Περιοριστικά μέτρα λόγω πανδημίας & ΕΣΔΑ Η αντιμετώπιση μεταδοτικών ασθενειών στη νομολογία του ΕΔΔ

Διεθνής Προστασία Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων

Περιοριστικά μέτρα λόγω πανδημίας & ΕΣΔΑ Η αντιμετώπιση μεταδοτικών ασθενειών στη νομολογία του ΕΔΔΑ

Της Αιμιλιας Γανταδάκη, φοιτήτριας στη Νομική Σχολή, ΕΚΠΑ

Επιβλέπων Καθηγητής: Αλέξανδρος Σισιλιάνος Επιβλέπουσα μεταδιδακτορική ερευνήτρια: Μαρία- Λουίζα Δεύτου Email: aimiliagantadaki98@gmail.com ΑΜ: 1340201600045 1

Περιεχόμενα I.

EΙΣΑΓΩΓΗ – ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ................................. 3

ΙΙ.

ΘΙΓΟΜΕΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ................................................................ 4

-

Άρθρο 2 - Το δικαίωμα στη ζωή ............................................................. 4

-

Άρθρο 3 - Απαγόρευση των βασανιστηρίων ........................................... 5

-

Άρθρο 5 - Το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια ......... 6

-

Άρθρο15 – Παρέκκλιση σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης .................... 8

-

Άρθρα 34 επ. – Ατομικές προσφυγές, προϋποθέσεις παραδεκτού και

λοιπά ζητήματα ........................................................................................... 10 ΙΙΙ. ΣΧΕΤΙΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ .................................................................. 11 Α. LeMailloux v. France ............................................................................. 11 Β. Μ.Α. v. Greece ....................................................................................... 12 Γ. Feilazoo v. Malta .................................................................................... 13 Δ. Fenech v. Malta ...................................................................................... 14 E. Terhe v. Romania ................................................................................... 15 ΣΤ. Vavřičkaand Others v. the Czech Republic ........................................... 16 IV. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ............................................................................. 17 V.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .................................................................................. 21

Ελληνική..................................................................................................... 21 Ξενόγλωσση ............................................................................................... 21 Νομολογία .................................................................................................. 21 Σύνδεσμοι ................................................................................................... 22

2

I.

EΙΣΑΓΩΓΗ – ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

H πανδημική κρίση του κορωνοϊού που ξέσπασε στις αρχές του 2020, αναμφισβήτητα έχει οδηγήσει στην μεγαλύτερη υποχώρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις δημοκρατίες του δυτικού κόσμου μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά τούτο, εύλογα έχει αποτελέσει και την σπουδαιότερη πρόκληση δικαίου της σύγχρονης εποχής. Ο συνδυασμός της υψηλής μεταδοτικότητας του ιού, της ανυπαρξίας αποτελεσματικής μεθόδου ιατροφαρμακευτικής αντιμετώπισης, αλλά και εμβολίου, καθώς και της ταυτόχρονης αδυναμίας των απανταχού εθνικών συστημάτων υγείας να προβλέψουν, να προετοιμαστούν, να οργανώσουν και να συντονίσουν τις προσπάθειες περιορισμού της εξάπλωσης και αντιμετώπισης του φαινομένου οδήγησε στη σταδιακή υιοθέτηση, από την πλειονότητα των κρατών, μέτρων εξαιρετικής φύσεως1. Τα ως άνω μέτρα θέσπιζαν, ως επί το πλείστον, την ευρύτατη κοινωνική αποστασιοποίηση (social-distancing), την αναστολή της οικονομικής δραστηριότητας, τις παρεμβάσεις με σκοπό την ενδυνάμωση του υγειονομικού συστήματος, τη στήριξη της ανασταλείσας οικονομικής δραστηριότητας, και εσχάτως τον εμβολιασμό των πολιτών (ενίοτε δε και υποχρεωτικού χαρακτήρα), περιορίζοντας κατά τον τρόπο αυτό τα επιμέρους ατομικά και συλλογικά δικαιώματα2. Η κρατική παρέμβαση έλαβε χώρα επί τη βάσει υποδείξεων και συστάσεων του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) και ειδικών επιδημιολόγων, και αλλού έλαβε τη μορφή της κήρυξης της χώρας σε κατάσταση ανάγκης (state of emergency) ή κατάσταση πολιορκίας (state of siege), με τη συνακόλουθη αναστολή ισχύος μίας σειράς θεμελιωδών δικαιωμάτων, αλλού δε τη μορφή νόμων και πράξεων κανονιστικού περιεχομένου της εκτελεστικής εξουσίας εκδιδόμενων σε κατάσταση επείγουσας και απρόβλεπτης ανάγκης. Η ανωτέρω κατάσταση προφανώς δεν άφησε ανεπηρέαστα και τα θεμελιώδη δικαιώματα που προβλέπονται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), τα άκρα όρια της οποίας τέθηκαν σε διαρκή δοκιμασία. Οι περιορισμοί στο πλαίσιο της Σύμβασης επιβλήθηκαν είτε επί τη βάσει επίκλησης του άρθρου 15, το οποίο κάνει λόγο για θεμιτές παρεκκλίσεις από τη σύμβαση σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης, είτε επί τη βάσει των γενικώς προβλεπόμενων από τις σχετικές διατάξεις περιορισμών των δικαιωμάτων 3.Χαρακτηριστικά δικαιώματα, όπως η προσωπική ελευθερία (άρθρο 5), η προστασία της ζωής (άρθρο 2), η απαγόρευση των βασανιστηρίων (άρθρο 3), ο σεβασμός της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (άρθρο 8) και το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης (άρθρο 10) αποτέλεσαν συχνά το αντικείμενο της νομολογίας του δικαστηρίου του Κοντιάδης Ξ.. «Δικαιώματα και πανδημία, Δικαιώματα του Ανθρώπου», 2020, τ. 84, σελ. 315-316 2 Κοντιάδης Ξ.. «Δικαιώματα και πανδημία, Δικαιώματα του Ανθρώπου», 2020, τ. 84, σελ. 316-320 3 Μπογιατζίδης Π. - Πέρβου, Ι., «Η διαφύλαξη και μετεξέλιξη του δικαιώματος στην υγεία: επισημάνσεις με αφορμή την πανδημία covid-19.»,ΔικαιώματατουΑνθρώπου, 2020, τ. 85, σελ. 753-757 1

3

Στρασβούργου επί ατομικών προσφυγών πολιτών καθ’ όλη τη διάρκεια της πανδημίας (επί τη βάσει των άρθρων 34 επ.). Σημειωτέον ότι το Δικαστήριο ουδέποτε έως σήμερα είχε απασχολήσει το ζήτημα του θεμιτού ή μη περιορισμών των δικαιωμάτων λόγω εξαιρετικά επείγουσας και απρόβλεπτης κατάστασης ανάγκης ένεκα πανδημικής κρίσης4. Κατά τούτο, η παρούσα εργασία θα επιχειρήσει να προσεγγίσει και να αναδείξει κριτικά, αλλά και συνοπτικά, τη μείζονα προβληματική που αναπτύχθηκε επί των σχετικών ζητημάτων κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους. Στο πλαίσιο αυτό θα λάβει χώρα αρχικά νομική ανάλυση των συγκεκριμένων, ως άνω αναφερόμενων δικαιωμάτων, ιδίως των απαραίτητων στοιχείων τους τα οποία θα πρέπει να τυγχάνουν επίκλησης σε περιπτώσεις ατομικών προσφυγών, και εν συνεχεία θα ακολουθήσει παράθεση της σχετικώς αναπτυχθείσας νομολογίας του ΕΔΔΑ, καταλήγοντας εν τέλει σε μία προσπάθεια κριτικής αντιμετώπισης των εν λόγω εξελίξεων, όπως αυτή θα αποτυπωθεί στα συμπεράσματα της παρούσας ανάλυσης.

ΙΙ. ΘΙΓΟΜΕΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Η προσέγγιση των δικαιωμάτων, ο περιορισμός των οποίων τέθηκε ως επί το πλείστον ενώπιον του ΕΔΔΑ, αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την κριτική που θα ακολουθήσει. Ειδικότερα, λεκτέα τα ακόλουθα:

-

Άρθρο 2 - Το δικαίωμα στη ζωή

Σύμφωνα με το άρθρο 2 της ΕΣΔΑ «1. Το δικαίωμα κάθε προσώπου στη ζωή προστατεύεται από το Νόμο. Σε κανένα πρόσωπο δεν μπορεί να επιβληθεί θάνατος από πρόθεση παρά μόνο σε εκτέλεση θανατικής ποινής που εκδίδεται από δικαστήριο σε περίπτωση αδικήματος που τιμωρείται από το νόμο με την ποινή αυτή. 2. Ο θάνατος δεν θεωρείται ότι επιβάλλεται κατά παράβαση του άρθρου αυτού, στις περιπτώσεις εκείνες που θα επήρχετο συνεπεία χρήσης βίας, η οποία κατέστη απολύτως αναγκαία: α) για την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά παράνομης βίας, β) για την πραγματοποίηση νόμιμης σύλληψης ή προς παρεμπόδιση απόδρασης προσώπου που κρατείται νόμιμα και γ) για την καταστολή, σύμφωνα με το νόμο, στάσης ή ανταρσίας». Το άρθρο 2, το οποίο διασφαλίζει το δικαίωμα στη ζωή, κατατάσσεται ως μία από τις πιο θεμελιώδεις διατάξεις στη Σύμβαση και σε συνδυασµό µε το άρθρο 3, κατοχυρώνει μία από τις βασικές αξίες των δημοκρατικών κοινωνιών που συνθέτουν το Συμβούλιο της Ευρώπης. Το εν λόγω άρθρο περιέχει δυο πτυχές, μια ουσιαστική και μια διαδικαστική. Η ουσιαστική πτυχή περιλαμβάνει αρνητικές και θετικές υποχρεώσεις των συμβαλλόμενων κρατών. Οι αρνητικές υποχρεώσεις επιβάλλουν Tσάτσος Α, «Το Άρθρο 15 της ΕΣΔΑ στη Σκιά του COVID-19: Κορωνοϊός και Παρέκκλιση σε Περίπτωση Έκτακτης Ανάγκης - Μία Πρώτη Προσέγγιση» 4

