Σεμινάριο Δημοσίου Δικαίου 2020 - Το δίκαιο της ανάγκης

2.11.2020 Σεμινάριο Δημοσίου Δικαίου Καθηγητές: Κ. Γιαννακόπουλος, Χ. Ανθόπουλος, Β. Χρήστου Εισηγητές: Δ. Βόσσος, Α. Γανταδάκη

«Αναγκαίο ένα δίκαιο της ανάγκης;» Μεταξύ συνταγματικών βάσεων και δυναμικής ερμηνείας

*Απεικονίζεται η Ανάγκη, θεότητα της αρχαιοελληνικής μυθολογίας Η θεότητα αυτή φέρεται να παραστάθηκε για πρώτη φορά στην Ορφική θεολογία, ως βίαιη, αναπόφευκτη θεϊκή δύναμη.

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΙΣΗΓΗΣΗΣ Εισαγωγή A. 1.

2.

Αρχή της συνταγματικότητας: Συνταγματικές βάσεις Πρακτική εφαρμογή

B. 1.

2.

Αρχή τη πραγματικότητας: Όψεις δημοσίου συμφέροντος Ο κίνδυνος καταστρατήγησης

Γ.

1.

2.

3.

Θεσμικές εγγυήσεις: Ποιοτικά και ποσοτικά όρια Δικαστικός έλεγχος Δικαιοκρατικοποίηση Συμπεράσματα

(ΕΙΣΗΓΗΣΗ - ΜΕΡΟΣ Α’)

Δίκαιο της ανάγκης είναι το σύνολο των κανόνων δικαίου (κοινής ή αυξημένης νομικής δύναμης) που εφαρμόζονται όταν συντρέχουν έκτακτες περιστάσεις. Οι περιστάσεις αυτές ανατρέφουν έναν κίνδυνο, που αν δεν αναχαιτισθεί έγκαιρα, θα βλάψει σπουδαία έννομα αγαθά. Έτσι παρουσιάζεται η έννοια της ανάγκης σε όλους τους κλάδους του δικαίου, έτσι προσλαμβάνεται και στο συνταγματικό δίκαιο. Υφέρπει δηλαδή η αντίληψη ότι όταν αναιρείται η πραγματική κατάσταση στην οποία στηρίζονται οι συνταγματικοί κανόνες, αναιρούνται και οι πραγματικές προϋποθέσεις αποτελεσματικότητας των σχετικών νομικών κανόνων. Το ζήτημα είναι πολύπτυχο και εφάπτεται με θεμελιώδη ζητήματα του δικαίου. Πρώτον, αγγίζει το θέμα των πηγών του δικαίου: Αποδεχόμαστε τις ιδεαλιστικές θεωρίες (που τοποθετούν στην κορυφή την ιδέα της δικαιοσύνης και αναθέτουν στα κρατικά όργανα να την εξειδικεύουν) ή ενστερνιζόμαστε την αντίληψη ότι ακόμα κι από ένα πραγματικό γεγονός, την ανάγκη, αναβλύζει δίκαιο; Εδώ βασίζεται και η βασική διάκριση, μεταξύ συντακτικού(που θεμελιώνεται στο σύμφυτο με κάθε έννομη τάξη αξίωμα ''η σωτηρία της πατρίδας είναι ο υπέρτατος νόμος'') και συντεταγμένου δικαίου της ανάγκης. Δεύτερον, το θέμα μας συμπλέκεται στενά και την ερμηνεία του δικαίου. Είναι τυχαίο ότι ο αμιγώς νομικός θετικιστής Σαρίπολος υιός δεν αποδεχόταν το προαναφερθέν αξίωμα, ενώ ο Μάνεσης, διακρίνοντας την άρρηκτη σχέση δικαίου και πραγματικότητας, το αποδεχόταν;

