Beeldentaal - Reisverhaal Kunstlab 2

-1-

Mijn ogen zijn mijn handen, mijn handen zijn mijn mond Reisverhaal van het inclusieproject Beeldentaal

-2-

Hoe goed kennen we elkaars wereld eigenlijk?

Wat is ervoor nodig om elkaar oprecht te ontmoeten?

Hoezo zou het reguliere theater ‘niets voor ons’ zijn?

Hoe inclusief is theater eigenlijk voor dove en slechthorende mensen?

-3-

Inleiding Beeldentaal is een initiatief van het Zorg Innovatie Forum (ZIF) met NITE (Noord Nederlands Toneel en Club Guy & Roni) en Kentalis¹. Het project stelt aan de praktijk van de kunsten én die van onderwijs en zorg voor jonge mensen met een auditieve beperking en kinderen met een taalontwikkelingsstoornis de vraag: welke concrete acties en wat voor veranderingen in mindset zijn er nodig voor echte inclusie van kunstaanbod voor deze doelgroepen? Dit is het verhaal van het eerste deel van het Beeldentaalproject met de Guyotschool, school voor voortgezet speciaal onderwijs (vso) in Haren. Het vertelt over de reis die leerlingen, hun docenten en educatiemakers van NITE tussen oktober 2021 en december 2022 in drie projecten maakten met toneel, dans en objecttheater.

Tweedeklassers van de groepen arbeid (praktijkonderwijs) en vmbo kregen in de periode van september 2021 tot en met december 2022 drie keer tien weken een bijzondere theaterervaring. Theaterdocent Carolien Tiedema en onderwijsassistent Miranda van Manen van de Guyotschool werkten in het Dialogenproject met de leerlingen aan zelfgemaakte theaterscenes.

Dansdocent Tresor nam de jongeren met Move it! mee in een danservaring die toewerkte

naar een gezamenlijke voorstelling met acht andere vo-scholen in de Nieuwe Kolk in Assen.

Maskertheatermaker Sarah de Meere en haar stagiair Kyllian Opdam maakten tenslotte een objecttheaterproject op maat voor de Guyotschool.

Beeldentaal was voor alle betrokkenen een sprong in het diepe. Zowel voor de jongeren als voor de kunst- en onderwijsprofessionals ging er een wereld open. Voor de dove en slechthorende leerlingen blijkt theater niet een breed gedeelde ‘Theater daagt uit ervaring. Sommige jongeren hebben wel eens om buiten je comfortzone te een theaterkamp voor dove kinderen bezocht. treden, vraagt om Maar voor de meeste zelfexpressie en leerlingen (en ouders) samenwerken.’ is theaterbezoek ‘veel te talig’ en een flinke drempel. Zelf theater maken wordt door docenten beeldend, Anja Nutters en Jenny ter Wolde, als een leemte gezien op hun school. De twee docenten zijn voor de Guyotschool de trekkers van Beeldentaal. Ze zien het project als een buitenkans voor de leerlingen: ‘Theater daagt uit om buiten je comfortzone te treden, vraagt om zelfexpressie en samenwerken.’ Het is ook een speelse vorm van zelfonderzoek: wie je wilt zijn en wat je kan’.

¹ De Koninklijke Kentalis, landelijke organisatie voor onderzoek, onderwijs en zorg voor mensen die slechthorend, doof of doofblind zijn of TOS hebben.

-4-

De motivatie van de kunstpartners2 in het Beeldentaalproject is om mét de leerlingen uit te vinden hoe zij hun theater meer inclusief kunnen maken voor het dove en slechthorende publiek.

Op onderwijsassistent Miranda van Manen, die zelf doof is en docent Tresor na, had geen van de docenten ervaring met de doelgroep.

René de Haan, voormalig hoofd educatie bij NITE bekent: ‘We denken wel dat iedereen die iets met theater wil ons gezelschap weet te vinden. Ons credo is ‘language no problem’, maar in praktijk weten we gewoon ‘Er komt veel meer heel weinig van de bij kijken dan een dovencommunity. We zijn nieuwsgierig maar ook tolk gebarentaal een beetje naïef in deze inzetten bij reis gestapt. Er komt veel een voorstelling.’ meer bij kijken dan een tolk gebarentaal inzetten bij een voorstelling. Toch is samen onderzoeken wat er nodig is voor echt inclusief theater, de enige manier.’

Zonder de vraag van het ZIF hadden we elkaar niet

gevonden, beaamt Anja Nutters.

