WERKBOEK JAARGROEP 5
DEZAKENVANZWIJSEN
dezakenvanzwijsen.nl
NATUURZAKEN Digibordmethode voor natuur & techniek
Digibordmethode voor natuur & techniek Natuurzaken is onderdeel van de uitgaven voor kennisgebieden van Zwijsen. Verwante uitgaven binnen De Zaken van Zwijsen zijn: Digibordmethode voor geschiedenis
Digibordmethode voor aardrijkskunde
Digibordlessen 36x per jaar een kant-en-klare digibordles gebaseerd op de actualiteit, voor een complete en altijd actuele methode
naam: 13141_ntz_wb_gr5_os.indd 1
......................................... 7-4-2014 13:51:02
Aarde
LES 1
LEVEN IN HET DONKER
Hoi, ik heet Melvin. Ik kon vannacht niet slapen. Ineens hoorde ik buiten gepiep en toen gefladder. Ik rende naar het raam om te kijken. Weet je wat ik zag? Een uil. Met een rat in zijn bek!
JE LEERT
• dat er dagdieren en nachtdieren zijn; • hoe mollen onder de grond kunnen leven; • hoe dieren in de diepzee voedsel vinden. BEGRIPPEN
• het dagdier • het nachtdier • de graafpoot • de snorhaar • de diepzee • de hengelvis
Dagdieren en nachtdieren Veel dieren eten en drinken overdag. ’s Nachts slapen ze. Deze dieren noemen we dagdieren. Nachtdieren gaan pas in het donker op zoek naar eten. Denk maar aan egels en vleermuizen. Veel nachtdieren voelen zich in het donker veiliger. Toch moeten ze goed oppassen. Want ’s nachts zijn er ook roofdieren op pad! Maak opdracht 1 geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
opdracht 1
Waar horen de dieren bij? Trek lijnen. dagdieren
paard
uil
egel
nachtdieren
rat
hond
vleermuis
58 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 58
27-03-14 12:16
Les 1 • Leven in het donker JE LE E RT dat er dagdieren en nachtdieren zijn.
B EG RIPPE N dagdier • nachtdier
Hoe vinden nachtdieren hun eten in het donker? Kijken en horen Uilen jagen op muizen, konijnen en ratten. Met hun grote ogen kunnen ze heel goed zien in het donker. Net als katten. Uilen en katten hebben ook heel goede oren.
Ruiken en horen Egels zoeken ’s nachts naar torren, wormen en slakken. Ze kunnen niet zoveel zien. Maar ze hebben wel een heel goede neus en ze kunnen uitstekend horen.
Horen Vleermuizen jagen op muggen en nachtvlinders. Ze kunnen heel goed horen. Dat kun je ook wel zien aan hun enorme oren.
Voelen en horen Ratten zijn alleseters. Ze hebben lange haren op hun snuit, net als katten en muizen. Hiermee kunnen ze goed voelen. Ze hebben ook een goede neus en goede oren.
Ruiken
opdracht 2
geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
Nachtvlinders hebben een soort veertjes op hun kop. Hiermee kunnen ze heel goed ruiken. Zo kunnen ze in het donker toch bloemen vinden. Maak opdracht 2 Roofdieren jagen op andere dieren. Die dieren noem je prooidieren. Welke nachtdieren zijn roofdieren? Kleur blauw. Welke nachtdieren zijn prooidieren? Kleur geel.
slak
nachtvlinder
egel
uil
muis
kat
vleermuis
59 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 59
27-03-14 12:16
Aarde
Altijd nacht: onder de grond
Een mol heeft een korte, zachte vacht. Er blijft geen grond in zitten.
Mollen hebben maar weinig licht nodig. Ze leven de meeste tijd onder de grond, in holen en gangen die ze zelf gegraven hebben. Mollen zijn het gewend om onder de grond te leven. Dat kun je aan alles zien. Kijk maar eens mee.
Onder de grond heb je niets aan goede ogen. De ogen van de mol zijn daarom maar heel klein. Ze zitten onder zijn vacht.
Jammie jammie! Dit eet een mol:
Met zijn grote graafpoten kan een mol goed graven.
Maak opdracht 3 geen kopieermateriaal Š Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
opdracht 3
Waarom wijzen de poten van een mol naar de zijkant?