Και η προβληματική αυτή συμπλέκεται με τη ρυθμιστική ικανότητα του Συντάγματος, που ενδυναμώνεται μόνο με τη δυναμική του ερμηνεία, ώστε να αποφεύγονται συγκρούσεις του Συντάγματος με την κοινωνική εξέλιξη. Όμως, και αυτό θα μας το αναπτύξει η Αιμιλία, όλες οι ερμηνείες είναι υποστηρίξιμες; Με άλλα λόγια πότε φτάνουμε στη διάτρηση του Συντάγματος, δηλαδή στην απώλεια της πραγματικής ισχύος του; Μια δικαιοκρατική έννομη τάξη οφείλει να ρυθμίσει με νομικούς κανόνες και αυτήν την εκδήλωση κρατικής εξουσίας. Παρόλο που οι ρυθμίσεις αυτές γίνονται πληρέστερες με την πάροδο των χρόνων, πάντοτε ελλοχεύει ο κίνδυνος εκτροχιασμού, λόγω της υπερσυγκέντρωσης αρμοδιοτήτων σε μια μόνο ομάδα κρατικών οργάνων. Και ο κίνδυνος αυτός πολλαπλασιάζεται όταν οι εγγυήσεις του κράτους δικαίου είναι καχεκτικές-πενιχρές, όπως ήταν στην Ελλάδα μέχρι την μεταπολίτευση. Με τους χειρότερους οιωνούς για μια έντιμη εφαρμογή του δικαίου της ανάγκης, το αξίωμα salus populi suprema lex esto πρώτευε και έπαιρνε τρεις μορφές: α) έκδοση συντακτικών πράξεων από νόμιμες κυβερνήσεις, β)έκδοση αναγκαστικών νόμων (διατάγματα εκδιδόμενα άνευ νομοθετικής εξουσιοδότησης και με ισχύ τυπικού νόμου) και γ)Παρασύνταγμα. Μέχρι το 1945 η κυβέρνηση (de facto ή νόμιμη) μπορούσε ανενόχλητα και με την σχεδόν ομόθυμη έγκριση από τα δικαστήρια να οικειοποιείται τη συντακτική εξουσία. Με την ΟλΣτΕ 13/1945 αποκρούστηκε όμως αυτή η δυνατότητα με μία μόνο εξαίρεση: τη συνδρομή εξαιρετικών περιστάσεων, που ελέγχονταν από το ΣτΕ. Παρόμοια ήταν και η ιστορία των αναγκαστικών νόμων, η οποία σημάδεψε και τη διάσταση της νομολογίας του ΣτΕ και ΑΠ. Διότι μετά την ΟλΣτΕ 1041/1949, οι κυβερνήσεις μπορούσαν μόνο υπό τη συνδρομή εξαιρετικών περιστάσεων να εκδίδουν αναγκαστικούς νόμους. Το δυσχερές πολιτικό κλίμα της εποχής αποτυπωνόταν στο παρασύνταγμα (αντισύνταγμα κατ' ουσίαν και παρασύνταγμα κατά τον τύπο κατά την έκφραση του Βεγλερή). Επρόκειτο για πλήθος συντακτικών πράξεων και ψηφισμάτων που στόχο είχαν τη δίωξη του φρονήματος. Αφετηρία του ήταν ο Ν. 509/1947 με τον οποίο ετέθη εκτός νόμου το ΚΚΕ και εξειδικευόταν στην λοιπή κοινή νομοθεσία (συμβούλια εθνικοφροσύνης, διοικητική εκτόπιση, ποινική καταστολή, καταπολέμηση κατασκοπίας, αφαίρεση ιθαγένειας). Τα μέτρα αυτά θεωρούνταν έκτακτα, αλλά καταργήθηκαν μόλις το 1974. Όπως όμως ένας άνθρωπος δείχνει το τι είναι από το πώς συμπεριφέρεται σε ακραίες περιστάσεις, έτσι και οι θεσμοί δείχνουν την ανθεκτικότητά τους σε περιόδους κρίσης. Ο συντακτικός νόμοθέτης του 1975, ώριμος από τις προηγούμενες θεσμικές περιπέτειες, θωράκισε την έννομη τάξη από την άποψη αυτή. Άρα, το συντεταγμένο δίκαιο της ανάγκης εντοπίζεται στα εξής άρθρα του Συντάγματος: Σ120 παρ. 4. Ιδρύεται δικαίωμα και υποχρέωση κάθε πολίτη να διασπάσει το κρατικό μονοπώλιο νόμιμης βίας εναντίον όποιου επιχειρεί να καταλύσει με τη βία το Σύνταγμα. Το άρθρο αυτό, όπως έλεγε ο Στασινόπουλος, δεν διαβάζεται, ακούγεται,

καθώς εγκλείει μια ακαταμέτρητη ηθική δύναμη που συνιστά το αποκορύφωμα συνταγματικής άμυνας της Δημοκρατίας. Σ48: Συγγενεύει με το άρθρο 15 ΕΣΔΑ (4 ΔΣΑΠΔ), καθώς προβλέπουν τους όρους αναστολής διατάξεων που προστατεύουν ατομικά δικαιώματα. Προσόν του άρθρου είναι ότι αναθέτει σε άλλο όργανο την απόφαση για την κήρυξη της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας και σε άλλο την εφαρμογή του σχετικού εκτελεστικού νόμου. Αυτή η διαρρύθμιση έλαβε χώρα κατά την αναθεώρηση του 1986, και κατασιγάστηκαν έτσι οι φωνές περί Δημοκρατίας υπό αίρεση, λόγω του ότι μέχρι τότε και οι δύο αρμοδιότητες ανετίθεντο στον ισχυρό τότε ΠτΔ. Σ44: Στο κομβικό τώρα επίπεδο άσκησης της νομοθετικής λειτουργίας, σημειωτέον ότι το άρθρο 44 ιδρυει ένα εξαιρετικό νομοθετικό όργανο, συγκείμενο από τον ΠτΔ και το Υπουργικό Συμβούλιο, και στο οποίο αναθέτει την έκδοση ΠΝΠ, αν συντρέχουν εξαιρετικές περιπτώσεις απρόβλεπτης ανάγκης. Το άρθρο προσφέρεται για καταχρήσεις, διότι ο δικαστικός έλεγχος είναι λυμφατικός-καχεκτικός. Συγκεκριμένα, δεν προσβάλλονται παραδεκτά επί ακυρώσει, ενώ δεν ελέγχεται η συνδρομή των προϋποθέσεων έκδοσής τους, ακόμα κι αν δεν ακολουθήσει κύρωση. Η νομολογιακή αυτή στάση συναντά τη σφοδρή αντίδραση της θεωρίας (εξαίρεση ο Δημήτρης Τσάτσος). Φυσικά, είναι δυνατός ο παρεμπίπτων έλεγχος της ουσιαστικής συνταγματικότητάς τους. Μάλιστα, διοικητική πράξη που εκδόθηκε κατ' εφαρμογή ΠΝΠ που δεν κυρώθηκε, είναι παράνομη.

