Alternativen pogon na traktorite dekemvri ’09 - januari ‘10 broj 50-51 www.ffrm.org.mk cena: 50 den.
Proizvodstvo na Halal-hrana
Plastenicite efikasen na^in na proizvodstvo
Ruralen turizampotencijalen biznis Predlozi na FFRM za revidirawe na „Nacionalnata strategija za zemjodelstvo i ruralen razvoj za 2007-2013 godina“
BIOGAS ELEKTRANI Tehnologija vo sorabotka so prirodata
Od organski otpad i surovini do ENERGIJA
UREDNI^KI ZBOR
SODR@INA Poraki na farmerite Мора организирано, обединето и сериозно да се работи
Pravila na igra Nastanite koi ja odbele`aa ovaa godina vo zemjodel stvoto se pove}e negativni, otkolku pozitivni. Na sami ot po~etok na 2009 g. se slu~i „Svedmilk”, zapo~na neza dovolstvoto na sto~arite. Potoa sleduvaa protesti, za p~enicata, grozjeto i drugi zemjodelski proizvodi. Ovie nastani vo zemjodelstvoto se posledica na ekonomskata kriza, od edna strana, no i na dezorga nizacijata vo zemjodelskiot sektor. Vo ovie {est meseci, kolku {to sum vo „Moja zemja” i FFRM, zabele`av deka postoi mnogu lo{a komunikacija pome|u samite farmeri, koi se podeleni na grupi, ne se obedineti i stanuvaat lesna meta za manipulacija. Tokmu toa ovozmo`uva razni politi~ari i biznis-grupi da gi koristat farmerite za ostvaruvawe svoi li~ni interesi. Nadle`nite institucii namesto da pomagaat za re{avawe na ovoj problem, u{te tolku go uslo`nuvaat. Treba da se donese zakonodavstvo i da se izmeni postoe~koto vo nasoka da bide prakti~no primeneto, a ne samo da stoi na hartija. Toa zakonodavstvo treba da se nosi vo komunikacija so farmerite i ekspertite. EU im pora~a na vladinite institucii da sorabotuvaat so nevladiniot sektor, odnosno so zdru`enija koi se vistinski pretstavnici na gra|anite, vo konkretniot slu~aj zemjodelcite. E, sega, tuka se postavuvaat dve va`ni pra{awa. Koi se tie pretstavnici? Komu da veruvaat farmerite? Treba da se definiraat uslovite i, povtorno }e ka`am, pravilata na igra za nevladinite organizacii. Koga toa bi se definiralo, }e trgneme na podobro - i ne samo vo zemjodelstvoto. Ona {to bi im go pora~ala na zemjodelskite zdru`enija e da bidat obedineti i da rabotat vo interes na agrarot, bidej}i vo idnina gi ~eka mnogu rabota. Moram da istaknam deka Federacijata na farmer ite ovaa esen mnogu rabote{e so zemjodelcite (realiz ira sredbi so farmeri) so cel da se revidira „Nacio nalnata strategijata za zemjodelstvo i ruralen razvoj za 2007-2013 godina” i podnese „Predlog- programa za subvencionirawe 2010” do resornoto Ministerstvo. [to }e bide prifateno od ovie predlozi, }e vidime, no ona {to e najva`no e toa {to tie razvija diskusija kaj farmerite, sredbite im ovozmo`ija da po~nat da komu niciraat pome|u sebe za raboti {to gi zasegaat i, spored mene, najva`no e toa {to ovie predlozi se napraveni od samite farmeri. Na vakov na~in vo idnina treba da rabotime, so definirani pravila na igra, bidej}i agrarot e edna od najva`nite granki, koja mo`e da ni pomogne bez politka da izlezeme od ekonomskata kriza i da se zgolemi vrabotenosta. Ovaa poraka neka ni bide vodilka vo 2010 godina. Sre}na i beri}etna Nova godina! So po~it, Biljana Petrovska - Mitrevska
Spisanieto „Moja zemja” iz leguva mese~no i e vo sop stvenost na Federacijata na farmeri vo Republika Makedonija. Prviot broj izle ze kako organizaciski bilten na FFRM vo april 2003 godina, a od dekemvri 2006 se distribuira kako mese~no specijalizirano spisanie za zemjodelstvo i ruralen razvoj.
Moja zemja Dekemvri-januari 2009/2010 Izdava~: FFRM Medija Ul. Gigo Mijalovski Br. 3, 1000 Skopje Tel/Faks: 02 3099042 e-mail: trajan.dimkovski@ffrm.org.mk Broj na `iro smetka: 250-0050000485-38 Invest banka 380-1-645333 001-46 Prokredit banka Izvr{en direktor i glaven i odgovoren urednik Trajan Dimkovski trajan.dimkovski@ffrm.org.mk
Ovo{tarstvo Odgleduvawe jagodi po holandski recept
5
12
Poledelstvo Bra]ata Velkovi - najgolemi proizvoditeli na grav
P~elarstvo Ko[nici so p^eli srede Pariz
18
22
Sto~arstvo Genetski materijal za visokokvalitetni mle^ni kravi
24
Spisanieto e finansiski poddr`ano od [vedskata agencija za me|unaroden razvoj. Ovaa pomo{ se sostoi i od direktno prenesuvawe na iskustvata i znaewa ta od farmerite vo [vedska na farmerite vo Make donija preku proektot Poddr{ka na zem jodelskite zdru`enija vo Republika Makedonija - SFARM.
Urednik i novinar Biljana Petrovska Mitrevska biljana.petrovska@ffrm.org.mk Marketing i distribucija Blagoj~e Najdovski 070/937132 blagojche.najdovski@media.ffrm. org.mk Foto vest - naslovna Blagoj~e Najdovski Lektor Verica Nedelkoska Novinari Berta Kitinska Antoanela Dimitrievska
Stru~ni sorabotnici prof. d-r Dragi Tanevski, Cvetanka ^umandra, Petar Trajkovski Sorabotnici Nada Karaivanova, Martin Traj~ev, Stojan~e Anastasov, Marija Kotevska, Stojan Lazarov Dizajn Brigada dizajn - Skopje Pe~ati Propoint Skopje Moja zemja: mojazemja@gmail.com Veb strana: www.ffrm.org.mk
Po~ituvani ~itateli, site sugestii, zabele{ki, pra{awa i kritiki, Ve molime, da gi ispra}ate na mail adresite navedeni vo impresumot. So toa }}e vlijaete na kvalitetot na sodr`inata i }e dobiete informacii za va{e podobro i pokvalitetno zemjodelsko proizvodstvo ili razvoj na sredinata. Zatoa, redakcijata Ve ohrabruva da ni pi{uvate.
KOMENTAR Misija na FFRM
Zemjodelskoto dvi`ewe poaktivno i pomasovno Od slednata godina }e se izdavaat ~lenski kni{ki od strana na FFRM koi }e bidat podeleni do nejzinite ~lenki-lokalni zdru`enija Pi{uva: Trajan Dimkovski, izvr{en direktor na FFRM
F
FRM kako organizacija sekoga{ pregovara, lobira vo interes na farmerite. Taa so svoi aktivnosti i so pomo{ na iskustvata {to gi stekna od [vedskata federacija na farmeri vo izminatite godini mnogu im pomogna na zemjodelcite vo dr`avata. Pred s#, zapo~na so edukacija, inicira organizirawe i zdru`uvawe na zemjodelcite, gi motivira mladite i `enite-farmeri na nivno aktivno u~estvo vo zemjodelskite zdru`enija. So svoi predlozi napravi i mnogu promeni vo zemjodelstvoto. Ovaa godina podgotvi Predlog-programa za subvencionirawe za 2010 godina koja e pozitivno prifatena od strana na farmerite. Inicira izmenuvawe na zakoni, navremeno gi informira zemjodelcite za site promeni i ovozmo`i relevantnite institucii da stanat dostapni za farmerite. Lobira{e za namaluvawe na pridonesite i personalniot danok na dohod. Prva zastana na stranata na farmerite koga nastanaa problemite so „Svedmilk�. Gi poddr`a protestite organizirani od zemjodelcite poradi niskata otkupna cena na razli~ni zemjodelski proizvodi. Od januari 2009 godina otvori svoja kancelarija vo Brisel od kade {to prima direktni informacii za evropskata zemjodelska politika. Na pokana na FFRM, vo Makedonija prisustvuva{e i Stafan Nilson, pretsedatel na Grupata tri vo Evropskiot ekonomski socijalen komitet. Ponatamo{nite aktivnosti na FFRM i vo idnina } e bidat naso~eni na poleto da pomagaat, da lobiraat za zemjodelcite i da gi {titat nivnite prava i interesi. Vo ramkite na 2009 godina bea doneseni mnogu va`ni odluki od strana na ~lenstvoto na FFRM, koi vo sled-
4 | MOJA ZEMJA
nata godina }e $ dadat nov izgled na organizacijata. Na godi{noto sobranie na FFRM vo maj se donese odluka za zgolemuvawe na visinata na godi{nata ~lenarina i taa da bide tri pati povisoka od prethodnata. Tuka se postavi pra{aweto kako ~lenkite na FFRM }e bidat vo mo`nost da ja platat ~lenarinata. Na samiot kraj na ovaa godina FFRM organizira mnogu sostanoci vo regionite so svoite ~lenovi, so cel da se promovira i da se napravat podgotovki za prezemawe na eden krupen ~ekor vo rabotata na Federacijata. Za sre}a, ova be{e op{toprifateno od site. Se donese odluka za izdavawe ~lenski kni{ki od strana na FFRM koi }e bidat podeleni do nejzinite ~lenki-lokalni zdru`enija, a tie samite so ovie ~lenski kni{ki }e mo`at da pristapat kon pogolem broj farmeri. Isto taka, od slednata godina }e se izdavaat i uslu`ni karti nameneti za site zemjodelci, za gra|ani i institucii koi sakaat da bidat informirani za zemjodelstvoto, no i za lu|e koi ednostavno sakaat da go poddr`at ova dvi`ewe vo Makedonija. Ovie odluki se doneseni na Upravniot odbor na FFRM so cel da se napravat izmeni vo na~inot na funkcionirawe na FFRM, da se zgolemi ~lenstvoto vo lokalnite zdru`enija, zemjodelskoto dvi`ewe da stane poaktivno i pomasovno vo Makedonija i glasot na farmerot da ima va`na i odgovorna uloga vo op{testvoto {to n# opkru`uva. Celta na ovie novi aktivnosti e FFRM da stane samoodr`liva organizacija, koja raboti vo interes na razvojot na zemjodelstvoto, profesionalno, bez nikakvo politi~ko i partisko vlijanie.
Na {to da se posveti vnimanie vo 2010 godina vo zemjodelstvoto? STAVOVI
Mora organizirano,
obedineto i seriozno da se raboti
“P
roblemi, nezadovolstvo, protesti, namalena proda`ba, neorganizacija, ova se rabotite koi ne sakame da ni se povtorat vo 2010 godina”, velat zemjodelcite. Tie se nadevaat deka vo 2010 godina nema da bidat povtoreni gre{kite od strana na site involvirani strani vo zemjodelstvoto.
“Na krajot na 2009 godina sakam samo da istaknam ‡ nikoga{ da ne se povtori ovaa godina. Na videlina izlegoa site slabosti na stihijnoto zemjodelsko proizvodstvo, kako i slabata strategija za razvoj na agrarot. Ako na toa se dodade i vlijanieto na razni faktori vo trkata za pogolem profit, jasno e zo{to zemjodelcite velat deka vakva lo{a godina ne pametat vo nivnoto rabotewe. No, da gledame napred, ona {to treba da napravime vo 2010 godina e zaedni~ki i organiziran nastap na zemjodelcite. Se dodeka proizvodstvoto ne ja dobie svojata vistinska vrednost i standard, evropskite pari }e bidat iluzija, a subvenciite milostina. Treba da bideme jaki i pametni vo predizvicite koi ne o~ekuvaat, zatoa {to samo taka mo`e da uspeeme”, veli \oko Danailov, pretsedatel na FFRM. “Site mora da rabotime poseriozno vo naredniot period ‡ i nie, zemjodelcite, i relevantnite institucii. Krajno vreme e da se eliminiraat razli~nite grupi i razli~nite pretstavnici, koi se narekuvaat lideri na farmerite. Samite zemjodelci, isto taka, treba da obrnuvaat pogolemo vnimanie pri izbiraweto na svoite lideri. Sepak, najva`no e da bideme obedineti. Vlasta bi trebalo da ja smeni politikata za zemjodelstvoto, mora da ima poseriozen pristap kon zemjodelskite zdu`enija. Ostanatite formirani zemjodelski organizacii (sojuzi, asocijacii na zemjodelci) treba da stanat del od FFRM. Na takov na~in farmerite pomalku }e bidat izlo`eni na manipulacii”, veli Nedim Kasami, zamenik-pretsedatel na FFRM. “Mora da bideme obedineti i organizirani. Mora da se napravat uslovi od strana na instituciite so cel pogolem broj zemjodelci da gi iskoristat sredstvata od IPARD fondovite. Pogolema involviranost na `enitefarmeri vo zemjodelskite zdru`enija”, veli Gorica Bogeska, farmer i ~len na Upravniot odbor na FFRM "Treba da postoi pogolema komunikacija i sorabotka pome|u biznis-sektorot i farmerite ne samo za vreme na berbata, kako i pogolema aktivnost i anga`iranost na dr`avnite institucii. Strategijata treba da ja pravime i sproveduvame site involvirani strani, zaedni~ki i organizirano”, veli Andrea Sekulovski, farmer i ~len na Upravniot1 odbor na FFRM.