‘Het ontbreekt ons vaak gewoon aan tijd en geld om nieuwe mogelijkheden te onderzoeken.’ Terwijl ‘ervaringsgericht leren’ waarbij onze leerlingen de school uitgaan –de ‘echte wereld’ in– juist een vorm van onderwijsvernieuwing is waar Anja helemaal voor pleit.

In zeventien interviews hebben de kunstdocenten, Anja Nutters en Jenny ter Wolde, van de Guyotschool met onderzoeker Saskia van de Ree van het Kenniscentrum Kunst en Samenleving (KCKS) van de Hanzehogeschool Groningen hun ervaringen gedeeld over het proces dat ze doormaakten. Studenten van Academie Minerva en alumnus Fynn van der Ziel gaven een visuele impressie van de reis die de leerlingen van het theater- en dansproject maakten. Twee (dove) volwassen hebben als ‘focusgroep’ het proces met de leerlingen bij het Dialogenproject en Move it! gevolgd vanuit een rol als ervaringsdeskundige en hen van commentaar voorzien. In december 2022 is op basis van de interviews een kleine documentaire gemaakt.

² Behalve NITE (Noord Nederlands Toneel en Club Guy & Roni) dragen ook de Stadsschouwburg, de Oosterpoort Groningen (SPOT) en het Noord Nederlands Orkest (NNO) bij aan dit onderdeel van Beeldentaal

Tekening: Fynn van der Ziel

-5-

De reis begint met een pers-co Op 17 september 2021 treffen alle deelnemers elkaar bij een kick-off in de Machinefabriek, de werkplek van NITE aan de Bloemsingel in Groningen. Leerlingen van de Guyotschool hebben in de ochtend al een rondleiding gehad. docent Anja: ‘Ik proefde van tevoren hun spanning. De jongeren waren nerveus én nieuwsgierig. Wat gaan we doen? Naar een theater, een dansproject?

Wauw! We willen heel graag beginnen! En naar de plek zelf gaan waar het theater wordt gemaakt, maakt het echt interessant.’ Ze ontmoeten die dag een IJslandse danseres die bij NITE werkt en ook doof is. ‘Zij is echt een rolmodel voor de jongeren’ merkt theaterdocent Carolien. ‘Dat biedt hen zo’n krachtig perspectief….van: ‘Ik hoef niet perse bij ‘brownies & downies’ aan het werk; ik kan dus ook danser worden.’ De vraag aan de leerlingen is om voor de kick-off een wereld te presenteren, zoals zij die graag zouden zien. Ze bedenken hiervoor als vorm een persconferentie waar iedereen gebarentaal spreekt en er een tolk is voor de horende mensen. ‘Want …’ zegt Carolien ‘als je nu tv kijkt, is er altijd een tolk voor dove mensen.’

Een slechthorende-leerling die het beste kan spreken wordt de tolk. Met hun ‘pers-co’ zetten de jongeren een krachtig beeld neer van hun eigen dovencultuur. De kop is eraf, de toon is gezet: dit is het begin van een wederkerig project waar iedereen van elkaar gaat leren.

Kennismaken met theater, dans en objecttheater In het eerste blok Beeldentaal werken de leerlingen van oktober tot en met december 2021 aan het Dialogenproject. In zes stappen (waaronder een ontmoeting met horende leerlingen van het Praedinius Gymnasium) werken ze met theaterdocent Carolien Tiedema toe naar de presentatie van eigen scenes op het toneel van de Stadsschouwburg. In de avond staat een bezoek aan een voorstelling van het NNT met ondersteuning van een tolk Nederlandse Gebarentaal (NTG) op de planning. Helaas gooit corona roet in het eten en gaan de presentaties in het theater niet door.

In het voorjaar van 2022 doen de jongeren samen met acht andere scholen mee aan het dansproject Move it! Dansdocent Tresor leidt de groep in tien weken toe naar een optreden in theater De Nieuwe Kolk in Assen met livemuziek door het Noord Nederlands Orkest (NNO). Voor het derde deel van Beeldentaal in het najaar van 2022 werken ze tenslotte met educatiemakers Sarah de Meere en Kyllian Opdam aan een visuele vorm van theater, objecttheater. Van een enorme berg restmateriaal uit de decoropslag en het kantoor van NITE maken de leerlingen in vier groepjes een bewegende marionet: een vos, een rups, een kat en een konijn.