4

στα συμβαλλόμενα κράτη να απέχουν από κάθε πράξη η οποία θα μπορούσε να προκαλέσει σκόπιμα και παράνομα το θάνατο ενός προσώπου, ενώ οι θετικές υποχρεώσεις επιβάλλουν τη λήψη των ενδεδειγµένων µέτρων, στο πλαίσιο της εσωτερικής έννοµης τάξης για την προστασία της ζωής των ατόµων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία τους. Εποµένως, το κράτος έχει πρωταρχικό καθήκον να εξασφαλίσει το δικαίωµα στη ζωή, θεσπίζοντας κατάλληλο νοµικό και διοικητικό πλαίσιο, που θα εµποδίζει τη διάπραξη αδικηµάτων κατά της ζωής και θα υποστηρίζεται από ένα µηχανισµό επιβολής του νόµου, που θα εξασφαλίζει την πρόληψη, την καταστολή και τον κολασµό της παραβίασης των σχετικών διατάξεων. Η διαδικαστική πτυχή περιλαμβάνει την υποχρέωση διεξαγωγής μιας επίσημης αποτελεσματικής έρευνας σε κάθε περίπτωση πρόκλησης θανάτου είτε από όργανο του κράτους είτε από τρίτο. Η σχετική έρευνα θα πρέπει να είναι αυτεπάγγελτη, ανεξάρτητη και να πραγματοποιείται άμεσα και δημόσια5.

-

Άρθρο 3 - Απαγόρευση των βασανιστηρίων

Σύμφωνα με το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ «Κανένας δεν επιτρέπεται να υποβάλλεται σε βασανιστήρια ή σε απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση». Το ανωτέρω άρθρο θεσπίζει ένα απόλυτο δικαίωμα το οποίο, σε αντίθεση με τις περισσότερες ουσιαστικές διατάξεις της Ε.Σ.Δ.Α., δεν επιδέχεται καμίας εξαίρεσης σε καμία περίπτωση6. Το άρθρο αυτό, όπως και το άρθρο 2 της Ε.Σ.Δ.Α., περιέχει δυο πτυχές, μια ουσιαστική και μια διαδικαστική. Η ουσιαστική πτυχή περιλαμβάνει αρνητικές και θετικές υποχρεώσεις των συμβαλλόμενων κρατών. Οι αρνητικές υποχρεώσεις επιβάλλουν στα συμβαλλόμενα κράτη να μην υποβάλλουν τα άτομα που υπόκεινται στην δικαιοδοσία τους σε βασανιστήρια και άλλους απαγορευμένους τρόπους κακομεταχείρισης, ενώ οι θετικές υποχρεώσεις επιβάλλουν αφενός την προστασία της ακεραιότητας των προσώπων που βρίσκονται στην ευάλωτη θέση της στέρησης της ελευθερίας τους και αφετέρου, τη λήψη των αναγκαίων μέτρων αποτροπής της τέλεσης βασανιστηρίων και άλλων συμπεριφορών παραβίασης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας σε βάρος των προσώπων που υπάγονται στη δικαιοδοσία τους. Η διαδικαστική πτυχή περιλαμβάνει την υποχρέωση διεξαγωγής μιας αυτεπάγγελτης, ανεξάρτητης και αποτελεσματικής έρευνας σε περιπτώσεις που κάποιος ιδιώτης ισχυρίζεται ότι υπέστη μεταχείριση κατά παράβαση του άρθρου αυτού, από αστυνομικά ή άλλα κρατικά όργανα7.

Σισιλιάνος Λ.-Α., «Ευρωπαική Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Ερμηνεία κατ’ άρθρο», Νομική Βιβλιοθήκη, 2η έκδοση, 2017, σελ. 68-120 6 Aπόφαση Derman κατά Τουρκίας της 31ης Μαΐου 2011, § 27, αριθ. προσφυγής 21789/02.

7 Σισιλιάνος Λ.-Α., «Ευρωπαική Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Ερμηνεία κατ’ άρθρο», Νομική Βιβλιοθήκη, 2η έκδοση, 2017, σελ. 121-166 5

5

H σύνδεση του εν λόγω άρθρου με την πανδημική κρίση είναι προφανής και ανακύπτει ιδίως σε περιπτώσεις κράτησης προσώπων από τις εθνικές αστυνομικές αρχές. Ειδικότερα, τόσο οι συνθήκες όσο και η διάρκεια της κράτησης συνιστούν παραμέτρους που επηρεάζονται σημαντικά από μία ενδεχόμενη πανδημική κρίση επιφέρουσα την αναστολή λειτουργίας των κρατικών και δικαστικών αρχών. Και τούτο, διότι η υπερσυγκέντρωση κρατουμένων σε χώρους κράτησης που δεν πληρούν πάντοτε τις αναγκαίες προϋποθέσεις δύναται να συνιστά λόγο παραβίασης του άρθρου 3 ήδη σε πλείστες περιπτώσεις προ του Covid-19. Λογικό επακόλουθο είναι ότι μία αντίστοιχη υπερσυγκέντρωση σε χρόνο κατά τον οποίον η εξάπλωση μίας πανδημίας βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη και απειλεί την υγεία μεγάλου μέρους του παγκόσμιου πληθυσμού επιτείνει την ως άνω παραβίαση του άρθρου 3. Στο ίδιο πλαίσιο κινείται και η διάρκεια της κράτησης η οποία συχνά παρατείνεται υπερβολικά εξαιτίας των έκτακτων μέτρων που οδηγούν σε αναστολή λειτουργίας των δικαστικών αρχών, εξαναγκάζοντας τα θιγόμενα πρόσωπα να υπομένουν εξευτελιστικές συχνά συνθήκες κράτησης επί μακρού χρονικού διαστήματος και θέτοντας την υγεία τους σε άμεσο και διαρκή κίνδυνο. Πράγματι, το Δικαστήριο κλήθηκε επανειλημμένα να κρίνει επί αντιστοίχων περιπτώσεων.

-

Άρθρο 5 - Το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια

Σύμφωνα με το άρθρο 5 της ΕΣΔΑ «Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία και την ασφάλεια. Ουδείς επιτρέπεται να στερηθεί της ελευθερίας του παρά μόνο σε ειδικώς οριζόμενες περιπτώσεις και σύμφωνα με την νόμιμη διαδικασία». Βασικός σκοπός του εν λόγω άρθρου είναι η αποτροπή αυθαίρετων ή αδικαιολόγητων στερήσεων της ελευθερίας. Αποσκοπώντας στην μείωση των κινδύνων της αυθαίρετης κράτησης προβλέπει ένα σώμα ουσιαστικών δικαιωμάτων ώστε να διασφαλίζεται ότι κάθε πράξη στερητική της ελευθερίας υπόκειται σε ανεξάρτητο δικαστικό έλεγχο και ότι οι αρχές είναι υπόλογες για τη λήψη του μέτρου αυτού. Για την ενεργοποίηση των προβλεπόμενων από το εν λόγω άρθρο εγγυήσεων τίθεται ως προϋπόθεσηη στέρηση της ελευθερίας και όχι απλά κάποιος περιορισμός της. Εξάλλου, το Δικαστήριο έχει κρίνει, βασισμένο και στην έννοια της ασφάλειας, ότι οι εθνικές αρχές που έχουν την αρμοδιότητα της στέρησης της ελευθερίας αναμένεται να δράσουν με καλή πίστη. Συνεπώς, η πρόθεση στέρησης δεν θα πρέπει να αποκρύπτεται συνειδητά από αυτές, ενώ, ταυτόχρονα, το θιγόμενο άτομο θα πρέπει να μπορεί να καταφύγει στα προβλεπόμενα νόμιμα μέσα για την διατήρηση της ελευθερίας του8. Μαγγανάς Α., Χρυσανθάκης Χ., Βανδώρος Δ., Καρατζά Λ., «Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου - Νομολογία και Ερμηνευτικά Σχόλια», Νομική Βιβλιοθήκη, 3η έκδοση, 2011, σελ. 8293 8

6

Το εν λόγω επρόκειτο κατ’ ουσίαν για ένα από τα πλέον περιοριζόμενα δικαιώματα κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Τα μέτρα γενικού εγκλεισμού (lockdown) που εφαρμόστηκαν στο σύνολο των ευρωπαϊκών κρατών στέρησαν εν μέρει από τους πολίτες τη δυνατότητα ελεύθερης μετακίνησης, υποβάλλοντάς την σε αυστηρούς περιορισμούς.

-

Άρθρο 8 –Δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής

Σύμφωνα με το άρθρο 8 ΕΣΔΑ «Κάθε πρόσωπο δικαιούται στο σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, της κατοικίας του και της αλληλογραφίας του, μη επιτρεπομένων επεμβάσεων δημοσίας αρχής στην άσκηση του εν λόγω δικαιώματος», πέραν συγκεκριμένων, ρητά αναφερόμενων περιπτώσεων, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και οι λόγοι προστασίας και προάσπισης της υγείας. Πρόκειται στην ουσία για μία από τις πλέον πολύμορφες εγγυήσεις της Σύμβασης, δεδομένου ότι θεσπίζει την προστασία των τεσσάρων ανωτέρω εννόμων συμφερόντων του ατόμου. Κατά διασταλτική μάλιστα ερμηνεία του Δικαστηρίου η εν λόγω διάταξη υποχρεώνει το κράτος όχι απλώς να απέχει από την προσβολή των σχετικών δικαιωμάτων αλλά και να λαμβάνει θετικά μέτρα προστασίας και διασφάλισης, όποτε οι συνθήκες το απαιτούν. Η αναφορά της παρούσας εργασίας στο εν λόγω άρθρο κρίνεται αναγκαία στο μέτρο που αυτό ήχθη ενώπιον του Δικαστηρίου9, προκειμένου το τελευταίο να κρίνει αν το πρόγραμμα των υποχρεωτικών εμβολιασμών των παιδιών στην Τσεχία συνιστά ή όχι παραβίαση του προστατευόμενου δικαιώματος.

