilson met de stelling dat de trap het belangrijkste element is van een gebouw - omdat de gebruiker daar het pand letterlijk vastgrijpt. Dat “begrip” is nog veel essentieler bij zwembaden. Bijna naakte mensen liggen in de ruimte omgeven door warmte en vocht. De omgeving - Le Havre, een grauwe, industriële havenstad - wordt volledig genegeerd door het zwembad dat een mediterrane indruk geeft. Alle vlakken zijn door scherpe lijnen afgebakend. Het speelbad is rechthoekig, de gangen zuiver orthogonaal. Het is elementaire architectuur die er

voor moet zorgen dat de bezoeker zich maximaal concentreert op het zwemmen. Met de baden meegeteld komt het bruikbaar vloeroppervlak op 8500 m2 en daar staat een prijs van 1880 euro per m2 tegenover. Op één plek krijgt het complex kleur. Verlaagde akoestische plafonds en blokken in felle kleuren zin gebruikt in de kinderspeelruimte, die als oriëntatiepunt geldt voor het hele gebouw.

www.jeannouvel.fr

foto’s

Clément Guillaume

Ook wit, maar met heel andere associaties dan het hierboven getoonde witte zwembad in Frankrijk, is het Icehotel dat elke winter langs de Torne rivier in Noorwegen verrijst. Midden november beginnen de sneeuwmachines te zoemen en worden de mallen bespoten. De koude laat de vormen bevriezen; gefaseerd worden zo de verschillende vleugels van het hotel gerealiseerd. De hotelsuites hebben elke winter een ander ontwerp: iedereen kan zijn ideeën tot medio juli insturen. De beste ontwerpen mogen dan door de bedenkers zelf worden uitgevoerd. Hieronder links is de suite ‘The Meeting’ van Ake Larsson en Lena Kristöm, rechtsonder het ontwerp ‘Peeled’ van Charlotte Koster en Michiel van der Boom. De editie 2010 van Icehotel opent op 30 december 2009.

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

zwembad

actualiteiten

ijshotel

www.icehotel.com

foto’s

Ben Nilsson/Big Ben Productions

lezersaanbieding DP6 Tien jaar architectuur bestel nu met 5 euro korting

DP 6

Tien Jaar Architectuur

Uitgeverij 010

In het najaar van 1999 verlieten Chris de Weijer en Robert Alewijnse Mecanoo Architecten om hun eigen bureau te beginnen. Ze noemden het DP6 architectuurstudio. In de tien jaar die sindsdien zijn verstreken is een rijk en veelzijdig oeuvre opgebouwd. Uit dat oeuvre worden de achttien projecten die het meest tot de verbeelding spreken in DP6. Tien jaar architectuur gepresenteerd. Van de glazen torens van het Walterboscomplex in Apeldoorn tot het archetypische houten woonhuis in Driebergen, en van de opvallende rode megabioscoop in een geluidswal bij Ede tot de bruggen voor het Zuiderpark in Rotterdam. Naast een uitgebreide documentatie van de projecten in woord en beeld geeft het boek inzicht in de manier waarop DP6 opgaven tegemoet treedt. Ontwerpen komen vaak in twee fasen tot stand. Na een rationele analyse volgt een meer intuïtief proces, waarin de nadruk ligt op het associatieve. Dat levert een sterk zintuiglijke architectuur op, waarbij vaak een belangrijke rol is weggelegd voor het landschap. Ook valt DP6 op door de manier waarop opdrachtgevers en gebruikers bij de totstandkoming van een ontwerp worden betrokken. DP6. Tien jaar architectuur is een boek over een architectenbureau dat zich zonder veel omhaal van woorden manifesteert, maar dat tegelijk eigenzinnig genoeg is om een opvallende plaats in de Nederlandse architectuur voor zich op te eisen. DP6. Tien jaar architectuur • Olof Koekebakker • Nederlandstalig • 200 pagina’s • gebonden • ISBN 978 90 6450 709 0 • ook verkrijgbaar in het Engels: DP6. Ten years of architecture, ISBN 978 90 6450 713 7 • Uitgeverij 010, Rotterdam 2009

Uitgeverij 010 verloot één exemplaar van DP6. Tien jaar architectuur onder

de inzenders van het goede antwoord op de vraag ‘Hoeveel jaar bestaat DP6?’

Inzenden kan naar 010@010.nl; de actie loopt tot 24 september 2009.

bon Ja, ik wil graag … exempl(a)r(en) van de publicatie DP6. Tien jaar architectuur voor 29,50 euro per stuk in plaats van 34,50 euro per stuk (exclusief verzendkosten) actienummer 901-68079 Deze bon kan worden ingeleverd bij uw boekhandel. De actieperiode loopt tot en met 1 december 2009. U kunt het boek ook op www.010.nl bestellen. Vul dan het actienummer in bij de opmerkingen.

lezersaanbieding

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

ruiken Het Amsterdamse architectenduo 70F maakte voor een locatie in Almere een schaapskooi die tactiliteit en een verbintenis met de natuur uitstraalt. Het ontwerp is procesgestuurd: de eenvoudige hoofdvorm - een vervormde ovaal - is in lengterichting geëxtrudeerd en vormgegeven met gebogen stalen spanten. De gevel en kozijnen zijn van western red cedar; de gesloten huid is gepotsdekseld. Hierdoor krijgt de vorm een sterke uitstraling, in de hoek geaccen-

tueerd door zwart compriband dat achter de houten delen ligt. De houten mezzanine verdieping, tussen drie stalen spanten geplaatst, maakt de constructie stijf. Op de begane grond is ruimte voor maximaal 300 schapen. De schaapskooi won de eerste prijs op de World Architecture Festival 2008 in de categorie ‘recreatie’. Voor dit jaar is het bureau wederom genomineerd met een schaapskooi, ditmaal een zeer rechthoekige variant.

schaapskooi

www.70f.com www.pontmeyer.nl

bouwen met modder

small-scale.net/yearofmud

Zintuiglijke ervaring van gebouwen heeft veel te maken met de materialen die zijn gebruikt. Textuur, tactiliteit, kleur en geur: de associaties die materialen geven zijn zeer bepalend voor de (individuele) beleving. Vooral natuurlijke materialen scoren hoog. Baksteen, hout: ze geven een gevoel van warmte, van thuis, geborgenheid. In andere culturen zijn er andere associaties. En elk kind op deze wereld heeft wel eens met modder gespeeld. Daarom speelt de architectuur van Djenné zo tot de verbeelding: kastelen en kerken van zand, water en mest. De Sankore moskee (foto links) stamt uit de vijftiende eeuw. Elk jaar is er weer het ritueel van het aanbrengen

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

van de modder. Alleen daarom zijn die uitstekende balkjes gemaakt: voor de mensen die tijdens het voorjaar deelnemen aan de crepissage, het pleisteren met modder. De eeuwenoude bouwmethode uit Djenné is ook op andere continenten te vinden en leeft zelfs lokaal weer op. Brian ‘Ziggy’ Liloia woont sinds deze zomer in zijn zelfgebouwde cob house (foto’s rechts) in Dancing Rabbit Ecovillage, Missouri (US). Cob is een mengsel van leem, grind en stro. Het experimentele huis is binnen en buiten afgewerkt met een laag modder. Zijn site is een bron van informatie en anekdotes.

actualiteiten

publicaties

categorie

B N I T

contemporaine uitgave, hip en glossy boekenkast-item, tijdloos, monografie naslagwerk, catalogus, themaboek, jaarboek inspiratiebron, branchevreemd technisch-wetenschappelijk, studieboek

***** ***** ***** ***** *****

relax

gebaren

atmosphären

publicaties over details, materialen en

Verstegen is een mooie en filoso-

thor’s eerdere verzameling gedach-

Birkhaüser staat voor degelijke

techniek. Niet zozeer voor blader-

boeken vol hippe spa’s en ontspanningsruimtes. Toch hebben ze het

aangedurfd, samen met Frame en

badenbouwer Klafs. Ontwerper Karim Rashid schreef het nietszeggende

binnenkomertje. Goed: mooie beelden van projecten (Mario Botta, Jun Aoki)

beoordeling grafische beeldkwaliteit volledigheid architectuurpresentatie, projectdocumentatie diepgang toegankelijkheid informatie inspiratie

en voor elk wat wils. Glanzende let-

tertypes in het binnenwerk. Minder goed: ongeïnspireerde kwijlteksten die niet meer zijn dan een opsom-

ming van de materialen die je uit de

Deze verzameling van essays van Ton fische aanvulling op het intuïtieve

onderzoek dat DP6 verricht naar de

zintuiglijke ervaring van architectuur.

Reflecterend op het werk van verschillende architecten en denkers

krijgen waarneming, interactie en

gevoel in het boek een logische plek. Door de brede keuze van invalshoeken, de uiteenlopende selectie van

architecten en wisselende stijlen van

de essays houdt het boek het midden tussen een academisch betoog en een filosofisch dagboek.

Job van

foto’s ook wel kunt opmaken.

Stralen

dooddoener “Human power is green

Ton Verstegen • Gebaren. Atmosfe-

Het geheel wordt afgesloten met de power”. Had ik niet kunnen verzinnen. PA

Karim Rashid, et al • Relax. Interiors for Human Wellness • Birkhaüser/

De op deze pagina's beschreven boeken zijn verkrijgbaar bij de gespecialiseerde boekhandel, tenzij anders vermeld. Prijzen zijn richtprijzen.

kleur • Engelstalig

actualiteiten

Frame • Basel, 2007 • ISBN 978-3-

rische waarneming en architectuur

• d’jonge Hond • Harderwijk, 2009 •

*****

tenkronkels, Thinking Architecture. Atmosphären is, zoals de naam

aangeeft, wat zweveriger. Architectendromen, maar dan ordentelijk

opgeschreven en weergegeven. Een eenvoudige opmaak zorgt voor een rustig beeld met links plaatjes en

rechts tekst. De beelden hebben niet

altijd direct te maken met het verhaal en lijken wat willekeurig gekozen. De tekst, zijn intreerede aan de

universiteit van Detmold, is deel van

Zumthor’s zoektocht naar architecto-

nische kwaliteit. Zijn gedachten gaan over van alles maar hij blijft hangen in algemeenheden. Hoogstrevend, laagdrempelig.

ISBN 978-90-89101-19-8 • 160 pagi-

Peter Zumthor • Atmosphären/

Engelstalig

2008 • ISBN 978-3-7643-7495-2 • 76

na’s • € 25 • kleur • Nederlands- en

Atmospheres • Birkhäuser • Basel, pagina’s • € 20 • kleur • Duits- en

7643-8392-3 • 256 pagina’s • € 40 •

In dax nr 25 recenseerden wij Zum-

Engelstalig

*****

***** jaargang 5 • 2009 • nr. 27

publicaties

AV 2008

components and connections

green

sensation & perception

ren, maar ook in lezen. Dat is Arquitec-

voorbeelden van gefingerlast hout, er

bladerboek van een auteur met een

heel in het zintuiglijke thema van DP6.

Een fijn boek, want je kunt er in bladetura Viva 2008, een overzicht van de

architectuur in Spanje van afgelopen jaar. Bekende projecten (op de kaft Herzog en de Meuron) en minder

bekende - zoals het afgebeelde hotel van Rivera y López, een gebouw dat

DP6 uitvoerig heeft onderzocht. Het is vooral interessant om naast een

jaarboek van bijvoorbeeld Nederland te houden. Meteen valt dan op dat

Mediterrane architectuur gevarieer-

der oogt maar dat de ontwikkeling

van architectonisch onderzoek, pre-

sentatie en detaillering steeds verder samenloopt. De beelden zorgen ook voor veel vertier. Smakelijk!

Luis Fernández-Galiano, red. • Arquitectura Viva: España 2008 • Madrid,

2009 • ISBN 977-0-2134-8700-4 • 320 pagina’s • € 48 • kleur • Spaans- en Engelstalig

C B N I

*****

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

Van het pantheon in Rome tot

komt heel veel aan bod in dit nieuwe boek vol techniek en praktische

informatie. Het is handig omdat de principes van - soms zeer ingewik-

kelde - constructies duidelijk in tekst en tekening worden weergegeven.

Het is inspirerend omdat er projecten

instaan met een hoog “hoe hebben ze dat eigenlijk gedaan?”-gehalte. Het

is leesbaar omdat alle noodzakelijke

informatie op de juiste plek staat. Het

is leerzaam omdat er heel veel nuttige dingen instaan en op een heldere

wijze uitgelegd. Het is, kortom, zeer de moeite waard.

Maarten Meijs, Ulrich Knaack • Com-

Zie het als een momentopname, dit ongelooflijke hoeveelheid boeken

Het boek is bedoeld om studenten

diepgang, ordening of logica in de

king van de zintuigen en het brein. De

achter zijn naam. Verwacht geen manier waarop de projecten zijn

gepresenteerd, maar laat het geheel als een papiergeworden powerpoint

aan je voorbij gaan. Bladerend dus. Er staan zeker inspirerende projecten in dit boek (waaronder ‘the usual sus-

pects’ onder dit thema) en een aantal veelbelovende plannen, maar het

‘groene’ gehalte is helaas niet altijd

even duidelijk. Ik heb liever kwaliteit

van informatie, dan kwantiteit. Maar als verzamelwerk is dit boek niet onaardig.

ponents and Connections: Principles

Philip Jodidio • Green Architecture

2009 • ISBN 978-3-7643-8669-6 • 144

pagina’s • ISBN 978-3-8365-0372-3

of Constructions • Birkhäuser, Basel • pagina’s • € 30 • zwart-wit • Engelsen Duitstalig

B N T

*****

Een heus studieboek als afsluiter, ge-

now! • Taschen • Keulen, 2009 • 288 • € 30 • kleur • Engels-, Duits- en Franstalig

C N

***** actualiteiten

een breed inzicht te geven in de wer-

lezer krijgt heel veel wetenschappelijk uitleg over waarneming en het nodigt uit tot verdere analyse. Interessante onderwerpen voor architecten: de

uitvinding van het perspectiefteke-

nen, het effect van geuren en kleuren op de geest en de waarneming van

akoestische principes door de mens.

Een sterk technisch-wetenschappelijk boek, en niet direct een architectuurboek, maar misschien daarom juist interessant om door te nemen.