-6-

Ervaringen van leerlingen De educatiemakers zien al snel dat dove en slechthorende leerlingen heel gewone pubers zijn die ook graag een beetje ‘hangen en klieren’. Ze kijken eerst de kat uit de boom. Ze zijn verlegen als je ze uit hun comfortzone haalt en enthousiast als er een spel- of competitie-element in de les zit. Als ze zich eenmaal veilig voelen dan zie je ze ontdooien. Kyllian Opdam, stagiair bij het objecttheaterproject, observeert dat de leerlingen heel goed lol kunnen hebben. Tegelijk vindt docent Anja Nutters van de Guyotschool, dat de leerlingen het niet leuk hoeven te vinden: ‘Als ze ergens een drempel ervaren, is het belangrijk dat ze dat onder woorden leren brengen: ‘Wat vond je niet leuk dan? Wat heb je gemist?’

Eén leerling had eigenlijk niets met theater, herinnert Anja’s collega Jenny ten Wolde zich goed: ‘Moet dat nou echt?! Hij had er zelf nooit voor gekozen, hij is echt een sportjongen’. Uiteindelijk zag ze hem bijdraaien: ‘Niemand zei ik ga niet meedoen’. Dus kon hij ook niet anders dan meedoen. Hij is over zijn barrière heengestapt. Stel hij had nooit deze kans gehad, dan had hij ook deze ervaring niet gehad. Hij heeft gezien: ik vond iets niet leuk. ‘Ik vond het moeilijk. Ik zag er tegenop, maar ik heb het toch gehaald. Ik heb meegedaan en ik heb het afgemaakt.’

Een andere leerling was altijd een hele stille jongen: ‘Weinig tot geen actie, heel passief’. Toevallig zit hij nu opnieuw in de Beeldentaalgroep en ziet ze een heel andere jongen. ‘Contact maken met andere leerlingen ook buiten zijn groep gaat deze keer heel goed. Ik denk dat het de setting is, het gevoel dat je bij theater meer dingen kan doen dan in een gewone les. Er is meer vrijheid. Je mag meer jezelf zijn en dingen doen. Ik denk dat hij die ruimte heel goed pakt nu.’

Tijdens het dansproject herinnert Jenny zich een meisje: Ze vindt taal heel lastig. Ook theaterspelen kan best talig zijn, dat vond ze lastig. Bij het dansproject zag ik haar opbloeien. Ze was helemaal gefocust op de docent en zijn bewegingen. Die deed ze heel goed na. Ze voelde zich echt meer in haar element. Dat zag ik, ze straalde gewoon. Dat was voor haar een moment van: ik kan laten zien wat ik kan.’

Educatiemaker Sarah van der Meere benadrukt dat het objecttheaterproject niet alleen gaat over bezig zijn met fantasie en verwondering, maar ook over samenwerken en respectvol luisteren naar de ander. Ze ziet na een aantal weken echt een andere mentaliteit ontstaan. Leerlingen gaan elkaar meer bevragen: ‘Van hé kan ik jou nog helpen’.

‘Ik vond het moeilijk. Ik zag er tegenop, maar ik heb het toch gehaald. Ik heb meegedaan en ik heb het afgemaakt.’

‘Ze voelde zich echt meer in haar element.

Dat zag ik, ze straalde gewoon.

Dat was voor haar een moment van: ik kan laten zien wat ik kan.’

-7-

Tekeningen: Fynn van der Ziel

-8-

Een belangrijk doel tijdens het project is de ontmoeting met andere horende jongeren; nadrukkelijk als wederkerige ervaring. In november 2021 is er met het Dialogenproject een gezamenlijke middag met een klas van het Praedinius Gymnasium. Eerst zie je schroom, vertelt Jenny ten Wolde van de Guyotschool. ‘De leerlingen zijn heel verlegen, ze schamen zich om gebaren te gebruiken en voor hun stemgeluid. Andersom zit de groep van de Praedinius net zo goed in verlegenheid.’ Theaterdocent Carolien vertelt hoe de leerlingen in de pauze op de docenten en de tolk afvliegen: ‘Ze willen weten hoe je dit of dat zegt in gebarentaal: ‘Maar je hoeft niet perse gebarentaal te kunnen. Je kan ook gewoon dingen uitbeelden of opschrijven. Ga het maar gewoon doen.’ Daarna als ze in kleine groepjes een stukje hebben gemaakt, laten ze het tegenovergestelde zien.

Voor docent Jenny is het spontane contact dat ontstaat met leerlingen van een andere vso-school een topervaring: ‘Er groeiden allemaal contacten. Met mobieltjes werden teksten uitgewisseld. Van elkaar gebaren leren.’ Haar groep vraagt na afloop zelfs of ze niet nog een keer opnieuw in contact kunnen komen met die leerlingen.