60 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 60
27-03-14 12:16
Les 1 • Leven in het donker JE LE E RT hoe mollen onder de grond kunnen leven.
Een mol heeft heel goede oren. Ze zitten onder zijn vacht. Er zit een klepje over de oren. Zo kan er geen grond in komen.
B EG RIPPE N graafpoot • snorhaar
Mijn vader loopt te mopperen: ‘We hebben een mol in de tuin. Kijk maar: ons hele grasveld is naar de knoppen.’
Molshopen.
Een mol heeft ook een heel goede neus.
Een mol kan goed voelen met zijn snorharen.
Waar is die mol? Mollen zie je niet zo vaak. Toch zie je het meteen wanneer er een mol in de tuin is. Als de mol een gang graaft, gooit hij een deel van de grond naar buiten. Zo ontstaan kleine bergjes. Die bergjes noem je molshopen.
opdracht 4
geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
Maak opdracht 4 Wat hoort bij een mol? Kleur.
vleeseter
planteneter
dikke wollen vacht
goede oren
goede neus
snorharen
geen oren
goede ogen
61 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 61
27-03-14 12:20
Aarde
WEET JE HET NOG?
C
Zonder licht kunnen planten en dieren niet leven.
Altijd nacht: in de diepste zeeën ’s Nachts is het nooit helemaal donker buiten. Er is altijd wel wat licht, bijvoorbeeld van de maan of van de sterren. Alleen in de diepzee is het echt pikdonker. ’s Nachts, maar ook overdag. Want de diepzee is soms kilometers diep. Zelfs het licht van de zon kan daar niet komen. Er groeien dus geen planten op de bodem van de diepzee. Maar er zijn daar wel dieren. Waar leven zij van?
Ik heb gelezen dat de diepste zee meer dan 11 kilometer diep is. Wat zal het daar donker en koud zijn.
Maak opdracht 5 geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
opdracht 5
Wat hoort bij de diepzee? Kruis aan.
Het is er licht en koud. Het is er donker en koud. Het is er donker en warm. Het is er licht en warm.
62 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 62
27-03-14 12:20
Les 1 • Leven in het donker JE LE E RT hoe dieren in de diepzee voedsel vinden.
B EG RIPPE N diepzee • hengelvis
Een kwal die licht geeft.
Doe het licht eens aan Veel dieren in de diepzee leven van restjes planten en beestjes die langzaam naar de bodem zakken. ‘Zeesneeuw’ heet dat. Maar hoe vinden zij hun voedsel in het donker? Door zelf licht te geven!
Vissen in het donker Je kunt zelf op zoek gaan naar je eten. Maar je kunt ook wachten tot het eten naar jóú toekomt. Dat doet de hengelvis. Deze vis heeft een lichtgevend staafje op zijn kop. Er komt altijd wel een vis op het licht af. En die zwemt dan zo de bek van de hengelvis binnen.
De hengelvis.
Een reuzenpissebed uit de diepzee kan wel 30 centimeter lang worden.
Reuzen van de diepzee Het is ijskoud in de diepzee en er is weinig voedsel. Daarom groeien sommige dieren heel langzaam. Maar ze kunnen wel heel oud worden, soms wel 150 jaar. En al die jaren groeien ze gewoon door. Sommige inktvissen worden wel meer dan 10 meter lang! Zo groot … eh … klein wordt een gewone pissebed op het land.
opdracht 6
geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
Maak opdracht 6 De vissen op deze foto hebben mooie, opvallende kleuren. Vissen in de diepzee hebben dat niet. Waarom niet? Kruis aan.
In het donker heb je niets aan al die mooie kleuren. Daar is het veel te koud voor. Ze hebben wel mooie kleuren, maar die zie je niet in het donker. Anders worden ze meteen opgegeten door de hengelvis.
63 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 63
27-03-14 12:21
Aarde
LES 2
DAG EN NACHT
De zon komt elke dag op dezelfde plek op. En elke dag gaat ze aan de andere kant weer onder. Ook altijd op dezelfde plek. Best gek eigenlijk …
JE LEERT
• hoe dag en nacht ontstaan; • dat de dagen niet even lang duren; • dat de seizoenen te maken hebben met de lengte van de dagen. BEGRIPPEN
• de zonsopkomst • de zonsondergang • de langste dag • de kortste dag • het seizoen • het sneeuwklokje
Zonsopkomst: de dag begint.