Jeremy M. Wolfe et al, red •

Sensation & Perception, 2e editie •

Sinauer • Massachusetts (VS), 2009 • ISBN 978-0-8789-3953-4 • 460 pagina’s • € 55 • kleur • Engelstalig

N T

***** 2

Rob Nijsse, constructief ontwerper bij ABT in Velp en hoogleraar aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft, bespreekt in elke editie van dax een onbegrijpelijk fenomeen.

onbegrijpelijk. over de tijd en ons geheugen Deze ‘onbegrijpelijk’ gaat over ons geheugen en de tijd. Twee begrippen die in elkaar gevouwen ons leven bepalen. Tijd is echt iets onbegrijpelijks. Maar hoe kom ik tot deze filosofische overpeinzingen? Op 3 augustus vierde ik mijn zesenvijftigste verjaardag. Ja dank, op die vele jaren hoop ik ook. Toch overvalt mij sinds ik vijftig ben geworden een - hoe moet ik het zeggen - onbehaaglijk gevoel. Zo van ‘tjee, weer een jaar voorbij’ en somber, somber, ‘hoeveel nog te gaan?’ Want dat we over de helft zijn, is helaas maar al te duidelijk. Ook begint zo af en toe je geheugen je in de steek te laten. In de zin van dat je namen of feiten niet meer kunt produceren, terwijl je weet dat je ze.. eh.. weet. En het lijkt alsof alles vroeger beter was. De zon scheen ’s zomers altijd, de economie groeide alleen maar en het lijkt wel of het vroeger altijd vakantie was. Of in ieder geval dat er wat leuks in een posi-

nu, op dit moment, met onze zintuigen ervaren. Ons geheugen beheert ons verleden. Met deze opgeslagen ervaringen - die wij ‘kennis’ zouden kunnen noemen - bepalen we onze acties. Altijd zich afspelend in het heden, maar we kunnen onze toekomst ermee vormgeven. Merkwaardig: nooit kunnen we ontsnappen uit het nu. Tegelijk bepalen we wat we in de toekomst zullen gaan ervaren door de acties, die we ondernemen (of juist nalaten). in je hoofd De Franse filosoof Descartes kwam in de zeventiende eeuw , na een pijnlijk (want in zijn gedachten terugsnijdend tot datgene waar hij echt zeker van was) denkproces tot de conclusie dat hij moest bestaan omdat hij dacht. Cogito, ergo sum: ik denk dus ik besta. Dat betekent een hoofdrol, of misschien zelfs wel de enige rol voor ons geheugen. Een beklemmende gedachte: je bestaat dus in je hoofd en nergens anders. Dat moet wel kloppen, want als

Ode: Intimations of Immortality from Recollections of Early Childhood The Child is father of the Man;

And I could wish my days to be Bound each to each by natural piety.

I There was a time when meadow, grove, and stream, The earth, and every common sight, To me did seem Apparelled in celestial light, The glory and the freshness of a dream. It is not now as it hath been of yore; Turn wheresoe’er I may, By night or day, The things which I have seen I now can see no more. tieve context gebeurde. Typisch oudemensengedrag: hoofdschuddend beweren dat vroeger alles beter was en dat de jeugd tegenwoordig niet meer wil deugen en er maar op los leeft. nu en later Maar voor somber doemdenken is in deze rubriek geen plaats. Het codewoord voor deze column is ‘onbegrijpelijk’ en laten we met die open blik eens kijken naar het intrigerende onbegrijpelijke rond geheugen en tijd. Tijd dus voor de filosofische aanpak en - waarschuwing - we eindigen met poëzie. Goed, we leven altijd in het heden met alles wat wij

actualiteiten

je hoofd van je lichaam is gescheiden, is het einde verhaal. Alhoewel de macabere gedachte is geuit dat je hoofd nog even doorleeft, totdat de zuurstof uit je bloed is opgebruikt. Aaah, dat je nog rond kan kijken! Ervan uitgaande dat je hoofd een beetje netjes is neergekomen. onbetrouwbaar Een nog beklemmendere vraag: kunnen we onze geheugen wel vertrouwen? Klopt het allemaal wel wat daar opgeslagen is? Want helaas zijn er ook redenen om daar aan te twijfelen. Vertelde ik daarnet niet dat de meeste oude mensen vinden (en ikzelf

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

vertoon die neiging ook al) dat vroeger alles beter was? Dat kan toch niet zo zijn? Vroeger het paradijs en nu de hel? Op een persoonlijk pijnlijke wijze ben ik erachter gekomen dat dit inderdaad niet zo is. Ons geheugen houdt ons (soms of stelselmatig?) voor de gek. Zo maakte ik de fout terug te gaan naar een plek uit mijn jeugd waaraan ik heerlijke herinneringen had. Het duingebied bij Castricum en Bakkum, waar ik als kind woensdagmiddag met mijn vriendjes in het ‘bos’ ging spelen. Hutten bouwen, tochten maken, bomen klimmen en genieten van de natuur in de vorm van vogels, bloemen en - vooral - vlinders. In mijn geheugen was deze plek verworden tot een glooiend landschap met hier en daar hoge eikenen dennenbomen in een idyllisch struikgewas van duindoornstruiken met hun mooie grijze bladeren en knal-oranje bessen in de herfst. Daar teruggekomen bleek het idyllische landschap van mijn jeugd een door stoffige zandpaden door-

- dat alles in je jeugd mooier, stralender en vooral beter lijkt te zijn - is meer mensen opgevallen. De Engelse dichter William Wordsworth (1770-1850) heeft dit in mijn ogen het best verwoord in het gedicht Ode; Intimations of Immortality from Recollections of Early Childhood. Hoogdravende taal en ook een zeer lang gedicht. Maar de moeite meer dan waard om je doorheen te worstelen. Ik laat het eerste vers hierbij afdrukken. In dat vers is de ontluisterende ontdekking van je verloren jeugd magistraal verwoord. Ook de inleiding is fascinerend: The Child is father of the Man. Het Kind is de vader van de Man. Denk daar maar eens over na. Dan ben je nuttiger bezig dan ik, met mijn gesomber over het bereiken van een zekere leeftijd. troostnarcissen Om het helemaal af te leren laat ik ook het eerste vers van Wordworth’s beroemde gedicht The Daffodils afdrukken. Hierin beschrijft hij de vreugde die hij

The Daffodils I wandered lonely as a cloud That floats on high o’er vales and hills, When all at once I saw a crowd, A host, of golden daffodils; Beside the lake, beneath the trees, Fluttering and dancing in the breeze. Continuous as the stars that shine And twinkle on the milky way, They stretched in never-ending line Along the margin of a bay; Ten thousand saw I at a glance, Tossing their heads in sprightly dance. sneden heuvellandschap: kaal, met veel helmgras, een enkele, beetje zielige eik en veel stronkerige dennen met hoog in de lucht een pluk groene naalden. Dat viel dus vies tegen. Gelukkig kwam ik - toen ik om een prikkelig halfdood duindoornstruikje de bocht omging - een kleine vallei tegen waar honderden lichtblauwe distels stonden te bloeien. En op die distels tientallen vlinders, van koolwitjes tot atalanta’s: prachtig.

ondergaat als hij op een sombere, vroege lentedag opeens een groot veld narcissen ziet opduiken langs een meer. Net zoiets als ik met mijn restje jeugdsentiment toen ik een veldje distels met vlinders tegenkwam. Dat zijn de ervaringen die ervoor zorgen dat we weer verder kunnen met ons leven. Rob Nijsse

Gedichten uit: Wordsworth • Poems

Selected by W.E. Williams • The Penguin Poetry Library, 1943 • ISBN 978 0140 58506 3

De poëzie van Wordsworth is verkrijgbaar bij Penguin Classics onder ISBN 978 0140 42442 3

jeugdsentiment Ontgoocheld ging ik naar huis, een illusie armer. Het landschap uit mijn jeugd had nooit bestaan. Dit feit

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

actualiteiten

dax heeft je nodig en jij kunt niet zonder dax! Juist nu is het noodzakelijk om je vakinhoudelijke kennis op peil te houden. Neem er de tijd voor en gebruik daarbij dax: zes keer per jaar een editie met gedegen vakinformatie, gebracht door collega-architecten. Lees hoe andere architecten omgaan met de kansen en bedreigingen in de markt, hoe zij kwaliteit in hun ontwerpen en gebouwen brengen. Mis nu geen enkele editie en neem een doorlopend

jaarabonnement

met zes edities voor maar 63 euro* Even proberen kan met het

proefabonnement

en ontvang drie edities dax vrijblijvend voor 24 euro*. Voor studenten hebben we speciale abonnementen, variĂŤrend van gratis gesponsorde abonnementen tot fikse kortingen op de abonnementsprijs en losse verkoop van edities. Pas-afgestudeerden bieden we een gratis proefabonnement. Informeer naar de voorwaarden via onderstaand e-mailadres.

abo@dax-magazine.nl De huisregels van dax zijn na te lezen op www.dax-magazine.nl

dax. vakinformatie voor en door architecten en bouwkundigen 2

dax heeft je nodig

* inclusief 6% btw

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

documentatie gasthoofdredacteur: DP6 architectuurstudio

binnentuin kantoor Radix, Wageningen â&#x20AC;˘ ontwerp DP6 architectuurstudio â&#x20AC;˘ foto Christian Richters

interview ‘zintuiglijke ervaring zien we als een motief in ons werk’

Chris de Weijer

Robert Alewijnse

Ze zijn heel verschillend en vullen elkaar zichtbaar aan, de twee partners in DP6 architectuurstudio. Chris de Weijer en Robert Alewijnse leerden elkaar kennen bij Mecanoo en besloten in 1999 tot de oprichting van een eigen bureau. DP6 staat bekend om de rationele, zorgvuldig gedetailleerde gebouwen. ‘We zijn uitvinders, puzzelaars’, beaamt Robert. Des te verrassender is hun onderzoek naar de zintuiglijke ervaring van gebouwen, dat bureaubreed wordt uitgezet. ‘Het is een manier om je eigen werk te duiden, om uit te kunnen leggen wat het specifiek maakt’, zo verklaren de architecten: ‘Zinnenprikkelende architectuur, daar begint en eindigt het.’ eigen bureau ‘Een bedieningsgebouw voor een sluizencomplex, bruggen, scholen, woningbouw, kantoorgebouwen, projecten voor universiteiten: we zijn heel breed. De grootte van de opdrachten is ook heel divers. Dat is eigenlijk vanaf het begin van het bureau zo geweest: het maakt dat je een fluctuerende hoeveelheid werk hebt en daar hebben we de bureaustructuur ook op aangepast. Want je wilt werken met een vast team, met een vaste structuur. Het uitbesteden van tekenwerk is daarom onze “buffer”.’ ‘We hebben geen bureau om ondernemertje te spelen: we willen gewoon architect zijn! Rond de dertig procent van je tijd bezig zijn met managementtaken, dat is voor ons wel maximaal. We zijn begonnen met zes medewerkers. En eigenlijk was het plan om klein te blijven, om sneller te kunnen reageren op vragen uit de markt. Maar we hadden veel meer werk: uitbesteden leek een oplossing, toch groeide

DP6 architectuurstudio is in 1999 opgericht door Chris de Weijer (1956) en Robert Alewijnse (1964), toen zij na een aantal jaren samenwerking bij het architectenbureau Mecanoo besloten om een eigen weg te kiezen. DP6 architectuurstudio is vernoemd naar de eerste locatie, Doelenplein 6 in Delft. Chris en Robert studeerden allebei aan de faculteit Bouwkunde in Delft en leerden elkaar in 1995 kennen bij Mecanoo (waarvan Chris mede-oprichter is) toen Robert daar kwam solliciteren. Met name in de eerste jaren werkten ze veel samen (Robert: ‘Om van hem de kneepjes van het vak te leren!’), om vlak voor de eeuwwisseling een eigen bureau op te richten. In 2008 - toen het bureau voorbij de vijftien

interview chris de weijer & robert alewijnse

het bureau gestaag door. Toen de groep groter werd dan vijftien medewerkers, zijn we gaan uitkijken naar een zakelijk-technisch directeur. We werkten al veel samen met Harrie Hupperts bij Bureau Bouwkunde en waren blij verrast toen hij die taak op zich wilde nemen. Nu richten Chris en Robert zich weer veel meer op de inhoud van de ontwerpen en houdt Harrie zich meer bezig met de zakelijke leiding van het bureau de procesmatige kant en de uitwerking van projecten.’ teamwerk ‘Maandagochtend nemen we alles met iedereen door. En dat gebeurt nu met rond de dertig mensen: ja, dat is wel wat veel voor een niet-gelaagde organisatie. De projectstructuur wordt opgezet met projectleiders, assistent ontwerpers en tekenaars. En een directeur, Chris of Robert, die de kar trekt. De ander fungeert dan meer als adviseur en doet wel degelijk met het project mee. Maar ook voor de opdrachtgever is het wel prettig als er één aanspreekpersoon is.’ ‘Iedereen heeft een stem binnen het bureau, ook de stagiaires. Van iedereen wordt verwacht dat ze ideeën aanreiken, meedenken. We zijn een familiair bureau, hebben een open communicatie. We zitten ook met zijn allen in één ruimte: als er iets is, kan dat direct met elkaar worden besproken. Ook de kennis en ervaring zit allemaal in diezelfde ruimte. Zo’n structuur kan alleen goed functioneren als duidelijk is wie de uiteindelijke beslissingen neemt.’ ‘Binnen het bureau wordt ook veel georganiseerd buiten de projecten om. Lezingen, excursies, bureauweekenden. Dat is niet alleen goed voor je team, je

medewerkers groeide - kwam Harrie Huppert (daarvoor directeur van Buro Bouwkunde in Rotterdam) de gelederen versterken als zakelijk-technisch directeur. Op dit moment werken rond de dertig mensen bij DP6 en dat lijkt ook wel het maximum. ‘Met meer mensen wordt de plenaire maandagochtendvergadering in een nietgelaagde organisatie te ingewikkeld’, aldus de partners. Alle mensen werken in één ruimte, de door het bureau zelf verbouwde Dynamohal op het TU-terrein in Delft. De portefeuille is breed en redelijk constant: de opdrachten variëren van bioscopen of bruggen, via scholenbouw en gezondheidszorg tot particuliere woningen. • www.dp6.nl

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

krijgt er ook een gemeenschappelijk referentiekader door. Dat is heel belangrijk. We vinden het leuk om bepaalde gebouwen ook echt te beleven, om er langere tijd in te verblijven, om dingen in gebouwen te doen. Als je samen op die manier architectuur beleeft, dan praat het makkelijker tijdens ontwerpvergaderingen.’ opdrachtgever ‘De open communicatie die we hier binnen het bureau willen hebben, zien we ook graag met de opdrachtgever en gebruikers. Dus ook met hen gaan we op pad, als het kan met het hele ontwerpteam. We zoeken een intensief overleg met opdrachtgevers en gebruikers: niet alleen door gezamenlijk projecten te bezoeken, maar ook door steeds modellen te maken en daarover te discussiëren. Als je dat contact vanaf het begin goed aanpakt, dan sta je veel sterker in de daaropvolgende jaren, de periode van realisatie.’ ‘Wij voelen ons de adviseur van de opdrachtgever op het gebied van architectuur. Je zult van ons geen onderwijsvisie horen: wij geven vorm aan de visie

die de opdrachtgever heeft. Architectuur is als vak al breed genoeg. We vinden dat we ons vooral moeten concentreren op ons eigen vakmanschap.’ ‘In de beginfase van projecten maken we veel modellen voor een opgave: die laten we ook allemaal aan de opdrachtgever en gebruikers zien. Die kunnen dan aangeven waar hun prioriteiten liggen. In workshops analyseren we waarom een model de voorkeur heeft van een gebruiker, welke motieven de opdrachtgever, gebruiker daarvoor heeft. Door dit proces kunnen we de opgave beter begrijpen.’ ‘Hierna komen we met ons ontwerp. Dat moet dan een schot in de roos zijn. Onze ervaring is dat de opdrachtgever en gebruikers zich meestal sterk herkennen in het ontwerp omdat we in het begintraject aan de hand van de modellen intensief hebben overlegd.’