Pi{uva: Biljana Petrovska - Mitrevska “Kako prvo, treba da se ima sloga i edinstvo pome|u nas, farmerite. Rabotata treba da bide seriozno sfatena i tretirana i od strana na resornoto ministerstvo”, veli Memet Sinani, farmer i ~len na Upravniot odbor na FFRM. “]e bide u{te edna te{ka godina za nas, farmerite, bidej}i ako od edna strana imame neplansko i neorganizirano proizvodstvo, od druga strana golem del od zakonskata regulativa ne e donesena, a del od zakonite ne se funkcionalni ili ne se dopolneti od nadle`nite institucii”, veli Risto Velkov, farmer i ~len na Upravniot odbor na FFRM. “Vo 2010 g. ne o~ekuvam ne{to novo vo zemjodelstvo. Smetam deka treba da zapo~neme pointenzivno i poseriozno so rabota od strana na site involvirani strani, so cel da se podobri sostojbata vo zemjodelstvoto", veli Nuredin Abduli, farmer i ~len na Upravniot odbor na FFRM.“Re{enieto za nadminuvawe na problemite vo zemjodelstvoto le`i vo sozdavaweto ednakvi uslovi za proizvodstvo i plasman vo celiot region, so {to i makedonskite zemjodelci bi bile ramnopravni na pazarot. Zatoa e potrebna pogolema sorabotka pome|u farmerite i Ministerstvoto za zemjodelstvo, kako i pogolema sorabotka pome|u farmerite”, veli Todor Petkov, farmer i ~len na Upravniot odbor na FFRM. “Organizirano kooperativno zdru`uvawe doveduva do siguren plasman na proizvodstvoto. Pogolema zalo`ba od nas kako lobi-grupa koja gi zastapuva farmerite. Potrebna e pogolema informiranost preku edukativni rabotilnici, kampawi i obuki za iskoristuvawe na nacionalnite fondovi i IPARD fondovite so {to }e se zdobijat so modernizacija na postojnite kapaciteti, a so toa i podobruvawe na celokupnoto zemjodelstvo i `ivotna sredina. Da u~estvuvame vo kreiraweto na zemjodelskata politika so na{i predlozi preku ~lenovi vo telata na odlu~uvaweto na MZ[V, AFPRZ i site relevantni institucii", veli Olga Stoimenova, farmer i ~len na Upravniot odbor na FFRM. "Zgolemuvawe na brojot registrirani zemjodelci, farmeri koi se zanimavaat so organsko proizvodstvo i zgolemuvawe na subvenciite", veli Mom~ilo Kraj~evski, farmer i ~len na Upravniot odbor na FFRM. "Zgolemuvawe na proizvodstvoto i plasmanot vo zemjodelstvoto. Poagresivna kampawa za zemjodelskite proizvodi, so cel da se zgolemi nivniot plasman i na stranskite pazari. Organizirana proda`ba preku formirawe kooperativi, grupi na proizvodstvo i sli~no", veli Qubica Xoni}, farmer i ~len na Upravniot odbor na FFRM. dekemvri 2009 /januari 2010 | 5
NASTANI Stafan Nilson pora~a:
Predlozite na farmerite da se zemat predvid vo procesot na pregovarawe so EU Pi{uva: Biljana Petrovska - Mitrevska Sugestiite, predlozite i zabele{kite na zemjodelcite da se zemat predvid pri kreiraweto na poziciite za pretstojnite pregovori so EU. Ova e porakata koja Stefan Nilson, pretsedatel na Grupata tri vo Evropskiot ekonomski socijalen komitet (EESK), im ja upati na vladinite institucii vo Makedonija. Nilson sugerira postojnite zemjodelski zdru`enija vo Makedonija da formiraat konsultativna grupa koja vo tekot na pregovorite so EU }e gi zastapuva interesite na zemjodelcite. “Od Vladata se o~ekuva da poka`e administrativen kapacitet i vo toj del smetam deka }e gi ispolni uslovite, no i samite organizacii, vo slu~ajov od agrarniot sektor, treba da vlo`at mnogu, pred s#, vo informirawe na lu|eto, vo nivnata edukacija i obuka. Mora da se raboti na podigawe na svesta. EU posebno go poddr`uva ruralniot razvoj i toa treba efikasno da se iskoristi”, veli Nil-
son, osvrnuvaj}i se na evropskata pretpristapna pomo{. Spored Federacijata na farmeri, sleduva mnogu va`en period za makedonskoto zemjodelstvo. “Morame dobro da gi podgotvime na{ite zemjodelci za da ne ni se slu~at lo{ite iskustva na nekoi zemji od regionot. Potrebna e edukacija, informiranost na makedonskite farmeri za evropskata zemjodelska politka, za ona {to gi o~ekuva zemjodelcite i koi aktivnosti treba da bidat realizirani od strana na farmerite i relevantnite institucii. Zatoa e potrebna pogolema sorabotka pome|u farmerite, zemjodelskite zdru`enija i relevantnite institucii”, izjavi \oko Danailov, pretsedatel na FFRM. I Ministerstvoto za zemjodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo, kako i Ministerstvoto za trud i socijalna politika se soglasija deka e potrebna razmena na informacii me|u Vladata i zemjodelcite pri donesuvaweto zna~ajni odluki.
Me|unaroden saem za {iroka potro{uva~ka - Agrofud
Zemjodelskite i prehranbenite firmi Pi{uva: gi pretstavija svoite proizvodi Biljana Petrovska - Mitrevska
Ministerski forum
Vo prvite dve hali na Skopskiot saem se odr`a Me|unarodniot saem za {iroka potro{uva~ka - Agrofud. Na nego se pretstavija firmi od prehranbenata, tutunskata, konzervnata industrija, vinarii, pivarnici, kako i firmi za proizvodstvo na bezalkoholni pijalaci i voda, organska hrana i repromaterijali za prehranbenata industrija. Vo vtorata hala FFRM na svoj {tand, preku reprezentativen material, gi prezentira svoite aktivnosti, uslugi i zalo`bi, a svoja prezentacija i promocija na noemvriskiot broj ima{e i spisanieto “Moja zemja”. Posebno vnimanie na saemot predizvika Regionalniot ministerski forum, kade [to se razgovara{e na tema “Zgolemuvawe na konkurentnosta na zemjodelstvoto za polesen pristap na pazarot na EU”. Makedonskiot minister za zemjodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo, Qup~o Dimovski istakna deka resornoto ministerstvo pravi napori za postignuvawe na strate{kata opredelba ‡ ram6 | MOJA ZEMJA
[tand na Moja zemja i FFRM
nopravno ~lenstvo vo Evropskata Unija i zajaknuvawe na instituciite i administrativnite kapaciteti za usoglasuvawe so evropskite direktivi. Hrvatskiot minister Petar ^obankovi} naglasi deka proda`bata na mlekoto vo Hrvatska e dobar primer za toa kako treba da se ispolnat standardite za bezbednost na hranata. “Pred po~etokot na pristapnite pregovori samo 23 otsto od mlekoto proizvedeno vo Hrvatska gi ispolnuva{e evropskite standardi za kvalitet. Sega toj procent iznesuva 85 otsto, a do vleguvaweto vo Unijata o~ekuvam da bide 90 otsto. ”, veli ^obankovi}. Dr`avniot sekretar vo slovene~koto Ministerstvo, Sowa Bukovec, istakna deka Slovenija pred vleguvaweto vo Unijata mora{e da ja prisposobi pravnata regulativa vo zemjodelstvoto i da usvoi i donese mnogu novi standardi.
Forum na FFRM NASTANI
"Strategijata za zemjodelstvo i ruralen razvoj za 2007-2013 godina" treba da se izmeni
“S
trategijata za zemjodelstvo i ruralen razvoj za 2007 – 2013 godina” treba da pretrpi izmeni, zatoa {to postoi nejzino nesovpagaweto so momentalnite sostojbi vo zemjodelstvoto . Ova e zaklu~okot od Glavniot forum organiziran od FFRM za razgleduvawe na dokumentot. Vo Strategijata treba da se definira strate{kiot pristap za statusot na zemjodelcite vo zemjodelskiot sektor (koja kategorija na zemjodelci strate{ki planirame da ja razvivame vo sektorot), treba da se definiraat strate{kite grupi na proizvodi i toa da bidat tradicionalnite izvozni proizvodi. Momentalno celni grupi vo strategijata se: konkurentni izvozno orientirani (tutun, grozje, vino, jagne, ovo{je zelen~uk), alternativni proizvodi (noevi, pol`avi) i uvozni (brojleri, june{ko preku sistem krava tele, od {to proizleguva deka site proizvodi ni se strate{ki). Barawe-
Pi{uva: Biljana Petrovska Mitrevska to na FFRM e da se definiraat strate{kite proizvodi za koi }e se razvijat i podstrategii za podobar niven tretman i razvoj. Jabolkoto i jagodite (koi ne se del od Strategijata) treba da bidat del vo nea, kako na{i zna~ajni zemjodelski proizvodi. Isto taka i vklu~uvawe na kalinki, japonski jabolka {to se zna~ajni za valandovskiot kraj. Ova se del od predlozite na farmerite koi vo mesec oktomvri i noemvri ja razgleduvaa Strategijata. “Ako sakame da ima uspe{no zemjodelstvo koe se razviva treba da imame dobra Strategija koja }e bide vodilka za makedonskiot agrar. Zatoa FFRM vo izminatiot period organizira sredbi so 10 zemjodelski zdru`enija so cel da se vidi kolku sega{nata „Strategija za zemjodelstvo i ruralen razvoj za 2007 – 2013 godina“ e prifatena od strana na farmerite. Poseben tretman treba da imaat marginaliziranite grupi vo zemjodelstvoto kako {to se `enite i mladite farmeri; kreirawe agroekolo{ka politika vo zemjodel-
Farmerite ja razgleduvaat Strategijata
stvoto; strategijata treba da predvidi merki za posilno zdru`uvawe na zemjodelcite kako vo zdru`enija, taka i vo profitabilni formi na zdru`uvawe, kako {to se kooperativite. Vo strategijata otsustvuva strate{ki pristap za namaluvawe na vlijanieto na klimatskite promeni. “, veli \oko Danailov, pretsedatel na FFRM. Na Glavniot forum glavna zabele{ka na farmerite be{e toa {to tuka ne prustuvaa pretstavnici od resornoto ministerstvo so cel preku direktna komunikacija da gi slu{nat predlozite na zemjodelcite. Imeno sredbite so farmerite FFRM gi realizira vo ramki na proektot “Zastapuvawe na farmerite vo procesot na pribli`uvawe na makedonskoto zemjodelstvo kon Zaedni~kata zemjodelska politika na Evropska Unija” koj e poddr`an od Proektot za zajaknuvawe na gra|anskoto op{testvo, na Agencijata na Soedinetite Amerikanski Dr`avi za me|unaroden razvoj (USAID) i sproveduvan od Institut za trajni zaednici (ITZ). fragmentiranosta na zemjodelskoto zemji{te.
Del od ekspertite prisutni na forumot
dekemvri 2009 /januari 2010 | 7
EVROPSKA UNIJA Nasoki na EU za agrarot
Klimatskite promeni, del od idnata Zaedni~ka zemjodelska politika? Pi{uva: Martin Traj~ev, pretstavnik na FFRM vo EU
Vo izve{tajot na Evropskata komisija se napom enuva deka pogolem prioritet treba da se dade na neobvrzuva~ki uslugi povrzani so `ivotnata sred ina, odr`livi zemjodelski praktiki ili podobruvawe na ruralnite sredini koi se so visoka prirodna vre dnost
V
o poslednite nekolku godini, a u{te pove}e vo narednite tri godini, reformata na Zaedni~kata zemjodelska politka na Evropskata Unija koja }e stapi na sila po 2013 godina be{e i }e prodol`i da bide visoko na agendata na Unijata, a }e bide top-tema vo pretstojniot period. Evropskata komisija ve}e aktivno raboti na novite politiki koi }e gi zasegaat evropskite farmeri po 2013 godina, a so toa treba i nie da gi sledime ovie procesi, bidej}i tie }e se odnesuvaat i na nas i toa vo mnogu dogledno vreme. Na{ata obvrska za prezemawe na evropskoto pravo e apsolutna, bez razlika dali dotoga{ Makedonija }e stane ~lenka na EU ili ne. I dodeka nie se podgotvuvame za ”evropski pari” za da bideme 8 | MOJA ZEMJA
konkurenti na evropskite pazari (ili barem na doma{niot), Evropskata komisija razmisluva za voveduvawe tret stolb (pokraj pazarnata poddr{ka i ruralniot razvoj) koj }e se odnesuva na klimatskite promeni. Toa {to denovive se {epoti po kuloarite vo Brisel, a {to dojde i kako potvrda vo izve{taj od Komisijata, e deka evropski pari za zemjodelcite po 2013 g. }e ima pomalku vo evropskiot buxet, za da se oslobodat pari za drugi prioriteti na blokot. Vo nego se napomenuva deka pogolem prioritet treba da se dade na neobvrzuva~ki uslugi povrzani so `ivotnata sredina, odr`livi zemjodelski praktiki ili podobruvawe na ruralnite sredini koi se so visoka prirodna vrednost. Ottuka se predlaga glavnite finansiski mehanizmi za poddr{ka da bidat zadr`ani, no i da bidat vo pravec na proizvodstvo na javni dobra koi dodavaat vistinska vrednost. Vo EU s# u{te ne e celosno jasno koi se ovie javni dobra, no vo nau~nite krugovi se spom enuvaat obnovlivite izvori i bioenergijata, proizvodstvoto na kislorod, biodiverzitetot, rakovodeweto so vodnite resursi i soz-
davaweto rabotni mesta vo ruralnite sredini. Dokumentot na Komisijata, isto taka, veli deka mora da se namali emisijata na {tetni gasovi i da se koristi zemjata kako magacin za pakuvawe „jaglerod”. Za da se dobijat pari za gorenavedenite proiriteti, Komisijata predlaga del od tro{ocite da bidat prezemeni od zemjite-~lenki ili barem da bidat na princip na kofinansirawe. Seto ova zna~i deka evropskata klima za poddr{ka na zemjodelstvoto zna~itelno }e se smeni vo narednite godini. Se razbira, so novite ingerencii dobieni so Lisabonskiot dogovor, Evropskiot parlament }e odigra klu~na uloga i mo`e da se slu~i site planovi na Komisijata da padnat vo voda. Nekoi cinici vo Brisel velat deka idninata na zemjodelstvoto denes zavisi od Elena Basesku, }erka na romanskiot pretsedatel, denes evroparlamentarka (najpoznata kako evropskata Paris Hilton).
