ZOUT 9-2022

Balkrishna

Doshi bouwt woningen voor het volk Stefan Cools Louise FleurPieterKristienGlückHemmerechtsLaurensMolvanMuiswinkel Marie-Louise Stheins Pieter Stoop Melati KristineSuryodarmoTumanyan

9 magazinezout 16_Zuiderlucht)(voorheenejaargang_9/2022

Nu te zien ★ ★ ★ ★ ★ Alles eraan klopt: van de vormgeving tot de selectie tot de door Mol zelf (met poëtische flair) ingesproken audiotour.’ – de Volkskrant STED E L IJ K M U S EUM BRE DA N L

01SEP DAG VAN DE BEWEGING EN GEZONDHEID Bewonder alle faciliteiten van het gloed nieuwe sport- en beweegcomplex Vie met eigen ogen! Vie Complex Kerkrade 02 SEP HEIJ BRENT DE LAMP DAGPROGRAMMAHeerlen is een stad van uitersten, altijd al geweest. Dat geldt voor de waardering van het stadscentrum. Stadmaakplein, Promenade 14, Heerlen 02 SEP HEIJ BRENT DE LAMP AVONDPROGRAMMANeem deel aan de inspirerende wande ling die U vanuit Heerlen Centrum naar de top van Wilhelminaberg brengt. Cultura Nova Festivalplein, Burgemees ter van Grunsvenplein 03 SEP DAG VAN DE BURGERKRACHTNERSFESTIVALBEWO Burgers ontmoeten elkaar en nemen ken nis van de gerealiseerde burgerprojecten in de Parkstad Regio. Stadmaakplein, Promenade 14, Heerlen Voor meer informatie ga naar www.iba-parkstad.nl

ibaparkstadslotweekjaar

Een selectie van projecten passeren de revue tijdens de IBA Carrousel. Bezoek de infomarkt waar IBA-projecten zich presenteren of pak de fiets en bezoek de projecten. Stadmaakplein, Promenade 14, Heerlen 31AUG DAG VAN DE TOEKOMST Op het Stadmaakplein kunnen de kinde ren deelnemen aan de door het Thermen Museum en het Discovery museum georganiseerde activiteiten. Stadmaakplein, Promenade 14, Heerlen 01SEP REGIOSYMPOSIUM PARKSTAD: LESSONS LEARNED REGIO DEAL EN IBA & BOEKPRESENTATIE IBA PARKSTAD. IBA Parkstad, Stadsregio Parkstad en Platform31 organiseren gezamenlijk het Regiosymposium Parkstad. Onderdeel van het programma is de presentatie van de IBA-eindpublicatie ‘Patchwork IBA Parkstad’ HuB/PLT Kerkrade

IBA Parkstad organiseert in samenwerking met Cultura Nova, IBA Parkstad, Ge meente Heerlen, Stadsregio Parkstad Limburg, Weller en Wonen Limburg een week lang diverse activiteiten voor jong en oud. Daarnaast blikken we terug op een mooie periode, succesvolle projecten en gezamenlijkStadmaakcafé,bewonersinitiatieven.waardevolleElkedagwordtafgeslotenmethetwaarinweproostenopdeeindsprintvanIBAParkstad.30AUGDAGVANDEIMPULSVANIBA

MuralHouseGrace Keith Haring artwork © Keith Haring Foundation

SCHUNCKmuseumHEERLEN

Laatstemaand!

252022sep

t/m

Keith Haring: Grace House Mural is organized by the Museum of Contemporary Art Denver. The Grace House Mural is the centrepiece of this exhibition, which SCHUNCK Museum Heerlen has complemented with additional artworks.

I OWNINAMAGHOSTMYHOUSE 12.06 – 30.10.2022 winnaar Bonnefanten Award for Contemporary Art 2022 + /: BONNEFANTEN Beeld: Melati Suryodarmo, Transaction of Hollows, performed at Lilith Performance Studio, Malmø, 2012. Photo courtesy of the artist. Photographer: Petter Petterson SURyodarmoMELATI @bonnefantenwww.bonnefanten.nl

VANMECHELENKOENGENK(BE) LA B KUNSTWERKMISTAIO×EENEVOLUERENDOVERDEMIXVANHETLEVEN Een initiatief van LABIOMISTA.BE SEIZOEN 2022 1 APRIL TOT 6 NOVEMBER VanmechelenKoen©Freedom LABIOMISTA 2022 AD ZOUT 220 x 310.indd 1 5/03/2022 13:23

3 mei 2022 t/m 16 oktober designmuseum.nl2022 A collaboration with the Design Museum, London and products,placee-commerceglobalmarketforcurrentcultureStockX BRAM VAN HELDEN I KNOW WHAT IT IS... BUT WHAT IS IT? 30.07SPIEGELZAAL25.09.2022 www.willem-twee.nl CECILIA REBERGEN TANGLED UP IN WORDS 30.07KUNSTRUIMTE25.09.2022

maastricht heerlenvenlogenk hasselt tongeren turnhout antwerpenmechelen breda tilburgden bosch helmondnijmegenarnhem eindhoven aken luik 11 EDITORIAL ‘Ik ben blij te zijn geboren in zo’n rijke cultuur’ ‘Al die willen te kaap’ren varen / moeten mannen met baarden zijn’ 12 Het kwaad is vaak een kwestie van luiheid De vrouw die de honden eten gaf opnieuw op de planken 17 PLEASED TO MEET YOU Het problem van Amerika Leon Verdonschot ontwaart Tony Montana op het nieuwe album van Beyoncé 18 Tekenen als virus Het tekenfestijn The Big Draw wil nu ook de rest van Nederland veroveren 19 PODCAST De tijger in zijn kooi ‘We moeten het doen met de video's. En met een prima podcast’ 21 PERRON POËZIE Louise Glück Jullie sprongen nooit, zei mijn moeder / Jullie waren brave meisjes 22 De bereidheid om samen te kleuren Studium Chorale groeide in vijftig jaar uit tot een professioneel koor 24 BITS Verhalen malen Voor Mat van der Heijden is de sanseveria een bijzondere plant 24 STUDIO Kristine Tumanyan ‘Ik ben blij dat ik in Armenië ben geboren en in Rusland ben opgegroeid’ 26 Een trap naar de hemel met 89 treden Een rondgang door het vernieuwde KMSK Antwerpen is een visueel feest 28 IN BEELD Goede smaak en reclame gaan prima samen We waren het bijna vergeten: goede smaak en reclame gaan prima samen 31 OOGAPPEL Verliefd op een film? De eerste aflevering van Kevin Toma’s filmrubriek gaat over Before Sunrise 32 FEUILLETON Bakstenen uit een veld Pieter Stoop in Den Bosch | Vracht in Antwerpen | Melati Suryodarmo in Maastricht | Stefan Cools in Sittard 34

54

51 DingemanCOLUMN

42 DE

met: 46 De

47

36 45 &

41

inhoud 9 zout magazine 9/2022 Cover:

Als een donderwolk boven het hoofd Pieter Laurens Mol keert terug naar zijn geboortestad Breda Balkrishna Doshi wil woningen voor het volk Indiase architect: ‘Bekijk de dingen alsof je ze voor de eerste keer ziet’ De honderdjarige en de professor Hoe fijn het kan zijn om het eens niet over jezelf te hebben AN OLAERTS Het failliet van de groetjes ‘Waar de pijl staat, daar ligt ons appartement’ - Theo en Willy & FILTR Kutvakantie ‘Ik snap echt niet waar ik het elke keer voor doe, die kutvakantie. Jij?’ VOORKEUR VAN Fleur van Muiswinkel 56 miljoen jaar geleden stonden er palmbomen op de Noordpool HET IS NIET NIKS Griet Menschaert wil haar praktijk toekomstbestendiger maken Balkrishna Doshi, Aranya Low Cost Housing, Indore, 1989 foto Vastushilpa Foundation, Ahmedabad Zie pagina paper maandelijkse serviceen agendakatern erfenis van schilder Camille Raveel: een achterkleinzoon gaat op ontdekkingstocht in het Kempenlandschap Cultuuragenda gaat op vakantie met algoritmes Kuilman over het schoolvoorbeeld van een inclusieve expositie Ondertussen in… de rest van Europa

44

Het

39

49 HansCOLUMNGubbels

42 BLENDR

Toekomstperspectief

36

Word abonnee van ZOUT magazine en ontvang Het internaat als welkomstcadeau. U krijgt dan maandelijks ZOUT magazine toegestuurd à 69 euro per jaar. Wacht niet, op is op! zoutmagazine.eu/abonnees magazine cultuurenkunstinsmaakmaker-

In 2017 publiceerde de Oekraïense schrijver Serhi Zjadan de roman Het internaat waarin hij de oorlog in de Donbas beschrijft. Als vijandelijke soldaten oprukken, moet de jonge leraar Pasja zijn dertienjarige neef ophalen uit een internaat. Zijn reis wordt een helletocht door een post-apocalyptisch landschap vol apathische mensen, verlaten honden en ronddolende paramilitairen. De vertaling van de roman is net verschenen! 7 Serhi Zjadan, Het internaat, De Geus, 2022.

zoutsteunenlees

Ja! Ik wil een abonnement op ZOUT magazine en ontvang Het internaat van Serhi Zjadan als welkomstcadeau.

Beyoncé is, opnieuw, niet ver weg van de tijdgeest. Iederéén is onderhand toe aan een oord waar de gekte van alledag aan je voorbijgaat. Vroeger bood de zomer daartoe alle gelegenheid. Je was wég, voor twee, drie of vier weken, stuurde de achterblijvers een kaartje, en dat was het. Maar de tijden zijn anders, en het genre is uitgestorven. Het ging ook minder om de groeten dan om het moeten. An Olaerts stuitte op een schoenendoos vol oude ansichten, ‘de berichten zijn zo vederlicht dat ik ze niet verzonnen krijg’, schrijft An Olaerts in haar column Het failliet van de groetjes in deze nieuwe ZOUT. In deze tijd valt het, ook in de zomer, ook met Beyoncé op repeat, niet mee om weg te geraken van de dagelijkse hysterie. De crises stapelen zich op, je kunt er niet van wegkomen, het zijn er te veel, ze grijpen te diep in in ons bestaan. De veilige en welvarende wereld zoals we die kenden valt uiteen, elke dag komen er brokstukken bij. Verwachtingsvol kijken we naar bestuurders en politici, maar die leveren al jaren niet meer. Sommigen komen met stoere baarden uit de zomer, het werkt vooral op de lachspieren. ‘Al die willen te kaap’ren varen / moeten mannen met baarden zijn.’ Met of zonder baard, toekomstverwachtingenonzemoeten omlaag. Da’s best lastig, na generaties lang gepamperd te zijn met welvaart en groei. Zijn er ervaringsdeskundigen met een andere geschiedenis van wie we iets kunnen leren? Immigranten misschien? In Studio, onze reeks over kunstenaars en hun werkplek, komt deze maand Kristine Tumanyan aan het woord. Haar bedje was niet zo gespreid als het onze. Geboren in Armenië groeide ze als immigrantenkind op in het Rusland van Poetin, het land dat ze op advies van haar ouders ontvluchtte om in Nederland een eigen bestaan op te bouwen. Kristine heeft twee dromen. In haar ‘wilde droom’ wil ze ‘als kunstenaar leven in een vrij land.’ Haar tweede, ‘brave droom’ is ‘om samen met mijn twee zussen te zorgen dat mijn ouders een zorgeloos pensioen hebben.’ Met die ‘brave droom’ zit ze intussen goed op schema. Na de kunstacademie vond ze een vaste baan als interieurontwerpster. ‘Rusland maakt je hard’, zegt ze. ‘Met die basis kun je overal leven, zelfs als je een zachtaardig karakter hebt zoals ik.’

Where talent starts Emerged landscape - Wieneke Bremer Expositie • Season Highlights Apprentice Master program 21/22 1 t/m 25 sept • vr • za • zo • gratis entree kunstpodium-t.com OntwerpSt.DorpstraatGeertruid KolkataRun: inAlleythe 11 Marres13—sepnov2022

editorial zout magazine 9/2022

‘Het maken van deze plaat’, schreef Beyoncé bij de release van haar nieuwe album Renaissance op Instagram, ‘verschafte me de ruimte om te dromen en te ontsnappen terwijl de wereld een beangstigende tijd doormaakte.’ Ze hoopt dat het luisteren naar de plaat eenzelfde effect heeft, dat Renaissance bij het publiek een mentale vrijplaats creëert, een plek waar niet meteen wordt ge- en veroordeeld.

Vorige maand ging ze naar Armenië, op zoek naar haar wortels. Ze stuurde me foto’s, ik begreep beter wat ze bedoelde toen ze afgelopen zomer tegen me zei: ‘Ik ben blij dat ik in Rusland ben opgegroeid, en dat ik in Armenië ben geboren, in zo’n rijke cultuur.’

’Al die willen te kaap’ren varen / moeten mannen met baarden zijn.’

WIDO w.smeets@zoutmagazine.euhoofdredacteurSMEETS ‘Ik ben blij te zijn geboren in zo’n rijke cultuur’

Het kwaad is vaak een kwestie van luiheid

Marie-Louise Stheins: ‘We sluiten iets heel belangrijks uit als we niet onderzoeken hoe iemand tot zulke daden heeft kunnen komen.’ foto’s Joyce van Belkom

zout magazine 9/2022 12

Dit interview stamt van kort voor de eerste lockdown in 2020. Zowel de voorstelling van HZT als de gedrukte weergave van het interview in de aprileditie van dat jaar moest worden geschrapt. De reprise van De vrouw die de honden eten gaf staat gepland voor dit najaar.

Met haar boek De vrouw die de honden eten gaf probeerde schrijfster Kristien Hemmerechts in 2014 zicht te krijgen op de processen in het hoofd van Michelle Martin, vrouw, handlanger en moeder van de drie kinderen van Dutroux. Terwijl haar man in de gevangenis zat, liet ze twee meisjes verhongeren in een kelder. Hemmerechts vroeg zich af wat Martin al die jaren gedacht moet kúnnen hebben? Met als achterliggend idee: of we het nu leuk

De periode na het verschijnen van haar boek De vrouw die de honden eten gaf viel Hemmerechts zwaar. Ze kreeg weinig bijval in haar thuisland, het was een eenzame strijd. Zonder een spoor van ironie: ‘De laatste illusies die ik had over de goedheid van de mens zijn toen wel verdwenen.’ Heeft ze niet getwijfeld, toen Van den Berghe en Stheins bij haar aanklopten

Kindermoordenaar Marc Dutroux geldt voor de meeste Belgen als het absolute kwaad, en zal dat nog wel een paar generaties blijven. Een onmens, een genetische anomalie, een statistische uitzondering die we zover mogelijk van ons vandaan moeten houden.

Dat geldt ook voor zijn handlangers. Wie aan die kwalificaties wenst te morrelen en met nuances durft te komen, kan nog steeds op heftige emotionele weerstand rekenen.

Marie-Louise Stheins wilde per se het boek van Kristien Hemmerechts over Michelle Martin, de meest gehate vrouw van België, op de planken brengen.

STAN VAN HERPEN sprak met actrice en schrijfster over De vrouw die de honden eten gaf. ‘We zijn allemaal leugenachtige, sukkelige wezens.’

13 zout magazine 9/2022

Kristien Hemmerechts: ‘Gaandeweg werd Michelle Martin een veel normaler mens dan ik van tevoren had gedacht.’

vinden of niet, Martin is een mens, haar gedrag is menselijk. Die invalshoek werd Hemmerechts in België niet in dank afgenomen. Boekhandels weerden haar boek uit de schappen, de schrijfster ontving doodsbedreigingen, de recensies waren, in tegenstelling tot die in Nederland, veelal negatief.‘Voormij kwam de heftigheid van de reacties als een verrassing’, zegt Hemmerechts ruim vijf jaar later. ‘Natuurlijk, ik wist dat het gevoelig zou liggen. En ik begrijp dat het veiliger voelt om de Martins van deze wereld weg te zetten als onmensen. Ik moet tot op de dag van vandaag uitleggen dat ik Martin niet verdedig met het boek. Als je Macbeth speelt, gaat toch ook niemand zeggen dat je een moordenaar verdedigt?’ En nu is er een toneelstuk, deels gebaseerd op het boek, deels op aanvullende bronnen. Een initiatief van actrice Marie-Louise Stheins die Martin speelt, en regisseur Julie Van den Berghe. Naar hun zeggen lazen ze

zowat alles wat er over Dutroux en Martin is geschreven. Het toneelstuk volgt de opzet van het boek in die zin dat we Michelle Martin gaan zien zoals zij zichzelf ziet. Maar hoe speel je als actrice een actrice? Want dat is een van de weinige dingen die voor Marie-Louise Stheins (62) vaststaat: Martin is een fantast, een manipulant, misschien zelfs wel een psychopaat – wat die kwalificaties ook mogen betekenen. ‘Ik wilde dit boek op het toneel brengen omdat ik gefascineerd was door haar. Ik wilde haar begrijpen. Beginnersfout, ze ís niet te begrijpen. Het enige waar je je dan op kunt richten als acteur, is het proces, het hoe. Hoe werkte dat mogelijk in haar hoofd?’

FOREVER ENDEAVOUR JOB SMEETS & STUDIO JOBVERLENGDT/M30OKTOBER Expo: Bibliotheek Genk - Stadsplein 3, 3600 Genk Tijdens de openingsuren van de bibliotheek GA voor Beeldende Kunst & Media Welzijnscampus 9 • 3600 Genk - +32 (0)89 65 39 62 info@gavoorkunst.be - www.gavoorkunst.be Gratis workshop* op donderdag 15, 22 en 29 | 09 van 13.30 tot 16.30 uur in bibliotheek Genk. Atelier Boekkunst/Boekbinden 01.09 –presenterenBibliotheekGAkondenAls01.10.2022boekenspreken...voorKunstenGenk * Inschrijven is niet noodzakelijk.

their9/2022minds to be good or evil.” Het kwaad wordt niet noodzakelijk als kwaad gepland. Het ontstaat vaak als iets banaals, iets alledaags.’‘Ikvindhet belangrijk dat we ál het menselijk gedrag bestuderen. Veel menselijk gedrag vind ik eigenaardig, bevreemdend, dat heb ik al sinds mijn jeugd. Disneyland, de tv-comedy Friends, zo zien we onszelf graag, als moreel zuiver, onschuldig en goed. In werkelijkheid is ons gedrag veel complexer en dubbelzinniger. Als je het dunne laagje wegkrast…. Maar die realiteit negeren we het liefst. Terwijl ik denk dat het heel bevrijdend zou zijn als we onze eigen tekortkomingen wat vaker onder ogen zouden zien.’

Al die rechtbankverslagen, het boek van Hans Knoop over Dutroux – de informatie daarin is allemaal erg gedetailleerd. Vooral de verhalen over de kinderen, die nog erger behandeld zijn dan wij vaak weten: op een gegeven moment ging ze onderuit. Slapeloze nachten. ‘Ik moest afstand nemen, en dat is gek genoeg wel gelukt.’ Heeft het haar nieuwe inzichten over Martin opgeleverd? ‘Toen ik in mijn gedachten bovenaan die keldertrap stond en me afvroeg waarom ze niets heeft gedaan, dacht ik: die is met allemaal praktische bezwaren gekomen, was doodsbang en heeft de gedachten aan de meisjes zoveel mogelijk geblokkeerd. Ik kan dat best goed, gedachten blokkeren. Dat moet zij in extreme mate ook hebben gedaan. En zo die deur dichtgehouden.’ Terug naar Hemmerechts. Welk effect had het schrijven van het boek op haar? ‘Ik wilde zo graag dat ik die kindjes alsnog kon gaan redden. En het was confronterend. Ik begon aan het boek met het idee dat Dutroux en Martin hele andere mensen zijn dan jij en ik. Maar gaandeweg werd Martin een veel normaler mens dan ik van tevoren had gedacht. In het verlengde van Hannah Arendt denk ik dat het kwaad vaak een kwestie van luiheid is, van nonchalance, van dingen niet doen. Er zijn ook momenten in mijn leven geweest dat ik de deur simpelweg heb dichtgelaten. We zijn allemaal leugenachtige, sukkelige wezens. Laten we nou eens beginnen met dat te onderkennen.’ Z ‘Als je Macbeth speelt, gaat toch ook niemand zeggen dat je een moordenaar verdedigt?’