Klaverkamp, Bemmel • nieuwbouw basisschool, kinderopvang, peuter-

speelzaal en kantoor Thuiszorg • 2003 • foto’s Thea van den Heuvel

uitvinders ‘Innovatie is onze liefhebberij, onze fascinatie. We zijn een soort uitvinders, puzzelaars. We zijn geen filosofen, we zijn bouwers. En we hopen altijd dat opdrachten ons een nieuwe uitdaging kunnen

Dynamohal, Delft • restauratie Rijks-

monument tot eigen kantoor • 2006 • foto Jeroen Musch

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

interview chris de weijer & robert alewijnse

geven. Die innovatie kan in de techniek zitten, bijvoorbeeld bij de vertaling van traditionele spanten naar nieuwe bouwprincipes, zoals bij de school in Bemmel. Maar het kan ook gaan om vernieuwing in plattegronden, zoals bij de Turkse ouderenhuisvesting in Haarlem. Innovatie is nooit een doel op zich, maar een logisch onderdeel van het plan.’

Walterboscomplex, Apeldoorn • nieuwbouw kantoren automatiseringsafdeling Belastingdienst • 2007

Villa Schipper De Leeuw, Driebergen •

onderzoek ‘We zijn altijd al bezig geweest met aspecten als akoestiek, klimaat en de tastbaarheid van gebouwen. Het is steeds belangrijker geworden in ons werk, we zijn er steeds bewuster op gaan sturen.’ ‘Nu een jaar geleden zijn we begonnen met ons onderzoek naar zintuiglijke architectuur. Het is begonnen omdat we ons eigen werk wilden duiden: wat maakt ons werk onderscheidend? Omdat ons werk heel dicht bij gebruikers staat, hebben we het gevoel dat we met die zintuiglijke analyse kunnen uitleggen wat het specifiek maakt.’ ‘Iedereen moet een gebouw kunnen ervaren, niet alleen de architecten en architectuurfilosofen. Wij onderzoeken hoe je gebouwen ervaart in de tijd, met contrasten van emoties. Dat kan je doen door de zintuigen “uit elkaar te halen” en te kijken wat er gebeurt als je een gebouw ervaart. Welke prikkeling geeft het, of is de ervaring juist heel rustig, bijna egaal? Tastbaarheid en associaties: het zijn aspecten waarover je nauwelijks praat met je opdrachtgever, maar die wel bepalend zijn voor wat je gaat doen.’ ‘We proberen zoveel mogelijk andere mensen bij ons onderzoek te betrekken, want alleen je eigen zintuiglijke ervaring is te beperkt. We maken er echt geen wetenschappelijk onderzoek van, het is gewoon goed om ermee bezig te zijn. En bovendien leuk om het hele bureau hierbij te betrekken.’

villa van 300 m2 in de bossen • 2007•

genomineerd voor BNA Gebouw van het Jaar 2008

interview chris de weijer & robert alewijnse

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

prikkelingen ‘ Als je als architect je eigen project of een ander gebouw bezoekt is dit altijd maar een beperkte tijd. Om een gebouw echt te ervaren zou je er veel langer moeten zijn: een dag, een nacht of zelfs een jaar met een zomer en winter. Daarom was het verbouwen van ons eigen kantoor, hier in de monumentale Dynamohal, ook zo’n uitdaging.’ ‘In de Dynamohal is er een enorm contrast tussen je ervaring van het eerste moment en de manier waarop je de ruimte ervaart als je er lang zit. De eerste ervaring is “wow!’, maar op een gegeven moment gaat het visuele aspect veel minder spelen. Dan gaat het om akoestiek, comfort, om de juiste daglichttoetreding.’ ‘In een school mag je van die “wow”-ruimten hebben, maar er moeten ook plekken van concentratie zijn, waar de leerling helemaal op zichzelf kan zijn. En dan komt het aspect beweging aan de orde: over de manier waarop je door een gebouw loopt, de overgangen, de contrasten in de ruimten qua omvang en drukte. Rust en overzicht versus ontdekken. Met dat soort processen en ervaringen proberen we bewuster om te gaan, door dat zintuiglijke onderzoek.’ tijd ‘Voor ons is de tijd een heel belangrijk ontwerpaspect. Niet alleen vanwege de veranderende ervaring van gebouwen in de tijd, maar ook omdat gebouwen moeten kunnen meegaan met de tijd. Flexibiliteit is daarom voor al onze projecten een belangrijke factor. Of het nu gaat om flexibiliteit in de plattegrond of in het gebruik. Je ziet het ook bij scholen: de onderwijsvisie verandert sneller dan wij kunnen bouwen. Daar moet een gebouw op toegerust zijn.’ ‘Om te zien wat de tijd met onze gebouwen doet, gaan we zelf regelmatig langs onze projecten. Als

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

dingen niet bevallen, dan doen we daar ook echt iets mee. We hebben die “nazorg” ook opgenomen in ons kwaliteitssysteem en vinden het prettig als opdrachtgevers bij ons bepaalde dingen aankaarten: dan kunnen we het ook zelf oplossen.’ bewust en onbewust ‘Het programma van eisen en de bouwregelgeving zijn voor ons belangrijke uitgangspunten, zeker als het gaat om gebruik en aspecten als akoestiek en licht. Maar we zoeken de grenzen op van de regelgeving. Veel eisen leiden tot vlakheid. Als je bijvoorbeeld in een grote ruimte verschillend geconditioneerde plekken wilt hebben, mag dat niet. We proberen adviseurs ervan te overtuigen wat daar het nut van is. Je hebt dan ook een opdrachtgever nodig die in zo’n proces mee durft te gaan. En die bereid is om zijn programma van eisen aan te passen. Of beter: die bereid is het pve te vertalen naar wat het beste is voor de gebruikers.’ ‘Luchtkwaliteit, lichtintensiteit, klimaatregeling, akoestiek en technische innovaties: je ziet ze niet en gaat ze pas bewust ervaren als er iets niet klopt. Wat we eigenlijk doen is proberen om de natuur en het klimaat weer in het gebouw te halen. Dat doen we met gebruikmaking van techniek, maar op sommige plekken proberen we er op een andere manier ermee om te gaan. Verschillende lichtintensiteiten in één ruimte kunnen storend zijn, maar dat hoeft helemaal niet. Ze kunnen juist ook voor die differentiatie in de ruimte zorgen, waardoor mensen hun eigen plek of weg kunnen vinden.’ ‘Het is eigenlijk een voortdurende zoektocht naar hoe je rust en prikkelingen elkaar kan laten afwisselen. De ‘onmerkbare’ techniek moet gewoon goed zijn, maar met zintuigen moet je af en toe ook heel Caroline Kruit bewust bezig zijn.’

interview chris de weijer & robert alewijnse

Radix, Wageningen • nieuwbouw Plant Sciences Group, Wageningen Universiteit en Researchcentrum: laboratoria en werkplekken • 2009

foto’s deze pagina’s

Thea van den Heuvel, Nijmegen, over-

zichtsfoto Walterboscomplex; Christian Richters, Münster (D),overige beelden

project Het Noorderdok Almere DP6 architectuurstudio, Delft

De zintuiglijke beleving van architectuur moet veel verder gaan dan wat de ogen alleen kunnen zien. Met deze gedachte onderzoekt DP6 in haar architectuur het effect van materialen, ruimtes en organisatie op de beleving van een gebouw door de gebruiker. In dit geval is het project een zorgcentrum met verschillende functies. Naast artsenkamers, laboratoria en fysiotherapie zijn ook een ouder-kindzorg, een apotheek en een binnentuin opgenomen. Het gebouw staat in een nieuwbouwwijk in Almere. Gezondheidscentrum Het Noorderdok ligt tussen een woonwijk, een stukje bos en een vijf verdiepingen hoog woongebouw. Het centrum van DP6 past moeiteloos in het polderlandschap. De rechte lijnen van de volumes, de gevelopeningen de de houten bekleding, uitgestrekte laagbouw en hier en daar een kleuraccent, het staat allemaal op z’n plek. De wijk, de Noorderplassen West van Almere, is nog in aanbouw: het woon-zorggebouw direct achter Het Noorderdok is in aanbouw maar moet begin 2010 klaar zijn.

renders van het ontwerp

licht De entree van het centrum staat aan een pleintje dat een soort hof moet worden als het laatste blok aan de oostkant af is. Meteen naast de ingang zijn de apotheek en de ouder-kindzorg. Deze ruimtes profiteren van de ochtendzon. De functies staan ook aan de voorkant van het gebouw om een snelle doorstroom te vergemakkelijken. Patiënten voor de klinieken lopen door naar een ruime en goed belichte hal. Rechts daarin zijn de receptie en trap. In

het noorderdok, almere

de grote hal is de wachtruimte opgenomen en meteen in het zicht van de bezoeker is de binnentuin. rust Behaaglijkheid en rust zijn belangrijke factoren op deze plek. Waar de buitenkant van het project sober en ordentelijk is gehouden, is binnen juist opgefleurd door het gebruik van vrolijke kleuren, zacht hout en rustige verlichting. Naast de natuurlijke kleuren van de verschillende gebruikte houtsoorten zijn sommige binnenwanden oranje geverfd. Deze kleur wordt geassocieerd met geluk, optimisme en vrolijkheid en is gebruikt in de hal waaraan de behandelkamers, dienstruimtes en artsenkamers zitten. De kleur steekt tegelijkertijd sterk af tegen het natuurlijke licht van de binnenplaats, die rondom met glas is omgeven. open en gesloten De binnentuin, waarin jonge bamboestekken in een bed van witte kiezels zijn geplant, vervult meerdere rollen. Het is een atrium, waaromheen andere functies zijn gerangschikt. Ook brengt het daglicht tot diep in de ruime hal. Maar het is ook een scheiding tussen de zeer publieke wachtruimte en de minder openbare behandelkamers. Met melkglas wordt een rustige barrière gemaakt die artsen de gelegenheid biedt ongemerkt heen en weer te lopen. Tot slot is de binnenplaats bereikbaar als rustige ruimte om even bij te komen. zichtweg Een leidend idee in het gebouw was het weghalen van gangen. Beter gezegd: het wegontwerpen

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

het noorderdok, almere

plattegronden schaal 1 : 200

1. entree 2. centrale hal 3. wachtruimte 4. apotheek 5. artsenkamer 6. laboratorium 7. administratie 8. patio 9. behandelruimte fysio 10. behandelkamer 11. personeelsruimte 12. oefenruimte fysio 13. onderzoek verpleegster 14. onderzoek arts 15. boxen kamer 16. buggy's 17. apotheker adviesruimte 18. verhuurbare ruimte 19. archief 20. berging 21. maatschappelijk werk 22. fietsenstalling

22 10

16 5

5 5

doorsnede

schaal 1 : 200

11 19

3 10

Sfeer- en overzichtsbeelden van het

Noorderdok. Van links boven, met de klok mee: de hal met binnenplaats;

de achtergang naar de artsenkamers; de hal met dubbele vide; de binnen-

plaatst in de zon; de receptie; de trap; de dubbele ingang (rechts in beeld de kinderzorgkamer).

het noorderdok, almere

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

het noorderdok, almere

verticaal detail

2 7

gevel met houten bekleding

schaal 1 : 10

1. aluminium daktrim, blank geanodiseerd 2. multiplex 18 mm 3. louro gamela latten, geolied 18mm 4. waterwerende dampdoorlatende plaat 6 mm 5. isolatie 140 mm 6. dampremmende laag 7. gasbeton 150 mm 8. dakbedekking 9. isolatie afschotplaat 10. kanaalplaat 200 mm 11. verlaagd plafond 12. houten kozijn 13. gemoffeld aluminium aanslagprofiel 14. kunststeen vensterbank 20x250mm 15. kalkzandsteen 150 mm 16. afwerkvloer 60 mm 17. geĂŻsoleerde kanaalplaat

10 11

14 15

16 17

verticaal detail

luifel en bovenzijde schuifpui

schaal 1 : 10

1. aluminium daktrim, blank geanodiseerd 2. multiplex 18 mm 3. stucwerk op ps isolatie 4. gevelisolatie 140 mm 5. pergola balken massaranduba 54x100mm 6. houten kozijn 7. gasbeton 150 mm 8. dakbedekking 9. druklaag 60 mm 10. kanaalplaat 200 mm 11. verlaagd plafond

3 4 5 9 10 11 6

>> Gevelbeelden: met de klok mee van linksonder: pergola; voorgevel; achtergevel; ingang

het noorderdok, almere

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

gevelaanzicht schaal 1 : 100

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

het noorderdok, almere

project

nieuwbouw gezondheidscentrum, apotheek en ouder-kindzorg Het Noorderdok locatie

Almere opdrachtgever

ZorgGoed Nederland, Almere

ervan. In plaats van gangen worden de belangrijkste functies op de begane grond georganiseerd op een open, heldere manier die meer wegheeft van het raumplan van Adolf Loos dan van een gemiddelde zorginstelling. Het is een woonkamer-achtige ruimte waarin scheidingen tussen functies zoals het wachten en het aanmelden minder gedefinieerd zijn. voelen Op de verdieping bevindt zich iets minder dan een derde van de totale oppervlakte. Hier zijn verhuubare ruimten en fysiokamers opgenomen en is er ook plek voor het personeel, te bereiken met een aparte trap, een beetje zoals in oude, statige woonhuizen. Gelukkig is de sfeer binnenin eigentijds en prettig. Dit is dus architectuur om je goed bij te voelen. Dat werkt het beste bij, en in, de patio. Het gevoel dat rondom deze binnenplaats wordt opwekt duidt meteen op het nadelige van het project. Het Noorderdok is een gebouw dat als doel heeft de mens zich beter te laten voelen. Maar het fijnst voelen de gebruikers zich zo dicht mogelijk in de buurt van het raam en van buiten. Het licht en de natuurlijke lucht blijkt toch, nog altijd, wonderen te doen voor het algehele welzijnsgevoel. uitzicht De wachtruimte bovenaan de trap op de eerste verdieping is juist daarom erg fijn. De ruimte is voorzien van een groot raam op het zuiden. Het trapgat is tegelijkertijd lichtschacht naar de receptiebalie beneden en zo zijn de belangrijkste ruimtes goed, natuurlijk belicht. Er is ook voer voor andere zintuigen: de traptredes en leuning voelen warm en zacht aan, de akoestische panelen in de plafonds en de vormgeving van de ruimtes dempen het geluid op een prettige manier. Voor de geluiddemping is op verschillende manieren gezorgd. In de hal zijn zachte panelen gebruikt, in de entreehal en boven het trapgat zijn stroken loofhout gebruikt.

foto’s

Christian Richters, Münster (D),

Daria Scagliola & Stijn Brakkee, Rotterdam.