Koj kupuva organski proizvodi vo Makedonija? ISTRA@UVAWE
P
rose~niot potro{uva~ na organska hrana e na vozrast od 18 do 50 godini, glavno so visoko obrazovanie, redovno sportuva i se gri`i za svoeto zdravje, a za zdravjeto na svoite deca.
Prose~niot potro{uva~ ima prihod od 20.000 denari
Potro{uva~i na organska hrana se onie {to imaat li~en prihod od 20.000 denari mese~no. Iznenaduva~ki e deka licata so visoki primawa od nad 60.000 denari ne se potro{uva~i na organska hrana. Ova se samo del od rezultatite na istra`uvaweto za ispituvawe na doma{niot potro{uva~ na organski zemjodelski proizvodi, sprovedeno pod koordinacija na profesorkata Blagica Sekovska od Fakultetot za veterinarna medicina i Institutot za bezbednost na hrana. Istra`uvaweto e poddr`ano od strana na Ministerstvoto za zemjodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo, a be{e prezentirano na rabotilnicata „Identifikuvawe na problemite vo sinxirot na proizvodstvo i marketing na organska hrana vo RM”, organizirana od Fakultetot za veterinarna medicina, Institutot za bezbednost na hrana, Univerzitetot Sv. Kiril i Metodij, Skopje, vo sorabotka so Federacijata na farmerite vo Republika Makedonija (FFRM). Spored informaciite vo istra`uvaweto, site ispitanici go doveduvaat organskoto proizvodstvo vo korelacija so zdrava hrana, za niv sekoga{ toa e proizvod vo sve`a sostojba (ne konzerviran i preraboten), hrana so priroden vkus. Ispitanicite gi graduiraa so ocenka od 1 do 5 faktorite spored nivnoto zna~ewe pri kupuvawe odreden proizvod. Za ispitanicite, na prvo mesto e sve`inata na proizvodot. Na vtoro mesto e cenata, pa sleduvaat vkusot, prezentacijata i vidlivosta, dodeka najmalku zna~ajna e ambala`ata. Ispitanicite ja doveduvaat organskata hrana vo korelacija so zdrava hrana, ekolo{ka hrana, hrana {to ne ja zagaduva okolinata. „Na pra{aweto po {to se razlikuvaat organskite proizvodi od konvencionalnite, 19% od ispitanicite veruvaat na ~esen zbor i toa voop{to ne e dobro za organskite proizvoditeli. Nekoj izmamnik mo`e da manipulira so potro{uva~ite. Ministerstvoto treba sekoga{ da go potencira znakot. Potro{uva~ite ne go prepoznavaat znakot za organsko proizvodstvo. Treba site kampawi da po~nuvaat so znakot!”, veli Sekovska. Na pra{aweto kade gi kupuvaat proizvodite, najgolem broj od ispitanicite odgovorija - vo supermarketi i specijalizirani prodavnici za zdrava hrana. „Ima razli~ni na~ini na koi{to lu|eto se informiraat za ovie proizvodi. Toa se televizija, internet, prijateli, no kako zaklu~ok treba da se ka`e deka e mnogu zna~ajno da se sprovede edna kampawa za zapoznavawe so organskoto proizvodstvo i taa da bide op{irna”, veli Sekovska. Spored nea, vo kampawata bi bilo va`no da se potencira kade mo`e da se kupat ovie proizvodi i da se vospostavi mre`a na distribucija u{te pred zapo~nuvaweto na kampawata, so cel da ne dojde do razo~aruvawe na potro{uva~ot, odnosno da ne mo`e da go najde proizvodot.
Pi{uva: Nada Karaivanova, analiti~ar na FFRM
dekemvri 2009 /januari 2010 | 9
Ministerstvo za zemjodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo
Koj mo`e da ja koristi merkata 101 od IPARD programata Edna od najzna~ajnite merki za primarnite zemjodelski proizvoditeli od IPARD programata e Merka 101 Investicii vo zemjodelskite stopanstva za nivno prestruktuirawe i nadgradba do standardite na Evropskata Unija. Ovaa merka mo`at da ja koristat lozarite, ovo{tarite, gradinarite. Korisnik na IPARD poddr{kata nameneta za investicii vo zemjodelski stopanstva (merka 101) mo`e da bide sekoe zemjodelsko stopanstvo registrirano vo Edinstveniot registar na zemjodelski stopanstva pri Ministerstvoto za zemjodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo koe gi ima podmireno site dava~ki kon dr`avata po osnov na danoci i pridonesi i nema dolgovi kon Ministerstvoto po osnov na sklu~en dogovor za zakup na dr`avno zemji{te i nabavka na mehanizacija
L
ozarstvo Prifatlivite proekti za lozarstvoto treba da se naso~eni kon edna ili pove}e od slednite celi: - obnovuvawe postojni lozovi nasadi vo lozarski reon za zamena na vinovata loza so starost nad 20 godini ili zamena na neprepora~ani i hibridni sorti na vinova loza so priznaeni sorti soglasno Pravilnikot za klasifikacija na vinskite sorti na grozje (Slu`ben vesnik 6/2007); - podobruvawe na postojnite neefikasni sistemi za navodnuvawe na lozovite nasadi; - modernizacija na mehanizacijata za kultivacija na lozovi nasadi; - postavuvawe za{titni mre`i za za{tita od prirodni nepogodi.
P
rifatlivi tro{oci za kofinansirawe na investicii vo lozarstvoto se slednite: - nabavka na fitosertificiran saden materijal od vinova loza (Vitis vinifera); - nabavka na oprema za potporna konstrukcijata od drvo, ~elik, beton ili drug materijal i pridru`ni elementi; - nabavka na oprema za mikroirigacioni sistemi za navodnuvawe na zemjodelsko stopanstvo (navodnuvawe kapka-po-kapka, podzemno navodnuvawe ‥ subirigacija, mikroprskalki i navodnuvawe so orosuvawe) vklu~uvaj} i bazeni, cisterni/rezervoari za voda, pumpi, filtri, oprema za postavuvawe razvodna mre`a, oprema za edinica za fertirigacija, regulatorska oprema za protok, kompjuterska oprema i kompjuterski softver za regulacija na sistemot za navodnuvawe; - nabavka na oprema za kroewe; oprema za mulcirawe, kosilki, rotoseka~i, ~ista~i na korov/plevel, prskalki za za{titni sredstva, priklu~ni za site terenski vozila, grbni ili samopodvi`ni prskalki za za{titni sredstva, atomizeri, opra{uvaci, aplikatori za cvrsti i te~ni mineralni |ubriva, aplikatori za cvrsti i te~ni organski |ubriva; - nabavka na elementi i oprema za postavuvawe za{titni mre`i protiv grad; - uslugi izvr{eni od treti lica za ramnewe i ~istewe na terenot, podgotovka na zemjata za sadewe, sadewe vinova loza, instalacija na komponenti za potporna konstrukcija, postavuvawe za{titni mre`i protiv grad; instalacija na sistem za navodnuvawe, vklu~itelno i kompjuterska oprema i softver za regulacija na sistemot za navodnuvawe; - dopolnitelni op{ti tro{oci za izrabotka na fizibiliti studii, tehni~ki proekti i drugi studii povrzani so proektot, konsultantski uslugi, tehni~ka pomo{ i nadzor vo tek na sproveduvawe na proektot obezbedeni od ovlasteni eksperti kako i tro{oci za patentni prava i licenci. Zabele{ka: Ne se prifatlivi za kofinansirawe traktori, motokultivatori, oprema za podgotovka na po~vata, oprema za sadewe i ma{ini za berba, kako i |ubriva i |ubrewe na po~vata.
10 | MOJA ZEMJA
O
vo{tarstvo Prifatlivite proekti za ovo{tarstvoto treba da se naso~eni kon edna ili pove}e od slednite celi: - obnovuvawe postojni ovo{ni nasadi za zamena na ovo{nite sadnici so starost nad 15 godini ili zamena na neprepora~ani sorti na ovo{en nasad so priznaeni sorti soglasno Pravilnikot za doma{ni i stranski odobreni sorti na ovo{en saden materijal (Slu`ben vesnik 41/2006); - podobruvawe na postojnite neefikasni sistemi za navodnuvawe na ovo{nite nasadi; - modernizacija na mehanizacijata za kultivacija na ovo{nite nasadi; - postavuvawe za{titni mre`i za za{tita od prirodni nepogodi.
P
rifatlivi tro{oci za kofinansirawe na investicii vo ovo{tarstvoto se slednite investicioni tro{oci za: - nabavka na fitosertificiran ovo{en saden materijal vklu~itelno i lozov saden materijal za trpezno grozje i niskosteblesti ovo{ki od sorti navedeni vo Pravilnikot za doma{ni i stranski odobreni sorti na ovo{en saden materijal so isklu~ok na hibridni sorti; - nabavka na oprema za potporna konstrukcijata od drvo, ~elik, beton ili drug materijal i pridru`ni elementi; - nabavka na oprema za mikroirigacioni sistemi za navodnuvawe na zemjodelsko stopanstvo (navodnuvawe kapka po kapka, podzemno navodnuvawe ‥ subirigacija, mikroprskalki i navodnuvawe so orosuvawe) vklu~uvaj} i bazeni, cisterni/rezervoari za voda, pumpi, filtri, oprema za postavuvawe razvodna mre`a, oprema za edinica za fertirigacija, regulatorska oprema za protok, kompjuterska oprema i kompjuterski softver za regulacija na sistemot za navodnuvawe; - nabavka na oprema za kroewe; oprema za mulcirawe, kosilki, rotoseka~i, ~ista~i na korov/plevel, prskalki za za{titni sredstva, priklu~ni za site terenski vozila, grbni ili samopodvi`ni prskalki za za{titni sredstva, atomizeri, opra{uva~i, aplikatori za cvrsti i te~ni mineralni |ubriva, aplikatori za cvrsti i te~ni organski |ubriva; - nabavka na elementi i oprema za postavuvawe za{titni mre`i protiv grad; - uslugi izvr{eni od treti lica za ramnewe i ~istewe na terenot, podgotovka na zemjata za sadewe, sadewe na ovo{niot nasad, instalacija na komponenti za potporna konstrukcija, postavuvawe za{titni mre`i protiv grad; instalacija na sistem za navodnuvawe, vklu~itelno i kompjuterska oprema i softver za regulacija na sistemot za navodnuvawe; - dopolnitelni op{ti tro{oci za izrabotka na fizibiliti studii, tehni~ki proekti i drugi studii povrzani so proektot, konsultantski uslugi, tehni~ka pomo{ i nadzor vo tek na sproveduvawe na proektot obezbedeni od ovlasteni eksperti kako i tro{oci za patentni prava i licenci. Zabele{ka: Ne se prifatlivi za kofinansirawe traktori, motokultivatori, oprema za podgotovka na po~vata, oprema za sadewe i ma{ini za berba, kako i |ubriva i |ubrewe na po~vata.
G
radinarstvo Prifatlivite proekti za gradinarstvoto treba da se naso~eni kon edna ili pove}e od slednite celi: - podignuvawe novi visoki plastenici zaradi zamena na tunelskite folii i rekonstrukcija na postojnite plastenici (osven na tunelski folii); - podignuvawe novi staklenici zaradi zamena na tunelskite folii i rekonstrukcija na postojnite staklenici vo
soglasnost so evropskite standardi za Oran`erii EN 13031-1:2003; - izgradba na novi pridru`ni objekti za postberbeni aktivnosti ili rekonstrukcija na postojnite objekti za postberbeni aktivnosti vo postojnite plastenici i staklenici (osven kaj tunelskite folii); - modernizacija na odgleduvaweto zelen~uk na otvoreno. rifatlivi tro{oci za kofinansirawe na investicii vo podignuvawe ili obnovuvawe oran`erii (plastenici i staklenici so isklu~ok na tunelski folii) se slednite investicioni tro{oci za nabavka na: - elementi za nose~ki konstrukcii od metal za plastenici ili nabavka na nose~ka konstrukcija od metal, gredi, drvo ili drug materijal za staklenici; - pokrivni elementi, paneli od staklo ili plasti~en pokriven materijal ili najlonski platna od zajaknata plastika, polikarbonat, akrilni ili drugi pokrivni materijali so vek na traewe od najmalku pet godini; - materijali za konstrukcija na za{titni pokrivki protiv grad i sneg; - grade`ni elementi za objekti za ~uvawe na gorivoto i zasolni{ta za opremata; - grade`ni elementi za izgradba ili podobruvawe na kapaciteti za rasadnici za zelen~uk; - grade`ni elementi za opremata za bespo~veno odgleduvawe; - oprema za komunalna infrastruktura, vodovod, odvod i kanalizacija i tretman na otpadni vodi, instalacii za odr`uvawe mikroklimatski uslovi (greewe, ladewe, ventilacija) i elektri~na instalacija; - oprema za za{teda na energija (iskoristuvawe na solarnata energija, veternici i geotermalna energija); - kompjuterska oprema i kompjuterski softver za kontrola na sistemot za greewe, razladuvawe, vla`nost na vozduhot i navodnuvawe, senzori i skrining vo oran`eriite; - oprema za mikroirigacioni sistemi za navodnuvawe (navodnuvawe kapka po kapka, podzemno navodnuvawe ‥ subirigacija, mikroprskalki i navodnuvawe so orosuvawe) vklu~uvaj}i bazeni, cisterni/rezervoari za voda, pumpi, filtri, oprema za postavuvawe razvodna mre`a, oprema za edinica za fertirigacija, regulatorska oprema za protok, kompjuterska oprema i kompjuterski softver za regulacija na sistemot za navodnuvawe; - nabavka na oprema za mulcirawe, kosilki, rotoseka~i, ~ista~i na korov/plevel, prskalki za za{titni sredstva, priklu~ni za site terenski vozila, grbni ili samopodvi`ni prskalki za za{titni sredstva, atomizeri, opra{uva~i, aplikatori za cvrsti i te~ni mineralni |ubriva, aplikatori za cvrsti i te~ni organski |ubriva; - grade`ni uslugi za instalirawe grade`ni materijali i oprema vklu~itelno i kompjuterski softver; - dopolnitelni op{ti tro{oci za izrabotka na fizibiliti studii, tehni~ki proekti i drugi studii povrzani so proektot, konsultantski uslugi, tehni~ka pomo{ i nadzor vo tek na sproveduvawe na proektot obezbedeni od ovlasteni eksperti kako i tro{oci za patentni prava i licenci. Zabele{ka: Ne se prifatlivi za kofinansirawe traktori, motokultivatori, oprema za podgotovka na po~vata, oprema za sadewe i ma{ini za berba, kako i |ubriva i |ubrewe na po~vata.