-

Άρθρο 10 – Δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης

Σύμφωνα με το άρθρο 10 ΕΣΔΑ «Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης. Το δικαίωμα τούτο περιλαμβάνει την ελευθερία γνώμης καθώς και την ελευθερία λήψης ή μετάδοσης πληροφοριών ή ιδεών, άνευ επεμβάσεως δημοσίων αρχών και ασχέτως συνόρων». Κατά την παράγραφο 2, «Η άσκηση των εν λόγω δικαιωμάτων δύναται να υπαχθεί σε ορισμένες διατυπώσεις, όρους, περιορισμούς ή κυρώσεις, προβλεπόμενους από τον νόμο και αποτελούντες αναγκαία μέτρα σε μία δημοκρατική κοινωνία για την διαφύλαξη της εθνικής ασφάλειας, της εδαφικής ακεραιότητα ή δημόσιας ασφάλειας, την προάσπιση της τάξης και πρόληψη του εγκλήματος, την προστασία της υγείας ή της ηθικής, την προστασία της υπόληψης ή των δικαιωμάτων των τρίτων, την παρεμπόδιση της κοινολόγησης εμπιστευτικών πληροφοριών ή τη διασφάλιση του κύρους και αμεροληψίας της δικαστικής εξουσίας». Στο πεδίο εφαρμογής της ανωτέρω διάταξης εμπίπτουν η ελευθερία λόγου, γνώμης, λήψης/μετάδοσης πληροφοριών, ιδεών κ.λπ., ο Τύπος, η δημοσιογραφία και τα ΜΜΕ, ο δημόσιος διάλογος, ιδίως ο πολιτικός, η τέχνη, καθώς και η εμπορική

9

Βλ. κατωτέρω, υπόθεση Vavřička and Others v. the Czech Republic

7

διαφήμιση. Δεν εμπίπτει, αντιθέτως, η ρητορική του μίσους υπό οποιαδήποτε έκφανσή της10. Σημειωτέον ότι η δημόσια υγεία, σύμφωνα με την παράγραφο 2, συνιστά λόγο περιορισμού της άσκησης των δικαιωμάτων του παρόντος άρθρου. Η περίπτωση μίας πανδημικής κρίσης προδήλως συνιστά, κατά τούτο, λόγο δικαιολογητικό ενός τέτοιου περιορισμού. Δεδομένης της φύσης του εν λόγω δικαιώματος και της στενής του σύνδεσης με τη φύση ενός κράτους ως δημοκρατικού, είναι προφανές ότι οι εκάστοτε δημόσιες αρχές θα είναι ιδιαίτερα φειδωλές ως προς την θέσπιση αντιστοίχων περιορισμών, δεδομένου ότι πλήθος ατομικών προσφυγών θα ασκηθεί ενώπιον του Δικαστηρίου του Στρασβούργου εναντίον αντίστοιχων μέτρων. Σε σχετικές, ωστόσο, περιπτώσεις που άγονται ενώπιον του ΕΔΔΑ, το Δικαστήριο προβαίνει σε διαπίστωση παράβασης μόνο εφόσον εκτιμήσει συνολικά την κάθε περίπτωση (ύφος, τρόπος παρουσίασης, περιεχόμενο, κύρωση, ποινή), ιδίως ως προς την ύπαρξη επιτακτικής ανάγκης δημοσίου συμφέροντος και την τήρηση της αρχής της αναλογικότητας11. Σωρευτικά δε θα πρέπει να διαπιστωθεί η διατάραξη της δίκαιης ισορροπίας (“fair balance”) μεταξύ σκοπού προάσπισης επιτακτικού δημοσίου συμφέροντος και της ελευθερίας έκφρασης του συγκεκριμένου προσώπου12.

-

Άρθρο15 – Παρέκκλιση σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης

Σύμφωνα με το άρθρο 15 ΕΣΔΑ, «Σε περίπτωση πολέμου ή άλλου δημοσίου κινδύνου απειλούντος τη ζωή του έθνους, κάθε μέρος δύναται να λάβει μέτρα κατά παρέκκλιση των προβλεπόμενων από την παρούσα Σύμβαση υποχρεώσεων, εντός των απαιτούμενων από την κατάσταση ορίων και υπό τον όρο τα μέτρα αυτά να μην αντιτίθενται σε άλλες υποχρεώσεις απορρέουσες από το διεθνές δίκαιο. Η εφαρμογή του άρθρου αυτού ουδεμία παράβαση του άρθρου 2 (δικαίωμα στη ζωή) επιτρέπει, παρά μόνο σε περίπτωση θανάτου συνεπεία κανονικών πολεμικών πράξεων.Ta συμβαλλόμενα μέρη ενημερώνουν πλήρως τον Γενικό Γραμματέα του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα ληφθέντα μέτρα και τα αίτια που τα προκάλεσαν. Οφείλουν κατά τον αυτόν τρόπο να πληροφορήσουν τον Γενικό Γραμματέα του Συμβουλίου της Ευρώπης περί της ημερομηνίας κατά την οποία τα μέτρα αυτά παύουν να ισχύουν και οι διατάξεις της Σύμβασης επανέρχονται σε ισχύ». Η εφαρμογή ή μη του εν λόγω άρθρου αποτέλεσε ένα από τα μεγαλύτερα ζητούμενα για τα συμβαλλόμενα κράτη. Το βασικό ερώτημα συνίστατο στο αν η θέσπιση περιοριστικών μέτρων για την πανδημία απαιτούσε, ως ultimum refugium13, «παρεκκλίσεις» από τη Σύμβαση ή θα μπορούσε όντως να λάβει χώρα εντός των Μαγριππή Α, Εισήγηση επί του άρθρου 10 ΕΣΔΑ, 04.12.2019 Βλ. απόφαση Bédat κατά Ελβετίας της 29-3-2016 § 48 12 Βλ. απόφαση MagyarJeti ZRT κατά Ουγγαρίας της 4-12-2018 § 65 13 https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/i-parekklisi-apo-tis-diataxeis-tis-esda-kata-to-arthro15-apotelei-ti-moni-diathesimi-stathmisi-sti-diaxeirisi-tis-ektaktis-anagis/ 10 11

8

πλαισίων των προβλεπόμενων περιορισμών από τα υπόλοιπα άρθρα14. Ο φόβος ήταν μεγάλος ιδιαίτερα λαμβανομένης υπόψη της προϋπόθεσης ότι σε κάθε περίπτωση ο πυρήνας των δικαιωμάτων δεν έπρεπε να τρωθεί. Ωστόσο, ουδείς μπορούσε να παραβλέψει ότι οι συντρέχουσες συνθήκες εντάσσονταν στην έννοια του δημοσίου κινδύνου και, κατά τούτο, θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν ακόμα και παρεκκλίσεις από τη Σύμβαση15. Το ΕΔΔΑ από την πλευρά του απέδωσε την έννοια του «δημοσίου κινδύνου» ως μια εξαιρετική κατάσταση κρίσης ή ανάγκης, η οποία επηρεάζει το σύνολο του πληθυσμού και συνιστά απειλή για την οργανωμένη ζωή της κοινωνίας που αποτελεί το κράτος16. Η δε Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου όρισε τα βασικά χαρακτηριστικά του «δημοσίου κινδύνου» ως εξής: (1) Να είναι πραγματικός ή επικείμενος. (2) Οι επιπτώσεις του να αφορούν το σύνολο του έθνους. (3) Να απειλείται η συνέχιση της οργανωμένης ζωής της κοινωνίας. (4) Η κρίση ή ο κίνδυνος πρέπει να είναι εξαιρετικοί, ούτως ώστε τα συνήθη εσωτερικά μέτρα που επιτρέπονται από τη Σύμβαση για τη διατήρηση της δημόσιας ασφάλειας, υγείας και τάξης, να είναι σαφώς κατάλληλα. Όσων αφορά την πραγματική ή επικείμενη απειλή του πληθυσμού, το ΕΔΔΑ θεώρησε ότι κατάσταση ανάγκης υφίσταται ακόμα και αν δεν κινδυνεύουν οι θεσμοί ενός κράτους τονίζοντας ότι λαμβάνονται υπόψη περισσότεροι παράγοντες για τη διακρίβωση της φύσης και του βαθμού της πραγματικής ή επικείμενης απειλής του πληθυσμού, προβαίνοντας κατά τον τρόπο αυτό σε μία ευρεία ερμηνεία του όρου «δημόσιος κίνδυνος» και διευρύνοντας, ακολούθως, το πεδίο εφαρμογής της εν λόγω διάταξης. Λαμβάνοντας υπόψη τον αριθμό των νοσούντων αλλά και των θανάτων από τον COVID-19 σε πλήθος ευρωπαϊκών χωρών, τη μεγάλη μεταδοτικότητα του καθώς και τη δυνατότητα του να επιβαρύνει τα εθνικά συστήματα υγείας των κρατών σε βαθμό εξουθένωσής τους κατά το χρόνο έξαρσής του, προκύπτει ότι μπορεί να γίνει λόγος για μια κατάσταση που απειλεί την οργανωμένη ζωή της κοινωνίας υπό την έννοια της υπόθεσης Lawless κατά Ιρλανδίας17. Πράγματι, ήταν προφανές ότι αν δεν ελεγχότανη καμπύλη της εξάπλωσης (flattening the curve) δεν θα μπορούσαν να παραχσεθούνοι αναγκαίες και ζωτικές υπηρεσίες υγείας18. Ταυτόχρονα, το ΕΔΔΑ αναγνωρίζει ότι τα κράτη-μέλη της Σύμβαση είναι εκείνα που φέρουν την πρωταρχική ευθύνη να εκφέρουν κρίση ως προς το αν απειλείται η ζωή του έθνους εκάστου εξ αυτών από μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Οι εθνικές αρχές, εξάλλου, λόγω της συνεχούς και άμεσης επαφής τους με τις πιεστικές ανάγκες των περιστάσεων ευρίσκονται κατά κανόνα σε καλύτερη θέση από το διεθνή δικαστή, Greene A., “Derogating from the European Convention on Human Rights in Response to the Coronavirus Pandemic: If Not Now, When?”, 2020, E.H.R.L.R., 262-263 15 Hickman QC, “The Coronavirus Pandemic and Derogation from the European Convention on Human Rights”, 2020, E.H.R.L.R., No 6, 593-594 16 ΥπόθεσηLawlessv. Ireland 17 Tσάτσος Α, «Το Άρθρο 15 της ΕΣΔΑ στη Σκιά του COVID-19: Κορωνοϊός και Παρέκκλιση σε Περίπτωση Έκτακτης Ανάγκης - Μία Πρώτη Προσέγγιση», σελ.7 18 Βενιζέλος Ε., «Πανδημία, Θεμελιώδη Δικαιώματα και Δημοκρατία», Περιοδικό Δικαιώματα του Ανθρώπου», 2020, τ.84 14