eenheid Aan de buitenkant is hetzelfde gestrookte patroon te zien. Daar zijn verticale latten van geolied en schuin gezaagd louro gamela hout als afwerking

gebruikt. Het hout steekt bovenaan de gevel enkele centimeters omhoog en bedekt zo de aluminium daktrim. Door deze eenvoudig ingreep in de detaillering wordt het gebouw als rustige eenheid gepresenteerd. Er is een aangelegd pad om het gebouw heen zodat mensen een korte wandeling kunnen maken. Om privacy in behandelkamer en laboratorium te waarborgen, zijn daar de gevelopeningen heel hoog gehouden. De smalle raamstroken passen in de ruimtelijke compositie en leiden het oog naar de lage uitbouw aan de noordkant, waarin de fietsenstalling voor werknemers is opgenomen. ruimtelijke beleving Tijdens het ontwerpproces hebben de architecten nog kritisch naar de mogelijke verdiepinghoogtes en plafondindeling gekeken. Daaruit volgden studies die lieten zien dat er op een zeer ruimtelijk efficiënte en tijdbesparende wijze met de constructie kon worden omgegaan. De kanaalplatenvloer werd herontworpen en als gevolg hiervan staat een aantal kolommen los in de ruimtes. De verdiepinghoogte is iets lager gemaakt maar het pand oogt nog steeds ruim en dat is te danken aan de grote hoeveelheden licht die naar binnen stromen. overzicht In het pand zitten veel slimme vondsten die lang niet allemaal direct opvallen. Er is handig omgegaan met de aanwezige ruimte, de routing en de compositie van de verschillende functies op en om elkaar heen. Ruimtelijke efficiëntie wordt bereikt doordat de looplijnen kort zijn gehouden tussen de ruimtes van de artsen, assistenten en fysiotherapeuten. Voor zowel de bezoekers als de dagelijkse gebruikers biedt het gezondheidscentrum dus ‘eigen’ plekken en een eigen efficiënte route. Het stelt de mensen op hun gemak; ze worden niet afgeleid van het doel van hun aanwezigheid. Het getuigt van het inlevingsvermogen en respect van de architecten voor de wensen van de gebruikers van dit gebouw. Tot in de kleinste, gevoeligsmatige details. Philip Allin

architect DP6 architectuurstudio, Delft www.dp6.nl

aannemer Plegt-Vos Joustra Bouw, Lelystad www.plegt-vos.nl

adviseur management Huls bouwkostenmanagement, Zwolle, www.huls-bkm.nl

leverancier gevelbekleding Jongeneel, Enschede www.jongeneel.nl

projectteam Chris de Weijer, Robert Alewijnse, Richelle de Jong, Dardo Mantel, Harrie Hupperts

adviseur constructie Pieters Bouwtechniek, Haarlem www.pietersbouwtechniek.nl

adviseur interieur Side by Side, Lichtenvoorde www.sidebyside.nl

leverancier glazen binnenwanden Metaglas, Tiel www.metaglas.nl

installatietechniek T&H adviesburo, Nieuwegein 030-6050848

leverancier plafondsysteem Hunter Douglas, Rotterdam www.hunterdouglas.nl

raadgevend ingenieur DGMR ingenieurs, Arnhem www.dgmr.nl

leverancier vloer Bruynzeel, Zaandam www.bruynzeelmultipanel.com

looptijd 2004-2009 bvo 1100 m2

het noorderdok, almere

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

het noorderdok, almere

project

bibliotheek Sant Antoni Barcelona (ES) RCR arquitectes, Olot (ES)

Sommige bureaus maken met hun eerste paar projecten een flinke indruk en worden snel op het brede podium gelanceerd. Andere werken jarenlang aan het opbouwen van een breed portfolio voor ze internationaal worden ‘ontdekt’. RCR is een bureau in de laatste categorie. In Spanje hebben de Catalaanse ontwerpers al een klein decennium succesvolle projecten ontworpen en gebouwd en inmiddels geniet hun werk ook buiten dat land bekendheid. Ze zijn bouwers van rauwe architectuur en laten hun fantasie graag lopen. Dat leidt tot curieuze hoeken, details en materialen. Maar ook tot prachtige gebouwen. De bibliotheek in Barcelona is het meest recent opgeleverde grote werk. Het gebouw vecht voor haar plek in het drukke Barcelonese grid. Meerdere vervallen gebouwen zijn weggehaald om plaats te maken voor een ‘toegevoegde functie’ voor de plek. De ontwikkelaar had nog geen helder beeld van de bestemming en schreef een prijsvraag uit voor een generiek gebouw, een kantoor. RCR stuurde aan op het oorspronkelijke idee van de stadsarchitect Cerdá, die in 1859 het grid ontwierp. Belangrijk hieraan was echter de schaal van het gebouw, niet van het blok. Barcelona is in die zin op een kleiner schaalniveau ontworpen dan Parijs. RCR wilde het blok weer letterlijk en figuurlijk open maken. ontwikkelaar RCR won de prijsvraag maar stuurde aan op een openbare functie voor het gebouw. In het ontwerp

was ruimte opgenomen voor een centrum voor ouderen. Een publieke functie paste beter bij de aanwezige ruimte. Zo kon optimaal gebruik worden gemaakt van de binnenhof die in het blok was ontstaan door de eerdere sloop, was het argument van de architecten. Na overleg met de ontwikkelaar, die in opdracht van de overheid opereerde, werd besloten dat het gebouw een tweeledige functie en ruimtelijke ordening zou krijgen. In en vanaf de poort, aan de open straatkant van het project, staat de bibliotheek, uitgevoerd als glimmende dozen van staal en glas. De poort doorgelopen leidt de nieuwbouw de bezoeker tot in de hof en tot aan een dagactiviteitencentrum voor ouderen, dat is weggeborgen achterin het perceel en een minder heftige indruk maakt. de stad Nog steeds staan restanten van de ‘oude’ stad in het zicht op het plein. Een bakstenen schoorsteen neemt een centrale plek in op het plein en werpt een schaduw uit over het nieuwe gebouw. Plattegronden en doorsnedes zijn zoveel mogelijk uit elkaar getrokken om maximaal licht toe te laten in de ruimten van het ontwerp. Het pand wordt binnenin ontsloten door een serie brede gangen en kronkelende passages. Kleinere elementen, zoals glas achter geperforeerd staal en een decoratieve gevelbekleding van stalen latten, zijn hier gebruikt om de hoekigheid van het orthogonale gebouw te verzachten.

Aquarel schets van het conceptuele

openmaken van het stedenbouwkudige blok in het grid.

Volgende pagina: zicht onder het gebouw door op de binnenhof

bibliotheek sant antoni, barcelona (es)

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

bibliotheek sant antoni, barcelona (es)

De ingang van dichtbij en iets verder weg. Op de eerste foto is te zien hoe het licht door de ‘leestrap’ heenvalt.

Hiernaast: de openbare functies kijken

uit op de straat; ontsluiting en serviceruimtes gaan halfverscholen achter staal- en glasplaten.

doorsneden entreeblok

schaal 1 : 100 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Tentoonstellingsruimte Muziek- en speelruimte installatieruimte overloop vide hal trappenhuis onderwijszaal ‘leestrap’ staal

4 7

bibliotheek sant antoni, barcelona (es)

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

7 9

4 9

7 5 4 8

4 1

plattegronden schaal 1 : 500

van onder naar boven: kelder, begane grond, 1e verdieping, mezzanine en bovenverdieping 1. hoofdingang 2. doorloop 3. tuin en binnenhof 4. ontsluiting 5. tentoonstellingsruimte 6. kantoren 7. zalen 8. installaties 9. ‘leestrap’

4 6

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

bibliotheek sant antoni, barcelona (es)

Boven: zicht op de ingang en hoofdvolume vanaf het centrale plein. De

gevel van staal en glas is goed te zien, evenals het sterke contrast tussen

vormgeving en ritmiek tussen oud- en nieuwbouw. Midden op de foto valt licht door de trap heen.

bibliotheek sant antoni, barcelona (es)

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

doorsnede gevel schaal 1 : 20 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

daktrim aluminium hr++ glas 8.8.2 staalprofiel ipe 600 honingraatligger vloerplaat 50 mm ventilatiesysteem stalen ‘leestrap’ gepolijste rvs afwerkplaat

2 7 4

5 Aanzicht stalen trap, met doorkijk, die bedoeld is om op te zitten lezen.

Lengtedoorsneden van het complex schaal 1 : 500

Links bovenin de trap zoals hierboven

weergegeven. In de kelder staan extra

zalen die worden gebruikt voor onderwijs en tentoonstellingen.

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

bibliotheek sant antoni, barcelona (es)

1 doorsnede gevel

schaal 1 : 20 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

stalen flens, d = 10 mm draagconstructie gewapend beton hout 15 mm ventilatieschacht verlaagd systeemplafond met akoestische isolatie 70 mm stalen kolom 220x75 mm hr++ glasplaat 8.8.2 mm plaat weervaststaal 5 mm plaat weervaststaal beloopbaar 4 mm fundering gewapend beton

3 4 8 5

7 6 7 8

Rechts: detail van de dubbele gevel aan de voorzijde van het pand aan de binnenhof. De toegang en het draaiprincipe zijn goed te zien.

Onder: detail van de gevelbekleding. De afwisseling tussen staal en glas

zorgt door de dag heen voor verschillende effecten.

RCR is door drie Spaanse architecten opgericht, Rafael Aranda, Carme Pigem en Ramon Vilalta, die allen eind jaren tachtig in de architectuur zijn afgestudeerd. Zij worden sinds 2005 gesteund door partner Kaoru Fujii. RCR verwierf voor het eerst bekendheid met het ontwerp voor een atletiekbaan en heeft haar succes mede te danken aan een sterk ontwikkeld gevoel voor landschap. De architecten van het bureau staan niet bekend

bibliotheek sant antoni, barcelona (es)

om hun conservatisme. De studio is een grote stenen hal waarin plateaus van glas en staal zijn gebouwd. Wind- en waterdicht is het allemaal niet en de medewerkers worden aangemoedigd om op blote voeten te lopen. De website wordt onregelmatig bijgehouden en staat maar af en toe online. Maar dat nemen we voor lief. Een beetje excentrieke houding is op zijn tijd best charmant.

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

kleuren Het project krijgt samenhang door de materiaalkeuze en de rigoreus toegepaste geometrie en heeft op sommige plekken de functionaliteit beperken. Op veel plekken en voor veel functies is plaatmetaal gebruikt: voor het vaste meubilair, de gevelafwerking, de brede trap. Het is een visueel rustpunt temidden van de felgekleurde gevels van de omringende bebouwing. Het is ook een referentie aan de nuchtere functionaliteit van het complex. Maar staal heeft de eigenschap om snel op te warmen en onder de Spaanse zon worden de speelmeubels op het pleintje en de plint van het gebouw zo heet dat mensen zich er aan kunnen verbranden. luchtig Tussen de stalen platen en strips is hoog reflecterend glas geplaatst, dat licht biedt aan de binnenruimten en het gebouw redelijk koel moet houden. RCR heeft gespeeld met de maatvoering van het geheel door grote vlakken af te wisselen met kleinere elementen. Aan de voor- en achterzijde van de bibliotheek is hiermee een dubbele vliesgevel gemaakt met een beloopbaar gebied en te openen geveldelen. Ook in doorsnede laat het gebouw een luchtig karakter zien. Honingraatliggers zijn onder sommige verdiepingsvloeren te zien en de hoofdtrap bestaat uit open elementen die licht en lucht doorlaten. Deze openheid is een thema dat in de leesruimte, kantoren en gangen wordt doorgezet.

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

tussen-gebouw De vorm van het nieuwe gebouw is genesteld tussen de bestaande gebouwen. De kamers en de geveldelen zijn op de plattegrond aangepast - soms haast tussengeperst - en de doorsnede laat de organisatie van het gebouw op een paar plekken na duidelijk zien. Er zijn onderwijsruimtes in de kelder geplaatst omdat de aanwezige bovengrondse ruimte niet toereikend was. Op zo’n moment neemt het programma het voortouw. De architecten omschrijven het project als “niet muren, maar ‘tussen-gebouwen’”. Het hele gebouw moet dus worden gezien als een goed geordende verzameling fragmenten. Dit alles ligt uitgespreid om een pleintje, het hart van het project, dat de Barcelonese bevolking meer moet laten genieten van het oorspronkelijke idee van de stad.

project bibliotheek en ouderencentrum locatie Barcelona (Es) opdrachtgever ProEixample, in opdracht van de Spaanse overheid

beelden

RCR, Eudeni Pons, Hisao Suzuki,

shortlist Het ontwerp stond op de shortlist van de Mies van der Rohe Award voor 2009. Uiteindelijk is het naar de kroon gestoken door het operahuis in Oslo van Snøhetta. Bijzonder is echter dat het project - een stedebouwkundige inbreiding in een regelmatig blok van Barcelona - het zover schopt. Het gebouw valt op vanwege de nauwkeurige plaatsing van zowel programma als materiaal binnen het stedenbouwkundige kader. Er is op meerdere schaalniveaus met succes gezocht naar de meest saillante detaillering en compositie en daarom is het gebouw als geheel zo geslaagd. Philip Allin

bibliotheek sant antoni, barcelona (es)

project Juvet Landscape Hotel Valldal (NO) JSA, Oslo (NO)

Architectuur die opgaat in het landschap: een sterker voorbeeld dan het Juvet Landscape Hotel is bijna niet te vinden. In een bijna overweldigend stukje Noorse natuur - gelegen naast het natuurgebied rond de Geirangerfjord dat tot Werelderfgoed is uitgeroepen - zijn tien losstaande hotelkamers geplaatst. Uit hun verschijning, oriëntatie en detaillering is het enorme respect af te lezen waarmee de architecten van JSA deze opdracht hebben uitgevoerd. Respect voor de natuur, maar ook zeker respect voor de gebruiker van deze exclusieve bouwwerkjes. Juvet betekent ravijn. De Gudbrandsjuvet is een populaire natuurattractie tussen Trollstigen en Geiranger, ongeveer twee uur rijden vanaf Oslo. Knut Slinning is de eigenaar van een flink perceel bij de Gudbrandsjuvet, in Valldal. Op het perceel stonden al een boerderij (Burtigarden at Alstad) en een kerk met een geschiedenis die teruggaat tot de zestiende eeuw. In feite is er - afgezien van de aanwezigheid van elektriciteit, digitale snelweg en een regionale autoroute - vrij weinig veranderd in Burtigard. Nog steeds wordt gebruik gemaakt van het heldere water van de natuurbronnen om te drinken en te eten. De bewoners leven met de seizoenen, eten vis uit de rivier of vlees van de eigen koe.

natuur

losse kamers Maar waar vroeger een broodwinning was uit de voedselproductie, moet nu het toerisme voor de omzet zorgen. Als projectontwikkelaar stelde Slinning toch de geschiedenis en het landschap centraal. Zowel de toeristen als het landschap verdienen het hoogste respect. Samen met Jensen & Skodvin Arkitektkontor (JSA), Jan Olav Jensen en Børre Skodvin,

juvetslandscape hotel, valldal (no)

schetsen van het project door JSA:

met verschillende oriëntaties beleven de gasten andere elementen van de

ontwikkelde hij een hotelconcept juist voor deze plek. Het hotel bestaat nu uit tien losse hotelkamers, die lijken geland in het robuuste landschap rond het ravijn. Vanuit de oude boerderijgebouwen, die stuk voor stuk zijn gerenoveerd, worden dagtrips en maaltijden verzorgd. zomerkamers Vrijwel elke hotelkamer heeft een andere plattegrond (er zijn zeven varianten) en is zodanig gesitueerd dat er minstens vanaf één zijde een spectaculair uitzicht is naar de natuur. Dat kan een uitzicht zijn over het ravijn, maar ook naar boomtoppen of een open plek in het bos. De bezoeker heeft hier vanzelfsprekend een stem in het uitzicht dat het meest comfortabel oogt. Geen enkele kamer heeft uitzicht op een andere kamer. geen decoratie De hotelcabines zijn voor twee personen: er is een slaapruimte, een zithoek en een gesloten badkamer. In de slaapkamer is één gevel gevuld met glas in ranke stalen profielen. De spectaculaire natuur vraagt alle aandacht en krijgt die ook: de vloerbedekking en wandafwerking zijn egaal en in bruine tinten. Het meubilair vormt nauwelijks een obstakel voor het uitzicht. Er zijn geen schilderijen, wandkleden of anderzins decoratieve elementen aangebracht. Vanaf het moment van opstaan tot het slapengaan domineert de natuur het beeld. Alsof je aan het kamperen bent in een wel heel comfortabele tent. Of, zoals Jan Olav Jensen het uitlegt: ‘Je moet het gevoel krijgen dat je buiten bent, terwijl je tegelijkertijd het comfort van binnen zijn ervaart.’ Overigens zijn de kamers ongeïsoleerd en niet voorzien van enige klimaatconditionering.