P
P
rifatlivi tro{oci za kofinansirawe na izgradba na novi pridru`ni objekti za postberbeni aktivnosti ili rekonstrukcija na postojnite objekti za postberbeni aktivnosti vo postojnite plastenici i staklenici se slednite investicioni tro{oci za nabavka na:
- materijali za gradba i elementi za konstrukcija na novi objekti ili obnovuvawe na postojnite objekti za postberbeni aktivnosti i skladirawe sve` zelen~uk; - oprema za vodovod, greewe/mikroklimatski instalacii, ventilacija i klima-sistem, elektri~na instalacija, odvod, kanalizacija i tretman na otpadni vodi; - oprema za selektirawe na o{teteni kulturi; - oprema za miewe i su{ewe; - oprema za sortirawe i kalibrirawe; - oprema za pakuvawe i etiketirawe; - oprema za sistemi na podvi`ni lenti; - oprema za predladewe, ladewe i razladuvawe; - oprema za skladirawe i merewe te`ina; - oprema za manipulacija, tovarawe, rastovarawe, viqu{kari; - oprema za monitoring na kvalitetot, kontrola i sistemi za sledewe pri priemot, ~uvaweto i distribucijata; - kompjuterska oprema i kompjuterski softver za sledewe i kontrola na temperaturata i relativnata vla`nost; - raboti izvr{eni od treti lica za grade`ni raboti vklu~uvaj}i ru{ewe i ~istewe na terenot za gradba, podgotovka na terenot za gradba i postavuvawe na elementite za konstrukcija i materijalite za gradba, instalacija na oprema za vodovod, greewe/mikroklimatski instalacii, ventilacija i klima-sistem, elektri~na instalacija, odvod, kanalizacija i tretman na otpadni vodi, instalacija na prifatlivata oprema, instalacija na kompjuterska oprema i kompjuterski softver za sledewe i kontrola na temperaturata i relativnata vla`nost; - dopolnitelni op{ti tro{oci za izrabotka na fizibiliti studii, tehni~ki proekti i drugi studii povrzani so proektot, konsultantski uslugi, tehni~ka pomo{ i nadzor vo tek na sproveduvawe na proektot obezbedeni od ovlasteni eksperti kako i tro{oci za patentni prava i licenci.
P
rifatlivi tro{oci za kofinansirawe na investicii za modernizacija na odgleduvawe na zelen~uk na otvoreno se slednite investicioni tro{oci za nabavka na: - oprema za mikroirigacioni sistemi za navodnuvawe na zemjodelsko stopanstvo (navodnuvawe kapka po kapka, podzemno navodnuvawe ‥ subirigacija, mikroprskalki i navodnuvawe so orosuvawe) vklu~uvaj}i bazeni, cisterni/ rezervoari za voda, pumpi, filtri, oprema za postavuvawe razvodna mre`a, oprema za edinica za fertirigacija, regulatorska oprema za protok, kompjuterska oprema i kompjuterski softver za regulacija na sistemot za navodnuvawe; - oprema za mulcirawe; kosilki; rotoseka~i; ~ista~i na korov/plevel; prskalki za za{titni sredstva, priklu~ni za site terenski vozila, grbni ili samopodvi`ni prskalki za za{titni sredstva, atomizeri, opra{uva~i i aplikatori za cvrsti i te~ni mineralni |ubriva, aplikatori za cvrsti i te~ni organski |ubriva; - elementi i oprema za postavuvawe za{titni mre`i protiv grad; - raboti izvr{eni od treti lica za postavuvawe za{titni mre`i protiv grad, instalacija na sistem za navodnuvawe, vklu~itelno i kompjuterska oprema i softver za regulacija na sistemot za navodnuvawe; - dopolnitelni op{ti tro{oci za izrabotka na fizibiliti studii, tehni~ki proekti i drugi studii povrzani so proektot, konsultantski uslugi, tehni~ka pomo{ i nadzor vo tek na sproveduvawe na proektot obezbedeni od ovlasteni eksperti, kako i tro{oci za patentni prava i licenci. Dopolnitelnite merki za odgleduvawe dobitok za proizvodstvo na surovo mleko i odgleduvawe dobitok i `ivina za tov }e bidat objaveni vo naredniot broj na "Moja zemja" dekemvri 2009 /januari 2010 | 11
OVO[TARSTVO Jagodi
Pi{uva: Slavi{a [esti}
P
Odgleduvawe jagodi po holandski recept
ri sadeweto jagodi, bez razlika dali se raboti za proizvodstvo na otvoreno ili vo za{titen prostor, najva`no e da se obezbedi zdrav saden materijal od soodvetna kategorija. Kategorijata na sadnici na jagodi uka`uva na brojot na cvetni za~etoci i obemot na prinos, odnosno brojot na plodovi koj mo`eme da go o~ekuvame vo prvata berba po sadeweto. Vo slu~aj na proizvodstvo na jagodi na otvoreno, najrealno e da bidat posadeni sadnici od A-kategorija, zatoa {to odnosot na kvalitetot i prinosot vo prvata berba so cenata na sadnicite i cenata na kilogram jagodi e najrealen. Me|utoa, ako stanuva zbor za proizvodstvo na jagodi vo staklenici i plastenici vo horizontalen i vertikalen sistem na odgleduvawe, treba da se koristi saden materijal od A+ kategorija (holandska oznaka). Vo toj slu~aj prvata berba e dobra koga i cenata na plodovite e zadovolitelna. Pri nabavkata na saden materijal, mnogu e ednostavno da se utvrdi za koja kategorija
12 | MOJA ZEMJA
na sadnici se raboti, so ednostavno prebrojuvawe na brojot na sadnici vo gajbata. Vo edna gajba mo`e da ima najmnogu 800 broja od B-kategorija, 500 od A i 250 od A+ kategorija. Proizvodstvoto na bezvirusen saden materijal Plastenik na jagodi za jagodi vo Holandija od strana na odnosno za umno`uvawe na jagodite, firmata RAPO zapo~nuva od po~etna se koristat isklu~itelno sadnici od bilka - SEE koja se odgleduva vo stroB-kategorija, zatoa {to tie posedugo kontrolirani uslovi, odnosno vo vaat najmal genetski potencijal, so staklenici koi se za{titeni so antiogled na toa deka mati~niot rasad insektni mre`i. Kako rezultat na ova na jagodi ne smee da procveta i rodi strogo konrolirano proizvodstvo se plod, a so toa }e dade najgolem broj dobivaat sadnici na jagodi od Ekstra novi, zdravi i dobro formirani sadElit kategorija - EE (bazni sadnici). nici za proizvodstvo. Sleden ~ekor e dobivawe elitna kategorija - sertificirana sadnica, koja Holandskata fima RAPO svoite se dobiva so umno`uvawe na sadnici iskustva im gi prenese i na makeod EE kategorija na otvoreno pole, donskite proizvoditeli na jagodi. pri {to se kontrolira zdravstveTie zabele`aa i odredeni problemi nata sostojba i sortnosta. na koi treba da se obrati vnimanie: Ovoj vid na umno`uvawe se voo~ena e pojava na bolesta Verticilorganizira isklu~itelno lium, koja nastanuva pri proizvodstvo na peso~no zemji{te koe na saden materijal, goleminata na poradi svojata struk tura sadniot materijal i brojot na proizne go zadr`uva vi{okot vedenite koli~estva vo prvata berba na vlaga koja mo`e da prene odgovaraat na kategoriite na saddizvika pojava na bolesti nici koi se nabaveni, cenata po koja kako {to e Verticillium i se nabavuvani sadnicite e premnogu Phytophtora fragarie. Isto visoka. taka, zemji{teto na koe se Pretstavnicite na RAPO istakumno`uvaat ne treba da naa deka e potrebno zdru`uvawe na bide prethodno posadeno farmerite i zaedni~ko plasirawe so jagodi ili kompir, tuku na proizvodstvoto, kako i pravewe so p~enica ili p~enka na zaedni~ki nara~ki na sadniot mazaradi izbegnuvawe na terijal. opasnosta od pojava na nematodi. Za ovaa namena,
RAPO
Rucphensebaan 58, 4706 PJ Roosendaal 0031-165-542942, HOLLAND, info@rapo.nl
predstavnik :
ProFruit, Beograd Slaviša Šestić + 381 63 419 431 slavisa@profruit.co.rs
So zdrav saden materijal do dobar profit!
OVO[TARSTVO Odgleduvawe mu{muli
Ovo{je koe mo`e da stane prepoznatliv makedonski proizvod „Treba da se iznajdat na~ini za plasman na mu{mulite vo stranstvo, so etiketa na ekolo{ki ~isto i zdravo organsko proizvodstvo, koe mnogu se bara na evropskite i svetskite pazari”, veli Stojan Dimovski od Veles koj ve}e 30 godini se zanimava so proizvodstvo na mu{muli Pi{uva: Antoanela Dimitrievska
M
u{mulata e edinstvenoto ovo{je {to uspeva bez nikakva hemiska za{tita. Toa e potencijal {to Makedonija treba da go iskoristi kako zemja na ~ija po~va odli~no uspeva mu{mulata, a koja za `al nepravedno e zapostavena od nadle`nite vo zemjodelstvoto, no i od potro{uva~ite. Ovie soznanija gi dobivme od Stojan Dimovski od Veles koj ve}e 30 godini se zanimava so proizvodstvo na mu{muli. Toj vo 70-tite godini od minatiot vek zasadil duri 65 stebla so mu{muli vo mesnosta Bav~ite, vo blizina na Veles. “Vo toa vreme be{e golema investicija. Drvcata koi bea kalemeni gi nabavivme od rasadnik i gi zasadivme. Na po~etokot dobro ni ode{e, berevme vo prosek po dva tona mu{muli, a tie imaa i dobra cena, ~inea kolku eden kilogram kosteni. Vo toa vreme ima{e pogolema pobaruva~ka otkolku ponuda, pa zatoa dr`evme i dobra cena. No, se smenija vremiwata i zatoa isekov pogolem del od steblata, a na nivno mesto nasadiv lozje. Ostanaa samo petnaesetina stebla”, veli Stojan. Toj gi prodava na pazarite niz Makedonija, niz prodavnicite za ovo{je niz Veles i sosednite gradovi. “Golem problem e cenata. Taa iznesuva 20 denari za kilogram, i na golemo i na malo, i ne se isplatuva nejzinoto proizvodstvo”, veli Stojan. Spored nego, treba da se iznajdat na~ini za plasman na mu{mulite vo stranstvo, so etiketa na ekolo{ki ~isto i zdravo organsko proizvodstvo, koe mnogu se bara na evropskite i svetskite pazari. Mu{mulata, kako i sekoja ovo{ka, si bara nega, treba da se izora zemjata okolu niv, da se izvr{i rezidba na kro{nite koi se mnogu razgraneti i najva`no, da se poleva. Taa bara mnogu voda.
14 | MOJA ZEMJA
“Vo posledno vreme ne im obrnuvam mnogu vnimanie, a sepak imam dobra berba. Vo prosek beram od 700 do 800 kilogrami. Plodot kako i kaj site ovo{ki go beram u{te dodeka e zelen, od 20 oktomvri do krajot na noemvri, i go ostavam vo plasti~ni gajbi da sozree”, objasnuva Stojan.
Mu{mulata se jade samo koga e meka i zrela. Toga{ e kiselo-blaga i mnogu vkusna. Taa e bogata so vitamin C isto kako i kivito i mandarinata. „Od mu{mulata”, veli Stojan, mo`e da se podgotvuva marmalad i da se vari vino i rakija. Toj ima vareno rakija, koja ima specifi~en miris i vkus poradi semkite. Vo nekoi zemji toa e atrakcija, naglasuva Stojan.
Zelkata - egzistencija za vele{anecot Simeon GRADINARSTVO
Ako raboti{ naporno, ima za `iveja~ka
Simeon Gogev sadi dve sorti na zelka, „futo{ka” i „srpski melez”. Spored nego, ovie sorti se najpogodni za makedonski uslovi
Pi{uva: Antoanela Dimitrievska
V
o blizina na Veles, vo mesnosta Bav~ite, Simeon Gogev ima svoja bav~a kade {to odgleduva zelka. Ima zasadeno od s# po malku, kromid, praz, no sepak najgolemo vnimanie posvetuva na zelkata. „Bav~ata ja imam od poodamna, u{te dodeka rabotev vo Topilnicata. Toga{ doa|avme so `ena mi e decata tuka na rekreacija i sadevme po ne{to za doma. Po zatvoraweto na Topilnicata, ve}e {est i pol godini bav~ata e edinstvenata egzistencija za moeto ~etiri~leno semejstvo. Ama ne se `alam. Ako raboti{ naporno, ima za edna `iveja~ka”, veli Simeon koj dvaeset godini sadi zelka i dobro mu odi so ovoj zelen~uk. Toj odgleduva zelka na polovina dekar i vo prosek dobiva dva tona prinos. Zelkata ja plasira na golemo i toa na makedonskite pazari i po piljarite. Cenata na golemo e 7-8 denari za kilogram, a vo piljarite na malo po 10 denari. „Niska e cenata”, se `ali Simeon, koj smeta deka taa treba da bide 10-12 denari za kilogram na golemo, za da mu se isplati trudot. Toj istaknuva deka zelkata najmnogu se prodava vo esenskiot period.