Kwaliteiten Tresor de dansdocent van Move it! merkt meteen dat de taal van de dove jongeren er één is van het lichaam. ‘Ik kan daarin veel fun met hen hebben. Ze staan daar in die gymzaal… en ik hoef weinig uit te leggen…. Ik hoef alleen maar te bewegen .. en ze doen me na.’ Omdat deze leerlingen niet horen, zijn ze ook meer gefocust in hun kijken en minder snel afgeleid, merkt Tresor. ‘Dus doof zijn… er zijn ook voordelen en dat zijn ook mijn voordelen als docent.’

Het valt theaterdocent Carolien op dat de jongeren voor pubers redelijk goed in hun lijf zitten: ‘Ze zijn daarin een stap verder dan de meeste horende leerlingen. Gebarentaal maakt dat ze van zichzelf heel expressief zijn. Maar…. ze kunnen ook nog wel een stapje verder: niet alleen met je handen wapperen… je hele lijf mag meedoen’. Jezelf durven laten zien is een belangrijk thema waar je via theater aan kan werken. De jongeren leren om op het toneel groter te gebaren, om jezelf ook op afstand verstaanbaar te maken.’

Carolien is gewend lessen aan te passen aan de groep met wie ze werkt. Hier betekent dat ‘gewone’ theateroefeningen ombuigen. Hoe klinkt jouw personage: ‘Hoe gebaart jouw personage?’ Ze legt uit: ‘Als je een rol speelt, ben je wat anders. Ben je een kat of een deftige dame, dan beweeg je anders. Hoe gebaart dat? Preciezer, groter, kleiner?’

De leerlingen gaan dat vervolgens ook echt doen, vertelt Carolien enthousiast. Docent Anja van de Guyotschool ziet het verschil duidelijk in hun manier van gebaren.

In het spel Cluedo blijken de leerlingen echt kampioenen. Ze kennen het spel en de regels en zijn heel nauwkeurig in het ‘doorgeven’ van de clues. Begrijpen ze elkaar goed dan is het handen schudden, even in gebaren herhalen en dóór naar de volgende stap!

Bij het objecttheater is de uitdaging dat de leerlingen op een zintuigelijke manier hun materiaal verkennen. Hoe voelen die mappen, doeken, een oud toetsenbord of bubbeltjesplastic? Hoe beweegt dat en kan ik dat toepassen? De leerlingen verrassen educatiemaker Sarah daarin positief. Ze observeert dat als er één zintuig wegvalt, andere zintuigen meer áán gaan. Door het werken met die materialen komt de fantasie op gang.

-9-

-10-

Barrières en aanpassingen De docenten van de Guyotschool merken dat leerlingen in het proces van het Dialogenproject meer durf krijgen. Onderwijsassistent Miranda stelt de jongeren aanvankelijk vaak gerust. ‘Wij (dove mensen) zijn niet altijd gewend om naar voren te treden of om ons voor te stellen’, zegt Miranda. ‘Ik heb dat ook moeten leren: je hoeft niet bang te zijn voor wie je bent. Door eerst met elkaar te oefenen krijgen de leerlingen zelfvertrouwen en durven ze meer te gebaren. Ze wisten al ‘ik kan het’. Vervolgens deden ze het ook met andere mensen erbij.’

Het is niet zo dat de leerlingen het niveau niet aankunnen zegt theaterdocent Carolien. Sommigen willen ook wel uitgedaagd worden. Dan ziet ze: ‘Jou kan ik wel wat meer vragen. Andere leerlingen zijn wat afwachtender…’ Een meisje denkt: ik kan het niet. Maar als Carolien haar ziet: ‘Zo een mimiek, zó expressief… een open boek dat gezicht. Fantastisch!’

Bij Move it! vertelt dansdocent Tresor de jongeren over zijn eigen ervaring. Hoe hij pas is begonnen met dansen toen hij achttien was. Iemand zag dat hij talent had en gaf hem een kans. Die kans heeft hij gegrepen en verder was het keihard werken. Tegen de leerlingen die wat in de weerstand zijn, zegt Tresor: ‘Ik kan niet? Ik durf niet? Ik wil geen bezwaren horen! Leerlingen krijgen daardoor meer willpower.’ Het ontroert docent Anja als ze hier na het optreden in De Nieuwe Kolk een opmerking van een leerling over terugkrijgt: Deze jongen had een uitgesproken antigevoel over dans. Tresor had tegen hem gezegd: ‘misschien is dit wel jouw kans, zo’n kans krijg je misschien nooit weer.’ Deze leerling zal zijn mening over dans misschien niet veranderen, maar hij zei achteraf wel: ‘ik heb het gedaan, ik heb het gedurfd.’