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

juvetslandscape hotel, valldal (no)

plattegrond begane grond en dwarsdoorsnede over de toiletten schaal 1 : 500 1. 2. 3. 4.

entree slaapruimte zithoek douche en toilet

1 4

Elke hotelkamer of cabin heeft een volledig beglaasde gevel aan één zijde. De cabins zijn zodanig gepositioneerd dat er nergens een visuele relatie tussen de cabins is. De beknopte badkamer

is in fris geel uitgevoerd en wordt per cabin voorzien van warm water door een boiler.

juvetslandscape hotel, valldal (no)

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

juvetslandscape hotel, valldal (no)

detail glazen dak boven entree

schaal 1 : 20

1. gevel met delen van Noors lariks 2. houten kolom 3. puntbevestiging glasplaat 4. glasplaat 1375x1350 mm, gelamineerd gehard glas

2 1

6 7 8

verticale doorsnede bij glazen pui schaal 1 : 20

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

massief houten constructie stalen kolom bitumen beloopbare isolatie d = 45 mm grind daktrim aluminium stalen kozijn borging glasplaat gecombineerd glazen paneel met dubbel glas en een enkele glasplaat ervoor 10. aftimmering 11. funderingsbalk 12. kopplaat staal 13. stalen staaf ø 40 mm, in de rots geboord

1 2

10 11 12 13

horizontale doorsnede schaal 1 : 20

1. massief houten constructie 2. stalen kozijn 3. houten kozijn (met variërende breedte per cabine) 4. gevelbekleding van Noors lariks in delen van 48 x 48 mm met tussenruimte 12 mm op houten regelwerk 5. gecombineerd glazen paneel met dubbel glas en een enkele glasplaat ervoor

1 5

juvetslandscape hotel, valldal (no)

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

juvetslandscape hotel, valldal (no)

De vergelijking met kamperen is dus niet heel vreemd. Omdat het gebied in de winter moeilijk toegankelijk is, opent het hotel alleen gedurende de zomermaanden. Dat maakt het ook op een andere manier exclusief. geen littekens Elke cabine bestaat uit een eenvoudige houtconstructie, bekleed met met rabatdelen van onbehandeld Noors lariks en gedeeltelijk voorzien van gebouwhoge glazen panelen gevat in stalen kozijnen. De cabines zijn gemonteerd op stalen staven ø 40 mm, die in de onderliggende rotsbodem zijn geboord. Het landschap is hierdoor minimaal verstoord. ‘We zijn te gast in deze natuur’, vertelt Børre Jensen. ‘Daarom is het ook voor hotels geen slecht idee om ze zodanig te construeren dat ze geen littekens achterlaten als de functie verloren gaat. Vergeleken met de natuur zijn wij hier natuurlijk maar heel even.’ Het concept doet ook een beetje denken aan de strandhuisjes aan de Noordzeekust, die tussen oktober en april ‘in opslag’ gaan. De cabines in Valldal hebben de afgelopen winters echter wel op locatie doorgebracht. Mies De detaillering van de cabines is minimalistisch te noemen - de kreet ‘Miesiaans’ valt. In de hoeken waar de glaspui de houten pui ontmoet, zijn de stalen kozijnen iets doorgetrokken zodat het lijkt alsof de glasplaat op het hout is gelegd. Aan de onderzijde loopte de glasplaat voor de houtcon-

projectduur

Arkitekturkontor (JSA), Norway Na-

Børre Skodvin, Torunn Golberg

2008

www.juvet.com

demping Maar gedempte geluiden die zo kenmerkend zijn voor hotels, zal je hier niet horen. Wel is de 10 m lager gelegen rivier duidelijk hoorbaar. Met kleine te openen ramen kan dat geluid zelfs nog dichterbij worden gehaald. En mocht je na die fikse wandeltocht, stoere beklimming of lange dut je willen verfrissen, dan wacht je geen ligbad, maar een compacte douche. In een knalgele setting. ‘Een leuk contrast met de neutrale kleuren in de rest van de omgeving’. Het is de kwinkslag die het project nog leuker maakt. Bij het ultieme ontspannen hoort ook Caroline Kruit minstens een glimlach.

projectarchitecten

tional Tourist Routes Association

JSA, Oslo

kwinkslag Alle aspecten van het Juvet Landscape Hotel lijken gericht op één doel: de hardwerkende aardling-metkantoorbaan de natuur in jagen. Klimmen, skiën, wildwatervaren, vissen, wandelen of een momentje mijmeren op een rots. Niet dat de hotelkamers oncomfortabel zouden zijn. Integendeel: van al hierboven genoemde activiteiten kan worden gedroomd met het uitzicht op de locatie waar het zou moeten gebeuren.

concept hotel

Knut Slinning, Jensen & Skodvin

foto’s

structie langs. De open glazen hoeken zijn bijzonder transparant. Het glas heeft een donkere tint (‘zodat de gasten de natuur in kunnen kijken, maar de natuur niet bij de gasten naar binnen gluurt’) en weerkaatst daardoor het groen, de rotsen en de waterpartijen van de omgeving.

architectuur JSA, Oslo

www.jsa.no

juvetslandscape hotel, valldal (no)

Jan Olav Jensen (projectleider), Helge Lunder, Torstein Koch, Thomas Knigge

adviseur constructies

ir. Finn-Erik Nilsen, Oslo

2004 - 2008, opening in augustus

bruto vloeroppervlak 800 m2

bouwkosten

1 miljoen euro

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

project

Juvet Landscape Hotel

Jan Olav Jensen (1959) en Børre Skodvin (1960)

Onder hun werk zijn veel overheidsopdrachten. Twee

of Architecture in 1985. In 1995 richtten ze Jensen &

van der Rohe Award for Architecture 2009: het Thermal

locatie

de uitkijktoren van Gudbrandsjuvet, op het terrein van

(NO)

behaalden beiden hun diploma aan de Oslo School

Skodvin Arkitekturkontor op en vestigden zich in Oslo.

In hun werk leggen Jensen & Skodvin zeer nadrukkelijk een relatie tussen de architectuur en het (stedelijk)

landschap. De projecten variëren van metrostations,

een kerk, woningbouwprojecten tot een nieuw klooster.

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

recente projecten waren genomineerd voor de Mies

Bath Life Medicine Resort in Bad Gleichenberg (AT) en

het hier getoonde hotel. Jensen en Skodvin geven bei-

den les aan de Oslo School of Architecture. Gemiddeld werken bij JSA zes architecten.

juvetslandscape hotel, valldal (no)

Burtigard, Gudbrandsjuvet, Valldal

opdrachtgever Knut Slinning

zintuiglijke architectuur multisensorisch ontwerpen. over de complexe menselijke natuur

Hoe ervaren mensen architectuur? In hoeverre beïnvloedt de architectuur het (onderbewuste) welzijn van de gebruiker in en om het gebouw? Tijdens opleidingen architectuur wordt aan deze vragen nauwelijks aandacht besteed. Alsof de geldende regelgeving afdoende moet zijn om het welzijn, comfort en de veiligheid van mensen in en om gebouwen te waarborgen. Omdat architectuur een creatief vak is en een praktisch ambacht tegelijk, wekken de gecreëerde objecten bijna per definitie emoties op. Noem het zintuiglijke ervaring. Die heeft iedereen en is heel persoonlijk. Toch geeft de analyse van de menselijke natuur ons een beetje houvast om bewuster om te kunnen gaan met die zintuiglijke ervaring. Zonder academisch te willen worden, maken we een reis langs de menselijke zintuigen. Hoeveel dat er ook mogen zijn. Hoeveel zintuigen heeft u eigenlijk? Of beter: hoeveel zintuigen gebruikt u in uw dagelijkse bestaan? En, speciaal voor architecten: met welke zintuigen houdt u rekenschap als u een ontwerp maakt? De zintuiglijke ervaring van de gebruikers van een gebouw kan wel eens heel anders zijn dan die van de ontwerper. Denk aan een schoolgebouw: jonge kinderen hebben een heel andere perceptie van kleur, tactiliteit, zichtlijnen, ruimte en logistiek. De enige faculteit in Nederland waar inhoudelijk onderzoek wordt gedaan naar multisensorisch ontwerpen, is de faculteit Industrieel Ontwerpen in Delft. Als een afgeleide van de ergonomie (de wetenschappelijke studie van de mens in relatie tot zijn omgeving, meestal toegespitst op de werkplek: ‘ergon’ staat voor werk, ‘nomos’ voor wet), worden experimenten gedaan met onder meer reuk, tactiliteit, kleur en vorm. Er wordt veel onderzoek gedaan naar het fenomeen ‘associaties’: is deze geur blauw of groen? Leg dergelijke vraagstukken voor aan een heel gedifferentieerde groep mensen en de uitkomst zal aantonen dat bepaalde combinaties zijn te herleiden tot een breed gemeenschappelijk referentiekader. zicht De architectuur is een vakgebied waarbij het visuele aspect een grote rol speelt. Zelfs dominant is in sommige opzichten. Met de komst van driedimensionale renderings en digitale presentatiemogelijkheden is

multisensorisch ontwerpen

de visualisatie van de architectuur zelfs gaan tornen aan de maakbaarheid. In een virtuele architectuur is er geen zwaartekracht of zijn er geen weten regelgeving. En waar is de gebruiker in al die renderings? De gebruiker was al niet welkom in de afgestijlde presentatiefoto’s van het object na oplevering. In de imaginaire architectuur varieert de gebruiker van een robotachtige sculptuur tot een gezapig-stelmet-2.1-kind, die totaal uit proportie lukraak in de ruimte zijn gezet. gemeenschappelijk referentiekader In zowel de ontwerpfase en gebruiksfase van architectuur zal het zintuig zicht een verbindende factor zijn tussen opdrachtgever, architect, adviseurs en - niet in de laatste plaats - gebruikers. Zicht heeft het grootste gemeenschappelijke referentiekader als het om gebouwen gaat. Dat maakt het praten overigens niet altijd makkelijker: zodra er termen als ‘mooi’ en ‘lelijk’ of trends bij komen kijken, kan er wel degelijk een (persoonlijk) conflict ontstaan. Een goede oplossing is al eerder in deze dax genoemd: neem het ontwerpteam mee op pad en creëer een gemeenschappelijk referentiekader. En niet alleen op basis van hoe dingen eruitzien, maar ook hoe ze voelen, ruiken en worden beleefd. Het letterlijk tastbaar maken van een ontwerp is een wezenlijk onderdeel van de overtuigingskracht richting opdrachtgever, gebruiker en ook de partijen die het ontwerp zullen moeten realiseren. En daaraan komen veel meer zintuigen te pas dan alleen zicht of gehoor. Met het gezegde ‘Zien is Geloven’ komen we in dit vakgebied ver, maar aan ‘Beleven is Waarderen’ hebben we veel meer. twaalf zintuigen Over het algemeen wordt ervan uitgegaan dat de mens zich kan bedienen van vijf zintuigen: zien, horen, ruiken, voelen en proeven. Maar wie zich een beetje in de materie verdiept, merkt al gauw dat dit vijftal niet toereikend is. Rudolf Steiner kwam tot twaalf zintuigen. Steiner (1861-1925) was architect, filosoof, ‘sociaal denker’ en de oprichter van de spirituele beweging van de antroposofie. Hij bestudeerde de mens, maatschappij, natuur, godsdienst en probeerde waar mogelijk verbanden te leggen. Het onderzoek naar de zintuigen maakte een wezenlijk onderdeel uit van zijn werk. Zonder te diep op de materie te willen ingaan (echte

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

De deel van een monumentale boerderij uit 1851 in Eefde is verbouwd tot een multifunctionele ruimte waar work-

shops en trainingen worden gegeven. Deelnemers aan deze bijeenkomsten

van Inori worden uitgedaagd om hun vaste levenspatroon te doorbreken

en ‘terug te gaan naar de essentie’.

Onder de immense houten kap zijn

verschillende afgeschermde ruimten gemaakt, waar in groepsverband of individueel kan worden gewerkt of

gerust. Bijzonder zijn de verrijdbare

slaapcapsules, waarbij ook op het ‘dak’ kan worden gelegen • ontwerp Rooijakkers + Tomesen, Amsterdam, www. rooijakkers-tomesen.com

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

multisensorisch ontwerpen

Kor Aldershoff ontwikkelde het

Windroos Bouwconcept als antwoord op een onderzoek naar waterwoningen. De basis is een ronde, drijvende prefabconstructie die op de plaats wordt gehouden door een paal in

het midden. Verschillende functies en ontwikkelingsvormen zijn mogelijk. Het prototype is te bezichtigen. Het onderzoek werd gesponsord door

het stimuleringsfonds en Syntens. •

ontwerp Kor Aldershoff, Amsterdam, koraldershoff@euronet.nl

liefhebbers verwijs ik bij deze naar de werken van Steiner), is het ook voor de geïnteresseerde leek interessant om het zintuigen-schema van Steiner te bestuderen. Hij maakt namelijk een onderscheid tussen ‘naar binnen gerichte’ zintuigen en ‘naar buiten gerichte’ zintuigen. Tussen de vijf bekende zintuigen rangschikt hij zeven aanvullende zintuigen, die zowel naar binnen als naar buiten gericht zijn. Het verschil tussen binnen en buiten zit vooral in de persoonlijke danwel gemeenschappelijke perceptie van de ontvangen prikkels. Zo zijn reuk en tast heel persoonlijke ervaringen, terwijl zicht, gehoor en smaak ook aan sociale en culturele tendensen onderhevig zijn. beleving De zeven zintuigen die Steiner ‘toevoegt’ hebben ook wel degelijk invloed op de beleving van architectuur. De ‘levenszin’ heeft bijvoorbeeld alles te maken met hoe je je voelt, op een bepaalde plek en in een bepaalde omstandigheid. Zonder dat daar een aanwijsbare (fysieke) verklaring voor is. Voelt het goed of voel je je ongemakkelijk? Evenwichtszin heeft te maken met het gevoel voor veiligheid, met de (on-) zekerheid die een bepaalde locatie of omstandigheid je kan geven. Het taalgevoel is gecombineerd met denkkracht en gehoor een wezenlijk instrument in de communicatie en - wederom - bepaling van je eigen plek binnen de

multisensorisch ontwerpen

gegeven context. Temperatuurzin (of: warmte-zin) heeft niet alleen betrekking op de plek waar je bent, maar ook op de mensen om je heen. Vooral bij het ontwerpen voor doelgroepen waarbij bepaalde zintuigen minder of zelfs (nog) helemaal niet zijn ontwikkeld, is het interessant om alle twaalf door Steiner benoemde zintuigen te beschouwen. Het geeft een architect of ontwerper meer instrumenten om op een non-verbale of nonvisuele manier te communiceren met de gebruikers van het ontwerp. Juist door die ‘extra’ zintuigen in de beschouwing mee te nemen, is het soms ook makkelijker om associaties te maken of ontdekken. warm Een warm gevoel krijgen bij een gebouw kan verschillende aanleidingen hebben. Zo kan de architectuur iemand ontzettend aanspreken. Of is het juist de beleving van het gebouw (van buiten naar binnen, de sfeer en het karakter, het geluid, de gebruikte materialen) die het hart sneller doet kloppen. Misschien staat de verwarming hoog of zijn er warmtebronnen (binnen danwel buiten) waar de bezoeker mee wordt geconfronteerd. Een warm gevoel bij een gebouw kan dus voortkomen uit zeer tastbare argumenten (en is dan meestal positief) terwijl er ook niet-tastbare oorzaken zijn die de beleving van een gebouw beïnvloeden. Multisensorisch ontwerpen wil zeggen dat er met

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

Inspiratie

voorstellingsvermogen in relatie tot karaktereigenschappen

Inspiratie in relatie tot eigen ervaring

gehoor

intuïties

3 redenerend vermogen

intuïties in relatie tot het wezenlijk bewustzijn

temperatuurzin

taalgevoel

zelfbewustheidszin

5 zicht

voorstellingsvermogen in relatie tot bewustzijn van materie

1 8

levenszin bewegingszin

voorstellingsvermogen

smaak

reuk

9 tastzin

evenwichtszin

Schema van de twaalf zintuigen

volgens Rudolf Steiner. Het blauw gearceerde deel kenmerkt de ‘naar binnen gerichte’ zintuigen.