Het Zuidelijk Toneel, De vrouw die de honden eten gaf Regie Julie van den Berghe. Vanaf 29.9 in onder andere Antwerpen, Breda, Eindhoven, Nijmegen, Veghel en Venlo. hzt.nl met het idee? Was ze niet bang dat alle kritiek met bijbehorende digitale drek opnieuw op haar zou neerdalen? Het is even stil. Dan: ‘Nee. Ik heb ze wel gewaarschuwd: weet waar je aan begint. Bij het verschijnen van het boek konden mensen al moeilijk onderscheid maken tussen het personage en de schrijver; hoe zal dat zijn als iemand Martin vertolkt op het toneel? Ik hoop voor Marie dat de reacties minder extreem zijn. Het stuk speelt vooral in Nederland, dat scheelt, daar was de kritiek op het boek lang niet zo heftig.’ Is Stheins bang voor de reacties? ‘Een beetje wel ja. Het publiek mag geen seconde denken dat ik haar verdedig. Maar ze manipuleert, dus probeert ze je ook als publiek in te palmen en empathie op te wekken; die kant van haar moet je ook laten zien. Ik zou willen dat je je als kijker betrapt voelt. Zo van: ik heb met haar te doen. En dan meteen erna denkt: “Dit is het goorste klotewijf dat ik ooit gezien heb”.’ In het boek van Hemmerechts worden geen details beschreven; geen woord over hoe de slachtoffers An en Eefje door Dutroux en Martin werden behandeld. Toch zijn ze er voortdurend, in het hoofd laten werkelijkheid en herinneringen zich lastig opzijzetten. Hemmerechts: ‘Paul Marchal (de vader van An, red.) vond het boek kwetsend. Het boek is niet kwetsend bedoeld. Ik heb bij het schrijven rekening gehouden met de slachtoffers, je zult in het boek geen enkel detail over seksueel misbruik tegenkomen. Dat heb ik er bewust buiten gehouden.’ Het wereldbeeld van Kristien Hemmerechts is weinig opbeurend; zelf zou ze het als ‘realistisch’ typeren. De mens, zegt ze, is in de kern een egoïstisch wezen. ‘En de slechtheid die met dat egoïsme gepaard kan gaan, schuilt in ons allemaal. Ik heb lang getwijfeld of ik dat citaat van Hannah Arendt als motto in het boek moest zetten: “The sad truth is that most evil is done by people who never make up

15 zout magazine

Martin een monster noemen, maar daarmee is het verhaal voor mij niet af. Ik wil proberen te begrijpen hoe ze daar is gekomen. Het is ontzettend moeilijk om vat op haar te krijgen omdat ze zo’n manipulatieve tuthola is. Ik denk dat ze toen ze Dutroux leerde kennen een naïef meisje was, een omhulsel van een door haar jeugd, met een moeder die haar weghield van de wereld, gecreëerde leegte. Ze was kwetsbaar, ontvankelijk en manipuleerbaar – haar opvoeding had haar klaargestoomd voor de bevelen. Het roofdier Dutroux rook dat.’

Paul Marchal verwijt Hemmerechts dat ze in het boek bij Martin op zoek gaat naar menselijkheid. Heeft Stheins enige menselijkheid gevonden? ‘Ik vind het belangrijk dat we de mensheid in al haar facetten laten zien. En of je dat nou een prettig idee vindt of niet, Martin is een mens. Ik snap de reactie van Marchal wel, en heb er ook veel begrip voor. Maar ik ben het niet met hem eens. We sluiten iets heel belangrijks uit als we niet onderzoeken hoe iemand tot zulke daden heeft kunnen komen.’‘Jekunt

Wat deed het met Stheins als actrice, om al die tijd zo dicht bij iemand als Martin te zijn? De voorbereiding vond ze het zwaarst.

17 zout magazine 9/2022

Waar drugs, stapels cash geld of de combinatie van beide voorbijkomen in de popcultuur, is Tony Montana niet ver weg. Ik kan geen film-icoon bedenken dat, vooral in de hiphopcultuur, vaker opduikt; ik kan er wel vele bedenken die ik inspirerender vind. Van Rocky tot Creed, van Obi-Wan Kenobi tot Yoda. Zelfs als maffia of drugsgeld het criterium zijn. Tony Soprano! Walter White uit Breaking Bad! Omar Little uit The Wire! Maar nee, het is altijd Tony Montana, en dan in de rol van Al Pacino, in Scarface, de herverfilming door Brian De Palma uit 1983. Zijn het die oneliners van hem? ‘You don’t have the guts to be what you wanna be! You need people like me so you can point your fuckin’ fingers and say, “That’s the bad guy!”.’

Een voorbeeld voor ons allen! Tony Montana is een van de meest wonderlijke iconen in Beyoncé’s America Has a Problem.

De volledige tirade zit integraal als sample in Rebel 4 Life, het legendarische debuut van de Maastrichtse hardecoreband Backfire!.

LEON VERDONSCHOT

youmeettopleased

Het probleem van Amerika

Eveneens iconisch: ‘I always tell the truth. Even when I Iie.’ En in zijn duiding van het kapitalisme is Tony Montano een stuk bondiger dan Karl Marx: ‘You know what capitalism is? Getting fucked!’ En dan is er natuurlijk nog ‘Say hello to my little friend!’. Meteen nadat hij samen met die kleine vriend nog een deel van zijn vijanden uitschakelt, laat Montana zelf het leven. Stinkend rijk, maar jong en gewelddadig gestorven, en niets van waarde achtergelaten.

Het zevende album van Beyoncé is al veertien nummers onderweg. Ze heeft ons langs de house uit de jaren negentig geleid, heeft Donna Summer geëerd, maar ook Grace Jones uit de jaren tachtig als gast verwelkomd en Nile Rodgers van Chic uit de jaren zeventig, dit jaar nog present op het Pinkpop-podium. Hoe sterk haar zanglijnen zijn, blijkt wel uit de a capella versie van Break my Soul: geen beat meer, evenOokgoed.heeft ze, even subtiel als fenomenaal, verwezen naar de Capitoolbestorming, en wel aan de hand van het nieuwe archetype van de verongelijkte burgerlijke ontevredenheid: Karen. Dus dacht ik, op basis van de titel America Has a Problem, dat ze nu racisme zou aanklagen, of ongelijkheid, of politiegeweld, of vrouwenhaat.Hetisdeeerste zin die langskomt in dit veertiende nummer van haar jongste album Renaissance, in een sample van het gelijknamige nummer uit 1990 van rapper Kilo Ali. Die voegde wel nog, tussen haakjes weliswaar, een woord aan die titel toe, namelijk de aard van dat probleem: cocaïne. Precies dat blijkt het onderwerp van Beyoncé’s nummer, niet zozeer als aanklacht, maar als verleidingsspel en woordspel. ‘Your ex-dealer (is) dope, but it ain’t crack enough’. En ja, daar is ‘ie: ‘Put it on the map, then we right back/ Call me when you wanna get hi-i-iigh / Tony Montana with the racks.’

‘You know what capitalism is? Getting fucked!’ Beyoncé te paard

alsTekenenvirus Kinderen aan het werk tijdens eerdere edities van The Big Draw. foto's Anita Waltman

zout magazine 9/2022 18

Een eendaagse happening in Londen groeide uit tot het grootste tekenevenement ter wereld. Ook Gelderland is in de ban van The Big Draw, constateert PAUL VAN DER STEEN, nu nog de rest van het land. ‘Ik heb altijd veel gedroedeld.’

Tekenen in de buitenlucht bij Het gezicht van Nijmegen. foto Henk Beenen

In de eerste jaren hadden ook andere Nederlandse plaatsen het concept van The Big Draw omarmd, zoals Eindhoven en Leiden. Waltman: ‘We hebben nog een estafette georganiseerd tussen die steden, met een potlood van twee meter groot als estafettestok.’ Van de voortrekkers bleef Nijmegen als enige over; vanuit die stad is het virus inmiddels overgesprongen naar andere plaatsen in Gelderland, zoals Arnhem, Apeldoorn, Zutphen, Ede en Wageningen.’TheBigDraw in Londen ziet het tekenevenement ook als mogelijkheid om mensen beter te laten kijken en dus ook meer te laten zien. Tekenen verruimt de blik, maakt creatiever. Waltman: ‘Zodra de verwondering wordt toegelaten, gaan hersenen anders werken.’ En ‘verbinden’ mag dan een containerbegrip zijn, volgens haar slaat tekenen echt bruggen, ‘tussen jong en oud, arm en rijk, kunstkenners en leken.’

19 zout magazine 9/2022

Kinderen kennen geen tekenschroom. Die zetten met veel plezier en toewijding hun krabbels, koppoters en andere kunsten op papier. Slechts af en toe eindigt het in verfrommelen of verscheuren omdat de handen nu eenmaal niet kunnen verbeelden wat het hoofd gebiedt. Op latere leeftijd, al helemaal bij volwassenheid, verandert die houding, en krijgen ‘wil ik niet’, ‘kan ik niet’ en ‘durf ik niet’ de overhand. The Big Draw, het tekenevenement dat deze maand her en der in Gelderland de tenten opslaat, probeert bressen in die afweer te slaan. ‘Als kinderen aan het werk zijn, gaan ouders meedoen. En als die gaan tekenen, volgen haast vanzelf de andere volwassenen’, weet organisator Anita Waltman uit ervaring. Ook op andere momenten werkt het op een soortgelijke manier: aan een workshop-voor-iedereen tijdens een evenement doen mensen gemakkelijker mee dan aan een cursus voor beginners op een ander moment in het jaar. Ook exposities, performances en andere activiteiten dragen, door de lol van tekenen te laten zien, bij aan het slechten van de muur. Waltman noemt twee voorbeelden van die ‘andere aciviteiten’: een machine die zelfstandig lijnen zet op het papier, en de Ramenroute, waarbij kunstenaars de etalages van de middenstand opfleuren met hun werken. En dan zijn er, dit jaar op The Big Draw, nog de ‘crossovers’ tussen hiphop enThetekenen.BigDraw liet rond de millennium wisseling voor het eerst van zich horen. Het eerste initiatief in Londen, op één luttele oktoberdag in 2000, maakte veel mensen en organisaties enthousiast. Al snel stond een groot deel van de maand oktober in het teken van The Big Draw en vond het evenement, losjes geïnspireerd op het gedachtengoed van de befaamde 19de eeuwse Britse kunstcriticus en tekenpromotor John Ruskin, zijn weg over de grenzen. Inmiddels gaat het om tientallen landen, duizenden bijeenkomsten en honderdduizenden deelnemers over de hele wereld.Opeen van die Big Draws, in het Belgische Gent, raakten Anita Waltman en Angela Vissers enthousiast. Beiden werkten bij het Nijmeegse kunstplatform Expoplu (tegenwoordig POST), dat op zoek was naar laagdrempelige mogelijkheden om een

Sunjoo Lee in Extrapool tijdens The Big Draw van vorig jaar

groter publiek te bereiken. The Big Draw had het. In 2014 kreeg Nijmegen zijn eerste editie. ‘Meer versnipperd dan nu,’ blikt Waltman terug. ‘In de loop der jaren hebben we de activiteiten meer geconcentreerd rond één plek tijdens vier dagen. Op die manier creëer je een festivalgevoel, en hoeven mensen zich niet af te vragen waar en wanneer het nu eigenlijk plaatsvindt.’

Ondertussen lijkt Gelderland de Big Drawspringplank te zijn voor de rest van het land. rlaldn worden de eerste lijnen zichtbaar van een Big Draw van grotere omvang. Volgend jaar wordt er ook getekend in Dordrecht, Leiden, Amsterdam, Zwolle en Groningen. ‘Het streven is om The Big Draw in elke provincie in minstens één stad van de grond te krijgen.’Hetmooiste is wanneer het tekenen zich niet beperkt tot september. De Ramenroute wordt in sommige plaatsen ook al op een ander moment in het jaar gehouden. Maar Nijmegen blijft het brandpunt. Er is inmiddels een stadstekenaar, en een tekencentrum dat The Big Draw een vaste uitvalsbasis moet geven en ruimte biedt voor artistsin-residence, voor onderzoek naar doelgroepen (zoals mensen met een visuele beperking) en het ontwikkelen van tekenworkshops, waar vanuit scholen veel vraag naar is. Z The Big Draw 2022. Van 08.09 t/m 25.09 in Nijmegen en andere Gelderse steden. thebigdrawnederland.nl

Meer aanbod op www.ccmaasmechelen.be! GalvezMichael©PareidoliaFoto PodiumExpo SEPT-OKT 2022 za 24.09.2022 20:15 CONCERT MICH WALSCHAERTS & ALANO GRUARIN Danskny zo 25.09.2022 17:00 EXPO FOLKERT DE JONG Actus Tragicus wo 28.09.2022 20:15 DANS, CIRCUS NOT STANDING/ ALEXANDER VANTOURNHOUT Screws do 29.09.2022 20:15 KLASSIEk CUARTETO QUIROGA EN DORIC QUARTET Elgar, Brahms en het octet van Mendelssohn zo 02.10.2022 20:15 CONCERT BART PEETERS & DE IDEALE MANNEN De kat zat op de krant di 04.10.2022 20:15 KLASSIEK ANN CNOP J.S. Bach Sonates en Partita’s voor vioolsolo vr 07.10.2022 20:15 KLASSIEK FOUR ACES GUITAR QUARTET Plan BE do 13.10.2022 20:15 KLASSIEK QUARTETTO DI CREMONA J.S. Bach, L. Janáček, L. van Beethoven, e.a. wo 19.10.2022 20:15 THEATER MisdaadLAZARUSen straf (F. Dostojevski) do 20.10.2022 20:15 KLASSIEK ANJA LINDER TRIO F. Schubert wo 26.10.2022 20:15 DANS, KLASSIEk ANNE TERESA DE KEERSMAEKER, ALAIN FRANCO, ROSAS The Goldberg Variations, BWV 988 do 27.10.2022 20:15 KLASSIEK OXALYS EN ALON SARIEL Metamorfosi vr 28.10.2022 20:15 CONCERT StraksYEVGUENIisook goed zo 30.10.2022 15:00 FAMILIE, CIRCUS LA LLAVE MAESTRA (CHILI) Pareidolia OPENING zondag 25 september 2022 - 17 uur TENTOONSTELLINGSPERIODE zondag 25 september 2022 t/m zaterdag 12 november 2022 OPENINGSDAGEN EN -UREN ma t/m vr: van 10 tot 12 uur en van 13 tot 17 uur, za van 9 tot 12 uur gesloten op zon- en feestdagen i.s.m. Gallery Sofie Van de Velde en Studio Pieter Stockmans. Foto: Mudam Luxembourg. Courtesy Gallery Sofie Van de Velde Antwerpen en de kunstenaar. FOLKERT DE JONG ActusORGANISATIETragicus&LOCATIE CC KoninginnelaanMAASMECHELEN42,3630 Maasmechelen +32 (0) 89 76 97 97www.ccmaasmechelen.beinfo@ccmaasmechelen.be-facebook.com/ccmaasmechelen

De Gelderse Big Draw koos voor september in plaats van oktober. ‘Vanwege het weer’, legt Waltman uit. ‘We vinden volop buitenactiviteiten echt een pre voor het festival.’

Waltman noemt zichzelf geen groot tekenaar. Als beeldend kunstenaar werkt ze met verschillende uitingsvormen: van video en fotografie tot performance en community art. ‘Het uitwerken van de ideeën daarvoor gaat vaak gepaard met schetsen. En ik heb altijd veel gedroedeld.’ Ondanks alle organisatorische drukte probeert ze haar tekenvaardigheden te verbeteren. ‘Ik wil ook goed digitaal leren tekenen.’

De organisatie gaat toch al haar eigen weg, zo blijkt. ‘Inspiratie van Big Draws in het buitenland hebben we niet per se meer nodig. Er komen steeds opnieuw zoveel ideeën los. En anders triggeren de jaarlijkse thema’s wel om weer andere dingen te bedenken.’Hetthema van dit jaar is Come back to colour. Het verwijst naar een (hopelijk definitieve) breuk met de grijsheid van de corona-lockdowns, maar verzet zich ook tegen te veel zwart-witdenken en is een pleidooi voor diversiteit. ‘Schetsen en tekenen betekent ook doordenken over ideeën. Bij Make the change, een thema bij een vorige editie, gebeurde dat bijvoorbeeld over het concept ‘vleesvrije stad’.

Uit: Louise Glück, Winterrecepten van het collectief Vertaald door Radna Fabias Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam, 2022

21 zout magazine 9/2022

Niet in ons hoofd, zei mijn zus. Ik sloeg mijn armen om haar heen. Wat ben jij een dappere zus, zei ik.

LOUISE GLÜCK

Tweede adem Ik denk dat dit mijn tweede adem is, zei mijn zus. Sterk lijkend op de eerste, maar die eindigde, weet ik nog. O wat een adem was dat, zo krachtig dat de bladeren van de bomen vielen. Ik dacht het niet, zei ik. Nou, ze lagen anders wel op de grond, zei mijn zus. Weet je nog dat we door het park in Cedarhurst renden, op de bladerhopen sprongen, ze vernielden? Jullie sprongen nooit, zei mijn moeder. Jullie waren brave meisjes; jullie bleven waar ik jullie neerzette.

poëzieperron

Tijdens corona verloren de koren volgens Koornetwerk Nederland zo’n 24.000 zangers. Het Maastrichtse Studium Chorale deelt niet in de malaise. ‘Iedereen is weer gretig’, tekende EMILE HOLLMAN op uit de mond van dirigent Hans Leenders.

De sector is niet onderuit geschoven, zegt Hans Leenders, componist en alweer 23 jaar dirigent van het professionele koor Studium Chorale dat Maastricht als thuisbasis heeft. ‘Ik zie nog altijd initiatieven, masterclasses, festivals, het is nog steeds een grote sector.’ Zelf overbrugde Leenders de coronaperiode door te componeren en kleine concerten te geven in de Maastrichtse Onze-LieveVrouwekerk of via Zoom. Na de laatste lockdown pakte het koor de draad weer op met een première van componist Jo van den Booren en het Requiem van Fauré in een extreem kleine bezetting. ‘Er is geen lamlendigheid meer, iedereen is gretig.’   Het vijftig jaar geleden door Eric Hermans opgerichte Studium Chorale werd onder diens opvolger Hans Leenders een professioneel koor. ‘Studium is strikt genomen een projectkoor’, legt Leenders uit. ‘Per productie nodig ik mensen uit, al is er natuurlijk een vaste kern. Die zorgt voor herkenning.’

bereidheidDeomsamentekleuren

Dirigent Hans Leenders tijdens een repetitie in 2021 Studium Generale bij een Masterclass met Daniel Reuss in 2022

zout magazine 9/2022 22

23 zout magazine 9/2022

‘Het doet pijn, het is mooi, het is extreem, het is nooit eenduidig.’ Dit antwoord gaf ik mezelf deze zomer, op de vraag waarom ik alweer was blijven hangen bij een werk van Lydia Schouten.Evendaarvoor had ik in een klein Servisch museum een groepsexpositie gezien met daarin een videoregistratie uit de jaren zeventig van Schoutens performance Kooi/Cage. Met een mengelmoes van ontroering, fascinatie en woede had ik ernaar gekeken hoe ze als een opgefokte tijger rondjes draait in een ijzeren kooi, wanhopig én bijna verleidelijk langs de tralies lopend.

Voor de toekomst wil de dirigent meer inzetten op kamermuziek, werken met kleinere bezettingen en zoeken naar crossovers. Eigenlijk wil hij ook vaker optreden, maar dat gaat niet meevallen. ‘We proberen al heel lang op allerlei nieuwe podia te spelen, en dat lukt ook wel, maar je moet niet vergeten dat veel regio’s al een professioneel koor hebben. Zuid-Holland is voor Laurens Vocaal, Consensus zit in Twente, Capella zit in het westen en het Nederlands Kamerkoor bestrijkt veel regio’s – al zie je ze in het zuiden bijna nooit. Daar tussenkomen is geen optie; dit is Nederland korenland.’ Z Studium Chorale, Het gouden kalf. Van 16.9 t/m 18.9 tijdens festival Musica Sacra in Maastricht. musicasacra.nlstudiumchorale.nl

Zijn voorganger Eric Hermans, een inspirerende man met een missie, heeft Studium Chorale tot het vlaggenschip van de Limburgse koorwereld gemaakt, zegt Leenders, die Studium Chorale liet uitgroeien tot een professioneel koor.