In de uitvoering merken de NITE-docenten dat ze vindingrijk moeten zijn. Bij dans ligt hierin een uitdaging.

Sommige leerlingen kunnen wel (een beetje) muziek horen, anderen niet. In de voorstelling loopt dansdocent Tresor uiteindelijk mee het toneel op om de cues in de muziek aan te geven. Dit is niet ideaal…

Op een deelnemer van de focusgroep die in het publiek zit, komt het als ‘betuttelend’ over. Maar hij kent de onderliggende, praktische reden dan ook niet.

Educatiemaker Kyllian komt erachter dat hij bij zijn uitleg aan het begin van de les ook visuele ondersteuning moet gebruiken. Uitleg in woorden alleen is veel te talig en duurt met de vertaling door de tolk erbij te lang.

De educatiemakers merken allemaal dat de lessen vanwege de taalbarrière veel tijd kosten. Theaterdocent Carolien merkt dat ze met de leerlingen minder kan multitasken: ‘Je kan niet vrij in de ruimte rondlopen, kijken en praten. Je moet altijd zorgen dat de tolk én de leerlingen mij kunnen zien. Het vraagt om de les in stukjes knippen en steeds weer terug naar een cirkel voor vragen en instructies.’

Gebarentaal is de moedertaal van deze leerlingen. Nederlands, gesproken en geschreven, hun tweede taal.

Daardoor hebben veel dove leerlingen een taal- of leerachterstand. Leerlingen kunnen de stof heel goed begrijpen maar dat zie je niet altijd in een schrijfopdracht terug. De taligheid van bepaalde opdrachten vraagt daarom om aanpassingen. Docenten Anja en Jenny komen met een formulier met bolletjes en tekstballonnen als hulpmiddel bij het schrijven van een rolbiografie. In hun eigen les werken ze er met de leerlingen verder aan middels een aanvullende tekenopdracht: maak een portret van je personage.

Dat brengt theaterdocent Carolien vervolgens op het idee van een stripverhaal voor de opbouw van de dialoog.

-11-

Tekeningen: Marieke Druiven

-12-

Bijvangst Behalve gewone vakken is school er ook om over het leven en de maatschappij te leren, zegt docent Anja. Leerlingen van de Guyotschool hebben in dat kader bijvoorbeeld ‘dovencultuur’ als vak. Ze zijn daar heel zelfbewust over. In hun bijdrage aan Move it! zitten twee ontroerende fragmenten waarmee de jongeren hun doof-zijn als identiteit uitdragen. Als enige groep stellen ze zich in gebarentaal voor aan de zaal: ‘Wij zijn de leerlingen van de Guyotschool. Wij horen niet maar we zien alles’. Bij de ‘parade’ aan het slot van de voorstelling dragen ze een borstbeeld van de grondlegger van hun school mee en laten die als hun persoonlijke ‘symbool’ achter op het podium.

Veel leerlingen wonen in Haren op het internaat.

Ze worden wekelijks met taxibusjes gehaald en gebracht. Zo doen ze weinig ervaring op met zich vrij bewegen in ‘de buitenwereld’. De school uit, de stad in en op de fiets of met de bus naar de Machinefabriek en de Stadsschouwburg gaan, betekent ervaring opdoen met fietsen, deelnemen aan het verkeer en zelf de weg vinden. Docent Jenny ziet haar leerlingen er steeds zelfstandiger in worden: ‘Eerst was het: waar moeten we naartoe en is het niet te moeilijk? Maar op een gegeven moment kwam de vraag: mogen we niet alleen fietsen?’ Ook de rit met de streekbus naar De Nieuwe Kolk in Assen is voor veel leerlingen een eerste ervaring met het openbaar vervoer.

Een belangrijke ‘bijvangst’ vinden docenten Jenny en Anja.

Dans of (object)theater?

Terugkijkend op de drie projecten is de vraag welke discipline ‘beter werkt’ eigenlijk niet relevant. Dans is een hele fysieke expressie en sluit als zodanig probleemloos aan bij de ‘natuurlijke’ lichaamstaal van de leerlingen. Omdat dans actief en visueel is–niet zo ‘in het hoofd– leren de jongeren het makkelijk. Theater heeft iets meer een drempel vanwege de taalbarrière. Aan de andere kant krijgen de leerlingen in het Dialogenproject de gelegenheid om helemaal zelf iets te maken.

Het objecttheater sluit goed aan omdat het heel visueel en expressief is en gesproken taal geen grote rol speelt.