Zonsondergang: het begin van de nacht.
Maak opdracht 1 geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
opdracht 1
Ongeveer hoe laat is de zon gisteren ondergegaan? Kleur oranje. Ongeveer hoe laat is de zon vanochtend opgekomen? Kleur geel. tussen 4 uur en 5 uur
tussen 6 uur en 7 uur
tussen 9 uur en 10 uur
tussen 5 uur en 6 uur
tussen 8 uur en 9 uur
tussen 10 uur en 11 uur
tussen 5 uur en 6 uur
tussen 7 uur en 8 uur
tussen 6 uur en 7 uur
tussen 8 uur en 9 uur
zon onder:
zon op:
64 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 64
27-03-14 12:21
Les 2 • Dag en nacht JE LE E RT hoe dag en nacht ontstaan.
B EG RIPPE N zonsopkomst • zonsondergang
Er draait iets, maar wát? De zon gaat dus van de ene kant naar de andere kant. En de volgende dag begint ze opnieuw. Je denkt misschien: de zon draait dus elke dag om de aarde. Maar dat is niet
zo. De zon staat stil. Ze geeft alleen licht en warmte. De aarde draait wel langzaam rond. Gelukkig maar, want daardoor hebben alle mensen op aarde een dag en een nacht.
De zon staat stil. De aarde draait rond.
aarde
zon
dag
nacht
Het zonnetje in huis Je kunt de dag en de nacht makkelijk zelf nadoen. Dit heb je nodig: een zaklamp, een tennisbal en een pen. Zet een kruisje op de tennisbal. Wacht tot het donker is en doe de zaklamp aan. Houd de tennisbal voor de zaklamp en draai de bal langzaam rond. Wanneer is het dag bij het kruisje? En wanneer is het nacht?
opdracht 2
geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
Maak opdracht 2 Hoelang doet de aarde erover om één keer helemaal rond te draaien? Kruis aan.
60 minuten 24 uur 1 week 1 maand 1 jaar
65 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 65
27-03-14 12:21
Aarde
Ik heb een jaar lang de tijden van de zonsopkomst en de zonsondergang opgeschreven. De tijden zijn nooit hetzelfde! Kijk maar naar de tabel.
zon op
zon onder
1 januari
8.48
16.39
1 februari
8.20
17.28
1 maart
7.26
18.20
1 april
7.15
20.14
1 mei
6.10
21.05
1 juni
5.26
21.50
1 juli
5.24
22.03
1 augustus
6.02
21.30
1 september
6.52
20.27
1 oktober
7.41
19.17
1 november
7.35
17.11
1 december
8.26
16.32
Korter of langer De dagen van het jaar duren nooit even lang. Elke dag heeft natuurlijk wel evenveel uren als de andere dagen, maar de tijd tussen zonsopkomst en zonsondergang is nooit hetzelfde. In de zomer zit er meer tijd tussen dan in de winter. Maak opdracht 3 geen kopieermateriaal Š Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
opdracht 3
Melvin schreef de tijden van de zonsopkomst en de zonsondergang op. Wat is waar? Zet een rondje om het goede antwoord.
In januari kwam de zon vroeger op dan in februari.
waar / niet waar
In maart werd het later donker dan in mei.
waar / niet waar
Op 1 augustus ging de zon later onder dan op 1 september.
waar / niet waar
De zon komt steeds een stukje vroeger op, het hele jaar door. waar / niet waar De dag duurt altijd even lang als de nacht.
waar / niet waar
66 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 66
27-03-14 12:21
Les 2 • Dag en nacht JE LE E RT dat de dagen niet even lang duren.
B EG RIPPE N langste dag • kortste dag
Lang licht De langste dag van het jaar is 21 juni. De zon komt dan heel vroeg op en gaat pas heel laat weer onder. Het blijft dus lekker lang licht. Na 21 juni worden de dagen steeds een stukje korter.
Donkere dagen Op 21 december is de tijd tussen zonsopkomst en zonsondergang het kortst. Dit is dus de kortste dag. Na 21 december worden de dagen weer steeds een stukje langer.
opdracht 4
geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
Maak opdracht 4 Bij welke periode horen de tijden van de zonsopkomst en zonsondergang? Kleur.
