Η αντεκδίκηση στα Ομηρικά Έπη" (Revenge on the Homeric Epics), 2017

Η ΑΝΤΕΚΔΊΚΗΣΗ ΣΤΑ ΟΜΗΡΊΚΑ ΕΠΗ

Η Μῆνις του Αχιλλέα

Εργασία στο μάθημα Αρχαία Ελληνικά Δίκαια , Β’ εξάμηνο Επιμέλεια: Αιμιλία Γανταδάκη, πρωτοετής Φοιτήτρια Νομικής Αθηνών Επιβλέπων καθηγητής: κ. Δ. Καράμπελας Στοιχεία Επικοινωνίας : em-lygantadak-@hotmail.com

Πίνακας περιεχομένων Η ΑΝΤΕΚΔΊΚΗΣΗ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΈΠΗ...................................................................................................................................1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ:.........................................................................................................................................................................................2 ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΟΜΗΡΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΪΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ.......................................................................................2 ΠΗΓΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ....................................................................................................................2 1ο ΜΕΡΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.......................................................................................................................................................................3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο...............................................................................................................................................................................3 ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΔΙΚΑΙΟΥ.................................................3 ΘΕΜΙΣ ΚΑΙ ΘΕΜΙΣΤΕΣ..............................................................................................................................................................3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο...............................................................................................................................................................................5 ΑΥΤΟΔΙΚΙΑ...................................................................................................................................................................................5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο...............................................................................................................................................................................5 ΣΚΟΠΟΣ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΠΟΙΝΩΝ: Η ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗ................................................................................................5 ΤΜΗΜΑ 1ο................................................................................................................................................................................5 ΓΕΝΙΚΑ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΕΚΔΊΚΗΣΗΣ....................................................................................................................5 ΤΜΗΜΑ 2Ο :...............................................................................................................................................................................6 ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗ ΑΠΟΤΥΠΩΜΕΝΗ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ............................................................................................6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ο...........................................................................................................................................................................7 ΘΕΟΔΙΚΙΑ..................................................................................................................................................................................7 ΤΜΗΜΑ 1ο : ΕΙΣΑΓΩΓΗ.........................................................................................................................................................7 ΤΜΗΜΑ 2ο:.................................................................................................................................................................................8 ΤΟ ΜΟΤΙΒΟ : ΥΒΡΙΣ ΑΤΗ ΝΕΜΕΣΙΣΤΙΣΙΣ............................................................................................................8 ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΤΙΚΗ ΒΑΣΗ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗΣ: Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΗΘΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ........................................8 ΤΜΗΜΑ 3ο:..............................................................................................................................................................................11 ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΣΕΒΕΙΑΣ ΩΣ ΑΙΤΙΑ ΘΕΙΑΣ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗΣ.............11 ΤΜΗΜΑ 4Ο :.............................................................................................................................................................................12 2Ο ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ...........................................................................................................................................................13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Ο.............................................................................................................................................................................13 ΘΕΜΑ , ΕΞΙΣΤΟΡΗΣΗ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΑ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗΣ ΣΕ ΙΛΙΑΔΑ ΚΑΙ ΟΔΥΣΣΕΙΑ.............................................13 3Ο ΜΕΡΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ....................................................................................................................................................................28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο .............................................................................................................................................................................28 ΠΕΡΙΠΤΏΣΕΙΣ ΑΔΙΚΗΜΆΤΩΝ ΣΤΟΝ ΟΜΗΡΟ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗ........................28 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.........................................................................................................................................................31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Ο.............................................................................................................................................................................31 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ...............................................................................................................................31 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗ ΣΤΟΝ ΣΩΦΡΟΝΙΣΜΟ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ..............................................................................31 ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ.............................................................................................................................................................................32 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ...............................................................................................................................33

ΕΊΣΑΓΩΓΗ: ΜΗΧΑΝΊΣΜΟΊ ΤΟΥ ΟΜΗΡΊΚΟΥ ΔΊΚΑΊΪΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΠΗΓΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΤΑ ΟΜΗΡΊΚΑ ΕΠΗ «Η εκδίκηση στάζει στα στήθη των ανδρών πιο γλυκιά και απ' το μέλι» γράφει ο Όμηρος. Το παραπάνω απόφθεγμα με τη μορφή παρομοίωσης προϊδεάζει ήδη από νωρίς τον ανυποψίαστο αναγνώστη ως προς τη σημασία της αντεκδίκησης στον ομηρικό κόσμο. Το θέμα αυτό πρόκειται να πραγματευτούμε και παρακάτω. Τοποθετούμαστε χρονικά στα τέλη 8ου με αρχές 7ου αι πΧ, στην γεωμετρική εποχή ή -κατά άλλους – «σκοτεινούς χρόνους» . Η ονομασία οφείλεται στην έλλειψη επαρκών πηγών για το δίκαιο, καθώς και για τον τρόπο οργάνωσης των τότε κοινωνιών. Για την εποχή αυτή πλήθος ερωτημάτων τίθενται: ποια ήταν η θέση του νόμου; Ποιος ο τρόπος απονομής της δικαιοσύνης; Στον χώρο του ποινικού δικαίου επέρχονταν αυστηρότερες ποινές σε σχέση με σήμερα; Και αν ναι, η εκτελεστότητα τους επιβαλλόταν από κάποιο όργανο ή έπαιζε καθοριστικό ρόλο η αυτοδικία ή η θεοδικία; Η φιλοσοφία των κυρώσεων απέβλεπε στον σωφρονισμό ή υποκινούνταν από μια καθαρά εκδικητική σκοπιά; Όλα αυτά είναι ερωτήματα τα οποία εύλογα θα έθετε όχι μόνο ένας ιστορικός, αλλά προπάντων και ένας νομικός, ερευνητής της ομηρικής εποχής προκειμένου να κατανοήσει το δικαιϊκό σύστημα που επικρατούσε τότε. Απάντηση στα ερωτήματα αυτά δίνουν τα Ομηρικά Έπη (η Ιλιάδα και η Οδύσσεια) , η σημαντικότερη πηγή πληροφοριών της εν λόγω ιστορικής περιόδου, που μέσα από την μελέτη τους μας παραθέτουν μια ζωντανή μαρτυρία του τότε συστήματος δικαίου.

1ο ΜΕΡΟΣ ΕΡΓΑΣΊΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΊΟ 1 Ο ΘΕΜΕΛΊΩΔΕΊΣ ΕΝΝΟΊΕΣ ΓΊΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΔΊΚΑΊΟΥ ΘΕΜΊΣ ΚΑΊ ΘΕΜΊΣΤΕΣ

Θεμις

Αρχικά, προκειμένου να κατανοήσουμε τον τρόπο απονομής της δικαιοσύνης καθίσταται αναγκαίο να αναφερθούμε πρώτα απ όλα στην έννοια «Θέμις». Κατά τη μυθολογία πρόκειται για τη θεά της δικαιοσύνης , μια θεϊκή υπόσταση που ήταν πιστή συντρόφισσα του Δία. Αντιπροσώπευε τη δικαιοσύνη, τόσο της θεϊκής και κοσμικής τάξης όσο και των επίγειων νομικών κυριαρχιών 1. Συμβόλιζε την διατήρηση της συμπαντικής ισορροπίας, τη διαφύλαξη της αρμονίας στην εκάστοτε έννομη τάξη και την απονομή του δικαίου. Είναι επίσης και η θεά των συνελεύσεων θεών και θνητών, γνωστή και ως «καλλιπάρῃος» ( λχ. στη ραψωδία της Ιλιάδας Υ (στ.4-18) συγκαλεί σε συνέλευση τους θεούς , για να συζητηθεί η επιστροφή του Αχιλλέα στη μάχη και η κατασκευή της ασπίδας του από τον Ήφαιστο).Λαμβάνοντας υπόψη ότι στους μυκηναϊκούς και ομηρικούς χρόνους απουσιάζει η έννοια του γραπτού νόμου, μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε τη θεμελιώδη σημασία των άγραφων εθιμικών κανόνων δικαίου, που επιστεύετο ότι είχαν θεϊκή προέλευση και πήγαζαν από την ίδια τη Θέμιδα. Συνεπώς η ιερότητα των άγραφων νόμων διέπεται από τη λογική του φυσικού δικαίου 2. Όσο για τις «θέμιστες» (πληθυντικός του «θέμις») αποτελούσαν αυτήν ακριβώς την άγραφη νομοθεσία των ομηρικών ελλήνων, τα έθιμα και τις συνήθειες τους που ρύθμιζαν τις σχέσεις και τη συμπεριφορά τους και διασφάλιζαν την κοινωνική συνοχή. Ο κανονιστικός χαρακτήρας του εθίμου φαίνεται και μέσα από εκφράσεις όπως θέμις εστί (B 73, 1 33, 134, I 268), ουχί θέμις (Ψ 44, Ξ 386, ξ 56)

σε πινακίδες της Γραμμικής Β, κατά τις οποίες

απαγορευόταν ή επιτρεπόταν κάποια ενέργεια. Τις νομικές διατάξεις (θέμιστες) γνωρίζει ο βασιλιάς-αρχηγός, εξουσιοδοτημένος του Δία στο πρόσωπο του οποίου ήταν συγκεντρωμένη υπερβατική εξουσία 3. Αυτός έχει μόνο τη δυνατότητα του κρίνειν, δηλαδή να επιλέγει κατά περίπτωση από τις διατάξεις την πιο κατάλληλη και συνεπώς να εκφέρει σωστές κρίσεις

1 Γ.Κ. Βλάχος , Πολιτικές κοινωνίες στον Όμηρο, Αθήνα ,1998/ Κεφάλαιο 8o : «Pacta sunt servanda/ πατριωτικοί όρκοι», 2 ( http://www.e-istoria.com/om24.html) 3 (σκήπτρον= συμβολο εξουσίας)

σελ 118.

θεμελιωμένες σε μία γενική αίσθηση περί δικαίου 4. Κατά τον Ε. Benveniste οι θέμιστες είναι «διατάξεις που καθορίζουν δικαιώματα και καθήκοντα καθενός που ζει κάτω από την εξουσία του αρχηγού του γένους είτε ρυθμίζουν την καθημερινή ζωή στο σπίτι είτε εξαιρετικές περιστάσεις ( συμμαχία, κάποιο αγώνισμα κλπ.)». Όποιος δεν ενεργεί σύμφωνα με αυτές είναι «αθέμιστος» και συνεπώς άγριος , βάρβαρος, αντικοινωνικός και απολίτιστος. Αθέμιστοι λόγου χάριν ήταν οι Κύκλωπες, καθώς δεν είχαν νόμους και δεν υπάκουανν σε κανενός είδους ρυθμιστική αρχή, με βάση την οποία να ορίζουν τη συμπεριφορά τους 5. Μόνο ένας «αφρήτωρ , αθέμιστος, ανέστιος», δηλαδή ένας που δεν είχε ούτε σόι, ούτε νόμο, ούτε σπίτι θα μπορούσε να θέλει το φριχτό εμφύλιο πόλεμο, επισημαίνει στη συνέχεια ο Νέστορας στην Ιλιάδα6. Συνεπώς, η θέμις είναι δομικό στοιχείο της κοινότητας και έχει σαν δεύτερο συστατικό της τη δίκη, την εφαρμογή των εθιμικών κανόνων δικαιοσύνης στον χώρο της πολιτικής εξουσίας7. Αρκετά συχνή είναι η αναφορά στον δίκαιο, που σέβεται 8

τις

9

παραδόσεις , καθώς και στον άδικο .

Η Δικαιοσύνη και η Δίκη κυνηγούν το έγκλημα, 1808 Rierre Paul Prudhon. Η Θέμις στην ελληνική μυθολογία έχει τρεις ιδιότητες. Είναι η θεά της φυσικής τάξης, θεά της ηθικής τάξης και προφήτις θεά.

4 Γιούνη Μ. Σ., Νόμος πόλεως. Δικαιοσύνη και νομοθεσία στην αρχαία ελληνική πόλιν. Ι. Οι αρχαϊκοί χρόνοι, Θεσσαλονίκη 2006, σελ.22)

5 (Ι 105-108, 112-115):Στην περιγραφή αυτή του Οδυσσέα, η οποία εκφέρεται μετά την ανθρωποφαγική δοκιμασία που πέρασε ο ήρωας στη

σπηλιά του Πολύφημου, τονίζονται η απομόνωση και πλήρης παράδοση στη φύση· υποβιβάζονται έτσι στο κατώτερο επίπεδο πολιτισμού, σχεδόν στο μη ανθρώπινο. Είναι ακόμη ἀθέμιστοι και για τον επιπρόσθετο λόγο ότι στην άγρια χώρα τους δεν υπάρχει η ἀγορά, όπου σε μια οργανωμένη κοινότητα τα μέλη της μαζεύονται, προκειμένου να αποφασίσουν για κρίσιμα θέματα, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που σχετίζονται με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους.

6 (1 63-64) 7 http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/epos/page_076.html /Λ. Πόλκας 8 (γ 52 , 181, Ν 6) 9 (β 286, γ 133, 8 575, ι 175)

ΚΕΦΑΛΑΊΟ 2 Ο

ΑΥΤΟΔΊΚΊΑ Ποιος αποφάσιζε για την απονομή του δικαίου; Ο θιγόμενος ή οι συγγενείς

Έχοντας πάρει, λοιπόν, μια μικρή γεύση για την ιδέα που επικρατούσε τότε για τη δικαιοσύνη, μπορούμε ευκολότερα να κατανοήσουμε το γενικότερο πλέγμα εννόμων σχέσεων που δημιουργούνταν. Η απουσία γραπτών νόμων συνεπαγόταν περιορισμένη δικαιοδοτική ικανότητα των εκτελεστικών και δικαστικών οργάνων, ώστε να παράσχουν ένδικη προστασία στο άτομο για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων του. Αυτό φυσικά δεν σήμαινε ότι επικρατούσε αυθαιρεσία, καθώς προϋπέθετε, αντίθετα έναν ορισμένο αριθμό άγραφων αντικειμενικών κανόνων στους οποίους όφειλαν όλοι να συμμορφώνονται. Υπήρχαν, βέβαια, οι κρίσεις των αρχόντων, αλλά και πάλι δε μπορούμε σε καμία περίπτωση να ομιλούμε για το μοντέλο της εννόμου προστασίας των σύγχρονων κρατών. Κατ’ αυτόν τον τρόπο θεωρούνταν απολύτως νόμιμη, ίσως δε και αναγκαία η πρακτική της αυτοδύναμης πραγμάτωσης των δικαιωμάτων κάθε ατόμου μέσω της «αυτοδικίας». Η δίωξη των αδικημάτων ήταν προπάντων προσωπική υπόθεση και σε δεύτερη μοίρα υπόθεση της κοινότητας

(ιδίως μάλιστα όταν από την έκνομη ενέργεια επηρεαζόταν το δημόσιο

συμφέρον/ πχ. Λοιμός). Έτσι, η παραβίαση ενός άγραφου νόμου δημιουργούσε την αγανάκτηση του αδικουμένου (ο οποίος επωμιζόταν άμεσα τις συνέπειες), των συγγενών και γενικώς του γένους του ολόκληρου. Συνιστούσε δε προσωπική προσβολή της τιμής του και συνεπαγόταν την αποκατάσταση του. Την πρακτική της αυτοδικίας εφάρμοζαν οι συγγενείς του θύματος, όταν ο άμεσα θιγόμενος δεν ήταν σε θέση να το πράξει ο ίδιος.

ΚΕΦΑΛΑΊΟ 3 Ο ΣΚΟΠΟΣ ΕΠΊΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΠΟΊΝΩΝ: Η ΑΝΤΕΚΔΊΚΗΣΗ ΤΜΗΜΑ 1ο ΓΕΝΊΚΑ Η ΕΝΝΟΊΑ ΤΗΣ ΑΝΤΕΚΔΊΚΗΣΗΣ

Άμεσα συνδεδεμένη με την έννοια της αυτοδικίας ήταν και η αρχή της ανταπόδοσης (lex talionis) η οποία συναντάται κατά κόρον στα ομηρικά έπη. Για τους υπέρμαχους της ανταπόδοσης, η τιμωρία δεν αποτελεί το μέσον για την επίτευξη κάποιου άλλου στόχου της ποινής (πχ. σωφρονισμό), αλλά τον ίδιον το στόχο της. Τελειούται δε με την διάπραξη μιας ανάλογης από το θύμα αδικοπραγίας σε βάρος του θύτη. Η ιδέα του ‘χρέους’ που κάποιος οφείλει να πληρώσει ενσαρκώθηκε μέσα από το «νόμο του αντιπεπονθότος» ή της

«ταυτοπάθειας»

10

( πρβ. ιουδαϊκό- μωσαϊκό νόμο: ‘οφθαλμός αντί οφθαλμού’). Στο πλαίσιο

αυτό, η ηθικότητα της τιμωρίας που οφείλει να υποστεί ο εγκληματίας δεν βασίζεται στο χρέος του μόνο απέναντι στο θύμα, αλλά απέναντι και στην ευρύτερη κοινωνία. Η αποκατάσταση της δικαιοσύνης επιδιώκεται με την ανταπόδοση του εγκληματικού κακού με άλλο ισάξιο και η εξιλέωση που επέρχεται με την τιμωρία, συνδέει τη ‘λειτουργία’ της ανταπόδοσης με την αιτία της ποινής, έχοντας το σκεπτικό ότι ο εγκληματίας τιμωρείται επειδή έσφαλε. Η ανταπόδοση (retribution) αναφέρεται, άρα, στο παρελθόν (δηλαδή στο κακό που προξένησε ο εγκληματίας) και ως εκ τούτου διακρίνεται από τις μεταγενέστερες τελεολογικές προσεγγίσεις της αναμόρφωσης (rehabilitation) και της αποτροπής μέσα από τη γενική και ειδική πρόληψη (deterrence), οι οποίες εστιάζουν στις συνέπειες της επιβολής της ποινής, μέσα από μια προβολή στο μέλλον11.