Small emergencies. Στο Σύνταγμα συναντάμε και άρθρα που τυποποιούν μικρές στιγμές εξαίρεσης. Για παράδειγαμα το άρθρο 5 παρ. 4. Συναφές είναι και η απαγόρευση των συναθροίσεων κατά το άρθρο 11 παρ. 2, η οποία δεν πρέπει ποτέ να είναι επ ' αόριστον, όπως δέχθηκε το ΣτΕ (4635/1977). Παραπλήσιο είναι και το 18 παρ. 3 που επιτρέπει την επίταξη πραγμάτων για θεραπεία άμεσης κοινωνικής ανάγκης δυνάμενης να θέσει σε κίνδυνο τη δημόσια ασφάλεια. Τέτοια ήταν η απειλή επ' αόριστον διακοπής της κυκλοφορίας των λεωφορείων της Αθήνας. (ΟλΣτΕ 957/1978). Αλλά και το άρθρο 22 παρ. 4 εδ. β' χρήζει υπόμνησης, διότι θεσπίζει απόκλιση από την απαγόρευση αναγκαστικής εργασίας. Το άρθρο αυτό ερμηνεύτηκε με εξαιρετική ευρύτητα από το ΣτΕ κατά τη διάρκεια της κρίσης, προκειμένου να δικαιολογηθούν οι επιτάξεις προσωπικών υπηρεσιών των εκπαιδευτικών (ΟλΣτΕ 1766/2014) και των εγαζομέων στα τραμ και μετρό της Αθήνας (ΟλΣτΕ 1764/2014). Σε αυτόν τον κύκλο εντάσσεται και το άρθρο 103 παρ. 2. Αν και το ισχύον θεσμικό πλαίσιο που μόλις εκτέθηκε είναι επαρκές, έχουμε βρει τα εργαλεία για να αντιμετωπίσουμε ανεξέλεγκτες τυχόν διαστάσεις μιας δυναμικής ερμηνείας; Θα αναλυθεί παρακάτω στο δεύτερο σκέλος της εισήγησης.

(ΕΙΣΗΓΗΣΗ – ΣΚΕΛΟΣ Β’) Στον αντίποδα της παραπάνω «δικαιοκρατικής», θα λέγαμε, θεωρίας, προβάλλει η αρχή της πραγματικότητας. Πόσες φορές δεν έχουμε άραγε αναρωτηθεί και εμείς οι ίδιοι στο πλαίσιο ενός διλήμματος, αν το δίκαιο θα πρέπει να τηρείται απαρέγκλιτα σε κάθε περίπτωση, ακόμη και με περιεχόμενο άδικο είτε ανεπαρκές, ή αν θα ήταν ορθότερο να λαμβάνονται παράλληλα υπόψη και οι εκάστοτε κρατούσες κοινωνικές

συνθήκες; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό αποτελεί και την καρδιά της γενικότερης προβληματικής. Μία μερίδα θιασωτών της αρχής της πραγματικότητας υποστηρίζει πως η ανάγκη, ως αυτόνομη έννοια αποτελεί από μόνη της άγραφη πηγή του δικαίου, συνοψισμένη δε στην λατινική ρήση salus populi suprema lex esto και εντασσόμενη στην φυσικοδικαιϊκή σφαίρα. Με βάση αυτήν, η ασφάλεια των πολιτών από μια ενδεχόμενη έκτακτη ανάγκη είναι υπεράνω κάθε νόμου, καθότι το δίκαιο από μόνο του δεν είναι αυτοσκοπός. Τελικός σκοπός του θα πρέπει να είναι να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της κοινωνίας. Και τούτο διότι το θετό δίκαιο υπάρχει χάριν της κοινωνίας και όχι το ανάποδο. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, πάντως, η θέση αυτή ως εξαιρετικά αφηρημένη και αντίθετη στο κράτος δικαίου έχει υποχωρήσει και αντικατασταθεί προς την ίδια κατεύθυνση από τους υποστηρικτές μιας δυναμικής, τελολογικής ερμηνείας των ήδη υπαρχουσών συνταγματικών διατάξεων. Το αίτημα για ένα «ζωντανό», μη στατικό Σύνταγμα συνδέεται με την αντίληψη ότι η δύναμη μεταβολής της πραγματικότητας είναι τόσο ισχυρή, ώστε κανένα νομοθετικό κείμενο, πολλώ δε μάλλον ένα ευσύνοπτο όπως το Σύνταγμα, δεν είναι δυνατόν να την ακολουθεί πλήρως. Έτσι, υπό την πίεση των συνθηκών, το Σύνταγμα «τσαλακώνεται» στο πλαίσιο της ερμηνείας που προσφέρουν οι ήδη υπάρχουσες γενικές του ρήτρες και μέσω μιας υπαγωγικής διαδικασίας, προσαρμόζεται στη νέα πραγματικότητα. Αυτή η «χαλάρωση» πάντως του γραμματικού νοήματος των συνταγματικών διατάξεων, δεν συνεπάγεται, κατά την άποψη τους και «χαλάρωση» της κανονιστικής ισχύς τους, παρά μόνο εξέλιξη του δικαίου. Αμφιβολίες, ωστόσο, έχουν πολλάκις διατυπωθεί. Ας πάρουμε το πιο πρόσφατο παράδειγμα στη σύγχρονη συνταγματική μας ιστορία, που απετέλεσε και μήλο της έριδος ανάμεσα σε πλήθος θεωρητικών και δικαστών: την οικονομική κρίση! Από το 2009 και μετά, η Ελλάδα προκειμένου να έχει την οικονομική στήριξη της ΕΕ και άλλων οργανισμών, όπως το ΔΝΤ, υπήρξαν πολλές φορές όπου αφενός παρακάμφθηκε η συνταγματικώς προβλεπόμενη, συνήθης νομοπαραγωγική διαδικασία, ώστε με μεγάλη ταχύτητα να εκδοθεί πλήθος πράξεων νομοθετικού περιεχομένου που θα ενσωμάτωναν τα μνημονιακά μέτρα, αφετέρου υπήρξε σημαντική περιστολή στον τομέα των κοινωνικών δικαιωμάτων. Μια σημαντική μερίδα αντιμνημονιακών τότε, έκανε λόγο για τη δημιουργία ενός Παρασυντάγματος ανάλογου των μετακατοχικών κυβερνήσεων, ενώ αρκετοί ήταν επίσης εκείνοι που υποστήριξαν πως πράγματι είχαν λάβει χώρα κάποιες συνταγματικές παραβιάσεις, οι οποίες όμως ήταν επιτρεπτές στο πλαίσιο της εν λόγω έκτακτης ανάγκης. Το Συμβούλιο της Επικρατείας, από την άλλη με ένα πλήθος δικαστικών αποφάσεων, απέρριψε και τις δύο θέσεις, εστιάζοντας στην έννοια του δημοσίου συμφέροντος και στο πώς οι έκτακτες συνθήκες το χρωματίζουν και το νοηματοδοτούν. Μοναδική και σπάνια περίπτωση ευθείας επίκλησης της αρχής salus populi, ως εξωσνταγματική βάση του δικαίου της ανάγκης μπορεί κανείς να εντοπίσει στη μειοψηφική γνώμη της ΣτΕ693/11 σχετικά με την αναδρομική επιβολή έκτακτων εισφορών. Στις περισσότερες όμως αποφάσεις- μεταξύ άλλων την PSI, ΣτΕ668/2012 και ΣτΕ1283/2012, η συνταγματικότητα των μνημονιακών μέτρων αιτιολογήθηκε με υπαγωγή στη θεωρία των ακραίων οικονομικών περιστάσεων, αλλά συνάχθηκε ερμηνευτικά υπό το φως του ευρύτερου δημοσιονομικού συμφέροντος που επέβαλε την αποτροπή οικονομικού εκτροχιασμού. Αξίζει, πάντως, εδώ να σημειωθεί η προσαρμοστικότητα και του ίδιου του δικαστή στην εκάστοτε πραγματικότητα, αφού