Afhankelijk van het repertoire nodigt Leenders als het ware stemmen uit. Hij heeft de keuze uit zo’n zestig zangers van wie hij de kwaliteit zegt te kunnen garanderen. ‘Een stem moet gezond zijn, goed klinken en moet kunnen matchen met andere stemmen.’ Dat laatste is niet altijd evident. ‘Sommige mensen hebben een geweldige muzikale persoonlijkheid en een eigen geluid maar die wil je soms niet in een koor. Want er moet ruimte zijn om je stem aan te passen. Dat is een kwaliteit die een koorzanger moet hebben. Dus als je bij ons komt zingen, dan weet je dat je eigenlijk ook altijd naar de buurman of buurvrouw moet luisteren. Ik heb niks aan iemand die dat niet kan of doet.’

‘Als je bij ons komt zingen, dan weet je dat je ook altijd naar de buurman of buurvrouw moet luisteren’

Hans Leenders (Born, 1965) heeft bijna alle stemmen van het koor in zijn hoofd zitten en kan ze ook duiden. Het stelt hem in staat om bij het componeren op de persoon te schrijven. ‘Ik heb in coronatijd heel veel liturgische muziek geschreven, met name voor het Basilicakoor In Meerssen, een van mijn andere koren. Beter dan met mijn muziek kan het koor niet klinken omdat ik weet: dit kunnen ze heel goed, dus zo moet ik het schrijven. Er moet bereidheid zijn om samen te kleuren.’  Het wordt spannender als een première van een andere componist in het verschiet ligt, zoals nu bij het jubileum. Samen met partners philharmonie zuidnederland, festival Musica Sacra en Toneelgroep Maastricht trakteerde het koor zichzelf op Het gouden kalf, een nieuw stuk van Jan-Peter de Graaff. ‘Dan moet ik goed nadenken over wie bepaalde solopassages gaat zingen. Op een baslijn voor een hoge bariton moet je geen lage bas zetten die bij wijze van spreken tegen de klippen op moet gaan zingen. Dan moet je zorgen voor een hoge bariton die in zijn comfortzone kan blijven. Het is toch al moeilijk genoeg.’   Moeilijk? ‘Het is een kleurrijke partituur met risicovolle tempi. Mooi, maar geen sinecure. Het is niet op een zaterdagmiddag bij een glaasje wijn gecomponeerd. De Graaff schreef bepaalde delen voor tenor op althoogte. Dus heb ik gevraagd om het even anders in te richten. De componist schrijft en ik moet zorgen dat het koor het snel kan oppakken. Het is niet zo dat je twee weken met koor en orkest op de hei kunt gaan zitten, dat kunnen we niet betalen. Het begint bij de zanger die zelf de verantwoordelijkheid neemt om goed beslagen ten ijs te komen. Dat is het grote verschil tussen een amateur en een professional; je kunt dit soort muziek niet eindeloos repeteren. Je moet thuis voelen hoe het in de strot gaat zitten.’  Leenders zong vroeger zelf ook mee. ‘In het begin zongen we samen zes keer per maand. Daar stond een zakcentje tegenover; dat noemde men toen semiprofessioneel.’

CHRISTIANE GRONENBERG  Audiocollectief Horens, in opdracht van de RCE, Wie Wat Bewaart, 2022.

DE TIJGER IN ZIJN KOOI

Als een video van een performance me al zo raakt, hoe zou het dan zijn om een live uitvoering ervan mee te maken? Die wens zal niet in vervulling gaan, zo leerde ik in Wie Wat Bewaart. De Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) licht in deze podcastreeks enkele van de meer dan 120.000 objecten uit de collectie. Ik verwachtte schattige verhaaltjes over schilderijen en vazen. De eerste aflevering gaat echter over de onderdelen die de RCE bewaart van Schoutens bijna vijftig jaar oude performance How Does it Feel to Be a Sex Object. Het is een geslaagde aftrap van de serie want een uitzonderlijk geval van ‘bewaring’: bij een performance hoort de kunstenaar, alleen kun je die niet in een depot stoppen. En Lydia Schouten, zo zegt zij zelf in de podcast, zal geen performances meer uitvoeren. We zullen het moeten doen met de video’s. En een prima podcast.

podcast

Mat van der Heijden, Sansevieriestruggle (2022). Potlood en aquarel op papier, 32,5 x 25 cmn

MAT VAN DER HEIJDEN Bits

zout magazine 9/2022 24

‘Op 1 januari ben ik met deze reeks begonnen, elke dag een tekening. Ik kan overal tekenen, het is fijn dat ik weinig nodig heb. Ik werk met kroontjespen en Oost-Indische inkt, die geeft een mooie weerkaatsing van het Nee,licht.ikheb geen angst voor het witte vel. Alle lijnen zijn intuïtief getekend, maar ze volgen de eerste, die als enige nergens door beïnvloed is. Ik heb nog geen enkele tekening weggegooid. Het is altijd goed. Het is de essentie van het proces: niet bang zijn, geen twijfel. Ik kijk en denk: oké, hier nog een lijn. Natuurlijk gebruik ik mijn kennis van compositie, van alles wat ik heb geleerd, maar dat zit zo diep in mij dat het natuurlijk voelt. Ik begin zonder idee, alles volgt de eerste lijn. Omdat die zo belangrijk is, wil ik die een andere kleur geven. Ik heb gouden inkt gekocht, ik wil het uitproberen. Als het jaar voorbij is, wil ik een groter werk maken waar ik de 365 tekeningen bijeenbreng. Mijn kunst is niet mijn broodwinning. Daardoor kan ik puur op mijn gevoel te werk gaan, dat maakt het eerlijk, ook voor mezelf. Ik sta open voor het nieuwe, het spontane. Kunst is een jungle waar je je eigen pad moet vinden. Mijn ouders wilden dat ik in het buitenland ging studeren, in Europa en Amerika zouden meer kansen zijn dan in Rusland. Ze zijn opgegroeid in Armenië, daar is geen goede economie, je kunt er geen ‘Als ik teken ben ik niet bang om keuzes te maken’

malenVerhalen De sanseveria is een bijzondere plant. Hij doet het vrijwel overal en laat zich niet gemakkelijk kisten. Knip of breek er een punt af, stop het in wat vochtige aarde en hopla; een nieuwe plant dient zich aan, terwijl de beschadigde versie gewoon doorgroeit.Eenjaar of dertig geleden schilderde ik een enlijnpatroongeometrischoplinnenschreefhetwoord ‘worm’ er in. Als tegenhanger, maar vooral als element dat allerlei vormen kan aannemen. Hak de worm doormidden en je hebt twee exemplaren die verder gaan met ieder hun eigen leven. De verhalen in mijn hoofd laten zich bijna altijd binden aan wat ik ergens heb gezien. Veel van wat ik zie, begrijp ik niet of interpreteer ik verkeerd. Blijkt bij nader inzien. Maar steeds duikt ergens wel weer een ander beeld op dat in mijn gedachten aansluiting vindt. Verhalen malen, ongemoeid.

Kristine Tumanyan (30) kwam twaalf jaar geleden van Rusland naar Nederland. Ze studeerde aan de kunstacademie in Maastricht en is nu interieurontwerpster en kunstenaar. ‘Het moest gebeuren, het was de droom van mijn ouders.’

WIDO SMEETS

25 zout magazine 9/2022 ’Ik ben blij dat ik in Rusland ben opgegroeid, en in Armenië ben geboren, in zo’n rijke cultuur’ rustige toekomst opbouwen. Na de aardbeving van 1988 zijn veel mensen geëmigreerd. Ook mijn ouders; toen ik klein was, verhuisden we naar Moskou. Nu wonen ze in Sotsji. Op mijn 18e ben ik met mijn vader naar Nederland gevlogen, we hebben een weekje rondgekeken. Bij de ambassade vroegen ze zich af hoe: ‘Hoe ga je dat doen, daar studeren, je Engels is niet zo goed, en Nederlands spreek je helemaal niet’. Ik zei: ‘Geef me een visum, het komt goed.’ Het moest gebeuren, het was de droom van mijn ouders. In Sotsji zijn mijn ouders immigranten. Mijn moeder verkoopt er planten op de markt. Immigranten beginnen bijna altijd als ondernemer, ze geloven dat je alleen geld kunt verdienen als je voor jezelf werkt. Mijn vader heeft een restaurantje gehad, was taxichauffeur, noem maar op. Sinds de oorlog in Armenië, twee jaar geleden, gelooft hij nergens meer in. Nu is hij een huis aan het bouwen, voor het eerst in zijn leven. Dat is heel belangrijk voor hem, we hadden nog nooit een eigen plek. Op de middelbare school las ik Poesjkin, Dostojewski, Tsjechov, het was onderdeel van het programma. Ik hou ook erg van poëzie. Naast de middelbare deed ik ook de kunstschool. ’s Zomers tekenden we buiten, en plein air, zoals de impressionisten, met een stapel papier op pad om het licht te vangen. Wat ik interessant vond, legde ik vast; nu doe ik hetzelfde wanneer ik aan het snappen ben met mijn iPhone. De Russische inval in Oekraïne was op mijn verjaardag. Het voelde onecht, ik heb het buiten mij gehouden; inmiddels kan ik het wel analyseren. Ik kan me goed aanpassen aan wat om mij heen gebeurt, vermoedelijk omdat wij zo vaak zijn verhuisd. In Rusland was het nooit stabiel, ik heb een pantser opgebouwd zodat ik niet meteen in paniek raak. Ik wil wel meeleven met de dingen die gebeuren, ik ben nieuwsgierig, ik heb medelijden; daarnaast heb ik mijn eigen wereldje waar ik in kan als ik me niet comfortabel voel of als er iets slechts gebeurt. Mijn dromen? Dromen moeten je leiden – ze komen nooit precies uit. Life is what happens while you’re busy making other plans. Mijn brave droom, eigenlijk een plan, is om samen met mijn twee zussen te zorgen dat mijn ouders een zorgeloos pensioen hebben. Mijn wilde droom is om als kunstenaar te leven in een vrij land. Ik moet nog ontdekken of deze droom echt is, of dat ie me is aangepraat. Door wat je om je heen ziet, vooral op social media, wordt je een droomleven aangepraat. Een huisje op een eiland, of zo. Ik was negen jaar samen met mijn vriend, we hadden dromen samen, maar nu nietDitmeer.jaaris míjn jaar. De tekeningen die ik elke dag maak geven tijd om na te denken, om te zien welke míjn dromen waren. Ik doe wat ík wil, en niet wat iemand van me verwacht. Als je jong bent, wil je met leuke mensen omgaan. Je past je aan om erbij te horen. Zodra je voor jezelf kiest en accepteert hoe je bent, accepteren anderen je ook. In Armenië is de mentaliteit anders dan in Rusland of in Nederland. Ik heb moeten wennen aan de West-Europese mentaliteit, maar heb ook veel geleerd van mensen, de meesten willen je helpen. Je mag hier enthousiast zijn, en eerlijk, je mag zeggen wat je denkt. In Rusland ben je voorzichtig, terughoudender, altijd klaar voor iets onverwachts. Rusland maakt je hard; met die basis kun je overal leven, zelfs als je een zachtaardig karakter hebt, zoals ik.Ik ben blij dat ik in Rusland ben opgegroeid, en dat ik in Armenië ben geboren, in zo’n rijke cultuur. Nu hoor ik nergens bij. Mijn kunst is mijn thuis. Daar heb ik mijn vrijheid, daar ben ik niet bang om keuzes te maken. Alles is onder de controle van mij en mijn gevoel. De lijn die uit mijn hand op het papier belandt, is geen lijn maar mijn identiteit. Het is wat uit mij komt. Eerlijkheid.’

Dit is het twintigste deel in een reeks over kunstenaars, muzikanten en ontwerpers in hun werkomgeving.

De trap die de oudbouw verbindt met de nieuwbouw van het KMSKA. foto's Karin Borghouts

hemel met 89 treden

Een trap naar de

Het is flink graven in het geheugen om een beeld op te roepen van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) zoals het was. Meer dan tien jaar was het grootste museum van Vlaanderen gesloten. Wat boven komt is die imposante trap naar de entree. En, eenmaal binnen, was er die eerste zaal: groot, monumentaal, donker. Echt welkom voelde je je niet. Vervolgens waren er de al even indrukwekkende zalen. Chique was het, op een manier die paste bij een museum uit Dat1890.beeld kan nu in de prullenbak. Het gerenoveerde museum dat op 24 september opengaat, is een moderne

zout magazine 9/2022 26

Op de renovatie van musea rust vaak geen zegen. Bij het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen was het niet anders. Maar ondanks strubbelingen, vertrekkende directeuren en kostenoverschrijdingen mag het resultaat er zijn, oordeelt ROB SCHOONEN. ‘Een rondgang door het vernieuwde museum is een visueel feest.’

27 zout magazine 9/2022

kunstplek geworden die de doeken van Rubens laat schitteren in perfecte gerestaureerde zalen, James Ensor op een voetstuk zet in een nieuwe vleugel en twee zalen wijdt aan doeken en beelden van Rik Wouters. De curatoren jubelen sowieso, ze hebben veertig procent meer tentoonstellingsruimte tot hun beschikking. Met dank aan KAAN architecten, het Rotterdamse bureau dat tekende voor de metamorfose.Bijnatwintig jaar lang heeft KAANarchitecte Dikkie Scipio zich met het museum aan de Leopold de Waelplaats beziggehouden. Je zou van minder bultjes krijgen, maar Scipio heeft zich na het winnen van de internationale prijsvraag in 2003 vol op de opdracht gestort. De renovatie van het in de loop der jaren meermaals verbouwde KMSKA stond voorop, al was de zo gewenste uitbreiding van het museum even belangrijk. Zo ontstond bijna vanzelf de scheiding tussen historisch en eigentijds; Scipio heeft dat slim opgelost door de uitbreiding te laten versmelten met de bestaande structuur van hetHetmuseum.museum in hartje Antwerpen mag dan het grootste zijn van Vlaanderen, met zijn lengte van 130 meter, 77 meter breedte en 38 meter hoogte, is het qua omvang best bescheiden. En waar vind je dan in hemelsnaam ruimte voor die gedroomde uitbreiding? Simpel, door aan ‘inbreiding’ te doen; de vandaag de dag zo populaire methode om ruimte te winnen zonder extra meters in te hoeven zetten. Scipio vond die ruimte in de vier patio’s van het bestaande gebouw. Want, leuk hoor die binnentuinen, beter is het die vierkante meters in te zetten voor de uitbreiding. En dat maakt dat je nu door de bekende, mooi opgeknapte museumzalen loopt en dan ineens verrast wordt door dat nieuwe, ‘verticale’ museum. Waarbij de Rotterdamse architect de tegenstellingen niet heeft geschuwd; integendeel. Van het klassieke visgraatparket in de ‘oudbouw’, de statige groene en paarse wanden en de opgefriste pluche banken in het midden ga je via de bijna eindeloze, 89 treden tellende stairway to heaven (er is ook een lift) naar de ‘nieuwbouw’. Daar knalt het strakke wit van vloer, plafond en wanden je tegemoet en komen de kunstwerken prima tot hun recht. En net als je denkt alles wel zo’n beetje gezien te hebben, zijn er wéér andere zalen, met blauwe vloeren dit keer, en glazen wanden, waar doorheen je helemaal tot aan de begane grond en naar de daklichten in het plafond kunt kijken. Een rondgang door het vernieuwde museum, een wandeling van 2,4 kilometer, is een visueel feest. En dat allemaal voor de luttele som van iets meer dan honderd miljoen euro. Even ter herinnering: de vernieuwing en restauratie van het Rijksmuseum in Amsterdam –toegegeven, dat is een stuk groter – kostte 366 miljoen euro. En voor de verbouwing van het Rotterdamse Museum Boijmans van Beuningen is bijna tweehonderd miljoen euro uitgetrokken. Neemt niet weg dat die honderd miljoen euro voor het Antwerpse museum beduidend meer is dan de begrote 44 miljoen. Oorzaken voor de overschrijding zijn er genoeg. Er waren extra funderingen nodig, de verwijdering van asbest was ingewikkelder dan gedacht, en ook de bouw van een laadplatform voor kunstwerken, de aanleg van de tuin en de restauratie van de gevel pakten duurder uit. Het waren de budgetoverschrijdingen en de daarmee gepaard gaande discussies in allerhande commissies en departementen die maakten dat de verbouwing uiteindelijk tien jaar heeft geduurd. Wat evenmin heeft geholpen waren de aanhoudende personeelswisselingen.

Medewerkers van het KMSKA hangen het schilderij Spaanse Furie in Antwerpen (1836) van Ferdinand De Braekeleer I op.

Manfred Sellink stapte begin 2020 na zes jaar op als directeur LukbestuursvoorzitterVolgenshoofdconservator.enLemmenswas er ‘er binnen en buiten het museum’ geen draagvlak meer voor Sellink, die intussen directeur is van het Stedelijk Museum voor Schone Kunsten Gent. Na Sellinks vertrek nam zakelijk directeur Carmen Willems diens functie waar, tot in oktober 2021 de Nederlandse Jacqueline Grandjean werd binnengehaald als artistiek directeur. Na drie maanden was ze alweer weg; volgens bestuursvoorzitter Lemmens omdat de visies ‘zowel artistiek als strategisch ver uit elkaar’ lagen. Waarom die conclusie niet tijdens de sollicitatieprocedure werd getrokken, blijft onduidelijk. Binnenkort gaat het KMSKA opnieuw de baan op voor een artistiek directeur.Dehoop dat er daarmee rust komt in de organisatie werd in juli ruw verstoord door de Vlaamse minister van cultuur Jan Jambon (N-VA) die het KMSKA wil laten samenwerken, mogelijk zelfs laten fuseren met het Museum voor Hedendaagse Kunst Antwerpen en het Museum Moderne Kunst Oostende. Het museum mag na tien jaar verbouwen eindelijk open zijn, de turbulentie is nog niet gaan liggen. Z Ives Maes, Kosmorama. Fotografie over wat er overbleef van de wereldtentoonstellingen. Van 24.09 t/m Michel03.09.2023.Seuphor, De poëzie van het abstracte. Leemtekeningen. Van 24.09 t/m 08.01.2023. The Making Of. Geschiedenis van de renovatie van het KMSKA. Van 24.09 t/m 03.09.2023. kmska.be

Het museum mag na tien jaar verbouwen open zijn, de turbulentie is nog niet gaan liggen.’

zout magazine 9/2022 28

Goede smaak en reclame gaan prima ‘Kolennood. Gasnood. Wat brengt uitkomst? Philips’ Arga sluit u aan bij de electrische centrale!’ Was er vandaag de dag ook maar een gloeilamp die ons van alle ellende kon verlossen, zoals op die fraaie Jugendstiltekening van Jan Bertus Heukelom uit 1916. Het is moeilijk voor te stellen, zo gewend zijn we geraakt aan de hapsnapwansmaak van de huidige, toonaangevende elektronicamerken. Toch werden ooit gerenommeerde designers en kunstenaars ingezet om platenspelers, telefoons, radio’s en televisies te promoten.