Simeon se obidel da proizvede zelka spored organsko zemjodelstvo, po primer na na{ite predci, da gi prska zelkite so koprivi staveni vo voda. No, ne mu uspealo, pa povtorno moral da gi za{titi so preparati. Veli deka upatstvata za rabota gi osoznal od bro{uri i spisanija za proizvodstvo, no crpel znaewa i od postarite i poiskusni zemjodelci. Toj sadi dve sorti na zelka, „futo{ka” i „srpski melez”. Spored nego, ovie sorti se najpogodni za makedonskite uslovi. Futo{kata raste golema, no ima mala te`ina od od 1,5 do 3,5 kilogrami. Srpskiot melez e so mnogu pomal plod, no te`ok i do tri kilogrami. „Srpskiot melez se stava naesen za kisela zelka, no za mene i futo{kata e dobra i ~esto ja stavam vo bure za kisela zelka”, ni pojasnuva Gogev. So dobra organizacija s# mo`e da se postigne, veli ovoj porane{en topilni~ar, koj po silata na okolnostite se preorientiral vo zemjodelec. Veli deka ne se `ali od rabotata, no bara trudot na zemjodelcite da im bide malku pove}e vrednuvan so cel zemjodelskite proizvodi da imaat podobar plasman.
Seewe na zelkata "Se zapo~nuva so orawe, potoa zemjata se kultivira so freza, se sitni i se ramni. Potoa se pravat redovi i se see zelkata. I tuka ima mehanizacija i skoro ni{to ne se izvr{uva ra~no, veli Simeon. Samo berbata e ra~na i mora da se upotrebi no`. Zelkata treba da se bere koga e tvrda. “Moite zelki se vkusni bidej}i gi navodnuvam i toa so sve`a voda koja ja vadam od pumpa na dlabo~ina od 8,5 metri”, veli Simeon. “Zelkata mo`e da ja ima vo sekoe vreme od godinata, samo treba da se tempira seeweto spored periodot koga sakame da ja imame. Sozreva vo prosek od 90 do 120 dena, a vo leto mo`e{ da ja ima{ za sekoj den. Zatoa treba da se presmeta koga da ja see{. Semeto proniknuva za ~etiri dena na nadvore{na temperatura od 18 do 20 celziusovi stepeni”, objasnuva Simeon. dekemvri 2009 /januari 2010 | 15
AGENCIJA ZA POTTIKNUVAWE NA RAZVOJOT NA ZEMJODELSTVOTO
Plastenicite -
efikasen na~in na proizvodstvo Pi{uva: Safka Markludova
Odgleduvaweto zelen~uk vo za{titen prostor i bez dogrevawe ovozmo`uva porano sozrevawe na plodovite so {to se dobiva porano izleguvawe na pazar do eden mesec vo odnos na odgleduvaweto na otvoreno. Odgleduvaweto vo za{titen prostor se nametnuva i od edna druga pri~ina ‥ {tetnoto vlijanie na klimatskite promeni vrz rastenijata, osobeno za{tita od son~evoto zra~ewe. Vo ju`niot region na Republikata ve}e odamna ne se odgleduva domat na otvoreno poradi damkite od son~evite zraci na plodovite, tuku isklu~itelno pod plastenici vo nekolku rekolti. Damkite od sonceto se zabele`uvaat i na zelen~ukovi i na ovo{ni proizvodi. Vo poslednite godini proizvodstvoto na piper se zgolemuva vo za{titen prostor, bidej}i poka`uva podobri rezultati otkolku na otvoreno, kako raniot piper, taka i “kurtovskata kapijaâ€?. Konstrukcija Spored izgledot i konstrukcijata, plastenicite mo`at da bidat razli~ni, no zaedni~ko za site tipovi e toa {to imaat nose~ka konstrukcija i pokrivka. Konstrukcijata treba da bide cvrsta i sposobna da ja izdr`i silata na vetrovite koi duvaat vo proizvodniot region i naj~esto se pravi vo kombinacija od betonski stolbovi i metalni profili. Pokrivkata mo`e da bide od razni vidovi sovremeni PVC folii. Tie obezbeduvaat visoka elasti~nost, dobri opti~ki karakteristiki, visok indeks na zadr`uvawe na toplinata, so dodaten aditiv koj go namaluva povr{inskiot napon na kondenziranite kapki spre~uvaj}i go na toj na~in okrupnuvaweto i kapeweto vo folijata i so drugi karakteristiki kako prednosti. Plastenicite mo`at da bidat bez zagrevawe, so za{titno (delumno) zagrevawe i celosno greewe. Spored toa, mikroklimata vo plastenicite mo`e delumno i celosno da se regulira i ima osobeno zna~ewe, bidej} i i najmalite promeni koi te{ko se zabele`uvaat mo`at da im nanesat golemi {teti na posevite. Son~evata svetlina Zasen~uvawe odnadvor so kal najte{ko se regulira od site drugi prirodni faktori. Poznato e deka del od son~evata svetlina {to pa|a na providniot pokriv se odbiva ili se vpiva vo nego. Nedovolnoto koli~estvo svetlina go zabavuva razvitokot na rastenijata, go vlo{uva vkusot na plodovite Isciglen rasad od nesoodveten svetlosen i poradi namaluvawe na toploten re`im procentot na {e}eri i dr. Nedostigot od son~eva svetlina se nadomestuva so elektrosvetlina, no samo kako nadopolnuvawe. Rastenijata vo plasteni~koto proizvodstvo nekoga{ stradaat i od preintenzivna son~eva svetlina. Ova se izbegnuva so zasen~uvawe na pokrivot so rastvor od glina, var ili, pak, so postavuvawe zavesi od platno, pletena mre`a i dr.
Pokrivawe so agril (za{titno platno) vo uslovi bez dogrevawe
16 | MOJA ZEMJA
Za{titno greewe za odr`uvawe pri incidentni potrebi
Temperaturata na vozduhot vo objektot e mnogu zna~ajna za razvojot na rastenijata. Son~evata svetlina u~estvuva vo fotosintezata, no isto taka se pretvora vo toplotna energija podignuvaj}i ja temperaturata na vozduhot i na po~vata ili podlogata. Treba da se obezbedi optimalnata temperatura za odgleduvawe, koja e vo tesna vrska so oddelnite vidovi rastenija, fazata na razvitokot, metodot na odgleduvawe i dr.
AGENCIJA ZA POTTIKNUVAWE NA RAZVOJOT NA ZEMJODELSTVOTO
Potrebata od vlaga na posevite e povrzana so temperaturata, odnosno ako se zgolemuva ednata treba da se zgolemi i drugata. Lo{iot odnos pome|u niv predizvikuva razni anomalii od koi pova`ni se slednite: - visok procent na vlaga pri niska temperatura doveduva do pojava na bolesti; - namaleno ramni{te na vlaga pri uslovi na visoka temperatura doveduva do razvoj na {tetnici (osobeno crveno paja~e);
Vi{ok na vlaga od preobilno navodnuvawe
Kvalitetno navodnuvawe
Nedovolno navodnuvawe
- zgolemeno koli~estvo vlaga na po~vata predizvikuva namalena aeracija, vlo{uvawe na toplotniot re`im, oslabuvawe na mikroflorata, zapirawe na rasteweto na rastenijata i dr.; ‥ namalenoto koli~estvo vlaga vo po~vata predizvikuva namaluvawe na asimilativnata povr{ina, gubewe na cvetovite i dr. Najefikasen na~in za navodnuvawe so mnogubrojni prednosti e sistemot kapka po kapka. Atmosferskata vlaga se regulira so ventilacija (provetruvawe), smaluvawe na intenzitetot na evaporacija na po~vata (so poretko navodnuvawe), so poka~uvawe na temperaturata i dr. Ako ima potreba od zgolemuvawe na vlagata so ograni~uvawe na ventilacijata, pointenzivno navodnuvawe, orosuvawe so orosuva~i vo atmosferata i rastenijata i dr.
Ventilacija. Plastenicite treba da imaat dobra ventilacija zatoa {to ima mo`nost za zgolemuvawe na koncentracijata na {tetni gasovi, a namaluvawe na korisnite gasovi. Za spre~uvawe i otstranuvawe na {tetnite gasovi vo za{titenite prostori e potrebno podigawe na posolidni objekti so pogolema visina, so soodvetni otvori za redovna i izobilna ventilacija. Za{titenite prostori {to se zatopluvaat so nekoi tehni~ki zatopluva~i ponekoga{ mo`e da imaat pomala koncentracija na jaglerod dioksid (CO2) od normalnata. Ovaa pojava se otstranuva so ventilacija i gazacija so CO2 (dodavawe na CO2, no samo vo nekoi pogolemi oran`erii). Isciglen rasad od nesoodveten svetlosen i toploten re`im
Dobro postaveno provetruvawe na plastenik
Otstranuvawe na tavanot - otkrivawe na za{titnoto tavansko platno preku den dekemvri 2009 /januari 2010 | 17
POLJODELSTVO Odgleduvawe grav
Bra}ata Velkovi najgolemi proizvoditeli na grav Pi{uva: Stojan Lazarov, FFRM Ko~ani
B
ra}ata Velkovi od selo Vreskovo se najgolemi proizvoditeli na grav vo regionot. Jon~e, Stojan, Dragi, Vase i Bone pove}e od ~et iri godini so sopstven trud i mehanizacija proizveduvaat grav na povr{ina od okolu 12 hektari. Gravot bara golema nega i posvetenost, velat Velkovi. Tie naesen ja oraat po~vata, a naprolet ja me{aat so lesen traktor. Seidbata ja izvr{uvaat so ~etiriredna sealka na rastojanie od 64 h 15 sm so seme od 50 kg na hektar. Vremeto na seidba e krajot na april, a po ovaa operacija vedna{ se pristapuva kon valawe na povr{inata. Po niknuvawe na gravot se kultivira so kultivator koj e trireden. “Okopuvaweto se odviva ra~no, so argati. Se slu~uva da imame 20 rabotnici, koi treba da ja zavr{at rabotata za edna nedela”, velat Velkovi.
Skladi{te so grav
18 | MOJA ZEMJA
Slo`ni bra}a
Vo tekot na vegetacijata na gravot se vr{i navodnuvawe i toa 3-4 pati so sistem na rasprskuva~i. Za{titata e samo so insekticidi za uni{tuvawe na lisnite vo{ki, a se odviva so traktorska prskalka. „Samata berba, isto taka, e ra~ na operacija koja zapo~nuva so kornewe na rastenieto i kako takvo se ostava 4-5 dena na niva za da se isu{i dobro”, velat Velkovi. Vr{eweto e so gazewe na steb lata i me{unkite so traktor, a
se primenuva veeweto so pomo{ na veter za da se is~istat site primesi od gravot. Prinosot na gravot se dvi`i od 1800 do 1900 kg na hektar. Toj se prodava po cena od 100 denari na malo, a na golemo od 70 do 80 denari za kilogram. Najgolem problem za bra- }ata Velkovi vo odgleduvaweto na gravot e plasmanot. Tie velat deka golemo koli~estvo grav se uvezuva od drugi dr`avi po poniski ceni, so lo{ kvalitet.
Vr{eweto e so gazewe na steblata i me{unkite so traktor
RUBRIKA
dekemvri 2009 /januari 2010 | 19
ALTERNATIVEN TURIZAM Razvoj na turizam vo selata
Ruralniot turizam - isplatliv biznis Pi{uvaat: Biljana Petrovska Mitrevska, Berta Kitinska
M
Vo odredeni regioni vo Makedonija se razviva ruralniot turizam, najmnogu vo planinskite predeli. Najgolemiot broj registrirani doma}instva koi se zanimavaat so selski turizam se od Berovo i Kru{evo.
