
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.


Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.



захиргааны өөрчлөлтөөр 1942 онд Жавхлант шарга аймаг шинээр байгуулагджээ. Энэ үед Дорнод аймгаас Асгат, Баяндэлгэр, Дарьганга, Дарханхаан, Жавхлант шарга, Зотол, Онгон, Урт, Халзан, Хонгор зэрэг 10 сум, Хэнтий аймгаас Баянтэрэм, Уулбаян, Өлзийт, Түвшинширээ зэрэг 4 сум
14 сум, 125 баг, 29,2 мянган
850 мянган толгой
нэрэмжит болгож “Сүхбаатар аймаг” гэж нэрлэх болсон. Мөн ондоо аймгийн төвийг Баруун-Урт голын дэргэд шилжүүлэн суурьшуулж “Баруун-Урт” гэж нэрлэсэн байна. Тус аймаг нь засаг захиргааны 13 сум, 66 багтай, 60 орчим мянган хүн амтай. Хүн амын олонхи нь Халх, Дарьганга ястан бөгөөд Үзэмчин, Барга, Хуучид, Өөлд, Цахар ястан цөөнх хувийг эзэлдэг. Нутгийн хийлийн нийт урт 1340 км бөгөөд урд талаараа БНХАУ-тай 485 км, баруун талаараа Дорноговь аймагтай 165 км, хойт талаараа Хэнтий аймагтай 260 км, зүүн хойт талаараа Дорнод аймагтай 430 км газраар тус тус хиллэдэг. Аймгийн нутаг Дорнод Монголын тэгш талын өмнөд хэсгийн үргэлжлэл бөгөөд нийтдээ 82,3 мян.км 2 газар нутагтай, тал хээрийн бүсэд багтдаг. Нутгийн ихэнх хэсэг нь далайн түвшнээс дээш 1000-1200м өндөрт оршдог. Хамгийн өндөр цэг нь далайн түвшинээс дээш 1778м-т өргөгдсөн Шилийн Богд уул, хамгийн нам цэг нь далайн түвшнээс дээш 790м-т өргөгдсөн Байшинт юм. Сүхбаатар аймаг нь ус зүйн мужлалаар ус багатай бүст багтах бөгөөд гадаргуугийн ус ховортой, тогтмол урсгалтай гол мөрөн байхгүй боловч 20 гаруй жижиг нуур, 200-аад булаг шанд, гол горхи байдаг. Талбулаг, Арын нуур, Рашаант, Эрээн толгой, Далай булаг, Гашуун, Цавчир өвдөг, Модонгийн худаг, Цагаан булаг зэрэг рашаан ус олонтой. Байгалийн сонин тогтоц бүхий газар нутаг элбэгтэй. Үүнд: Дарьганга суманд 200 гаруй сөнөсөн галт уул, Онгон Дарьганга суманд 127-248 км2 талбай эзлэх Онгон, Молцогийн их элс, Эрдэнэцагаан сумын нутагт байгалийн нөөц газар Лхачинвандад уул, Дарьганга, Наран сумын нутагт Баяндулаан, Талын агуйт, Мөнххаан сумын Баян-Уулын орчмын агуй. Лог, Будар, Зараа, Төрөнгө, Дэлгэрхаан, Харгилтай зэрэг үлэмж талбай бүхий чулуун тогтоцтой нуруу хөндий олон байдгийн дээр чулуужсан яс зэрэг амьтан ургамлын үлдэгдэл Байшинт, Ходоодын говь, Хорголжингийн талаас олддог юм. Эрдэнэцагаан сумын нутаг дахь Бичигт боомт нь 2008 оноос эхлэн байнгын ажиллагаатай болж өргөжснөөр ӨМӨЗО-ны Шилийн
аймаг, Зүүн Үзэмчин хошуутай гадаад
ажиллагаатай
байна. Эдийн


боржин, эрдэнийн үнэт чулуу зэрэг ашигт малтмалын нөөцтэй. Òààíà, պ쿿ë, Ñîíãèíî, Ìàíãèð, Æèõýð ºâºñ, Ãèø¿¿íý, Õàëãàé çýðýã îëîí òºðëèéí õ¿íñíèé óðãàìàë óðãàäàã.Àãü, Õàçààð ºâñ, Åðõºã, Áóäàðãàíà, Çýýðãýíý, Õèàã, Õîíãîð çóë, ¯õýð õàðãàíà, Àëòàí õàðãàíà, çýðýã õýýð òàëûí îëîí àðâàí óðãàìàë óðãàäàã.Ѻä õóí÷èð, Õóðãàí ÷èõ, ×èõýð ºâñ, Öàãààí òºìºñ, Òóéïëèí çýðýã ýìèéí óðãàìàëòàé áàÿí òàíñàã íóòàã. òóñ ñóìûí íóòàãò ÷îíî, ¯íýã, Õÿðñ, Òàâðàãà, Ìàíóóë, Äîðãî, Òóóëàé, Öàãààí çýýð, Øèë¿¿ñ çýðýãýýñ ãàäàíà íèëýýä îëîí òºðëèéí øóâóóä áèé. Асгат сумын уугуул иргэдээс төрийн шагналт гавьяат цолтон улсын сайн малчин улсын алдарт óÿà÷ Äîêòåð Ïðîôåññîð ãýýä ìàø îëîí àëäàðòàíóóä òºðñºí гарсан бөгөөд эрдэмтэн мэргэдээрээ аймагтаа тэргүүлдэг. Сумын төв нь Улаанбаатар хотоос 608км, БаруунУртаас 48км зайтай оршдог.











СҮХБААТАР АЙМГИЙН ТӨВ ЦЭГ Сүхбаатар аймгийн нутгийн хүйс цэг нь Асгат сумын төвөөс баруун ургаш 4км орчим зайтай Жаргалант хэмээх газарт хойт өргөргийн 46 17`-д, Ç¿¿í óðòðàãèéí 113 54`-ийí ñîëáèëöîëä îðøäîã гэдгийг Монгол улсын ардын багш, шинжлэх ухааны доктор профессор Ш.Шагдар 19992 онд тогтоосон байна. 2002 îíä áàãø Аймгийн нутгийн төв цэгт багш Ц.Áàíçðàã÷èéí ¿ð õ¿¿õä¿¿ä óã áàãàíûã áîñãîжээ.


АСГАТ СААРАЛ, МАХ БУРИАДЫН УУЛААН АДУУНЫ ХӨШӨӨ
Àñãàò ñóìûí áàñ íýãýí îíöëîõ ç¿éë áîë õóðäàí àäóóãààðàà àéìàãòàà òºäèéã¿é óëñ äàÿàð àëäàðòàé. Ìàõ áóðèàäûí óëààí àçðàãàíû õºøººã 2005 îíä ñóìûíõààí 80 æèëèéí îйãîîð Àëäàðò óÿà÷ ìàõ áóðèàä àãñàíû ¿ð õ¿¿õä¿¿ä áîëñãîñîí áàéäàã. Мºí îäîî Àñãàò íóòãèéí áóðõàä íýðòýé öîãöîëáîð õºøºº äóðñãàë ñî¸ë àìðàëòûí õ¿ðýýëýíã áàéãóóëàõ àæèëûã àñãàò÷óóä ºðí¿¿ëýýä áàéãààí áàéíà.


èðýýíûõýý äýýæèéã ºðãºäºã. Õîéò òàâàí ÷óëóó
бîðîî
èðýãýä ÿðüæ áàéëàà.



ХЭНГЭРЭГ ХАД
Õýíãýõýã ÷óëóóã õàæóó òàëààñ íü õàðõàä ßñò ìýëõèéí äýýð òàâüñàí ÷óëóó ìýò õàðàãäàíà íóòãèéí àðä ò¿ìýí èíýæ ÿðüäàã þì áàéíà ëýý.Õýíãýðýã ÷óëóóíû áàéãàëûí ººðèéíõ íü òîãòîö ýíý õ¿í çàðèì íýã õ¿ì¿¿ñò áîë õ¿í àëáààð èíãýæ òàâüñàí ìýò ñ–àíàãäàõ áàéõ óã ÷óëóó áîë õýäõýí õàâòãàé õîëáîîñ ÷óëóóí äýýð òîãòäîã èõ õ¿÷òýé ñàëõèíä áîë íàéãàæ áàéäàã ãýæ íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ÿðüæ áàéëàà.






