κατά την περίοδο της οικονομικής ανάκαμψης, υποχώρησε το πνεύμα ελαστικότητας στον τομέα των κοινωνικών δικαιωμάτων υπό την ασπίδα της αρχής της ισότητας και αναλογικότητας. Εκρίθησαν για παράδειγμα αντισυνταγματικές οι περικοπές στα ειδικά μισθολόγια, οι περικοπές των συντάξεων χωρίς μελέτη και τακτοποιήθηκαν οι αυθαίρετες κατασκευές με καταβολή τέλους. Σε ό,τι αφορά άλλες μορφές κρίσης όπως η κρίση της τρομοκρατίας και η μεταναστευτική, οι τελευταίες διαφοροποιούνται σημαντικά με την πρώτη, αφού το έννομο αγαθό το οποίο απειλείται εκτάκτως δεν είναι ένα άψυχο οικονομικό μέγεθος, αλλά η ίδια η ζωή. Ένα ερμηνευτικό ζήτημα ετέθη χαρακτηριστικά σε σχέση με την διεθνή νομοθεσία για την καταπολέμιση της τρομοκρατίας και την πάταξη της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες. Υποστηρίχθηκε, ότι πλήθος αυτών των διατάξεων συγκρούονταν με συνταγματικά μας δικαιώματα, όπως η προσωπική ασφάλεια, τα προσωπικά δεδομένα και ο ιδιωτικός βίος. Παρόμοιο δίλημμα σημειώθηκε και στην περίπτωση της μεταναστευτικής κρίσης, ότι υπήρχε η αναγκαιότητα προστασίας της ανθρώπινης ζωής πλείστων παρανόμων μεταναστών που σε περίπτωση απέλασης και επαναπροώθησης τους στην χώρα καταγωγής, φλέρταραν με το άμεσο ενδεχόμενο θανάτωσης τους. Και σε αυτές τις περιπτώσεις το δίκαιο της ανάγκης έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην προσπάθεια εξεύρεσης αντιβάρων και αποφυγής ανεπιεικών λύσεων. Τελευταίο χαρακτηριστικό παράδειγμα: η πανδημική κρίση του κορωνοϊού! Δεν χωρά αμφιβολία πως η συγκεκριμένη περίπτωση αποτελεί όντως έκτακτη κατάσταση ανάγκης, αφού η προστασία της υγείας και κατ’ επέκταση της ανθρώπινης είναι αδιαπραγμάτευτη. Φέρουν όμως όλα τα ληφθέντα μέτρα το βάρος της αναγκαιότητας και της τελολογίας; Εύλογα, θα μπορούσε κανείς να συγκρίνει λ.χ. το επιτρεπτό συμμετοχής στη θεία κοινωνίας σε σχέση με το κλείσιμο πλείστων επιχειρήσεων και να αξιολογήσει το κατά πόσον εμπίπτουν στη σφαίρα αναγκαίας αποτροπής διάδοσης του ιού. Τα ανωτέρω παραδείγματα κρίσεων μας βοηθούν να κατανοήσουμε, πως μολονότι η αρχή της πραγματικότητας εκκινεί από καλοπροαίρετα θεμέλια προσαρμοστικότητας, εν τέλει ενέχει κινδύνους κατάχρησης. Τι γίνεται, λοιπόν όταν η πολιτική εξουσία επικαλείται προσχηματικά μια υποτιθέμενη κατάσταση ανάγκης ούτως ώστε με ταχείες διαδικασίες έκδοσης πνπ να ρυθμίσει αυθαιρέτως ζητήματα κατά το δοκούν; Αλλά, ακόμη και εάν η εκάστοτε ρύθμιση επιχειρείται καλοπροαίρετα, γιατί να θεωρείται καταλληλότερη η εκτελεστική εξουσία; Και γιατί να πρέπει η κάθε κρίση να πρέπει να αντιμετωπίζεται κάθε φορά ad hoc, χωρίς προηγούμενο σχεδιασμό; Θεωρείται κατάσταση ανάγκης ακόμη και εκείνη που μπορούσε να προβλεφθεί και να ρυθμιστεί εκ των προτέρων; Εάν το δίκαιο της ανάγκης εφαρμόζεται αρκετά συχνά (όχι εξαιρετικά) και με μεγάλη διάρκεια (όχι προσωρινά) μήπως είμαστε στη σφαίρα του δικαίου της κανονικότητας, υπό τον μανδύα μιας δήθεν συνεχούς επίκλησης κατάστασης ανάγκης με την πρώτη ευκαιρία; Η ανάδειξη των ανωτέρω θέσεων, αποδεικνύει πως εν τέλει καμία από αυτές στην απόλυτη μορφή της δεν δύναται να παράσχει ικανοποιητικές λύσεις σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης και συνεπώς ανακύπτει η ανάγκη συναιρέσεως αυτών. Τελικώς, για να απαντήσουμε στο κεντρικό ερώτημα περί αναγκαιότητας ενός δικαίου της ανάγκης, θα λέγαμε, πώς πράγματι είναι αναγκαίο, δεδομένου ότι υπάρχουν καταστάσεις που δεν θα μπορούσαν με τίποτα να προβλεφθούν. Εντούτοις, για να