‘meer dan één’ zintuig rekening wordt gehouden. Maar het zegt niet ‘zoveel mogelijk zintuigen’. De regelgeving in Nederland brengt al een aantal randvoorwaarden: voor het klimaat, lichtintensiteit, akoestiek, constructieve veiligheid en andere technische eigenschappen van gebouwen zijn er regels. Maar - zoals onze gasthoofdredactie DP6 architectuurstudio ook regelmatig moet vaststellen - die regels kunnen ook een obstakel zijn om een extra impuls aan een ruimte te geven. Bijvoorbeeld door meer daglicht toe te laten dan wettelijk voorgeschreven is, of door een grote ruimte op te nemen die de brandcompartimentering van een gebouw lastiger maakt. Over het algemeen zal een multisensorische aanpak echter leiden tot meer maatregelen dan wettelijk voorgeschreven of tot maatregelen die de regelgeving nauwelijks raken. Onder de eerste categorie vallen bijvoorbeeld aanvullende akoestische maatregelen, zonwering, ruimtescheidende elementen. De tweede categorie heeft te maken met de layout van gebouwen, de keuze voor materialen, textuur en kleur. Daarbij heeft de architect de meeste ruimte om invulling te geven aan het multisensorische thema. terug naar de natuur Een onderzoek naar de zintuiglijke beleving van architectuur is in grote lijnen een studie van de

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

menselijke natuur. Voor DP6 architectuurstudio, die het zintuiglijk ontwerpen inmiddels bijna een jaar op de onderzoeksagenda heeft staan, heeft deze zintuiglijkheid dan ook veel te maken met het ‘terugbrengen van de natuur naar de gebruiker van het gebouw’. Laat de seizoenen onderdeel uitmaken van de beleving van de architectuur en geef de gebruiker de gelegenheid om buiten net zo intens te ervaren als binnen. Deze instelling maakt ook dat de architectuur zich moet nestelen in het omringende landschap of - met een bijna tegengestelde beweging - het omringende landschap moet worden versterkt door de architectuur. Interessant is om bij deze benadering te analyseren wat ‘natuur’ betekent voor de mens anno 2009. De wens om ‘in de natuur’ te zijn is helemaal niet meer bij alle mensen aanwezig. Het feit dat wereldgezondheidsorganisaties alarmbellen doen rinkelen omdat de meerderheid van Westerse bevolking niet aan de minimale dagelijkse hoeveelheid natuurlijk vitamine D komt (slechts tien minuten ongefilterd daglicht is daarvoor voldoende) zegt natuurlijk al wel iets. Was de openbare ruimte ‘vroeger’ (en nog helemaal niet zo lang geleden) het sociale en maatschappelijke werkveld, nu gebeurt alle handel en wandel binnensdeurs. Misschien ligt er wel een schone taak bij architecten om (het gevoel voor) de natuur weer terug te brengen naar de mens. Het bewust prikkelen van

multisensorisch ontwerpen

Bij deze multifuncitonele ontmoe-

tingsruimte Heidehof in Apeldoorn is de relatie tussen architectuur en landschap wederzijds voelbaar. De volledig beglaasde gevel geeft een

direct contact vanuit het interieur naar de bosrijke omgeving. Het glooiende

plafond leidt de bezoeker van de ene ruimte naar de volgende. Ook met de keuze van de materialen is een

duidelijk verband met de natuur. Het hout aan de binnenzijde, de harde

schaal aan de buitenzijde: dit gebouw

nodigt zowel uit tot binnenlopen als er omheen wandelen. • ontwerp Moriko Kira Architect, Amsterdam, www. morikokira.nl

multisensorisch ontwerpen

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

Bij het recent opgeleverde sportpaleis

T-kwadraat in Tilburg hebben de architecten op bijzondere wijze menselijke

schaal en licht in het gebouw gebracht. Met ronde ramen, schijnbaar wil-

lekeurig in de gevel aangebracht, valt op onverwachte plaatsen licht in de

verkeersruimten en ontmoetingsplekken. De gevel is - ingegeven door de formaten die een sporthal met zich meebrengt - in afmetingen enorm,

maar in bekleding kleinschaliger en

tactiel. • ontwerp Bo.2 architectuur en stedenbouw, Tilburg in samenwerking met Van Hoogmoed Architecten, Til-

burg, www.bo2.nl en www.vanhoogmoedarchitecten.nl

de zintuigen kan daarbij een instrument zijn. De klimaatdiscussie helpt ook al mee. hout en modder Maar misschien ligt het krachtigste middel om gebruikers van gebouwen zich bewust te maken van hun omgeving wel degelijk in het ‘donkerblauw gearceerde gebied’ in het schema van Steiner: de persoonlijke ervaring. We zijn allemaal kind geweest. Hebben met modder gespeeld, kleuren ontdekt, door de bossen gerend en over het gras gebuiteld, warmte gezocht bij de mensen om ons heen. En terwijl we opgroeiden zijn we ons steeds bewuster geworden van datgene wat er om ons heen gebeurt. Ergens - heel erg ver weg - zijn we allemaal huttenbouwers die geborgenheid en een schuilplaats zoeken. Zou dat verklaren waarom hout, leem en baksteen bij veel mensen positieve associaties brengen?

tensie zien, horen, ruiken, voelen, proeven, bewegen, denken, praten, door het dagelijks leven balanceren en zichzelf zijn. Die leven en beleven, waarbij ze altijd architectuur (bewust danwel onbewust) zullen tegenkomen. Misschien is het goed om vanuit het vakgebied een publieke marketingcampagne op te zetten om de beleving van architectuur breder te communiceren. Er is dan nog een dertiende zintuig wat ik daarbij in zou willen zetten, om het geheel wat luchtiger te maken: gevoel voor humor. Wat mij betreft een essentieel onderdeel van elk creatief vakgebied. Caroline Kruit

dertiende zintuig? Net als de mensen bij DP6 wil ik van dit artikel geen wetenschappelijk epistel maken. Maar in een periode met tijd, ruimte en noodzaak tot bezinning van het vakgebied, is het goed om ook de niet-technische, niet-financiële en niet-rationele aspecten van architectuur te beschouwen. Juist om het vakgebied meer draagvlak te geven bij een grotere groep mensen. Mensen die allemaal met verschillende in-

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

multisensorisch ontwerpen

inspiratie!

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

inspiratie!

als je door de bomen het bos niet meer kan zien.. ...helpen wij je graag op weg

wij weten hoe je communiceert met architecten en bouwkundigen omdat we zelf architecten en bouwkundigen zijn

cck@cckmedia.nl

CCK

CCK Media is een kleine, onafhankelijke uitgeverij in Den Haag. Zesmaal per jaar maken we dax magazine. Maar we doen meer. We schrijven artikelen in opdracht van architectenbureaus, brancheverenigingen en bouwproducenten. We adviseren op het gebied van acquisitie en marketing. We organiseren cursussen, seminars en evenementen. We vertalen bouwkundige teksten van of naar het Engels. De primaire doelgroep van al onze activiteiten bestaat uit bouwkundigen en architecten. En dat is makkelijk uit te leggen: we zijn het zelf ook. Benieuwd naar wat CCK Media voor jou kan betekenen? Neem contact op met Caroline Kruit, t +31(0)6 50 28 78 00 of cck@cckmedia.nl.

productontwikkeling

interieur Senedd gebouw, Wales • ontwerp Richard Rogers Partnership • beeld Redshift Photography

materiaal bouwen met loofhout. over ‘onbehandelde’ architectuur

We laten in deze zintuiglijke editie van dax het gebruik van hout op verschillende manieren zien. Hout heeft de naam duurzaam te zijn en het materiaal wordt steeds vaker door opdrachtgevers voorgeschreven als ontwerpeis. Gecertificeerd hout, voorzien van één van veel labels, geniet van een groeiende algemene bekendheid. Belangrijk is echter ook het gevoel dat hout opwekt bij de mens, de gebruiker van het gebouw. Een beter begrip ervan kan leiden tot beter geslaagde ontwerpen. Nog altijd wordt hout door architecten vaak als materiaal gekozen vanwege de esthetische waarden die het heeft. De fysische eigenschappen - goed isolerend vermogen, relatief hoge sterkte, licht gewicht, makkelijke bewerking - spelen een steeds grotere rol bij de keuze om hout te gebruiken. Van evengroot belang is de duurzaamheid van het materiaal. Hout is een vernieuwbaar materiaal en daarmee een duurzame materiaalbron. Certificering van de productieprocessen maakt dat het kweken

en kappen van hout op een verantwoorde wijze gebeurt. hoogste gebouw Deze zomer is een nieuw record gevestigd op het gebied van construeren met hout. Het hoogste houten woongebouw ter wereld is in Londen opgeleverd. De Britse architecten Waugh Thistleton zochten met hun opdrachtgever naar een manier om relatief goedkope woningen in hoge dichtheid te bouwen op een binnenstedelijke locatie. Het pand, Stadthaus genoemd, is in samenwerking met het Oostenrijkse KLH ontworpen en gebouwd. Het gebouw telt negen verdiepingen, bestaat uit een hardhouten constructie en heeft binnenwanden van verschillende loofhoutsoorten. veilig gevoel Het Stadthaus ziet er niet heel opvallend uit. De buitengevel is bekleed met panelen van Europees loofhout in drie verschillende kleuren. De binnenkant van het pand is opmerkelijk, vanwege de

Nieuwbouw York St John University,

York, (GB) • ontwerp Rivington Street Studio, 2009 • opdrachtgever York St John University • beelden Sarah Blee

mens & materiaal

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

In Wales heeft de regeringssenaat een

nieuw pand gekregen naar ontwerp van Richard Rogers partnership. Aan de kust van Cardiff staat een lang, rechthoekig volume met een glooiend houten dak dat wordt gedragen door een slanke

stalen constructie. Half verscholen in

het gebouw is een auditorium met een enorm houten plafond. De vorm is een omgekeerder trechter, waarmee het

daglicht van buiten tot diep in de zaal wordt geleid.

Voor de bekleding is overal onbehan-

deld wrc gebruikt vanwege het gemak waarmee het hout licht gekromd aan de dakconstructie kon worden beves-

tigd. Nog een belangrijke factor speelde een rol bij de materiaalkeuze: het licht

kaatst van de onbehandelde houten latten af en straalt zo op een natuurlijke,

ongefilterde wijze in de ronde schacht. Dit effect zou met geolied of geacetyleerd hout niet zijn behaald.

Foto's op deze pagina: Redshift photography

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

mens & materiaal

ogenschijnlijk standaard afwerking. De houten, woningscheidende schijven die voor stabiliteit zorgen, zijn met pleister afgewerkt. Er zijn standaard kozijnen toegepast. Een van de voordelen van deze constructie is de geluidsdemping. Er zijn veel contactvlakken, maar de opbouw in meerdere lagen reduceert overlast met ongeveer 60 dB - een enorme demping. Door de afwerking met droge afbouw (gipsplaten), merken de gebruikers niet dat het om een houten constructie gaat. Dit is bewust zo gedaan om de bewoners het gevoel van veiligheid te geven, dat ze associeren met gebouwen van staal en beton. Volledig omringd met hout - zo redeneerde het ontwerpteam - zouden aspecten als brandveiligheid moeilijker uit te leggen zijn aan de bewoners. Met acht verdiepingen is een record gezet, maar de architecten van Waugh Thistleton zijn ervan overtuigd dat nog veel hoger gebouwd kan worden volgens dit principe. staal en hout Het gevoel van veiligheid is vaker bepalend geweest voor de keuze van afwerking van gebouwen. Halverwege de negentiende eeuw, toen staal langzaam aan constructieve populariteit won, werd becijferd dat het materiaal veel sterker en stijver was dan ijzer of hout. Dat leidde vanzelf tot ranke constructies met ongehoorde overspanningen en bouwhoogtes. Maar een aantal projecten stuitten op een groot en onvoorzien probleem. De gebruikers van de gebouwen konden de bouwtechnische eigenschappen van staal veel minder goed inschatten dan die van hout. Het gevoel voor het materiaal ontbrak. De ranke constructies zorgden voor wantrouwen, voor een gevoel van onveiligheid. Zeer sterke en veilige constructies werden daarom ingepakt met houten ‘dozen’ om gebruikers het idee van veiligheid mee te geven. Dit gebeurde onder andere bij de wintertuin van het Amsterdamse Krasnapolsky Hotel van de architect G. B. Salm in 1879. Inmiddels is de wintertuin, met ranke spanten en gegoten kolommen, naar het oorspronkelijke ontwerp hersteld. Tot tweemaal toe werd de constructie ingepakt: eerst voor het constructieve gevoel voor onveiligheid. Later - toen het Paleis van Volksvlijt afbrandde - werd staal Canadees hout Sinds 1992 heeft Canada een federaal geregelde strategie voor bosbeheer die inmiddels internationaal erkend is. British Columbia, de meest westelijke provincie van Canada, gaf in 2006 een visie op de toekomst van haar bosrijke en enorme landschappen die veel gevolg heeft gekregen. Het hout van de zuiden westelijke gebieden van Canada worden veelal in de VS gebruikt; hout van de oostkust gaat vaker naar Europa. Per schip duurt dit tegenwoordig niet meer dan vijf dagen. Al het hout dat uit Canada komt is voorzien van duurzaamheidslabel: het land heeft meerdere standaarden (mede-)ontwikkeld, waarvan FSC de breedste bekendheid geniet.