Op de expo Eyecatchers, Philips Graphic Art 1910-1965 in het Philips Museum in Eindhoven is te zien dat goede smaak, kunst én reclame prima samen kunnen gaan. Philips liet in Eindhoven in die hoogtijdagen van de grafische kunst in de reclame veel bijzondere ontwerpen maken, en de kunstenaars op de afdeling Artistieke Propaganda werden daarbij vaak opvallend vrijZoalsgelaten.politiek tekenaar Albert Hahn. Als overtuigd antimilitarist illustreert hij in 1917 – de Eerste Wereldoorlog is al drie jaar aan de gang – het affiche bij de Argagloeilamp. Een vredelievend figuur in het

Reclameposter Miniwatt-radiobuizen, ontwerp Mathieu Clement, 1928 Affiche radiolampen, ontwerp Kalff, 1926, (Ph100, 57-5)

29 zout magazine 9/2022 beeldin wit houdt de Arga in zijn hand. Het licht dat de lamp uitstraalt is zo krachtig dat zelfs demonische figuren (Duitse soldaten?) ervoor op de vlucht slaan. Ook Leo Gestel, die met Jan Sluijters en Piet Mondriaan werd gerekend tot de modernisten, mocht van Philips in een duister schilderij helemaal losgaan op de Arga-lamp.Nietallereclame is even verfrissend: uiteraard zijn er ook de bekende pinupgirls die ons moeten verleiden om zoveel mogelijk te kopen, en de gelukkige mensen. Op Eyecatchers zie je overigens overal de originele posters. De eerste ‘esthetisch leider’ van Philips is architect en graficus Louis Kalff, de ontwerper van het iconische Philipsbeeldmerk, met de golfjes en de sterren. Kalff haalt vanaf 1925 tal van talenten binnen, zoals de net afgestudeerde reclametekenaar Mathieu Clement. De jonge Eindhovenaar overlijdt vier jaar later, maar laat een schat aan (reclame)kunst achter. Na de Tweede Wereldoorlog houdt Kalff zich bij Philips bezig met industriële vormgeving, maar nog steeds wordt er volop geëxperimenteerd op de reclameafdeling. Zo ontwerpt de illustere Frans/Oekraïense kunstenaar A.M. Cassandre aan het begin van het televisietijdperk een gedurfde futuristische poster, om aan te tonen dat een nieuw tijdperk is aangebroken. Vergeet ook de mini-bioscoop van Eyecatchers niet: er zijn creatieve reclamefilmpjes uit het pre-tv-tijdperk te zien, gemaakt voor de bios door destijds vernieuwende filmmakers. Je kunt er ook zwartwit naar een oude wedstrijd van de Philips Sport Vereniging (PSV) kijken op een van de eerste televisies.

DIETER VAN DEN BERGH prima samen Eyecatchers, Philips Graphic Art 1910-1965. Van 25.3 t/m 30.10 in het Philips Museum in Eindhoven. Philips-museum.com Ans van Berkum, red, Mathieu Clement Kunstenaar van nature. Almere, Stichting Acqua Tornato, 2022. Philips Bulletin, cover, Lichttoren, ontwerp Carl Probst, 05-1930 Philips Radio 2501 en 2502, folder, cover, ontwerp Mathieu Clement, 1928

21-10 / 6-11-2022 met educatiefaansluitendprogramma www.festivalvocallis.nl cacaofabriek.nl/expo DESIGNMEDIADEAMER CARAT MennoPasveer/ElineBoerma/BenjaminPompe DavidKater/ArnoWesterberg/LucasMergler/FedrikVaessenCarolineSarneel/EddyEustache SITIEEXPO EDITIE 2022 02OKT vers academie talentLICHTING CARAT lucas gassel PRIJS SITIE 2022 Artikelen, columns en agendatips voor uw weekend, elke week gratis in uw mailbox. Meld u aan op zoutmagazine.eu/opzaterdag

KEVIN TOMA

Kun je verliefd zijn op een film? En dan niet spreekwoordelijk verliefd, maar echt zó verkikkerd dat je nergens anders aan kunt denken? Dat je er helemaal licht van wordt en alleen maar verlangt naar de volgende ontmoeting?

blijven van hun aanwezigheid. Alsof de film zich precies herinnert hoe die twee daar onlangs nog ronddwaalden, en hun scènes uit alle macht wil herbeleven. Vooral dat verlangen, die heimwee, woordloos uitgedrukt in een kalme opeenvolging van verlaten decors bij zonsopkomst, zorgt dat ik niet alleen voor altijd verliefd ben op deze film, maar er ook onvoorwaardelijk van hou. Is dat vergelijkbaar met de liefde voor een mens? Schaubroeck vindt van wel, en zoekt naar een concept van liefde dat dit aannemelijk maakt. Liefde, schrijft ze, is de wens ‘om zich te laten veranderen door de geliefde, maar ook zelf de geliefde vorm te geven. Volgens deze definitie is het perfect mogelijk dat iemand houdt van een film. Een film kan immers sturend zijn in iemands leven, en omgekeerd kan een film betekenis krijgen en van betekenis veranderen dankzij de interpretatie die een liefhebber van de film eraan geeft.’ Schaubroeck is niet meer verliefd op Before Sunrise, maar houdt des te meer van de film nu ze de tekortkomingen ervan accepteert. Ook de vervolgen hebben haar perspectief op Before Sunrise minder romantisch gemaakt en tegelijkertijd verdiept. Negen jaar na hun Weense avontuur (de tijd tussen Before Sunrise en de opvolger Before Sunset) ontmoeten Céline en Jesse elkaar in Parijs, en flakkert hun romance weer op. In Before Midnight (2013) treffen we hen voor het laatst, weer negen jaar later; ze hebben twee dochters, terwijl hun huwelijk flinke barsten vertoont. De roes heeft het afgelegd tegen de realiteit. Zelf zag ik Before Midnight één keer, en dat was misschien al teveel. Ik wil kunnen blijven zwijmelen bij dat lege, achtergelaten Wenen uit Before Sunrise. Wie verliefd is op een film, moet hem soms tegen andere beelden beschermen. Sentimentele kletspraat? Trouw, noem ik het liever.

Er is geen ander woord voor.’ Ik snap helemaal wat Schaubroeck bedoelt - terwijl míjn hart vooral opleeft bij het Andante uit Bachs eerste viola da gamba-sonate. Dat is de slotmuziek van Before Sunrise die klinkt nadat Jesse en Céline afscheid van elkaar hebben genomen. Nog éénmaal verwijlt de film bij de Weense plekken die ze samen bezochten: de rivierkade, het terras, het steegje, het reuzenrad, de begraafplaats, het pleintje en tenslotte het park waar ze zoenden en sliepen.Hetzijn plaatsen waar Jesse en Céline niet meer zijn maar die nu, terwijl de camera letterlijk en figuurlijk terugblikt, vervuld

Nog éénmaal verwijlt de film bij de Weense plekken die ze samen bezochten.

31 zout magazine 9/2022

Mogelijk denkt u nu: ik word nog eerder verliefd op een kat, een doos kleurpotloden of de Eiffeltoren dan op een film. Maar misschien schiet u nu tóch een film te binnen die u inderdaad eindeloos liet zwijmelen - en dan niet omdat de hoofdpersonages zo aantrekkelijk zijn, of omdat hun romance zo meeslepend is, maar omdat u als een blok viel voor de film zélf. Wat dat ook mag betekenen.

Ik kom tot deze overwegingen door het onlangs verschenen boekje Denken in het donker met Richard Linklater, de eerste uitgave in een reeks over de verstandhouding tussen film en filosofie.

Verliefd op een film?

In dat boek beschrijft Katrien Schaubroeck hoe ze als 26-jarige knetter werd op Linklaters Before Sunrise (1995), waarin hoofdpersonages Jesse (Ethan Hawke) en Céline (Julie Delpy) elkaar leren kennen terwijl ze in Wenen zijn. Ze trekken de stad in en hebben, al wandelend en kletsend, de roezigste avond en nacht van hun leven. Schaubroeck zag de film en kreeg hem niet meer uit haar hoofd. ‘Hoe geweldig had ik het gevonden om ook zo’n nacht te beleven,’ schrijft ze. ‘Telkens als ik de intro hoor van Purcells Dido and Aneas, de tonen waarop Before Sunrise ratelend start, dan leeft mijn hart op. Ik was destijds verliefd op de film.

oogappel

Katrien Schaubroeck (red), Denken in het donker met Richard Linklater. Leusden, ISVW Uitgevers, 2022. Jesse (Ethan Hawke) en Céline (Julie Delpy) in Before Sunrise (1995)

zout magazine 9/2022 32

schepen aan, geladen met goud, porselein, papegaaien, door Azteken vervaardigde amuletten, kelken, oorhangers en andere exotische voorwerpen, waarvan er enkele tentoongesteld zijn. Vooral het 16de eeuwse snuisterijenkabinet, een typisch voorwerp waarin de bourgeoisie haar rijkdom etaleerde, is prachtig. Toch zijn het in de eerste plaats de minutieuze, meterslange replica’s van de schepen die deze expo de moeite waard maken. Met prachtig oog voor detail zijn de koopvaardijschepen, koggen, trimasters, brikken, Italiaanse galeien en Portugese kraken nage bouwd. Zelfs voor bezoekers zonder enige mariene interesse zijn deze kunstwerkjes een lust voor het oog. Na de Val van Antwerpen in 1585 volgen enkele magere eeuwen, tot Napoleon besluit om van de Scheldestad zijn uitvalsbasis te maken in zijn oorlog met Engeland. De grote moderniseringen die hij in gang zet, maken haar weer concurrerend. Dat in combinatie met de Belgische kolonisering van Centraal-Afrika zorgen voor een tweede bloeitijd, zij het niet zonder bloedvergieten. Zo staat Vracht uitgebreid stil bij de koloniale gruwel, met name het schrikbewind van Leopold II. Afrikaanse slaven werden eind 19de eeuw nog tentoongesteld op de wereldexpo in Antwerpen; het bordje met Met bijdragen van Yannick Dangre, Gerrit van den Hoven, Rob Schoonen en Wido Smeets Pieter Stoop, Zonder titel (2005). Collectie kunstenaar Replica van de SS Sarina. foto Frederik Beyens

Wat Pieter Stoop: Groots en wild vooral laat zien, is dat Stoop destijds terecht tot de top van het Nederlandse abstract-expressio nisme werd gerekend. (GvdH) Pieter Stoop: Groots en wild. Van 18.06 t/m 02.10 in Het Noordbrabants Museum in Den Bosch. hetnoordbrabantsmuseum.nl  Stad en schip

Hij metschilderdezijnhelelijf Voordeel van de voorbije lockdowns is dat museummedewerkers weer eens goed hebben kunnen rond kijken in de depots. Vaak levert dat verrassende resultaten op. Zo heeft Het Noordbrabants Museum in Den Bosch de abstracte schilderijen van Pieter Stoop tevoorschijn getoverd. Pieter Stoop (Breda, 1946) expo seerde midden jaren zeventig met leeftijdgenoten als Pieter Verhoef, Eli Content en Jan Andriesse onder de titel Elf schilders in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Zijn doorbraak; Rudi Fuchs kocht zijn werk aan voor het Van Abbemuseum en ook het Noordbrabants Museum verwierf elf schilderijen. Daarna ging het zoals met al die andere kunstenaars die abstract schilderden. Wat in de jaren tachtig dé leidende stroming leek in de schilderkunst, verdween in de decennia daarna naar de achtergrond. Kunstenaars die niet meebewogen, raakten uit de gratie; hun kansen om te exposeren werden snel minder. Zo verging het ook Pieter Stoop; zijn meest recente expositie is alweer van ruim tien jaar geleden.HetNoordbrabants Museum vond zijn werk in het depot en viert het als een herontdekking. Het museum spoorde de intussen gestopte kunstenaar op, en combineert werken uit de eigen collectie met zelden getoonde doeken uit Stoops atelier voor de solo-presentatie Pieter Stoop: Groots en wild De hernieuwde kennismaking laat zien dat Stoops expressieve schilderstijl niets aan kracht heeft ingeboet; zijn werk doet allerminst gedateerd aan. De invloeden van Willem de Kooning en Bram van Velde zijn nog steeds zichtbaar; vooral de grote werken ogen nog steeds fris en krachtig. Pieter Stoop volgde opleidingen in Tilburg en Maastricht, aanvankelijk wilde hij tekenleraar worden. Na een paar jaar gewerkt te hebben in Amsterdam ontwikkelde hij in zijn zoektocht naar een evenwicht tussen organische en geometrische vormen een eigen stijl. In een oud interview zei Stoop meer bezig te zijn met het schilderen dan met het schilderij. In Den Bosch is goed te zien wat hij daarmee bedoelde: laag voor laag zette hij zijn doeken op, met grote streken. Hij schilderde met zijn hele lijf. Stoop onderscheidde zich van zijn generatiegenoten door zijn vloeiende, beweging suggererende verflijnen. Soms, op een aantal gouaches, is de invloed zichtbaar van het neo-expressionisme van de Nieuwe Wilden uit Duitsland.

feuilleton

Antwerpen dankt zijn welvaart aan de haven, maar wat weten we eigenlijk van die haven? De niet al te sexy getitelde, maar niettemin uiterst boeiende expositie Vracht in het Museum aan de Stroom (MAS) focust op de geschiedenis van de grootste economische troef van de stad. Vandaag de dag behoort de Antwerpse haven nog steeds tot de vijftien grootste ter wereld. Vracht is chronologisch opgebouwd en spitst zich toe op de innige band tussen stad en scheepvaart. De ontstaansgeschiedenis van Antwerpen passeert dan ook de revue, niet geïllustreerd met allerlei historische schilderijen, maar met concrete, dehandelaarsinwoesteVikings,scheepskatrol)(munten,gebruiksvoorwerpen.geïmporteerdeDeeerstekruiken,eenprimitievebehorentoeaandedieinonzeperceptievooralplunderaarswaren,maarwerkelijkheidvooralgewiekstebleken.Zowerdvanaf9deeeuwVlaamsewoltegenNoorsehuidenenpelsengeruild,enbrachtendeNoormannenexotischegoederenzoalswalrusivoormee,waaruitinhetdevoteVlaanderenheiligenbeeldjeswerdengesneden.Detentoongesteldewalrusslagtandisoverigensimpressionant.NajarenvangestagegroeibeleeftdeAntwerpsehavenhaargouden16deeeuwdankzijdenieuwekolonialehandel.Uitoverzeesegebiedenmerentalloze

Bakstenen uit een veld



33 zout magazine 9/2022 inscriptie ‘Congolanders’ doet pijn aan onze eenentwintigste-eeuwse ogen. (YD) Vracht. Als nieuwe, vaste expositie te zien op de zesde verdieping van het MAS. mas.be  Performances die niet beklijven De elfde Bonnefanten Award for Contemporary Art (BACA) ging naar de Indonesische Melati Suryodarmo. Een deel van de tweede verdieping heeft het museum nu vrijgemaakt voor haar eerste solo in Europa. Een presentatie vol video’s van performances - die vaak niet beklijven. Met een stenen vijzel verpulvert Melati Suryodarmo (1969) brokken houtskool. Op de tafel ontstaat al snel een bergje stof. Dat even later op de grond valt. Het hagelwitte gewaad dat de kunstenares tijdens de handeling draagt, is verworden tot een grijszwarte lap stof. Ook haar gezicht krijgt langzaam maar zeker de kleur van het materiaal waarmee ze bezig is. In zaal 2.17 van het Bonnefanten is een groot deel van de vloer voorzien van houtskoolbriketten met in het midden het tafeltje, de vijzel en het hoopje stof. Op een van de wanden hangt de beroete jurk, op een andere wand is een video van de performance uit 2012 te zien. De performance gaat, getuige de zaaltekst, over ‘het omgaan met de worsteling van het ontworteld zijn en met de nationale maatschappelijke, politieke en culturele context na haar terugkeer vanuit Europa in Indonesië.’ Dat had ik er met de beste wil van de wereld niet uitgehaald, en dat geldt voor veel van de performances van Suryodarmo die het Bonnefanten toont. Het ontbreekt er aan een min of meer universele taal; een beeldtaal die kan worden begrepen - op zijn minst kan worden gevoeldook door hen die niet zijn ingevoerd in de Indonesische kunst- en cultuur en aanpalende subculturen.

De houtskool in de installaties van Jannes Kounellis; daar voél ik dat dat van doen heeft met oude industrieën en vervlogen tijden. De pijl en boog in Rest Energy uit 1980 van Ulay & Abramovic, de grootmeesters van de performance, waarin Ulay de pijl richt op het hart van zijn partner, die op haar beurt de boog vasthoudt; het knettert van de spanning, je weet dat hier de grens (van liefde) wordt opgezocht. Daarmee vergeleken leveren de witte pijlen die door Suryodarmo op drie witte museumwanden zijn afgeschoten een aardig beeld opmaar meer ook niet. Het ontbreekt in nogal wat performances aan scherpte, originaliteit en, als gezegd, een beeldtaal die raakt aan het universele en dus kan worden begrepen. (RS) Melati Suryodarmo, I am a Ghost in My Own House. Van 12.6 t/m 30.10 in het Bonnefanten in Maastricht. bonnefanten.nl

concentraties fijnstof in die stad daarbij een rol. Uit het leven van een vlinder bevat ook alledaagse voorwerpen uit het landschapsbeheer; in deze museale opstelling benadert hij ze als ‘readymades’, zoals de ooit beeldbepalende muizenruiters, of als ‘objets trouvés’. Bij de laatste categorie hoort Bakstenen uit een veld, een mozaïek van naast de akker gegooide stenen. Boeren houden niet van stenen in de grond; ze verlagen de opbrengst en beschadigen hun landbouwmachines. Cools keert ook hier het perspectief om: de stenen trekken insecten aan en zorgen voor meer mineralen, waardoor een betere bodemstructuur ontstaat. In het museum herinneren de stenen ons aan een te ver doorgevoerde modernisering van de landbouw, en daardoor de uitputting van de bodem. (WS) Stefan Cools, Uit het leven van een vlinder. Van 21.5 t/m 30.10 in Museum De Domijnen in Sittard. dedomijnen.nl  Stefan Cools, Bakstenen uit een veld (2022). foto ZOUT magazine

Terwijl de bio-industrie met haar luidruchtige zwanenzang bezig is, laat Stefan Cools zien hoe je op een andere manier naar het landschap kunt kijken en, belangrijker, er deel van kunt uitmaken. Van oudsher kijken kunstenaars naar de natuur vanuit een menselijk perspectief. Stefan Cools (Sittard, 1981) pakt het anders aan. In de expositie Uit het leven van een vlinder in Museum De Domijnen in Sittard draait hij het perspectief om. Hij gaat uit van het landschap, van de planten die er staan en de dieren, veelal insecten en ander klein grut, die er leven. Het is een zinvolle omkering. Gaat het slecht met de vlinders, dan gaat het ook slecht met de mensen. ‘In het museum reconstrueer ik wat ik in het landschap heb gezien. Dan vallen de puzzelstukken samen die ik buiten niet zag’, zegt Cools in de documentaire Een zee van vlinders die cineast Richard Dols over hem maakte. Delen van de docu zijn alvast te zien in de expositie, waarin Cools een verslag van zijn natuurprojecten samenbrengt met een artistieke weerslag ervan. Cools, voor wie een kunstenaar per definitie ook onderzoeker is, stelt zich daarbij vragen als: ‘Hoe kunnen we onze cultuur op de natuur afstemmen als we onze manier van leven willen veranderen?’ In die gedachtegang is de bio-industrie al lang een gepasseerd station. Voor het beheerproject Lepidoptarium, een verzonnen woord voor een archief voor kennis over vlinders, zaaide Cools verspreid over Limburg zes velden in waarvan hij de ontwikkeling liet volgen door bijna 100 burgeronderzoekers. Na twee jaar bleek het veld in Maastricht de minste vlinders te herbergen; mogelijk spelen de hoge

feuilleton

Melati Suryodarmo tijdens de performance Eins und Eins, 2016 © studionomaden.com

zout magazine 9/2022 34

Het werk van Pieter Laurens Mol is vaker te zien in het buitenland dan in Nederland. Samen met GERRIT VAN DEN HOVEN wandelt de kunstenaar langs een keuze uit zijn oeuvre –minus de schilderijen die hij in 1968 uit frustratie verbrandde.

Op de tekening Paint Factory van Pieter Laurens Mol uit 2008 is een fabriek te zien met tussen de schoorstenen zwevende kleurige vlakjes; het is een herinnering aan zijn jeugd in Breda. Als kind liep hij vaak langs de al lang verdwenen verffabriek van Wagemakers. ‘Er stonden kleurige panelen waar de werking van de verf in de buitenlucht werd getest. Voor mij was dat pure poëzie, alsof ze in die fabriek schilderijen maakten die vanuit de hemel bekeken konden Inworden.’1968had de toen 22-jarige Pieter Laurens Mol zijn eerste expositie in zijn geboorteplaats Breda. De reacties waren zó teleurstellend dat hij de werken na afloop ritueel verbrandde. De as deelde hij uit onder vrienden; een week later begon hij met het maken van nieuw werk.