ΤΜΗΜΑ 2Ο : ΑΝΤΕΚΔΊΚΗΣΗ ΑΠΟΤΥΠΩΜΕΝΗ ΣΤΑ ΟΜΗΡΊΚΑ ΕΠΗ

Έτσι ,λοιπόν, και για τους ήρωες των ομηρικών επών, η επιβολή της τιμωρίας απέβλεπε στην ικανοποίηση του θύματος ή των συγγενών του. Ικανοποιούνταν, όμως, και η κοινωνία γενικότερα, δεδομένου ότι με την εκδικητική συμπεριφορά επανερχόταν η ισορροπία στη φυσική τάξη, που διασαλεύτηκε από την διάπραξη της έκνομης ενέργειας. Επιπροσθέτως, η αρχή της αντεκδίκησης έχει ευρύ και όχι μονάχα ποινικό περιεχόμενο (πρβ . ανθρωποκτονία Αιγίσθου από τον Ορέστη για να εκδικηθεί για τον χαμό του πατέρα του Αγαμέμνονα). Νοείται, φυσικά, και στο δίκαιο του πολέμου (πρβ. η εκδίκηση του Αχιλλέα για τον χαμό του Πατρόκλου), ενώ είναι αισθητή και στον κόσμο των θεών (κεφάλαιο 4ο ). Για να κατατοπιστεί ο αναγνώστης δομικά επισημαίνεται πως στο 5ο κεφάλαιο ακολουθεί μνεία στα πιο γνωστά παραδείγματα αντεκδίκησης, όπως αυτά εκφράζονται από τους ομηρικούς ήρωες- κυρίως δε τους πρωταγωνιστές - ξεκινώντας από την αρχή του κάθε έργου ως το τέλος του. Στη συνέχεια, στο 6ο κεφάλαιο της μελέτης μας, ακολουθεί πίνακας εγκλημάτων που περιγράφονται στα ομηρικά έπη, καθώς και η τιμωρία τους με βάση τις επιταγές της αρχής της ανταπόδοσης.

10 http://bethniki.5forum.net/t2315-topic (τελευταία επίσκεψη 5/5/2017) 11http://criminology.panteion.gr/attachments/article/203/%CE%91%CF%80%CE%BF%20%CF%84%CE%B7%CE%BD%20%CE%B1%CE%BD%CF %84%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD%20%CE %B1%CF%80%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%B4%CE %B9%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CF%83%CF%8D%CE%BD%CE%B7.pdf

ΚΕΦΑΛΑΊΟ 4Ο

ΘΕΟΔΊΚΊΑ ΤΜΗΜΑ 1ο : ΕΊΣΑΓΩΓΗ

Η παράβαση του εθιμικού κανόνα δεν είναι μόνο μια αξιοκατάκριτη πράξη που πρέπει να προκαλεί ντροπή σ’ αυτόν που την κάνει (α 350, Ξ 80, Ν 122 κ.ά.), μα έχει και θρησκευτικό χαρακτήρα καθώς αποτελεί ασέβεια και προς στους θεούς. Οι θεοί στον Όμηρο είναι ανθρωπομορφικά πλασμένοι. Παρουσιάζονται με πάθη και ανθρώπινες αδυναμίες. Σε καμία περίπτωση δεν είναι εξιδανικευμένοι, καθώς κι εκείνοι σφάλλουν, οργίζονται και παίρνοντας το μέρος των ανθρώπων, πολλές φορές εκδικούνται (βλ. όταν ο Άρης έσφαλε σε βάρος των Αχαιών και η Ήρα ζήτησε από τον Δία την άδεια να επανορθώσει/ Ραψ. Ε (755-761). Καταρχάς ο Ζευς, ως η ανώτερη αρχή του Ολύμπου, είναι προστάτης της δικαιοσύνης. Χορηγεί στους βασιλείς τις «θέμιστες» και επιβλέπει την ορθή απονομή της δικαιοσύνης και τη σύννομη διαβίωση των ανθρώπων σύμφωνα με το κοινό περί δικαίου αίσθημα και τους άγραφους εθιμικούς κανόνες. Βαθιά ριζωμένη στην ομηρική αντίληψη ήταν η πεποίθηση ότι οι θεοί προστατεύουν τους δίκαιους και τιμωρούν τους άδικους. Παράδειγμα τα όσα λέει ο χοιροβοσκός Εύμαιος στον μεταμορφωμένο επισκέπτη κύριό του για τους υπερφίαλους μνηστήρες [ξ 83-84: Κι όμως οι μάκαρες θεοί δεν συναινούν σ᾽ άδικα έργα· τιμούν το δίκιο [δίκην], κι ανταμείβουν μόνο τις καλές μας πράξεις]. Ακόμη, στις περιπτώσεις που η ανθρώπινη δικαιοσύνη δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί, οι ομηρικοί Έλληνες προσέφευγαν στους θεούς. Θεωρούσαν ότι αυτοί έπαιρναν στα χέρια τους το ζήτημα της κρίσης και της τιμωρίας του ενόχου είτε διότι επρόκειτο για πράξεις ανόσιες που αποτελούσαν άμεση προσβολή τους(ψευδορκία και η ψευδομαρτυρία, αιμομιξία, προσβολή και εξύβριση των θεών και των ιερών τους) είτε οι άνθρωποι δεν ήταν βέβαιοι για τον ένοχο. Δε θα μπορούσε κανείς να μην προσέξει πως σε αρκετούς στίχους των δύο επών δε λείπει η διάθεση του Ομήρου με τρόπο συμβολικό να αποχρωματίσει την επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία των ανθρώπινων πράξεων μέσα από τη θεϊκή παρέμβαση της φύσης. Ας μην ξεχνάμε πως ο Δίας κυβερνά τη φύση , επιβάλλεται σε αυτήν και με φυσικά φαινόμενα (τους κεραυνούς του) αποτυπώνει την οργή του απέναντι στους ανθρώπους. Παράδειγμα τα λόγια του γέροντα Νέστορα στην Οδύσσεια (γ 244-245) όπου, η άτακτη φυγή των Τρώων και ο θόρυβος που ξεσηκώνουν τα άλογά τους, καθώς δέχονται την ορμητική επίθεση του Πατρόκλου, συγκρίνεται με την αναστάτωση της φύσης που προκαλεί με την καταιγίδα του ο Δίας, οργισμένος με τους θνητούς που παραβιάζουν τόσο τις γενικές αρχές δικαίου όσο και την εφαρμοσμένη δικαιοσύνη (Π 384-393).12 Αλλά και πολύ αμεσότερα στην πράξη, βλέπουμε την θεϊκή παρέμβαση, υποκινούμενη από δίψα για εκδίκηση να παίζει καταλυτικό ρόλο για την περεταίρω εξέλιξη των ανθρώπινων πραγμάτων. Η συμπαράσταση, άλλωστε που πολλάκις παρείχαν η Ήρα και η Αθηνά στου Αχαιούς δεν ήταν παρά απότοκος της 12 (Όπως η καταιγίδα πλακώνει ολόκληρη τη μαύρη γη μια μέρα φθινοπωριάτικη, όταν ο Δίας ρίχνει πάρα πολύ νερό, όταν θυμώσει και τα βάλει με

τους ανθρώπους, που μαζεύονται και κρίνουν στραβά το δίκιο [θέμιστας] με το έτσι θέλω, και διώχνουν τη δικαιοσύνη [δίκην], γιατί δε λογαριάζουν τους θεούς που τους επιβλέπουν· όλοι τους οι ποταμοί τότε ξεχειλούν τρέχοντας, και τα ξεροπόταμα πλημμυρίζοντας κόβουν πολλές πλαγιές και μουγκρίζουν δυνατά, καθώς χύνονται ορμητικά από τα βουνά στη σκοτεινή θάλασσα και ρημάζοντας ό,τι έχουν φτιάσει οι άνθρωποι· έτσι και τα τρωαδίτικα άλογα, καθώς έτρεχαν, μούγκριζαν δυνατά.) Η ιλιαδική παρομοίωση κρίθηκε κατά καιρούς είτε ως μη γνήσια, που προστέθηκε αργότερα, επειδή συγγενεύει με φράσεις που απαντούν στον μεταγενέστερο ποιητή Ησίοδο, είτε ως περιφερειακής σημασίας, επειδή ο Δίας στην Ιλιάδα δεν διαδραματίζει με συνέπεια τον ρόλο του επιτηρητή της θέμιστος και της δίκης, με την ιδιότητα μάλιστα του τιμωρού. Τίποτε ωστόσο δεν αποκλείει το ενδεχόμενο ο ποιητής σ᾽ αυτό το σημείο της Ιλιάδας να εκφράζει στο έργο του παραδοσιακές αντιλήψεις που ήταν διαδεδομένες στην εποχή του. Η πίστη των θνητών, ειδικότερα των αδυνάτων, ότι οι ολύμπιοι υπερασπίζονται τους δίκαιους και τιμωρούν τους άδικους ήταν και είναι αναγκαία συνθήκη για να δώσουν νόημα στην πολυτάραχη ζωή τους. Ανεξάρτητα από το αν τα πιστεύω τους στο τέλος δικαιώνονται, όταν μάλιστα τους το επιτρέπει η πιο ηθικοδιδακτική Οδύσσεια. )

εκδικητικής τους συμπεριφοράς απέναντι στον Πάρι, που έδωσε το μήλο της Έριδος στην Αφροδίτη και όχι σε αυτές; Ολόκληρη η ιστορία του μύθου πλέκεται γύρω από την αντιδικία των τριών θεοτήτων, διανθισμένη, βέβαια και με την επιθυμία του πληγωμένου Μενελάου να πορθήσει το Ίλιον και να πάρει πίσω τη γυναίκα του. Όπως και να έχει πάντως, σε κάθε περίπτωση εκδικητικής συμπεριφοράς, αυτή περνούσε πάντοτε από τον έλεγχο του Δία, ο οποίος έκρινε αν όντως επιβαλλόταν δίκαιη τιμωρία για την υπέρβαση του μέτρου ή όχι.

Πάρις και Ελένη

ΤΜΗΜΑ 2ο:

ΤΟ ΜΟΤΙΒΟ : ΥΒΡΙΣ ΑΤΗ ΝΕΜΕΣΙΣΤΙΣΙΣ ΔΊΚΑΊΟΛΟΓΗΤΊΚΗ ΒΑΣΗ ΑΝΤΕΚΔΊΚΗΣΗΣ: Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΗΘΊΚΗΣ ΤΑΞΗΣ ΥΒΡΙΣ:

Και πράγματι τώρα εύλογα κάποιος θα αναρωτιόταν, με τι κριτήρια έκρινε ο Δίας πότε μια εκδικητική συμπεριφορά ήταν δίκαιη και πότε όχι. Λυδία λίθος στο παραπάνω ερώτημα αποτελούσε η ενδεχόμενη υπέρβαση του μέτρου. Ο άνθρωπος που δε σεβόταν τους άγραφους και απαραβίαστους εθιμικούς κανόνες, ξεπερνούσε τα όρια της επιτρεπτής συμπεριφοράς φερόμενος με αλαζονεία και υβριστική συμπεριφορά. Αυτή ακριβώς η υπέρβαση των ορίων («Ὓβρις») από πλευράς του υβριστή , διατάρασσε την συμπαντική ισορροπία και προκαλούσε την οργή των θεών13. Ο Όμηρος κατορθώνει να συλλάβει τον στενό εσωτερικό δεσμό ανάμεσα σε ισότητα και δικαιοσύνη, πράγμα το οποίο αποτελεί κύριο θέμα των νομικοπολιτικών θεωρητικών αναζητήσεων που θα χαρακτηρίσουν τη μετέπειτα ελληνική σκέψη. Αποτελούσε ὕβριν λχ. η παράβαση των κανόνων της ξενίας από πλευράς του Πάρι, που ατίμασε τον οικοδεσπότη του, Μενέλαο κλέβοντας την ωραία Ελένη και προκάλεσε την «μῆνιν» του Δία και κατά συνέπεια τον Τρωικό Πόλεμο. Αντιστοίχως στο κομμάτι της Οδύσσειας, θεωρήθηκε ασεβής η στάση των μνηστήρων να κατατρώγουν την ξένη περιουσία του Οδυσσέα , διαμένοντας στο παλάτι του και διεκδικώντας τη νόμιμη γυναίκα του. Εξίσου υβριστική συμπεριφορά αποτελούσε η παράβαση του όρκου , ένα παράπτωμα στο οποίο εν τέλει δεν υπέπεσε ο Αντίλοχος όταν προκλήθηκε από τον Μενέλαο σε όρκο στον Ποσειδώνα.14 13 Γιούνη Μ. Σ., Νόμος πόλεως. Δικαιοσύνη και νομοθεσία στην αρχαία ελληνική πόλιν. Ι. Οι αρχαϊκοί χρόνοι, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 31

14

Πιο συγκεκριμένα ο Όμηρος στη Ραψωδία Ψ (1-58) περιγράφοντας τους νεκρικούς αγώνες που οργάνωσε ο Αχιλλέας προς τιμήν του Πατρόκλου αναφέρεται σε ένα περιστατικό κατά το οποίο το πρώτο βραβείο νίκησε ο Διομήδης, το δεύτερο ο Αντίλοχος που με δόλο νίκησε τον Μενέλαο , ακολούθησε στην τέταρτη θέση ο Μηριόνης, ενώ στην πέμπτη θέση βρέθηκε ο Εύμηλος, που από ατυχία έπεσε από το άρμα που και πολέμησε πεζός. Στην αντιπρόταση του Αχιλλέα ,ο αδικημένος Εύμηλος να πάρει το δεύτερο βραβείο, αντέδρασε σθεναρά ο Αντίλοχος, σιώπησε όμως αργότερα όταν με τη σειρά του ο Μένέλαος τον προκάλεσε να δώσει όρκο πως δεν τον νίκησε με δόλο. (Ψ 581), Πρόκειται για πολιτική και όχι δικαστική διαχείριση της δίκης από την πλευρά του ήπιου Μενελάου Ο πολεμιστής φάνηκε στο τέλος να συνετίζεται συνειδητοποιώντας πως αδίκησε και πως σε ενδεχόμενο παραβίασης του όρκου του θα παρενέβαινε ο ίδιος ο Ποσειδώνας να εκδικηθεί που ατιμάστηκε το όνομα του με τον ψευδή όρκο./ KEΦ 8o/ Pacta sunt servanda σελ 139].

ΕΜΒΟΛΙΜΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΟΡΚΟΥ ΚΑΙ ΣΤΗ ΨΕΥΔΟΡΚΙΑ:

Αξίζει εδώ να αναφέρουμε πως θεμελιώδης ήταν η ιδέα των «συνθεσιών» ή «όρκιων πιστών», ως τρόπος επίλυσης των διαφορών λειτουργώντας σαν ένας μηχανισμός που προσιδιάζει με σύγχρονους του διεθνούς δικαίου του πολέμου (εκτός από διαιτησία , μονομαχία κλπ.). Ο όρκος για τους ομηρικούς Έλληνες, είχε μεγάλη αποδεικτική σημασία. Η ορκωμοσία, ως μορφή θεϊκής εγγύησης ήταν μία πρακτική που ερχόταν να επισφραγίσει μια συμφωνία

με

καλή

πίστη

και

να

διασφαλίσει

τη

γνησιότητα

των

μερών.

Τα

αντιπαρατιθέμενα μέρη δίνοντας όρκους έδιναν συγχρόνως και την υπόσχεση να μην παραβούν τα επιτρεπτά όρια της συμφωνίας, σεβόμενα πάντοτε τους θεούς. Ο όρκος περιελάμβανε την «αρά», δηλαδή την ευχή και κατάρα να τιμωρήσουν οι θεοί τον ψεύδορκο. Έτσι, βλέπουμε στο απόσπασμα της Ιλιάδας με τη θυσία του όρκου ότι ο Αγαμέμνονας ορκίζεται και βάζει μάρτυρες το Δία, τη Γη, τις υποχθόνιες θεότητες, αυτές που τιμωρούν τους ορκοπάτες («ότις κ’ επίορκον ομόσση» Γ 279). Σε άλλο σημείο, αυτός και ο Πρίαμος έδωσαν ξεχωριστά ο καθένας τον ίδιο όρκο (« πατέρα, δία τρανέ και ασύγκριτε …και όρκια πιστά γενέσθαι»), δεσμεύονταν να τηρήσουν τη συμφωνία και, καθώς οι Τρώες την παραβίασαν, επήλθε η θεία δίκη και τιμωρία15. Κατ’ ανάλογο τρόπο στην Οδύσσεια, βλέπουμε πως ο Οδυσσέας, αφού οι σύντροφοί του επέμεναν να σταθούν στη Θρινακία, τους έβαλε να ορκιστούν πως δεν θα πειράξουν τα βόδια και τα πρόβατα του Ήλιου, και μόνο σαν ορκίστηκαν άραξε στο νησί το καράβι. Σφάζοντας λοιπόν οι σύντροφοί του τα βόδια του Ήλιου έγιναν ανόσιοι και επίορκοι και τιμωρήθηκαν σκληρά (Μ 297κ.π./ 407κ.π.).16 Η τιμωρία, λοιπόν, του ψευδομάρτυρα και επίορκου αφήνεται στους θεούς, που τιμωρούσαν όχι μόνο τον επίορκο, μα και τη γυναίκα του και τα παιδιά του, γιατί σ’ αυτούς έπεφτε η κατάρα (Γ 298-301). ΑΤΙΣ:

Για την ώρα, όμως, ας επανέλθουμε στο μοτίβο της αντεκδίκησης και στα στάδια που έπονται της ύβρεως. Ο ομηρικός ήρωας που διαπράττει ύβρη, αν και δεν είναι πλήρως απηλλαγμένος από την προσωπική ευθύνη, δεν πρέπει να λησμονούμε πως δρα τυφλωμένος από την «Ατη» . Η «άτις» είναι το επόμενο στάδιο μετά την υπέρβαση των ορίων. Είναι η θεϊκή δύναμη που επιφέρει πλήρη πνευματική σύγχυση και απαγορεύει των έλεγχο των ενεργειών από το άτομο. Έτσι βλέπουμε τους ήρωες της Ιλιάδας , θολωμένους από την άτη να έχουν απωλέσει κάθε στοιχείο προσωπικής ευθύνης ( πρβ . ο Αχιλλέας όταν υποχωρεί και δέχεται ξανά να μπει στη μάχη, το παραδέχεται πως τον θόλωσε η άτις και οργισμένος καθώς ήταν δεν μπορούσε να επιστρέψει / ή στη Ραψ. Β στ. 188-206 ομιλεί ο Νέστωρ στον Αγαμέμνονα για Αχιλλέα και Βρισηίδα). ΝΕΜΕΣΙΣ ΚΑΙ ΤΙΣΙΣ:

Επόμενο είναι φυσικά πως μετά την τέλεση της αδικοπραγίας από πλευράς του θνητού προκαλείται η «Νέμεσις» , δηλαδή η οργή των θεών . Αναπόδραστα οι θεοί δεν μένουν 15

16 Οι άμυαλοι και ανόσιοι σύντροφοι του Οδυσσέα, που έφαγαν τα ιερά βόδια του Ήλιου, δεν έγιναν μόνον επίορκοι, γιατί είχαν ορκιστεί στον Οδυσσέα να μην τα πειράξουν, μα προσέβαλαν το θεό Ήλιο, που έτρεξε αμέσως στο Δία και ζήτησε να τους τιμωρήσει, πράγμα που έκανε καίγοντας το καράβι τους με φοβερό αστροπελέκι: «Κι άξαφνα ο Δίας βρόντηξε και το γοργό καράβι με αστροπελέκι χτύπησε και το συντάραξε όλο καθώς το βρήκε ο κεραυνός και γέμισε όλο θειάφι. Κι απ’ το καράβι πέσανε στη θάλασσα οι σύντροφοι, και γύρω του παράδερναν στο κύμα σαν κουρούνες κι αχ ο θεός τους στέρησε την ποθητή πατρίδα».(μ 415-419 μετ. Ζ. Σίδερη)

άπραγοι.