Het (object)theater en de dans zijn een toevoeging op het kunstaanbod van de Guyotschool dat nu hoofdzakelijk beeldend is. Het verschil is het fysieke, zegt theaterdocent Carolien: je leert met theater (meestal niet zonder een beetje gêne) je lijf kennen. En ook: theater maak je samen. Carolien ziet leerlingen groeien daarin. Ze krijgen echt meer zekerheid.

Moet je kunnen horen om te kunnen dansen?

Dansdocent Tresor zegt van niet. Kunstdocent Jenny weet dat sommige van haar leerlingen van zichzelf ritmegevoel hebben en anderen niet. Soms zie je een groepje kids in de pauze samen met een koptelefoon op. Dan draaien ze samen van die stevige nummers. Daar moeten ze wel een beetje voor kunnen horen.

-13-

En theaterbezoek door dove mensen? Eén lid van de focusgroep noemt als motief om wel of niet naar het theater te gaan: ‘Waar kijk je als dove toeschouwer naar? Wat is daar te zien en wat zegt het over mij?’ Een ander herinnert zich dat hij als kind met zijn (dove) opa graag naar Peppie en Kokkie keek. ‘Heel visueel was dat.’

Onderwijsassistent Miranda gaat graag naar het theater en geeft als vrijwilliger leiding aan theaterkampen. Visueel theater met veel beeld en kleur heeft ook haar voorkeur: ‘Lichaamstaal bij een acteur, dat zíe ik natuurlijk. Dat hoeft een tolk niet te vertalen.’ Ze zag een keer in Leeuwarden een voorstelling met clowns waar helemaal niet in werd gesproken. Daar kon ze volledig in meekomen.

De rol van de tolk gebarentaal De theater- en dansworkshops waren niet mogelijk geweest zonder de inzet van tolk gebarentaalen.

Ze zijn bijzonder behulpzaam in het geven van tips aan de educatiemakers. Als iets niet duidelijk is, dan legt de tolk het gesprek even stil of ze vraagt iets te herhalen, vertelt theaterdocent Carolien. Ze leert om het spel te onderbreken voor instructies en te wachten tot alle leerlingen zowel haar als de tolk kunnen zien.

In de rolverdeling zorgden docenten Anja en Jenny van de Guyotschool voor de aanwezigheid van tolken. Zeker als je mensen zoekt met affiniteit met jongerentaal en de jeugd als doelgroep moet

je daar tijdig bij zijn. Tolk gebarentaalen Sylvia en Aaltje raken om deze reden min of meer vast verbonden aan het Beeldentaalproject. Ze vinden het een leuk project, maar zeggen met klem professioneel ‘geen partij’ in het gesprek erover te willen zijn. Ze zijn als tolk Nederlandse Gebarentaal (NGT) juist getraind om zoveel mogelijk onzichtbaar te zijn in de communicatie.

‘Het is belangrijk dat wij echt alleen een hulpmiddel zijn’, zegt Sylvia. Focusgroepslid Jelle Kamstra verduidelijkt het belang van die neutrale intermediaire rol ‘Voor je het weet ga jij als horende onbedoeld in gesprek met de tolk in plaats van met mij.’

Wat betreft de inzet van tolken bij een voorstelling leren NITE en SPOT Groningen (Stadsschouwburg en de Oosterpoort) dat theaterbezoek door dove mensen meer impliceert dan het inschakelen van de tolk gebarentaal alleen. Waar zitten dove mensen bijvoorbeeld in het publiek? Ze varen voor hun theaterervaring geheel op hun ogen en moeten dus alles op de bühne – wat er gebeurt op de scene én de tolk– in één keer kunnen overzien. En hoe integreer je een tolk in het theatrale concept zoals het toneelbeeld? Met welke tolk werk je en hoeveel zijn er nodig? Bij veel tekst bijvoorbeeld, tenminste twee die elkaar afwisselen. In welk stadium van het maakproces schakel je zo iemand in? Behalve tekst is het ook mogelijk om muziek te tolken. Dat vraagt weer een bijzondere expertise.

-14-

Inclusie, dovencultuur en zelfbewustzijn Waarom niet kiezen voor een dove theatermaker en (re)presentatie van de dovencultuur als thema?

Dat is na het Dialogenproject één van de vragen uit de focusgroep. René de Haan van NITE, heeft juist gekeken naar wat het gezelschap al doet. Aanhaken bij een bestaand educatieproject maakt het project behapbaar en betaalbaar, een waarborg voor continuïteit. Meer nog biedt een lopend educatieproject gelegenheid voor ontmoetingen met leerlingen van andere scholen. ‘Ontmoeting en uitwisseling met elkaar, dat is toch wat we willen met inclusie?’ zegt René. Deze ontmoeting leidt in elk geval tot een bijzonder en wederkerig leerproces waar de betrokken professionals zowel uit het onderwijs als het theater met veel plezier op terugkijken.