Als een donderwolk boven ons hoofd Pieter Laurens Mol, Paint Factory (2008)

Pieter Laurens Mol, De anonieme getuigenis (1976-1985). Collectie Rijksdienast voor het Cultureel Erfgoed

35 zout magazine 9/2022

Die expositie vond indertijd plaats in de Beyerd, een pand dat intussen deel uitmaakt van het Stedelijk Museum Breda – juist daar waar nu Nachtvlucht is te zien, een overzicht van het meer dan vijftig jaar omvattende oeuvre van Pieter Laurens Mol. Voor de in Brussel wonende en werkende kunstenaar is daarmee de cirkel rond, al zal het ditmaal niet tot een rituele verbranding komen. De indertijd naarstig gezochte erkenning is er lang en breed gekomen; werken van Mol bevinden zich in nationale en internationale collecties, inclusief die van het MoMA in New York. Nachtvlucht is samengesteld rond het thema zwart en duisternis; veel kleur is er dan ook niet te vinden. Zwarte gaten, het universum en het verglijden van het licht zijn de thema’s waarop Mol reageert. Maar hoe donker het werk ook mag zijn, somber en zwaar wordt het nooit. Altijd is er de subtiele humor en de zelfrelativering waarmee hij de toeschouwer een glimlach ontlokt.InNederland is Mol amper bekend. Deels omdat hij al jaren in Brussel woont, maar ook omdat zijn werk zo on-Nederlandse oogt. ‘Ik kon daar over somberen, hoor’ zegt hij er zelf over. ‘Riekje Swart, een galeriehouder in Amsterdam, werd kwaad als ze me weer eens hoorde mopperen. “Hou op, Pieter”, zei ze dan, “Nederlanders houden nu eenmaal van heldere vormen en kleuren. Dat doe jij niet. Je hebt een andere gevoeligheid. Zet het van je af en ga door”. Maar ik had het geluk dat ik veel in het buitenland heb kunnen exposeren.’

Laurens Pieter Mol: ‘Ik vermeld altijd de materialen die ik gebruik; het is informatie die je anders doet kijken

Het vroege werk van Mol heeft verwantschap met dat van kunstenaars als Bas Jan Ader en Teun Hocks. Het zijn geënsceneerde fotowerken waar Mol absurde handelingen verricht. Zoals in een titelloos werk uit 1978 waarin hij de tafel waarop hij zit aan het doorzagen is. Zijn latere werk is filosofischer, en gelaagder; critici plakken er vaak het etiket ‘conceptueel’ op. Mol is het daar niet mee eens. ‘De pure conceptualist zegt dat zijn werk bestaat bij de gratie van het idee; de uitvoering is dan minder belangrijk. Ik hecht veel waarde aan de sensualiteit van de materialen; bij mij is de uitvoering juist enorm belangrijk. Daarom vermeld ik altijd de materialen die ik gebruik; het is informatie die je anders doet kijken.’ De grote zwartsluier, een werk op papier uit 1977, ziet eruit als een vrijgegeven rapport van de belastingdienst over de toeslagenaffaire. Alle teksten zijn weggelakt. Mol grinnikt. ‘Ik heb de tekst overgenomen uit de Bijbel van mijn oma en met een zwarte sluier overdekt. Ik moest denken aan de Franse wetenschapper Laplace, de eerste die wiskundig de onduidelijkheden bij Isaac Newton kon weerleggen. Als Newton ergens niet uitkwam, wees hij naar God. Laplace was bevriend met Napoleon, die vond zijn theorieën boeiend. “Maar waar is God in dit verhaal?” vroeg hij zich af. Laplace antwoordde dat hij God niet meer nodig had.’Hij staat wat langer stil bij De anonieme getuigenis (1976/1985), een installatie met een afbeelding van een dode kraai in een zinken lijst en een groot aantal dakpannen ervoor. Het is een van Mols meest bekende werken. ‘Goed dit weer eens te zien’, zegt hij ervan. ‘Het zit in de Rijkscollectie en is overal geweest. Terwijl het toch geen makkelijk werk is om te tonen.’ Mol houdt van woordspelletjes. Hij wijst naar een met teer gevulde emmer met een dode rat erin. ‘Ik dacht na over het woord art. Toen kwam ik op tar, Engels voor teer. Vervolgens bedacht ik: Art is a rat in the tar.’ Hij wijst naar een recenter werk dat erboven hangt. ‘Ik heb het gecombineerd met Mayday-Mayday uit 2011, met foto’s van giftige teerdampen. Rook is voor mij een fascinerend beeld. Het verhult en mystificeert en gaat meestal vooraf aan iets rampzaligs. Er zit ook veel schoonheid in.’ The Total Amount (2004) bestaat uit bakjes met kleurige pigmenten, een aantal teksten en een foto van hemzelf, hangend in takels. ‘De schilder hangt als een donderwolk boven ons hoofd’, is een van de oneliners erbij. Het brengt hem terug bij de schoorstenen op de tekening van de Bredase verffabriek. ‘Voor mij zijn die schoorstenen een symbool voor de arbeid in het atelier. Je haalt allerlei rotzooi naar binnen en aan het einde komt er een netjes afgewerkt product uit.’ Z

Pieter Laurens Mol, Nachtvlucht. Van 23.7 t/m 13.11 in Stedelijk Museum Breda, en elders in de stad. stedelijkmuseumbreda.nl

zout magazine 9/2022 36 Balkrishna Doshi bouwt woningen voor het volk Balkrishna Doshi, Premabhai Hall. Theater in Ahmedabad, India, 1976

Le Corbusier was zijn goeroe, intussen is hij zelf een van de belangrijkste architecten ter wereld. Balkrishna Doshi laat, zo constateert ROB SCHOONEN, zijn humanistische opvattingen terugkomen in elke steen van zijn gebouwen. ‘Als je vrijheid wil, stap dan weg van de conventies.’

37 zout magazine 9/2022 ‘Een broodje halen in de binnenstad is veel meer dan alleen een broodje kopen’, zei stedenbouwkundigeeen ooit. Hij had gelijk. Elke binnenstad vertelt een eigen verhaal - door de gebouwen, de pleinen, het groen, de spetterende fontein - dat je, al dan niet bewust, opslaat als je op weg bent naar de bakkerij. Wat geldt voor de binnenstad, gaat ook op voor welke wijk in welke stad dan ook; de gebouwde omgeving bepaalt voor een groot deel hoe wij ons voelen, ons bewegen, ons verhouden tot de ander. De 95-jarige Indiase architect Balkrishna Doshi (Poona, 1927), nakomeling van twee generaties meubelmakers, heeft zich dat in zijn professionele leven ter harte genomen. Hij studeerde architectuur in Mumbai en reisde in 1951 naar Parijs om voor Le Corbusier te werken. Hij sprak geen woord Frans, maar zijn bewondering voor de roerganger van de Internationale Stijl was te groot om dat als een probleem te zien. Na drie jaar kwam hij terug naar zijn geboorteland om er in zijn lange leven meer dan honderd projecten te realiseren, van relatief eenvoudige woningen tot complete steden.Inaldie projecten lees en proef je dat de mens en het klimaat bepalend zijn in stedenbouw, architectuur en design van Doshi. Inmiddels, zestig jaar na zijn stage bij Le Corbusier, is hij zélf uitgegroeid tot een vermaarde, beeldbepalende architect. Hij won tal van prijzen, waaronder, in 2018, de prestigieuze Pritzker Prize, een soort Nobelrpijs voor architectuur. Hij was de eerste Indiase laureaat. Doshi heeft vast veel opgestoken gedurende zijn verblijf in Parijs. Toen Le Corbusier in Punjab de nieuwe hoofdstad Chandigarh mocht ontwerpen, was hij een van zijn medewerkers. Hij was toezichthoudend architect bij de projecten in Ahmedabad, waaronder het bekende Mill Owners’ Association Building (1954), waarin Le Corbusier nadrukkelijk rekening hield met het klimaat, getuige de overhangede richels, diepe nissen met daarin groen, grote hallen met zuilen en schaduwschermen - alles om de verzengende hitte buiten te houden. Balkrishna Doshi heeft het allemaal gezien en ervaren, en wist: dat kan ik beter. Zoals hij liet zien met zijn eigen studio in Ahmedabad, gebouwd in 1981, bestaande uit een aantal lage, tongewelfde gebouwen in een tuinachtig landschap. De terrassen worden doorkruist door waterkanaaltjes, naast verschillende, kleine zwembaden. De half ingegraven gebouwen beschermen de gebruikers tegen de hitte en de moessons. De tongewelven zijn gemaakt van keramische buizen, die vervolgens zijn bedekt met beton en witte tegels: een betere isolatie is vrijwel ondenkbaar; de studio is een toonbeeld van klimaatgevoelige architectuur. Een van de ruimtes is een openluchttheater voor bewuste en toevallige ontmoetingen. De naam van de studio, Sangath, betekent zoveel als ‘samen

In een interview over het project legde Doshi uit dat het realiseren van betaalbare woningen veel te maken heeft met de waardigheid van de mensen. Waar die terugkomt in zijn gebouwen? ‘In schoonheid. In ruimtelijkheid. In de bewuste interactie met het weer en de seizoenen. En in de mogelijkheid om goed oud te worden.’

‘Bekijk de dingen alsof je ze voor de eerste keer ziet. Alleen dan kun je iets doen wat helemaal van jouzelf is.’

zout magazine 9/2022 38 met elkaar bewegen’; Doshi heeft het over ’een doorlopende school waar men leert, doceert en opnieuw leert’. De in het complex gebruikte materialen zijn afkomstig uit de regio en zijn gemaakt en verwerkt door lokale arbeiders. Vanuit het duurzaamheidsprincipe houdt de Indiase architect nadrukkelijk rekening met de sociale, ecologische en economische dimensies van de architectuur. Eerder al, in 1968, had Doshi de School of Architecture (nu CEPT University) in Ahmedabad opgericht, gebaseerd op zijn overtuiging dat onderwijs wordt gevoed door het mengen van disciplines. Het gebouw valt op door openlucht klaslokalen en andere plekken voor ‘toevallige ontmoetingen’. De school is inmiddels uitgegroeid tot een van de belangrijkste opleidingscentra voor stedenbouw en architectuur in India. Een van de blikvangers in de aan Doshi gewijde tentoonstelling Architecture for the People in C-mine Genk is het Aranya - Low Cost Housing project. Die wijk in Indore, waar nu meer dan 80.000 mensen wonen, werd in 1989 aangelegd op basis van Doshi’s principes dat sociale huisvesting niet alleen het best kan worden gerealiseerd in overleg met de bewoners, maar ook rekening houdt met de mogelijkheid om huizen en woonomgeving aan te passen aan veranderende behoeftes en eisen van de gebruikers. De architect liet zich daarbij inspireren door de levensvisie van Mahatma Ghandi.DeAranya-wijk was bedoeld voor mensen die het niet breed hadden, net zo goed als voor bewoners van sloppenwijken en daklozen. De nieuwe huisvesting moest een bijdrage leveren aan de levensstandaard van die bewoners. Het complex bestaat uit een aaneenschakeling van woningen, binnenplaatsen, traphuizen en straten, met een weefsel als een labyrint. Elke woning staat op een perceel van dertig vierkante meter, met alleen de meest noodzakelijke voorzieningen als water en elektriciteit.

De in C-mine ontwerptekeningen,getoondefoto’s en maquettes geven inzicht in deze bijzondere wijk, die zich laat lezen als een rommelige maar sfeervolle aaneenschakeling van woningen, paadjes, doorgangen, pleintjes en schaduwrijke nissen - waar de bewoners intussen naar hartenlust hun aanpassingen hebben doorgevoerd, bijvoorbeeld om een winkeltje te kunnen beginnen, of te voorzien in een extra slaapplek. Juist die mogelijkheid om eigenstandig zaken te kunnen aanpakken en zo extra inkomsten te kunnen genereren, maakt dat veel wijkbewoners de stap naar de middenklasse hebben kunnen maken.

Aranya won de Aga Khan-prijs voor Architectuur en werd geprezen om zijn integratie van gemengde inkomensgroepen.

In een handgeschreven brief van 27 mei 1989 schrijft Balkrishna Doshi aan zijn drie dochters hoe hij in het leven staat en hoe hij het beroep van architect benadert en uitoefent. Delen uit die brief: ‘Als je vrijheid wil, stap dan weg van de normale conventies. Word als een kind, zie de dingen als nieuw, werk meer met je gevoel dan met je intellectuele of rationele gedachten, omdat die zijn gevoed of zijn gegeven door anderen, om jou tot een van hen te maken. Kijk hoe kinderen schilderen, figuren tekenen, hoe ze kijken en kleuren toepassen: dat heeft niets te maken met de realiteit. Want de realiteit is ook een illusie. Maak je los van alle regels. Bekijk de dingen alsof je ze voor de eerste keer ziet. Alleen dan kun je iets doen wat helemaal van jouzelf is.’ Zijn hele lange leven heeft hij vastgehouden aan dat ene perspectief. Hij heeft er zijn levenskracht aan ontleend: ‘Ik ben vrij omdat ik een kind ben’. Z

Balkrishna Doshi - Architecture for the People. Van 02.07 t/m 06.11 in C-mine, Genk. c-mine.be Balkrishna Doshi, Sangath Studio. De studio van de architect in Ahmedabad (1981)

Uit hun verhalen blijkt dat de bevolking hunkerde naar onafhankelijkheid. Dat zag, hoorde en voelde ik destijds niet. Nu begrijp ik het beter.’     Ik dacht dat ik niet goed las. Zei deze vrouw van een eeuw oud daadwerkelijk dat ze haar mening had bijgesteld over de misschien wel meest pijnlijke, traumatische en ingrijpende belevenis van haar leven?     Mijn moeder glimlacht, haar manier om me te zeggen dat ze mijn fascinatie voor dit verhaal begrijpt. Een wesp landt op de rand van haar glas. Ik zie het insect aan de binnenkant naar beneden kruipen en drinken van haar Apfelschorle. Mijn moeder ziet het niet, haar gedachten zijn elders. Ineens zegt ze: ‘Gisteren liep ik Rita tegen het lijf. Je weet wel, mijn collega uit het ziekenhuis, lang geleden.’ Ik knik. ‘Rita is destijds met een arts getrouwd, hij is dertig jaar ouder dan zij. Bij ons in het dorp wordt hij ‘de professor’ genoemd. Nu is hij aan het dementeren en zij verzorgt hem.’ Ik zie het voor me, een grijs geworden, licht gebogen en ietwat uitgeputte vrouw die met een poging tot een zachte glimlach een lepel aardappelpuree aan haar echtgenote voert. ‘Rita heeft een minnaar’, zegt mijn moeder. ‘Ze verzorgt haar man van A tot Z, maar in het weekend neemt ze weleens vrij.’ Ik glimlach naar mijn moeder. ‘Hoe fijn het toch kan zijn om het eens niet over jezelf te hebben, vind je niet?’

CHRISTIANE GRONENBERG ‘ Rita heeft een minnaar. Ze verzorgt haar man van A tot Z, maar in het weekend neemt ze weleens vrij ’

Indië voelde als mijn land, ik ben er geboren. Ineens waren we de vijand.’ Maar ze heeft nog niet alles verteld.

39 zout magazine 9/2022

‘Wil je er iets vertellen?’,overvraagt mijn moeder. We zitten op een terras in Münster, de zon brandt genadeloos op ons hoofd. Mijn moeder zet haar vissershoedje op, ik mijn zonnebril. Zouden in deze zon niet alleen softijs en asfalt, maar ook gevoelens smelten, vraag ik me af, denkend aan de laatste week. Mijn liefdesrelatie leek zichzelf te ontbinden. De perikelen staan me in het gezicht geschreven. Voor mijn moeder dan.    ‘Ik wil er eigenlijk niet over praten,’ antwoord ik. Want waar gaat het ook over? In de context van een heel mensenleven stelt deze crisis weinig voor. ‘Groeipijn’, zeg ik en neem een slok van mijn groene thee. Hoort die pijn er niet gewoon bij, in een goede relatie? Uiteindelijk draait het allemaal om verandering: ben je in staat te veranderen? En kun je hetgeen dat níet te veranderen valt - aan jezelf en aan elkaar - toch accepteren? Alleen, hoe weet je wat onveranderbaar is?

De Volkskrant een reeks lezenswaardige interviews met mensen die even oud zijn als de krant. Onlangs was een zekere Yvonne Koster-van Schuylenburch aan de beurt, de journalisten zochten haar op in een zorginstelling in Bussum waar ze tegenwoordig woont. Ze groeide op in Nederlands-Indië, tot haar gezin als gevolg van de

JimmyR / iStock De

‘Ik heb het boek Revolusie gelezen, over de onafhankelijkheidsstrijd, en ben nu bezig in deel 2. De schrijver [David Van Reybrouck] heeft veel oudere Indonesiërs gesproken.

Ik probeer van thema te wisselen. ‘Heb ik je al van dat interview met de honderdjarige verteld?’ Ter gelegenheid van haar honderdjarige jubileum publiceert

Schuylenburchtraumatischrevolutionairenze‘DaarnaDeinNederlands-Indië   DeNederlandOnafhankelijkheidsoorlogIndonesischein1950naaremigreerde. eerstetwintigjaarvanhaarlevenwashaarthuisgeweest.Totdat1945Indonesiërshunhuisbinnenvielen.familiehadéénuuromtevertrekken.isdithuisnietmeervanjullie.’Toeneenmaalvertrokkenwaren,stakendehethuisinbrand. Ikstelmedeervaringalsbijzondervoorwant,zoalsKoster-vanhetzelfzegt:‘Nederlandsenhonderdjarigedeprofessor

HétWoaah...museum voor nieuwsgierige mensen van alle leeftijden. Zien we je deze zomer? www.discoverymuseum.nl

41 zout magazine 9/2022 column

‘ Waar de pijl staat, daar ligt ons appartement’. Theo en Willy Ansichtkaarten van de familie Ponsaerts

AN OLAERTS

Aan de gezegende Grot heb ik voor U gebeden. Pelagie. Ik ben gelukkig al genezen! Pelagie. (Opnieuw in Lourdes.) De berichten zijn zo vederlicht dat ik ze niet verzonnen krijg. Het is waarom ik graag ansichtkaarten red van de papierslag. Hoe zou ik ooit een schoenendoos vol met groetjes kunnen laten staan! Het huis stond te koop. De doos stond op het trottoir. De souvenirs van pa en ma waren klaar voor de versnipperaar. Bent u al een keer bij een handelaar in oud papier geweest? Die telt per kubieke meter, houdt geen rekening met de herinnering. Overal lagen snippers, stukjes uit het abc, bedoelingen, bedreigingen, bezweringen. En ik maar treuzelen in die hangaar. Heftrucks piepten, staken hun messen vooruit in de totale verwarring. Ik kon het niet verdragen, het moedwillige vergeten, de totale vrijheid. Ik probeerde alles nog één keer te lezen, een naam of een halve zin. Het had geen zin. Maar in de voortuin van de familie Ponsaerts sloeg ik toe, vóór de mannen met de stalen muil. Onverwachte rover was ik, met een schoenendoos onder de arm. De familie Ponsaerts kreeg kaartjes uit Calpe, Alicante, Albenga en Madrid. Er was een mejuffrouw Ponsaerts, een kampioen Ponsaerts. Iemand schreef Ponsaars. Nog iemand maakte er Ponskaart van. Veel liefs van Lisette. Groeten van Jos en Bony. Alles opperbest. Christiane. De lustige kampeerders, M. en J. + R. En dan zijn er nog de gestempelde leuzen van de post. VERMELD DE POSTNUMMERS. ZO GEZOND ALS EEN VIS MET ZEEVIS. BRIEVEN MET GELD STEEDS LATEN AANTEKENEN. Het gaat over niks en ineens is alles voorbij. Zeker voor de familie Ponsaerts. De kinderen verkopen het huis. De kasten moeten leeg. Zo benaderen ansichtkaarten in een schoenendoos het zwaartepunt van het bestaan. Er blijft maar één lezer meer over en dat ben ik. Ongevraagd en onbeleefd, ook nog. En bij deze is ZOUT medeplichtig. Laat ons het failliet van de groetjes nog even uitstellen, of toch minstens die aan de familie Ponskaart.

Het failliet van de groetjes

Het genre van de ansichtkaart is op sterven na dood. Niemand treurt erom. Op vakantie scheelt het een hoop bekommernis. Adressen! Postzegels! Boodschappen voor thuis! De groeten waren van te moeten. Zelfs toen het genre wel nog werd beoefend. Zelden stond er wat zinnigs op het kaartje. Je moest al een geestige nicht hebben! Of een kennis met inspiratie. Wist Luc veel wat hij moest schrijven. Even die ballpoint uitproberen op het papieren zakje. ‘Doet gij het maar, Liliane! Mijn geschrift trekt op niks.’ Mooie streek en zonnig weder. Liliane. Luc. Vele zonnige groeten! Lutgarde en Jean. Waar de pijl staat, daar ligt ons appartement. Theo en Willy. Alles O.K. Zeer warm. ± 40°. Erik. UrlaubsgrüBe vom Faakerzee. De familie Ronsmans. (Zonder iets) Ma. (Op de voorkant van de kaart ook niks te zien, behalve de vergeelde bocht in een rivier en enige doorhangende tentzeilen.)