De periode van 21 december en 21 juni. De periode van 21 juni tot 21 december. Dat kun je niet weten. maandag
dinsdag
woensdag
donderdag
vrijdag
zaterdag
zondag
zonsopkomst
7.39
7.41
7.43
7.44
7.46
7.48
7.49
zonsondergang
19.10
19.17
19.15
19.13
19.10
19.08
19.06
67 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 67
27-03-14 12:22
Aarde
De seizoenen
Winter: 21 december - 21 maart De kortste dag is het begin van de winter. Voor veel dieren is de winter een moeilijk seizoen, want er is dan maar weinig voedsel te vinden. Zie je sneeuwklokjes? Dan is de winter bijna voorbij!
Van 21 december …
… tot 21 december.
Herfst: 21 september - 21 december In de herfst worden de dagen steeds korter. De bladeren vallen van de bomen en sommige dieren verzamelen voedsel voor de winter. Maak opdracht 5 geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
opdracht 5
Welk seizoen vind jij het fijnst? Leg je antwoord uit.
68 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 68
27-03-14 12:22
Les 2 • Dag en nacht JE LE E RT dat de seizoenen te maken hebben met de lengte van de dagen.
B EG RIPPE N seizoen • sneeuwklokje
Lente: 21 maart - 21 juni In de lente worden de dagen steeds langer. De natuur komt weer tot leven en er worden veel dieren geboren.
… tot 21 juni.
Van 21 juni …
Zomer: 21 juni - 21 september De langste dag is het begin van de zomer. De dagen zijn lang en het is vaak lekker warm. In deze tijd bloeien de meeste bloemen.
opdracht 6
Waar hoort het bij? Trek lijnen.
De nachten worden langer.
De nachten worden korter.
lente
Van 21 december tot 21 juni.
herfst
De dagen worden korter.
De dagen worden langer.
zomer
winter
Van 21 juni tot 21 december.
geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
Maak opdracht 6
69 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 69
27-03-14 12:23
Aarde
LES 3
noordpool
MAGNETEN JE LEERT
• dat ijzeren voorwerpen aan een magneet blijven hangen; • wat magneten kunnen; • waarvoor wij magneten gebruiken.
De aarde hangt een beetje scheef, maar daar merken wij gelukkig niets van. zuidpool
De polen van de aarde
BEGRIPPEN
• de pool • de magneet • aantrekken • afstoten • het kompas • de koeienmagneet
De aarde draait steeds dezelfde kant op. De bovenkant en de onderkant blijven altijd op dezelfde plaats. We noemen de bovenkant en de onderkant de polen van de aarde. De bovenkant is de noordpool en de onderkant heet de zuidpool. Het is heel koud op de noordpool en de zuidpool. Er is veel ijs en sneeuw.
Op de noordpool leven ijsberen. Op de zuidpool leven pinguïns. geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
opdracht 1
Maak opdracht 1
Kijk naar de tekening van de aarde. Bij welk dier is het nu de hele dag donker? Kruis aan.
× Bij de pinguïn.
Bij de ijsbeer.
Bij allebei.
Bij geen van beide.
70 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 70
27-03-14 12:23
Les 3 • Magneten JE LE E RT dat ijzeren voorwerpen aan een magneet blijven hangen.
B EG RIPPE N pool • magneet
De polen van een magneet Misschien heb je wel eens een magneet gezien. Een magneet heeft ook een noordpool en een zuidpool.
De polen van een magneet hebben vaak een kleur. De noordpool is meestal rood, de zuidpool is meestal wit.
Voorwerpen van ijzer blijven aan een magneet hangen.
Kijk, je kunt in één keer wel een stuk of vijftien punaises optillen. De punaises zijn van ijzer. Daardoor blijven ze aan de magneet hangen.
opdracht 2
geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
Maak opdracht 2 Welke voorwerpen blijven wel aan een magneet hangen? En welke niet? Trek lijnen. wel
niet
71 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 71
27-03-14 12:23
Aarde
Wat kunnen magneten? Dit wist je al: magneten kunnen voorwerpen van ijzer vasthouden.