ανταποκρίνεται στην αρχή της νομιμότητας και της ασφάλειας δικαίου θα πρέπει απαρέγκλιτα να πληροί ορισμένα ποιοτικά και ποσοτικά κριτήρια: ήτοι να είναι όντως απρόβλεπτο, εξαιρετικό και προσωρινό. Το δίκαιο της ανάγκης καθεαυτό είναι μια νομική κατασκευή που καλείται να αντιμετωπίσει μια αδυνάτως- ή έστω δυσχερώςπροβλέψιμη κατάσταση. Λόγω του εξαιρετικού του χαρακτήρα, λοιπόν, θα πρέπει να ερμηνεύεται στενώς και πάντοτε ιδωμένο υπό το τελολογικό πρίσμα της έννοιας του απροβλέπτου. Πιο συγκεκριμένα, ως απρόβλεπτη θα πρέπει να νοείται η κατάσταση εκείνη, τα παραγωγικά αίτια της οποίας, καθώς και τα πραγματικά περιστατικά που τη συνιστούν δεν θα μπορούσαν με τίποτε να ανιχνευθούν ώστε να προηγηθεί σχετική νομοθετική πρωτοβουλία, ενώ είναι αδιάφορη η δυνατότητα πρόβλεψης του ΠΟΤΕ λαμβάνει χώρα. Αντιθέτως, η περίπτωση κοινών καταστάσεων έκτακτης ανάγκης (λ.χ. φυσικών καταστροφών, σεισμών, θεομηνιών, πυρκαγιών κα.) δεν θα πρέπει να εντάσσεται στην κατηγορία του απροβλέπτου με μοναδική αιτιολογία την αδυναμία πρόβλεψης του συγκεκριμένου χρονικού σημείου στο οποίο αυτές εκδηλώνονται. Κάτι τέτοιο αποτελεί δείγμα έλλειψης στις οργανωτικές δομές ενός κράτους ή υποκρύπτει πολιτικές σκοπιμότητες για τις οποίες θα έπρεπε να γεννάται ευθύνη από ολιγωρία νομοθέτησης. Επειδή όμως οι δυνατότητες αστικής ευθύνης του νομοθέτη για παράλειψη νομοθέτησης είναι πολύ περιορισμένες, διατυπώνεται έντονα το αίτημα διεύρυνσης του δικαστικού ελέγχου ως προς την ύπαρξη ή μη των προϋποθέσεων της ανάγκης. Συμπληρωματικά, κρίνεται ως αναγκαία μία τάση θετικοποίησης με τυπικό νόμο ή συνταγματική αναθεώρηση κατά το μέτρο του δυνατού των περιπτώσεων που προξενούν καταστάσεις ανάγκης, ούτως ώστε να εξειδικεύονται τα περιστατικά που θα ενέπιπταν κατά τρόπο αφηρημένο σε μία γενική ρήτρα. Το ότι είναι αδύνατο να τις προβλέψουμε όλες δε σημαίνει ότι θα πρέπει να αφεθούν αρρύθμιστες και έρμαια της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας και οι περιπτώσεις που με λιγοστή και στοιχειώδη οργανωτική και θεσμική συνέπεια θα μπορούσαν να ρυθμιστούν επαρκώς a priori, μετριάζοντας την πολιτική αβεβαιότητα. Κλείνοντας, η συνταγματική ερμηνεία ως μεθοδολογικό εργαλείο του εφαρμοστή του δικαίου, αποτελεί μια πνευματική διεργασία που δεν θα πρέπει να διεξάγεται σε συνθήκες αποστειρωμένου εργαστηρίου. Αυτός είναι και ο λόγος που η Νομική διαφοροποιείται από τις θετικές επιστήμες, αφού δεν υπακούει σε απαρέγκλιτους νόμους της φύσης, αλλά ως ανθρώπινο δημιούργημα οφείλει να προβαίνει σε σταθμίσεις και μέσα προσαρμογής στην εκάστοτε πραγματικότητα. Όριο σε κάθε δυναμική ερμηνεία όμως θα πρέπει να είναι το πραγματικό νόημα που συνάγεται από το συνταγματικό κείμενο!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ Συγγράμματα Δαγτόγλου Π., Γενικό Διοικητικό Δίκαιο, 7η έκδοση, Εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, 2014, σελ. 57-58, 149-152, 783-786. Ιδίου, Διοικητικό Δικονομικό Δίκαιο, 6η έκδοση, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, 2014, σελ. 431-432.