Kunstdocent Jenny van de Guyotschool zegt over inclusief theater voor doven: ‘Een tolk maakt een voorstelling wel toegankelijk, maar dat is nog niet inclusief. Inclusief is het pas als mensen mee kunnen doen met reguliere activiteiten.’

Een element van inclusie is volgens haar dat er ervaringen worden aangeboden die leerlingen anders niet krijgen. Een element dat er in hun dagelijks onderwijs niet is.

Docent Anja benoemt dat inclusie tussen horenden en doven van twee kanten moet komen. Ze spreekt liever niet over horend en doof, want dan benadruk je juist de verschillen. ‘Het gaat erom dat je weet van elkaar ‘Het gaat erom dat je hoe je communiceert weet van elkaar hoe en dat dát dus van je communiceert en twee kanten komt. dat dát dus van twee Onze leerlingen zijn vaak ook verbaasd als kanten komt.’ je vertelt dat iemand die geen gebarentaal kent, het best een beetje lastig vindt om in gebaren te communiceren. Bij de ontmoeting met leerlingen van het Praedinus Gymnasium merkten de leerlingen dat je een tolk echt niet perse nodig hebt. Met sms’jes over en weer en handen en voeten kwamen ze, toen het ijs was gebroken, al een heel eind.’

Theaterdocent Carolien heeft het als heel bijzonder ervaren om in de wereld van de dovencultuur te mogen stappen. Het was nieuw voor haar ‘Ik kon op de dat er zoiets als een Guyotschool voelen dovencultuur is en dat hoe het is als er om leerlingen ook les over deze eigen cultuur je heen een taal krijgen. ‘Ik kon op de wordt gesproken Guyotschool voelen die je niet begrijpt.’ hoe het is als er om je heen een taal wordt gesproken die je niet begrijpt’. Ik voelde heel erg van oh.. maar voelen zij zich wellicht zo als ze op het Centraal Station staan? Ik heb geleerd dat doof of slechthorend zijn veel meer is dan een beperking. Het is een taal die ik niet versta. Ik heb ook veel geleerd over de dovencultuur. Dat het bijvoorbeeld oké is om mensen doof te noemen.

En dat mensen er ook trots op zijn. Van: ‘Ik ben wie ik ben. En ja, ik ben doof’.

Bijzonder is dat het publiek in De Nieuwe Kolk in gebaren voor de leerlingen van de Guyotschool applaudisseren. Dat maakte de avond inclusief.

Docent Anja: ‘Het was even helemaal stil, alleen de handen bewogen in de lucht. Een bijzonder moment was dat.’ Ze ervaart als docent die dag sowieso dat het theater en de voorstellingsleiding alert zijn op de aanwezigheid van de dove leerlingen en wat die nodig hebben. ‘Onze adviezen werden gehoord en er werd goed voor ons gezorgd.’

De vraag wat inclusie is en wat het vraagt –in diverse opzichten– staat hoog op de agenda bij NITE. Het project Beeldentaal heeft daarmee draagvlak op directieniveau. Doordat educatiemaker Sarah van der Meere het project samen met een stagiair kan doen, heeft ze ruimte om na te denken over de implicaties voor de organisatie. Ze merkt dat ze (nog) niet kan terugvallen op een protocol voor werken met deze doelgroep en vindt dat beslist de investering waard. ‘Hoe ver van tevoren plan je als gezelschap een voorstelling met een tolk gebarentaal?

Welke voorstelling op het repertoire is het meest

-15-

geschikt? Ben je tevreden met ‘maar vijf personen uit de doelgroep’ in het publiek. Of is dat juist een positief begin? Is het gasttheater verantwoordelijk voor de kosten daarvan of houd je dat als gezelschap bij jezelf? Soms is inclusief ook een kwestie van tijd en geld. Inclusief werken is heel arbeidsintensief. Voor een deel is dat omdat wij het ons niet kunnen voorstellen hoe het is om doof te zijn en veel stappen moeten nemen. Waar kiezen we dan voor?’