mens & materiaal

geassocieerd met brandonveiligheid. En weer ging de constructie achter hout. De ontwikkeling van brandvertragende verven (niet zichtbaar, maar wel veilig) heeft dit type constructies weer letterlijk zichtbaar gemaakt. En nu is het kennelijk andersom: een volledig houten constructie wordt ingepakt om de gebruiker niet het gevoel te geven dat hij in een licht ontvlambaar huis woont. intuïtief Natuurlijke bouwstoffen als hout en steen worden al zo lang door mensen toegepast dat wij er vaak intuïtief mee omgaan. De meeste kinderen weten al hoe sterk hout is en hoe flexibel. Het gevoel voor natuurlijke materialen is iets menselijks. Hout voldoet aan eisen van sterkte, stijfheid, stabiliteit, maar ook aan minder kwantitatieve waarden zoals warmte, licht en veiligheid. Maar ook met de - voor gebouwen - minder gunstige eigenschappen van hout hebben de meeste mensen ervaring: de brandbaarheid en het soms onvoorspelbare vervormingsgedrag (omdat er een scheur of noest in het materiaal zit). Dat laatste verklaart wellicht de onverkoopbaarheid van hout met noesten in bijvoorbeeld de VS: daar komt alleen ‘noestvrij’ hout voor de bouw in aanmerking. onbehandeld hout Onbehandeld hout, hout dat zonder verduurzaming of andere verwerking meteen toe te passen is in een gebouw, moet aan stringente eisen voldoen. De meest voorkomende houtsoort in de Nederlandse bouw is western red cedar (wrc). Cederhout is een breed toepasbare houtsoort. Het kan voor laagbouw worden gebruikt voor constructieve doeleinden; vaker wordt het toegepast in gevelbekleding, binnenafwerking en daken. Droog wrc heeft een dichtheid van rond de 330 kg/m3. De specifieke werkende eigenschappen van het toegepaste hout zijn van belang voor architecten en constructeurs. Onbehandeld hout dat tegen weersinvloeden kan, is een aantrekkelijk bouwmateriaal. Maar hout zuigt vocht op en zet dus uit. Cederhout wordt in fabrieken gedroogd en heeft dan een vochtgehalte van ongeveer 15%. In (verwarmde) woningen is het vochtgehalte gemiddeld 6%. Dat verschil wordt door het hout gecompenseerd door krimp. In lengterichting is dit maximaal 2,1% en dat is een overzichtelijke grootte. certificering Sinds ongeveer vijftien jaar neemt wereldwijd het aantal gecertificeerd beheerde bossen (en het totale oppervlakte ervan) gestaag toe. Dit heeft er toe geleid dat meer soorten (voornamelijk tropisch) hout worden geëxporteerd. In de praktijk wordt hout met een FSC (Forest Stewardship Council) of vergelijkbaar label minder vaak toegepast. Uit recent onderzoek van Stichting Probos blijkt dat ongeveer driekwart van Nederlandse architecten

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

Beelden op deze pagina: Waugh Thistleton Architects, Will Pryce

FSC-hout voorschrijven, maar dat het er vaak in de bouw toch niet van komt. De hoge kosten en geringe beschikbaarheid van gecertificeerd hout worden als redenen aangedragen. Raar eigenlijk, want de Vereniging van Nederlandse Houtondernemingen heeft in een brief aan het ministerie van VROM aangegeven dat het aanbod gecertificeerd hout de vraag overstijgt. Voor specifieke soorten en maten is dit echter niet altijd het geval, en daarom wordt soms ‘verkeerd’ hout gebruikt. Door in bestekken alleen kwaliteits- en toepassingseisen voor te schrijven, wordt de kans verhoogd dat een aannemer kiest voor niet-standaard houtsoorten. Als ook wordt gerefereerd aan andere certificaten, zoals PEFC (the Programme for Endorsement of Forest Certification schemes), wordt de kans verhoogd dat duurzaam hout wordt toegepast. kosten dalen Een positieve noot voor de nabije toekomst: de kosten voor gecertificeerd hout blijven dalen. Europees naaldhout met een label is nauwelijks duurder dan standaard hout en zelfs tropisch hout is meestal in de gecertificeerde variant niet meer dan 10-15% duurder.

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

Het aandeel tropisch hout in de Nederlandse bouw is in de afgelopen tien jaar met 18% gestegen. FSC hout uit Canada wint ook aan populariteit. Dit heeft een aantal redenen. Het Canadese bosbeheer zeer geavanceerd en de uitstroom van hout is al jaren constant, wat tot stabiele prijzen heeft geleid. Vanwege culturele banden met Engeland en Frankrijk wordt in die landen al langer uit Canada geïmporteerd hout gebruikt. Tegenwoordig gebeurt dat vaker ook in Nederland. Het project Crystal Court van Tangram Architekten is een sprekend voorbeeld van een groot project waarbij Canadees wrc als gevelbekleding is gebruikt. goede bron Ook in het Nederlandse klimaat kan onbehandeld hout worden toegepast in het exterieur danwel interieur. Hout dat onbehandeld kan worden gebruikt in Nederland is goedkoper en - indien juist gedetailleerd en bevestigd - onderhoudsvrij. Belangrijk is wel dat het hout geschikt is voor het Nederlandse klimaat. De koude en vaak natte loofbossen die aan de kustgebieden van Canada liggen, zijn dus een goede bron van hout voor Noord-EuroPhilip Allin pese bouwwerken.

mens & materiaal

Dit artikel is mede tot stand gekomen door hulp van:

Stichting Probos • www.probos.nl

Canadese ambassade Den Haag • www.canada.nl

meer informatie: www.centrum-hout.nl www.houtinfo.nl www.wrcea.org www.waughthistleton.com www.klh.com www.rsh-p.com

Lang leve(n) staal! OP DE NATIONALE STAALBOUWDAG 15 OKTOBER 2009, EVENEMENTENHAL GORINCHEM

Staal is een vitaal bouwmateriaal. En dat vieren we op de Nationale Staalbouwdag 2009. Tijdens het congres gaat de vlag uit voor grensverleggende hoogstandjes van het ontwerpen, construeren en bouwen met staal in China (Guangzou New TV Tower) en Groningen (Centrum voor Levens wetenschappen RUG). Het motto Lang leve(n) staal verklapt ’t al – u maakt nader kennis met de doelrijpe kansen voor staal als duurzaam bouwmateriaal, in het perspectief van energie reductie, licht bouwen en Cradle to Cradle.

De noviteiten worden gepresenteerd door spraakmakende sprekers als: t Mark Hemel (architect, information based architecture) Guangzhou New TV Tower t Jaap Wiedenhof (Director Arup Amsterdam) Licht bouwen en energie t René Hersbach (Managing Director Projects ING Real Estate Development, Bestuurslid DGBC) BREEAMNL, waarom een label voor duurzaamheid ? t Rudy Uytenhaak (Architect, directeur Rudy Uytenhaak Architectenbureau) Centrum voor Levenswetenschappen t Joop Paul (Director Arup Amsterdam) Guangzhou New TV Tower

En de key note speaker: t Theo Henrar (Corus Nederland). Naast het congres biedt de Nationale Staalbouwdag u: t bedrijfspresentaties op de Expo, overzichtelijk ingedeeld op de themapleinen ‘coaten en verzinken’, ‘verbindingsmiddelen’, ‘industrie, dak en gevel’, ‘software’ en ‘ingenieursbureaus’; ontmoetingen met vakgenoten en zakenrelaties in een ‘feestelijke’ t ambiance. Komt u ook? De toegang is gratis ná inschrijven. Dat kan nú op www.nationalestaalbouwdag.nl Tot 15 oktober in Gorinchem! Rik van Thiel, Bouwen met Staal

productinformatie

lederen vloertegels van Alphenberg â&#x20AC;˘ www.alphenberg.com

productinformatie trap zonder trapboom zigzag trap

eestairs nederland harselaarseweg 102 postbus 4 3770 aa barneveld t +31(0)342 40 57 00 f +31(0)342 40 57 09 e nl@eestairs.com i www.eestairs.com

balans

EeStairs uit Barneveld heeft opnieuw een bijzondere trap op de markt gebracht. Het gaat om de Zigzag trap, die uit één stuk lijkt te bestaan. De trap volgt een zigzag-patroon en rust aan de onderzijde op een smalle voet. Daardoor ontstaat een luchtig effect, een welkom gegeven in kleine, donkere ruimten. De trap is gemaakt van gepoedercoat staal. Integraal onderdeel van de trap is de ballustrade aan de ene zijde. Die zorgt voor de nodige stijfheid en maakt dat de trap voldoet aan het bouwbesluit. De trap wordt in op maat gemaakt, zodat er voor elke ruimte een specifieke, optimale oplossing ontstaat. Aandachtspunt is de dragende wand waaraan de trap bevestigd wordt. Die moet van een stevig materiaal zijn of aan de achterzijde versterkt kunnen worden. Er ontbreekt immers een traditionele trapboom.

spoelbakken water units, water zones

dornbracht nederland rivium boulevard 21 2909 lk capelle aan de ijssel t +31(0)10 52 43 400 f +31(0)10 52 43 410 e info@dornbracht.nl i www.dornbracht.nl

zone Drinking

voelen

Dorbracht heeft in aanvulling op haar assortiment kranen nu ook spoelbakken op de markt gebracht onder de naam Water Units. Samen kunnen ze gecombineerd worden tot Wate Zones: homogene functionele eenheden die optimaal op een bepaalde handeling met water zijn afgestemd. Voor elke Water Zone wor-

productinformatie

den verschillende configuraties aanbevolen. Voor de zone Preparing kan er bijvoorbeeld voor een diepe en een vlakke bak worden gekozen, wat erg praktisch is voor het schoonmaken van levensmiddelen. Voor Cooking zijn er grote, vlakke enkele bakken om pannen comfortabel te kunnen vullen of pasta makkelijk te kunnen

afgieten. Er is ook een Universal Zone, geschikt voor verschillende handelingen. De spoelbakken zijn gemaakt van 1,5 mm dik roestvrij staal en met de hand vervaardigd. Ze vallen op door hun minimalistische design.

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

productinformatie Fermacell heeft een voegengips op de markt gebracht met een frisse sinaasappelgeur. Dat maakt het werken met het gips een stuk aangenamer, voegengips ruikt doorgaans immers wat muf. De geur wordt pas geactiveerd als water aan het gipspoeder wordt toegevoegd en verdwijnt weer wanneer het vocht is verdampt.

Het gips heeft dezelfde werking en prijs als ander voegengips. De keuze voor de sinaasappelgeur komt voort uit de huiskleur van Fermacell: het bekende oranje, dat op alle verpakkingen aanwezig is. Maar in principe zijn ook andere geuren mogelijk. Het zou binnenkort zomaar zo kunnen zijn dat pas opgeleverde

gebouwen ruiken naar abrikoos, aardbeien, of bijvoorbeeld pizza. Het sinaasappelvoegengips is alleen leverbaar in de kleine verpakking. En voor wie toch liever met gewoon, muf voegengips werkt, blijft het oude product gewoon in de verkoop.

voegengips met sinaasappelgeur fermacell

xella droogbouw systemen loonsewaard 15-20 6606 kg wijchen t +31 (0) 24 649 51 11 f +31 (0) 24 649 51 26 e fermacell-nl@xella.com i www.fermacell.nl

ruiken

Esbeco uit Waalwijk levert lederen tegels voor vloer en wand. De tegels hebben de typische tekening van nerven, schrammen en insectenbeten, die het materiaal zijn echtheid geven. Daardoor vormt het leer een mooi contrast met moderne materialen en een aanvulling op andere natuurlijke materialen.

Alphenberg tegels zijn leverbaar in negen kleuren en in de maten 40 x 40 cm, 40 x 60 cm en 8 x 120 cm. Het onderhoud van de tegels bestaat uit stofzuigen met een borstelverlengstuk, afnemen met een lichtvochtige doek en insmeren met was. Het leer verdraagt krassen en putten. Ze worden in het beeld van de natuurlijke teke-

ning opgenomen. De tegels zijn volledig recyclebaar en de dieren waar het leer van afkomstig is, hebben in de vrije natuur rondgelopen. Bij het proces van looiing, verven en veredeling worden alleen biologisch afbreekbare stoffen gebruikt.

lederen tegels alphenberg

esbeco tielenstraat 7 5145 rc waalwijk t + 31 (0)416 33 59 35 e info@alphenberg.com i www.alphenberg.com

voelen, ruiken

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

productinformatie

productinformatie rockfon akoestische platen

rockwool/rockfon industrieweg 15 6045 jg roermond t +31 (0)475 35 30 35 f +31 (0)475 35 36 81 e info@rockfon.nl i www.rockfon.nl

Zoals de naam aangeeft gaat het bij de nieuwe dB-lijn van Rockfon vooral om geluidwerende kwaliteiten. Maar let op: bijzonder aan deze panelen is niet alleen de geluidsabsorbtie, ook de geluidsisolatie wordt verzorgd door het paneel. Het element is er in drie varianten, de dB35, dB40 en dB44. Ze variëren van 25 mm tot 50 mm dikte en de code geeft de

geluidsisolatie overlangs weer. De geluidsabsorptie ligt tussen alpha-w = 0,8 en 0,9. Daarmee wordt de gemiddelde absorptie aangegeven, gemeten bij 500 Hz. Technisch is de dB44 het meest ingewikkeld. Het paneel bestaat uit twee lagen steenwol, met daartussen een luchtdichte laag aluminiumfolie. Door gebruik van de laag aluminiumfolie is het paneel licht

gebleven. Ook zijn de elementen sterk brandwerend. De dB35 en dB40 vallen in klasse A1, de dB44 in A2.

Fiberline kantoor, Middelfart (DK) •

architect KHR arkitekter Kopenhagen (DK) • architect Jan Søndergaard •

foto’s Michael van Oosten fotografie, Amsterdam

horen

interieurpanelen yst, viewpan

bau line europaweg 3 8181 bg heerde t +31(0)578 69 53 29 f +31(0)578 69 59 34 e info@bau-line.com i www.bau-line.com

zien, voelen

ViewPan

YST Block

YST Organic

De firma Bau Line produceert opvallende panelen voor de interieurbouw. De panelen bestaan uit sandwichconstructies, waarbij twee polyester afdekplaten een kernmateriaal omsluiten. Het kernmateriaal kan uit van alles bestaan, naar gelang de wensen van de klant. Zo bevat YST Organic een gedraaid driedimensionaal honingraatweefpatroon. YST Block heeft een blokstructuur die in hars is gedoopt om een ‘nat’ effect te geven. De platen worden met name gebruikt in de interieurbouw, bijvoorbeeld als barfront of (onderdeel van) een scheidings-

wand. Ook levert Bau Line andere producten van polyester, zoals waskommen. De panelen hebben geen noemenswaardige bouwfysische prestaties op het gebied van brandwerendheid, warmte- en geluidisolatie of wind- en waterdichting, maar er zijn combinaties met glazen voorzetplaten denkbaar, die dat wel hebben.

productinformatie

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

productinformatie interieurpanelen kaos 3d

pyrasied xtreme acrylic apolloweg 26 8938 at leeuwarden t +31 (0)58 21 50 651 f +31 (0)58 21 51 847 e info@pyrasied.nl i www.pyrasied.nl

Kaos 3D

Pyrasied, fabrikant van kunststof, heeft haar meest populaire serie polycarbonaat platen uitgebreid. Nieuw in de collectie van de Kaos lijn - een verzameling platen die opgebouwd zijn uit holle buisjes gekleurd materiaal - is de Kaos 3D. Verschillende buisdiameters en -diktes zijn leverbaar, evenals platen van uniforme dimensies. De platen geven een sterk optisch effect. Loodrecht erop kijkend zijn ze vrij doorzichtig maar onder

een hoek bekeken worden ze steeds dichter. Vanaf ongeveer 30 graden is er niet meer doorheen te kijken. De kunststof panelen hebben daarbij een akoustisch dempende werking. Diktes vanaf 15 mm met een brandclassificering van B1. Met dekplaten van acrylaat worden de panelen 21 mm dik, vallen ze in categorie B2 en dempen ze 22 dB. De uniforme platen zijn 5,5 kg/m2.