20 | MOJA ZEMJA
akedonija poseduva golem potencijal za razvoj na ruralniot turizam i treba da se raboti na ova pole. Ova e porakata {to ni ja poso~uvaat golem broj posetiteli so cel da go razvivame ruralniot turizam. Prirodnata ubavina, dobrite klimatski uslovi, golemiot broj sela, vkusnata tradicionalna hrana uka`uvaat na faktot deka mo`e da razvivame ruralen turizam i da se obezbeduva egzistencija od nego. Pod poimot "ruralen turizam" se sretnuvaat razni nazivi: ekoturizam, selski turizam, agroturizam, eko-ruralen turizam i sl. Ruralniot turizam e koncept na turizam vo selskite doma}instva, koj se temeli na koristewe na ruralniot prostor vo kontekst na turisti~ki ponudi. Se odviva nadvor od urbanite naselbi i nema masoven oblik. Pazarot na ruralniot turizam e golem. Za vakov turizam se zainteresirani i doma{ni i stranski turisti, posebno onie posetiteli koi se zasiteni od masoven turizam. Osven so proda`ba na sopstvenite proizvodi, prihod se ostvaruva i so uslugi za smestuvawe, tradicionalna hrana i odredeni drugi aktivnosti – neposreden kontakt so doma{nite `ivotni, u~estvuvawe vo zemjodelskite raboti, varewe rakija, javawe i sl. Vo odredeni regioni vo Makedonija se razviva ruralniot turizam, najmnogu vo planinskite predeli. “Najgolemiot broj registrirani doma}instva koi se zanimavaat so selski turizam se od Berovo i Kru{evo. Spored podatocite {to gi imame, za razlika od prethodnata godina, ruralniot turizam kaj nas e zgolemen za 13 procenti. Za razvoj na ovoj vid turizam Ministerstvoto za ekonomija ima napraveno nekolku pilot-proekti kako {to e Braj~ino, Lazaropole, Jan~e, a najnoviot virtuelen pilot-proekt e ‘Makedonskoto selo’ koe }e bide smesteno vo Skopje nad ‘Panorama’”, veli Zoran Nikolovski od sektorot za turizam od Ministerstvoto za ekonomija. Spored nego, potrebna e pogolema promocija za razvoj na ovoj vid turizam preku formirawe zdru`enie ili asocijacija, edukacija na zainteresiranite za ovoj vid na biznis, pogolem marketing koj opfa}a izrabotka na promotivni materijali (bro{uri), turisti~ki ponudi od strana na agenciite, kako i izrabotka na veb-sajtovi. Nikolovski istaknuva deka IPARD fondovite se golema {ansa koja treba da se iskoristi za razvoj na ovoj vid turizam. Turisti~kite rabotnici velat deka postoi mo`nost za razvoj na ruralniot i alternativniot turizam, no treba da se standardiziraat uslovite za rabota, a ne da se konvencionaliziraat. Nevladinata organizacija “Razvoj na alternativen turizam – Qubojno” e prva koja zapo~na na organiziran na~in da raboti za razvoj na vakov vid turizam, vo kogo vleguva i ruralniot. Tie trgnaa od idejata deka vakviot vid turizam treba da bide dopolnitelna dejnost na naselenieto koe `ivee vo ruralnite sredini. Spored niv, treba da se raboti planski, organizirano i obedineto od strana na zemjodelcite za razvoj na ruralniot turizam, a od druga strana, dr`avnite institucii mora da bidat poaktivni na ova pole. „Mora da se sredat pati{tata i da se urbaniziraat samite ruralni mesta, da se zapo~ne so dobra kampawa i promocija i dobro da se definira i napravi zakonskata regulativa”, veli Andrea Sekulovski od NVO “Razvoj na alternativen turizam –Qubojno”. Vo sosednite dr`avi se raboti na razvoj na ruralniot turizam. Ruralnoto podra~je vo Republika Hrvatska zafa}a 92 procenti od teritorijata i vo nego `ivee 40 procenti od naselenieto. Za razvoj na ruralniot turizam (za~uvuvawe na indentitetot, arhitekturata, tradicijata, starite zanaeti, kako i plasmanot na zemjodelskite proizvodi) Ministerstvoto za turizam vo Hrvatska dava povolni krediti koi se dvi`at od 10.000 do 300.000 evra so 8% kamatna stapka i rok na otplata do 15 godini. Denes vo Hrvatska ima 264 registrirani stopanstva koi se zanimavaat so turizam. Selskiot turizam pretstavuva nova razvojna {ansa za o`ivuvawe na ruralnite sredini. Hrvatskite eksperti smetaat deka ne e potrebno da se tro{at pari na skapi promotivni kampawi, odnosno pogolem del od sredstvata da bidat nameneti za turisti~kite agencii i ponudite za prestoj vo odredena ruralna sredi-
Osumdesetgodi{nata Nikolina Angelovska 30 godini se zanimava so turizam vo seloto Braj~ino. „Turizmot e mojot `ivot. Nie ja imavme i prvata kafeana vo Braj~ino, ‘Balton’, a potoa zapo~navme so izdavawe sobi i podgotvuvawe tradicionalna hrana. Alternativniot turizam e mnogu interesna i ubava rabota, a od nego se obezbeduva i egzistencija”, veli Angelovska, koja istaknuva deka vo Braj~ino doa|aat stranski turisti.
Braj~ino na. Kako dokaz tie go nudat podatokot deka duri 50% od Germancite odat na odmor preku turisti~kite agencii. Srbija ima 300 doma}instva na podra~je od 34 op{tini koi se zanimavaat so selski turizam. Spored ekspertskata analiza, edno selsko doma} instvo koe se zanimava so izdavawe sobi vo selata godi{no zarabotuva 16.000 evra. Za pogolem razvoj na selskiot turizam, pokraj ponudite za razgleduvawe na nejzinite prirodni ubavini i tradicijata, Srbija na svoite turisti im ovozmo`uva da odgleduvaat ovo{je i zelen~uk na odredena povr{ina so cel na krajot od svojot prestoj so sebe da ponesat od “zdravata hrana” koi samite ja proizvele. Atrakcija vo Dojran e prigotvuvaweto ribi, pe~eni na trska. Turistite velat deka ova e prekrasno jadewe.
Bra~niot par Elida i Slave Stankovski `iveele vo Skopje, a `ivotniot pat gi donel vo Qubojno, rodnoto mesto na Elida. Tie izdavat sobi, imaat ribnik i restoran so tradicionalna makedonska hrana. Svojata egzistencija, isto taka, ja obezbeduvaat i so odgleduvawe kompir i p~eli. „Vo Qubojno najdov mir i ubavina. Nikoga{ pove}e nema da se vratam vo Skopje. Ovde mi e mnogu ubavo”, veli Slave. Elida i Slave velat deka turistite se zainteresirani za prestoj vo Qubojno i toa posebno vo letniot period, no sepak spored niv treba mnogu da se raboti i od strana na naselenioto, no i od strana na vladinite institucii. Slav~o Malinovski od Berovo ima svoj ran~ vo blizina na Berovskoto Ezero. “Ovoj ran~ go imam napraveno pred 15 godini, taka {to poslednite godini izdavam sobi i podgotvuvame tradicionalni jadewa”, veli Slav~o. Vo pretstojniot period toj planira da go prisposobi ran~ot za javawe kowi, {to }e bide u{te pogolema atrakcija za turistite. Za Berovo ima golem interes i od doma{ni i od stranski turisti. Slav~o svojot ran~ go reklamira i na holandska veb-stranica so cel da privle~e pove}e stranski turisti.
Na okolu pet kilometri od Bitola, vo s. Krklino, vo domot na Bor~e Tanevski (54) se nao|a golema zbirka na stari predmeti, antikviteti, avtomobili, motocikli, nosii itn. Na vlezot na seloto ima postaveno golem baner od koj posetitelite mo`at da pro~itaat “Etno-avto muzej”. Bor~e e vo tek na sreduvawe na ~etiri prostorii za prespivawe na posetitelite. Toj zapo~nal so ovaa rabota kako hobi. Golem del od predmetite mu se kupeni, no nekoi i podareni. Muzejot mu e podelen na “avto” i “etno-muzej”. Avto-muzejot e podelen na motocikli i avtomobili, dodeka etno-muzejot e podelen na ~etiri prostorii: gradska, selska, evrejska prostorija i antikvarnica. Bor~e veli deka mo`e da se egzistira od ruralen turizam. Golem problem za Bor~e e nenapraveniot pat do ku}ata od okolu 200 metri. Sorabotuval so kompanii koi snimaat filmovi kaj nas i im pazajmuval predmeti, kako i pri snimawe muzi~ki spotovi. Poseti imal od razni zemji, Germanija, Holandija, Turcija, Argentina, Italija. dekemvri 2009 /januari 2010 | 21
P^ELARSTVO Uni{tuvawe na p~elite
Jaki insekticidi, pri~ina za masoven pomor
F
rancuskite p~elari vo pove}e na vrati protestiraa na ulicite vo Pariz so cel da poka`at revolt za masovnoto koristewe insekticidi vo zemjodelstvoto, {to mo `ebi e pri~ina za pomorot na p~elite. Vo 90-tite godini na minatiot vek nekoi od p~elarite vo Fran- se: parazitite, infektivnite bolesti, uni{tuvaweto na cija gi imaa izgubeno prirodata i promenata na klimata. Vo sredinata na maj, svoite p~elni seme- pretsedatelot na zdru`enieto, Anri Kleman, zapo~na da odgleduva {est novi roevi, vo predgradieto na Pariz. Po jstva. Vo prosek, vo negoviot primer trgnaa i drugi p~elari, koi vo Francija Francija se uni{teni po~naa da ~uvaat p~eli vo gradovite, vo parkovite vo Verokolu 30% p~eli. saj. P~elarite se prisetuvaat deka vo 1995 godina za prv “Sakam, pred s#, da gi motiviram mladite so cel da pat bile upotrebeni jaki insekticidi koi se glavna poka`eme {to treba da se napravi i kako da se za{titat pri~ina za masovniot pomor. „Vo princip se soglasu- p~elite. Mora da vnimavame na {tetnosta na pesticidite vam so p~elarite, no smetam deka pesticidite ne se i da dademe mal pridones sadej}i cve}e vo na{ite gradiedinstvenata pri~ina za masovniot pomor nasekade vo ni koe }e bide hrana za p~elite. Treba da sfatime deka svetot. Postojat su{tinski raboti koi se identi~ni. p~elite se nezamenlivi”, veli Anri Kleman. Globalno gledano, imame zabele`ano nekoi pojavi. Prvo, sekade kade {to Ko{nici so p~eli srede Pariz se koristat pesticidi na p~elite im e vlo{eno zdravjeto”, veli @an Minatata prolet pove}e ekolo{ki Mark Bonmaten, istra`uva~ vo Cenorganizacii, kako i p~elarskite tarot za molekularna biofizika vo zdru`enija, zapo~naa kampawa za soOrleon. birawe potpisi za peticija protiv
Francuskoto p~elarsko zdr u`enie UNAF ja pretstavi geograskata karta na koja jasno se gleda deka najgolemiot pomor na p~eli se zabele`uva vo regionite kade {to e najintenzivno industriskoto zemjodelstvo.
Francuskoto p~elarsko zdru`enie UNAF ja pretstavi geografskata karta na koja jasno se gleda deka najgolemiot pomor na p~eli se zabele`uva vo regionite kade {to e najintenzivno industriskoto zemjodelstvo. Ovaa tema ima predizvikano golemi polemiki vo svetot na naukata. Nau~nicite uka`uvaat na brojnite faktori koi im na{tetuvaat na p~elite kako {to
22 | MOJA ZEMJA
upotreba na pesticidite. Dosega se sobrani 45.000 potpisi. Mi{el Vampuj e pretsedatel na regionalnata uprava na oblasta Pariz i voedno obo`avatel na p~elite. Vo parkot na upravata vo regionot na Pariz, koj se nao|a vo vnatre{nosta na dvorot vo kompleksot na zgradata, vo 2008 godina se postaveni osum ko{nici. „Vo centarot na Pariz p~elite proizveduvaat mnogu med bidej}i ima mnogu pomalku pesticidi otkolku vo agrarnite regioni. I vrabotenite se imaat navikanato na ovie p~eli. Dosega nikoj ne e bocnat od p~elite, a nivnite ko{nici se smesteni vedna{ pod prozorcite na samite politi~ari. Ako sudime po koli~estvoto med {to go proizveduvaat na ova mesto, o~igledno im e dobro”, veli Mi{el Vampuj.
Bor~e Pavlov, p~elar od Skopje P^elarstvo
“Vo pregovor sum so trgovskata mre`a vo Skopje za proda`ba na organskiot med ~ija cena na golemo }e bide 320 denari za kilogram, a na malo okolu 400 denari za kilogram”, veli Bor~e
P~elareweto semejna tradicija Pi{uva: Berta Kitinska Skopjanecot Bor~e Pavlov ve}e ~etiri godini go izdr`uva svoeto semejstvo odgleduvaj}i p~eli. “P~elareweto vo moeto semejstvo e tradicija koja se prenesuva od koleno na koleno”, veli Bor~e. Na trome|eto pome|u Skopje, Kumanovo i Sveti Nikole, vo seloto @iviwe, se smesteni dvata p~elarnika na Pavlov, od koi edniot ima 100, a drugiot 190
p~elni semejstva. Ovaa godina Bor~e dobi sertifikat za organsko proizvodstvo na med. “Vo pregovori sum so trgovskata mre`a vo Skopje za proda`ba na organskiot med ~ija cena na golemo } e bide 320 denari za kilogram, a na malo okolu 400 denari za kilogram. Za da bidete organski proizvoditel mora da ispolnuvate nekoi od
Recepti za organsko tretirawe protiv nozemoza Kako sredstvo protiv nozemoza Bor~e koristi 30% alkoholen rastvor od propolis i su{ena `alfija (salvia officinalis). „Od 30% alkoholen rastvor od propolis se zema 15 mililitri koi se rastvoraat vo 1/2 litar destilirana voda. So ovoj rastvor gi prskame p~elite vrz satonoscite”, veli Bor~e. Za za{tita od nozemozata, isto taka, se koristi 200 grama isu{ena `alfija (salvia officinalis) koja se potopuva vo eden litar 96% alkohol etanol i eden litar destilirana voda. “Rastvorot go ostavame da otstoi od sedum do deset dena. Potoa se proceduva i dobieniot ekstrakt se me{a vo razmer 1/1 so destilirana voda. Na sekoj treti den rastvorot go nanesuvame vrz satonoscite kade {to se smesteni p~elite. Toj se nanesuva vkupno 4 do 5 dena”, veli Bor~e.
pravilata kako {to e oddale~enost na p~elarnikot od najmalku 3 km od fabrikite, p~elarnikot da ne bide smesten vo blizina kade {to ima intenzivno zemjodelstvo. Isto taka, ne smee da se koristat hemiski sredstva, a prihranuvaweto na p~elite treba da bide so organski {e}er ili med koi sami si go proizveduvame”, raska`uva p~elarot Bor~e Pavlov. Soprugata Vesna od p~elnite proizvodi pravi vosok, dneven i no}en krem za lice, krem za problemati~na ko`a, voso~en krem za omeknuvawe na stapala i propolis-mast.