ШИРЭЭТИЙН ЦАГААН АДУУ
Áàÿíäýëãýð ñóì áîë Öàãààí àäóóãààðàà àéìàãòàà òºäèéã¿é óëñ îðîí äàÿð àëäàðòàé Сумын ЗДТГ-ын санаачилагаар цагаан адууны хөшөөг нийслэл хотын “Тод харандаа” компанийн хамт олон, Мөн нутгмйн бизнесмэн Т. Амарбаатар зураач, уран барималч Д.Амараа íàð бүтээж хурдан морь сонирхогч, уяач, хувь хүмүүс хөрөнгө санхүүгийн дэмжлэг үзүүлæ õàìòðàí á¿òýýñýí áàéäàã Ширээтийн хийдийн жасад газар газраас сорчилж авчирсан мянга гаруй цагаан адуунд улаан, гуулин зээрд, агсан буурал зэрэг алдартай хурдан хүлэг байсан төдийгүй Ширээтийн цагаан адууны удам угсаа өнөө үед ч сум, аймаг, улс, бүсийн наадамд хурдалсаар байгаа Баяндэлгэрчүүдийн гурван бахархалын нэг Ширээтийн цагаан адуу хөшөөг сумын ЗДТГ-ын үүдэнд 2008 онд босгоñîí ò¿¿õòýé..





















ОНГОН ТАВАН БУЛАГ
Баяндэлгэр сумын Хонгор багийн нутагт Îíãîí òàâàí áóëàã ãýæ бий. Баруун булаг, Дундбулаг, Талбулаг, Гүнбулаг, Зүүнбулаг гэсэн Онгон элснээс эх авсан үзэсгэлэнт булгууд ундарч хойшоо тал руу урсдаг. Баяндэлгэр сумын нутагт орших 127 ам км талбайтай. Хараатын бүрд, Зүрхийн балар гэсэн улаан элсэн манхан толгодтой. голын хоёр талаас үзүүрээрээ бөхийн нийлж ургасан олон салаа мөчир бүхий бургас модтой Баруун булагийн “Харануй”, элснээс ундран урсах ус, ногоон хөв зүлэг, хайлаас мод бүõий ãàçàðò íóòàãòàé Дундбулагийн “Цоорой” хэмээх баян бүрдтэй хүний элэг цөс, ходоод гэдсний өвчнийг анагаах óâäèñ чадалтай Салааны рашаан ус байна. Îíãîí òàâàí áóëãààð äîòîîäûí áîëîí ãàäàäûí àÿëàã÷èä èõýýð èðæ àìàð÷ çóóãààëäàã áàéãàëûí ¿çñýãëýí òºãñ á¿ðäñýí õ¿í ìàëûí óíäàà áîëñîí ñàéõàí íóòàã юм.









ХУЖИРТЫН ХАВЦАЛ
Áàÿíäýëãýð сумын төвөөс урагш 15км-т орших Хужиртын хавцал нь 20-30 метр эгц өндөр хадан хавцалтай. Дундуур нь бяцхан булаг урсäàã бөгөөд ýðãýí òîéðîí Хайлаас модтой. Хавцлын эгц босоо өндөр хадан дээр элдэв төрлийн дүрс áичиг байдаг. Мөн хэд хэдэн агуйтай өвөрмөц сонин тогтоцтой газар юм.










мянган
далайн түвшнээс дээш 1100-1778 метр өндөр өргөгдсөн алдарт Шилийн богд, ард түмний бишрэлт хайрхан Алтан-Овоо зэрэг эртний сөнөсөн хоёр зуу гаруй галт уулс болон хүрэн чулуун гадаргатай цав толгод эзэлдэг. сүрэг, талын бор тарвага, хөндийн хөх чоно, үнэг, хярс, мануул болон ятуу,ногтруу, тоодог, тогоруу, шонхор,








АЛТАН ОВОО
Äàðüãàíãà÷óóä ¿å óäìààðàà îëîí çóóíû òóðø äýýäëýí ø¿òýæ èðñýí, äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1356ì ºíäºðò ºðãºãäñºí óíòàðñàí ãàëò óóëûã ýðò öàãò çàõûí õàð ºíäºð ãýæ íýðëýäýã áàéæýý. Õàðèí 17-ð çóóíààñ õààäûí çàðëèãààð òàéæ òàõèæ äàðü îâîî, àëòàí îâîî, áîãä àëòàí äàðü îâîî õýìýýí íýðëýæ èðæýý. 1690-ýýä îíû äóíäóóð àëòàí äàðü îâîîã àíõ òàéæ òàõèõ ¿åä îðîéä íü àëòàí ãàíæèðòàé, ãýð õýëáýðòýé, áàò öàãààí õýìýýõ äóãóé öàãààí ñóâàðãà áàðüñàí íü õàà õîëîîñ òóÿàð÷ õàðàãääàã áîëñíîîñ àëòàí äàðü îâîî ãýõ áîëñîí õýìýýí íóòãèéí áóóðàë äýýäñ¿¿ä ÿðüæ áàéëàà. Áàòöàãààí íü ãýð õýëáýðòýé øàòàëñàí 3 äàâõàð áºãººä íèéòäýý 5ì ºíäºð, ò¿¿íèé äýýð ìîäîí èøòýé, óðàí íàðèéí õèéöòýé, àëòàí øàðãàë ºíãºò ãàíæèðòàé áàéæýý 1990 îíä Áàòöàãààíûã ñýðãýýí áîñãîæ àëòàí îâîîíû àíõíû òàõèëãà õèéñýí áèëýý. ¯¿íýýñ õîéø 4 æèë òóòàì èõ òàõèëãà õèéäýã óëàìæëàë òîãòñîí áàéíà. Ìîíãîë óëñûí åðºíõèéëºã÷ 2004 îíû 4-ð ñàðûí 23-íû ºäºð ãàðãàñàí óóë îâîîíû òýíãýðèéã òàéõ, òºðèéí òàõèëãûí ¸ñëîëûã ¿éëäýõ òóõàé 57 äóãààð çàðëèãòàà äàðüãàíãûí àëòàí äàðü îâîîã òàõèõ òºðèéí òàõèëãûí ¸ñëîëûã ¿éëäýõ íü ç¿éòýé õýìýýí ¿çýæ, òºðèéí òàõèëãàòàé óóë îâîî õýìýýí íýðëýñ¿ãýé ãýæýý. Àëòàí äàðü îâîî ººðèéí àðèóí ñàí òàõèëãàòàé, õ¿íäýòãýë ìàãòààëûí íîì ñóäàðòàé, óóë óñààðàà íýðëýñýí ºâºðìºö óð õèéöòýé, ýçýä áóðõàäûí õºðºã ä¿ðòýé, ø¿òýõ áèøðýõ, õàðëàæ õàìãààëàõ, óëàìæëàëò íàðèéí äýã æóðàìòàé, òîãòñîí õóãàöààíä çàñàã õààä íî¸äûí çàðëèã øèéäâýðýýð òàéæ òàõèäàã ìîíãîëûí òºðèéí õàìãààëàëò òàõèëãàòàé 4 óóëûí íýã þì. Àëòàí îâîîíû ýçýí ñàõèó íü ýðäýíèéí öàãààí õ¿ëýãòýé, ýðäýíèéí áàðèíòàã õóâöàñòàé, áàðóóí ìóòàðòàà øàøíû äàéñíûã ¿íäñýýð íü òàñëàã÷ áîëîð øèëýí èëäòýé, ç¿¿í ìóòàðòàà ýðäýíý àãóóëàã÷ òýâø çàëàí áàðüæ õ¿ññýí á¿õíýý õàéðëàõ 3 öàãèéã ýçýìäýõ, 3 ìýëìèéòýé, òýðã¿¿íäýý òîðãîí òèòýìòýé áààòàð äàãèíàñ ëàì ò¿øìýë, áàðàà áîëîã÷ íàðààð õ¿ðýýë¿¿ëñýí áààòàð ýðèéí ä¿ðýýð ä¿ðñýëñýí áàéíà.
çàëñàíû äàðàà áîë Àëòàí äàðü îâîî ãýæ íýðýëñýí ãýæ ÿðèõ ÷ õ¿ì¿¿ñ áèé äýý Äàðü ãýäýã íü áîë òºâ人ð Äà Ðà ãýæ ãýòýëãýã÷
ìààíü ø¿òýæ áèøýðäýã Ìîíîëûí àðä ò¿ìíèé òîî áîë ºäðººñ ºäºðò íýìýãäñýýð áàéãàà çà
ë ãýõýä äóíäæààð 100-200 ãàðóé õ¿í æóóë÷èä áîë èðäýã ãýæ ÿðüæ áàéëàà Àëòàí îâîîã íóòãèéí àðä