Παντελής Αν., Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, 3η έκδοση, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 2016, σελ. 228-291, 444-451, 477-478. Παπαχατζής Γ., Σύστημα του εν Ελλάδι ισχύοντος Διοικητικού Δικαίου, 4η έκδοση, Αθήναι, 1965, σελ. 89-90. Σπηλιωτόπουλος Επ., Εγχειρίδιο Διοικητικού Δικαίου, 15η έκδοση, 1ος Τόμος, ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, Αθήνα, 2017, σελ. 35-37, 41-43. Στασινόπουλος Μιχ., Δίκαιον των Διοικητικών Πράξεων, Αθήναι, 1951, σελ. 3-6, 59, 195199. Τσάτσος Δημ., Συνταγματικό Δίκαιο, 4η έκδοση, 1ος Τόμος, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 2015 (ανατύπωση), σελ. 204-206, 237-250, 315-317, 344-350, 410-412, 415-516, Σπυρόπουλος Φιλ., Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη, 2018, σελ.

30-35, 90-91, 97-99, 116-120, 263-269.

Μονογραφίες Μάνεσης Αρ., Περί αναγκαστικών νόμων (αι εξαιρετικαί νομοθετικαί αρμοδιότητες της εκτελεστικής εξουσίας), εκδ. ΤΟ ΝΟΜΙΚΟΝ, Αθήναι – Θεσσαλονίκη, 1953 Μεταξάς Αν.-Ιωαν., (με συμβολές του Μενουδάκου Κ., Βλαχόπουλου Σπ. και Ανθόπουλου Χαρ.) Το δίκαιον της ανάγκης και η διάστασις της νομολογίας του Συμβουλίου της Επικρατείας και του Αρείου Πάγου, εκδ. Ευρασία, 2017 (επετειακή ανατύπωση) Aλιβιζάτος Νικ., Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη Νεοελληνικοί Ιστορία 1800-2010, εκδ. ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 2011, σελ. 223-444, Βλαχόπουλος Σ., Η κρίση του κοινοβουλευτισμού στον μεσοπόλεμο και το τέλος της Β' Ελληνικής Δημοκρατίας το 1935, εκδ. Ευρασία, Αθήνα, 2012, σελ. 65-67, 80-85, 184-200, 209-323.

Ibid, Η δυναμική ερμηνεία του Συντάγματος, εκδ. Ευρασία, Αθήνα, 2014, ιδίως σελ. 101-116.

Ibid, Συνταγματικός Μιθριδατισμός, εκδ. Ευρασία, Αθήνα, 2020. Γιαννακόπουλος, Κων., Η επίδραση του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον δικαστικό έλεγχο της συνταγματικότητας των νόμων, εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα, 2013 Δαγτόγλου Πρ., Ατομικά δικαιώματα, εκδ. Σάκκουλας, 2012 Δρόσος Γιαν., Δοκίμιο Ελληνικής Συνταγματικής Θεωρίας, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 1996, σελ. 223-305, 369-389. Καραβοκύρης Γιωρ., Το Σύνταγμα και η Κρίση (Από το δίκαιο της ανάγκης στην αναγκαιότητα του δικαίου), εκδ. Κριτική, 2014, Μηναϊδης Σ., Κοντιάδης Ξ., Ανθόπουλος Χ., Η κήρυξη της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας Παπατόλιας Απ., Η «επόμενη μέρα» του εθνικού και ευρωπαϊκού συνταγματισμού, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2020, ιδίως σελ. 21-61, Τσάτσος Θεμ., Το ένδικον μέσον της αιτήσεως ακυρώσεως ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας, 2η έκδοση, εκδ. ΤΟ ΝΟΜΙΚΟΝ, Αθήναι, 1955, σελ. 176-178, 202-205.

Άρθρα – Μελέτες – Συμβολές Ανθόπουλος Χαρ., Ο Covid – 19 και η εποχή των δικαιωμάτων, (28/03/2020) www.constitutionalism.gr Βεγλερής Φαίδ., Όρια της συνταγματικής προστασίας των διαθηκών και δωρεών υπέρ κοινωφελών ιδρυμάτων, σε Βεγλερής: Παρατηρήσεις νομολογίας (1974 – 1992) και άλλες μελέτες, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1992, σελ. 81-97.

Ibid, Θεμελίωση και έκταση εξουσίας της μεταβατικής μετά την κατάρρευση της δικτατορίας 1967-1974 κυβέρνησης για την επαναφορά του συνταγματικού πολιτεύματος, σε Βεγλερής: Παρατηρήσεις νομολογίας (1974 – 1992) και άλλες μελέτες ό.π., σελ. 200-209. Βενιζέλος Ευάγγ., Η εθνική νομοθεσία εφαρμογής των μνημονίων συνιστά δίκαιο της ανάγκης;, σε www.evenizelos.gr

Ibid, Η οικονομική κρίση ως δικανική πρόκληση. Η καμπύλη του δικαστικού ελέγχου συνταγματικότητας των «μνημονιακών μέτρων», σε To Σύνταγμα εν εξελίξει Τιμητικός Τόμος για τον Αντώνη Μανιτάκη, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα, 2019.