KUTVAKANTIE _ ‘Ik snap gewoon echt niet meer waar ik het elke keer voor doe, die kutvakantie. Snap jij het?’ Sylvia Witteman pikt een gesprek op tussen twee jonge moeders.

Een oefening in een mogelijke toekomst.’

zout magazine 9/2022 42

Een oefening in een mogelijke toekomst

VLEUGJE VISIE _ ‘In Nederland maken we intussen mee hoe de samenleving uiteen wordt gereten door een probleem dat ons al decennia in het gezicht staart. Was een vleugje visie hier niet handig geweest?’ Retorische vraag van Kustaw Bessems over de boerenopstand

OUDE KOEK _ ‘Originaliteit hield op te bestaan bij de oerknal. Die was effectief origineel, al wat erna evolueerde was door de oerknal beïnvloed. Wie verstandig, bescheiden en waarachtig is, zal toegeven dat wat hij doet, hoe hij in elkaar zit, en wat z’n plannen zijn, in wezen oude koek is, iets waar niemand zich voor hoeft te schamen.’ Hermans Brusselmans over de rol van literaire influencers.

CULTURELE BAGAGE _ ‘Latijn en Grieks zijn de minst discriminerende vakken. Alle leerlingen beginnen op nul, hun culturele bagage telt niet mee. Ik werk op twee scholen, in sterk verschillende delen van de stad. Je denkt toch niet dat ze het in de Bijlmer langzamer oppikken?’ Kurano Bigiman zette een gymnasium afdeling op in de Amsterdamse Bijlmer. Blendr & Filtr

FILM ‘Door onze co-curatoren van BredaPhoto werd ik eerder dit jaar gewezen op de film Hit the Road van de Iraanse filmmaker Panah Panahi. Ik heb hem laatst gezien: wat een debuut! De manier waarop Panah zo’n zwaar onderwerp –iemand probeert te vluchten uit Iran - weet te vervlechten met humor en de diepe emoties die ermee gepaard gaan, zoals het verdriet, de onvoorwaardelijke liefde en de veerkracht van de familieleden: heel bijzonder. Een absolute aanrader.’

BOEKEN ‘Ik hou ontzettend van lezen, dat kreeg ik mee van mijn moeder. Zij was bibliothecaris op mijn middelbare school en thuis hadden we boekenkasten vol literatuur; kunstgeschiedenisboeken, reisboeken, geschiedenis, boeken over tuinieren, religie, noem maar op. Vooral de kunstgeschiedenisboeken vol met plaatjes trokken van jongs af aan mijn aandacht. Mede daardoor ben ik kunstgeschiedenis gaan studeren in Amsterdam.  De voorliefde voor literatuur heb ik ook al sinds mijn jeugd. In iedere stad waar ik heb gewoond de afgelopen jaren - Oslo, Londen en Antwerpen - heb ik een boekenclub opgericht. Relatief kleine clubjes met bevriende kunstenaars, curatoren en ander cultuurliefhebbers. Om de beurt kozen we een titel die we vervolgens bespraken bij een glas wijn en/of een goed diner. Kort geleden heb ik twee boeken gelezen die ik cadeau kreeg van een bevriende curator en kunstenares. De eerste was Girl, Woman, Other van de Britse Bernardine Evaristo, een prachtig verhaal over de verschillende kanten van identiteit en een ontroerend en hoopvol relaas over een onderling verbonden groep zwarte Britse vrouwen. Evaristo schetst een levendig portret van de staat van het hedendaagse Groot-Brittannië en blikt terug op de erfenis van de Britse koloniale geschiedenis in Afrika en het Caribisch gebied. Het tweede boek is Pachinko van de Koreaans-Amerikaanse Min Jin Lee. Ik had nog nooit iets van haar gelezen. Het gaat over een Koreaanse familie die aan het begin van de vorige eeuw een nieuw leven opbouwt in Japan. Deze kant van de Koreaanse migratiegeschiedenis was mij onbekend. Ik kon het boek nauwelijks wegleggen. Kan me helemaal vinden in wat de Vlaamse krant De Morgen schreef: “Een meeslepend, klassiek familie-epos, dat tegelijk een bespiegeling is over de offers die immigranten brengen om elders een thuis op te bouwen”.’

LIBERALE ILLUSIE _ ‘Handel en communicatie brengen geen vrede voort. Dat was een liberale illusie, waarin we de echo horen van de gedachte dat de markt als vanzelf sociale harmonie schept. Paul Scheffer in De Groene Amsterdammer.

Met dank aan de boekenkasten van haar ouders bouwde Fleur van Muiswinkel als kind al een voorliefde op voor literatuur, fotografie, kunst en geschiedenis, liefst een combinatie daarvan. Die kennis komt de directeur van BredaPhoto, het grootste fotofestival van de Benelux, nu goed van pas.

Haar nieuwe voorstelling GINKGO or: 56 Million Years Ago There Were Palm Trees on the North Pole is al in première gegaan, maar ik wacht tot de show dit najaar te zien is in Breda. Het belooft weer een prachtige muzikale totaalervaring te worden over het einde van de mensheid op de planeet Aarde. Omdat we met BredaPhoto dit jaar tijdens Theatre of Dreams thema’s als hoop, verandering en mogelijkheden voor de toekomst onderzoeken, ben ik blij dat deze voorstelling juist in oktober te zien is in Breda. GINKGO is het eerste deel van de trilogie Rituals of Transformation, een beeldende dansopera waarin we afscheid nemen van de wereld zoals we die kennen.

THEATER ‘Ik ben een groot liefhebber van moderne dans. Een van de voorstellingen die me bij zijn gebleven van het afgelopen seizoen is 8:Metamorphosis van Nicole Beutler. De openingsscène vond ik mooi, maar iets te lang. Ik verloor mijn aandacht, maar plots was er een verandering van de sfeer die me aangreep, en me niet meer los liet tot het allerlaatste moment.

De voorkeur van... Fleur van Muiswinkel

ZONDE _ ‘Hoogmoed is in het christendom de ergste aller zonden. Zouden kerken daarom zo leeg zijn tegenwoordig?’ Columnist Max Pam stelt een vraag

Fleur van Muiswinkel (Sassenheim, 1981) is directeur van het tweejaarlijkse fotofestival BredaPhoto. Daarvoor was ze artistiek coördinator van de Contour Biënnale van Mechelen. Ze is opgeleid als kunsthistoricus en curator. Per 1 januari wordt ze directeur van Museum Hilversum.

BEELDENDE KUNST

‘In coronatijd hebben mijn vriend en ik het wandelen herontdekt. Zo zijn er talloze langeafstandswandelingen die door heel Nederland en Europa lopen. Ik kan het iedereen aanraden om die wit-rode stickers te gaan volgen. Het leuke is dat je op prachtige plekken komt waar het helemaal stil is en waar je nauwelijks mensen tegenkomt. In bijna elke stad en dorp loopt er wel een route. In Brabant lopen er verschillende zoals het Hertogenpad, het Floris V-pad of het Grenslandpad. Je ontdekt opeens de rustige kant van het anders zo drukke Nederland, heerlijk! Wij zijn intussen op de grens van Luxemburg en Duitsland aangekomen met de GR5 en kijken ernaar uit onze route naar Nice te vervolgen.’

43 zout magazine 9/2022

LANGEAFSTANDSROUTES

DIETER VAN DEN BERGH

The Missing Inks themissinginks.com 1 — Karen Slaughter Gewetenloos (1) 2 — Delia Owens Daar waar rivierkreeften zingen (-) 3 — Frank Bokern Crapuul (7) 4 — Anya Niewierra De camino (-) 5 — Charlie Mackesy De jongen, de mol, de vos en het paard (4) 6 — Colleen Hoover It Ends with Us (-) 7 — Lucinda Riley De geheimen van de kostschool (3) 8 Anjet Daanje Het lied van ooievaar en dromedaris (-) 9 — Dimitri Verhulst Hebben en zijn (10) 10 — Marcel van Roosmalen Totaal. Zijn beste reportages (2) Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht). topBoeken10 ZOUT (oplage 15.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in Zuid-Oost-Nederland en Vlaanderen. Online: InschrijvenE-paper:zoutmagazine.euzoutmagazine.eu/e-papervoorhetwekelijkseonline magazine ZOUTopZATERDAG kan via zoutmagazine.eu/ Abonneesopzaterdagkrijgen ZOUT voor 69 euro per jaar thuisbezorgd. Abonnee worden kan via info@zoutmagazine.eu00316211Capucijnenstraatzoutmagazine.eu/abonnees21C10RNMaastricht433500591 Bladmanager Christiane Gronenberg 0031 433 500591 0031 610 c.gronenberg@zoutmagazine.eu661205 Hoofdredacteur Wido Smeets 0031 433 500591 0031 653 w.smeets@zoutmagazine.eu338905 Eindredacteur online Marc Puyol-Hennin 0031 642 m.puyol-hennin@zoutmagazine.eu279977 Commercie Karin Winkelmolen 0031 628 m.majorana@zoutmagazine.eu0031Maxk.winkelmolen@zoutmagazine.eu646578Majorana626789236 Administratie administratie@zoutmagazine.eu ZuiderLeven Christiane Gronenberg 0031 610 c.gronenberg@zoutmagazine.eu661205 Medewerkers Dieter van den Bergh, Roger Cremers, Yannick Dangre, Marleen Daniëls, Ludo Diels, Edo Dijksterhuis, Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan van Herpen, Emile Hollman, Gerrit van den Hoven, Rowland Jones, Pascalle Mansvelders, Ben van Melick, Griet Menschaert, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Rob Schoonen, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon Verdonschot, Joep Vossebeld, Veerle Windels, Patrick van IJzendoorn (Londen). Tekstcorrectie Pieter Beek Grafisch ontwerp Andrea Bertus / Buro Bertus Druk Coldset Printing Partners, Beringen Bankrekening IBAN NL55SNSB 093 67 79 675 Distributie T.U. Theaterfacilities Venlo MXvervoer Breda ISSN: 2949-6535 colofon

‘Er zijn een aantal tentoonstellingen en festivals in het buitenland die nog op mijn wensenlijstje staan voor deze zomer. Maar als ik kijk naar tentoonstellingen binnen Nederland, ben ik erg nieuwsgierig naar Radius in Delft. Deze nieuwe instelling is dit voorjaar geopend en opgericht door Niekolaas Lekkerkerk. Radius is gevestigd in een oude watertoren en pomphuis en richt zich op hedendaagse kunst en ecologie. Lekkerkerk heeft een spannende en uitdagende insteek gekozen voor zijn programmering. Tot 11 september zijn er twee tentoonstellingen te zien: De wereld is een werkwoord, met werk van Vibeke Mascini, en de groepstentoonstelling Climate of Corncern.’

zout magazine 9/2022 44

niksnietishet

Eugeen Van Mieghem tekende zijn zieke vrouw | 46 In liefde en leed te doen in september DE ONTDEKKINGSVANACHTERKLEINZOONCAMILLERAVEELOPTOCHTIN HET KEMPENLAND | 46 CULTUURAGENDA | 47 ONDERTUSSEN IN... DE REST VAN EUROPA | 54 column HANS GUBBELS GAAT OP VAKANTIE MET ALGORITMES | 49 DINGEMAN KUILMAN OVER HET SCHOOLVOOR BEELD VAN EEN INCLUSIEVE EXPOSITIE | 51 Mieghem,VanEugeen ziek,Augustine 1904 MuseumMieghemVanEugeen©

In de jaren na de Tweede Wereldoorlog vond landschapschilder Camille Raveel (1908-1950) inspiratie in de Kempen. Welke sporen liet hij na en wat zocht hij in het Kempenlandschap? Aaron-Victor Peeters (1994), kunstenaar en tevens Camilles achterkleinzoon, gaat op ontdekkingstocht.

Schilder Camille Raveel met vrouw en zoon Aaron-Victor Peeters op tocht met een schilderij van Camille Raveel

7 september, 15.00 uur | Op de koffie met Maartje Elants, een exclusieve meet & greet met de kunstenaar, koffie en taart 24 september, 18.32 uur | Gouden omweg van een aangelande, literaire wandeling in het natuurgebied De Maten met kunstenaar Ellen Schroven 2 oktober | Finissage met artist talk Aaron Victor emilevandorenmuseum.bePeeters

AARON-VICTOR PEETERS: EEN ONTDEKKINGSTOCHT

Het work in progress van Aaron Victor Peeters is nog te zien tot 2 oktober in de expositie BINNEN BUITEN, met werk van o.a. Maartje Elants, Selma Gurbuz, Charlotte Peys, Ellen Schroven en Valerie van Leersum.

46 &paper 9/2022

Tijdens een zomerresidentie in het Emile Van Dorenmuseum in Genk brengt Aaron-Victor Peeters zijn eigen artistieke praktijk in directe dialoog brengen met Camille Raveel.Zelfgaat Aaron-Victor Peeters steeds op zoek naar wat het betekent om onderweg te zijn, in gedachten te verdwalen of fysiek de wereld te ontdekken. Met een haast romantische gevoeligheid duikt hij onder in het verleden, in de gloriedagen van de cinema, de verhalen over avonturiers en ontdekkingsreizigers, de wereld van snelle auto’s en vliegeniers en creëert zijn eigen verhaal en mythe. Deze zomer trekt hij weer op ontdekkingstocht, ditmaal in het verleden van de landschapschilders, in de voetsporen van zijn overgrootvader. Hiervoor bouwde hij een kar, geïnspireerd op de kruiwagen die landschapschilder Emile Van Doren gebruikte wanneer hij en plein air ging schilderen. Met deze kar trek hij er op uit, op zoek naar plekken waar zijn overgrootvader mogelijk inspiratie vond en naar wat het betekent om landschapschilder te zijn, toen en nu. De zoektocht naar de drijfveren van zijn overgrootvader dagen Peeters ook uit na te denken over het landschap in de kunsten, de romantisering tot een droombeeld en een idylle en de rol en betekenis ervan voor een kunstenaar vandaag.Wanneer Aaron-Victor Peeters niet op pad is, staat de kar in de garage van Emile Van Doren, die hij gedurende de zomer inpalmt als een steeds veranderende tentoonstellingsruimte, een work-in-progress. In het voorjaar van 2023 mondt dit alles uit in een tentoonstelling waar Aaron-Victor Peeters in directe dialoog gaat met het werk van zijn overgrootvader en andere Kempenschilders in de museumcollectie.

DEN BOSCH > De Grote posterkoningVersierderEngelVerkerke. De glorietijd van de poster in de jaren zestig, zeventig en tachtig en het verhaal van een ware revolutie in de manier waarop we onze huizen versieren. T/m 2 oktober. Sneakers Unboxed. Expo over ‘het belangrijkste designobject van onze tijd’. T/m 16 oktober in Design Museum. designmuseum.nl

GENK > Balkrishna Doshi Architecture for the People. Over het werk en de praktijk van de vooraanstaande architect uit India. T/m 6 november in C-mine. c-mine.be

47 &paper 9/2022 designArchitectuur, &mode

Kinderen leren aan de hand van bijzondere (bouw)projecten van IBA Parkstad spelenderwijs wat er komt kijken bij het bouwen van een stad. T/m 31 december in Discovery Museum. discoverymuseum.nl  kunstBeeldende ANTWERPEN > In liefde en leed. Werken van Eugeen Van Mieghem (1875-1930), een Belgische kunstenaar die pas in de afgelopen jaren werd ‘herontdekt’. De reeks tekeningen die hij van zijn zieke vrouw Augustine Pautre maakte kon pas in 1993 aan Eugeen Van Mieghem worden toegeschreven. Augustine overleed op 24-jarige leeftijd aan tuberculose. Van 16 september t/m 9 januari. Fred Bervoets – Gewoon Ongewoon. Overzichts tentoonstelling ter ere van de 80e verjaardag van Fred Bervoets. T/m 5 september in Museum De Reede. museum-dereede.com Circulaire mode van het Akense merk Turtlehorn, te zien in de Innovatiegalerij in Discovery Museum in Kerkrade. Eugeen Van Mieghem, Augustine ziek, 1904 © Prentenkabinet Museum Plantin-Moretus

> DDW. Internationale design expositie samengesteld door Isola Design District uit Milaan. Van 22 t/m 30 oktober in Pennings Foundation. penningsfoundation.nl

EINDHOVEN > Expositie pas afgestudeerden Design Academy Eindhoven

> Eyecatchers. Philips Graphic Art 1910 - 1965. Origineel drukwerk en voorstudies. T/m 30 oktober in het Philips Museum. philips-museum.com

KERKRADE > Innovatiegalerij. Eigentijdse, circulaire ontwerpen uit de provincie Limburg. Stad in de steigers

Eerbetoon aan het Craftoceen. T/m 4 september in Yksi ExpoPodium. Rethinking Plastic Anders ontwerpen met ’s werelds meest verguisde materiaal. T/m 31 december in Yksi Expo- ruimte Square. yksiexpo.nl

Zoektocht

naar onze vrijheden agendatipT/M 6 NOVEMBER Wurm.ErwinvanWerk ZeelandCBKiovBreelAnnefoto

Touching Worlds: ontdek de keramiekcollectie Collectietentoonstelling met keramiek van onder meer Pablo Picasso. T/m 6 september in het Design Museum. designmuseum.nl > Christo en Jeanne Claude. 34 kunstwerken uit de Verzameling Würth vanaf 1958 tot en met het laatste project L’Arc de Triomphe, Wrapped. T/m 5 maart in Kunstlocatie Würth. wurth.nl/kunstlocatie

Razende Stilstand. Werk uit de museumcollectie, aangevuld met nieuwe aanwinsten en bruiklenen van hedendaagse kunstenaars. Respire en Vrijheidsboom. Nieuw werk van kunstenaar Jennifer Tee in Stedelijk Museum Breda en Park Valkenberg. T/m 13 november. stedelijkmuseumbreda.nl

EINDHOVEN > Silvia Martes – Omsluiten Kunstenaar Silvia Martes onderzoekt het conflict tussen isolatie en blootstelling. T/m 9 oktober. Richard Bell – Dwarsverbinding. Eerste Europese solotentoonstelling van Richard Bell, een activistische Australische kunstenaar. T/m 4 december. Dwarsverbanden Collectiepresentatie die alle zintuigen prikkelt. T/m 1 juli 2024 in het Van Abbemuseum. vanabbemuseum.nl

48 &paper 9/2022

DEURNE | DRACHTEN > Vrouwenpalet 1900 1950 haar kunst, haar verhaal. Ruim 100 werken van 24 vooruitstrevende Nederlandse vrouwelijke kunstenaars. T/m 20 november in Museum de Wieger in Deurne en Museum Dr8888 in Drachten. vrouwenpalet.nl

> Wineke Gartz. Ruimtespecifieke installaties van de kunstenares. Van 11 september t/m 23 oktober in Club Solo. clubsolo.nl

DEN BOSCH > Tangled up in Words. Soloexpositie van Cecilia Rebergen. T/m 25 september in de Willem Twee kunstruimte. willem-twee.nl

GENK > LABIOMISTA. Diverse exposities op de bijzondere locatie vorm gegeven door kunstenaar Koen Vanmechelen. T/m 31 december bij Labiomista. labiomista.be > Expo BINNEN BUITEN. Een schildersdialoog tussen Maartje Elants en Emile Van Doren, tussen toen en nu, tussen binnen en buiten. T/m 2 oktober. Op de koffie met Maartje Elants. Meet & greet. Op 7 september om 15.00 uur. Work in progress Aaron Victor Peeters. De kunstenaar gaat in het Kempenlandschap op zoektocht naar de erfenis van zijn overgrootvader Camille Raveel. Zie pagina 46. T/m 2 oktober met finissage en artist talk op 2 oktober in het Emile Van Dorenmuseum. emilevandorenmuseum.be > Als boeken konden spreken… Expo en gratis workshops van het Atelier Boekkunst/ Boekbinden van de Genkse Academie voor Beeldende Kunst & Media. Van > Michel Seuphor. 57 leemte tekeningen (met horizontale lijnen van verschillende lengtes) van de Antwerpse kunstenaar Michel Seuphor. Van 24 september t/m 8 januari. The Making of. Tentoonstelling over de grootste renovatie in de geschiedenis van het KMSKA. Kosmorama. Beeldend kunstenaar Ives Maes schept via de wereldtentoonstellingen een beeld van ’s werelds toekomstverwachtingen.grootsteVan 24 september t/m 3 september 2023 in het KMSKA. kmska.be ARNHEM > Van links naar rechts. Een nieuwe kijk op een eeuw neorealisme. T/m 23 november Tenmiste houdbaar tot. De verschillende manieren waarop kunstenaars vanaf de 17de eeuw tot nu de natuur verbeelden. T/m 9 januari. Open. Met Open geeft Museum Arnhem een impuls aan de educatieve traditie die door Pierre Janssen is gestart. T/m 1 januari 2024 in Museum Arnhem. museumarnhem.nl

BERG AAN DE MAAS > Abstract landschap. Met kunstenaars Janus Metsaars, José op ten Berg en Uwe Poth. Van 11 september t/m 13 november in Galerie JoLi. galeriejoli.nl BREDA > BIAK Stories. In herdenkingsjaar 2022 is het 60 jaar geleden dat Nederland zijn laatste stukje Indië prijsgeeft: de kolonie Nederlands Nieuw-Guinea. Stedelijk Museum Breda besteedt aandacht aan deze geschiedenis aan de hand van een bijzondere analogie: een liefdesrelatie op het eiland Biak. T/m 4 september. Pieter Laurens Mol – Nachtvlucht. Een ode aan de duisternis. Rick van Meel – TJ II. Nieuwe houten sculptuur op de binnenplaats van het museum, geïnspireerd op de kernfusiereactor TJ-II in Spanje. Cecilia Rebergen, Script of the City (dysfunctional variations), 2021, te zien in de soloexpositie in Willem Twee kunstruimte in Den Bosch.