Hunter Douglas heeft een akoestisch plafondsysteem op de markt gebracht, dat voor het hele geluidspectrum een goede akoestische prestatie levert. Het systeem maakt gebruik van het materiaal Techstyle, een non-woven glasvezelversterkt textiel dat over het geheel van frequenties absorbeert van 100 tot 5000 Hz een gemiddeld Sound Absorption Average

(SAA) heeft van 86%. De gemiddelde waarden voor de geluidsreductiecoëfficiënten Rw en NRC zijn 0,80 respectievelijk 0,85. De panelen bestaan uit honing-raatstructuren en hebben een dikte van 28,5 mm. De standaardmaten zijn 1200 x 1200 mm en 1200 x 2400 mm, maar op verzoek kunnen ook platen van 600 x 2400 mm, 600 x 3600 mm en 1200

Kaos Black

zien, voelen

x 1800 mm gemaakt worden. Het gewicht bedraag 1,3 kg/m2. De platen zijn leverbaar in wit, gebroken wit en zwart en zijn eenvoudig schoon te maken. De platen worden opgehangen in standaard T-profielen. Het hier getoonde project is overigens Gezondheidscentrum Noorderdok in Almere (zie ook pagina 34 en verder)

akoestisch plafond techstyle

hunter douglas plafondsystemen piekstraat 2 3071 el rotterdam t +31 (0)10 496 22 22 f +31 (0)10 423 78 90 e info.luxalonplafonds@hde.nl i www.hunterdouglas.nl MFC Het Noorderdok • ontwerp DP6

architectuurstudio, Delft

horen

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

productinformatie

productinformatie geglazuurde bakstenen terca

wienerberger hogeweg 95 5301 lk zaltbommel t +31 (0)418 59 71 11 f +31 (0)418 59 12 92 e info.nl@wienerberger.com i www.wienerberger.com

Wienerberger levert als onderdeel van de productreeks Terca sinds begin dit jaar ook geglazuurde bakstenen. De verglaasde stenen zijn leverbaar in verschillende formaten en in zes veelgevraagde kleuren: blauw, groen, rood, geel, zwart en ivoorwit. En op projectbasis zijn ook andere kleuren mogelijk. Verglaasde stenen geven metsel-

werk niet alleen kleur, maar ook glans. Gevels kunnen zo van accenten worden voorzien of in hun geheel in opvallende kleuren worden uitgevoerd. Zowel strengpers- als handvorm bakstenen kunnen geglazuurd worden. Ook vormstenen kunnen worden verglaasd. Een bijkomend voordeel van verglaasde stenen

is dat ze gemakkelijk schoon te maken zijn. Met de Terca bakstenen speelt Wienerberger in op de trend om gebouwen meer een persoonlijk tintje te geven. De fabrikant heeft jarenlange ervaring met het glazuren van keramische dorpels en pannen. Die expertise wordt nu ingezet bij de bakstenen.

Voor plaatsen waar signalering en wegwijzing noodzakelijk is, levert Sustalite Trading uit Heeze hoogwaardige lichtgevende verf. De verf is een uitkomst in geval van calamiteiten, brand of uitval van elektriciteit. Het materiaal bevat deeltjes met een lichtgevende werking, die na absorptie van licht licht afgeven met een zeer grote intensiteit. De verflaag is stootvast en in speciale uitvoering ook geschikt

voor zwaar gebruik, zoals bij mechanische belasting door vrachtwagens. Het product vindt met name toepassing op plaatsen waar veel mensen komen, zoals kantoren, ziekenhuizen, tunnels, winkelcentra, parkeergarages en in het geval dat obstakels onder de aandacht gebracht moeten worden. In principe is vrijwel elke toepassing mogelijk, bijvoorbeeld ook als lichtgevende geveldelen

gewenst zijn. De dikte van de verflaag varieert van 0,3 tot 3,0 mm, afhankelijk van het type verf en de toepassing.

zien, voelen

buitenverlichting dry light system

modular lighting nederland bouwerij 54 1185 xx amstelveen t +31 (0)20 34 73 047 e moerman@modular.nl i www.modular.nl www.supermodular.com

zien

productinformatie

jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

dichtbij - veraf

Het zijn tegenpolen: glas geeft een mens het gevoel luchtig, transparant te zijn; beton daarentegen is massief, gesloten. Glas en beton hebben meer met elkaar gemeen dan de meeste mensen denken. Beide bestaan voornamelijk uit siliciumverbindingen. Combinaties van deze twee zou het beste van beide moeten verenigen. Maar vaak bederven vervelende kaders en kozijnen het heldere beeld. Le Corbusier plaatste al glas kozijnloos in betonwanden. Maar hoe zet je glas in beton zodat de wand één schijf blijft in plaats van een gatenkaas? En hoe behoud je toch transparantie en dieptewerking? Baukje Trenning bedacht in het kader van de Casestudies Prefab Beton 2004 een slimme oplossing: uniforme glasplaatjes (10 mm dik) op elkaar stapelen onder een constante verdraaiing ten opzichte van elkaar. Door deze gestapelde glasplaatjes met elkaar te verlijmen ontstaat er één glas-element met een dikte die overeenkomt met de dikte van de betonwand. De experimenten zijn uitgevoerd door Hurks Beton, met glas van Tetterode. Met epoxyhars op het contactvlak beton-glas zorgt ervoor dat het glas blijvend spanningsloos in het beton zit. De verdraaiing van de glasschijfjes verzekert dat het glas opgesloten blijft. Mecanoo zag in dit idee een boeiende oplossing voor de trappenhuiswanden in de nieuwe parkeergarage voor het World Forum Convention Center in Den Haag. Zo ontstond een visuele relatie tussen trappenhuis en garage, zonder negatief effect op stabiliteit of brandveiligheid. De cirkelvorm is in twee maten uitgevoerd en gecombineerd met een decoratieve coating en belettering van de betonwand. De mogelijke risico’s van een niet goed gelukte plaatsing van de glasobjecten deed besluiten tot prefabricage, met prachtig effect. Hans Köhne

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

dichtbij-veraf

zie ook de pagina’s 14 en 15 project World Forum Convention Center, Den Haag opdrachtgever The Hague World Forum, Den Haag; TCN Property Projects, Nieuwegein (initiatiefnemer); Provast Nederland, Den Haag (ontwikkelaar) concept glas-beton Baukje Trenning, Amsterdam www.baukjetrenning.nl ontwerp Mecanoo, Delft www.mecanoo.com beton Geelen Beton, Wanssum www.geelen-beton.nl beeld Antje Paul-Kessel www.dnaarchitecture.nl

dax compleet jaargang 1 (2005)

dax nr. 1* โ ข Liesbeth van der Pol dax nr. 2* โ ข FARO architecten dax nr. 3 โ ข Sputnik

dax nr. 4 โ ข Paul de Ruiter

dax nr. 5 *โ ข Braaksma & Roos

uitverkocht

jaargang 2 (2006)

dax nr. 6 *โ ข korth thielens architecten dax nr. 7* โ ข Bruls en Co

dax nr. 8 โ ข Rudy Uytenhaak

dax nr. 9 โ ข thema: details in de buitenruimte

dax nr. 10 โ ข Paul van der Ree, studioSK dax nr. 11 โ ข TU/Eindhoven

dax nr. 12 โ ข Marco Hensen

uitverkocht

jaargang 3 (2007)

dax nr. 13 โ ข Thijs Asselbergs

dax nr. 14 โ ข Marlies Rรถhmer

dax nr. 15 โ ข John Kraus, DHV

dax nr. 16 โ ข Jacob van Rijs, MVRDV dax nr. 17 โ ข Marc Koehler

dax nr. 18 โ ข thema: lichte architectuur

jaargang 4 (2008) dax nr. 19 โ ข Onix

dax nr. 20 โ ข hvdn architecten dax nr. 21* โ ข 2012 architecten dax nr. 22 โ ข Lars Courage dax nr. 23 โ ข concrete

dax nr. 24 โ ข TU Delft, Building Innovation (Engelstalig)

uitverkocht

dax nr. 26 โ ข Powerhouse Company

DAX

dax nr. 25 โ ข huiswerk architecten

DAX

jaargang 5 (2009)

dax nr. 27 โ ข DP6 architectuurstudio JAARGANG ย NR ย

JAARGANG ย ย NR

op dit moment wordt gewerkt aan edities met gasthoofdredacties

Tangram, Frantzen et al., Heren5 en AbbinkxdeHaas * uitverkocht

$0 ARCHITECTUURSTUDIO

HUISWERK ARCHITECTEN

GASTHOOFDREDACTEUR

GASTHOOFDREDACTEUR dax25_220409_cck.indd 1

23-04-2009 11:49:29

vul je dax-collectie aan!

jaargang 5 โ ข 2009 โ ข nr. 27

advertentie-index Bouwen met Staal

pagina 70

Gyproc

pagina 2

CCK Media

uitverkocht

pagina 74

Gyproc Trophy 2009 - insert Hunter Douglas Europe

pagina 67-82

Stimuleringsfonds Architectuur VBI

Wienerberger

pagina 88 pagina 73

pagina 70

pagina 84

vijfde jaargang dax Uw advertentie in dax? Of wilt u meer dan dat en actief participeren in het netwerk rond dax? Het jaarplan voor 2009 sturen wij graag

naar u op. Neem contact op met Erik de Jong (marketing & sales) of Caroline Kruit (uitgever). Erik de Jong

Caroline Kruit

e erik@dax-magazine.nl

e caroline@dax-magazine.nl

t +31 (0)6 24 68 52 25

t +31 (0)6 50 28 78 00

redactie-ervaring opdoen? DAX

draai een dagje mee bij dax!

VOLUME Â&#x201E; Â&#x201E; NR

GUEST EDITOR 45 $ELFT "UILDING )NNOVATION

dax nabestellen? Losse exemplaren van dax magazine kunnen worden besteld door een e-mail te sturen naar onderstaand adres of door te bellen naar 06-11 30 03 27. Een exemplaar kost 12 euro,

abonnees betalen 10 euro. Op de website van dax is een lijst met boekhandels te vinden waar dax wordt verkocht. prijzen inclusief 6% btw, exclusief verzendkosten

abo@dax-magazine.nl jaargang 5 â&#x20AC;˘ 2009 â&#x20AC;˘ nr. 27

Nee, een vacature hebben we niet. Ook bij CCK Media|dax is de broekriem strak aangesnoerd. Maar wij hebben wel een werkplek, heel veel te doen en houden van werken in teamverband: hoe meer inzichten, hoe beter! En daarbij vindt Caroline het heerlijk om mensen redactie-ervaring bij te brengen. Dus ben jij je aan het beraden over je toekomst, studeer je architectuur of bouwkunde, draai dan een dagje mee met dax. We hebben een plek, iets om handen en een luisterend oor. En jij kunt â&#x20AC;&#x153;redactie-ervaringâ&#x20AC;? op je cv vermelden. Dat staat best goed. Voor meer informatie: caroline@dax-magazine.nl

index

volgende editie

John Portman, en Jonathan Barnett •

The architect as developer • Mc GrawHill Book Company, 1976

Toen ik een jaar geleden tijdens de dax_pitch het onderwerp voorstelde was alles anders en was vooral alles mogelijk. Er was genoeg te ontwikkelen en ruimte voor zowel architecten als ontwikkelaars om over de grenzen van de zakelijke kernactiviteiten heen te kijken. Nu liggen de projecten niet meer voor het oprapen en hebben ontwikkelaars en architecten hun handen vol aan het overeind houden van hun bedrijven. Toch is dit het moment om na te denken of we ook op een andere manier kunnen werken dan we allemaal gewend waren. ontwerpende ontwikkelaars Er was natuurlijk al een grote verandering aan de gang. De door fusies steeds groter wordende ontwikkelaars richtten hun eigen ontwerpafdelingen op en trokken ontwerpverantwoordelijkheid naar zich toe, waardoor de rol van de zelfstandig opererende architect af begon te nemen. Maar wat is de culturele kwaliteit van de “producten” van deze ontwerpende ontwikkelaars? ontwikkelende ontwerpers Ook ontwerpers blijven lang niet allemaal op hun kantoor wachten tot een opdrachtgever een project

volgende editie

komt aanbrengen. Steeds meer architecten initieren hun eigen opdrachten en nemen een risicohoudend aandeel in de realisatie ervan. Dit doen zij soms uit frustatie over de kwaliteit die er bij het werken in opdracht gevraagd wordt maar ook uit puur zakelijk oogpunt. Wat levert deze tendens op? goede verstandhouding? Theoretisch gezien zou er tussen ontwikkelaars en ontwerpers meer begrip voor de complexiteit van elkaars werkzaamheden moeten ontstaan maar de opdrachtgever-opdrachtnemer relatie kan ook veranderen in een harde concurrentiepositie. Het is ook denkbaar dat er gescheiden markten ontstaan waarbij ontwerpende ontwikkelaars zich uitsluitend richten op de grote schaal en het kleine “grut” aan de ontwikkelende ontwerpers overlaten. John Portman In de volgende dax wordt er ook aandacht besteedt aan de bekende architect-ontwikkelaar-beleggeruitbater John Portman, die niet alleen een zeer succesvol ontwikkelaar van megaprojecten is maar deze ook zelf tot in de perfectie heeft ontworpen. Tom Frantzen, gasthoofdredacteur dax nr. 28

jaargang 5 • 2009 • nr. 27

速 Geregistreerd handelsmerk - een HunterDouglas速 product

Subtiel en stijlvol kijkend naar deze foto is het plafond u waarschijnlijk niet opgevallen. Dat is precies waar het om gaat. Techstyle速 akoestische plafonds geven een egale en vlakke afwerking wat de uitstraling van de totale omgeving beter tot zijn recht laat komen. Techstyle速 akoestische plafonds zijn leverbaar in diverse uitvoeringen en hebben een uitstekende akoestische performance. HUNTERDOUGLAS PLAFONDSYSTEMEN NEDERLAND Piekstraat 2 - 3071 EL Rotterdam - Postbus 5072 - 3008 AB Rotterdam - Tel. (010) 4962222 - Fax (010) 4237890 - info@hunterdouglas.nl - www.hunterdouglas.nl

Vormbak in optima forma

JAARGANG Â&#x201E; Â&#x201E; NR

Geen mooiere inspiratiebron dan de kleuren van de natuur. De nieuwe reeks gevelbakstenen Bloemen combineert intrinsieke kwaliteit met zomerkleuren die spreken.

Bloemen is een van de nieuwe series gevelbakstenen van Wienerberger Haaften. Alom bekend vanwege de superieure kwaliteit in vormbak bakstenen. Vormvast, maatvast, gewoon erg goed. En Haaften bouwt nu verder.

Wilt u meer weten? Kijk op www.wienerberger.nl of bel naar 0418 - 59 73 00.

Wienerberger BV info.nl@wienerberger.com l www.wienerberger.nl

GASTHOOFDREDACTEUR 0OWERHOUSE #OMPANY

De wisselende glans en vele kleurnuances in de Bloemen-bakstenen komen tot stand door bijzondere stooktechnieken. Natuurlijke gradaties en kleurtonen komen zo terug in deze buitengewone lijn. Prachtige kleuren, onbezand. Voor een authentieke uitstraling.