9

ούτως ώστε να αποφασίσουν για το αν υφίσταται, πράγματι, κατάσταση έκτακτης ανάγκης, καθώς και για τη φύση και το εύρος των αναγκαίων παρεκκλίσεων για την αποτροπή της19. Αναγνωρίζεται, επομένως, κατ΄ αρχήν, στις αρχές των κρατώνμελών ένα ευρύ περιθώριο εκτίμησης (wide margin of appreciation) ως προς το αν υφίσταται δημόσιος κίνδυνος. Το Δικαστήριο αποφαίνεται επίσης αρμοδίως σχετικά με το εάν τα μέτρα έκτακτης ανάγκης που λαμβάνουν τα κράτη ξεπερνούν το απολύτως αναγκαίο όριο του άρθρου 15 της Σύμβασης. Για το λόγο αυτό, το Δικαστήριο συνεκτιμά διάφορους παράγοντες όπως τη φύση των δικαιωμάτων που προσβάλλονται, τις περιστάσεις που οδήγησαν στην επίκληση της παρέκκλισης του άρθρου 15 καθώς και τη χρονική διάρκεια της έκτακτης ανάγκης, η οποία προφανώς δεν θα πρέπει να υπερβαίνει τον απολύτως απαραίτητο χρόνο για την αντιμετώπιση των συνεπειών εξάπλωσης της πανδημίας, μετά την παρέλευση του οποίου η ισχύς των δικαιωμάτων της Σύμβασης δέον να επανέρχεται σε απόλυτη ισχύ. Στην ουσία πρόκειται για έλεγχο αναλογικότητας των μέτρων με βάση τα πραγματικά περιστατικά κάθε περίπτωσης ξεχωριστά 20. Η υποχρέωση, τέλος, τήρησης της αρχής της αναλογικότητας επιβάλει την περιοδική επανεξέταση της αναγκαιότητας των μέτρων και της έκτασης εφαρμογής τους. Ειδικότερα, όταν τα μέτρα παρέκκλισης προσβάλλουν προστατευόμενα από τη Σύμβαση δικαιώματα, όπως λ.χ. το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια του άρθρου 5 της Σύμβασης, το ΕΔΔΑ απαιτεί τα μέτρα αυτά να συνδέονται άμεσα με την κατάσταση ανάγκης (genuine response to the emergency situation), ούτως ώστε να δικαιολογούνται πλήρως από τις ειδικές περιστάσεις της υπόθεσης, αλλά και να παρέχονται επαρκείς (δικαστικές) εγγυήσεις που να προστατεύουν από καταχρήσεις των μέτρων. Και στην περίπτωση αυτή, ωστόσο, το Δικαστήριο αναγνωρίζει στα κράτη-μέλη ένα ευρύ περιθώριο εκτίμησης (wide margin of appreciation) ως προς τη φύση και την εμβέλεια των μέτρων που είναι απαραίτητα για την αποτροπή του κινδύνου21.

-

Άρθρα 34 επ. – Ατομικές προσφυγές, προϋποθέσεις παραδεκτού και λοιπά ζητήματα

Η εν τοις πράγμασι προστασία των προαναφερόμενων δικαιωμάτων σε περιπτώσεις που θίγονται από τα υπόχρεα κράτη επιτυγχάνεται μέσω της επίκλησής τους ενώπιον του Δικαστηρίου. Η έγερση ατομικής προσφυγής συνιστά τον πλέον πρόσφορο τρόπο διεκδίκησης προστασίας από τα θιγόμενα άτομα. Σύμφωνα με το άρθρο 34 ΕΣΔΑ «Το Δικαστήριο μπορεί να επιληφθεί της εξέτασης προσφυγής που υποβάλλεται από κάθε φυσικό πρόσωπο, μη κυβερνητικό οργανισμό ή 19

Brannigan and McBride v. The United Kingdom, (Plenary), No. 14553/89, 14554/89 (25-05-1993) Tσάτσος Α, «Το Άρθρο 15 της ΕΣΔΑ στη Σκιά του COVID-19: Κορωνοϊός και Παρέκκλιση σε Περίπτωση Έκτακτης Ανάγκης - Μία Πρώτη Προσέγγιση», σελ.8 21 Tσάτσος Α, βλ. ανωτέρω 20

10

ομάδα ατόμων, που ισχυρίζεται ότι είναι θύμα παραβίασης, από ένα από τα Υψηλά Συμβαλλόμενα Μέρη, των δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται στη Σύμβαση ή στα Πρωτόκολλά της. Τα Υψηλά Συμβαλλόμενα Μέρη αναλαμβάνουν την υποχρέωση να μην παρεμποδίζουν με κανένα μέτρο την αποτελεσματική άσκηση του δικαιώματος αυτού». Οι προσφυγές πρέπει να πληρούν ορισμένες προϋποθέσεις παραδεκτού. Ειδικότερα, (1) το Δικαστήριο μπορείνα επιληφθεί μιας προσφυγήςμόνο αφού έχουν εξαντληθεί ταεσωτερικά ένδικα μέσα. Αυτόσημαίνει ότι αυτός που παραπονείταιγια παραβίαση των δικαιωμάτωντου οφείλει προηγουμένως να έχειφέρει την υπόθεσή του ενώπιον τωνδικαστηρίων της χώρας του έωςτον ανώτατο βαθμό δικαιοδοσίας.Έτσι το Κράτος είναι σε θέση ναεπανορθώσει το ίδιο, σε εθνικόεπίπεδο, την προβαλλόμενηπαραβίαση. (2) Οι προσφεύγοντες πρέπει ναεπικαλεσθούν ένα ή περισσότεραδικαιώματα που αναφέρονται στηΣύμβαση. Το Δικαστήριο δεν μπορείνα κρίνει παράπονα σχετικά μεπαραβιάσεις άλλων δικαιωμάτωναπό αυτά που περιλαμβάνονται στη Σύμβαση. (3) Η υπόθεσηπρέπει να εισαχθεί ενώπιον τουΔικαστηρίου μέσα σε προθεσμίαέξι μηνών από την ημερομηνία της τελεσίδικης εσωτερικής απόφασης. (4) Ο προσφεύγων πρέπει να είναιπροσωπικά και άμεσα θύμα της παραβίασης και θα πρέπει να έχει υποστεί σημαντική βλάβη, η δε προσφυγή (5) πρέπει να απευθύνεταικατά ενός Κράτους μέλους της Σύμβασης και όχι κατά τρίτουΚράτους ή ιδιώτη22.

ΙΙΙ. ΣΧΕΤΙΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ Η παρούσα πανδημία δεν θα μπορούσε να μην αποτελέσει αντικείμενο της νομολογίας του ΕΔΔΑ κατά το τελευταίο αυτό έτος, οδηγώντας το σε αξιοσημείωτες αποφάσεις επί ατομικών προσφυγών με αφορμή κρατικούς περιορισμούς των θεμελιωδών δικαιωμάτων ένεκα λόγου για τον οποίον ουδέν προηγούμενο έχει υπάρξει.

Α. LeMailloux v. France Ειδικότερα, Δικαστήριο εξέδωσε, στις 03.12.2020, την πρώτη του απόφαση που αφορά στην υγειονομική κρίση που έχει προκληθεί ένεκα Covid-1923.Στην υπόθεση αυτή ο προσφεύγων, βασιζόμενος στο άρθρο 2 (δικαίωμα στη ζωή), στο άρθρο 3 (απαγόρευση απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης), στο άρθρο 8 (δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) και στο άρθρο 10 (δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης), διαμαρτυρήθηκε για ανεπαρκή υγειονομικά μέτρα του γαλλικού κράτους και συγκεκριμένα για τη μη χορήγηση φαρμάκων σε ευπαθείς ομάδες, μη ύπαρξη εγκαταστάσεων για τεστ σε όλους, μη χορήγηση επαρκούς

22 23

https://www.echr.coe.int/Documents/50Questions_ELL.pdf LeMailloux v. France, αριθμός προσφυγής 18108/20