Ενεργώντας

εκδικητικά

επιφέρουν

την

«Τίση»

ή

κατά

άλλους

«Δίκη»

ακολουθώντας την αρχή της ανταπόδοσης. Η ανθρώπινη πράξη βρίσκει την ολοκληρωτική της ερμηνεία στον ουρανό, όμως η ανθρώπινη τραγωδία συντελείται στη γη ανάμεσα στους ανθρώπους εκφράζοντας έναν ηθικό κώδικα που εξασφαλίζει τη συνοχή , στηρίζεται σε αλληλουχία φυσικών πράξεων και αποβλέπει στη γαλήνια δικαιοσύνη. Τελικός απότοκος της ύβρεως ήταν η καταστροφή του θύτη είτε παίρνοντας κάποιος εκδίκηση (θεός ή θνητός) είτε επιφέροντας ο ίδιος την αυτοκαταστροφή του (συνήθως κι αυτή υποκινούμενη από τους θεούς). Συχνά, μάλιστα, το κακό δεν επιφέρεται μονάχα στον δράστη που τέλεσε την άδικη πράξη μα και σε όλη την κοινότητα στην οποία εκείνος ζει, δεδομένου ότι η ανηθικότητα της προσβολής και το κακό -όπως πίστευαν- μεταδίδονταν σαν μίασμα που έπρεπε να αποβληθεί από το σύνολο( πρβλ. η εκδίκηση του οργισμένου Φοίβου που έστειλε λοιμό στους Αχαιούς γιατί ατίμασαν τον ιερέα του)17. Για τους λόγους αυτούς σε περιπτώσεις τέλεσης έκνομων ενεργειών δεν ήταν σπάνιο να γίνονται θυσίες στο πρόσωπο θεών και να προσφέρονται δώρα εξευμενισμού ,προκειμένου να επιτευχθεί η αποκατάσταση των σχέσεων με τους θεούς.18 ΣΧΗΜΑΤΙΚΑ:

Υβρις- Ατις-Τισις

Υβρις

Ατη

Νέμεσις

Τίσις

Θυσία Ζώων προς τους θεούς

17 Ραψ. Α στ. 12-54 : Ο Απόλλωνας θύμωσε για την προσβολή που έκανε ο Αγαμέμνονας στον ιερέα του, το Χρύση, και δεν σεβάστηκε ούτε το σκήπτρο του και τα σήματα του θεού (Α 14), μα τον έδιωξε άσχημα χωρίς να δεχτεί τα λύτρα και να του δώσει την κόρη του. Έτσι ο θεός για να τιμωρήσει τους Αχαιούς για την ασέβειά τους στον ιερέα του, που αποτελούσε και προσβολή για τον ίδιο το θεό, έστειλε στο στρατόπεδό τους το φοβερό λοιμό (Α 42 κ.π.)

18

Γ.Κ. Βλάχος , Πολιτικές κοινωνίες στον Όμηρο, Αθήνα ,1998/ Κεφάλαιο 8o : «Pacta sunt servanda/ πατριωτικοί όρκοι», σελ 189

ΤΜΗΜΑ 3ο: ΕΠΊΠΡΟΣΘΕΤΑ ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ ΑΝΘΡΩΠΊΝΗΣ ΑΣΕΒΕΊΑΣ ΩΣ ΑΊΤΊΑ ΘΕΊΑΣ ΑΝΤΕΚΔΊΚΗΣΗΣ

Η ιδέα της θεοδικίας ή θεοκρισίας εκφραζόταν και με τη μορφή της μονομαχίας, που έλυνε τη διαφορά υπέρ του νικητή κατά τη συμφωνία των μερών και με τη θρησκευτική πεποίθηση, πως στη μονομαχία παρόντες θα είναι και οι θεοί και θα παράσχουν αρωγή σ’ αυτόν που είχε το δίκιο. Μια τέτοια περίπτωση είναι η μονομαχία του Πάρι με το Μενέλαο (Γ 86-120, 264-323), Στην περίπτωση αυτή η συμφωνία των αντίμαχων στρατών να τελειώσει ο πόλεμος μεταξύ τους, υπέρ των Τρώων και με τις συνέπειες που συμφώνησαν αν νικούσε ο Πάρης, και υπέρ των Αχαιών με τους συμφωνημένους όρους αν νικούσε ο Μενέλαος, αποτελούσε μια μορφή θεοκρισίας. Βασικά μονομαχούν εδώ ο Πάρης και ο Μενέλαος, γιατί έτσι συμφωνήθηκε η εκπροσώπηση των αντίμαχων στρατών, μα και γιατί είναι οι δύο αίτιοι του πολέμου. Τον αγώνα λοιπόν μεταξύ τους θα τον κρίνουν οι θεοί και θα δώσουν τη νίκη σ’ αυτόν που έχει το δίκιο. Θα τον κρίνει ο Δίας, όπως λέει ο γέρος Πρίαμος φεύγοντας

19

, γιατί δεν άντεχε να

παρακολουθήσει τη μονομαχία, αφού πρώτα έκανε τη συμφωνία με τον Αγαμέμνονα, γιατί αυτοί ήταν οι αρχηγοί των στρατών και έδωσαν τους πιστούς όρκους. Επιπλέον, όταν επήλθε το τέλος της Τροίας με το τέχνασμα του Δούρειου Ίππου και οι Αχαιοί μπήκαν στο Ίλιον, τα ρήμαξαν όλα και δεν άφησαν τίποτα. Τόσο πολύ τους είχε τυφλώσει το μίσος που σαν κούρσεψαν το κάστρο της Τροίας δεν συμπεριφέρθηκαν δίκαια (γ 130) και δεν σεβάστηκαν, κατά την παράδοση, τα ιερά και τους ναούς. Και ο Δίας τους τιμώρησε και τους έκανε πικρό το γυρισμό, στέλνοντάς τους διχόνοια και σκορπίζοντας τα καράβια τους, γιατί προκάλεσαν την οργή του και το θυμό της γλαυκομάτας κόρης του, της Αθηνάς. Φαίνεται δε ότι ο Αίαντας ο Λοκρός, που κατά την παράδοση ντρόπιασε την Κασσάνδρα μέσα στο ναό της Αθηνάς, παραήταν ασεβής και ανόσιος, γιατί καυχήθηκε και από πάνω πως ξέφυγε την οργή των θεών, και ο Ποσειδώνας τον τιμώρησε σκληρά. 20 Συμπληρωματικά, ως ασέβεια λογιζόταν και η παράλειψη θρησκευτικού καθήκοντος, όπως όταν η Άρτεμις ξεσήκωσε κακό μεγάλο στους Αιτωλούς — τον κάπρο και τον πόλεμο — θυμωμένη που ο Οινέας δεν της θυσίασε τους πρώτους καρπούς στη γιορτή του θερισμού (Θαλύσια) (Ι 533-535). Τέλος, χαρακτηριστική περίπτωση αντεκδίκησης αποτελεί η θανάτωση των παιδιών της Νιόβης που περηφανεύτηκε για τα παιδιά της και τόλμησε να συγκριθεί με τη Λητώ που 19 «Ο Δίας αλήθεια κι οι άλλοι αθάνατοι θεοί το ξέρουν μόνο,για ποιο απ’ τους δυο απ’ τη Μοίρα γράφτηκε να βρει το χαμό τώρα ».(Γ 308-309 μετ. Καζ.-Κακρ.) Το ότι πρόκειται για θεοκρισία, το δείχνει η ευχή που κάνουν οι στρατιώτες και των δυο αντίμαχων στρατοπέδων, την ώρα που πρόκειται να αρχίσει η μονομαχία:«Κι ευκιούνταν στους θεούς υψώνοντας τα χέρια τα φουσάτα, και τούτα λέγαν ο καθένας τους, και Τρώες κι Αργίτες όλοι:Πατέρα Δία, τρανέ κι ασύγκριτε, που κυβερνάς την Ίδα, τον που ‘ριξε τα πάθη ανάμεσα στους δυο λαούς ετούτα δώσε να πέσει και στον άραχλο να κατεβεί τον Άδη, και πάλι εμείς αγάπη ας κάνουμε και μπιστεμένους όρκους».(Γ 318-323 μετ. Καζ.-Κακρ.)

20 «Ο λοκρός Αίαντας στα μακρόκουπα καράβια μέσα εχάθη• τον είχε στης Γυρής τα τρίψηλα ριγμένο επάνω βράχια ο Ποσειδώνας κι απ’ τα κύματα γλιτώσει και του Χάρου θα ξέφευγε, η Παλλάδα μάνητα βαριά κι ας του κρατούσε, λόγο μεγάλο αν δεν ξεστόμιζε, κακό της κεφαλής του:καυκίστη δυνατά πως ξέφυγε της θάλασσας τα πλάτη στο πείσμα των θεών• κι ως άκουσε το λόγο ο Ποσειδώνας μεμιάς αρπάζει το τρικάνι του στα δυνατά του χέρια και της Γυρής το βράχο εχτύπησε, στα δυο χωρίζοντάς τον• κι έμεινε εκεί ο μισός• το απόκομμα, που πάνω του καθόταν ο Αίας την ώρα που καυκίστηκε, στο πέλαο μέσα πέφτει, στ’ απέραντα αγριεμένα κύματα μαζί του σέρνοντάς τον. Έτσι αφανίστη, με το στόμα του πλημμυρισμένο αρμύρα».(δ 499-511 μετ. Καζ.-Κακρ.)

γέννησε μόνο δυο παιδιά, ενώ εκείνη γέννησε δώδεκα. Αυτό όμως ήταν ασέβεια που προκάλεσε την οργή του Απόλλωνα και της Άρτεμης και με τις σαΐτες τους σκότωσαν και τα δώδεκα παιδιά της (Ω 602 κ.π.).

Απόλλων και Άρτεμις παίρνουν εκδίκηση

ΤΜΗΜΑ 4Ο : Η εκδικητική στάση των θεών- διαφορές σε Ιλιάδα και Οδύσσεια

Αξίζει να αναφέρουμε πως ο ελληνικός κόσμος ξεκίνησε αρχικά από την αντίληψη που συνέδεε τη δίωξη των αδικημάτων προς την ιδιωτική αντεκδίκηση («βεντέττα») φτάνοντας προοδευτικά στο στάδιο να πιστεύεται ότι η αντεκδίκηση θα έπρεπε να αποσπασθεί από την ατομική πρωτοβουλία και να τεθεί υπό τον έλεγχο της κοινότητας 21. Αν και είναι πολύ νωρίς να ομιλούμε για τέτοια πρόοδο αξίζει να σημειώσουμε πως το πνεύμα της αντεκδίκησης στην Ομηρική Οδύσσεια είναι σαφώς πιο ατονισμένο σε σχέση με εκείνο της Ιλιάδας. Ειδικότερα στην τελευταία, θα παρατηρούσε εύλογα κανείς πως ο Τρωικός Πόλεμος κατ’ ουσίαν έγινε για την επιστροφή της ωραίας Ελένης. Για τον Όμηρο όμως δεν ήταν αρκετή η νίκη του Μενελάου στη μονομαχία του με τον Πάρι, καθώς έτσι δε θα ευχαριστιούνταν οι θεές Ήρα και Αθηνά. Έπρεπε να συντελεστεί η καταστροφή της Τροίας από τους Αχαιούς και να θανατωθούν όλοι οι Τρώες προκειμένου οι δύο θέες να εκδικηθούν που ο Πάρις διάλεξε την Αφροδίτη για να δώσει το μήλο της έριδος. Από την άλλη μεριά, έρχεται σε πλήρη αντιδιαστολή με το εδάφιο Χ (στ.411-416) της Οδύσσειας, όπου ο Οδυσσέας απευθυνόμενος στην Ευρίκλεια κατόπιν της μνηστηροφονίας, τη συμβουλεύει να μην εξωτερικεύσει τη χαρά που νιώθει καθώς αντίκρισε τους νεκρούς μνηστήρες, γιατί «ο θεός δε θέλει να δείχνουμε χαρά μπροστά σε σκοτωμένους».

21 Biscardi, Αρχαία Ελληνικά Δίκαια , Αθήνα, 1998,

σελ 433

Οδυσσέας και Ευρύκλεια

2Ο ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΊΑΣ ΚΕΦΑΛΑΊΟ 5 Ο ΘΕΜΑ , ΕΞΊΣΤΟΡΗΣΗ ΚΑΊ ΣΗΜΕΊΑ ΑΝΤΕΚΔΊΚΗΣΗΣ ΣΕ ΊΛΊΑΔΑ ΚΑΊ ΟΔΥΣΣΕΊΑ  Ιλιάδα: Κεντρικό θέμα έχει τον θυμό του Αχιλλέα που διαρκεί 51 ημέρες, μέσα στις οποίες όμως ο ποιητής περιέκλυσε ολόκληρο τον δεκαετή πόλεμο του Ιλίου και κατέστησε, έτσι το έπος του αληθινή Ιλιάδα και όχι Αχιλληίδα. Σε ό, τι αφορά την αρχή της ανταπόδοσης αναφέρουμε τα εξής:  Ημέρα 1η : Το έπος αρχίζει με τον Όμηρο να μας περιγράφει στην Α ραψωδία (στ. 12-53) την οργή του Φοίβου, που δεν σεβάστηκαν την ικεσία του ιερέα του, Χρύση. Αίτημα του ήταν να του επιστραφεί η κόρη του Χρυσηίδα, που την κρατούσε ο Αγαμέμνονας αιχμάλωτη ως πολεμικό γέρας (τιμητικό βραβείο). Η άρνηση του Αγαμέμνονα αποτέλεσε ασέβεια στο ιερό πρόσωπο του Χρύση και κατ’ επέκταση και στον ίδιο το θεό και έτσι ο Απόλλωνας οργισμένος 

εκδικήθηκε τους Αχαιούς στέλνοντας τους λοιμό. Ημέρα 10η (Α 55-349): Έχοντας εμφιλοχωρήσει 9 ολόκληρες ημέρες δυσκολίας για τους Αχαιούς, καθώς ο λοιμός αποδεκάτισε σχεδόν το στράτευμα , οι Αχαιοί αποφασίζουν να καλέσουν το μάντη Κάλχα για να μάθουν την αιτία οργής των θεών. Αφότου απεφάνθη ο μάντης και ο Αγαμέμνονας αναγκάστηκε να επιστρέψει την Χρυσηίδα στον πατέρα της, για να μη μείνει χωρίς λάφυρο, διέταξε να του δοθεί το δώρο του Αχιλλέα, η Βρισηίδα. 22 Το ξέσπασμα του

22 Ραψ. Α (στ. 131-142): Και προς αυτόν απάντησεν ο μέγας Αγαμέμνων: «Αν και γενναίος, μη ζητείς με απάτην να με πάρεις, θείε Πηλείδη, κι εύκολα δεν θα

με καταπείσεις, να έχεις συ το δώρο σου και εγώ να το στερούμαι· θέλεις και με παρακινείς την κόρη ν' αποδώσω·αλλ' αν δώρον ισότιμο της αρεσιάς μου λάβωαπ' τους γενναίους Αχαιούς, αρκεί, και αν δεν μου δώσουν, θα έλθω με το χέρι μου να πάρω ή το δικό σου το δώρον ή του Αίαντος ή κείνο του Οδυσσέως·κι

Μυρμιδόνα ήταν αναμενόμενο23 καθώς ο Αγαμέμνων, φερόμενος με αλαζονική συμπεριφορά και αυτοαποκαλούμενος, ως ο ανώτερος αρχηγός όλων 24, προσέβαλε την τιμή του Αχιλλέα και ο τελευταίος ενεργώντας εκδικητικά, αποχώρησε από τη μάχη. Θα έλεγε κανείς πως η τελευταία αντίδραση του Αχιλλέα δεν ήταν τόσο εκδικητική, όσο μια μορφή διαφύλαξης της αξιοπρέπειας του και επιθυμίας να απέχει από κάθε επαφή με πρόσωπα που του φέρθηκαν άσχημα. Λαμβάνοντας, όμως υπόψη τις τότε πεποιθήσεις περί αντεκδίκησης σε συνδυασμό με τις εκπληκτικές επιδόσεις που είχε ο Αχιλλέας στο πεδίο της μάχης , δε χωρά αμφιβολίας πως με την αποχώρηση του ο Αχιλλέας ενδόμυχα επιθυμούσε και ευχόταν να αποδείξει στους Αχαιούς πως δε μπορούν να τα καταφέρουν στον πόλεμο χωρίς εκείνον, που τους έφερνε τις πιο πολλές νίκες. 25 Με ανάλογα λόγια μάλιστα προσπάθησε και η θεά Αθηνά να γλυκάνει την 

πίκρα του.26 Ημέρα 10η- 11η (Α 350-493) : Πληγωμένος ο Αχιλλέας σύρθηκε στο ακρογιάλι, όπου εμφανίστηκε η μητέρα του Θέτιδα, αναδυόμενη απ τη θάλασσα για να του συμπαρασταθεί. Ο Αχιλλέας εκφράζει τα παράπονα του, αλλά δεν μένει μόνο εκεί. Είναι πλέον βέβαιο πως θέλει να πάρει εκδίκηση και μονάχα η νίκη των Τρώων θα του έδινε ευχαρίστηση. Οι Αχαιοί τον ατίμασαν και πρέπει να πληρώσουν. Παρακαλεί, λοιπόν, τη Θέτιδα να μεσολαβήσει στο Δία να γίνει πλέον αρωγός των Τρώων σκορπώντας ήττες στο αντίπαλο στρατόπεδο. Κι εκείνη με τη σειρά της υπόσχεται να υλοποιήσει το σχέδιο του γιού της. Η μῆνις



του Αχιλλέα είναι πλέον γεγονός.27 Νύχτα προς 26η ημέρα (Ραψωδία Ι) : Έχοντας εμφιλοχωρήσει 15 ημέρες και ποικίλες πολεμικές αναμετρήσεις (πχ . μονομαχία Μενελάου-Πάρι / μονομαχία Έκτορα-Αίαντα), οι Αχαιοί έχουν περιέλθει σε δύσκολη θέση με τους Τρώες να κερδίζουν. Αναγκάζονται, λοιπόν, να στείλουν πρεσβεία στον Αχιλλέα ζητώντας του να ξαναμπεί στη μάχη, μα ο Πηλειάδης για μία ακόμα φορά τους εκδικείται με την άρνηση του.

εις όποιον έλθω, την χολήν, θαρρώ, θα του κινήσω·αλλ' όλ' αυτά μετέπειτα μαζί θα τα σκεφθούμε.