Ibid, Πανδημία, Θεμελιώδη Δικαιώματα και Δημοκρατία, στην Εφημερίδα Το Βήμα Βλαχόπουλος Σπ., Στιγμές της μετεμφυλιακής συνταγματικής ιστορίας, σε: Βλαχόπουλος Σπ. Χατζηβασιλείου Ευάν. Διλήμματα της ελληνικής συνταγματικής ιστορίας, εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2018. Γεραπετρίτης Γιώρ., Η οικονομική κρίση ως στοιχείο απορρύθμισης της ιεραρχίας των πηγών του δικαίου: Νομοτέλεια ή άλλοθι;, ΝοΒ, 2012, σελ. 2754 επ. Γιαννακόπουλος Κων., Μεταξύ εθνικής και ενωσιακής έννομης τάξης: το <<Μνημόνιο>> ως αναπαραγωγή της κρίσης του κράτους δικαίου, σε www.constitutionalism.gr (καταχώριση: 30/01/2011) Δρόσος Γιάν., Η διπλή επιστροφή του κράτους και το δημοκρατικό Σύνταγμα, σε www.academia.edu Καϊδατζής Ακ., Η κατάσταση εξαίρεσης στην ελληνική συνταγματική νομολογία και πρακτική, σε www.academia.edu Ibid, Πανδημία, δημοκρατία και δικαιώματα: Το τέλος του συνταγματικού δικαίου, σε www.academia.edu Κτιστάκη Στ., Όψεις του δικαστικού ελέγχου της δημοσιονομικής πολιτικής σε εποχή κρίσης, ΘΠΔΔ 7/2013, σελ. 577 επ. Λαζαράτος Παν., Δημοσιονομικό συμφέρον και δίκαιο της ανάγκης, ΘΠΔΔ 8-9/2013, σελ.

686 επ. Λυκούργου Αλ., Η δυνατότητα του δικαίου της ανάγκης να διασώζει το κύρος και την ισχύ νόμων που αντιστρατεύονται συνταγματικές διατάξεις, σε www.dikaiosyni.com (καταχώριση 06/10/2020) Μανιτάκης Αν., Η εντυπωσιακή παρά την κρίση ανθεκτικότητα του Συντάγματος. Η διαδραστική σχέση Συντάγματος και κρίσης, σε www.constitutionalism.gr (καταχώριση 10/05/2018) Μποτόπουλος Κων., Κορωνοϊός και Έκτακτη Ανάγκη, σε www.syntagmawatch.gr Παπαστυλιανός Χρ., Οι εξαιρετικές συνθήκες και η συνταγματικότητα του άρθρου 2Α του ν.

4339/2015 στην απόφαση ΟλΣτΕ 95/2017, σε Το Σύνταγμα εν εξελίξει, ό.π. Πικραμμένος Παν., Δημόσιο δίκαιο σε έκτακτες συνθήκες υπό την οπτική της ακυρωτικής διοικητικής διαδικασίας, ΘΠΔΔ 2/2012, σελ. 97 επ. Πρεβεδούρου Ευγ. Η αρχή της νομιμότητας, σε Αντωνίου Θεοδ.(επιμ.), Γενικές Αρχές Δημοσίου Δικαίου, ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, Αθήνα, 2014, σελ. 133 επ., (ιδίως 144-146) Ρίζος Σωτ., Το Συμβούλιο της Επικρατείας μεταξύ του συνταγματικού προτύπου του Κοινωνικού Κράτους και της πολιτικής ενστάσεως <<ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος>>, ΘΠΔΔ 4/2015, σελ. 289 επ. Σαρμάς Ιωάν., Η λήψη υπόψη εμπερικών δεδομένων κατά τον έλεγχο της συνταγματικότητας διατάξεων με τις οποίες επιβάλλονται περικοπή αποδοχών (το ζήτημα <<αιτιολογίας>> του νόμου), σε Το Σύνταγμα εν εξελίξει, Σταυρινάκη Τ., Άρθρο 15, σε Σισιλιάνος Λίνος – Αλέξανδρος (επιμ.), Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Ερμηνεία κατ' άρθρο, 2η έκδοση, ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, Αθήνα, 2016. Σβώλος Αλ., Σχόλιο επί του Πρ. Επεξ. ΟλΣτΕ 830/1935, Θέμις, 1936, σελ. 1 επ. Τασόπουλος Ιωάν., Ο κανόνας και οι εξαιρέσεις του : Tο Σύνταγμα του 1952 και η (α)συνέχεια της συνταγματικής μας παράδοσης, σε Τσαπόγας Μιχ. - Χριστόπουλος Δημ. (επιμ.), Τα δικαιώματα στην Ελλάδα 1953-2003, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 2004, σελ. 28-40. Τσαπόγας Μιχ., Πολιτικές πεποιθήσεις ή η κατ' εξοχήν εμφύλια διάκριση, σε Τσαπόγας Μιχ. Χριστόπουλος Δημ. (επιμ.), Τα δικαιώματα στην Ελλάδα 1953-2003, ό.π., σελ. 170-178.

Tσάτσος Αρ., Το άρθρο 15 της ΕΣΔΑ στη σκιά του COVID – 19: Κορωνοϊός και παρέκκλιση σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης – Μια πρώτη προσέγγιση, σε www.publiclawjournal.com Χρήστου Βασ., Υπάρχει δίλημμα/σύγκρουση μεταξύ ελευθερίας και ασφάλειας στη σύγχρονη δημοκρατία;, σε www.syntagmawatch.gr (καταχώριση 16/03/2020)

Χριστοφορίδου Σ., Giegerich Th., Η συνταγματική προστασία της αξιοπρεπούς διαβίωσης, εκδ. 2019 Χρυσανθάκης Χαρ., Ο δικαστικός έλεγχος των πράξεων νομοθετικού περιεχομένου, ΘΠΔΔ, 5/2014, σελ. 393 επ.