Met zestien spraakmakende installaties over Vrijwaring van Vrees in de binnenstad van Middelburg onderzoekt de hedendaagse kunstmanifestatie FAÇADE 2022 de vrijheden van onze samenleving. Zestien internationale kunstenaars nodigen de bezoekers uit om verschillende standpunten over vrees en vrijheid te heroverwegen. Wat zijn onze ideeën over vrijheid, wanneer betekent vrijheid voor de een de onvrijheid van de ander? De deelnemende kunstenaars: Raul Balai, Marinus Boezem, Kevin van Braak, Delphine Courtillot, Jaap van den Elzen, Kianoosh Gerami, Folkert de Jong, Anish Kapoor, Liesbeth Labeur, Emmeline de Mooij, Warre Mulder, Leonard van Munster, Tanja Smeets, Anne-Marie van Sprang, Edward Clydesdale Thomson en Erwin Wurm. FAÇADE 2022: reconsidering our freedom, nog t/m 6 november op diverse locaties in Middelburg. facade2022.nl

>

HANS GUBBELS

> Toko Su. Kunstenaar en filmmaker Su Tomesen brengt kramen, winkels en koopwaar uit de hele wereld bij elkaar in de etalages van de hoekruimte van Bureau Europa. Van 2 september t/m 9 oktober in Bureau Europa. bureau-europa.nl

MAASTRICHT > Melati Suryodarmo I am a Ghost in My Own House. Melati Suryodarmo (1969, Surakarta, Indonesië) is de elfde winnaar van de Bonnefanten Award for Contemporary Art (BACA). T/m 30 oktober. The Studio #6: Gladys Zeevaarders & Sophie Johns. De serie The Studio in het Bonnefanten biedt een podium aan kleinschalige solopresentaties waarin kunstenaars verslag doen van recente ontwikkelingen in hun werk. T/m 27 november. Beating Around the Bush #7: Vals Plat Vormen van schilderkunst in en rond de collectie van het Bonnefanten. T/m 8 januari. Raul Marroquin Over de Colombiaan Marroquin, die in de jaren ‘70 een centrale rol speelde binnen de Maastrichtse kunstwereld. T/m 26 maart. Bonnefanten Pop­up Museum x Cultura Nova. Filminstallatie en performances van Melanie Bonajo. T/m 4 september in het Bonnefanten. bonnefanten.nl

49 &paper 9/2022

Door de combinatie van klimaatverandering, dreigend fileleed en wachtrijstress richten we ons vakantievizier op een voor ons onbekend stukje eigen land. We besluiten de mediterrane zon op te zoeken op Ameland. Het voorheen bij de lokale VVV aan te vragen infopakket is online snel gevonden en doorgelezen. Na het instellen van onze voorkeuren stelt de hotelzoekmachine onze perfecte accommodatie voor. Maar bij het boeken van de overtocht strandt het schip: op geen der afvaarten is die dag nog ruimte voor onze auto. Maar met enig digitaal graafwerk kunnen we worden ontzorgd door een reder en een fietsverhuurder; de auto blijft achter op het vasteland en we krijgen bagageservice tot aan het hotel. O heerlijke digitale wereld. Gemak dient de mens, die gedachte komt ook bij me op als we de keuze krijgen tussen de huur van een standaard of een elektrische fiets. De rest van het jaar verplaatsen we ons nog steeds op eigen energie voortbewogen fietsen, maar de mogelijk straffe tegenwind op het glooiende duinpad en de lonkende fles Siciliaanse rosé bij de zonsondergang in Sunset Beachclub maakt, met de 15 km terugweg in het vooruitzicht, de elektrische variant wel erg aanlokkelijk. We gaan ervoor. De keuze bevalt, moeiteloos trappen we het eiland rond. Vele op fysiek gemak gerichte uitvindingen, zoals de e-fiets, hebben een negatieve invloed op kracht, uithoudingsvermogen en levensverwachting. Tegelijkertijd zien we de laatste decennia een explosie aan digitale, op geestelijk gemak gerichte uitvindingen zoals navigatie, zelfdenkende koelkasten en apps. We vragen steeds minder van ons brein, de functionaliteit van kennisdrager hevelen we steeds verder over naar externe systemen. Bij het maken van eigen keuzes laten we ons ontzorgen door algoritmes.

SINT-TRUIDEN > Houtsnede. Werk van Frans Masereel in dialoog met Caroline Coolen, Tom Liekens & Camille Dufour. Van 9 september t/m 30 oktober in de Begijnhofkerk. pcce.be SITTARD > Uit het leven van een vlinder Botanist en beeldend kunstenaar Stefan Cools opereert op het snijvlak tussen kunst, natuur en wetenschap. column

Wat een gemak, die algoritmes. Maar zouden we ons niet wat vaker te vraag mogen stellen in hoeverre we bereid zijn om als mens of mensheid onze autonomie te verliezen? Spotify analyseert deze column, en ik hoor plotseling op mijn playlist Hoe sterk is de eenzame fietser / die kromgebogen over zijn stuur tegen de wind zichzelf een weg baant? Ik denk dat ik nog maar een tijdje vasthoud aan mijn standaardfiets.

> Kolkata: Run in the Alley. Groeps tentoonstelling door makers uit Nederland en India over Kolkata, India. Van 11 september t/m 13 november. Training the Sense of Self: Performing and Working Workshop op het snijvlak van kunst en wetenschap. Op 4 oktober in Marres, Huis voor Hedendaagse Cultuur. marres.org

LANAKEN > Kunst aan de Maas. Benjamin Verdonck maakte een werk dat op verschillende plaatsen langs de Maas getoond wordt, momenteel in Oud-Rekem. T/m 11 september in de Museumkerk van Oud-Rekem. z33.be

MIDDELBURG > Façade 2022. Veertien kunstenaars, waaronder Erwin Wurm, AnneMarie van Sprang en Anish Kapoor, gebruiken de stad Middelburg als een integraal onderdeel van hun installaties. T/m 6 november in Middelburg. facade2022.nl

MAASMECHELEN > Freddy Tsimba Lignes De Vie. Sculpturen, installaties en tekeningen van een geëngageerde Congolese kunstenaar. T/m 6 oktober in Galerieën CC. Folkert de Jong presenteert Actus Tragicus. Werk van de Nederlandse kunstenaar geïnspireerd op De strijd tussen vasten en Vastenavond van Pieter Bruegel de Oude. Van 25 september t/m 12 november in CC Maasmechelen. ccmaasmechelen.be

HEERLEN > Keith Haring: Grace House Mural Het vroege werk van Keith Haring (1980 – 1984). Met in de hoofdrol de Europese première van de Grace House Mural. T/m 25 september in Schunck. De Buitenhof X Keith Haring. SCHUNCK gaat de wijk in en presenteert kunstroute door jongeren. T/m 25 september in Heerlen-Centrum. schunck.nl

TIMO DE RIJK, DIRECTEUR VAN HET DESIGN MUSEUM DEN BOSCH, EN HANS GUBBELS, DIRECTEUR VAN DISCOVERY MUSEUM KERKRADE, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER DESIGN EN ANDERE ZAKEN. Metopalgoritmesvakantie De straffe aanlokkelijktochdemaakttegenwinde­bikewel

HELMOND > Andrei Roiter – Now. Roiters intuïtieve en associatieve werk gaat zowel over kunst als de universele menselijke conditie. Van 4 oktober t/m 26 maart in Museum Helmond. museumhelmond.nl > Fresh Cacao. Presentatie van een nieuwe eindexamenkandidatenlichting van verschillende kunstacademies. Van 5 september t/m 2 oktober in de Cacaofabriek. cacaofabriek.nl

1 september t/m 1 oktober in de Bibliotheek Genk. gavoorkunst.be > Marie Zolamian. Solotentoon stelling. Van 10 t/m 12 september. Erica Ferrari. Installatie van onderzoeker en kunstenaar Erica Ferrari. Van 10 september t/m 16 oktober in CIAP. ciap.be

Jan Peter de Graaff treedt met philharmonie zuidnederland in het concert Het Gouden Kalf op. foto Brendon Heinst Muziek van alle tijden en windstreken

agendatip

VENRAY > Geworteld. Luisterroute van audiokunstenaar Els Huver langs verhalen over bomen en mensen. T/m 23 oktober bij Odapark. odapark.nl WEERT > Forever Endeavour. Openings expositie van het vernieuwde Museum W, door Job Smeets & Studio Job, op het grensvlak van kunst en design. T/m 30 oktober in Museum W. museumw.nl  Fotografie &film

50 &paper 9/2022 T/m 30 oktober in Museum Hedendaagse Kunst De Domijnen. dedomijnen.nl TEGELEN > Cees de Gast. Grafisch werk van Cees de Gast, met mede-exposant Yvonne Bisschop. T/m 30 september in Galerie Tegelen. ceesdegast.nl > Colour – kunstenaars kiezen kleur. Gerenommeerde kunstenaars uit binnen- en buitenland kiezen elk op unieke wijze hun kleur. T/m 25 september in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net TILBURG > Lustwarande: GODHEAD Internationaal toonaangevende exposities van hedendaagse sculptuur in prachtig sterrenbos. T/m 2 oktober. Brief Encounters#2 Drie event sculptures van kunstenaars buren (BE), Clédat & Petitpierre (FR) en Julian Weber (DE). Op 4 september om 14.00 en 18.00 uur in Park de Oude Warande. lustwarande.org > Spinning Bee. Installatie van Wouter van der Laan. Van 5 september t/m 23 oktober in PARK. park013.nl > Season Highlights Apprentice Master program 21/22. Een selectie uit één jaar Apprentice Master. Van 1 t/m 25 september in Kunstpodium T. kunstpodium-t.com TURNHOUT > Oude wijn/nieuwe zakken. 50 jaar de Warande, 50 jaar hedendaagse kunst met beloften voor de toekomst. Van 17 september t/m 29 januari in de Warande. warande.be VALKENBURG > Wandelingen in hoop, liefde en chaos. Expositie van kunstenaar Franscz Witte. T/m 1 oktober. Rampjaar 1672. Expositie over het opblazen van Kasteel Valkenburg. T/m 9 oktober. Uit hetzelfde hout Overzichtsexpositie kunstenaar Gène Eggen en kinderen. Textillia Expositie textiel uit Afrika en Azie van Coen Eggen. T/m 16 oktober in Museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl

VENLO > MELLE – Schilder van een andere werkelijkheid. vMuseumseptemberJeroenookMelleoverzichtstentoonstellingGrotevanOldeboerrigter(1908-1976),weleens‘deAmsterdamseBosch’genoemd.Van18t/m26februariinvanBommelvanDam.

anbommelvandam.nl > Herfstexpositie. Zeven kunstenaars van de Limburgse Kunstkring stellen tentoon. T/m 4 december in Zorgcentrum D’n Horstgraaf. limburgsekunstkring.nl

ANTWERPEN > Umbau. Op uitnodiging van het FOMU ontwikkelt Aglaia Konrad een ruimtelijke installatie voor Dit jaar viert Musica Sacra Maastricht de 40ste editie. Onder het thema Exodus presenteert het festival drie dagen muziek, dans, theater, film, spoken word en exposities. Buiten Maastricht zijn er ook voorstellingen in Sittard-Geleen, Venlo en Hasselt. Muziek vormt van oudsher de basis van festival Musica Sacra Maastricht. De volgende stijlperiodes komen aan bod: van gregoriaans (Schola Maastricht), vocale en instrumentale muziek uit de late Middeleeuwen en Renaissance (La Fonte Musica, Pluto-ensemble, Música Temprana, Huelgas Ensemble, Stile Antico), Barok (Música Temprana, Pieter Dirksen, Marleen Reynders & Ad Mosam Barock, Concerto Soave), Romantiek (Huub Claessens & Hans Eijsackers) tot muziek uit de 20ste en 21ste eeuw (phiharmonie zuidnederland met Studium Chorale en Toneelgroep Maastricht, Marco Blaauw & Christine Chapman, Ensemble 88, Steve Reich & Bryce Dessner, Studenten Koninklijk Conservatorium Den Haag, Elisabeth Hetherington en Lotte Betts-Dean, Currende, Jascha Nemtsov, Harmonieorkest St. Agnes Bunde, Mannenkoor St. Caecilia Sweykhuizen en Brunssums Mannenkoor) en wereldmuziek (Música Temprana, Boi Akih, Madhu Lalbahadoersing, Dyar, Jerez le Cam Quartet, Le Quatuor Idéal, Drums United). Het randprogramma biedt onder andere een Internationale Fotojournalisten Tentoonstelling Exodus, lezingen, nagesprekken en exposities. 16 T/M 18 SEPTEMBER Musica Sacra Maastricht, van vrijdag 16 t/m zondag 18 september. musicasacramaastricht.nl

EINDHOVEN > Debussy’s La Mer. Met daarnaast ook werk van o.a. Ravel en Mendelssohn, o.l.v. Duncan Ward. Op 25 september om 14.15 uur. Wagnergrandeur met Hartmut Haenchen. Met o.a. Prelude und Liebestod uit Tristan und Isolde. Op 7 oktober om 20.15 uur in het Muziekgebouw. philharmoniezuidnederland.nl

The Streets Are our Brushes, the Squares our Pallets. Multimedia presentatie van Ine Lamers en Elian Somers over utopie (en dystopie). Van 3 september t/m 15 oktober. Warm Woensel West. Fotografisch verslag van Kees Martens over Eindhovense krachtwijk Woensel West. Van 19 november t/m 28 januari in Pennings Foundation. penningsfoundation.com

>

De Mooij maakte het schoolvoorbeeld van een tentoonstellinginclusieve

Het laatste woord laat ik aan hemzelf: ‘Kijk naar deze boom. Je takken kunnen nog zo ver de lucht in groeien maar je moet nooit vergeten waar je vandaan komt, waar je geworteld bent.’

>

ANTWERPEN > Wacht ’s Even. Dansvoorstelling voor kinderen vanaf 2 jaar. Op 18 september om 14.00 uur in CC Schouwburg Noord. destilte.nl

> Werner Mantz: The Perfect Eye. Eerste grote overzichts tentoonstelling van fotograaf Werner Mantz (1901-1983). Van 25 september t/m 26 februari in het Bonnefanten. bonnefanten.nl MONSCHAU > Lieblingsbilder. Klassiekers uit de straatfotografie, van o.a. Robert Capa, Eve Arnold, Leonard Freed, Giséle Freud en Saul Leiter. T/m 18 september. Early Work van René Groebli. Circa 140 zwart-wit werken van Groeblireportagefotograaf René(1927,Zürich). Van25 september t/m 18 december in Fotografie-Forum. kuk-monschau.de VENLO > Zilveren Camera. De beste nieuwsfoto’s van 2021. T/m 16 oktober in het Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl  Dans, muziek &toneel

MAASTRICHT

>

BREDA > BredaPhoto Theatre of Dreams. Fotobiennale met bijdragen van meer dan 60 fotografen uit 28 landen. Van 8 september t/m 23 oktober op diverse locaties in de hele stad. bredaphoto.nl

EINDHOVEN

HELMOND

Helmut Newton. Meer dan 300 foto’s van de legendarische modefotograaf, gemaakt tussen 1936 en 2003. T/m 25 september in het Ravelingengebouw. helmutnewton.be

>

51 de bovenste verdieping van het museum. Van 16 september t/m 15 januari. Recapturing Congo Kroniek van de lange en turbulente geschiedenis van fotografie in het koloniale Congo. Van 16 september t/m 29 januari in FOMU. fomu.be

The best of Fotobond Limburg 2022. Tweejaarlijkse fotowedstrijd. T/m 1 oktober in Centre Céramique. centreceramique.nl > No Access. Videokunst tentoon stelling met 21 bijdragen over grensconflicten en migratie, in een voormalig septemberNAVO-hoofdkwartier.ondergrondsVan16t/m13novemberin de Cannerberg. viewmaster-projects.com column

KNOKKE-HEIST

DINGEMAN KUILMAN STIJN HUIJTS, DIRECTEUR BONNEFANTENMUSEUM MAASTRICHT, EN DINGEMAN KUILMAN, DIRECTEUR STEDELIJK MUSEUM BREDA, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER BEELDENDE KUNSTEN EN ANDERE ZAKEN. Iets aardigs

BREDA > De Volle Vuilkar. Jeugdtheater voorstelling in de buik van een vuilniswagen waar zich vanuit het puin diverse stemmen melden. Van 9 t/m 11 september. schippersenvangucht.nl > Debussy’s La Mer. Met daarnaast ook werk van o.a. Ravel en Mendelssohn, o.l.v. Duncan Ward. Op 30 september om 20.30 uur in het philharmoniezuidnederland.nlChassétheater.

Er waait een herfstwind door de museumwereld – of een lentewind, het is maar hoe je het beleeft. Een bonte stoet van directeuren neemt afscheid: Sjarel Ex van Boijmans van Beuningen, Ralph Keuning van Museum de Fundatie, Arnoud Odding van Rijksmuseum Twenthe en de Museumfabriek, Peter Schoon van het Dordrechts Museum, Jan Teeuwisse van Museum Beelden aan Zee, en Charles de Mooij van Het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch. Ik wil hier graag iets aardigs zeggen over mijn vertrekkende Brabantse collega. Na een korte loopbaan als geschiedenisleraar belandt De Mooij rond 1986 bij Het Noordbrabants Museum. Als conservator maakt hij daar in 2005 Knus – Nederland in de jaren vijftig. Door de laagdrempelige opzet trekt de tentoonstelling 165.000 bezoekers uit alle lagen van de bevolking. Knus is het schoolvoorbeeld van een inclusieve tentoonstelling, toen dat begrip nog niet werd gekleurd door etniciteit, gender en seksuele voorkeur. In 2016 presenteert De Mooij als directeur zijn pièce de résistance: Jheronimus Bosch – Visoenen van een Genie. In drie maanden komen 400.000 bezoekers naar ‘s-Hertogenbosch om de schilderijen en tekeningen te bewonderen. The Guardian kopt: ‘Dutch museum achieves the impossible with new Hieronymus Bosch show’. De Mooij zorgt ervoor dat de ambities van museum en stad elkaar versterken. Wanneer de resultaten worden geëvalueerd, zegt bijna zestig procent van de Bosschenaren trotser te zijn op hun woonplaats. Knus en Bosch komen voort uit dezelfde overtuiging. De Mooij wil dat een museum voor iedereen aantrekkelijk, herkenbaar en toegankelijk is. Als geen ander heeft De Mooij begrepen dat een museum in ‘de provincie’ andere eisen stelt – en andere kansen biedt – dan een Randstedelijk museum. Identiteit en verbondenheid, in combinatie met visie en een lange adem –dat is zijn succesformule.