áîë æèë áîëãîí áàãà òàõèëàãà õèéäýã 4 æèë
óëñûí òºðèéí òàõèëãàòàé óóëûí
áîëãîñîí áàéäàã. Çà ñ¿¿ëèéí ¿åä áîë Àëòàí îâîîí äýýð ãàð÷ áàéãàà íóòãèéí õ¿ì¿¿ñýýñ 500òºãðºã ãàäíû













ШИЛИЙН БОГД УУЛ
Äàðüãàíãûí 220 îð÷èì óíòàðñàí ãàëò óóëñûí íýã íü øèëèéí áîãä óóë þì. Дàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1778ì ºíäºðò ºðãºãäñºí óóë þì. Ýðò öàãò øèëèéí áîãä óóëûã àãøóóí ãýäýã íýðòýé áàéñàí ãýæ íóòãèéí àðä ò¿ìýí ÿðüдаг. Шилийн богд óóëàí äýýðýýñ äóðàíäàõàä ýðãýí òîéðíû 180-ààä óíòàðñàí ãàëò óóëûã õàðæ òîîëæ áîëäîã байна. Øèëèéí áîãä óóëûí òîãîî íü áàðóóí õîéøîî ñýòýð÷ õàëóóí õàéëìàë áîäèñîî óðñãàñàí ãýæ ¿çäýã. Òîãîîíû àìñàðûí ºðãºí íü 2êì, ã¿í íü 300ì îð÷èì þì. Øèëèéí áîãäûí îéðîëöîî äºø, àöàà, àâäàð á¿ä¿¿í, àãòíû õ¿ðýý, ñýíæèò õàð ºíäºð çýðýã òýí¿¿í òàëä òîãòñîí õºõ óóëñûí çýðýãöýý àëñàä àëòàí îâîî, ãàíãûí öàãààí îâîî, çîòîëõààí óóë, õºõðºí õàðàãäàíà. Óóëûí àð õàæóó òàëä íîõîéí õîøóó, çýðëýã áóòëàã óðãàìàëààñ ãàäíà ýìèéí õîâîð óðãàìàë ÷ óðãàäàã. ̺í àëòàé òàâàí áîãä, õàí áîãä óóëûí ýåðýã ýð÷èì õ¿÷ áàðóóíààñàà ñàëõèàð äàìæèí øèëèéí áîãä óóëàí äýýð õóðààãäàæ òýíä î÷ñîí õ¿íèé áèåä øèíãýäýã ãýñýí àì äàìæñàí ÿðèà ÷ áèé. Øèëèéí áîãä óóë íü îðîéäîî ýåðýã ýð÷èì õ¿÷íèé èõ óðñãàëûã àãóóëæ áàéäàã áîëîõîîð õîë îéðûí õ¿ì¿¿ñ áèå ñýòãýëäýý ýåðýã äóëààõàí ìýäðýìæ, èõ ýð÷ õ¿÷ àâàõààð øèëèéí áîãäûã çîðüäîã ãýæ ó÷èð ìýäýõ õ¿ì¿¿ñ ÿðüæ áàéëàà. Øèëèéí áîãä óóëûã 2004 îíä 172êì àì òàëáàéãààð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâñàí áàéíà.

ТОРОЙ БАНДИ Дарьгангын шилийн сайн эр Торой банди хэмээх Нанзадын хөшөөг Алтан-Овооны гуравдахь их тахилгын жил буюу 1999 онд уран барималч Ж.Дүүрэнтөгс аяны богц, цахиур буу, малгай хөөргөө дэргэдээ тавьж, тав гэзэгтэй шилийн сайн эр зүүн гараараа өвдгөө тулж, баруун гартаа аяга барьж хээрийн цай уугаад сууж буй дүрээр галт уулын хүрмэн чулуугаар бүтээñýí áàéäàã.



БИЧИГТИЙН ШАХАА
Äàðüãàíãà ñóìûí òºâººñ 40 ººä êì зайд орших áè÷èãòèéí øàõàà нь зүүн талаасаа огт мэдэгдэхгүй цэлийсэн тал үргэлжилж байгаад гэнэт доош цөмрөх мэт эгц буусан дөчөөд метр өндөр, нэг км урт хадан хясаа. Буу зэвсэг ховор байсан эрт үед хүмүүс энэхүү хясааг ан гөрөөний ажилд ашиглан зээр гөрөөсийг үй олноор нь шахаж оруулан àãíàæ áàéñàí ò¿¿õòýй. Иймээс ч “Бичигтийн шахаа” гэж нэрлэсэн болов уу.


С¿õáààòàð àéìàã õ¿í ÷óëóóí õºð㺺𺺠õàìãèéí áàÿí àéìãèéí íýã þì. Õ¿í ÷óëóóã àíõ 1927 îíä îðîñûí ýðäýìòýí
 .À. Êàçàêîâè÷ ñóäëàí ººðèéí íîìîíäîî çóðãèéã íü îðóóëñíààð äýëõèé äàõèíä ìýäýýëñýí ãýäýã. Õ¿í ÷óëóóíä
ä¿ðñýëñýí õóâöàñ õóíàð, ýäëýë, õýðýãëýë, ãýçýã ¿ñ íü 13-ð çóóíû ¿åèéí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áè÷èãò ãàð÷ áóéòàé ÿã òààðäàã ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ñ¿õáààòàð àéìãèéí íóòàãò áàéãàà 60 îð÷èì õ¿í ÷óëóóäûí îëîíõ íü Äàðüãàíãà, Íàðàí, Îíãîí ñóìûí íóòàãò áàéäàã. Õºðã¿¿äèéã áîðæèí, õ¿ðìýí, ãàíòèã ÷óëóóãààð óðàí ñàéõíû ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä öîîëáîðëîí óðëàñàí áàéäãèéí äîòîð ãàíòèã ÷óëóóãààð íýí ¿çýìæòýé óðëàæ õèéñýí õºðã¿¿ä ч áèé.








































ДАРЬГАНГА БҮСГҮЙ
Нүүж буудлах хөсгийг идээ цайтай угтсан
Нүгэл буяны дэнсыг араг савраар зөөллөсөн
Нар ургах нутагтаа залбиралын цацалтай амьдрах
Найраг хөглөсөн бүсгүйчүүдийг Дарьганга бүсгүй гэдэг юмаа Өөдөө залах Алтан дарь уулаа зүрхэндээ шүтсэн Өглөө бүхэн өргөх сүүн гэгээнд нутгаа даатгасан Зүүсгэл ууж нь хүртэл уран дархачуудын ухаанаар гоёсон Дуунд мөнхөрсөн бүсгүйчүүдийг Дарьганга бүсгүй гэдэг юмаа Харцных нь үнэнд хунгийн үзэгслэн шингэсэн уянгатай Харамлах өрцөндөө дуутын цэнхэр нуурандаа хоргодсон уяатай Хаахын холоос ч эгшиглэх жаахан шаргын шуранхайн цуурайтай Хамгаас омголон бүсгүйчүүдийг Дарьганга бүсгүй гэдэг юмаа
Д. Батцэцэг

ДАРЬГАНГА ТАТЛАГА
1670-1700 оны эхэн үед Дарьганга хошуу үүсжээ. Дарьгангын анхны хуурч бол тайж Чанасан. Үүний дараагийн хуурч сохор хуурч Монж,Шар хуурч гэх мэтчилэн олон хуурч төрөн гарч байсан. Дарганга татлагын үүсэл гарал нь аж амьдрал, нүүдлийн соёлтой салшгүй холбоотой. Ихэвчлэн өөрсдийн сайн моринд зориулан татлага зохиодог байсан. Дарьганга татлага нь цахар хөгөн дээр тоглогддог. Тоглогдох онцлог нь эрхий хуруу, 3-р хуруун дээр тулгуурлан тоглогдох бөгөөд чигчий хуруугаар татлагын нарийн чимэглэлийг тоглоно. Зэргэлдээ өнгөнүүдийг 1, 2р хурууны өндгөөр тоглоно.