dekemvri 2009 /januari 2010 | 23
STO^ARSTVO Ve{ta~ko osemenuvawe
Genetski materijal za visokokvalitetni mle~ni kravi
Ekspertite istaknuvaat deka farmerite treba da zapo~nat da investiraat vo vakviot na~in na oploduvawe i dobivawe rasi na kravi koi davaat pove}e mleko i se otporni na bolesti. Za Makedonija e dobro da se odgleduvaat “hol{tajn” kravite
V
e{ta~koto osemenuvawe, momentno, e najprimenuvaniot veterinarno-medicinski biotehni~ki metod vo globalni ramki. Vo reprodukcijata, sekade vo svetot, upotrebata na ovoj metod poka`uva nagorni trendovi. I pokraj toa {to ovoj metod kaj nas se primenuva u{te vo ranite 50-ti godini na minatiot vek, zastapenosta e s# u{te mala. Spored podatocite od Upravata za
24 | MOJA ZEMJA
Pi{uva: Biljana Petrovska Mitrevska
veterinarstvo, vo Makedonija se registrirani okolu 250.000 grla goveda, od koi najgolemiot procent se kravi koi se ve}e vlezeni vo reprodukcija. Od taa brojka samo kaj 40% ve{ta~koto osemenuvawe e metodot koj e upotreben vo reprodukcijata na govedata. Ovaa presmetka e vrz osnova na brojot na distribuirani dozi od Centarot za proizvodstvo na genetski materijal, pri Fakultetot za veterinarna medicina, Skopje. “Spored Zakonot za sto~arstvo, ovaa biotehnologija e propi{ana kako edinstven metod koj treba da se koristi, osven vo te{ko dostapni regioni, kade {to ne e mo`no da se organizira distribucija i aplikacija na genetskiot materijal. Vo zemjite so napredno
sto~arstvo, ve{ta~koto osemenuvawe e nad 90% i postojat striktni zakoni koi go promoviraat ovoj metod, kako i soodvetni sankcii za prekr{itelite”, veli profesor Vladimir Petkov od Fakultetot za veterinarna medicina. Spored profesorot Petkov, beneficiite {to gi nosi koristeweto na ve{ta~koto osemenuvawe mo`e da se razgleduvaat od pove}e aspekti. “Kako prvo, mo`e da se zeme negovoto zootehni~ko zna~ewe vo pogled na brzo i efikasno vnesuvawe superiorna genetika od elitni priplodni grla, koja mnogu nabrzo }e gi podigne proizvodstvenite rezultati, bilo da se raboti za kravi nameneti za proizvodstvo na mleko, meso ili kaj `ivotnite nameneti za kombinirano proizvodstvo. Ako eden genetski superioren rasploden bik godi{no mo`e da oplodi 80-120 kravi, so koristewe-
to na sovremenite metodi za proizvodstvo na genetski materijal, kako i za negova aplikacija, ovaa brojka mo`e da porasne so geometriska progresija. Samo od eden negov ejakulat mo`e da se osemenat nekolku stotini recipienti, koi ponatamu }e ja propagiraat negovata genetika, so {to se dobiva {irok prostor za rabota vrz selekcijata na proizvodnite `ivotni. Od aspekt na za{tita, pretstavuva zna~aen metod za suzbivawe i iskorenuvawe na polovite infekcii, koi mo`e da rezultiraat so sterilitet kaj `enskite rasplodni `ivotni. So upotreba na ovoj metod se prekinuva direktniot kontakt pome|u `ivotnite kako seksualni partneri, so {to se onevozmo`uva {irewe na agensite koi gi predizvikuvaat spomenatite infekcii, kako i na drugi infekcii koi mo`e da bidat opasni i po zdravjeto na lu|eto (bruceloza, tuberkuloza i drugi zoonozi). Od ekonomski aspekt, doveduva do zgolemen obem na sto~arskoto proizvodstvo,
{to direktno bi zna~elo zgolemeno proizvodstvo na mleko, so garantiran hemiski kvalitet i proizvodstvo na teliwa genetski predisponirani na podobra konverzija na hranata, pobrz prirast, so {to se dobiva i pogolemo koli~estvo meso”, objasnuva Petkov. Spored nego, ovoj metod treba da najde {iroka primena vo Makedonija. Pritoa, farmerot mora da vnimava so kakov kvalitet na genetski materijal se osemenuva negovoto `ivotno i da insistira sekoga{ samiot da go izbere toa {to mu odgovara. Isti poraki upatuvaat i Toni Evanxelo, direktor za marketing na amerikanskata kompanija World wide Sires i Xerardo Kuasdorf, direktor za marking vo amerikanskata Hol{tajn Asocijacija. Vo izminatiot mesec tie prisustvuvaa vo Makedonija i gi informiraa farmerite od gostivarsko- tetovskiot i skopskiot region za na~inot na ve{ta~ko osemenuvawe na goveda. Stanuva zbor za goveda so visok genetski potencijal koi{to so-
glasno klimatskite uslovi bi mo`ele da egzistiraat i vo Makedonija i da im donesat pogolem prinos na farmerite, kako i pokvalitetno mleko. „Mnogu e va`no farmerite da zapo~nat da investiraat vo vakviot na~in na oploduvawe i dobivawe rasi na kravi koi davaat pove}e mleko i se otporni na bolesti. Za Makedonija e dobro da se odgleduvaat „hol{tajn” kravite. Farmerite treba da vnimavaat na genetskiot materijal. Toj mora da bide ispitan i bikovite da bidat zdravi. Regulativata vo Amerika posebno vnimanie posvetuva na ova poglavje”, veli Evanxelo. Negovata kompanija sorabotuva so 70 dr`avi, taka {to najgolem interes za ve{ta~ko oploduvawe ima vo Evropa, Azija, Avstralija, Nov Zeland, Rusija, Ukraina i Saudiska Arabija. Vo ovaa dr`ava ima farmi koi imaat nad 10.000 „hol{tajn” kravi. Evanxelo istaknuva deka vo Saudiska Arabija e mnogu razvieno sto~arstvoto.
„Kontrolata na genetskiot materijal (dlaboko zamrznata sperma, embrioni, jajcekletki i oplodeni jajcekletki) koj se uvezuva vo Makedonija e regulirana spored niza zakoni i podzakonski akti, koi spored na{eto mislewe, se nekompletni za ureduvawe na edna materija koja e od visoko zna~ewe i koja pretstavuva prioriteten interes na sekoj moderen sistem na ureduvawe. Za `al, ovie akti ne gi definiraat i propi{uvaat vo celost veterinarno-sanitarnite kontroli koi treba da bidat izvr{eni vrz vakviot materijal”, veli profesorot Petkov. Vo centarot za ve{ta~ko osemenuvawe pri Fakultetot za veterinarna medicina od Skopje se vr{i analiza na spermata vo odnos na veterinarno-sanitarnata ispravnost (testirawe za prisustvo na site bolesti ~ie prisustvo e zabraneto vo genetskiot materijal, po pat na PCR, kako {to e nalo`eno vo EU legislativata), testirawe na kvalitetot (kvalitativni i kvantitativni parametri po pat na CASA), kako i kontrola na genetskiot kvalitet, so analiza na proizvodnite performansi na donorot.
Osobini na amerikanskata krava „hol{tajn” Amerikanskata krava „hol{tajn” e svetski doka`an visokoproizvoditel. Taa proizveduva pove}e mleko, maslenost i proteini od koj bilo drug vid kravi. „Kravata ‘hol{tajn’ mo`e da se najde na sekoj kontinent i skoro vo sekoja zemja. Mo`e da ja najdete i vo `e{kite i suvi pustini na Saudiska Arabija i Egipet, vo suptropskata klima na Brazil i Panama (nad 650 metri nadmorska viso~ina), vo umerenata klima na Zapadna, Centralna i Isto~na Evropa, kako i vo Iran, Japonija, Kina, Avstralija i Latinska Amerika. Klimata i sredinata vo Makedonija se pogodni za amerikanskata „hol{tajn”, veli Xerardo Kuasdorf, direktor za marking vo amerikanskata Hol{tajn Asocijacija, koja ima 30.000 ~lenovi, glavno mlekoproizvoditeli, organizacii so srodni industrii i mladi poedinci. Glavno, vozrasnata krava „hol{tajn” e te{ka okolu 680 kg i e visoka okolu 147 sm, {to e soodvetno za dimenziite na sega{nite molzili{ta.
dekemvri 2009 /januari 2010 | 25
STO^ARSTVO Sovet
RANO ODLA^UVAWE
NA JAGNIWATA Kako se pravi odla~uvaweto?
Jagniwata na vozrast od 30 dena mo`at bez problemi i zagubi da se odla~at od svoite majki. Kaj rano odla~enite jagniwa se zabele`ani pogolemi prirasti i pogolema finalna masa za 2,6 kg. Preku dobienoto mleko (23-30 kg) za period od 34 dena se ostvaruva zgolemen prihod od edna ovca. Pridobivka od ranoto odla~uvawe na jagiwata se: iskoristuvawe na mlekoto; intenzivno proizvodstvo na jagne{ko meso; sozdavawe mo`nost za kontinuirano jagnewe kaj ovcite tri pati vo dve godini; se postignuvaat isti dnevni prirasti kako kaj jagniwata koi cicaat, pa duri i pogolemi; traewe na laktacijata (5-8 meseci), vo prvite 1-3 meseci (60-70%); najgolemata mle~nost ja cicaat jagniwata. Za {est meseci presu{uvaat nad 20%.
26 | MOJA ZEMJA
Odla~uvaweto na jagiwata se pravi na sledniot na~in. Prvata hrana ‡ kolostrum (neminovno 24 do 48 ~asa ‡ za imunitet, pro~istuvawe). Jagniwata prvata nedela cicaat 6-8 pati, ~etvrtata 2-3 pati. Za podobar razvoj na organite za varewe na hranata se zapo~nuva so ishranuvawe na 5-7 dena starost. @ivata masa pri odla~uvawe to ne treba da bide pomala od 8 do 12 kg. Smesite za ishrana da bidat so 1518% proteini. Jagniwata konsumiraat okolu 200 grama koncentrat (starter) na den. Od vtorata do ~etvrtata nede la jagniwata treba da se odvojat od majkite i toa 10-12 ~asa. Na takov na~in na 25 do 30 dena jagneto e naviknato i osposobeno za konsumirawe smesi. Od 30 do 40 dena starost se odzema edno mleko so molzewe (12 ~asa). Po 40 dena starost ovcite se molzat dvokratno, po {to jagniwata cicaat 1-2 ~asa i pov torno se la~at. Ovaa postapka trae s# do proda`bata na jagniwata. Ishrana so krmni smesi (15-18% proteini), kva litetno seno i voda po `elba.
Pi{uva: Petar Trajkovski, APRZ Bitola
Islamski standard za proizvodstvo na hrana PROIZVODSTVO NA HRANA
Makedonsko
proizvodstvo
na Halal-hrana Pi{uva: Berta Kitinska
Makedonija e posledna zemja od prostorite na porane{na Jugoslavija koja go vovede sertifikatot za proizvodstvo na Halal-hrana. Islamskata verska zaednica (IVZ) potpi{a dogovor za sorabotka so Agencijata za sertifikacija na standardot Halal od Bosna i Hercegovina. “Bagafud”, „Svislion”, „Vitaminka” se kompaniite od kaj nas koi se vo faza na implementacija na Halalstandardot. „Hranata koja{to }e se proizveduva kaj nas }e bide nameneta za amerikanskiot, evropskiot i arapskiot pazar so koj dosega Makedonija nemala nikakva ekonomska razmena”, veli Aleksandra Markovska od konsultantskata firma „Food Consulting” koja poseduva sertifikat za implementacija na Halal-standardot vo firmite. Pri proizvodstvoto na Halal-hranata kompaniite }e treba da vnimavaat na slednite principi. Li~nosta koja }e upravuva so koleweto mora da bide musliman osposoben za takva aktivnost, so `ivinata mora da se postapuva humano i pred koleweto vnimatelno mora da bide namamena, teloto na `ivinata
Halal-standardot se odnesuva i na kozmeti~kata i farmacevtskata industrija. Za izrabotka na ovie proizvodi potrebno e da se koristat odbrani surovini spored standardot Halal bidej}i pri proizvodstvoto na lekovi se koristi alkohol, kako i svinski `elatin koi se zabraneti vo Kuranot. treba da bide svrteno kon Meka i pred samiot ~in da $ se izgovori besedata „Bismilah”. „Halal-proizvodot ne e samo proizvod dobien so halal-kolewe, tuku so po~ituvawe na site ostanati pravila {to gi propi{uva Halal-standardot vo celiot proces na proizvodstvo vo odnos na pakuvaweto, podgotovkata, koleweto, skladiraweto i transportot”, veli Aleksandra.
Terminot „halal’’ se spomenuva vo Kuranot i zna~i ne{to {to e dozvoleno odnosno dobro za muslimanot. Samiot standard Halal gi ispolnuva site pravila spored {erijatskoto pravo.
ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НАRamka СТАНДАРДИ 3: Terminot „halal’’ se
ISO HACCP GLOBALGAP
HALAL
Органско производство
spomenuva vo Kuranot i zna~i ne{to 14001:2004 {to 13485:2003 e dozvoleno odnosno dobro za muslimanot. Samiot standard Halal Прехранбена индустрија gi ispolnuva site pravila spored Угостители {erijatskoto pravo. Мало и Големо продажба 9001:2008 22000:2005
Свежо Овошје
Житни култури Семенски материјал Стандард за управување со безбедност на храна, комплементарен со НАССР системот, наменет за пазарите со население од исламска вероисповед.
Контролирано земјоделско производствто засновано на пропишани операции и контролирана ограничена употреба на ѓубрива и средсва за заштита
ОБУКИ
ОУКИ
Обуки за оценувачи на стандардите : ISO, HACCP, GLOBALGAP Водени од акредитирани преведувачи од земјата и странство. Присутните се здобиваат со сертификати Актредитирани од: IRCA, RABQSA, FAS. Www.fc.com.mk
ОБУКИ
RIBARSTVO Zemjodelski biznis na semejstvoto Spasovski
Odgleduvaweto pastrmki e na{a pasija Ribnikot na Spasovski e so kapaci tet od osum toni riba, a vo momentov vo nego odgleduvaat okolu pet toni i toa od dva tipa - obi~na i zlatna pastrmka
Pi{uva: Stojan~e Anastasov, FFRM Ko~ani
P
ove}e od deset godini semejstvoto Spasovski od kumanovskoto selo Re`anovce se zanimava so odgleduvawe pastrmki. Idejata za vakviot vid proizvodstvo Du{ko Spasovski ja imal od mnogu poodamna, no nedostigot na finansii go spre~uval vo realizacijata. Me|utoa, vrednata rabota i upornosta podocna mu ovozmo`ile dobri uslovi za realizacija na zamislata. Vo neposredna blizina na farmata se nao|a priroden izvor na ~ista voda koja protekuva niz bazenite od ribnikot vo koj se odgleduva pastrmkata. “Pastrmkata opstanuva samo vo sredina kade {to vodata protekuva. Zatoa i namenata na ribnikot e tokmu za proizvodstvo na ovoj vid riba. Temperaturata na vodata e od 9 do 11 stepeni, re~isi konstantna preku celata godina, ne zamrznuva i vo naj studenite zimski denovi poradi blizinata na izvorot do ribnikot. Taa e re~isi idealna za potrebite na pastrmkite”, veli Spasovski.