23 Ραψ. Α (στ. 158-169) :Άγρια τον εκοίταξε και απάντησε ο Πηλείδης:«Ωιμένα πανουργότατε, μ' αναίδειαν ενδυμένε, και ποιος από τους Αχαιούς θα δράμει, αν τον ζητήσεις,είτε εις ταξίδι πρόθυμος, είτε εις πολέμου αγώνα; [..] αλλά για τον Μενέλαο και, αναίσχυντε, για σέναήλθομεν όλοι εκδίκησιν να πάρομε των Τρώων,και συ, ω σκυλοπρόσωπε, λησμονημένα τα 'χεις. Και τώρ' αυτό το δώρο μου να πάρεις φοβερίζειςπου 'ναι αμοιβή των κόπων μου κι οι Αχαιοί μου εδώσαν·κι ίσια με σε δεν έχω εγώ δώρο καλό ποτέ μου,όταν καλά τειχόκαστρα πατούμε της Τρωάδος· αλλά το βάρος του σφοδρού πολέμου πρώτος έχωεγώ και αν τύχει μοιρασμός, τρανό συ παίρνεις δώρο, κι εγώ με δώρο μικροστό και αγαπητό γυρίζω στες πρύμνες από τον σκληρόν αγώνα του πολέμου·

24 Ραψ. Α (στ. 185-188) :«..και το δώρον σου την κόρην του Βρισέως, εις την σκηνήν σου θα 'λθω, εγώ να πάρω, για να μάθεις, πόσο σου είμαι ανώτερος εγώ και να τρομάζει και άλλος μ' εμέ να συγκριθεί και όμοιος να γίνει εμπρός μου».

25 Ραψ. Α (στ. 166- 172) : «..το βάρος του σφοδρού πολέμου πρώτος έχω [..]στην Φθίαν τώρ' αναχωρώ· καλύτερα να γύρω στον τόπον μου με τα κυρτά καράβια, και δεν θέλωεδώ να μείνω ατίμητος τα πλούτη να σου αυξήσω».

26 Ραψ.Α (στ. 241-245) :«θ' αποζητήσουν οι Αχαιοί μια μέρα τον Πηλείδη όλοι και συ περίλυπος την δύναμιν δεν θα 'χεις ,να τους βοηθείς, όταν πολλούς θα στρώσει χάμω η λόγχη του ανθρωποφόνου Έκτορος και σε θα τρώγει ο πόνος,που αψήφησες των Αχαιών τον πρώτον πολεμάρχον».

27 Ραψ. Α (στ. 490-493): « ο φτεροπόδης διογενής Πηλείδης Αχιλλέας· δεν πήγαινε στην σύνοδον, όπου δοξάζοντ' άνδρες, βαρύλυπ' η καρδιά τουελαχταρούσε την βοήν, την φλόγα του πολέμου.»

ούτε στον πόλεμον, και αυτού

Ο Αχιλλέας διώχνει την πρεσβεία των Αχαιών

Ζωγραφική σε υδρία του ζωγράφου Κλεοφράδη (280-470 πΧ) ,Μόναχο



Ημέρα 26η (Ραψωδία Λ) : Ο Νέστορας παρακινεί τον Πάτροκλο να οδηγήσει αυτός



τους Μυρμιδόνες στη μάχη Ημέρα 26η (Ραψωδία Π): Ο Πάτροκλος πείθει τον Αχιλλέα να οδηγήσει αυτός του Μυρμιδόνες

στη

μάχη. Σημειώνει αξιόλογα

κατορθώματα

σκοτώνοντας

τον

Σαρπηδόνα και τον Κεβριόνη, ηνίοχο του Έκτορα. Οι Τρώες υποχωρούν, ενόσω ο Πάτροκλος πολεμά με σύνεση ακολουθώντας τη συμβουλή του Αχιλλέα. Τα κατορθώματα του, όμως, θόλωσαν το μυαλό του, αισθάνθηκε αήττητος και υπερέβη τα όρια (ύβρις). Έτσι, στο τέλος, ο Πάτροκλος πέφτει στο πεδίο της μάχης νεκρός από τον Έκτορα, που είχε την αρωγή του εκδικητικού Φοίβου.28

Οι Αχαιοί σηκώνουν το κορμί του νεκρού Πατρόκλου, ενώ η ψυχή του πετάει τριγύρω με τη μορφή πάνοπλου πολεμιστή. Ερυθρόμορφος κρατήρας 500 πΧ.



Ραψωδία Π (στ. 830- 857) : Ο Έκτορας απευθυνόμενος στον ετοιμοθάνατο Πάτροκλο μιλάει με τρόπο ασεβή, ξεπερνάει τα όρια και διαπράττει ύβρη 29. Λίγο πριν πεθάνει ο Πάτροκλος προοϊκονομεί τον επερχόμενο θάνατο του Έκτορα

28 Ραψ. Π (στ. 785-800): «Την τέταρτη σαν όρμησε, κάποιος θεός λες κι ήταν, Πάτροκλε, τότε φάνηκε το τέλος της ζωής σου· γιατί σου ήρθε τρομερός μέσα στην

άγρια μάχη ο Φοίβος. Δεν τον ένιωσε στην ταραχή την τόση, γιατί ήρθε κατεπάνω του μες σε πυκνή αντάρα. Στάθηκε πίσω· χτύπησε τους ώμους του, τις πλάτες με το χέρι· τα μάτια του σβούριξαν απ' τη ζάλη. Του έριξε απ' την κεφαλή το κράνος του ο Φοίβος· θόρυβο έκανε κυλώντας στα πόδια των αλόγων και λέρωναν οι φούντες του στο αίμα και στη σκόνη· κι όμως δεν έστεργαν θεοί πρωτύτερα στη σκόνη να λερώνεται εκείνο το φουντωμένο κράνος, μα τ' όμορφο το μέτωπο, την κεφαλή κρατούσε του θεϊκού Αχιλλέα· στον Έκτορα ο Δίας»

29

Ραψ. Π (στ. 830-842):«Πάτροκλε, μας καμάρωνες την πόλη να ρημάξεις κι από τις Τρωαδίτισσες τη λευτεριά στερώντας, αυτές στα πλοία βάζοντας στη γη σου ναγυρίσεις. Ανόητε! Του Έκτορα τ' άλογα στέκουν μπρος τους και λαχταρούν τον πόλεμο· κι ο ίδιος στο κοντάρι μέσα στους πολεμόχαρους τους Τρώες ξεχωρίζω και τους γλιτώνω απ' τη σκλαβιά. Σένα θα φαν οι γύπες. Δύστυχε, δε σ' ωφέλησε, κι ας είναι αντρειωμένος, ο Αχιλλέας, που πολλά, σαν έφευγες, θα είπε:— Πάτροκλε αλογόδρομε, να μη γυρίσεις πίσω στα βαθουλά καράβια μας, του Έκτορα πριν σκίσεις το χιτώνα ματώνοντας τα στήθη του τριγύρω.Έτσι θα είπε κι έπεισε το άστοχο μυαλό σου.»

από τον Αχιλλέα, ο οποίος θα ξαναμπεί στη μάχη για να πάρει εκδίκηση για τον 

χαμό του φίλου του.30 Ραψωδία Σ (στ. 478-616): Μαθαίνοντας από τον Αντίλοχο τη θλιβερή είδηση, ο Αχιλλέας ξεσπάει σε πικρότατο θρήνο, τον οποίο ακούει η Θέτιδα στα βάθη της θάλασσας και αρχίζει κι εκείνη να θρηνεί με τις Νηρηίδες. Εν συνεχεία αναδύεται σκ της θαλάσσης, συναντά τον Αχιλλέα στην ακρογιαλιά και του προφητεύει ότι εάν σκοτώσει τον Έκτορα, είναι γραφτό του να πεθάνει και ο ίδιος

γρήγορα.

Μάταιη

η

προειδοποίηση,

καθώς

ο

ήρωας

είναι

ήδη

αποφασισμένος να εκδικηθεί το θάνατο του φίλου του και να δοξαστεί, όποιο κι αν είναι το τίμημα. Η Θέτιδα, που γνωρίζει την αδυναμία του Αχιλλέα (την Αχίλλειο πτέρνα) δέχεται με πόνο την απόφαση του, αλλά τον παρακαλεί τουλάχιστον να περιμένει να του ετοιμάσει ο Ήφαιστος καινούργια πανοπλία.

Η Θέτιδα και οι Νηρηίδες θρηνούν

Η Θέτιδα επισκέπτεται τον Ήφαιστο και του παραγγέλνει να κατασκευάσει ασπίδα ειδικά σχεδιασμένη για το γιό της .Ο Ήφαιστος έβαλε τα δυνατά του και τελικά κατασκεύασε μια ασπίδα που συνιστά απεικόνιση του σύμπαντος (μια πολιτεία με ειρήνη και μια με πόλεμο, σκηνές από τη γεωργία, την κτηνοτροφία, τον χορό και τον κόσμο των ωκεανών). Κι αφού τελείωσε το έργο τέχνης του, τα παρέδωσε στην Θέτιδα κι εκείνη έτρεξε να τα δώσει στον γιό της 31. Αξίζει εδώ να αναφερθεί η μεγάλη σημασία του αποσπάσματος της Ιλιάδας στη Ραψωδία Τ (497 -508), όπως αποτυπώνεται στην ασπίδα του Αχιλλέα, που αποτελεί σκαλισμένη τη σκηνή μιας δίκης και συνιστά το πρώτο βήμα απομάκρυνσης από την ιδιωτική αντεκδίκηση. Εκτενής αναφορά σε αυτήν θα γίνει και στον επίλογο.

30Ραψ. Π (στ. 843-857):

Του απάντησες ξέπνοος, Πάτροκλε αλογάρη: «Τώρα πια, Έκτορα, μπορείς πολύ να καμαρώνεις· τη νίκη σού την έδωσαν ο Δίας και ο Φοίβος, που εύκολα με δάμασαν, τα όπλα μου τα πήραν. Μπρος μου τέτοιοι αν πρόβαλλαν είκοσι σαν εσένα, όλοι απ' το κοντάρι μου θα 'πεφταν σκοτωμένοι. Γιος της Λητώς με σκότωσε και η κακή μου μοίρα κι απ' τους θνητούς ο Εύφορβος· εσύ με γδύνεις τρίτος. Μα κάτι άλλο θα σου πω και βάλε το στο νου σου: Δε σου 'μεινε πολύς καιρός, αλλά κοντά σου είναι ο θάνατος και η τρανή η μοίρα, αφού πέσεις απ' τα χέρια του άψογου φίλου μου Αχιλλέα.»Έτσι είπε και ο θάνατος του σκέπασε τα μάτια· απ' το κορμί του η ψυχή πέταξε για τον Άδη, θρηνώντας για τη μοίρα της κι άφησε αντρεία, νιότη.

31 «Και όλα τα όπλα ως έκαμε τα σήκωσε ο τεχνίτης και του Αχιλλέως τα 'βαλεν εμπρός εις την μητέρα. Και αυτή με τ' όπλα π' άστραφταν, του Ηφαίστου δώρο, εχύθη ωσάν γεράκι απ' την κορφήν του χιονισμένου Ολύμπου.»

Η Θέτιδα στο εργαστήρι του Ηφαίστου .

Η ασπίδα του Αχιλλέα , πιστή απεικόνιση του σύμπαντος

Ερυθρόμορφος αμφορέας 480 πΧ



Ημέρα 27η /4η ημέρα της μάχης (Ραψωδίες Τ, Υ, Φ, Χ) : Ο Αχιλλέας παίρνει την πανοπλία και επιστρέφει στο στρατόπεδο των Αχαιών. Εκεί συμφιλιώνεται με τον Αγαμέμνονα και ετοιμάζεται για τη μάχη. Μονομαχεί με τον Αινεία, σκοτώνει

αρκετούς Τρώες, ενώ οι υπόλοιποι τρέπονται σε φυγή. Τέλος,

μονομαχεί με τον Έκτορα, τον οποίο και θανατώνει. «Αυτή η συνηθισμένη βαρβαρική εκτίμηση της αξίας της τιμής, η αφαίρεση της ζωής άλλου αποτελεί αξία υψίστης σημασίας. Και το υψηλό αυτό έργο του φόνου, σα μία έκφραση επικράτησης του φονιά, ρίχνει μίαν αίγλη απατηλής αξίας σε κάθε πράξη του φόνου. Το ίδιο και σε όλους όσους συνεργάστηκαν για αυτήν ή στα αντικείμενα που χρησιμοποίησαν» παρατηρεί ο Thorstein Velben.32 Εντούτοις αξίζει να σημειωθεί ότι ήταν τόσο τυφλωμένος από το μίσος του ο Αχιλλέας που όρμησε στη μάχη σαν λιοντάρι δίχως οίκτο και η δίψα του για εκδίκηση τον ώθησε να διαπράξει κι εκείνος ύβρη βεβηλώνοντας νεκρό κορμί του Έκτορα. Σύμφωνα με την παράδοση πρέπει να δείχνεται ο απαραίτητος σεβασμός στα νεκρά πτώματα, καθώς επιστεύετο πως η απόδοση νεκρικών τιμών επηρέαζε τη μετά θάνατο ζωή του νεκρού. Για αυτόν τον λόγο, πολλές φορές οι αντίπαλοι έκαναν ανταλλαγές νεκρών. Ο Αχιλλέας, λοιπόν δεν το σεβάστηκε αυτό, αλλά αντίθετα έφερε με το άρμα του βόλτα το νεκρό πτώμα, ως επίδειξη του κατορθώματος του θέλοντας να ατιμάσει τον Έκτορα ακόμη και νεκρό. Λυτρωμένος, στη συνέχεια ο ήρωας κατόπιν εκδικήσεως, έπρεπε να καταπραΰνει την οργή του. Τα πάθη του έσβησαν και τελικώς έδειξε μεγαλοψυχία, δεν άφησε τον Έκτορα βορά στα όρνια και τον παρέδωσε στον Πρίαμο.33

32 Ι.Μ., Ο κόσμος του Οδυσσέα, Αθήνα 1998, σελ 149 33 Ι.Μ., Ο κόσμος του Οδυσσέα, Αθήνα 1998, σελ.148



Από την 28η ως την 51η ημέρα: Ο Όμηρος κλείνει το έπος του με ένδοξο τρόπο. Το βάρος πέφτει στην απόδοση τιμών στους νεκρούς (Πάτροκλο και Έκτορα) και όχι στο τέλος της Τροίας. Το τέλος της Ιλιάδας δεν έχει σημάνει το τέλος του πολέμου. Γνωρίζουμε, βέβαια πως για την ασεβή του πράξη πλήρωσε ο Αχιλλέας, εφόσον χτυπήθηκε στην πτέρνα του από τον Πάρη και θανατώθηκε κι εκείνος, όπως του ήταν γραφτό από τη μοίρα. Όσο για το τέλος της Τροίας, αυτό προδιαγράφηκε μακάβριο, εφόσον οι Αχαιοί με τέχνασμα (τον Δούρειο Ίππο) κατόρθωσαν να μπουν μέσα στο Ίλιον και να το κάψουν ολοσχερώς. Φυσικά πήραν πίσω και την ωραία Ελένη και έτσι η ομηρική αντεκδίκηση ήταν πλέον γεγονός!

 Οδύσσεια: εξιστορεί τον δεκαετή αγώνα του Οδυσσέα για τον νόστο (επιστροφή) στην πατρίδα του Ιθάκη, ο ποιητής όμως ενέταξε όλες τι μεταπολεμικές περιπέτειες του ήρωα σε 41 ημέρες. Πως μαθαίνουμε εμείς για τις περιπέτειές του; Μα φυσικά μέσα από μία ζωντανή αναδρομική αφήγηση του Οδυσσέα στον βασιλιά των Φαιάκων. Με την τεχνική αυτή, ο Όμηρος ενσωματώνει με πρωτότυπο τρόπο όλα όσα πέρασε ο Οδυσσέας μετά την άλωση της Τροίας και του δίνεται αφορμή να εξιστορήσει δεινά που ήταν απότοκος της αντεκδίκησης των θεών στο πρόσωπό του (και όχι μόνο).



Ημέρα 1η (Ραψωδία Α στ. 33-55) : Το έπος αρχίζει με το συμβούλιο των θεών στον Όλυμπο εν απουσία του Ποσειδώνα στη χώρα των Αιθιόπων. Κεντρικός άξονας της σύναξης, την οποία επεδίωξε η Αθηνά, είναι να δοθεί τέλος στα βάσανα του ταλαίπωρου Οδυσσέα και να επιστρέψει επιτέλους στην πατρίδα του. Τον λόγο αρχίζει ο Δίας κάνοντας μία εισαγωγή για την τύχη των ανθρώπων. Προσπαθώντας να αποποιηθεί των θεϊκών ευθυνών του, τονίζει τον καθοριστικό ρόλο της μοίρας, που προδιαγράφει το μέλλον των ανθρώπων, ενώ δε χάνει ευκαιρία να υπογραμμίσει και την ευθύνη που έχει ο ίδιος ο άνθρωπος, αφού στην τελική το ό, τι δεινό παθαίνει κανείς είναι απότοκος δικών του ενεργειών και προϊόν ελεύθερης βούλησης. Ως παράδειγμα φέρνει τον ξάδελφο του Αγαμέμνονα , τον Αίγισθο που ασέβησε στο πρόσωπό του διπλά, αφού όχι μόνο κοιμήθηκε με τη γυναίκα του, την Κλυταιμνήστρα, αλλά παράλληλα τον φόνευσε για να γίνει ο ίδιος νόμιμος σύζυγός της. Ο Αίγισθος ξεπέρασε τα όρια, διέπραξε ύβρη και υπό το πρίσμα του τότε συστήματος δικαιοσύνης, η δολοφονία του από τον Ορέστη, γιό του Αγαμέμνονα ήταν απολύτως αναμενόμενη και επιβεβλημένη.34 Ίσως, βέβαια, και ο Αγαμέμνονας να τιμωρήθηκε με αυτόν τον τρόπο για την αλαζονεία του και την ασέβεια που διέπραξε σε βάρος του Αχιλλέα. Κατά τον Δία , πηγή της αντεκδίκησης δεν είναι η θεϊκή κακία, παρά μονάχα οι ίδιες οι ανθρώπινες ενέργειες που δεν πειθαρχούν στο ανώτερο σύστημα αποκατάστασης της ηθικής τάξης και για κάθε έκνομη ανθρώπινη ενέργεια αυτομάτως , σαν καταπέλτης επέρχεται και η αντεκδίκηση.