ÝÐÄÝÍÝÖÀÃÀÀÍ ÑÓÌ
Ýðäýíýöàãààí ñóì íü 1924 îíä àíõ áàéãóóëàãäñàí. Àéìãèéíõà õàìãèéí ç¿¿í ºìíºä õÿçãààðò 17,3 ìÿíãàí õàâòãàé äºðâºëæèí êì ãàçàð íóòàãòàé. Ëõà÷èíâàíäàä, çîòîëõààí, óðòûí öàãààí îâîî, íîðîâ, áÿðóóòûí áàÿí öàãààí, ÷àíäìàíü çýðýã óóëñòàé. Õºíäëºí õàéëààñò, õýö¿¿ãèéí àì, êîíòîð õàä, áàÿí õàéëààñ, ìîéëòûí ºíäºð çýðýã ¿çýñãýëýíò ãàçàð îëîíòîé. Õ¿ðýí öàéâàð õºðñòýé, òàë õýýðèéí á¿ñèéí ºâñ óðãàìàëààñ ãàäíà ñºä ºâñ, öàðâàí, áîíãî çýðýã ýìèéí óðãàìàë óðãàäàã. Õîíãîð, æàðãàëàíò, õàä, ìîãîéí ãîë, óñàí õºë, ÷îíî ãîë çýðýã 20 ãàðóé áóëàã, ãîë ãîðõèòîé. ðàøààí öàéäàì, äàëàé áóëàã çýðýã ðàøààí óñòàé. Ãÿíòáîëä, í¿¿ðñ, âîëüôðîìûí áàÿëàã îðäòîé. Сóìûí òºâ íü Áàðóóí-Óðòààñ 216 êì, Óëààíáààòàðààñ 776 êì çàéòàé îðøäîã.









ЕГҮЗЭРИЙН ХИЙД
Åã¿çýðèéí õèéä Áóþó ªíº ºãëºãèéí õèéä íü Ýðäýíýöàãààí ñóìûí òºâ ÷îíî ãîëä àíõ òýíãýð òýòãýñýí 45 äóãààð îí áóþó 1780 îíä áàéãóóëàãäñàí Õèéäèéã 3 åã¿çýð ëàì äàðààëàí òýðã¿¿ëæ áàéñàí áºãººä 3 äàõü íü ýíý íóòãèéí Æàìñðàí òóñëàã÷èéí õ¿¿ Ãàëñàíäàø þì ýðäýì áîëîâñðîëòîé íºëºº á¿õèé ýíý õ¿íèéã 1930 ààä îíä åã¿çýð õóòàãòûí õýðýãò åã¿¿òãýí õýëìýãä¿¿ëñýí áàéäàã Åã¿çýðèéí õèéä íü 1000 ãàðóé ëàìòàé, 33 õóâèëãààíòàé, öîã÷èí, ìàíáà, ÷îéð, æ¿äâý, õàæèä ãýñýí 5 äóãàíà, 6 õàìöàí àéìàãòàé áàéñàí áàéíà Äóãàí äàöàí õàìöàíãóóä òóõàéí ¿åäýý áóðõàí øàøèíä çîðèóëàãäàæ áàéñàí òºäèéã¿é ýõ îðîí, íóòàã óñíû, ò¿¿õ ñî¸ëûí ¿íýò ºâ áàéñàí ãýæ ¿çäýã. Åã¿çýð õóòàãòûí ýäëýæ, õýðýãëýæ áàéñàí ç¿éëèéã ºä㺺 õ¿ðòýë íóòãèéí õ¿í àðä íàíäèãíàí õàäãàëñààð áàéäàã. Òýðýýð õóðäàí ìîðü óÿæ òàíèõäàà ãàðãóóä õ¿í áàéñàí ãýäýã Õóòàãòûí ìîðèíû óÿà òýðã¿¿òýí ºä㺺 õýëìýãäýãñäèéí ìóçåéä õàäãàëàãäñàí áàéãààí áàéíà ëýý Ýðäýíýöàãààí ñóìûí íóòàãò îðøèõ åã¿çýð õóòàãòûí õèéä 1990 ýýä îíä äàõèí ñýðãýýãäýæ õóðàë íîìîî ¿ðãýëæë¿¿ëñýí èéì ò¿¿õòýé. Åã¿çýð õóòàãòûí õèéä íü ýðòíýýñ õàëàõ áîëîí ç¿¿í ìîíãîëäîî íýðòýé áóÿí íîìûí ãàçàð áàéñààð èðñýí Ìàíæûí Öåíü Ëóí õýìýýõ òýíãýðèéã òýòãýñýí õààíû 45 îí áóþó 1780îíä Åã¿çýð ëóâñàíáàëäàí Íîì÷ äîâ õýìýýõ óðãàìàë íîãîî òýãøèðñýí ñàéõàí ãàçàðò àíõ áàéãóóëñàí òóñ õèéäèéã Àðñëàíãèéí øèíæòýé Ýðäýíýöàãààí îâîî Õàíãàðüäûí øèíæòýé Àëòàí îâîî Ëóóãèéí øèíæòýé Õóðàíáàäðàõ îâîî õýìýýõ 3 Óóëûí õ¿÷òýíèé äóíä îðøäîã õýìýýí ¿çäýã Åã¿çýð ëàìõàéí õèéä íü ×îã÷èí, ×îéð, Ìàìáà, Æ¿ä, Ä¿éíõîð, ãýñýí 5 àéìãèéí 5 äàöàí äóãàí, 5 àéìãèéí Õàìöàíòàé áàéñàí áàéíà. Õàìöàíãóóä íü îäîîãèéíõîîð çàõèðãàà àæ àõóé ÷àðíàðòàé àæèë ýðõýëäýã ãýñýí ¿ã þì.





Ýðäýíýöàãààí ñóìûí òºâººñ áàðóóí òèéø 50 ààä êì, øèëèéí áîãä óóëíààñ ç¿¿í õîéø 20 èîä êì çàéä îðøèõ äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1375ì ºíäºðò ºðãºãäñºí óíòàðñàí ãàëò óóë Çîòîëõààí Óóë óóëûí ç¿¿í ñóãàíä óðòààðàà 3ì, ºðãºí ºíäðººðºº 2ì îð÷èì àãóé áèé. àãóéí ¿¿äíèé 2 òàëä ÷óëóóí õàøëàãà á¿õèé äýðñòýé ó÷èð äýðñýí ¿¿äèéí àãóé ãýæ íýðëýñýí áîëîâóó ãýäýã Çîòîëõààí óóëûí áàðóóí õîéä òàëä íü ýõèéí àãóé ãýæ áàñ õàä áàéäàã óðàí ÷àìèí õèéöòýé ÷óëóóí áîéïîð çýðýã áàéäàã Ýõèéí àãóé íü 2 ñàëàà àìòàé, õîíãèëä íü 6-8 õ¿í áàãòàõ óóæèì çàéòàé áºãººä àãóé îðñîí õ¿í óðò íàðèéõàí ñóâãààð ìºëõºæ áàãà àìààð íü ãàäàãø ãàðäàã. ¯¿ãýýð ãàðñàí õ¿í ýõýýñ äàõèí òºðæ àðèóñëûã îëëîî ãýæ ¿çäýã ìºí îäîî ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èí õóó÷ íü àðèëäàã гэж үздэг
ЗОТОЛХААН УУЛЫН ДОМОГ
Эрдэнэцагаан сум нь õàòãèí 3 õîøóóíû íóòãèéí íýã Хурц Вангийн хошуу áîë Эрдэнэцагаан, Ёст бээсийн хошуу áîë Сүхбаатар, Үйзэн вангийн хошуу Матад сум þì. Äàðõàíõààí Ìàòàäõààí Çîòîëõààí óóëûã àõ ä¿¿ 3 óóë ãýæ íýðèéääýã óã ãóðâàí óóëûí òàëààð íýãýí äîìîã ÿðèà áàéäàã ë äàà Óã 3 Óóëûã 3 õóâààñàí ãýëöäýã суурин хэсэг нь Дарханхан Óóë Äундàõ õýñýã íü áîë Матадхаàн орой íü
áîë Зотолхан õààí óóë þìàà ãýæ ÿðèäàã òéèì учраас Çîòîëõààí óóë шовх өндөр, Ìàòàäõààí äóíäàõ

тойруулсан хана маягтай, Дарханхан суурь нь учраас тэгш өргөн оройтой болсон ãýäýã Эдгээр
уул нэг уул байсан тул гурван биенээ байнга харж байдаг гэсэн домогтой þì áàéíà ëýý.