Samenwerken Op de Guyotschool krijgen docenten Anja en Jenny de vrije hand met het educatieproject. Ze zijn zich ervan van bewust dat het project veel onverwachte aanpassingen vraagt en plannen er op voorhand ruimte voor in het lesrooster. De directeur komt af en toe binnenlopen bij workshops. Collega’s zijn geïnteresseerd en bereidwillig om leerlingen voor de uitvoeringen in De Nieuwe Kolk in Assen vrij te roosteren. Een delegatie van de school komt kijken naar de voorstelling van Move it! Tegelijk merkt educatiemaker Sarah hoe arbeidsintensief het samenwerken kan zijn. Enerzijds is de school flexibel en altijd tot improviseren bereid. Maar omdat alle betrokkenen druk zijn, gaan er soms veel e-mails en app’jes over en weer voordat logistieke zaken geregeld zijn. Is het ‘luxe’ dat docenten van de school bij alle workshops aanwezig zijn?

Het belang van zo’n samenwerking is dat docenten Anja en Jenny de leerlingen kennen, kunnen bijspringen in de persoonlijke begeleiding, praktische organisatie en met tolken. Bij het Dialogenproject geeft onderwijsassistent Miranda,

die zelf doof is, de theaterdocent waardevolle adviezen en ze helpt met oefenen in deelgroepjes.

Anja en Jenny werken in hun eigen lessen door op bepaalde thema’s en met opdrachten. Hun rol als ‘sidekick’ geeft hen tegelijk ook ruimte voor reflectie.

Vervolg Als andere leerlingen op de Guyotschool door het raam van het gymlokaal de jongeren zien dansen, zeggen ze tegen docent Jenny ten Wolde: ‘Ik ben jaloers, jullie gaan dansen. Wanneer krijgen wij zo’n project?’ Het project straalt volgens Jenny door op de rest van de school: ‘Ze vinden het interessant dat leerlingen de school uitgaan.’ Hoe zou een vervolg eruit kunnen zien? De docenten vragen het na de eerste twee Beeldentaalprojecten aan de leerlingen.

De leerlingen merken op dat theater wel erg over tekst en praten gaat. Ze komen met de suggestie om in een volgend project een dove en een horende kunstdocent te laten samenwerken: ‘Want een dove docent is vloeiender in gebarentaal en houding’. Maar ze realiseren zich dat het niet uitmaakt: ‘De lessen gaan juist om uit je comfortzone komen. Dat proberen. En andere mensen ontmoeten. Daar een klik mee krijgen.

Daarmee oefenen.’ Met een creatieve opdracht in groepjes verzamelen docenten Jenny en Anja ideeën voor een vervolg, waarbij alle kunstvormen en media de revue passeren. Eigenlijk willen leerlingen alles wel proberen. Opvallend is het idee voor een erfgoedproject waarmee leerlingen het verhaal van de Guyotschool als oudste doveninstituut van Nederland als bijzonder stukje cultureel erfgoed willen uitdragen.

-16-

Colofon

Beeldentaal is een initiatief van het Zorg Innovatie Forum in samenwerking met de GGMD, Het Houten Huis, Koninklijke Kentalis, NITE (Noord Nederlands Toneel en Club Guy & Roni) en SPOT Groningen.

Onderzoek Saskia van de Ree en lector Anke Coumans van het Kenniscentrum Kunst en Samenleving, Hanzehogeschool Groningen

Met dank aan De leerlingen van de Guyotschool in Haren, hun docenten Miranda van Manen, Anja Nutters en Jenny ten Wolde-de Vries, educatiemakers Kyllian Opdam, Sarah van der Meere, Carolien Tiedema en Tresor en leden van de focusgroep Jelle Kamstra en Bernd Mojet.

Tekst Saskia van de Ree Eindredactie Casandra den Hartog Fotografie en beeld Jedidja Smalbil, Fynn van der Ziel, Marieke Druiven Grafisch ontwerp Asa Scholma

Saskia van de Ree, Groningen 9 februari ’23

Dankwoord

De afgelopen anderhalf jaar heb ik de leerlingen van de Guyotschool, hun docenten en de educatiemakers mogen volgen op hun reis. In de korte documentaire Beeldentaal zegt Stan, één van de deelnemers aan het objecttheaterproject: ‘Ik denk dat ‘Ik denk dat meester Kyllian meester Kyllian ook geleerd van ons heeft. ook geleerd van ons heeft. Hij heeft kunnen zien wat gebaren is – de Hij heeft kunnen zien wat gebaren gebaren ervaring is. Wat dove ervaring is’.

Ook voor mij (voor het eerst te gast in de is – de gebaren ervaring is. dovengemeenschap) ging er een wereld Wat dove ervaring is.’ open. Bedankt voor de openheid in het delen van jullie ervaringen, hulp bij het schrijven van dit reisverhaal en altijd even warme welkom op de Guyotschool in Haren.