11

ποσότητας μασκών σε γιατρούς, σε ασθενείς και στον πληθυσμό, έτσι ώστε να επιτευχθεί ο περιορισμός της διασποράς του ιού σε ολόκληρη την Γαλλία, αλλά δεν επικαλέστηκε ούτε και προσεκόμισε σχετικά αποδεικτικά στοιχεία για το πώς ο ίδιος επηρεάστηκε ή υπέστη βλάβη προσωπικά εξαιτίας των ως άνω πράξεων και παραλείψεων του γαλλικού κράτους. Το Δικαστήριο επανέλαβε ότι, προκειμένου να υποβάλει κάποιος ατομική προσφυγή σύμφωνα με το άρθρο 34 της ΕΣΔΑ, ο προσφεύγων πρέπει, μεταξύ άλλων, να ισχυρίζεται ότι είναι θύμα παραβίασης της Σύμβασης. Το ενδιαφερόμενο άτομο, επομένως, πρέπει να είναι σε θέση να αποδείξει ότι «επηρεάστηκε άμεσα» από το κατεγγελλόμενο μέτρο, μη αρκούσης της απλής υποψίας ή εικασίας. Κατά το άρθρο 34 της Σύμβασης δεν γίνονται δεκτές προσφυγές με ισχυρισμούς περί παραβίασης της ΕΣΔΑ προβαλλόμενους κατά τρόπο γενικό και αφηρημένο. Οι προσφεύγοντες με άλλα λόγια δεν δικαιούνται να προβούν σε μία λαϊκή αγωγή (actionpopularis), δηλαδή σε παράπονα που αφορούν μία διάταξη του εσωτερικού δικαίου, μία εγχώρια πρακτική ή δημόσιες ενέργειες απλώς και μόνο επειδή φαίνονται να παραβιάζουν την Σύμβαση και αφορούν το σύνολο των πολιτών (έστω και αν ο ίδιος περιλαμβάνεται εντός του συνόλου αυτού). Εν συνεχεία το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι ο προσφεύγων διαμαρτυρήθηκε γενικά για τα μέτρα που έλαβε η γαλλική κυβέρνηση για να αντιμετωπίσει τον ιό Covid-19. Σημείωσε αρχικά ότι διατύπωσε παράπονα μόνο όταν άσκησε παρέμβαση προς υποστήριξη αίτησης ασφαλιστικών μέτρων ενώπιον του Συμβουλίου του Κράτους. Σημείωσε, επίσης, ότι δεν είχε παράσχει πληροφορίες σχετικά με την δική του προσωπική κατάσταση και δεν είχε προβεί σε καμία εξήγηση ως προς το πώς οι φερόμενες αδυναμίες των εθνικών αρχών θα μπορούσαν να επηρεάσουν την υγεία και την ιδιωτική του ζωή. Αντιθέτως, αν ο προσφεύγων δεν είχε λάβει όντως βοήθεια ή φροντίδα στο πλαίσιο των γενικών υγειονομικών μέτρων για τα οποία παραπονείτο, θα μπορούσε να αμφισβητήσει τη συμβατότητα μίας τέτοιας άρνησης με την ΕΣΔΑ ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων. Υπό τις συνθήκες αυτές το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι η προσφυγή ισοδυναμούσε με μία «action popularis» και ότι ο προσφεύγων δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ως θύμα για τις φερόμενες παραβάσεις, κατά την έννοια του άρθρου 34 της ΕΣΔΑ. Κατά τούτο, το Δικαστήριο θεώρησε ότι η ασκηθείσα ατομική προσφυγή δεν ήταν συμβατή με την ΕΣΔΑ και την απέρριψε ως απαράδεκτη.

Β. Μ.Α. v. Greece Περαιτέρω, σύμφωνα με πρόσφατη απόφασή του επί της υπόθεσης Μ.Α. κατά Ελλάδος24, η οποία λήφθηκε με τη διαδικασία των ασφαλιστικών μέτρων, οι 24

Μ.Α. v. Greece, με αριθμό προσφυγής 15192/20

12

ελληνικές αρχές υποχρεούνται να εξασφαλίσουν επαρκή ιατρική περίθαλψη στον αιτούντα (άσυλο) που διαμένει στο ΚΥΤ της ΒΙΑΛ στη Χίο και ο οποίος, πάσχοντας από προ-υπάρχον σοβαρό νόσημα, καθίσταται ιδιαίτερα ευάλωτος ενόψει της πανδημίας που έχει πλήξει μεταξύ άλλων και την Ελλάδα. Παρά τις επανειλημμένες προσπάθειές του να δει κάποιον γιατρό εδώ και μήνες δεν τα έχει καταφέρει. Για τον προσφεύγοντα, οι συνθήκες στη ΒΙΑΛ συνιστούν εξευτελιστική και απάνθρωπη μεταχείριση κατά την έννοια του άρθρου 3 της Σύμβασης, θέτοντας την υγεία του σε πραγματικό κίνδυνο που μπορεί να του κοστίσει ακόμα και την ζωή (κατά παράβαση και του άρθρου 2 ΕΣΔΑ). Το Δικαστήριο τόνισε εν προκειμένω ότι το κράτος πρέπει να παρέχει επαρκή ιατρική περίθαλψη στον αιτούντα, η οποία φυσικά δεν μπορεί να παρασχεθεί σε έναν πληθυσμιακά υπερπλήρη καταυλισμό. Στο πλαίσιο αυτό, το Δικαστήριο έθεσε στην ελληνική κυβέρνηση το ακόλουθο ερώτημα: «Ποιά μέτρα έχουν ληφθεί ή σχεδιάζεται να τεθούν σε εφαρμογή στα κέντρα υποδοχής και ταυτοποίησης σε σχέση με τον κίνδυνο από τον Covid-19, ιδίως για ευάλωτα άτομα όπως ο αιτών»;

Γ. Feilazoo v. Malta Στην υπόθεση Feilazoο v. Malta25, η προσφυγή αφορούσε, μεταξύ άλλων, τις συνθήκες κράτησης Νιγηριανού πολίτη, περιλαμβανομένης μίας περιόδου εν τοις πράγμασι απομόνωσης του με σκοπό την απέλασή του καθώς και μίας περιόδου παραμονής του σε χώρους μαζί με πρόσωπα ευρισκόμενα σε καραντίνα λόγω Covid19. Κατά βάση, επρόκειτο για μία προσφυγή αφορούσα το άρθρο 3 της Σύμβασης. Ειδικότερα, ο προσφεύγων ήταν κρατούμενος που εξέτιε την ποινή του παραμένοντας σε απομόνωση στις φυλακές, δίχως πρόσβαση σε φυσικό φως για 77 ημέρες, τις περισσότερες εκ των οποίων δεν είχε ούτε τη δυνατότητα σωματικής άσκησης. Σε μεταγενέστερη κράτησή του στις φυλακές τοποθετήθηκε στον ίδιο χώρο με άτομα που βρίσκονταν σε καραντίνα λόγω Covid-19. Συνολικά το Δικαστήριο έκρινε τις συνθήκες κράτησης ως εξευτελιστικές. Επιπροσθέτως, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι οι εθνικές αρχές δεν είχαν ακολουθήσει τα οριζόμενα από την εγχώρια νομοθεσία κατά τις διαδικασίες απέλασης και ότι οι λόγοι κράτησης του προσφεύγοντα είχαν πάψει να ισχύουν από ένα χρονικό σημείο και έπειτα. Έκρινε επίσης ότι οι αρχές δεν είχαν διασφαλίσει την δυνατότητα επικοινωνίας του προσφεύγοντα με τον δικηγόρο του και δεν είχαν διατηρήσει την εχεμύθεια των εγγράφων της προσφυγής του. Συνεπώς υπήρξε αδικαιολόγητη παρέμβαση στο δικαίωμά του σε ατομική προσφυγή, και κατά τούτο, παράβαση του άρθρου 34 ΕΣΔΑ. Αναφορικά με το άρθρο 3 της Σύμβασης, το Δικαστήριο επανέλαβε ότι σύμφωνα με την ΕΣΔΑ το κράτος πρέπει να διασφαλίζει συνθήκες συνάδουσες προς την

25

Feilazoov. Malta, με αριθμό προσφυγής 6865/19

13

ανθρώπινη αξιοπρέπεια κατά την διάρκεια της κράτησης, οι δε συνθήκες κράτησης να είναι τέτοιες ώστε να περιορίζεται η δυσφορία του κρατουμένου. Το Δικαστήριο σημείωσε, ακολούθως, ότι, ενώ ο προσφεύγων είχε υποβάλει φωτογραφίες των συνθηκών κράτησης, τα εγχώρια δικαστήρια βασίστηκαν σε γενικές και αβάσιμες μαρτυρίες. Σημείωσε, περαιτέρω, ότι η κυβέρνηση δεν παρείχε επαρκή στοιχεία σχετικά με τον αριθμό κρατουμένων και τον πιθανό υπερπληθυσμό, ο δε προσφύγων δεν είχε ούτε αυτός παράσχει επαρκείς πληροφορίες, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να εξαγάγει συμπεράσματα σχετικά με την εν λόγω καταγγελία.

To Δικαστήριο εκδήλωσε την ανησυχία του για τις διάφορες άλλες πτυχές των ισχυρισμών του προσφεύγοντος, συμπεριλαμβανομένων των ισχυρισμών περί ανεπαρκούς εξαερισμού, απουσίας λειτουργικών τουαλετών και ύπαρξης παρασίτων. Ειδικότερα, το Δικαστήριο έκρινε εξευτελιστικό το γεγονός ότι ο προσφεύγων κρατήθηκε σε απομόνωση χωρίς πρόσβαση σε φυσικό φως επί 77 ημέρες , και ως επί το πλείστον χωρίς οποιαδήποτε δυνατότητα να ασκηθεί. Το Δικαστήριο, τέλος, εξέφρασε την ανησυχία του σχετικά με τον ισχυρισμό του προσφεύγοντος ότι κρατήθηκε με άτομα τα οποία βρίσκονταν σε καραντίνα για Covid-19, δίχως την ύπαρξη ιατρικού λόγου που να καθιστά κάτι τέτοιο αναγκαίο. Υπό το φως των ανωτέρω, το Δικαστήριο διαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ, επιδίκασε δε το ποσό των 25.000 ευρώ για ηθική βλάβη.