ЛАЧИНВАНДАД УУЛ
Ëõà÷èíâàíäàä óóë нь Ýðäýíýöàãààí ñóìûí òºâººñ ç¿¿í óðàãш 70 ãàðóé êì çàéä óëñûí õèë äàãóó 10 ãàðóé êì ºðãºíòýéãýýð 70 øàõàì êì óðò ñóíàæ òîãòñîí äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1233 ì ºíäºðò ºðãºãäñºí óóë þì. Ýíý óóëûí îðîé äýýã¿¿ð íü óëñûí õèë õàðãääàã òºäèéã¿é õèëèéí ñ¿ëäýò áàãàí áàéäàã. 1965 îíä àðäûí èõ õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèãààð äàðõàí öààçàò ãàçàð áîëãîæ, 1995 îíîîñ ÓÈÕ-ûí òîãòîîëîîð áàéãàëèéí íººö ãàçàð áîëãîí, óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâ÷ áàéñàí áàéäàã Õýýðèéí á¿ñèéí áóðãàñ áóòëàã óðãàìàë óðãàäàã, îéð îð÷èìä íü áàðóóí õîëáîî, óëààí òîëãîé, ñýíæèò ºíäºð, áàðóóí ç¿¿í àðààò, áóëøèò òîëãîé, øàð ºíäºð, ãàíãàòûí õîëáîî, õîëáîî çàëàà çýðýã äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 1000-1450ì ºíäºðò ºðãºãäñºí èõ óóëñòàé.Óã óóëíààñ áè÷èãòèéí áîîìò èõ îèðõîí õàðàãäàíà

ШҮТЭЭН
Ýðäýíýöàãààí ñóìûí 2-ð áàãèéí íóòàã ýíý ãîëûí ýõýíä ºíäºð íàì õî¸ð áîñîî õàä áàéäàã ¿¿íèé íýã õàä íü ãîëîîðîî í¿õòýé, äýýä àìñàð íü õàãàñ ìåòð ºðãºíòýé, 7-8 ì óðò Äýýðýýñ íü õàäíû í¿õýýð øàãàéæ õàðàõàä ãîëûí óñ õàðàãääàг. Ãàëäàí áîøèãò õààí äàéí òóëààíä öýðýã ýðñèéíõýý ñ¿ð ñ¿ëä áîëîí àâ÷ ÿâäàã áàéñàí õàð òóãèéã íýãýí õ¿í ýíýðõ¿¿ õîâä õàäàíä íóóæ áàéñàí ãýñýí ÿðèà áàéäàã. Òýð íü îäîî үед òàõèæ òàéæ áàéãàà õàòãèíû õàð ñ¿ëä þì. Эрдэнэцаан суманд Õàòãèíû õàð ñ¿ëäíû ºð㺺 íýðòýé Åã¿çýð õóòàãûí ìóçåé õ¿ðòýë íýýãäñýí áàéäàã.









ХАЛЗАН СУМ
Õàëçàí 1925 онд байгуулагдñàí 3789 га õàâòãàé äºðâºëæèí нутаг дэвсгэртэй. 1224 метр өндөр Шарга уул, 1100 метр өндөр Цагаан овоо, Дэмбэрэл, Шовдол, Баян уул зэрэг уултай, намхан ухаа толгод бүхий нутагтай. Ñóìûí õàìãèéí íàì öýã íü ººøèéí èõ öàãààí íóóð äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 860ì îðøèíî. Ñàëõèò, ø¿¿ò, ñàéí øàíä, õóæèð øàíä õàòàâ÷, õàëçàí øàíä, ÷àíäìàíü, ººø ìîðèí õîøóó çýðýã òàë õºíäèé öàâ òîëãîä ãîâü ýçýëäýã. Íèìãýí õàð õ¿ðýí õºðñòýé õóæèð ìàðàà ýëáýã, áóòëàã ¿åòýí, õÿëãàíà, àëàã ºâñ, áîòóóëü çîíõèëñîí õýýðèéí óðãàìàëòàé. Öàãààí çýýð òàðâàãà, òóóëàé, ÷îíî, ¿íýã, õÿðñ, ìàíóóë çýðýã àí àìüòàäòàé. Õàëçàí ñóìààñ òºð íèéãìèéí ç¿òãýëòýí õºäºëìºðèéí áààòàð óëñûí àâàðãà ñàéí ìàë÷èí òºðèéí øàãíàëòàí àðäûí öîëòîí ãàâüÿàò öîëòîí ãýýä ìàø îëîí ñàé÷óóä òºðºí ãàðñàí áàéäàã. Àéìãèéíõààí õýìæýýíд ýðäýìòýí äîêòåðóóäààðàà òýðã¿¿ëäýã ñóì билээ Ñóìûí òºâ íü Óëààíáààòàð õîòîîñ 561 êì, Áàðóóí-Óðò õîòîîñ 68 êì îðøäîã.





êì îðøäîã. Íóòãèéí àðä ò¿ìíèé ø¿òýí áèøèð÷ èðñýí òóñ óóëàíä îëîí òºðºëèéí ºâñ óðãàìàë óðãàäàãààñ ãàäíà ýìèéí óðãàìàë èõòýé õ¿íèé äîòîð ýðõòýíä ìàø ñàéí í¿õòèéí ðàøààí ãýæ ðàøààíòàé áóëàãòàé. Эíý óóëûí òàëààð íýãýí äîìîã ÿðèà áàéäàã ìàíæèéí õààíû ¿åä øèëèéí ñàéí ýð áóðàãà ãýæ áàéñàí ò¿¿íèé îðãîíîäîã áàéñàí ìîðèíû ç¿÷ýý ººðèéíõ íü óíòàæ õýâòäýã íóóãàääàã áàéñàí àðãóé çýðýã ãàçðóóä áèé. Тîãòîöèéí õóâüä áîë áàéãàëààñàà óðãàñàí óðãàà õàä èõòýé æàëàãà ãàíãà èõòýé Óóëûí àìàí äýýð ìàø ñîíèí õýëáýðòýé õàä áèé.




ХАЛЗАН ОВОО
Õàëзàí îâîîã 1990 îíîîñ äàõèí ñýðãýýæ òàõèæ ýõýëñýí îäîîãîîð æèë áîëãîíû çóíû ýõýí ñàðä òàõèäàã 3-í æèë áîëîîä íýã èõ òàõèëàãà õèéäýã óëàìæèëàëтай. Óóëûí òàëààð íýãýí äîìîã ÿðèà áàéäàã Äýýðõýí ¿åä Ýðäýíýöàãààí ñóìààñ Àðàíæèì ãýäýã íýðòýé õ¿í àäóóãàà óðàëäóóëõààð èðæ Àð áóëàã ãýäýã ãàçàð èðæ õîíîãëîîä ìîðèî óñëàõ ãýñýí уñã¿é áàéñан ãýдэг òýãýýä óóðàíäàà Àð áóëàã íýðòýéãýýñ ÷è óñã¿é áàéäàã Àðàíæèì íýðòýéãýýñ áè íîìã¿é áàéäàã ãýæ õýëýýд ìîðüíûõîî öóëáóóðûã òàéëæ àâààä õàä îðîîëãîñîí байдаг òýãýýä ýíý íóòàã àðä áóëàã ãàð÷ óíäàð÷ áàéñàí ãýæ ¿åèéí ¿åä àì äàìæèí èðñýí äîìîãтой.

ГЭР ЧУЛУУ
Ñóìûí òºâººñ 20 ãàðóé êìò îðøèõ ãýð ÷óëóó ãýæ áàéãàëûí ñîíèí òîãòîö á¿õèé õàä áàéäàã òºõºæ î÷õîä 2 äàâõàð áàéøèíãèéí õýðýýòýé ºнäºð ãîë õýñýãòýý æèæèãõýí àãóéòýé Äàðüãàíãûí øèëèéí ñàéí ýð÷¿¿ä óã àãóéãààð äàéðàí ºíãºðäºã áàéñàí ãýõ ò¿¿õ áèé îéð î÷èìä ºâëæºº èõòýé ºâºë人
ºíòýé ñàéõàí îðäîã аж.



ºìíº ¿¿ññýí áàéãàëèéí ñîíèí
á¿õèé
þì.

õºäºëãººíººð öýðäèéí ãàëàâò îäîîãîîñ 130 ñàÿ
15-16ì ºíäºð, 30-100ì ºðãºí þì áàéíà.