34 Ραψ. Α (στ.36-51) :«Αλίμονο, είναι αλήθεια ν’ απορείς που θέλουν οι θνητοί να ρίχνουν στους θεούς τα βάρη τους· έρχεται λένε το κακό από μας- κι όμως οι

ίδιοι, κι από φταίξιμο δικό τους, πάσχουν και βασανίζονται, και πάνω απ’ το γραφτό τους. Έτσι και τώρα ο Αίγισθος, την ορισμένη μοίρα παραβαίνοντας, 40 πήγε να σμίξει με τη νόμιμη γυναίκα ενός Ατρείδη, κι αυτόν τον σκότωσε στου γυρισμού την ώρα, γνωρίζοντας τι τιμωρία σκληρή τον περιμένει. αφού εμείς του στείλαμε τον άγρυπνον αργοφονιά Ερμή με μήνυμα, μήτε εκείνον να σκοτώσει μήτε και τη γυναίκα του να μπλέξει 45 σε παράνομο κρεβάτι· αλλιώς θα πέσει στο κεφάλι του η εκδίκηση του γιου για τον πατέρα, όταν ο Ορέστης, παλληκάρι πια, θελήσει να γυρίσει στην πατρίδα. Αυτά, με τόση φρόνηση ο Ερμής μιλώντας, του μηνούσε, κι όμως τον νου του Αιγίσθου δεν κατόρθωσε ν’ αλλάξει. 50 Τώρα, ακέριο και μεμιάς, το άνομο κρίμα του ξεπλήρωσε».



Ημέρα 1η (Ραψωδία Α στ.73-92) : Ήδη από την αρχή του έργου δίδεται η εξήγηση της πολύχρονης περιπλάνησης του Οδυσσέα. Η Αθηνά σε μία προσπάθεια να παροτρύνει τους θεούς να τον βοηθήσουν να επιστρέψει στην Ιθάκη, επιρρίπτει ευθύνες στον Δία, τάχα πως το κώλυμα ήταν η δική του αλύγιστη καρδιά. Ο Όμηρος ξεκλέβει έτσι την ευκαιρία μέσα από το στόμα του θεού να εξιστορήσει την αντιδικία του Ποσειδώνα με τον ήρωα. Ο θεός της θάλασσας ήταν εξοργισμένος με τον Οδυσσέα, γιατί καταφτάνοντας με τους συντρόφους του στη χώρα των Κυκλώπων, ξεγέλασε και εν τέλει τύφλωσε τον γιό του, τον Πολύφημο. Ο πατέρας του Κύκλωπα, δεν μπορούσε πλέον να στέργει το θαλάσσιο ταξίδι του Οδυσσέα και φερόμενος εκδικητικά έστελνε διαρκώς ως τώρα μανιώδη και άγρια κύματα που περιπλανούσαν τον ήρωα από δω κι από κεί.35 Πιο συγκεκριμένα ως προς την εκδίκηση του Ποσειδώνα γνωρίζουμε από την αναδρομική αφήγηση του Οδυσσέα ( και όχι μόνο ) τα εξής:

35

Ραψ Α (76-92): Της αντιμίλησε ευθύς ο Δίας, που τα σύννεφα συνάζει :«Κόρη μου εσύ, τι λόγος βγήκε από το στόμα σου ανεμπόδιστος!Πώς θα μπορούσα εγώ να λησμονήσω τον θεϊκό Οδυσσέα,που ξεχωρίζει η γνώση του απ’ τους υπόλοιπους θνητούς,και στις θυσίες όλους τους άλλους τούς ξεπέρασε, όσες προσφέρονταιστους αθανάτους που κατέχουν τον πλατύ ουρανό; Όχιεγώ,ο Ποσειδών, της γης κυρίαρχος , αυτός οργίστηκε εναντίον τουκαι στον θυμό του επιμένει για τον Κύκλωπα, γιατί του τύφλωσε εκείνος το μοναδικό του μάτι.Για τον ισόθεο μιλώ Πολύφημο , που η δύναμή του επιβάλλεται μεγάλη Σ’ όλους τους Κύκλωπες· [...]. Γι’ αυτόν λοιπόν ο κοσμοσείστης Ποσειδών, τον Οδυσσέα,αν δεν τον εξαφάνισε, περιπλανώμενο τον θέλει από την πατρική του γη μακριά.Τώρα ωστόσο όλοι εμείς είναι καιρός τον νόστο του να στοχαστούμε, το πώς θα επιστρέψει. Τότε κι ο Ποσειδών θα σταματήσει την οργή του·δεν γίνεται να αντιταχθεί στους άλλους αθανάτους,παρά τη θέληση όλων των θεών, μόνος εκείνος να αντιμάχεται.»

o Ημέρα 33η /Ραψωδία Ι (στ.240-512/<216-461>)  Ο Οδυσσέας στην σπηλιά του Πολύφημου: Τοποθετούμαστε στο νησί των Φαιάκων. Εκεί ο Οδυσσέας αναδιηγείται τις περιπέτειες του. Ξεκινά με τις τρείς πρώτες: στους Κίκονες, στους Λωτοφάγους και στους Κύκλωπες. Αρχικά, λοιπόν μπήκε στη σπηλιά του Πολύφημου μαζί με δώδεκα συντρόφους του, αντιστάθηκε στις προτροπές των συντρόφων του να κλέψουν τα καλούδια του Κύκλωπα και να φύγουν και προτίμησε να περιμένει τον ίδιο να επιστρέψει. Μόλις μπήκε ο Πολύφημος στην σπηλιά, ο Οδυσσέας συστήθηκε, έπεσε στα γόνατα του ως ικέτης και τον παρακάλεσε να τους φιλοξενήσει. Ειδάλλως, ο ξένιος Ζευς θα τον εκδικούνταν που δεν σεβάστηκε τους ικέτες του.36 Ο κύκλωπας αγνόησε τις προτροπές του Οδυσσέα, καυχήθηκε για την υπεροχή του σε σχέση με τους θεούς και ασεβώντας στο πρόσωπο του Οδυσσέα, έφαγε μερικούς από τους συντρόφους του. Η στάση αυτή του Πολύφημου θεωρήθηκε από τον Οδυσσέα ως υπέρβαση των ορίων και απαιτούσε αποκατάσταση της ηθικής

τάξης

και

αντεκδίκηση37.

Πολυμήχανος

καθώς

ήταν,

αντιλαμβανόταν πως δε θα γλίτωναν, αν του επιτίθεντο με τη βία και τα όπλα. Εξάλλου, είχε την πόρτα κλειδωμένη με πελώρια πέτρα μα και τους υπόλοιπους Κύκλωπες ως αρωγούς. Έπρεπε ένα νέο τέχνασμα να σοφιστεί για να ξεφύγουν απ τα δόντια του. Ετοίμασε έναν πάσσαλο για να τον τυφλώσει μ’ αυτόν , τον πότισε με κρασί και όταν ο Πολύφημος τον ρώτησε το όνομα του, εκείνος του αποκρίθηκε «Οὗτις» , δηλαδή «κανένας». Έτσι, ο Οδυσσέας κατόρθωσε να τον τυφλώσει κι όταν ο Πολύφημος επικαλούμενος τον «οὕτινα» ζήτησε από τους άλλους Κύκλωπες βοήθεια, εκείνοι τον πέρασαν μάλλον για τρελό.

38

Στο μεταξύ

οι σύντροφοι του δεμένοι στα μαλλιά των κριαριών κατόρθωσαν να βγουν απ τη σπηλιά και να φτάσουν στο λιμάνι. Εκεί, ήταν τόσο μεγάλη η ικανοποίηση που ένιωθε ο Οδυσσέας από τη δολερή του αντεκδίκηση που ούτε οι σύντροφοί του δε μπόρεσαν να τον συγκρατήσουν, αλλά για μια στιγμή θόλωσε ο νους του και υπερέβη κι εκείνος τα όρια της σύνεσης και της φρόνησης που άλλοτε διέθετε. Απευθυνόμενος στον Πολύφημο, του αποκάλυψε την ταυτότητα του για να χει να λέει από ποιον άνδρα έπαθε το πάθημα του προσβάλλοντας ακόμα και τον Ποσειδώνα.39 Με τη σειρά του ο Κύκλωπας του υποσχέθηκε πως για την 36

Ραψ Ι (στ. 285-298) «Εμείς, από την Τροία μισεύοντας, είμαστε Αχαιοί περιπλανώμενοι,που μας εχτύπησαν κάθε λογής ανέμοι [...] Και να, η τύχη εδώ μας φέρνει, οπού ικετεύοντας προσπέφτουμε στα γόνατά σου· ανίσως ήθελες να μας φιλοξενήσεις, κι ακόμη να μας δώσεις κάποιο δώρο, όπως το ορίζει κι η τιμή στους ξένους. Αλλά σεβάσου, όσο μεγάλη αν είναι η δύναμή σου, τους θεούς·είμαστε ικέτες σου, κι ο Δίας εκδικείται και τους ικέτες και τους ξένους [...].»

37 Ραψ. Ι (στ.300-304) :«Είσαι μωρός, άνθρωπε ξένε· φτασμένος από μέρη μακρινά, εσύ μου παραγγέλλεις ή να φοβάμαι τους θεούς ή να αποφεύγω την οργή τους; Μάθε λοιπόν, οι Κύκλωπες δεν νοιάζονται τι λέει ο Δίας με την αιγίδα του μήτε οι μακάριοι θεοί·είμαστε εμείς κατά πολύ πιο δυνατοί. [...]

38 Ραψ. Ι (στ. 455-459) : «Φίλοι μου, με σκοτώνει ο Ούτις, με δόλο κι όχι με τη βία » Κι εκείνοι ανταπαντώντας λόγια του ανέμου αγόρευαν:«Αν ο κανείς δεν σε βιάζει, κι είσαι μόνος,τρόπο δεν έχεις να γλιτώσεις τη νόσο του μεγάλου Δία·ευχήσου όμως στον δεσποτικό πατέρα σου, τον Ποσειδώνα.»

39 Ραψ. Ι (στ. 560-563): "Kύκλωπα, αν κάποιος κάποτε απ' τους θνητούς ανθρώπους ρωτήσει ποιος σου χάλασε το μάτι, ποιος σε τύφλωσε,να πεις: «O Oδυσσεύς

μού το 'βγαλε, ο πορθητής,γιος του Λαέρτη, που έχει το σπιτικό του στην Iθάκη.» Ραψ. Ι (στ. 582-584) : «Άμποτε να μπορούσα να κόψω για καλά και τη ζωή και την πνοή σου,κι έτσι τυφλό στον κάτω κόσμο να σε στείλω·γιατί το μάτι σου κανείς δεν θα γιατρέψει, καν ο Kοσμοσείστης."

πράξη του αυτή θα πληρώσει ακριβά από τον κοσμοσείστη θεό της θάλασσας40, που ήταν πατέρας του κι ο τελευταίος τον εισάκουσε. 41 Έκτοτε το ταξίδι του Οδυσσέα στη θάλασσα ήταν δύσκολο και σε φουρτουνιασμένες θάλασσες.

Η σκηνή της τύφλωσης

Πολύφημος αποπειράται να βυθίσει το πλοίο

o Ημέρα 29η – 31η / Ραψωδία Ε (στ. 311-420/ < 282-381>) - Ο Ποσειδώνας σηκώνει τρικυμία που καταστρέφει τη σχεδία του Οδυσσέα: Είδαμε στη Ραψωδία Α πως οι θεοί εκμεταλλευόμενοι την απουσία του Ποσειδώνα συνεδρίασαν και αποφάσισαν να βοηθήσουν τον Οδυσσέα να επιστρέψει πίσω στην πατρίδα του. Έτσι, ο Ερμής εστάλη στην Καλυψώ (ημέρα 7η ) , που κρατούσε φυλακισμένο τον Οδυσσέα στο νησί της και της ανακοίνωσε την απόφαση του Δία να αφεθεί ελεύθερος ο Οδυσσέας (Ραψωδία Ε στ. 1-165). Η θεά, περίλυπη αναγκάστηκε να συμμορφωθεί με τις επιταγές του αρχηγού των θεών και αφού τον βοήθησε να φτιάξει σχεδία (ημέρα 8η – 11η ) , τον αποχαιρέτησε. Εκείνος αναχώρησε από την Ωρυγία και ταξίδευε άγρυπνος σε ήρεμη θάλασσα (ημέρα 12 η -28η). Βρισκόμαστε, λοιπόν, στο σημείο που ο Ποσειδώνας επιστρέφει από την Αιθιοπία, αντιλαμβάνεται την πλεκτάνη των θεών42 και φουρτουνιάζει τη θάλασσα43 με σκοπό να διαλύσει τη σχεδία του Οδυσσέα και ο τελευταίος να πνιγεί είτε να ταλαιπωρηθεί στον νόστο του. Μόνο έτσι θα έπαιρνε εκδίκηση για την πληγή του γιού του. Τελικά, χάρη στη βοήθεια της Ινώς Λευκοθέης ο ήρωας δε θανατώθηκε.44 40 Ραψ. Ι (στ.575- 580) :«Aλλά, Oδυσσέα, έλα, κόπιασε εδώ, να πάρεις το δώρο σου φιλόξενο· από τον ξακουσμένο Kοσμοσείστη θα γυρέψω την επιστροφή σου.

Eίμαι δικός του γιος, κι αυτός το δέχεται πως είναι ο πατέρας μου. O ίδιος μόνο, αν το θελήσει, μπορεί να με γιατρέψει· άλλος κανείς απ' τους μακάριους θεούς μήτε κι απ᾽ τους θνητούς ανθρώπους.»

41 Ραψ. Ι (στ. 586-597): «Επάκουσέ με, Ποσειδών με την κατάμαυρή σου κόμη, εσύ κρατάς τη γη στα χέρια σου· δώσε ποτέ να μη γυρίσει στην πατρίδα του ο πορθητής της Τροίας Οδυσσεύς, γιος του Λαέρτη, που έχει το σπιτικό του στην Ιθάκη. Αν όμως είναι το γραφτό του να δει δικούς, να φτάσει στο καλοχτισμένο σπιτικό του και να πατήσει της πατρίδας του το χώμα, τότε να επιστρέψει αργά, χάνοντας πρώτα όλους τους συντρόφους,πάνω σε ξενικό καράβι, και μες στο σπίτι του να βρει καινούργια πάθη.» Έτσι μιλώντας προσευχήθηκε, και τον συνάκουσε ο θεός με την κατάμαυρή του χαίτη.

42 Ραψ. Ε (στ. 311-324) Όμως τον είδε ανεβαίνοντας απ’ τους Αιθίοπες ο μέγας Ποσειδών που σείει τη γη [...] / ν’ αρμενίζει στο ανοιχτό το πέλαγος χολώθηκε βαριά, και το κεφάλι του κουνώντας είπε μόνος του: «Αλίμονο. Έτσι λοιπόν και τόσο οι θεοί άλλαξαν γνώμη, όσο εγώ βρισκόμουν στους Αιθίοπες; Και να τος τώρα ο Οδυσσέας, τόσο κοντά στη χώρα των Φαιάκων, όπου του μέλλεται πως θα ξεφύγει από το δίχτυ της μεγάλης που τον βρήκε συμφοράς. Όμως κι εγώ το λέω, θα χορτάσει για καλά τη μαύρη μοίρα του.»Μιλώντας, σύναξε τα νέφη και, πιάνοντας την τρίαινα στα χέρια του, συντάραξε τον πόντο, συννέφιασε θάλασσα και στεριά, ξεσήκωσε όλες μαζί τις θύελλες και τους ανέμους όλους, έγινε η μέρα νύχτα, πέφτοντας ψηλά απ’ τον ουρανό.

43

Ραψ. Ε (στ.402-406) : Κι ενώ μ’ αυτή τη σκέψη πάλευαν νους και ψυχή του,ο κοσμοσείστης Ποσειδών σηκώνοντας κύμα μεγάλο, άγριο, φοβερό και

κατακόρυφο, το ’ριξε καταπάνω του. Ραψ. Ε (στ. 413-418) : Τον είδε όμως ο παντοδύναμος θεός που σείει τη γη, την κεφαλή του κούνησε και μόνος του μιλούσε:«Τώρα λοιπόν, με μύρια πάθη περιπλανήσου στα πελάγη οὕτω νῦν κακά πολλά παθών ἀλόω κατά πόντον ,μήπως και σμίξεις κάποτε μ’ ανθρώπους διογέννητους.Όμως και τούτο αν γίνει, δεν θα μπορείς να πεις πως ήταν λίγη η συμφορά σου.»

Ο Ποσειδώνας καταστρέφει τη σχεδία του Οδυσσέα



Ημέρα 1η -Ραψωδία Α (στ. 109-173/ <96-155)/ 2ο Μέρος του σχεδίου  η Αθηνά ως Μέντης ενθαρρύνει τον Τηλέμαχο: Όπως έχει αναφέρθηκε, στο συμβούλιο των θεών αποφασίστηκε αφενός ο Ερμής να σταλεί στην Καλυψώ και αφετέρου η Αθηνά να καταφτάσει στην Ιθάκη στον Τηλέμαχο. Στις ραψωδίες α έως δ όπου παίζει κεντρικό ρόλο ο Τηλέμαχος (για αυτό ονομάζεται και «Τηλεμάχεια») περιγράφεται η μεταστροφή στη συμπεριφορά του χάρη στη θεά , από αδύναμο και υποτονικό χαρακτήρα σε δυναμικότερο και πιο δραστήριο. Κοινό χαρακτηριστικό, βέβαια, πάντοτε ήταν το μίσος του για τους μνηστήρες, που κατατρώγουν την περιουσία του πατέρα του.45 Με την παρέμβαση της θεάς, όμως, και την πληροφορία ότι ο πατέρας του είναι ζωντανός, βρήκε το σθένος να αντιμετωπίσει τους μνηστήρες και να αναλάβει δράση. Είναι χαρακτηριστικό πως και η ίδια η θεά, μεταμφιεσμένη σε Μέντη, παροτρύνει τον νεαρό Τηλέμαχο να ακολουθήσει το παράδειγμα αντεκδίκησης του Ορέστη και να προβεί στη δολοφονία των μνηστήρων. 46 Φαίνεται, δηλαδή, πως όταν η ύβρις είναι τόσο μεγάλη, συναινούν στην εκδίκηση και οι ίδιοι οι θεοί.



Ημέρα 3η -5η / Ραψωδία Β –Γ : Ακολουθώντας τις συμβουλές τις Αθηνάς, ο Τηλέμαχος συγκαλεί τους Ιθακήσιους σε συνέλευση. Εκεί εκθέτει το πρόβλημα που έχει δημιουργηθεί στο παλάτι με την εγκατάσταση των μνηστήρων και εκείνοι τον συμπονούν. Ο Αντίνοος, που αντιλαμβάνεται τη μεταστροφή του Τηλέμαχου και νιώθει πως απειλείται, εκτοξεύει μομφές προς την Πηνελόπη πως επί τρία χρόνια τους έχει εξαπατήσει με το τέχνασμα του υφαντού.