Giegerich Th., Βέρνυ Σ., Κουτνατζής Σ., Μεταξάς Α., Παπανικολάου Κ., Περάκης Μ., Πλιάκος Α., Χατζόπουλος Β., Χρυσομάλλης Μ., Ο ευρωπαϊκός συνταγματισμός και η κρίση του, εκδ.2019 Ferejohn J., Pasquale P., The law of the exception: a typology of emergency powers, M. Paulsen, The Constitution of necessity, Drossos Yian., Loves' Labour's Lost: fighting austerity and crisis with obiter dicta. A gloss of the expediency of constitutional justice in time of crisis, (11/11/2013) σε www.constitutionalism.gr Karavokyris Geor., Limitations, restrictions et dérogations aux droits. La normalité d' une crise exceptionnelle: le cas grec, σε www.academia.edu Yannakopoulos Con., L'état d' exception, nouveau régime de droit commun des droits et libertés? Du terrorisme a l' urgence sanitaire, Rapport national (Grèce) XXXVIe table ronde internationale de justice constitutionnelle comparée Ibid, Un état devant la faillite: entre droit et nondroit, σε: www.constitutionalism.gr (καταχώριση: 10/12/2013) ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ: ΟλΣτΕ 13/1945 (συντακτική εξουσία επί νόμιμων κυβερνήσεων) ΟλΣτΕ 44/1946 και ΟλΣτΕ 370/1947 (παράνομη συντακτική πράξη απόλυσης του τότε Προέδρου του ΑΠ Σακκέτα) ΟλΣτΕ 850/1935 και 825/1936 (νόμιμες συντακτικές πράξεις ) ΟλΣτΕ 3700/1974 (συντακτικές πράξεις της μεταδιδακτορικής κυβέρνησης του Κ. Καραμανλή παρά την επαναφορά του Συντάγματος του 1952) ΑΠ 274/1917 (έκδοση αναγκαστικών νόμων από νόμιμες κυβερνήσεις: Η ισχύς των αναγκαστικών νόμων στηρίζεται για πρώτη φορά στο αξίωμα salus populi suprema lex esto) ΟλΣτΕ 1041/1949, ΣτΕ 5/1950, 1277/1950 (άρνηση εφαρμογής αναγκαστικών νόμων που είχαν εκδοθεί κατά παράβαση του (εξωθεσμικού) δικαίου της ανάγκης ΣτΕ 1827/1955 (Παρασύνταγμα: πλην ορισμένων διατάξεων του Γ'/1946 Ψηφίσματος, τα υπόλοιπα ανελεύθερα μέτρα δεν αντιμετώπισαν προβλήματα αντισυνταγματικότητας) ΣτΕ 1115/1954 (εθνικοφροσύνη ως προσόν του δημοσίου υπαλλήλου) ΣτΕ 724/1954 (διοικητική εκτόπιση) ΟλΣτΕ 2160/1947, ΟλΣτΕ 1899/1952 (δικαστική κρίση του Συντάγματος του 1952 στο πλαίσιο συνταγματικής ανασφάλειας της μετεμφυλιακής περιόδου) ΣτΕ 955/1988, ΟλΣτΕ 3636/1989, OλΣτΕ 1250/200 (Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου) ΣτΕ 4635/1977 (αντισυνταγματική η επ' αόριστον απαγόρευση δημόσιας συνάθροισης) ΟλΣτΕ 957/1978 (η διακοπή κυκλοφορίας των λεωφορείων της Αθήνας συνιστά αιτία διασάλευσης της δημόσιας τάξης) ΟλΣτΕ 1623/2012 (επίταξη των προσωπικών υπηρεσιών ναυτεργατών), ΟλΣτΕ 1764/2014 (επίταξη προσωπικών υπηρεσιών υπαλλήλων μετρό και τραμ), ΟλΣτΕ 1766/2014 (επίταξη προσωπικών υπηρεσιών διδασκόντων μέσης εκπαίδευσης) Ολ.ΣτΕ 693/2011 (αναδρομική επιβολή έκτακτων εισφορών) Υπόθεση PSI (συνταγματικά μέτρα μονομερούς επέμβασης του νομοθέτη σε συμβατικές σχέσεις, όπως εδώ στην ανταλλαγή ομολόγων του Ελληνικού Δημοσίου) ΟλΣτΕ 668/2012, ΟλΣτΕ 1283/2012, ΣτΕ 1620/2011 (συνταγματικότητα του «Έκτακτου Ειδικού Τέλους Ηλεκτροδοτούμενων Δομημένων Επιφανειών», γνωστού ως «ΕΕΤΗΔΕ»), ΑΕΔ 25/2012, ΣτΕ 2114 και 2115/2014 (συνταγματικό το ευνοϊκότερο επιτόκιο υπερημερίας υπέρ του Δημοσίου και ΝΠΔΔ)

Ολ.ΣτΕ 2527/2013 (συνταγματική η αντίθεση τέλους επαγγελματιών στο ατομικό δικαίωμα οικονομικής ελευθερίας)

επιτηδεύματος

ελεύθερων

ΕΔ 88/2013 (αντισυνταγματικές οι περικοπές στα ειδικά μισθολόγια των δικαστικών λειτουργών) ΣτΕ 2287-2288/2015 (αντισυνταγματικές περικοπές των συντάξεων χωρίς προηγούμενη μελέτη) Ολ.ΣτΕ 4741/ 2014 (αντισυνταγματικές οι περικοπές στα ειδικά μισθολόγια των πανεπιστημιακών λειτουργών) Ολ.ΣτΕ 2192/2014 (αντισυνταγματικές οι περικοπές στα ειδικά μισθολόγια των ένστολων) Ολ.ΣτΕ 3354/2013 (αντισυνταγματικό το μέτρο προσυνταξιοδοτικής διαθεσιμότητας των δημοσίων υπαλλήλων) Ολ. ΣτΕ 3341/2013: (αντισυνταγματική εξαίρεση των αυθαιρέτων κτιρίων από κατεδάφιση για λόγους εισπρακτικούς) Ολ. ΣτΕ 1858/2015 (μεταβολή της πάγιας νομολογίας: συνταγματική η τακτοποίηση αυθαιρέτων με καταβολή τέλους) ΕΑ ΣτΕ 31/2000 (υπόθεση Αλί-Αλί) Aarabi κατά Ελλάδος, ΕΔΔΑ