нуур цөөрөм олон. Тал хээрийн хүрэн хөрс зонхилдог. Бут, сөөг, жижиг үетэн, агь, алаг өвс, хиаг, хялганат бэлчээртэй. Òóñ ñóìàíä áîë Цагаан зээр, үнэг, хярс, чоно, тарвага туулай элбэг áàéäàã. Сумын төв нь аймгийн төвөөс 103 км, Улаанбаатараас 457 км хол зайтай оршдог.









МӨНХХААН УУЛ Энэ уулны талаар нутгийнхны дунд яригддаг маш олон домог байдаг. Цаг зэвүүн болж нааш цааш холхилдон Монгол туургатан дотроо хагарч бутарч хүнд хэцүү нөхцөл дор арга буюу буйр сэлгэсэн өндөр гэгээн Занабазар өмнө зүг тэмцэн явахдаа “энд уулзаж гаралгүй болохгүй нэг уул бий. Учир ёсыг дараа айлдана” гээд дэргэдийн хүмүүсийнхээ хамт зам хазайн Мөнххаан ууланд ирж “Ихэс дээдсийн минь нэрийг мөнхөлсөн уул” хэмээн сан сахил өргөж эндээс Дүннжингаравын оргил харагдах ёстîé гэж нутгийн зүг салхи тэргүүтнийг өргүүлэн ёс төр гүйцэтгээд явсан юм гэдэг домог яриа үе дамжин яригдсаар ирñýí. Хаан уулын ерөнхий тогтоцыг түүний ойр орчны уулуудтай холбон зүүн хойд зүгт нисэж буй Хангарьд шувууны шинжтэй уул гэлцдэг. Хангарьдын баруун жигүүр нь Асгатын уул, зүүн жигүүр нь Баян уул. Толгой нь Богд уул, хошуу нь хойш харсан байдалтай тогтсон байдаг юм гэж ÿðèäàã. Зарим домогт Мөнххаан уулын лам хүү нь Сүүжийн хар өндөр, гүнж нь Баянцагаан, зодголсон бөх нь Богд уул, зайран нь Эрдэнэ уул гэж íóòãèéí àðä ò¿ìýí ÿðèäàã.









ДАРХАН ЦЭЭЛИЙН НУУР
Мºíõõààí ñóìààñ 30 îð÷èì êì îðøèõ Äàðõàí öýýëèéí íóóð Öýýëèéí íóóð нь õýðëýí ãîëòîé õ¿éí õîëáîîòîé ãýæ ÿðüäàã. С¿¿ëèéí 10-ä æèëä óã íóóð íü øèðãýõ õàíäëàãàòàé áàéãàà тул ñóìûí ÇÄÒÃ-ñ òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâàõ òàë äýýð ñóì îðîн íóòãèéí óäèðäëàãóóä ажиллаж áàéëàà аж.


































































































СӨДӨТИЙН ЦАГААН ЧУЛУУ

Ñ¿õáààòàð àéìãèéí íàðàí ñóìàíä ë ãàíö áàéäàã Ѻäòèéí öàãààí ÷óëóó Наран сумын хоёрдугаар багийн нутагт байдаг. Цагаан чулууны бичээс нь 1410-1696 онд Монгол улсын нутагт болсон хоёр түүхэн үйл явдалтай холбогдуулан бичсэн дурсгал юм. 1409 онд Хятадын Мин улсын Юн лэ хаан Монгол улсыг дайлаар мордож буман цэрэг хөдөлгөн гараад Хэрлэн голын хавьцаа 8 дугаар сард Монгол цэрэгтэй тулалдан ялагдñàí áàéíà. Мин улсын эзэн хаан их цэргээ ялагдсанд ихэд хилэгнэж Хэрлэн
























ӨЛЗИЙТ БУЛАГ

Наран сумын нутаг дахь үзэмж төгсөөрөө Дагшин булагтай энэ зэрэгцэхүйц Өлзийт булаг нь Молцог элснээс эх аван урсдаг. Зүүн, урд, баруун талаараа элсэн манхан, хайлаас бургас эмжээрлэсэн бяцхан нууртай. Зун намартаа зүсэн зүйлийн усны шувууд цугларч нуур усаа чимэн өнждөг.






Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Îíãîí ñóì íü 1925 онд анх байгуулагдñàí 595,3 мянган га газар нутагтай, урдуураа БНХАУ-тай 63 км газраар хиллэдэг сумын төвдөө хилийн цэргийн хороотой. Онгон сумаас алдарт “Жаахан шарга” уртын дуу, домогт Тоорой банди, арлын хувьсгалын партизан, анхны генерал Г.Дагдан, улсын баатар Ч.Дугаржав, хөдөлмөрийн баатар Р.Гомбо, С.Доржнамжил, Шараа, соёлын гавьяат яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо зэрэг ажил хөдөлмөрийн сайчууд түүхт хүмүүс төрөн гарсан юм.




ХИЙМОРИЙН ОВОО
Õéèìîðûí îâîî õºøºº äóðñãàëûã Õàíäèéí Äîðæñ¿ðýíãèéí ¿ð ñàä Д.Áààñàíäîðæ Ðýíöýíõàíä ãýõ õýñýã õ¿ì¿¿ñ ýöýã äýýäñèéíõýý äóðñãàëä íóòàã îðîíäîî ñóâðàãà áîñãîõ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàæ àæèëëàñàíû ¿ð ä¿íä íóòãéèí àõàí ä¿¿ñèéí äýìæëýãòýéãýýð á¿òýýí áàéãóóëñàí. Хийморын овоог ºðòººíû äîâ ãýäýã ãàçàð áàéðëóóëñàí íü èõ ó÷èðòàé Àëòàí îâîîðóóãàà õàðñàí áàéðëàëòàé îéðîëöîî òàõèäàã 3 ууëàà õàðæ áàéäàã Öàéðûí óóë, Óõàà îâîî, Õàâèðãûí áóëãûí ýõ òàõèäàã îâîî õàðñàí áàéðëàëòàé á¿òýýñýí ãýæ ÿðüäàã Óã á¿òýýë äýýð ìàðòàãäàõ øàõàæ áàéãàà äàðüãàíãà ìàðçàéã ñèéëñýí áàéäàã “Óì Ìàðçàé ìàì ñóóõàé Àëòàí äàðü îâîî ìèíü ºðøºº” ãýñýã óéãàðæèí Ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷ñýí áàéäàã. Мөн òîéðóóëààä àäóóí ñ¿ðãèéí îëîí ÿíçûí Òàìãàíû öóãëóóëãààð õ¿ðýýë¿¿ëæ õéèñýí áàéäàã.




ñóìûí òºâººñ áàðóóí óðàãø 30 ãàðóé êì çàéòàé, òàâàí òîëãîé õýìýýõ íàìõàâòàð óõàà òîëãîäûí äóíä 2 õ¿í ÷óëóó áàéäàã. Ýäãýýð õºðã¿¿äèéã öàãààí áîëîí õºõ ºíãèéí ãàíòèã ÷óëóóãààð ò¿øëýãòýé èñýð ñàíäàëä ñóóñàí áàéäàëòàé ä¿ðñýëæýý. Ǻâ ýíãýðòýé, ºðãºí ýìæýýð á¿õèé òàøóó çàõòàé, óðò äýýë ºìñºæ öýöýí ãîðõèòîé, òàë ñàðàí òîâðóóòàé á¿ñ á¿ñýëñýí áàéíà. Õî¸óëàà ç¿¿í ãàðòàà 10 ãàðóé ¿ðýë á¿õèé ýðõ áàðüñàí áàéдаг. Äýýëèéí õàíöóé áîëîí õîðìîéä ãàðñàí íóãàëààñóóäûã òóí áîäèòîé íàðèéí ä¿ðñýëñýí, õîðìîéí äîîðîîñ ìóõàð õîíøîîðòîé ãóòëûí õàìàð öóõóéõ áà õºëººð ñàíäëûí äîîðõ òàâöàíã ãèøãýñýí áà ãàð òàâèõ ò¿øëýãèéí ¿ç¿¿ðèéã öàãèðàãëàí ýðãýñýí áàéäëààð ä¿ðñýëñýí áà ýäãýýð õºðãèéí õàìãèéí ñîíèðõîëòîé íü ñàíäëûí àðûí ò¿øëýã äýýã¿¿ð áàðûí àðüñ íºìºðãºñíèéã óðàí ÷àäâàðëàã ñèéëæ íýã õºðãèéíõ íü áàðûí òîëãîé õîéø óíæèæ íºãººãèéíõ íü ñ¿¿ë õîéä õºë íü õîéø óíæèæ, òîëãîé íü óã õ¿íèé õºëèéí äîîð ãèøãýãäñýí áàéäàëòàé áàéíà. Ýäãýýð õºðã¿¿äèéí òºðõ, íàìáà, õóâöàñ ºìñãºë, ãýçýã ¿ñýý çàñàæ ÿíçàëñàí áàéäàë òýðã¿¿òýí íü 13-14-ð çóóíû ìîíãîë õààä íî¸äûí ä¿ð òºðõèéã èëòãýí õàðóóëñàí áàéíà ãýæ ýðäýìòýä òîãòîîæýý




БУДАРЫН
áóäàðûí ÷óëóó
Ямар
даваагүй тэгш тал дээр асгажихсан юм шиã ºâºðìºö òîãòîöòîé õàäíóóä

õàðàãäàíà. Бударын чулууны гуравны хоёр нь манай хилээс гадагш байдаг .Бударын чулууны сийлмэл дурсгалуудад хүний дүрс хамгийн олон тоотой дүрслэгдýõ бөгөөд цөм ямар нэгэн
хөдлөлийг илэрхийлсэн байдаг.
зураг

байдаг.Олон
нохой
элбэг.