&paper 9/2022

Antropoceen. Drie Canadese kunstenaars leggen de impact van de mens op de planeet vast. T/m 11 september in Museum Helmond. Walker Evans – Revisited. Werk van Walker Evans (1903-1975) en 18 hedendaagse fotografen die voortborduren op de stijl van Walker Evans, zijn onderwerps keuze, of ‘spelen’ met zijn iconische beelden. Van 11 oktober t/m 5 maart in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

> De vrouw die de honden eten gaf. Gebaseerd op de gelijknamige roman over Michelle Martin, van Kristien Hemmerechts. Op 7 en 8 oktober om 20.30 uur in Schouwburg Tilburg. hzt.nl

RUHRGEBIED > Ruhrtriennale. Internationaal

HASSELT > Musica Sacra. Kunstenfestival met muziek, dans, theater, film, spoken word en exposities. Van 16 t/m 18 september op diverse locaties. musicasacramaastricht.nl

MAASMECHELEN > Not Standing / Alexander Vantournhout Screws omvat verschillende miniatuurcomposities die de verhouding tussen lichaam en object op hun kop zetten. Op 28 september om 20.15 uur. Quarteto Quiroga en Doric Quartet. Twee strijkkwartetten van internationale allure slaan de handen in elkaar voor een openingsconcert in de reeks klassieke muziek. Op 29 september om 20.15 uur in CC Maasmechelen. ccmaasmechelen.be MAASTRICHT > Musica Sacra. Kunstenfestival met muziek, dans, theater, film, spoken word en exposities. Van 16 t/m 18 september op diverse locaties. musicasacramaastricht.nl > Debussy’s La Mer. Met daarnaast ook werk van o.a. Ravel en Mendelssohn, o.l.v. Duncan Ward. Op 23 september om 20.00 uur. Wagnergrandeur met Hartmut Haenchen. Met o.a. Prelude und Liebestod uit Tristan und Isolde. Op 8 oktober om 20.00 uur in Theater aan het Vrijthof. philharmoniezuidnederland.nl > Lucas Wiegerink - Het Lijflied 6+-voorstelling van Opera Zuid die aan de hand van een klankuniversum het menselijke lichaam verkent. Op 23 september om 19.00 uur in Studio Malpertuis. operazuid.nl > De and Recode II. Voor de choreografiereeks De and Recode laat choreograaf Phoebe Brack zich inspireren door principes van neuroplasticiteit en traumatherapie. Op 9 september om 12.00 uur op Danspodium van Camping Kosmos, Vrijthof Maastricht. viazuid.nl

In de afgelopen 34 jaar hebben de Kunstdagen Wittem zich van uitsluitend Kamermuziek ontwikkeld naar een gevarieerd programma-aanbod voor jong en oud. Dit jaar biedt het festival onder het thema Nieuw licht klinkende namen als Mike Boddé, Hannes Minnaar en Marco Bakker. Zij staan garant voor een aantal onvergetelijke muzikale avonden in één van de mooiste concertzalen van Nederland, de Kloosterbibliotheek in Wittem. Het programma wordt aangevuld met het culinair concert, de cultuur historische wandeling, een tuinconcert met jonge blazers, het poëtische programma Het lied van de Kaukasus, de herdenking van het Rampjaar 1672 met muziek op authentieke instrumenten en een concert van de Jong Talentklas van het conservatorium. Kunstdagen Wittem, van 3 t/m 25 september in en om de Kloosterbibliotheek in Wittem. kunstdagenwittem.nl

52

Nieuw Licht agendatip 3 T/M 25 SEPTEMBER

> Plein de Cirque. Circusfestival met openingsfeest. Op 17 & 18 september. Ultima Vez / Wim Vandekeybus Shattered Memories. Belgische première van hun jubileumvoorstelling. Op 30 september om 20.15 uur in de Warande. warande.be

Het Doric Quartet luidt op 29 september het klassieke seizoen bij CC Maasmechelen in. foto George Garnie muziektheaterfestival op diverse locaties. T/m 18 september op diverse locaties. ruhrtriennale.de SITTARD

VENLO

> Musica Sacra. Kunstenfestival met muziek, dans, theater, film, spoken word en exposities. Van 16 t/m 18 september op diverse locaties. musicasacramaastricht.nl

> Cultura Nova. Beeldend theater op verschillende locaties van Parkstad, met meer dan 300 voorstellingen in totaal. T/m 4 september op diverse locaties. cultura-nova.nl

HEERLEN > Darkness Rises. Samensmelting van muziek, ruimtetechnologie en actualiteit o.l.v. dirigent Michiel Delanghe. Op 1 september om 20.30 uur. Debussy’s La Mer. Met daarnaast ook werk van o.a. Ravel en Mendelssohn, o.l.v. Duncan Ward. Op 25 september om 14.15 uur in Parkstad Limburg Theaters. philharmoniezuidnederland.nl

HELMOND > Kroon. Maker en acteur Gillis Biesheuvel denkt na over de positie van het Nederlandse leger. Op 13 oktober om 20.15 uur in Theater Speelhuis. hzt.nl

TILBURG

> Debussy’s La Mer. Met daarnaast ook werk van o.a. Ravel en Mendelssohn, o.l.v. Duncan Ward. Op 29 september om 20.30 uur in Schouwburg Concertzaal. philharmoniezuidnederland.nl

TURNHOUT

> Kroon. Maker en acteur Gillis Biesheuvel denkt na over de positie

&paper 9/2022

ROOSENDAAL > Kroon. Maker en acteur Gillis Biesheuvel denkt na over de positie van het Nederlandse leger. Op 29 september om 20.15 uur in De Kring. hzt.nl

> Nieuw Amsterdams Peil. Band die voor geen genre of stijl terugdeinst, met een breed repertoire van kamermuziek en muziektheater in flexibele bezettingen. Op 27 september om 20.30 uur bij De Link in Het Cenakel. delink.nl

> De vrouw die de honden eten gaf. Gebaseerd op de gelijknamige roman over Michelle Martin, van Kristien Hemmerechts. Op 29 en 30 september om 20.30 uur in Natlab. hzt.nl

HELMOND > Emilie Wesselman ­ Van Helmond

53 &paper 9/2022 van het Nederlandse leger. Op 20 oktober om 20.15 uur in De Maaspoort. hzt.nl > Musica Sacra. Kunstenfestival met muziek, dans, theater, film, spoken word en exposities. Van 16 t/m 18 september op diverse locaties. musicasacramaastricht.nl

>

Kroon. Maker en acteur Gillis Biesheuvel denkt na over de positie van het Nederlandse leger. Op 15, 16 en 18 september om 20.30 uur en op 17 en 18 september om 15.00 uur in het Geniemuseum. hzt.nl

> The Heerlen Rooftop Project Plantenbakken vol kruiden, groenten en heerlijke zitjes in kleinschalige urban farming colofon &paper &PAPER is het service- en agendakatern van ZOUT. &PAPER bevat sponsored content en valt buiten de verantwoordelijkheid van de ZOUT-redactie. Coördinatie en eindredactie Christiane Gronenberg Wilt u advertorials of agendatips plaatsen? Kijk zoutmagazine.eu/zout-agendaKijkWiltzoutmagazine.eu/adverterenopuagenda-itemsaanleveren?voordevoorwaardenop

Kroon. Maker en acteur Gillis Biesheuvel denkt na over de positie van het Nederlandse leger. Op 8 oktober om 20.30 uur in Theater De Leest. hzt.nl WITTEM > Kunstdagen Wittem Muziek- en kunstenfestival. Van 3 t/m 25 september in en om de Kloosterbibliotheek. kunstdagenwittem.nl

> Slotweek IBA Parkstad. Met onder andere een symposium op 1 september. T/m 4 september 2022 op diverse locaties. iba-parkstad.nl

daktuin. T/m 23 oktober op het parkeerdek van Q-Park Putgraaf. schunck.nl

De dansvoorstelling to come (extended) van Mette Ingvartsen is te zien bij de Ruhrtriennale in het Duitse Ruhrgebied. foto Bea Borgers

WAALWIJK

HEERS > HEX Festival. Tuinfestival bij Kasteel Hex. Op 10 en 11 september in Kasteel Hex. hex.be KERKRADE

literatuur HEERLEN > Expeditie Euregio met de Romeinen. TV-presentator Jeroen Kramer neemt als virtuele Romeinse gids de bezoeker mee door de verschillende aspecten van het Romeinse leven. T/m 31 oktober 2023 in het Thermenmuseum. iba-parkstad.nl MAASTRICHT > Uitreiking Leo Herberghs Poëzieprijs. Dichter Radna Fabias (1983, geboren en getogen op Curaçao) is de winnaar van de Leo Herberghs Poëzieprijs 2022. Op 1 oktober om 14.00 uur in Centre Céramique. dichterinbeeld.nl  Diversen HEERLEN

>

> Expeditie. Themawerelden over gezondheid, voeding, wonen, werken en leren. Aarde theater Spectaculaire bioscopen met een uniek zicht op onze planeet. T/m 31 december in het Discovery Museum. discoverymuseum.nl

VUGHT

> Rampjaar 1672: kasteel Valkenburg opgeblazen. Expositie over de vernietiging van kasteel Valkenburg in 1672 door de Staatse soldaten in de strijd tegen de Fransen. T/m 9 oktober in Museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl VENLO > Oevers vol Romeinen. In een interactieve tentoonstelling voor het hele gezin ontdekt u hoe de Romeinen zo’n tweeduizend jaar geleden woonden, speelden en vochten. T/m 4 september in het Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl 

MAASTRICHT > Reis Bureau Europa. Bureau Europa zet een spotlicht op de reizende mens, van het stille reflecteren thuis tot de drukte van massatoerisme. Van 2 september t/m 22 november in Bureau Europa. bureau-europa.nl

TONGEREN > MoMeNT festival. Multidisciplinair kunstenfestival. T/m 23 september op diverse locaties. moment.tongeren.be VALKENBURG

Tentoonstelling over het leven van de dochter van de laatste kasteelheer. T/m 30 oktober in Kasteel Helmond. museumhelmond.nl

ondertussen in...

Fré Cohen, Stadsreiniging mapje postkaarten, te zien in Museum Het Schip in Amsterdam. Collectie WB

AMSTERDAM Yesterday Today — Slotstuk van de nieuwe collectiepresentatie van het Stedelijk, met kunst en vormgeving van 1880 tot 1950 uit Amsterdamse School, functionalisme, De Stijl, Bauhaus, CoBrA en de avant-garde. — Vanaf 10 september in het Stedelijk. stedelijk.nl Fré Cohen — De Nederlandse kunstenares en graficus Fré Cohen (1903-1943) was een succesvolle vrouw in de mannenwereld van het grafisch ontwerp en van belang voor de Amsterdamse School. Zij ontwierp onder andere voor de gemeente Amsterdam, voor de socialistische beweging, vakbonden en coöperaties. — T/m 30 oktober in Museum Het Schip. hetschip.nl Eye Art & Film Prize — EYE presenteert het werk van de drie laatste winnaars van de Eye Art & Film Prize: Meriem Bennani, Kahlil Joseph en het Karrabing Film Collective. — T/m 18 september in EYE. eyefilm.nl Barbara Hepworth — Van de Engelse beeldhouwer Barbara Hepworth (1903-1975) zijn negen werken te bewonderen in de tuin van het museum. Het beeld Construction (Crucifixion) is een verwijzing naar haar persoonlijke vriend Piet Mondriaan. In 1937 hielp Barbara Hepworth de Nederlandse schilder om van Parijs naar Londen te komen om uit te wijken voor het oprukkende nazisme. — T/m 23 oktober in de Rijksmuseumtuinen. rijksmuseum.nl BASEL Jean Jacques Lebel — Het aan Jean Tinguely gewijde museum vestigt met deze expositie de aandacht op de Franse artiest Jean Jacques Lebel en de expositie Anti-Proces die hij 1960 in Venetië organiseerde. Ingezoomd wordt op een happening waarbij een werk van Tinguely plechtig in de Canal Grande werd gegooid. ‘Gooi het maar in de gracht’ was de instructie van Tinguely geweest voor het (toen waarschijnlijke) geval dat zijn werk aan het einde van de expositie nog niet zou zijn verkocht. — T/m 18 september in Museum Tinguely. tinguely.ch BERLIJN The Woven Child — De Gropius Bau wijdt een expositie aan het textielwerk van Louise Bourgeois, een onderdeel van haar oeuvre waaraan de kunstenares pas begon toen ze de tachtig gepasseerd was. — T/m 23 oktober in Gropius Bau. berlinerfestspiele.de Think Big! — Egyptisch textiel uit de collectie van het Museum voor Byzantijnse Kunst vormt de inspiratiebron voor de nieuwe serie monumentale schilderijen van de New Yorkse kunstenaar Gail Rothschild. — T/m 31 oktober in het Bode Museum. smb.museum

BRUSSEL Kidorama — Met een overzicht van de kindermode van de afgelopen tweehonderd jaar vertelt Kidorama het verhaal van de plaats van het kind in de maatschappij. Hierbij komen thema’s langs als het nabootsen van de mode voor volwassenen of de groeiende invloed van de luxe-industrie. — T/m 5 maart 2023 in het Mode & Kant Museum. fashionandlacemuseum.bruss Alexandrië: vervlogen toekomsten — Aan de hand van een twee honderdtal werken kijkt Bozar terug op de gloriejaren van de stad Alexandrië, kloppend hart van de antieke beschaving tussen de 4e eeuw v.C. en de 4e eeuw n.C. Naast de stedenbouwkundige, politieke en religieuze organisatie van de stad krijgt de bezoeker een inkijk in het dagelijkse leven van de inwoners. — Van 30 september t/m 8 januari in Bozar. bozar.be DEN HAAG Rondom Mondriaan — Ter gelegenheid van het Mondriaan jubileumjaar – de kunstenaar werd 150 jaar geleden geboren –presenteert het Kunstmuseum een tentoonstelling waarin het laat zien hoe Mondriaan zich bewoog tussen zijn vrienden en tijdgenoten, en hoe groot zijn artistieke invloed is op de kunstenaars na hem. Naast werk van Mondriaan (het Kunstmuseum heeft met driehonderd werken de grootste Mondriaan collectie ter wereld in huis) is er werk te zien van onder andere Bridget Riley, Fred Sandback, Rob van Koningsbruggen, Bob Bonies, Isa Genzken en Remy Jungerman. — T/m 25 september in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

KASSEL Documenta — De vijftiende editie van de vijfjaarlijkse kunstmanifestatie wordt voor het eerst geleid door een collectief, ruangrupa uit Indonesië. De basis van hun artistieke concept is de ‘lumbung’. Het woord betekent rijstschuur en verwijst naar een gemeenschappelijk gebruikte schuur waarin de overtollige oogst wordt opgeslagen en via gemeenschappelijke principes wordt verdeeld. — T/m 25 september op diverse locaties. documenta-fifteen.de 54

&paper 9/2022

ROTTERDAM Here We Are! Women in Design 1900 Today — Van Charlotte Perriand tot Christien Meindertsma, van Greta Magnussons tot Hella Jongerius: de Kunsthal presenteert in samenwerking met het Vitra Design Museum in Weil am Rhein een overzicht van honderdtwintig jaar design van de hand van vrouwen. — T/m 30 oktober in de Kunsthal. kunsthal.nl

Francesco Clemente, The Fool (Self-Portrait), 2008–2011, te zien in Albertina in Wenen. Clemente Studio, New York © Francesco Clemente

55

WENEN Francesco Clemente — overzichtstentoonstellingDevan de Amerikaans-Italiaans kunstenaar Francesco Clemente (Napels, 1952) legt de nadruk op hoe de kunstenaar naar zichzelf kijkt, mede beïnvloed door zijn werk op verschillende plekken in de wereld, zoals Rome, New York en Varanasi in India. T/m 30 oktober in Albertina. albertina.at 

Femmes photographes en guerre — Het werk van acht fotografen die 75 jaar internationale conflicten tussen 1936 en 2011 hebben vastgelegd: Lee Miller, Gerda Taro, Catherine Leroy, Christine Spengler, Françoise Demulder, Susan Meiselas, Carolyn Cole en Anja Niedringhaus. — T/m 31 december in Musée de la Libération de Paris. museeliberation leclerc moulin. paris.fr ROME The Eye as Vocation — De documentaire fotografie van Gianni Berengo Gardin (Santa Margherita Ligure, 1930) laat de mens in zijn sociale omgeving zien: tijdens een arbeidersstrijd, op zijn werkplek of in een psychiatrisch ziekenhuis. Museum Maxxi toont een overzicht met meer dan 150 werken. — T/m 18 september in Maxxi. maxxi.art

VENETIË La Biennale di Venezia — ‘s Werelds grootste kunstmanifestatie staat dit jaar onder de artistieke leiding van Cecilia Alemani. Zij koos voor de hoofdtentoonstelling werk van meer dan tachtig procent vrouwelijke kunstenaars. Voor de Nederlandse inzending zorgt dit jaar Melanie Bonajo, in de Belgische paviljoen is werk van de Belgisch-Mexicaanse kunstenaar Francis Alÿs te zien. — T/m 27 november op diverse locaties. labiennale.org

LONDEN Lubaina Himid — De oorspronkelijk in theaterontwerp geschoolde kunstenaar Lubaina Himid (Zanzibar, 1954) mocht in 2017 de Turner Prize in ontvangst nemen. Ze staat bekend om haar innovatieve benadering van schilderen en zij engageert zich in de Britse Black Arts beweging. — T/m 2 oktober in Tate Modern. tate.org.uk Rosie Hastings and Hannah Quinlan – De twee kunstenaars gebruiken het traditionele medium fresco voor hedendaagse straattaferelen. Hierbij beelden ze de machtsdynamieken, sociale klassen en gezagsposities van verschillende groepen uit en onderzoeken hoe een door vrouwen gedomineerde openbare ruimte eruit zou kunnen zien. — Van 24 september t/m 7 mei in Tate Britain. tate.org.uk METZ Le Musée sentimental d’Eva Aeppli De retrospectieve gewijd aan Eva Aeppli nodigt de bezoeker uit om haar textiel werk te ontdekken dat het museum als het hoogtepunt van haar kunst beschrijft. In dit ‘sentimentele museum’, geïnspireerd op dat van Daniel Spoerri in het Centre Pompidou in 1977, gaan haar werken in dialoog met die van Jean Tinguely, Niki de Saint Phalle, Louise Bourgeois, Annette Messager en Sarah Lucas. — T/m 14 november in Centre Pompidou Metz. centrepompidou-metz.fr OSNABRÜCK 13 April, 13 April, 13 April — Mounira Al Solh (Beiroet, 1978) woont en werkt in Libanon en Nederland. Voor deze expositie verdiepte zij zich in het leven en werk van de schilder Felix Nussbaum. Net als Nussbaum in zijn tijd confronteert Al Solh zichzelf met haar eigen kwetsbaarheid, intieme verlangens, hoop, wonden en pijn in de vorm van zelfportretten. — T/m 13 november in het Felix­Nussbaum­Haus. museumsquartier-osnabrueck.de PARIJS Un fauve à Vienne — Een grote overzichtstentoonstelling van het werk van Oskar Kokoschka (1886-1980) laat de bezoeker zeven decennia van zijn werk doorkruisen en zijdelings de Europese 20e eeuw, gezien vanaf zijn thuisstad Wenen. De schilder, schrijver en dichter portretteerde de Weense samenleving en inspireerde, gesteund door Gustav Klimt en Adolf Loos, een nieuwe generatie kunstenaars, waaronder Egon Schiele. — Vanaf 23 september t/m 12 februari in het Musée d’art moderne de Paris. mam.paris.fr

&paper 9/2022

Typisch Nederland — Waarom zetten mensen witte HOME-letters voor het raam? Deze en andere vragen stelde zich Fotograaf des Vaderlands Jan Dirk van den Burg in de afgelopen drie jaar. Ter afsluiting van zijn ambtsperiode presenteert hij een overzichtstentoonstelling van zijn fotografische bevindingen. Volgens de tentoonstellingsmakers levert dit een ‘bizar portret op van een land dat zichzelf zo normaal vindt.’ — T/m 30 oktober in het Nederlands Fotomuseum. nederlandsfotomuseum.nl

WWW.PCCE.BE masereel_tentoonstelling_advertentie_zout_220x310mm.indd 1 18/08/2022 08:46