Δ. Fenech v. Malta Στην υπόθεση Fenechv. Malta26,oπροσφεύγων συνελήφθη και τέθηκε υπό κράτηση με την κατηγορία της εμπλοκής σε ανθρωποκτονία δημοσιογράφου. Λόγω, ωστόσο, της πανδημίας θεσπίστηκαν εθνικά μέτρα που οδήγησαν στην αναστολή της ποινικής διαδικασίας και τα οποία έπρεπε να παραμείνουν σε ισχύ μέχρι να αρθούν μετά από εντολή των αρμοδίων αρχών. Τα εθνικά δικαστήρια διατήρησαν τη διακριτική ευχέρεια να εξετάσουν επείγουσες υποθέσεις ή συναφή θέματα, η δε αναστολή συνεχίστηκε τρεις μήνες αργότερα. Ο προσφεύγων παραπονέθηκε βάσει των άρθρων 2 και 3 ΕΣΔΑ σχετικά με τις συνθήκες κράτησής του και τη φερόμενη αποτυχία του κράτους να προστατεύσει την υγεία του σε σχέση με την πανδημία, εν όψει ιδίως της ευάλωτης κατάστασης της υγείας του. Κατήγγειλε επίσης, σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ.1, 3 και 4 την νομιμότητα της κράτησής του και την ανεπάρκεια των εγχώριων ένδικων μέσων. Τέλος, βασιζόμενος στο άρθρο 6 ο προσφεύγων παραπονέθηκε ότι είχε στερηθεί του δικαιώματός του σε πρόσβαση σε δικαστήριο και δίκη εντός ευλόγου χρόνου. Αναφορικά με τα άρθρα 2 και 3 ο προσφεύγων περιέγραψε τις συνθήκες κράτησής του, τις οποίες περιέγραψε αντίθετες με τη Σύμβαση, συμπεριλαμβανομένων περιόδων απομόνωσης, έλλειψη καθαρού και ζεστού ρουχισμού και πολύ περιορισμένη σωματική άσκηση. Το Δικαστήριο, ωστόσο, έκρινε ότι, βάσει του 26

Fenech v. Malta, με αριθμό προσφυγής 19090/20

14

φακέλου της υπόθεσης, δεν μπορούσε να καθορίσει το παραδεκτό των εν λόγω καταγγελιών και τις διαβάσει στην κυβέρνηση της Μάλτας. Αναφορικά με τα άρθρα 5 παρ. 1γ’ και 3 το Δικαστήριο έκρινε ότι το γεγονός ότι η διαδικασία είχε ανασταλεί χωρίς προσδιορισμό ημερομηνίας λόγω των έκτακτων μέτρων που διατάχθηκαν υπό το φως της πανδημίας, δεν σήμαινε ότι η εισαγγελία δεν είχε την πρόθεση να φέρει τον προσφεύγοντα ενώπιον της αρμόδιας δικαστικής αρχής. Επιπλέον, το Δικαστήριο παρατήρησε ότι η διάρκεια της αναστολής δεν υπερέβη τους τρεις μήνες. Η δε κράτηση του προσφεύγοντος βασίστηκε στην εγχώρια ποινική νομοθεσία. Επιπλέον, το Δικαστήριο σημείωσε ότι μία απόφαση για καθεμία από τις τέσσερις αιτήσεις που υπέβαλε ο προσφεύγων κατά τους πρώτους 4,5 μήνες της κράτησης με την κατηγορία της ανθρωποκτονίας είχε εξεταστεί γρήγορα από τα εγχώρια δικαστήρια, δύο δε από τις αποφάσεις ελήφθησαν παρά το γεγονός ότι τα δικαστήρια ήταν κλειστά. Τα δικαστήρια είχαν εκδώσει αιτιολογημένες αποφάσεις που τεκμιρίωναν τους διάφορους λόγους για τους οποίους παρατάθηκε η συνέχιση της κράτησής του. Ο προσφεύγων δεν ανέφερε τυχόν αστοχίες, καθυστερήσεις ή παραλείψεις εκ μέρους των αρχών, εκτός από την περίοδο που οι διαδικασίες είχαν ανασταλεί λόγω των έκτακτων μέτρων. Η δε προσωρινή αναστολή οφειλόταν στις εξαιρετικές περιστάσεις που περιβάλλουν μία παγκόσμια πανδημία, οι οποίες και δικαιολογούσαν τέτοια νόμιμα μέτρα προς το συμφέρον της δημόσιας υγείας. Κατά τούτο, δεν μπορούσε να ειπωθεί ότι το καθήκον της ειδικής επιμέλειας των αρχών δεν εφαρμόστηκε εν προκειμένου. Κατά συνέπεια το Δικαστήριο έκρινε ότι η προσφυγή είναι προδήλως αβάσιμη και έπρεπε να απορριφθεί. Αναφορικά με το άρθρο 6 ΕΣΔΑ, το Δικαστήριο σημείωσε ότι η διαδικασία διήρκεσε 16 μήνες, χρονικό διάστημα που, δεδομένης της πολυπλοκότητας της υπόθεσης, δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί παράλογη. Ούτε θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ως αποτέλεσμα των έκτακτων μέτρων η ουσία του δικαιώματος πρόσβασης του προσφεύγοντος στο δικαστήριο είχε παραβιασθεί. Το Δικαστήριο έκρινε, κατόπιν αυτών, ότι η προσφυγή είναι προδήλως αβάσιμη και την απέρριψε.

E. Terhe v. Romania Στην υπόθεση Terhev. Romania27, με αριθμό προσφυγής 49933/20, ο προσφεύγων, εκλεγμένος ευρωβουλευτής, ισχυρίστηκε ότι, λόγω των έκτακτων μέτρων και περιορισμών που επιβλήθηκαν λόγω Covid-19, υποβλήθηκε σε «διοικητική κράτηση» και ζήτησε από το εθνικό δικαστήριο να διατάξει την «αποφυλάκισή» του. Ισχυρίστηκε, ειδικότερα, ότι το lockdown/εγκλεισμός που επιβλήθηκε στη Ρουμανία, με τον οποίον είχε υποχρεωθεί να συμμορφωθεί, ισοδυναμούσε με στέρηση της ελευθερίας κατά την έννοια του άρθρου 5 ΕΣΔΑ. Το Δικαστήριο επισήμανε ότι το εν λόγω μέτρο ήταν γενικό και εφαρμόστηκε σε όλους μέσω της νομοθεσίας που θεσπίστηκε στη Ρουμανία από διάφορες αρχές. Ως 27

Terhe v. Romania , με αριθμό προσφυγής 49933/20

15

αποτέλεσμα της εφαρμογής του ο προσφεύγων υποχρεούτο να παραμείνει στο σπίτι, με δυνατότητα εξόδων για λόγους περιοριστικά και αποκλειστικά αναφερόμενους στη σχετική νομοθεσία. Το Δικαστήριο σημείωσε, επιπλέον, ότι ο προσφεύγων ήταν ελεύθερος να εγκαταλείψει το σπίτι του για διάφορους λόγους και ότι μπορούσε να ταξιδέψει σε διαφορετικά μέρη από τον τόπο μόνιμης κατοικίας του όταν και στο μέτρο που η κατάσταση το απαιτούσε. Δεν είχε, επομένως, υποβληθεί σε ατομική επιτήρηση από τις αρχές, δεν ισχυρίστηκε δε ότι αναγκάστηκε να ζήσει σε στενούς χώρους ούτε ότι είχε στερηθεί κάθε κοινωνική επαφή. Συνεπώς, λόγω του βαθμού της έντασής του, το εν λόγω μέτρο δεν μπορούσε να εξομοιωθεί με κατ’ οίκον περιορισμό. Το Δικαστήριο αποδίδει επίσης σημασία στο γεγονός ότι ο προσφεύγων δεν εξήγησε τον συγκεκριμένο αντίκτυπο του εν λόγω μέτρου στην προσωπική του κατάσταση, δεδομένου ότι δεν είχε παράσχει συγκεκριμένες πληροφορίες που να περιγράφουν την πραγματική προσωπική του εμπειρία από το lockdown και που να τον περιάγουν στην έννοια του θύματος κατά τα απαιτούμενα από την Σύμβαση.Κατά το Δικαστήριο, επιπροσθέτως, το επίπεδο έντασης των περιορισμών στην ελεύθερη κυκλοφορία του προσφεύγοντος δεν ήταν τέτοιο ώστε να θεωρηθεί ότι είχε επιφέρει στέρηση της ελευθερίας του. Τέλος, το Δικαστήριο επισήμανε ότι η Ρουμανία είχε ανακοινώσει, κατά τον προσήκοντα τρόπο, την πρόθεσή της να παρεκκλίνει σύμφωνα με το άρθρο 15 της ΕΣΔΑ από τις υποχρεώσεις που απορρέουν από το άρθρο 2 του υπ’ αριθμόν 4 Πρωτοκόλλου της Σύμβασης που εγγυάται το δικαίωμα της ελεύθερης κυκλοφορίας, το οποίο δεν είχε επικαλεστεί ο προσφεύγων ενώπιον του Δικαστηρίου. Δεδομένου μάλιστα ότι το άρθρο 5 της Σύμβασης δεν είχε εφαρμογή στην παρούσα υπόθεση, το Δικαστήριο θεώρησε περιττή την εξέταση της εγκυρότητας της παρέκκλισης που κοινοποίησε η Ρουμανία στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Κατά τούτο, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η προσφυγή ήταν ασυμβίβαστη με τις διατάξεις της Σύμβασης και, επομένως, έπρεπε να απορριφθεί.