ШАР БҮРД
Оíãîí ñóìûí Øàðä á¿ðä õýìýýõ èõýýõýí ò¿¿õ äîìîã àãóóëñàí ãàçàð. Äýýð ¿åä тус ñóìûí õºãæèë íýãäýë ãýæ áàéõ ¿åä Øàð á¿ðä áàðèãèàä ãýæ áàéñàí Îíãîí ñóìûí òºâ áàéñàí áîë îäîîãîîð îíãîí ñóìûí 2-ð áàã áóþó øàð á¿ðä áàã ãýæ íýðëýãäýõ áîëñîí. Шàð á¿ðä нь Ñ¿õáààòàð àéìãààñ óðãàø 120êì îíãîí ñóìààñ õîéø 45êìò îðøäîã Ç¿¿í òàëààðàà àñãàò ñóìûí íóòàãòàé õèëýëäýã áàðóóí õîéä òàëààðàà Áàÿíäýëãýð ñóìòàé õèëýëäýã áàã þì. Шàð á¿ðä íü ýëñ òàë õîñîëñîí ñîíèí òîãòîöòîé ñóìûí õýìæýýíèé ìàëûã õóæèð ø¿¿ãýýð õàíãàæ áàéäàã. Мөн õ¿í àðäûã õàíãàæ áàéäàã õ¿íñíèé äàâñòàé ò¿¿íèéã äàâñàí øèðýý ãýäýã. С¿õáààòàð àéìãèéí õýìæýýíä àíõ óäàà ºíäºð õ¿÷èäýëä õîëáîãäñîíîîðîî îíöëîãòîé баг юм.





õýñýã íü õàäëàí òàðèà áýëäãýõ Ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëõýä íýí òîõèðìòîé 纺ëºí õ¿ðýí áîð õºðñòýé. ̺í òóñ ñóìàíä öàãààí çýýð îëíîîð íóòàãøäàãèéí çýðýãöýý ÷îíî çýðýã ¿ñëýã àíãèéí íººö ñàéòàé. Òóñ ñóì íü Ñ¿õáààòàð àéìãèéí òºâººñ 52êì Äîðíîä àéìãèéí òºâ ×îéáàëñàí õîòîîñ 165 êì Ýðäýíýöàãààí, Àñãàò, Õàëçàí, Óóëáàÿí, ̺íõõààí, Ò¿ìýíöîãò, Äîðíîä àéìãèéí Õºëºíáóéð, Áóëãàí, Ìàòàä ñóìäòàé õèë çàëãàà îðøäîã. Тус ñóì нь Тал хээрийн бүсэд хамаарах 1,3 сая га талбай бүхий нутаг дэвсгэртэй тал хөндий, ухаа толгод, голлодог. Хужир мараа элбэг, хялгана ерхөг, хиаг, агь зонхилсон бэлчээртэй. Анагаах эрдэм увидастай Талбулаг, Дүнгэнэдýãийн рашаан, Зүүн, баруун баян гол, Гүн булаг, Яргайт, Наранбулаг, Талбулаг зэрэг арав гаруй гол горхи урсана. Талбулаг, Салхит, Төмөртий, Арын нуур, Алтат нуур зэрэг нүүрс, цайр, өнгөт металлын орд баялагтай èéì íóòàã áàéãàà þì.



ХӨШӨӨ
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õ¿íä áýðõ àìüäðàëûã áèåýýð òóóëæ õàìàã îëíûõîî ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº íýãýí áèåèéã óìàðòàí çîðèóëæ èðñýí õ¿íèé íýã íü àëäàðò æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàð áèëýý Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàëûí ãàðàìãàé óäèðäàã÷ Àðäûí òºð, ÌÀÍ-ûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷äûí íýã ¿íäýñíéè áààòàð Ä.Ñ¿õáààòàð íü Ñýöýí õàí àéìãèéí ¸ñò áýéñèéí õîøóó, ýä¿¿ãýýãèéí Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Ñ¿õáààòàð ñóìûí õàðüÿàò õ¿í þì.




Эрдэнэцагаан, Ёст бээсийн хошуу Сүхбаатар, Үйзэн вангийн хошуу Матад сум гэсэн гурван хошуу тогтоожээ. Хатиганууд гурван хошуу болоод уулаа булаалцалдаж эхлэхэд хатиганы нэгэн баатар илдээ сугалж уулынхаа оройг тасдан баруун урагш шидсэн нь Зотолхан болж, дунд хэсгийг нь цавчаад зүүн тийш шидсэн нь Матадхан, суурин хэсэг нь Дарханхан болсон ãýæ ò¿¿õ áàéäàã Зотолхан тэр уулын орой учраас шовх өндөр, Матадхан дунд бие





НИЙГМИЙН ХОНГОР МОРИНЫ ХӨШӨӨ
Ñ¿õáààòàð ñóì áîë Õóðäàí õóðö õ¿ëýã¿¿äýýðýý àéìàãòàà òºäèéã¿é óëñ îðîí äàÿààðàà àëäàðòàé íóòàã Уугуул нутаг усандаа төлийгүй улс даяар Нийгмийн хонгор хэмээн алдаршсан шандаст хурдан хүлýã уг õºøººã Íèéãìèéí õîíãîð ìîðüíû дөчин жилийн ойг угтан 1997 онд Сүхбаатар сумыхан ёс төртэй тэмдэглэж, сумын баруун дэнжид хонгор морины хөшөөг Дарханхан уулаа харуулан босгоñîí áàéäàã


БАЯНХУНДАР УУЛ
Áàÿíõóíäàð Óóëûã íóòãèéí àðä ò¿ìýí äýýð ¿åýýñýý ë òàõèæ ø¿òýæ èðñýí íóòãèéí àðä ò¿ìýí øèëèéí ñàéí ýðñèéí îâîî ÷ ãýæ ø¿òýæ èðñýí áàéäàã äýýðõýí ¿åä 15-íû öàãäààãààñ çóãòàæ ÿâñàí ñàéí ýðèéã ìîðüòîé íü ÷óëóó áîëãîí õóâèðãàæ áàéñàí ãýñýí äîìîã ÿðèà õ¿ðòýë áàéäàã ñàéí ýðñèéã èâýýëäýý áàãòààäàã óóë гэж нутгмйн ард иргэд ÿðüäàã òèéì ÷ ó÷ðààñ Áàÿíõóíäàð óóëûã æèë áîëãîíû çóíû ýõýí ñàðä òàõèäàã óëàìæèëàëтай Áàÿíõóíäàð óóë нь äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 1056ì ºíäºðò ºðãºãäñºí õàéðõàí

Гýíýíãèéí

ӨСӨХБАЯР АВАРГЫН ХӨШӨӨ
ªñºõáàÿð àâðàãà нь òóõàéí ¿åèéí áºõ÷¿¿äèéí äóíä èõ òîì áèåòýé õ¿í áàéñàí ãýëöäýã. Ò¿¿íèé ºìñºæ áàéñàí çîäîã нь îäîîãîîð ìîíãîëûí õýìæýýíä õàìãèéí òîìîîð òîîöîãääîã. Ò¿¿íèé çîäîã çàäãàé áºãººä õàíöóéíû ¿ç¿¿ðýýñ íºãººã õ¿ðòýë 192ñì, ãîëîîñ õîðìîé õ¿ðòýë 50ñì, Óëààí ñóãàíû îð÷ìîîð ºðãºí íü 72ñì, íýã ìºðíèé øîíòîðîîñ õàíöóéíû ¿ç¿¿ð õ¿ðòýë 74ñì áàéëàã áàéíà. Ýíýõ¿¿ çîäîã íü ªñºõáàÿð àâðàãàä áàãàäàñõèéæ òààð÷ áàéñí ãýäýã.