44 Ραψ. Ε (στ. 373- 376): Ώσπου τον πήρε είδηση η καλλίσφυρη Ινώ, του Κάδμου η θυγατέρα, η Λευκοθέη,

που πρώτα είχε ανθρώπινη φωνή και φύση, μα τώρα οι θεοί τής έδωσαν θεϊκή τιμή μες στα πελάγη. Αυτή τον Οδυσσέα ελέησε όπως τον είδε θλιβερά παραδαρμένο·σκούρο πουλί με την ουρά σχιστή, παρόμοια πέταξε και βγήκε από το κύμα, κάθισε πάνω στη σχεδία του, και του είπε τον δικό της λόγο: «Δύσμοιρε, γιατί ο κοσμοσείστης Ποσειδών τόσο πολύ μαζί σου τα ’βαλε; γιατί σου σπέρνει τόσα πάθη; Κι όμως, παρ’ όλο τον θυμό του, δεν θα μπορέσει να σε θανατώσει. Να κάνεις μόνο ό,τι σου πω, και δεν μου φαίνεσαι ασύνετος:

45 Ραψ Α (στ 150) :΄Εφερε πλάι της και το δικό του σκαλισμένο κάθισμα παράμερα από τους μνηστήρες, μήπως κι ο ξένος, με τους ξιπασμένους, χάσει το κέφι

του και δεν χαρεί το φαγητό· Ραψ Α (στ. 162- 173) :Σε λίγο αγέρωχοι οι μνηστήρες μπήκαν κι αυτοί στην αίθουσα, πήραν με τη σειρά τους θέση σε θρόνους κι αναπαυτικά καθίσματα. Τότε τους έχυναν νερό στα χέρια τους οι κήρυκες, δούλες γεμίζαν με ψωμί πλεχτά πανέρια, έφηβοι τους κρατήρες με πιοτό ξεχείλιζαν, κι αυτοί τα χέρια τους απλώνουν στο έτοιμο τραπέζι. Και μόνον όταν κόρεσαν τον πόθο τους με το φαΐ και το πιοτό, τραβούσε άλλα πια η ψυχή τους: τραγούδι, μουσική, χορόσυμπλήρωμα απαραίτητο σ’ ένα καλό τραπέζι. Τότε κι ο κήρυκας φέρνει και δίνει την πανέμορφη κιθάρα στου Φήμιου τα χέρια, που τραγουδούσε στους μνηστήρες από ανάγκη· έκρουσε ωστόσο τις χορδές, ψάχνοντας τον σκοπό για ωραίο τραγούδι Ραψ Α ( στ.176-178): «Kαλέ μου ξένε, θα με παρεξηγήσεις αν γυμνή τη σκέψη μου σου πω;Tο μέλημά τους, ξένε, είναι αυτά που βλέπεις: κιθάρα και τραγούδι,εύκολο μέλημα, αφού ατιμώρητοι ρημάζουν ξένα αγαθά·

46

Ραψ Α (στ. 280-304)/(326-335) : Tου αντιμίλησε με πάθος η Aθηνά Παλλάδα: «Aλίμονο κι αλήθεια, μακριά σου χρόνια ατέλειωτα, πόσο ο Oδυσσέας σού

λείπει! Που θα μπορούσε, τιμωρός, το χέρι να σηκώσει στους αναίσχυντους μνηστήρες. Γιατί, αν τώρα ερχόταν και στην εξώθυρα του παλατιού στεκόταν, με περικεφαλαία, την ασπίδα και τα δυο του δόρατα,ίδιος στην όψη, σαν την πρώτη εκείνη μέρα που τον είδα εγώ στο σπίτι μας, να πίνει και να ευφραίνεται. [...] Αν με την ίδια όψη ο Οδυσσέας έπεφτε στους μνηστήρες, ο θάνατός τους λέω δεν θ’ αργούσε, πικρός ο γάμος θα τους έβγαινε. Όμως αυτά, όπως και να ʼναι, οι θεοί τ’ αποφασίζουν, αν πίσω εκείνος θα γυρίσει εκδικητής, ή μήπως κι όχι, στο παλάτι του. Εσένα τώρα συμβουλεύω να σκεφτείς . να βρεις τον τρόπο, και να διώξεις απ’ το σπίτι τους μνηστήρες. 300 Άκου λοιπόν τι θα σου πω, και βάλε το καλά στον νου σου: αύριο κιόλας, καλώντας σε συνέλευση τους τίμιους Αχαιούς, σ’ όλους μπροστά εξηγήσου, κι ας είναι μάρτυρές σου οι θεοί· δώσε διαταγή για τους μνηστήρες, πως πρέπει να ξεκουμπιστούν, να παν στα σπίτια τους· ύστερα η μάνα σου[…]Κι όταν τελειώσεις μ’ όλα αυτά και γίνουν πράξη, τότε με νου και σκέψη συλλογίσου, τρόπο να βρεις, μες στο παλάτι, να σκοτώσεις τους μνηστήρες, με δόλο ή κι αναφανδόν* . δεν πρέπει αλήθεια σαν μωρό παιδί να φέρεσαι, 330 αφού δεν είσαι πια κανένα παιδαρέλι. Ή μήπως και δεν άκουσες πόσο μεγάλη δόξα, πανανθρώπινη, κατέκτησε ο θείος Ορέστης, αφότου σκότωσε τον πατροκτόνο του, τον δόλιο Αίγισθο, εκείνον τον φονιά του ξακουστού πατέρα του. Έτσι, καλέ μου, σε βλέπω ωραίο κι αψηλό· 335 δείξου κι εσύ πως είσαι παλληκάρι, να σε δοξάσουν οι μελλούμενες γενιές.

Ομοίως και ο Λεώκριτος, ένας άλλος μνηστήρας έδειξε την φονική του διάθεση προς τον Οδυσσέα, σε περίπτωση επιστροφής του. Μετά τη λήξη της συνέλευσης, ο Τηλέμαχος άρχισε να ετοιμάζει το ταξίδι του για την Πύλο και τη Σπάρτη , ενώ οι μνηστήρες γύρισαν στο παλάτι. Και στα δύο ταξίδια του, ο Νέστορας και ο Μενέλαος αντίστοιχα, του έδωσαν θάρρος για τον πατέρα του, εστιάζοντας στα κατορθώματα του και στην πανουργία του. Τονίζεται πως οι Αχαιοί κατάφεραν να πάρουν εκδίκηση χάρη στον Οδυσσέα που κατασκεύασε τον Δούρειο Ίππο. Γίνεται επίσης μνεία στον τραγικό τέλος του Αγαμέμνονα, μα και στην εκδίκηση του 

Ορέστη. Ημέρα 6η /Ραψωδία Δ: Αντεκδίκηση μνηστήρων. Ετοιμάζουν ενέδρα στον Τηλέμαχο

Στο μεταξύ εν απουσία του Τηλέμαχου, οι μνηστήρες οργισμένοι με την αλλαγή στη συμπεριφορά του και έκπληκτοι που κατάφερε τελικά να υλοποιήσει το ταξίδι του, επιχειρούν να του στήσουν δολοφονική ενέδρα με πρωτεργάτη τον Αντίνοο. 

Ημέρα 7η /Ραψωδία Ε : 1ο Μέρος του σχεδίου Ο Ερμής στην Καλυψώ Ο Ερμής καταφτάνει στην Ωρυγία κι εκεί ανακοινώνει στη θεά την απόφαση του Δία να αφεθεί ο Οδυσσέας ελεύθερος. Η Καλυψώ , που αγαπούσε πολύ τον Οδυσσέα ξεσπά στον φτερωτό θεό, κατηγορώντας τους θεούς ως ζηλόφθονες και εκδικητικούς. Πιο συγκεκριμένα στους στίχους 132- 144 αναφέρεται σε θεές που αγάπησαν θνητούς, οι θεοί όμως ζήλεψαν και σκότωσαν τους αγαπημένους τους εκδικούμενοι που είχαν ερωτικές σχέσεις με τις θεές



συζύγους τους. Ημέρα 8η – 31η /Υπόλοιπο Ραψωδίας Ε: Παραπάνω έγινε ενδελεχής αναφορά στην αντεκδίκηση του Ποσειδώνα που διέλυσε τη σχεδία του Οδυσσέα, ενόσω αυτός βρισκόταν μεσοπέλαγα. Εν τέλει ο ήρωας καταφτάνει στην Κέρκυρα, τη χώρα των Φαιάκων όπου θα συναντηθεί με τη Ναυσικά και θα τον περιποιηθούν στο παλάτι του πατέρα της. Ο Οδυσσέας βρίσκει έτσι την ευκαιρία να διηγηθεί τις περιπέτειες του. (ημέρα 32η -33η / Ραψωδίες Ζ / Η / Θ )



Ημέρα 32η / Ραψωδία Ι – Κ –Λ-Μ : Ο Οδυσσέας εξιστορεί τις περιπέτειές του 

o Ραψωδία Ι (στ.42 -39/ 240-512) : Στη χώρα των Κικόνων, μόλις έφτασαν τη λεηλάτησαν, μα οι νήπιοι σύντροφοι του μέθυσαν και οι Κίκονες τους επιτέθηκαν εκδικητικά για τη λεηλασία. Αφού με δυσκολία τους γλίτωσε ο Οδυσσέας, έφτασαν στη χώρα των Λωτοφάγων. Εκεί παραβίασαν την εντολή του Οδυσσέα να μην φάνε απ τους λωτούς και για μία ακόμη φορά ξεπέρασαν το μέτρο. Άμεση συνέπεια ήταν η λήθη της πατρίδας και η επιθυμία να μείνουν για πάντα εκεί. Για μία ακόμα φορά, ο Οδυσσέας αντιμετώπισε την ανυπακοή των συντρόφων του και με τη βία τους γύρισε στο καράβι. Λεπτομερής αναφορά στη σπηλιά του Πολύφημου έχει γίνει παραπάνω. o Ραψωδία Κ-Λ: Η ανταρσία των συντρόφων του συνεχίστηκε και μετά την αναχώρηση από την Αιολία. Ο Αίολος είχε δώσει στον Οδυσσέα έναν ασκό με όλους τους ανέμους κρυμμένους , ώστε να έχουν γαλήνιο ταξίδι. Η απληστία και περιέργεια των συντρόφων του τους οδήγησαν στο να ανοίξουν τον ασκό και να ξεχυθούν οι άνεμοι. Επιστρέφοντας στον Αίολο περίλυπος ο Οδυσσέας, δέχθηκε την άρνηση του να ξαναφυλακίσει τους ανέμους, ως μια μορφή αρνητικής ανταπόδοσης που το δώρο του δεν ήταν σεβαστό. Μετά τη χώρα των Λαιστρυγόνων η ομάδα του Οδυσσέα υπέστη κι άλλη μια ακόμα τιμωρία λόγω της παραφροσύνης και της απερισκεψίας της. Στο νησί της Κίρκης η μάγισσα

πλάνεψε τους συντρόφους με το ποτό του κυκεώνα και αφότου οι αισθήσεις τους είχαν παραλύσει , τους μετέτρεψε σε χοίρους. Γίνεται, δηλαδή εμφανές πως στον αρχαιοελληνικό τρόπο σκέψης βαθιά χαραγμένη ήταν η αντίληψη πως όποιος υπερβαίνει το μέτρο της σύνεσης τιμωρείται αυτομάτως για τις πράξει του.

o Ραψωδία Μ : Έχοντας μείνει όλοι οι Φαίακες έκθαμβοι από την αφήγηση του Οδυσσέα, εκείνος συνεχίζει να εξιστορεί. Τους μίλησε για τις σειρήνες που δεν κατάφεραν μαγέψουν με το τραγούδι τους αυτόν και τους συντρόφους του. Αντιμετώπισε αισίως τις Συμπληγάδες Πέτρες ,τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη. Όμως δεν έφταναν αυτά. Το μεγάλο πάθημα το έπαθε το πλήρωμα του Οδυσσέα στη Θρινάκια. Τα τρόφιμα είχαν τελειώσει και οι σύντροφοί του με αρχηγό τον Ευρύλοχο παρέβησαν τις εντολές του ήρωα και έφαγαν τα ιερά βόδια του θεού Ήλιου και ασέβησαν στο πρόσωπό του, μολονότι είχαν ορκιστεί στον Οδυσσέα να αντισταθούν. Έτσι, έγιναν επίορκοι και η αντεκδίκηση του θεού ήταν αναμενόμενη. Έκτοτε ο Δίας έριχνε διαρκώς αστροπελέκια διαλύοντας το καράβι τους.47 Όσοι ασέβησαν, πνίγηκαν, ενώ μόνο ο Οδυσσέας σώθηκε, γιατί δεν είχε φάει από τα βόδια του θεού. Τονίζεται, λοιπόν, η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου και η ευθύνη του για ό, τι κακό παθαίνει. Οι σύντροφοι του Οδυσσέα μολονότι προειδοποιήθηκαν, οδηγήθηκαν μόνοι τους στην αυτοκαταστροφή. Τελειώνοντας της αφήγηση του, όλοι οι Φαίακες ακροατές του είχαν πλέον αντιληφθεί τους λόγους για τους οποίους ο Οδυσσέας είχε γίνει «θεομίσητος» όπως είχε πει και ο Αίολος. Η θεϊκή αντεκδίκηση, όμως είχε έρθει καιρός να παύσει. Στη Ραψωδία Ν περιγράφεται ο αποχαιρετισμός του Οδυσσέα με τον καλό βασιλιά Αλκίνοο, τη Ναυσικά, καθώς και το ταξίδι της επιστροφής στην Ιθάκη (ημέρα 33η -35η ).



Μνηστηροφονία / 3ο Μέρος του Έπους:

o

Ραψωδίες Ν (210-494) –Φ /Τα προ της μνηστηροφονίας : Ο Οδυσσέας ξύπνησε στην Ιθάκη το πρωί της 35 ης ημέρας της Οδύσσειας, αλλά δεν ήξερε που βρίσκεται. Με την

47 Ραψ .Μ ( 415-419)

άφιξη στην Ιθάκη, έληξε το θέμα του (εξωτερικού) νόστου και αρχίζει ο αγώνας για τον εσωτερικό νόστο του, δηλαδή η αποκατάσταση της τάξης στο σπίτι και στον λαό του. Στο μέρος αυτό πραγματοποιείται η μνηστηροφονία με αρωγό πάντοτε την Αθηνά στο έργο της εκδίκησης48 (Ραψωδία Ν / ημέρα 35η -36η ). Έτσι, τον μεταμφίεσε σε ζητιάνο και τον έστειλε στον χοιροβοσκό Εύμαιο (Ραψωδία Ξ, Ο). Μόλις επέστρεψε ο Τηλέμαχος από τη Σπάρτη, γίνεται η μοιραία συνάντηση πατέρα και γιού και το σημείο της αναγνώρισης (Ραψωδία Π/ ημέρα 36η -38η). Εκεί πλέον οι δύο άνδρες βάζουν μπρος το σχέδιο της δολοφονίας των μνηστήρων 49. Επακολούθησε η προσβολή του ζητιάνου από τους μνηστήρες (Ραψωδία Ρ), η πυγμαχία του Ίρου με τον (νομιζόμενο για ζητιάνο) Οδυσσέα (Ραψωδία Σ), καθώς και η συνομιλία του τελευταίου με την Πηνελόπη. Όταν μάλιστα εκείνη του εξέφρασε τα βάσανά της με τους μνηστήρες και διηγήθηκε ένα περίεργο όνειρο, εκείνος το ερμήνευσε ως προμήνυμα της άφιξης του Οδυσσέα (Ραψωδία Τ). Την 40η ημέρα η Πηνελόπη αποφάσισε να διαλέξει έναν μνηστήρα βάζοντας για δοκιμασία, αγώνα τόξου με έπαθλο την ίδια. Η σκηνή της μνηστηροφονίας ήταν κοντά. Ήδη ο Όμηρος φρόντισε με άρτιους συμβολισμούς να προϊδεάσει τον αναγνώστη. Ο ποιητής στην Ραψωδία Υ έβαλε στο στόμα του μάντη Θεοκλύμενου λόγια προφητικά που προοϊκονομούσαν τον επικείμενο θάνατο των μνηστήρων.50 Τόσο ήταν το θράσος τους που σε ένα σημείο πήρε θέση ακόμη και ο ποιητής.51 Το τέλος των μνηστήρων δεν ήταν μακριά. Ο Οδυσσέας φρόντισε οι υπηρέτες του να κλείσουν τις πόρτες και να φέρουν τα όπλα στο δωμάτιο του παλατιού. Αφότου απέτυχαν στην τοξοβολία ο Τηλέμαχος και οι λοιποί μνηστήρες, ζήτησε και ο ζητιάνος να δοκιμάσει. Παρά τη χλεύη τους, έπιασε το πελώριο τόξο και με μια του κίνηση το βέλος διαπέρασε τις τρύπες των τσεκουριών (Ραψωδία Φ).

48 Ραψ. Ν (444-445): «Υπόσχομαι να είμαι στο πλευρό σου, δεν θα σε λησμονήσω,όταν θα φτάσει η ώρα για το δύσκολο έργο. [...]

Ραψ. (Π 185-190 ) : «Λαερτιάδη διογέννητε, ω πολυμήχανε Οδυσσέα, έφτασε η ώρα, ομολογήσου τώρα στο παιδί σου, μην του κρύβεσαι·οι δυο να συνταιριάξετε τον φόνο των μνηστήρων και τον χαλασμό τους, κι ύστερα κατεβαίνετε στη δοξασμένη πόλη. Αλλά κι εγώ δεν πρόκειται να σας αφήσω για πολύ – φλέγομαι αλήθεια να μπω σ’ αυτή τη μάχη.»

49Ραψ. Π (252-261): «Παιδί μου, την αλήθεια θέλω να σου πω· οι Φαίακες, θαλασσινοί διάσημοι, μ’ οδήγησαν – ξεπροβοδούν αυτοί κι άλλους πολλούς, όποιον πατήσει στο νησί τους. [...] Κι έφτασα εδώ με σύσταση της Αθηνάς, να αποφασίσουμε μαζί τον φόνο των εχθρών μας. Έλα λοιπόν, λογάριασε και μέτρησέ μου τους μνηστήρες [...].»

50 Ραψ Υ (379-388):Τότε τον λόγο πήρε ο Θεοκλύμενος, θεόπνευστος τους μίλησε: Άθλιοι, άθλιο πάθος υποφέρετε! Νύχτα σας τύλιξε, κεφάλια, πρόσωπα, τα γόνατά σας.Η οιμωγή σας φλέγεται, τα μάγουλά σας μούσκεψαν στο δάκρυ,αίμα οι τοίχοι στάζουν, αίμα της στέγης τα καλά δοκάρια, είδωλα γέμισε το πρόθυρο, είδωλα η αυλή, που βιάζονται να κατεβούν στο Έρεβος, να βυθιστούν στο σκότος· στον ουρανό αμαυρώθηκε ο ήλιος, μια καταχνιά θολή απλώνεται τώρα παντού.» Τόσα τους είπε, εκείνοι όμως όλοι αυτάρεσκα τον περιγέλασαν.