De noordpool en de zuidpool van twee magneten willen bij elkaar zijn. Daarom trekken zij elkaar aan. Ze blijven aan elkaar vastzitten.
Maar dezelfde polen van twee magneten willen niets met elkaar te maken hebben. Ze zullen elkaar altijd afstoten. Twee noordpolen kunnen dus nooit bij elkaar komen. Twee zuidpolen ook niet.
Maak opdracht 3 geen kopieermateriaal Š Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
opdracht 3
Wat is goed? Kleur.
72 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 72
27-03-14 12:24
Les 3 • Magneten JE LE E RT wat magneten kunnen.
B EG RIPPE N aantrekken • afstoten
Magneten zijn aan de polen het sterkst.
Magneten kunnen door andere materialen heen werken: door glas, door papier, door karton enzovoort.
Magneten werken op een afstand.
opdracht 4
geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
Maak opdracht 4 Het witte vel papier hangt aan de dolfijnen. Hoe kunnen de dolfijnen blijven hangen?
73 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 73
27-03-14 12:24
Aarde
De aarde is ook een magneet De noordpool en de zuidpool van de aarde kunnen ook voorwerpen van ijzer aantrekken. Net als een magneet. Dit kun je goed zien op een kompas. De ene kant van de ijzeren naald wijst altijd naar de noordpool. De andere kant wijst altijd naar de zuidpool. Heel belangrijk, bijvoorbeeld als je midden op zee bent, in de bergen of in een groot bos. Met een kompas weet je dus altijd of je de goede kant opgaat.
De naald van een kompas is een soort magneetje. Hij is van ijzer en hij kan ronddraaien. De rode punt wijst altijd naar de noordpool.
Zo werkt een kompas
Hier staan de letters van de windrichtingen: N = noord E = oost S = zuid W = west
Je kunt de achterkant van het kompas ronddraaien. De letters en de cijfers draaien dan mee. Maar de naald blijft op zijn plek.
Waar is het noorden? Kleur de goede pijl.
0
0
geen kopieermateriaal Š Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
opdracht 5
0 0
Maak opdracht 5
74 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 74
27-03-14 12:25
Les 3 • Magneten JE LE E RT waarvoor wij magneten gebruiken.
B EG RIPPE N kompas • koeienmagneet
Magneet in een koe Koeien eten gras, maar soms slikken ze ook wel eens een stukje prikkeldraad of een spijkertje in. Dat is natuurlijk niet gezond. Daarom krijgen koeien een magneet in hun maag. Die koeienmagneet houdt alle ijzeren voorwerpen vast. Zo kunnen ze de maag van de koe niet kapotmaken.
Magneten zijn overal. In huis, op school, buiten …
Een kalfje krijgt een koeienmagneet.
Met deze sterke magneet kun je oud ijzer optillen. Aan deze magneet kun je messen hangen. Met dit magneetje blijft de deur goed dicht zitten.
opdracht 6
geen kopieermateriaal © Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg
Maak opdracht 6 Maak de puzzel. Welk woord staat in de rechthoek?
1. 21 juni is de … dag van het jaar. 2. Een mol heeft twee sterke … 3. De dag begint met … 4. Een uil, een egel en een vleermuis zijn … 5. Een magneet heeft een zuidpool en een … 6. Herfst, winter, lente, zomer. 7. 21 december is de … dag van het jaar. 8. Hierop zie je waar het noorden ligt. 9. Vis met een lampje, woont in de diepzee. 10. Met deze haren kan een mol goed voelen.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
75 13141_ntz_wb_gr5_bw_thema4.indd 75
27-03-14 12:25
WERKBOEK JAARGROEP 5
DEZAKENVANZWIJSEN
dezakenvanzwijsen.nl
NATUURZAKEN Digibordmethode voor natuur & techniek
Digibordmethode voor natuur & techniek Natuurzaken is onderdeel van de uitgaven voor kennisgebieden van Zwijsen. Verwante uitgaven binnen De Zaken van Zwijsen zijn: Digibordmethode voor geschiedenis
Digibordmethode voor aardrijkskunde
Digibordlessen 36x per jaar een kant-en-klare digibordles gebaseerd op de actualiteit, voor een complete en altijd actuele methode
naam: 13141_ntz_wb_gr5_os.indd 1
......................................... 7-4-2014 13:51:02