ΣΤ. Vavřičkaand Others v. the Czech Republic Αναφορικά, εξάλλου, με το ζήτημα του υποχρεωτικού εμβολιασμού η νομολογία του Δικαστηρίου υπήρξε επίσης πλούσια κατά το τελευταίο διάστημα. Ειδικότερα, στην πρώτη του απόφαση28 επί του ζητήματος αυτού το Δικαστήριο έκρινε τον υποχρεωτικό εμβολιασμό των παιδιών στην Τσεχία σύμφωνο με την ΕΣΔΑ. Συγκεκριμένα, στην υπόθεση Vavřička και λοιποί κατά Τσεχικής Δημοκρατίας29,οι προσφεύγοντες επικαλέστηκαν παραβίαση του άρθρου 8 λόγω των προβλεπόμενων συνεπειών από τη μη συμμόρφωσή τους με τον υποχρεωτικό εμβολιασμό των 28 29

Απολύτως πρόσφατη απόφαση από 08.04.2021 VavřičkaandOthersv. theCzechRepublic, μεαριθμόπροσφυγής 47621/13

16

παιδιών. Στην υπό εξέταση υπόθεση δεν έλαβε χώρα κάποιος υποχρεωτικό εμβολιασμός, ωστόσο το Δικαστήριο αξιολόγησε πως εκείνοι που είναι νομικά υπεύθυνοι για τον εμβολιασμό νηπίων και αρνούνται να συμμορφωθούν, θα πρέπει να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της άρνησής τους. Συγκεκριμένα, στον πρώτο προσφεύγοντα είχε επιβληθεί πρόστιμο λόγω της άρνησής του να εμβολιάσει τα παιδιά του, αναφορικά δε με τους υπόλοιπους, δεν έγινε δεκτή η εισαγωγή και εγγραφή των παιδιών στο νηπιαγωγείο. Κατά το Δικαστήριο, ο υποχρεωτικός εμβολιασμός των παιδιών, ως μία χωρίς συναίνεση ιατρική επέμβαση, εντάσσεται κατ’ αρχήν στο πλαίσιο προστασίας και σεβασμού της ιδιωτικής ζωής κατά το άρθρο 8 της Σύμβασης. Σκοπός της πολιτικής της Τσεχικής Δημοκρατίας αποτελούσε η προστασία της υγείας όλων, δεδομένου ότι ο εμβολιασμός προστατεύει τόσο εκείνους που τον λαμβάνουν όσο και εκείνους που, για ιατρικούς λόγους, δεν μπορούν να εμβολιαστούν και, συνεπώς, βασίζονται στη λεγόμενη «ανοσία της αγέλης» για την προστασία τους έναντι σοβαρών μεταδοτικών ασθενειών. Η υποχρεωτικότητα μάλιστα του εμβολιασμού υποστηρίχθηκε σθεναρά από τις αρμόδιες ιατρικές αρχές στην Τσεχία ως το πλέον κατάλληλο μέτρο προς την άμεση και επιτακτική ανάγκη διαφύλαξης της ατομικής και δημόσιας υγείας από τις εν λόγω ασθένειες. Στην Τσεχική Δημοκρατία, εξάλλου, υπάρχει γενικό νομικό καθήκον εμβολιασμού των παιδιών από εννέα ασθένειες που είναι γνωστές στην ιατρική επιστήμη. Σε γονείς που δεν συμμορφώνονται χωρίς βάσιμο λόγο μπορούν να επιβληθούν πρόστιμα, ενώ παιδιά που δεν έχουν εμβολιαστεί δεν γίνονται δεκτά στο νηπιαγωγείο. Εξετάζοντας, περαιτέρω, το σκοπό, το πεδίο εφαρμογής, τις προβλεπόμενες εξαιρέσεις, καθώς και τις διαδικαστικές εγγυήσεις του επιβαλλόμενου μέτρου, το Δικαστήριο έκρινε πως, ναι μεν η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα του εμβολίου δεν είναι εγγυημένη, ωστόσο οι συνέπειες που επέρχονται από την άρνηση του εμβολιασμού τελούν σε λογική σχέση αναλογικότητας με τον νόμιμο στόχο της προστασίας των πολιτών από σοβαρούς κινδύνους για την δημόσια υγεία, τον οποίον και επιδιώκει το τσεχικό κράτος. Κρίσιμο εν προκειμένω δεν είναι το ζήτημα του εάν θα μπορούσαν να υιοθετηθούν διαφορετικά, πιθανόν λιγότερο παρεμβατικά μέτρα, αλλά εάν τα υπό κρίση μέτρα υπερβαίνουν τα ευρύτερα περιθώρια επέμβασης των αρχών στα δικαιώματα των πολιτών, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως τα εν λόγω μέτρα κρίνονται αναγκαία σε μία δημοκρατική κοινωνία. Κατά τούτο, το Δικαστήριο έκρινε ότι δεν υπάρχει παραβίαση του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ από τα ανωτέρω μέτρα.

IV. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από τα ανωτέρω διαφαίνεται η ισχυρή επίδραση της πανδημίας στην αξιολόγηση των προστατευόμενων από την Σύμβαση δικαιωμάτων, γεγονός που δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη και τη σχετική νομολογία του Δικαστηρίου του Στρασβούργου. Η αξιολογική προσέγγιση των όποιων περιορισμών εκκινεί από την 17

πρωταρχική έρευνα ως προς το εάν τα εμπλεκόμενα κράτη μπορούσαν πράγματι να χρησιμοποιήσουν το άρθρο 15 περί παρέκκλισης προκειμένου να δικαιολογήσουν τα λαμβανόμενα μέτρα. Και πράγματι, το άρθρο 15 δίνει στα συμβαλλόμενα κράτη το δικαίωμα παρέκκλισης από τα δικαιώματα για συγκεκριμένα αναφερόμενους σε αυτό λόγους που συνιστούν εξαιρετική κατάσταση ανάγκης και επί τη βάσει φυσικά μίας διαδικασίας δημοσιότητας προσεκτικά διατυπωμένης. Η συλλογιστική μας, ωστόσο, θα πρέπει να εκκινήσει με μία ενδελεχή προσέγγιση του λόγου επιβολής αντίστοιχων περιορισμών. Αυτός δεν είναι άλλος από την ανάγκη προστασίας της δημόσιας υγείας. Δεν χωρά αμφιβολία ότι η προστασία της υγείας και, κατ’ επέκταση, της ανθρώπινης ζωής είναι αξία αδιαπραγμάτευτη. Πρωτίστως διότι τα ως άνω δικαιώματα έχουν συμπεριληπτικό χαρακτήρα 30, υπό την έννοια ότι περιλαμβάνουν εννοιολογικά όλα τα υπόλοιπα δικαιώματα αποτελώντας ταυτόχρονα προϋπόθεση για την άσκησή τους. Άνευ υγείας και ζωής, επομένως, ουδεμία απόλαυση άλλου δικαιώματος είναι δυνατή. Περαιτέρω, πρέπει να σημειωθεί ότι το δικαίωμα στην υγεία συνιστά μία περίπτωση «πολυσύνθετου» δικαιώματος31, δεδομένου ότι (κατά το ελληνικό σύνταγμα) διαθέτει μία διάσταση ατομική, μία κοινωνική, μία ατομική και μία διάσταση καθήκοντος. Ως ατομικό αγαθό δίνει την εξουσία στο άτομο να αποκρούει κάθε προσβολή τρίτου, ως κοινωνικό αντιστοιχεί σε θετική υποχρέωση του κράτους για την παροχή υπηρεσιών υγείας στο σύνολο των πολιτών, ενώ ως συλλογικό αντανακλά την έννοια της περιδιάσωσης του κοινωνικού συνόλου32. Η δημόσια υγεία, δηλαδή, αποτελεί ειδικότερη έκφανση του δημοσίου συμφέροντος και «θεμελιώδη κανόνα» (Grundnorm) που εγγυάται και την ατομική υγεία των πολιτών. Κατά τούτο, η προστασία της δημόσιας υγεία θα πρέπει φυσικά να αναγνωρίζεται κατ’ αρχήν ως αυτονόητο θεμέλιο περιορισμού των αναγνωριζόμενων από την Σύμβαση δικαιωμάτων. Αυτό, ωστόσο, από μόνο του δεν δικαιολογεί κάθε περιορισμό, καθότι αναγκαίο όριο αυτού θα πρέπει να αποτελεί η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η αρχή της ισότητας και η αρχή της αναλογικότητας33. Έχει, άλλωστε, ειπωθεί ανωτέρω ότι σε οποιαδήποτε περίπτωση περιορισμού δεν θα πρέπει επουδενί να θίγεται ο πυρήνας του περιοριζόμενου δικαιώματος, υπό την έννοια ότι, ακόμα και αν περιορίζεται η άσκησή του για συγκεκριμένους λόγους και περιορισμένο χρονικό διάστημα, το δικαίωμα συνεχίζει να ισχύει ως προς την ουσία του και δύναται να τυγχάνει επίκλησης ενώπιον των δικαστηρίων σε περίπτωση τρώσης του πυρήνα του.

Μπογιατζίδης Π. - Πέρβου, Ι., «Η διαφύλαξη και μετεξέλιξη του δικαιώματος στην υγεία: επισημάνσεις με αφορμή την πανδημία covid-19.»,ΔικαιώματατουΑνθρώπου, 2020, τ. 85, σελ. 757 31 Ανθόπουλος Χ., «Πανδημία, δικαίωμα στην υγεία και καθήκον αλληλεγγύης»,ΕφΔΔ 1/2020, σελ. 2834 32 Γιαννακόπουλος Κ., «Στιγμές από τις χρονικότητες της κρίσης του Covid-19», διαθέσιμο στο www.constitutionalism.gr 33 Βλαχόπουλος Σπ., «Η δυναμική ερμηνεία του Συντάγματος», ΕΥΡΑΣΙΑ, Αθήνα, 2014, υποσημ. 41, σελ.40 30