51

Oι μνηστήρες χλεύασαν τον Tηλέμαχο για τους ξένους του, αλλά εκείνος κοίταζε σιωπηλός τον πατέρα του και περίμενε... Kαι ο ποιητής σχολίασε: τρωγοπίνουν αμέριμνοι, η Aθηνά όμως κι ο Oδυσσέας τούς ετοιμάζουν το πιο άχαρο τραπέζι που έγινε ποτέ· «δικό τους το άδικο».

Ο Οδυσσέας κερδίζει τον αγώνα τόξου μπροστά στην Πηνελόπη

o

Το κύριο μέρος της μνηστηροφονίας / Ραψωδία Χ : Οι μνηστήρες σάστισαν που ο ζητιάνος κέρδισε τον αγώνα. Όταν κατάλαβαν όμως πως αυτός ήταν όντως ο Οδυσσέας τρόμαξαν ακόμα πιο πολύ, καθώς αντελήφθησαν το τραγικό τους τέλος. 52 Ο Οδυσσέας κι ο Τηλέμαχος πήραν τα όπλα κι άρχισαν να φονεύουν τους μνηστήρες. Πρώτος απ’ όλους χτυπήθηκε θανάσιμα ο Αντίνοος, ο πιο θρασύς απ όλους. Έπειτα σκοτώθηκαν κι άλλοι παρά τις προσπάθειες να τον καλοπιάσουν. Μερικοί μνηστήρες κατάφεραν να πάρουν όπλα και η σύγκρουση γενικεύτηκε. Μέσα σε λίγο, όμως, χρόνο το δωμάτιο του παλατιού είχε βαφτεί στο αίμα και οι δύο άνδρες τους είχαν θανατώσει όλους. Ο Οδυσσέας διέταξε ακόμη την Ευρίκλεια, οι άπιστες δούλες να μεταφέρουν τα πτώματα και έπειτα να σκοτωθούν κι αυτές. Η μετουσίωση της αντεκδίκησης του Οδυσσέα είχε φτάσει στο αποκορύφωμα της! Τέλος, έμενε ο εξαγνισμός του παλατιού από το μεγάλο φονικό, με θειάφι, που θα έδιωχνε το μίασμα και με την απομάκρυνση των πτωμάτων.

Ο Οδυσσέας μάχεται τους μνηστήρες

o

Οδυσσέας και Ευρίκλεια

Οδυσσέας και Πηνελόπη

Τα μετά της μνηστηροφονίας / Ραψωδίες Ψ –Ω : Μετά το θάνατο των μνηστήρων και την αναγνώριση του Οδυσσέα από την Πηνελόπη, τίθεται ένα νέο θέμα: πως θα αντιμετωπίσουν αυτός και ο Τηλέμαχος τη δίψα για εκδίκηση των συγγενών των

52

Ραψ. Χ (37-44) : O Oδυσσέας όμως πολυμήχανος λοξά τούς κοίταξε κι άγρια τους αντιμίλησε:«Σκυλιά, που λέγατε δεν θα γυρίσω πια στον τόπο μου, μετά της Tροίας τον πόλεμο· γι' αυτό ρημάζετε στο μεταξύ το βιος μουβάναυσα σέρνετε γυναίκες δούλες στο κρεβάτι σας, παντρολογήματα γυρεύετε, ενόσω ακόμη ζω, με τη δική μου τη γυναίκα. Δεν φοβηθήκατε καν τους θεούς, που τον πλατύ ουρανό κατέχουν, μήτε και των ανθρώπων τη μελλοντική, δίκαιη εκδίκηση.Mα τώρα κρέμεται η θηλιά του ολέθρου πάνω στο κεφάλι σας.»

μνηστήρων. Πρόκειται για άλλο ένα ακόμη σημείο που με ενάργεια ο Όμηρος τονίζει τη συνήθη πρακτική να αναλαμβάνουν οι συγγενείς των θυμάτων το χρέος της ανταπόδοσης. Ο Οδυσσέας, όμως, χάρη στην ευστροφία του και στη βοήθεια της Αθηνάς, μπόρεσε να το αντιμετωπίσει. Το σχέδιο περιελάμβανε να στηθεί χορός και τραγούδι για να δοθεί στους περαστικούς η εντύπωση γάμου και να μη διαρρεύσει στην πόλη η είδηση του φονικού. Με αυτόν τον τρόπο κέρδισαν χρόνο, ώσπου κατέφυγαν στο σπίτι του Λαέρτη για να οργανώσουν την άμυνα τους (Ραψωδία Ψ). Στο μεταξύ οι ψυχές των μνηστήρων είχαν φτάσει στον Άδη. Αφότου ξημέρωσε το πρωί της 41 ης ημέρας και μαθεύτηκε το φονικό, οι συγγενείς των μνηστήρων με πρώτο τον πατέρα του Αντίνοου, Ευπείθη ξεσηκώθηκαν σε βάρος του Οδυσσέα 53 προσπαθώντας μάλιστα να πάρουν και το λαό της Ιθάκης με το μέρος τους. Οι θεοί όμως ήξεραν πως ο Οδυσσέας δικαίως διέπραξε τον φόνο, αφού αυτοί πρώτοι ασέβησαν σε βάρος του. Η αντεκδίκηση, λοιπόν, των συγγενών θα είχε μεγαλύτερη ηθική απαξία, αφού θα ήταν σε βάρος ενός αδικημένου και πολλάκις ταλαιπωρημένου άνδρα. Η θεά Αθηνά παρενέβη σαν από μηχανής θεός ή –όπως θα λέγαμε στα νομικά- παίζοντας ρόλο διαιτησίας, την κατάλληλη στιγμή. Συμφιλίωσε τους αντιπάλους, επικύρωσε τη βασιλεία του Οδυσσέα και παγίωσε την ειρήνη στην Ιθάκη. Φαίνεται, λοιπόν, πως αυτή τη φορά ο Δίας, αλλά και οι υπόλοιποι θεοί έκριναν πως αυτή η αντεκδίκηση δεν θα επερχόταν δικαίως, αφού εν προκειμένω δεν απαιτούνταν λύτρωση της αδικούμενης πλευράς.

Οδυσσέας και Πηνελόπη αγαπημένοι

53

Η παρέμβαση της Θεάς Αθηνάς

Ραψ. Ψ (430-436) : «Μα ελάτε, πριν εκείνος γρήγορα στους Επειούς ξεφύγει, που κυβερνούν τη θεία την Ήλιδα, για και στην Πύλο, πάμε να τον ριχτούμε• αλλιώς μας έπνιξε για πάντα η καταφρόνια. Θα ‘ταν μαθές ντροπή οι μελλούμενες γενιές και να τ’ ακούσουν, απ’ τους φονιάδες πως δεν πήραμε των ‘ιων, των αδερφών μας το γαίμα πίσω. Δεν θα το ‘θελα να ζω στον κόσμο• κάλλιονεκρός κι εγώ μιαν ώρα αρχύτερα με τους νεκρούς τους άλλους».

3Ο ΜΕΡΟΣ ΕΡΓΑΣΊΑΣ ΚΕΦΑΛΑΊΟ 6 ο 54 ΠΕΡΊΠΤΩΣΕΊΣ ΑΔΊΚΗΜΑΤΩΝ ΣΤΟΝ ΟΜΗΡΟ ΚΑΊ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΤΕΚΔΊΚΗΣΗ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΚΤΟΝΙΑ Η τιμωρία του φονιά παρέμεινε υπόθεση της οικογένειας του σκοτωμένου. Οι συγγενείς του σκοτωμένου έπρεπε να κυνηγήσουν το φονιά και να τον σκοτώσουν. Η εκδίκηση του αίματος, απομεινάρι της παλιάς αντίληψης και συνήθειας, αποτελούσε ένα ιερό καθήκον για την οικογένεια του σκοτωμένου, καθήκον τιμής, που επιβαλλόταν από τη γενική, θρησκευτική και ηθική αντίληψη. Γενική ήταν η πεποίθηση πως μόνο με την αντεκδίκηση σε βάρος του φονιά θα ησύχαζε ο νεκρός στον τάφο του και θα λυτρωνόταν η ψυχή του. Είναι χαρακτηριστικό του πολιτισμού των ομηρικών Ελλήνων ότι η τιμωρία του φονιά, αν και ξεκινάει από την εκδίκηση του αίματος και κανονίζεται αυτοδύναμα, χωρίς την παρέμβαση της δημόσιας εξουσίας, εν τούτοις δεν παίρνει το χαρακτήρα τυφλής εκδίκησης, σαν συνέπεια της τυφλής δύναμης του μίσους, μα παίρνει το χαρακτήρα της εκπλήρωσης καθήκοντος που επιβάλλει ο άγραφος νόμος, καθήκοντος που επιβάλλει ο νομικός και ηθικός τους κώδικας.

 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΦΟΝΟΥ ΓΙΑ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗ Ο Ορέστης τον Αίγισθο Ο Ακάμας τον Πρόμαχο

ΥΠΟΘΕΣΗ Ήθελε να πάρει εκδίκηση για το χαμό του πατέρα του. Ήθελε να προστατεύσει το νεκρό σώμα του αδελφού του και να πάρει αντεκδίκηση.55

ΡΑΨΩΔΙΑΧΩΡΙΟ

Ξ 482-485

Μέρος των πληροφοριών του κεφαλαίου αντλήθηκαν από τη ιστοσελίδα: http://www.e-istoria.com/om24.html. Τελευταία επίσκεψη 10/5/2017.

54

55 Ραψ. Ξ (482-485 ): «Για δέστε τώρα πώς ο Πρόμαχος κοιμάται δαμασμένος απ’ το κοντάρι μου, αξεπλέρωτος πολλη ώρα ‘του αδερφού μου να μη σταθεί ό χαμός. Καθένας μας γι’ αυτό παρακαλιέται κάποιον δικό του ν’ αφήσει, το αίμα του να πάρει πίσω πάλε».

 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΦΟΝΟΥ ΕΞ ΑΜΕΛΕΙΑΣ Ο Πάτροκλος τον γιο του Αμφιδάμαντα

Ο Πάτροκλος περιγράφει στον Αχιλλέα το εν λόγω γεγονός. Τον σκότωσε από αμέλεια, ενώ έπαιζαν κότσια. Κατόπιν, φοβήθηκε για την αντεκδίκηση των συγγενών.

Ψ 82-88

 ΑΥΤΟΕΞΟΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΦΥΓΗ ΤΗΣ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗΣ Πολλές φορές ο φονιάς μετά την τέλεση της ανθρωποκτονίας, τρεπόταν σε φυγή. Έφευγε από τον τόπο του, βασικά γιατί φοβόταν την εκδίκηση των συγγενών του σκοτωμένου, μα και γιατί φοβόταν ακόμα τη δημόσια κατακραυγή και τη γενική περιφρόνηση. Μπορεί βέβαια να μην υπήρχε δημόσια εξουσία που να διώκει και να τιμωρεί το φονιά αυτεπάγγελτα, υπήρχε όμως η δημόσια περιφρόνηση για τον εγκληματία και το έγκλημά του.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΦΥΓΗΣ Ο Οδυσσέας (παριστάνοντας τον Κρητικό) σκότωσε δήθεν τον Ορσίλοχο, γιο του Ιδομενέα

Ο Λυκόφρονας, που ήταν από τα Κύθηρα σκότωσε κάποιον άγνωστο Θεοκλύμενου

ΥΠΟΘΕΣΗ Πρόκειται για μια φανταστική ιστορία φόνου που διηγείται ο Οδυσσέας, όπου η ανθρωποκτονία ήταν εκ προ μελέτης. Ο ήρωας γνωρίζοντας πως οι συγγενείς θα έπαιρναν εκδίκηση, έφυγε για να γλυτώσει. 56 εκπατρίστηκε και έμενε κοντά στον Αίαντα τον Τελαμώνιο στη Σαλαμίνα

ΡΑΨΩΔΙΑΧΩΡΙΟ Οδύσσεια (ν 259 κ.π.)

Ο 430-432 Ω 480-481, ξ 379-381,

 ΦΟΝΟΣ ΣΥΓΓΕΝΗ – ΠΟΙΑ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΕΠΑΙΡΝΕ Η ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗ Η τιμωρία κατά κανόνα ήταν θάνατος, όμως, στην περίπτωση που ο φονιάς ήταν συγγενής του σκοτωμένου, οι άλλοι συγγενείς, που είχαν κατά το έθιμο την υποχρέωση της τιμωρίας του, από επιείκεια, γιατί ανήκε στην οικογένεια, περιόριζαν την τιμωρία του σε ισόβια εξορία (Β 661-665).Η τιμωρία εδώ μετριάζεται ως ένα βαθμό, στην ουσία, όμως, ισοδυναμούσε με εικονικό θάνατο του φονιά, για την οικογένειά του και το γένος του. Η προσπάθεια να περιοριστεί το δράμα που δημιούργησε ο φόνος και να μην επεκταθεί μ’ ένα καινούργιο φόνο μέλους της οικογένειας επέβαλε την επιεικέστερη λύση της αποπομπής του από τη χώρα και της διαγραφής του από την οικογένεια.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

ΥΠΟΘΕΣΗ

Ο Μέδων τον Εριωπίδα, συγγενή της μητριάς του Ο Επειγέας τον ξάδελφο του

Ο Ορέστης εκτός από τον Αίγισθο σκότωσε και τη μάνα του, την Κλυταιμνήστρα, ως συναυτουργό για το φόνο του πατέρα του.

ΡΑΨΩΔΙΑΧΩΡΙΟ Ν 695-697

βασίλευε άλλοτε στο ομορφοκατοικημένο Βούδειο, ,αναγκάστηκε να εξοριστεί. Πήγε ικέτης στον Πηλέα και τη Θέτη και εκείνοι τον έστειλαν μαζί με τον Αχιλλέα στην Τροία Χαρακτηριστική περίπτωση οικογενειακού δράματος. Η μητροκτονία του δεν αναφέρεται ρητά, μα έμμεσα, αφού έκανε νεκρώσιμο τραπέζι για τη μάνα του και τον Αίγισθο

Π 571-576

Λ (409-410/430) Ω (199-200) Γ( 309-310)

 Η ΕΞΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ ΩΣ ΤΡΟΠΟΣ ΑΠΟΦΥΓΗΣ ΤΗΣ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗΣ

56

Ραψ.Ν (ν 262-273 ): «Όλα μαθές τα κούρσα εγύρευε που ‘χα απ’ την Τροία φερμένα να μου τ’ αρπάξει, ας είχα βάσανα γι’ αυτά πολλά τραβήξει μέσα σε τόσα αντροπαλέματα και κύματα αγριεμένα.Δεν είχα λέει σταθεί στον κύρη του στης Τροίας τα μέρη πέρα, κι ουδέ τον δούλεψα, μόν’ όριζα συντρόφους άλλους μόνος.Γι’ αυτό, γυρνούσε απ’ τα χωράφια του, καρτέρι μ’ ένα φίλο στήνω στο δρόμο πλάι και του ‘ριξα με χάλκινο κοντάρι. Νύχτα περίσκεπε τρισκότεινη τον ουρανό, κι ούτε ένας θνητός μας είδε κι ούτε μ’ ένιωσαν που πήρα τη ζωή του.Μα ως πια με κοφτερό τον σκότωσα χαλκό, κινώ και φεύγω, κι ένα καράβι πετυχαίνοντας στους Φοίνικες προσπέφτω τους αντρειανούς κι από τα κούρσα μου τους δίνω πλούσια δώρα».

Σε κάποιες περιπτώσεις στην ομηρική κοινωνία είχε διαμορφωθεί και καθιερωθεί η αντικατάσταση της ανταπόδοσης του φόνου και της εκδίκησης του αίματος, με την εξαγορά του φόνου. Η υποδοχή της επιεικέστερης μορφής ικανοποίησης της οικογένειας του σκοτωμένου, με την εξαγορά του αίματος, δηλαδή τη δημόσια δήλωση συγγνώμης του φονιά και καταβολής μιας συμφωνημένης αποζημίωσης από περιουσιακά αγαθά ήταν προαιρετική. Μόνο αν γινόταν συμφωνία ανάμεσα στους συγγενείς του σκοτωμένου και του φονιά για την καταβολή αποζημίωσης για το αίμα του σκοτωμένου (συμφωνία εξαγοράς του αίματος, «ποινής»), μπορούσε να ξαναγυρίσει ο φονιάς και να μείνει στον τόπο του. Με την αίτηση συγγνώμης και την πληρωμή μιας ανάλογης αποζημίωσης, με την καταβολή της οποίας κλείνει πλέον η συμφωνία της εξαγοράς του αίματος και ο φονιάς μπορεί να γυρίσει στη χώρα.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ – ΥΠΟΘΕΣΗ Ο Αίαντας θύμισε στον Αχιλλέα τον ηθικό νόμο της συγγνώμης. Ακόμη και αν σου έχουν σκοτώσει γιο ή αδελφό, πρέπει να συγχωρέσεις και να δεχτείς την εξαγορά, όταν μάλιστα αυτή είναι βαριά. Η εξαγορά πρέπει να μαλακώνει τη μάνητα, να διώχνει το τυφλό μίσος και να

ΡΑΨΩΔΙΑΧΩΡΙΟ (Ι 632-636)

επέρχεται η συμφιλίωση, ώστε να επιτρέπεται η παραμονή του φονιά στον τόπο του .

 ΕΚΔΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΣΕ ΒΑΡΟΣ ΤΟΥ ΣΥΝΕΡΓΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ – ΥΠΟΘΕΣΗ

ΡΑΨΩΔΙΑΧΩΡΙΟ

Η απειλή του Αγέλαου κατά του Μέντορα-Αθηνάς δεν είναι μια απειλή εκδίκησης για φόνο ή συμμετοχή σε φόνο, μα απειλή εκδίκησης για τη συμμαχία του με τον αντίπαλο, σ’ έναν εμφύλιο πόλεμο για την εξουσία, και στον πόλεμο ο νικημένος πλήρωνε με τέτοιες συνέπειες. Πάντως και η απειλή για τη ζωή των μελών της οικογένειας του Μέντορα είναι έμμεση, άμεση δε ο δικός του σκοτωμός και η δήμευση της περιουσίας του. Πρώτα θα κάνει ανακοίνωση του φόνου και του φονιά στο δήμο και θα δηλώνει σύγχρονα πως θα τον κυνηγήσει και θα τον τιμωρήσει.