ТҮМЭНЦОГТ СУМ
Ò¿ìýíöîãò ñóì áîë 1960 онд Хан Хөхий уулын өвөрт Хар ямаатын гянт болдын уурхайн суурин дээр байгуулагдаж газар тариалангаас эхлэн нутгийн шилмэл омгийн үхэр үржүүлж хосолмол аж ахуй эрхэлж байñàí ò¿¿õòýé. 1978 онд Зөвлөлт Холбоот улсын хүч хөрөнгөөр сумын төвийг тохижуулж 200 хүний суудалтай соёлын төв, 112 айлын орон сууц, 95 хүүхдийн цэцэрлэг, 264 хүүхдийн суудалтай бүрэн дунд сургууль, 80 ортой дотуур байр, 15 ортой эмнэлэг бүхий орчин үеийн тохилог суурин бий болсон байäàã. 213 мянга га нутаг дэвсгэртэй. Сумын хойт талар Хэрлэн гол хорь гаруй км урсдаг бөгөөд хурын усаар тэтгэдэг арваад нуур, дөрвөн булагтай. Сумын төв нь Баруун-Уртаас 140 км, Чойбалсан хотоос 200 км, Өндөрхаанаас 150 км, Улаанбаатараас 488 км зайд, оршдог.




íü áàéãàëûí ºâºðìºö òîãòîöòîé áºãººä îëîí ç¿éëèéí óðãàìàëûí á¿ðäýë àðâèíòàé ðàøààí óñ, îéí òºãºë, õàä öîõèîòîé òàë õýýðèéí á¿ñýä õîâîð òîõèîëäîõ ýêîñèñòåì þì. Õàð ÿìààòûí áàéãàëûí íººö ãàçàðò 400 ãàðóé ç¿éëèéí óðãàìàëòàéãààñ ýìèéí







БАЯН-ОВОО
Түмэнцогт сумын баруун хэсэгт дàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 1183ì өндөрò ºðãºãäñºí íóòãèéíõàíû òàõèæ ø¿òäýæ èðñýí Баян-Овоо ãýæ Óóë áèé. Óã Óóëûã сөнөсөн галт уул ãýæ ÿðüäàã þì áàéíà.


















Дарьгангын
толгод гүвээ голлосон нутаг бэлчээртэй.Ширээт, Өлзийт, Халх хошуу, Малгар, Дэлгэрхаан, Үнэгт, Оорцог, Зараа,Суман, Цант, Төрөнгийн хад, Арингийн чулуу зэрэг ноёлог хадан цохио уул толгодтой. Их, бага булаг, Алтан булаг, Хулгар, Хавцал, Адгийн булаг зэрэг гол горхи, Замт, Өргөө тойром, Сангийн далай, Хөвөнт, Шүүт гэсэн нуур цөөрөм, Билгэх, Тоголох, Өгөөмөр гээд говь цайдам бүхий нутагтай. Тал хээрийн ургамал зонхилон ургана. Цагаан зээр, үнэг, хярс, мануул, тарвага, дорго, чоно зэрэг ан амьтан, тогоруу, тоодог, ногтруу, элээ, ятуу зэрэг шувуудтай áàéãàëûí ¿çñýãëýíò òºãºëäºð á¿ðäñýí ñàéõàí íóòàã.





бөгөөд îéð îð÷èì ºíäºð íàì õàä ÷óëóóëàã èõòýé ò¿¿õèéí îëîí äóðñãàëóóäûã õàäãàëñàí газар. Дэлгэрхаан ууланд аргаль, угалз, хар сүүлт нутагшсан. Бумбатын нүүрсний уурхай, Төгөл, ХөхӨндрийн алт, Хар нүүрсний





























онд Уулбаянмөнх уулын хошуу нэртэйгээр байгуулагдаж, 1926 оноос Хан Хэнтий аймгийн Мөнххаан уулын хошуунд захирагдаж байснаа 1931 оноос Уулбаянмөнх сум болж Хэнтий аймгийн харъяанд, 1942 оноос Сүхбаатар аймгийн харъяанд шилжиж Уулбаян сум гэж нэрлэгдэх болñîí ò¿¿õòýé Газар нутаг нь намхан гүвээ толгод зонхилсон, чулуурхаг, говь, бударгана, хужир, мараа, бүхий хөрстэй. Төмрийн хүдэр, жонш, занар, чулуун нүүрс, барилгын түүхий эдийн баялагтай. Гол горхи ховор. Үетэн ерхөг, хиаг, хялгана бүхий өвс ургамалтай. Цагаан зээр, үнэг, хярс, мануул, тарвага, туулай элбэг. Сумын төв нь Баруун-Уртаас 80 км, Улаанбаатараас 498 км хол зайтай


ДЭЧИНЧОЙНХОРЛИН ХИЙД
Óóëáàÿí ñóì áîë Áîãäûí òàìãàòàé 7 õóòàãòèéí íýã Îðëîé ìýðãýí õóòàãòèéí ºëãèé íóòàã. Óóëáàÿí ñóìûí õéèä нь àíõ Îðëîéí áàðóóí ëàãò õýìýýõ ãàçàð Îðëîé ìýðãýí õóòàãòûí õ¿ðýý ãýæ 1871 200 ãàéðóé ëàì õóâðàãàòàéãààð áàéãóóëàãäñàí ò¿¿õòýé ìºí òóõàéí ¿åä ñàéí õóäàã õýìýýõ ãàçàðò Õóðäàí äàÿàí÷èéí õèéä ãýæ 200 ãàðóé ëàì õóâðàãàòàé õèéä áàéñàí ãýäýã. Эíý 2 õèéäèéí 30 ãàðóé ºâãºí ëàì íàð 1990íä îäîîãèéí Äý÷èí÷îéíõîðëîí õèéäèéã õàìòàð÷ áàéãóóëñàí ãýäýã. Өíººãèéí áàéäëààð 10 ãàðóé ëàì õóâðàãàòàé ãýð äóãàíàòàé ¿éë àæèëãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.



ЭРДЭНЭЖАВХЛАНТ УУЛ
Óã Óóëûã нутгийн ард иргэд æèë áîëãîíû íàìðûí òýðã¿¿í ñàðûí øèíèéí 3-íä òàõèäàã. Õóó÷íààð ¨ñò áýýñèéí õ¿øóó áóþó С¿õáààòàð ñóìûí íóòàã äýâñãýðò õàðÿàëàãääàã. Òàõèëàãà íü О÷èðâààíü áóðõàíèéã ÿäàìëààä òàëàõ áóðõàíû ¿¿äíýýñ òàõèäàã þì áèëýý.



Áàÿíìºíõ óóëûã бàðóóí òèéøýý õàðñàí ñ¿¿ë öàìóöàãèéã íü áîîñîí áàðààí àçàðãàíû øèíæòýé óóë ãýæ íóòãèéí àðä ò¿ìýí ÿðüäàг. Хàéðõàíû ãîë ø¿òýýí нь Дàìäèé Äàìäèíÿíñàí áóþó Õàÿíõÿàðâàà áóðõàí ø¿òýýíýýð òàõèæ ø¿òýæ èðñýí. Äàìäèíÿíñàí Õàÿíõÿàðâàà íü àäóóíû òýíãýð áóðõàí áàéäàã èéì ó÷ðààñ ýíý õàéðõàíû ýíãýð áýëýýñ Îðëîéí аõ ä¿¿ áàÿ÷óóä ãýæ íýðò óÿà÷ øèíýæýý÷ áàÿí Сîäîâ, Дàâàã, Чîéíáîëãýëýí ãýýä áàÿ÷óóä òºðºí ãàð÷ áàéñàí ãýäýã. Óã óóëûã Îðëîé ìýðãýí õóòàãòûí ¿åýýñ òàõèæ òàéæ èðñýí ó÷èðòàé 1990 îíîîñ æèë áîëãîíû çóíû òýðã¿¿í ñàðûí ýõýíä øèíèéí 3 áóþó 8-íû áèëýãò ñàéí ºäð¿¿äýä òàõèäàã óëàìæèëàë òîãòсон.





