18

Επί τη βάσει των ως άνω, άλλωστε, οριοθετείται και η εφαρμογή της παρέκκλισης του άρθρου 15 ΕΣΔΑ. Ενδεικτικό της παρεκκλίνουσας και εξαιρετικής φύσης του εν λόγω άρθρου είναι η σχετική επιχειρηματολογία που έχει αναπτυχθεί περί αυτού. Και αυτό διότι το άρθρο 15 δεν είναι ο μοναδικός τρόπος περιορισμού του κανονιστικού εύρους των δικαιωμάτων της Σύμβασης. Πλην των απόλυτων δικαιωμάτων, τα λοιπά υπόκεινται σε περιορισμούς, οι οποίοι περιλαμβάνονται στο σώμα των οικείων διατάξεων. Συνεπώς, η δυνατότητα περιστολής του δικαιώματος, υπό εξαιρετικές συνθήκες, μπορεί να γίνει και για τους λόγους που προβλέπονται ήδη κατ’ άρθρο στη Σύμβαση. Στην τρέχουσα, νομολογιακή πρακτική του μάλιστα, το ΕΔΔΑ είναι μεθοδολογικά απολύτως εξοικειωμένο με ανάλογες σταθμίσεις και εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας, υπό προϋποθέσεις που συνδέονται με την κανονιστική πρόβλεψη του λόγου απόκλισης και το απολύτως αναγκαίο μέτρο του, όπως αυτό προσδιορίζεται, στο πλαίσιο της δημοκρατικής κοινωνίας34. Κατά συνέπεια, θα δικαιούνταν κανείς να υποθέσει ότι το άρθρο 15 συνιστά ένα είδος υπερ-επείγοντος και προορίζεται για περιπτώσεις, όπου ο κλασικός κατάλογος των σχετικών δικαιωμάτων, με τους οικείους κατ’ άρθρο περιορισμούς, αναδεικνύεται ανεπαρκής για την αντιμετώπιση της έκτακτης ανάγκης. Τέτοιες περιπτώσεις θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν μόνο κινδύνους που σχετίζονται με κατάσταση πολέμου ή ανάλογου κινδύνου της δημόσιας ασφάλειας. Στην έκταση που κάτι τέτοιο δεν συντρέχει, η ανωτέρω συλλογιστική προκρίνει την εφαρμογή των αναφερόμενων στη Σύμβαση περιορισμών35. Ωστόσο, πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι η επίσημη συνομολόγηση της κατάστασης ανάγκης διαμορφώνει ευκρινέστερο πλαίσιο διαχείρισης των μεταβατικών περιορισμών. Υπενθυμίζει ότι πρόκειται για περιορισμούς που επιβάλλονται στα δικαιώματα ενόψει των εξαιρετικών συνθηκών και συνδέονται αποκλειστικά με αυτές. Κατά λογική ακολουθία, αυτό συνεπάγεται την υποχρέωση άμεσης άρσης τους, μόλις παρέλθει η έκτακτη συνθήκη, ως παράγωγα της οποίας προέκυψαν. Ο de jure προσδιορισμός της κατάστασης έκτακτης ανάγκης προφυλάσσει από τον κίνδυνο της de facto παράτασης αποσπασματικών περιορισμών που επιβλήθηκαν μεν με αφορμή ή αιτία τον υπαρκτό κίνδυνο, στην πορεία ωστόσο, παγιώθηκαν λόγω της απροθυμίας των κυβερνώντων να τους άρουν. Το πλαίσιο που διαμορφώνεται, κατά τούτο από το άρθρο 15 της ΕΣΔΑ, συνιστά ένα ασφαλές και αποτελεσματικό ultimum refugium προκειμένου τα κράτη να αντιμετωπίζουν μείζονες προκλήσεις που απειλούν την ασφάλειά τους, διατηρώντας, ταυτόχρονα, το περιοριζόμενο δικαίωμα ως προς τον πυρήνα του. Βάσει της συλλογιστικής που προηγήθηκε, πρόδηλο καθίσταται ότι σε περιπτώσεις όπως η 34

https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/i-parekklisi-apo-tis-diataxeis-tis-esda-kata-to-arthro15-apotelei-ti-moni-diathesimi-stathmisi-sti-diaxeirisi-tis-ektaktis-anagis/ 35 https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/i-parekklisi-apo-tis-diataxeis-tis-esda-kata-to-arthro15-apotelei-ti-moni-diathesimi-stathmisi-sti-diaxeirisi-tis-ektaktis-anagis/

19

πανδημική κρίση ή ανάλογες, η διαφυγή στο άρθρο 15 της Σύμβασης θα μπορούσε να αποτελέσει μία περιορισμένη χρονικά και ασφαλή λύση για την προστασία των δικαιωμάτων υπό συνθήκες στις οποίες το δίκαιο της ανάγκης καλείται σε εφαρμογή. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, οι περιορισμοί που θεσπίζονται θα πρέπει να τηρούν απαρεγκλίτως τις προϋποθέσεις που τίθενται από την Σύμβαση, λειτουργώντας εν τέλει, προς όφελος της δημοκρατικής κοινωνίας, του κράτους δικαίου και της αρχής της νομιμότητας. Πράγματι, τα ως άνω επεσήμανε επανειλημμένως και το Δικαστήριο του Στρασβούργου, όταν κλήθηκε να διατυπώσει την κρίση του επί προσφυγών που ερείδονταν σε ισχυρισμούς περί παραβίασης των θεμελιωδών δικαιωμάτων των προσφευγόντων λόγω των επιβαλλόμενων περιορισμών. Το Δικαστήριο, επιδεικνύοντας μέγιστη ευελιξία και προσαρμοστικότητα στις συνθήκες, φάνηκε να διαπνέεται από ενσυναίσθηση και κοινωνική ωριμότητα. Προσεγγίζοντας κάθε περίπτωση υπό το φως των διατάξεων της Σύμβασης, εξέτασε όλες τις προϋποθέσεις που έθετε η τελευταία αναφορικά με το παραδεκτό των προσφυγών, ιδίως την στοιχειοθέτηση της έννοιας του θύματος, απορρίπτοντας όσες προσφυγές δεν πληρούσαν τα απαραίτητα κριτήρια. Δίχως να υποκύπτει σε οποιαδήποτε τελεολογία και αναγκαιότητα κατάφασης της νομιμότητας των μέτρων, στάθηκε εντούτοις αρωγός στην προσπάθεια των δημοσίων αρχών για την λήψη μέτρων προς αντιμετώπιση της εξάπλωσης της πανδημίας, επιβεβαιώνοντας, εν κατακλείδι, το ρητό του Carl Schmitt, ότι «κυρίαρχος είναι εκείνος που αποφασίζει για την κατάσταση εξαίρεσης»36.Σε κάθε περίπτωση, βέβαια το μέλλον είναι αυτό που θα συνδράμει την διεθνή κοινότητα στην αποκρυστάλλωση των διδαγμάτων που μας προσέφερε το Δικαστήριο κατά την κρίσιμη περίοδο της πανδημίας και θα διαμορφώσει σταθερές θεωρητικές και νομολογιακές βάσεις για την αντιμετώπιση παρομοίων εξαιρετικών καταστάσεων!

CarlSchmitt, «Πολιτική Θεολογία», 1922. Σε πρόσφατη ελληνική έκδοση: Αθήνα, Κουκκίδα, μτφρ. Παναγιώτης Κονδύλης, 2016 36

20

V. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική CarlSchmitt, «Πολιτική Θεολογία», 1922. Σε πρόσφατη ελληνική έκδοση: Αθήνα, Κουκκίδα, μτφρ. Παναγιώτης Κονδύλης, 2016 Ανθόπουλος Χ., «Πανδημία, δικαίωμα στην υγεία και καθήκον αλληλεγγύης»,ΕφΔΔ 1/2020 Βενιζέλος Ε., «Πανδημία, Θεμελιώδη Δικαιώματα και Δημοκρατία», Περιοδικό Δικαιώματα του Ανθρώπου», 2020 Βλαχόπουλος Σπ., «Η δυναμική ερμηνεία του Συντάγματος», ΕΥΡΑΣΙΑ, Αθήνα, 2014 Γιαννακόπουλος Κ., «Στιγμές από τις χρονικότητες της κρίσης του Covid-19», διαθέσιμο στο www.constitutionalism.gr Κοντιάδης Ξ., «Δικαιώματα και πανδημία, Δικαιώματα του Ανθρώπου», 2020, τ. 84 Μαγγανάς Α., Χρυσανθάκης Χ., Βανδώρος Δ., Καρατζά Λ., «Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου - Νομολογία και Ερμηνευτικά Σχόλια», Νομική Βιβλιοθήκη, 3η έκδοση, 2011 Μαγριππή Α, Εισήγηση επί του άρθρου 10 ΕΣΔΑ, 04.12.2019 Μπογιατζίδης Π. - Πέρβου, Ι., «Η διαφύλαξη και μετεξέλιξη του δικαιώματος στην υγεία: επισημάνσεις με αφορμή την πανδημία covid-19.»,ΔικαιώματατουΑνθρώπου, 2020, τ. 85 Σισιλιάνος Λ.-Α., «Ευρωπαική Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Ερμηνεία κατ’ άρθρο», Νομική Βιβλιοθήκη, 2η έκδοση, 2017 Tσάτσος Α, «Το Άρθρο 15 της ΕΣΔΑ στη Σκιά του COVID-19: Κορωνοϊός και Παρέκκλιση σε Περίπτωση Έκτακτης Ανάγκης - Μία Πρώτη Προσέγγιση»

Ξενόγλωσση Greene A., “Derogating from the European Convention on Human Rights in Response to the Coronavirus Pandemic: If Not Now, When?”, 2020, E.H.R.L.R Hickman QC, “The Coronavirus Pandemic and Derogation from the European Convention on Human Rights”, 2020, E.H.R.L.R., No 6

Νομολογία Bédat v. Switzerland, 29.03.2016, No. 56925/08, § 48 Brannigan and McBride v. The United Kingdom, (Plenary), No. 14553/89, 14554/89 (25.05.1993) 21

Derman v. Turkey, 31.05.2011, Νο. 21789/02, § 27 Feilazoo v. Malta, Νο. 6865/19 Fenech v. Malta, Νο. 19090/20 Lawless v. Ireland, No. 332/57 Le Mailloux v. France, Νο. 18108/20 Μ.Α. v. Greece, Νο. 15192/20 Magyar Jeti ZRT v. Hungary, 04.12.2018, No. 11257/16, § 65 Terhe v. Romania ,Νο. 49933/20 Vavřička and Others v. the Czech Republic, Νο. 47621/13 Ελληνική Υπόθεση (1967-1970)

Σύνδεσμοι  https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/i-parekklisi-apo-tis-diataxeistis-esda-kata-to-arthro-15-apotelei-ti-moni-diathesimi-stathmisi-sti-diaxeirisitis-ektaktis-anagis/  https://www.echr.coe.int/Documents/50Questions_ELL.pdf

22