 Η ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ ΩΣ ΜΟΡΦΗ ΑΥΤΟΤΙΜΩΡΙΑΣ Η αυτοκτονία ήταν μια πράξη απόγνωσης, που έπαιρνε όμως τη μορφή της εκδίκησης του αυτόχειρα εναντίον εκείνου που τον έφερε στην απόγνωση και αδυνατώντας να τον εκδικηθεί αλλιώς, αυτοκτονεί και καταριέται το φταίχτη, προκαλώντας την τιμωρία του από τις Ερινύες

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Η αυτοκτονία της Επικάστης 57 , που διέπραξε αιμομιξία με τον γιό της Οιδίποδα και απεγνωσμένη καθώς ήταν, αυτοκτόνησε. Η πράξη της αυτή συνιστούσε αυτοτιμωρία και κατάρα για εκδίκηση εκείνου που έγινε αίτιος της ντροπής της και του χαμού της.

ΡΑΨΩΔΙΑΧΩΡΙΟ κ 50-54 λ 271-280

ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ ΣΤΗ ΜΟΙΧΕΙΑ :

57 Ραψ Λ (271-280): «Του Οιδίποδα τη μάνα αντίκρισα, την όμορφη Επικάστη, φριχτές δουλειές που αποδυνάστηκεν ανήξερη, το γιο της

να πάρει γι’ άντρα• τον πατέρα του σκοτώνοντας εκείνος την πήρε ταίρι, μα ως οι αθάνατοι μεμιάς τα ξεσκεπάσαν στον κόσμον όλο, εκείνος έμεινε να τυραννιέται ρήγαςστη Θήβα, τι θεών ανέσπλαχνη βουλή τον κυβερνούσε.Κι αυτή σκοινί ψηλά απ’ τις κάμαρας κρεμώντας το δοκάρι στου Άδη τα σπίτια κάτω εδιάβηκε, του ανήλεου, θυροκράτη, απ’ τον καημό της, πίσω αφήνοντας εκείνον σε τυράννια δίχως σωμό, που από της μάνας του τις Ερινύες τραβούσε».

Η μοιχεία, σαν παράβαση της συζυγικής πίστης, ήταν ποινικό αδίκημα μόνο για την παντρεμένη γυναίκα και το μοιχό συνεργό της, δηλαδή τον άντρα με τον οποίο συνευρέθηκε η παντρεμένη. Για τον παντρεμένο άντρα που πήγαινε με γυναίκα άλλη από τη σύζυγό του, δεν υπήρχε αδίκημα εκτός αν συνεβρίσκετο με παντρεμένη. Λογιζόταν «έργον αεικές» (γ 265), δηλαδή μια άτιμη πράξη, που δημιουργούσε όχι μόνο ζητήματα μέσα στην οικογένεια, σχετικά με τη μοιχαλίδα, μα και με την πατρική της οικογένεια, καθώς και με το μοιχό. Συνέπειες της μοιχείας ήταν η λύση γάμου και η εκδικητική τιμωρία της μοιχαλίδας είτε απ τον νόμιμο σύζυγο είτε από τον πατέρα της. Από τα πολύ παλιά χρόνια, βασικά τιμωρία της μοιχαλίδας και του μοιχού ήταν ο θάνατος, αν πιάνονταν αυτόφωρα και με μάρτυρες. Μα ήδη στους ομηρικούς χρόνους και στους ομηρικούς Έλληνες έχουν επικρατήσει επιεικέστερες και πιο πολιτισμένες αντιλήψεις. Ο φόνος της μοιχαλίδας και του μοιχού θα προκαλούσε την εκδίκηση του αίματος. Επικράτησε λοιπόν, σαν επιεικέστερη τιμωρία, δικαίωμα του συζύγου για λύση του γάμου, να διώξει δηλαδή τη γυναίκα στην πατρική της οικογένεια, και να κρατήσει φυλακισμένο το μοιχό, μέχρι να του πληρώσει, διά μέσου των συγγενών και φίλων του, τα «μοιχάγρια», δηλαδή αποζημίωση για την ηθική του βλάβη, όπως αναγνώριζαν τα έθιμα. Η φυλάκιση του μοιχού ήταν ιδιωτική και γινόταν αυτοδύναμα από τον απατημένο σύζυγο, ενώ μπορούσε να τον αφήσει στην περίπτωση που του έδιναν αξιόχρεη εγγύηση, πως θα πληρωθούν τα μοιχάγρια. Δεν έλειπαν βέβαια και οι περιπτώσεις θανάτου. Πάντως η μεταχείριση της μοιχαλίδας ήταν ηπιότερη και πολλές φορές ο σύζυγος συγχωρούσε το παραστράτημα της γυναίκας του, όπως έκανε ο Μενέλαος.

 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΜΟΙΧΕΙΑΣ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ Η μοιχεία της Αφροδίτης, γυναίκας του Ήφαιστου, με τον Άρη Η μοιχεία της Ελένης, γυναίκας του Μενελάου με τον Πάρι Η μοιχεία της Κλυταιμνήστρας, γυναίκας του Αγαμέμνονα με τον Αίγισθο Η ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΛΟΠΗ: Τα έπη δεν μας αναφέρουν τρόπο τιμωρίας της κλοπής, που όμως δεν έλειπε. Αναφέρεται λ.χ. πως η καταχνιά, που χύνει ο νοτιάς στις κορυφές των βουνών, δεν είναι ευχάριστη για τους βοσκούς, μα για τους κλέφτες είναι η πιο καλή κι από τη νύχτα (Γ 10-11). Οι ζωοκλοπές λοιπόν την εποχή εκείνη ήταν αρκετά συχνές. Αυτός που θα πιανόταν πάνω στην κλοπή αυτόφωρα είχε βέβαια σκληρή τιμωρία, ίσως και θάνατο. Ο νοικοκύρης πάντως, αν έπιανε τον κλέφτη, είχε δικαίωμα να τον κρατήσει φυλακισμένο του, και με δεσμά.

 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Ό, τι έκανε ο Ίφικλος στο Μελάμποδα, που πήγε να του κλέψει τα βόδια του.

ΡΑΨΩΔΙΑ-ΧΩΡΙΟ (λ 289-298) ( ο 225-240)

Οι κλοπές από αλλοχωρίτες μπορούσαν να γίνουν και αφορμή πολέμου.

 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Η διήγηση του Νέστορα, σχετικά με τον πόλεμο ανάμεσα σε Πυλιώτες και Ηλείους.

ΡΑΨΩΔΙΑ-ΧΩΡΙΟ (Λ 670 κ.π.)

Μπορούσε όμως να δοθεί και συμβιβαστική λύση με την επιστροφή των κλοπιμαίων και την καταβολή αποζημίωσης.

 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση που Μεσσήνιοι κλέφτες άρπαξαν από την Ιθάκη 300 αρνιά με τους βοσκούς και ο Οδυσσέας στάλθηκε στη Μεσσήνη από τους γέροντες της Ιθάκης, για να κανονίσει τη διαφορά και εισπράξει την αποζημίωση

ΡΑΨΩΔΙΑ-ΧΩΡΙΟ (φ 16-21)

 Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ Σ ΤΗΝ ΑΝΤΕΚΔΙΚΗΣΗ Πολλές φορές η έλλειψη της δύναμης για την επιβολή της τιμωρίας-εκδίκησης ανάγκαζε τον προσβεβλημένο να καταφεύγει στο αίσθημα δικαίου του λαού και να ζητάει τη συμπαράστασή του για την τιμωρία του ενόχου. Όσο, λοιπόν, και αν η τιμωρία ήταν βασικά μια ιδιωτική υπόθεση, η πραγμάτωσή της είχε την ανάγκη της ηθικής, μα και υλικής συμπαράστασης της κοινωνίας, που κι αυτή έπρεπε να αισθάνεται προσβεβλημένη από την παράβαση. Η τιμωρία ήταν λοιπόν και ζήτημα ηθικό και κοινωνικό. Όσο αδύναμοι κι αν ήταν ακόμη τότε οι κοινωνικοί δεσμοί, η βιαιότητα που είχαν τα ανθρώπινα πάθη δημιουργούσε αναταραχή γενικότερη, που δεν μπορούσε να αφήσει αδιάφορο το κοινωνικό σύνολο, στις μικρές μάλιστα τότε ομηρικές κοινωνίες. Η εκδίκηση δεν μπορούσε να είναι τυφλή και απεριόριστη, ούτε πάλι μπορούσε να μένει ατιμώρητη μια παράβαση, επειδή ο προσβεβλημένος δεν είχε

τη δύναμη να επιβάλει την τιμωρία του παραβάτη. Η παρέμβαση του κοινωνικού παράγοντα γίνεται απαραίτητη, τόσο για την επιβολή της εκδίκησης, σαν επιτρεπτής και νόμιμης τιμωρίας του παραβάτη των άγραφων νόμων τους, όσο και για τον τρόπο που έπρεπε να γίνει και την έκταση που έπρεπε να πάρει. Η παρέμβαση πάλι του κοινωνικού παράγοντα ήταν επίσης απαραίτητη, όταν από αδυναμία του προσβλημένου ο παραβάτης έμενε ατιμώρητος οπότε ο λαός μπορούσε να ξεσηκωθεί και να τιμωρήσει αυτός τον παραβάτη. ‘Έτσι, δημιουργήθηκε η ανάγκη της παρέμβασης του κοινωνικού παράγοντα για την τιμωρία του παραβάτη των νόμων και γενικότερα για τη λύση των ανθρώπινων διαφορών και την απόδοση δικαιοσύνης.

ΕΠΊΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΊΑΣ ΚΕΦΑΛΑΊΟ 7 Ο Η ΕΞΕΛΊΞΗ ΤΟΥ ΠΟΊΝΊΚΟΥ ΔΊΚΑΊΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΤΕΚΔΊΚΗΣΗ ΣΤΟΝ ΣΩΦΡΟΝΊΣΜΟ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ Η αντεκδίκηση ήταν και εξακολουθεί να είναι μία οπισθοδρομική μορφή ποινικού κολασμού που θεμελιώνεται στην αυτοδικία και ως επακόλουθο, τείνει προς την αυθαιρεσία, δεδομένου ότι δεν βρίσκονται όλοι οι πολίτες στο ίδιο επίπεδο ικανότητας να κρίνουν το μέτρο της επιβεβλημένης τιμωρίας. Συνήθως, οι συγγενείς του θύματος είναι οι πλέον ακατάλληλοι για να το κρίνουν αυτό, διότι κυριεύονται από το μίσος τους για τον θύτη και από άλλα συναισθήματα που υπερχειλίζουν την ψυχή τους. Στις σύγχρονες κοινωνίες αποδεχόμαστε πως αρμόδια για να κρίνει την ποινικοποίηση των εγκλημάτων και την επιβολή ποινών είναι η Πολιτεία, ενώ η αυτοδικία απαγορεύεται. Ήδη, όμως, από τον 8 ο-7ο αι π.Χ, στο λυκόφως της ομηρικής εποχής συναντούμε δείγματα προοδευτισμού του ποινικού συστήματος, που σταδιακά οδήγησαν στην πλήρη απεξάρτηση του ανθρώπου από την πρακτική της αντεκδίκησης. Αναλυτικότερα, καθίσταται αδήριτη ανάγκη να αναφερθούμε στο γνωστό χωρίο (στ 497508) της Ιλιάδας , στο οποίο γράφεται ότι σε ένα σημείο της ασπίδας του Αχιλλέα ήταν σκαλισμένη η σκηνή μιας δίκης φόνου. Στη δίκη αυτή ο φονιάς αναφέρει στους γέροντες πως κατέβαλε στους συγγενείς του θύματος την αποζημίωση και συνεπώς οι τελευταίοι δεν μπορούν να αξιώνουν λύτρωση αντεκδίκησης, ενώ εκείνοι το αμφισβητούσαν. Μετά την ανάκριση του ἳστωρος, οι γέροντες έπαιζαν ρόλο ανάλογο με τους δικαστές. Προσπαθούσαν δηλαδή να επιλύσουν τη διαφορά εκδίδοντας μια βεβαιωτική απόφαση που υπέκρυπτε μια επικύρωση και μια διαταγή. Έθετε, δηλαδή, εμμέσως έναν κανόνα δικαίου. Αν συλλάβει κανείς πως η περιγραφόμενη πρακτική αποτέλεσε τον πρόδρομο των μετέπειτα δικαστηρίων, μπορεί εύκολα κανείς να αντιληφθεί πως το εν λόγω χωρίο σηματοδοτεί την ανέλιξη του ελληνικού ποινικού συστήματος. Η απονομή δικαιοδοτικής αρμοδιότητας σε κάποιον τρίτο – φορέα της Πολιτείας- (γέροντες), σε συνδυασμό με τον περιορισμό της ιδιωτικής «βεντέττας» και τη σταδιακή αντικατάσταση της από την «εξ.αγορά του αίματος» μαρτυρούν έτσι την πηγαία ανάγκη των ανθρώπων, καθώς εξελίσσονται, να αναθέτουν την επιβολή ποινών στην κοινότητα μέσα από την άσκηση δημόσιας εξουσίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η ποινή – που επιβαλλόταν στον αδικήσαντα, ως μια μορφή αποζημίωσης του αδικηθείσαντος που

υπέστη τη ζημία- πήρε τη θέση της αντεκδίκησης. Έναν αιώνα περίπου αργότερα βλέπουμε να συντελούνται μεγαλύτερα βήματα προς της γένεση του ποινικού δικαίου της πόλης. 58 Έτσι, επί κλασσικής εποχής παρατηρούμε την πλήρη οργάνωση του αθηναϊκού ποινικού συστήματος, με την ύπαρξη θεσμών και συγκεκριμένης γραπτής νομοθεσίας που προέβλεπε συγκεκριμένες κυρώσεις για κάθε έγκλημα. Ιδιαίτερα έκδηλη είναι, επίσης, η δράση των δικαιοδοτικών οργάνων στα λαϊκά δικαστήρια. Κι αν ακόμη σε ορισμένα θεατρικά έργα της εποχής συναντάται η πρακτική του lex talionis (πχ. Ορέστης και Ηλέκτρα) , είναι πλέον εμφανές ότι δεν εφαρμόζεται στην πράξη. Τη μεγαλύτερη τέλος μαρτυρία αποτελούν τα έργα του Πλάτωνος και του Αριστοτέλη. Ο τελευταίος στα Ηθικά Νικομάχεια τονίζει πως η αντεκδίκηση δεν εναρμονίζεται ούτε με τη διανεμητική ούτε με τη διαρθρωτική λειτουργία της δικαιοσύνης, ενώ ο σοφιστής Πρωταγόρας στο ομώνυμο, πλατωνικό έργο, προβάλλει για πρώτη φορά τον σωφρονιστικό και προληπτικό χαρακτήρα που θα πρέπει να έχει η ποινή, μια άποψη ρηξικέλευθη που θα φτάσει η ανθρωπότητα ξανά στα χρόνια του γαλλικού διαφωτισμού για να ξανακουσθεί δια στόματος του ιταλού ποινικολόγου Cesare Beccaria.

ΚΑΤΑΚΛΕΊΔΑ Πάνω σ’ αυτό το οπτικό πρίσμα δομείται και το σύγχρονο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης, που δεν επιτάσσει τον ψυχρό κολασμό του εγκληματία, αλλά τη διαπαιδαγώγηση του, ώστε στο μέλλον να επανενταχθεί ομαλά στο κοινωνικό σύνολο, ως χρήσιμο και λειτουργικό μέλος του. Από την άλλη πλευρά, η χρηματική αποζημίωση επιβάλλεται ως αποκατάσταση της ψυχικής οδύνης του θύματος ή των συγγενών. Αξίζει να σημειωθεί πως μολονότι η ομηρική αντεκδίκηση θεωρείται πλέον ξεπερασμένη, εντούτοις υπάρχουν κοινωνίες που εφαρμόζουν την εν λόγω πρακτική έως και σήμερα (πχ η οθωμανική κουλτούρα στην ανατολική Τουρκία ή στην Κρήτη η πρακτική της βεντέττας) . Όμως, όπως είχε πει και ο Ρότζερ Μπέικον : «Η εκδίκηση είναι ένα είδος πρωτόγονης δικαιοσύνης, προς την οποία έλκεται η ανθρώπινη φύση. Το χρέος του νόμου είναι να προσπαθεί να την ξεριζώσει». Και η σύγχρονη νομοθεσία, λοιπόν, αυτό οφείλει να πράξει!

ΒΊΒΛΊΟΓΡΑΦΊΑ – ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΊΑΣ Πρωταρχική πηγή:  Το κείμενο της Ιλιάδας , ομηρικό έπος  Το κείμενο της Οδύσσειας, ομηρικό έπος Συγγράμματα σχολιαστών: 58 Α. Biscardi , Αρχαίο ελληνικό δίκαιο σελ. 432-436

 Γ.Κ. Βλάχος , Πολιτικές κοινωνίες στον Όμηρο, Αθήνα ,1998 (κεφάλαιο 8ο : «Pacta sunt servanda. Oι πατριωτικοί όρκοι» )  Γ.Κ. Βλάχος , Πολιτικές κοινωνίες στον Όμηρο, Αθήνα ,1998 (κεφάλαιο 9ο : «Θέμις»)  Μ.Ι. Ο κόσμος του Οδυσσέα , Αθήνα, 1998  Γιούνη Μ. Σ. , Νόμος πόλεως. Δικαιοσύνη και νομοθεσία στην αρχαία ελληνική πόλιν. Ι. Οι αρχαϊκοί χρόνοι, Θεσσαλονίκη 2006  Κ. Παπαγιώργη, Η ομηρική μάχη, Αθήνα  Biscardi A. Αρχαίο ελληνικό δίκαιο, Αθήνα 1998 Ηλεκτρονικές πηγές:       

http:// www.sfu.ca/nomoi http://www.perseus.tufts.edu/hopper/ http://www.greeklegalhistory.com/index.htm http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/omhros/ http://www.e-istoria.com/om24.html http://bethniki.5forum.net/t2315-topic http://www.mixanitouxronou.gr/giati-i-themis-i-thea-tis-dikeosinis-ine-tifli-ke-krata-zigariake-spathi-epinoise-tous-chrismous-ke-itan-to-dexi-cheri-tou-dia-se-afti-chreonete-o-troikos-

      

polemos-pou-ton-ipokinise-gia-na-mi/ http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/epos/page_076.html http://www.periergos.gr/erotiseis/ti-simainei-i-latiniki-frasi-lex-talionis http://artfmradio-tv-cy.blogspot.gr/2016/06/blog-post_9.html https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%8C%CE%BC%CE%B7%CF%81%CE%BF%CF%82 https://www.sansimera.gr/quotes/authors/96 https://www.sansimera.gr/quotes/categories/47 http://criminology.panteion.gr/attachments/article/203/%CE%91%CF%80%CE%BF%20%CF %84%CE%B7%CE%BD%20%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE %B4%CE%BF%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CF%83%CF%84%CE%B7%CE %BD%20%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CF%83%CF %84%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE %B1%CE%B9%CE%BF%CF%83%CF%8D%CE%BD%CE%B7.pdf