28 | MOJA ZEMJA
Po istekot od bazenite, tekot na vodata e naso~en kon vodenicata vo koja se mele `itoto za hrana za stokata. Site {est ~lenovi na semejstvoto podednakvo se vklu~eni vo rabotata na farmata. „Nie sme zemjodelsko semejstvo koe vo celost e pos-
Najgolemata riba vo ribnikot na Spasovski
veteno na proizvodstvoto. Odgleduvaweto pastrmka e na{a pasija. Sre}na okolnost e toa {to vedna{ do nas ima priroden izvor na voda koja u{te od tursko vreme go vrti kamenot na vodenicata. Nie izgradivme i ribnik, so {to u{te podobro ja iskoristuvame vodata. [teta e prirodnite resursi koi ni stojat na raspolagawe nepotrebno da gi rasipuvame i da ne gi koristime racionalno�, veli Du{ko. Ribnikot na Spasovski e so kapacitet od osum toni riba, a vo momentov vo nego odgleduvaat okolu pet toni i toa od dva tipa - obi~na i zlatna pastrmka. Proizvodstvoto na podmladokot zapo~nuva od mesec noemvri i trae do
maj. Ikrata se odvojuva od mati~noto jato i se stava vo posebni inkubatori vo koi inkubira od 30 do 40 dena. Za inkubacijata, osven temperaturata na vodata, zna~ajno e i prisustvoto na rastvoreniot kislorod. Po izleguvaweto, malite se stavaat vo odvoeni bazeni. Na starost od okolu dva meseca po~nuvaat da se hranat so specijalna hrana koja ja nabavuva od Holandija. Kako {to napreduvaat vo rastot, mladite pastrmki s# po~esto se klasiraat spored goleminata vo odvoeni bazeni, {to e zna~ajno zaradi nivniot izedna~en rast. Klasiraweto e neophodno od pri~ina {to pogolemite edinki go jadat najgolemiot del od hranata i so toa pomalite se doveduvaat do uginuvawe. “Rastot na pastrmkite so masa od 250 grama, kakvi {to se najbarani na pazarot, trae od 15 do 18 meseci. Za celiot toj period e potrebno mnogu vnimanie, posvetenost i nega. Bazenite so praznewe se ~istat i dezinficiraat dva pati vo nedelata, a osven toa treba da se vnimava i na pojava na {tetnici i bolesti vo ribnikot. Naj~esto se podlo`ni na ko`ni bolesti kako i bolesti na vnatre{nite organi. Faktor broj eden vo ovoj vid na proizvodstvo e obezbeduvaweto prote~na, ~ista voda i so visoka koncentracija na kislorod. Eden kuben metar e dovolen za odgleduvawe na 40 kilogrami pastrmka�, veli Du{ko. Plasmanot na pastrmkite e periodi~en, so najgolem intenzitet od januari do maj i se prodavaat kako sve`i vo ugostitelskite lokali. Na farmata na semejstvoto Spasovski, osven ribi, se odgleduvaat i molzni kravi, sviwi, `ivina, `itni i fura`ni kulturi na povr{ina od 20 hektari. Raznovidnosta na proizvodstvoto, osven na trudot, se dol`i i na dobrata organiziranost blagodarej}i na `elbata za rabota i uslovite {to gi darila prirodata. Proizvodite od stokata se prodavaat vo dogovor so mlekarnica i na sto~nite pazari. So toa na mnogu racionalen na~in i bez visoki tro{oci se zaokru`uva procesot na uspe{no funkcionirawe i dolgogodi{en opstanok na celata farma.
Hrana za ribite dekemvri 2009 /januari 2010 | 29
Nagradi na saemot "Agri-tehnika" vo Hanover MEHANIZACIJA
Inovacii za razvoj na zemjodelskata tehnika Na saemot "Agri-tehnika", koj tradicionalno se odr`uva vo germanskiot grad Hanover, se dodeluvaat presti`ni nagradi za inovacii od oblasta na zemjodelskata tehnika. Minatata godina vo noemvri bea dodeleni 28 nagradi za razni inovacii. "Moja zemja" vi prika`uva nekoi od inovaciite koi najdoa prakti~na primena vo zemjodelstvoto. Ultrazvu~en senzor na banda`ot na trkaloto postojano go meri odbivaweto na trka loto (gumata) Ultrazvu~niot senzor na banda`ot postojano go meri odbivaweto na trkaloto i na toj na~in sozdava karakteristika, spored koja minimalniot pritisok na trkaloto mo`e da se postavi kako funkcija za tovarot i brzinata. Mereweto koe se kompenzira od temperaturata se prenesuva vo bez`i~na forma vo rotira~koto trkalo. Na vakov na~in minimalniot prifatliv pritisok na trkaloto mo`e bezbedno da se postavi, a tovarot na trkaloto mo`e da se isklu~i.
Avtomatsko regulirawe na lupeweto so preciznata sealka
Za prv pat, avtomatskata i adaptira~kata kontrola od pozicija na lupeweto obezbeduva kvalitet na preciznata sealka. Ova zna~itelno go podobruva kvalitetot na rabotata vo seeweto na p~enkata, osobeno pri golemite brzini na vozewe.
Kontrolna kula Se~eweto e naporna `neja~ka rabota. Celta e da se postigne optimalen performans na polnewe so namalen stres, rizik i zagubi na nivata. Skenerot ovozmo`uva avtomatsko polnewe na transportnite edinici preku den, vo magla i preku no}. Delot za isfrlawe na `itoto, kako i podvi`niot poklopec od se~kaloto se avtomatski svrteni kon prikolkata. Voza~ot pove}e ne mora da se fokusira na polneweto na prikolkata. Ovoj sistem go podobruva kvalitetot, efikasnosta i bezbednosta na rabotata.
Koristewe na visokiot intenzitet na svetlinata Koristewe na visokiot intenzitet na svetlinata za da se ovozmo`i polesno navodnuvawe. Rasprskuva~ite koi voop{to ne ostavaat tragi od prskaweto mo`e da se identifikuvaat na sledniov na~in (zavisno od toa kolku se zabele`livi za vreme na prskaweto) i na toj na~in mo`e da se is~istat ili zamenat. Druga prednost e toa {to dr`a~ot na rastenieto koe treba da se tretira e vidliv i podaleku od prostorot za rabota na opremata.
Standarden traktor od 220 kilovolti Standardniot traktor od 220 kilovolti ima dizel-elektri~en motor so moderna elektronska kontrola i dobri efikasni nivoa. Predniot del se polni elektri~no do 172 kW elektricna mo} mo`e da se prenese od vnatre{nata visoka volta`na mre`a do nadvore{nite korisnici, {to mo`e da odgovori soodvetno na barawata za mo}nost.
NOEMVRI 2009 | 31
Razvitok na traktorite MEHANIZACIJA
Alternativen pogon na traktorite Pi{uva: prof. d-r Dragi Tanevski Poradi golemata instalirana mo} traktorite se golemi potro{uva~i na fosilni goriva (dizel-goriva). So nivnoto sogoruvawe se osloboduva zna~itelno koli~estvo {tetni mate rii i SO2. Poradi toa se postavuvaat barawa za efikasna rabota na tra ktorskite motori i namaluvawe na potro{uva~kata na dizel-gorivoto, so obezbeduvawe siguren pogon. Ova barawe se realizira so voveduvawe novi konstrukcii na motori so vna tre{no sogoruvawe i traktori so podobrena funkcija prvenstveno na sistemot za vprskuvawe na gorivo, voveduvawe efikasna elektronska kontrola i zamena na fosilnite goriva so obnovlivi izvori na energija ‡ biodizel goriva. Postojat aktivnosti za iznao|awe re{enija za zamena na fosilnite go riva so obnovlivi izvori na energija. Tuka vo prv plan doa|a biodizel gori voto dobieno od maslodajnata repa. So analiza na oddelni proizvoditeli na traktori se utvrdeni odredeni problemi koi se javuvaat na motorite so vnatre{no sogoruvawe (glavno na uredot za vprskuvawe na gorivoto ‡ pumpa za visok pritisok, prskalki i zatinki) vo slu~aj na koristewe ~is to biodizel gorivo i me{avina na biodizel gorivo so pogolem procent na sodr`ina na biodizel. Poradi toa oddelni proizvodite li na motori prepora~uvaat koris tewe na me{avina na biodizel i dizel-gorivo so mala sodr`ina na
biodizel. Na primer, firmata John Deere prepora~uva gorivo V5, odnosno me{avina 5% biodizel i 95% dizelgorivo. Nekoi proizvoditeli prepo ra~uvaat skratuvawe na servisnite intervali, zaradi pobrzo razgraduva we na klasi~nite zatinki. Za da se koristat obnovlivite izvori na energija na motorite Deutz se izvr{eni rekonstrukcii so cel mo torot da mo`e da koristi 100% bio dizel gorivo, bez nikakvi dopolni telni modifikacii na sistemot za vprskuvawe na gorivoto. Osnovna karakteristika na ovie motori e toa {to podma~kuvaweto na pumpata za visok pritisok se vr{i so motorno maslo (kaj klasi~nite motori podma~kuvaweto se vr{i so gorivo) i zatinkite izrabote ni od klasi~ni zatnuva~ki materija li se zameneti so zatinki izraboteni od zatnuva~ki materijal otporen na agresivnite supstancii {to gi sodr `i biodizel-gorivoto. Firmata Fendt vo sorabotka so fi rmata Deutz, poznat proizvoditel na motori so navedenite karakteris tiki, na saemot Agritehnika 2007 vo Hanover, Germanija, go pretstavi traktorot Fendt 820 Vario Greentec, koj kako pogonsko gorivo koristi bio dizel od maslodajna repa. Traktorot ima dva rezervoara za gorivo. Pogolemiot rezervar e so volumen od 340 litri i toj e namenet za biodizel, a drugiot, pomaliot rezervoar, e so zafatnina od 80 litri i e za dizelgorivo. Spored odnosot na volumenot na rezervoarot e predvidno motorot da koristi biodizel od maslodajna repa vo 80% od svojata rabota. Biodizelot se razlikuva od dizel-gorivoto spored viskozitetot i to~kata na palewe. Poradi toa, a so cel za poefikasno sogoruvawe, gori vata mora da bidat dobro rasprskani, a toa se postignuva so negovo zagre vawe. Zagrevaweto na gorivoto se
vr{i vo samiot rezervoar so pomo{ na greja~ koj ja koristi toplinata od te~nosta za ladewe na motorot. Uredot e opremen so sistem na ve ntili, a vklu~uvaweto na edniot ili drugiot vid na gorivo se vr{i av tomatski. Motorot se startuva i zag reva so dizel-gorivo. Otkako }e se zagree na temperatura od 70 celziusovi stepeni sistemot avtomatski se prefrla na koristewe biodizel. Isto taka, vo site re`imi koga motorot e optovaren najmalku 25% podolgo od 30 sekundi se koristi biodizel. Rabotata na sistemot i vidot na gorivoto {to se koristi vo motorot se prika`uvaat so indikatori na Vario terminalot. Vo rezervar da se dodade O - rezervar.
dekemvri 2009 /januari 2010 | 33
34 | MOJA ZEMJA
NOEMVRI 2009 | 35
Maja Lenar~i~, direktor na DOO Lanius-Slovenija
INTERVJU
EVROPSKITE
SREDSTVA IM
KORISTAT NA
FARMERITE Razgovarala: Biljana Petrovska - Mitrevska Maja Lenar~i~ tri godini se zani mava so izrabotka na planovi za nepov ratni sredstva, taka {to so nejzinite sorabotnici izrabotile preku 40 pogo lemi planovi. “Samo ovaa godina moite klienti dobija 2,5 milioni evra nepov ratni sredstva. Nekoi dobija 50%, a nekoi 70%, vo zavisnost od proektot. Na{iot uspeh se dvi`i od 50% do 100% za razli~ni oglasi. Poradi golemi ot interes za nepovratni sredstva vo Slovenija, samo 30% od vkupniot broj barateli dobivaat sredstva. Na{ata firma ima golem uspeh zatoa {to sekoj ~len na timot e specijaliziran za svoeto podra~je. Sekoj go raboti ona {to najdobro go poznava”, veli Lenar~i~.
l Kakvo e slovene~koto iskustvo od koristeweto na evropskite pretpristapni fondovi i kolku se iskoristeni sredstvata od ovie fondovi vo Slovenija? Slovenija iscrpi zna~itelno koli ~estvo na sredstva od Evropskiot fond za ruralen razvoj i zemjodelstvo. Spored najnovite podatoci od Evropskata ko misija, taa e na osmoto mesto me|u site dr`avi-~lenki na EU po uspehot vo kori steweto na sredstvata. Do 30.09.2009 godina se iskoristeni re~isi 29% od raspolo`livite sredstva od programata za periodot 2007-2013. Koristeweto na evropskite sredstva vo vakvi te{ki us
lovi za stopanstvoto mnogu im koristi na zemjodelcite. Vo 2010 godina priori tet na Slovenija e da go finansira zemjodelskiot sektor na site poliwa so sredstva od Unijata.
l Va{ata kompanija izrabotuva planovi. Kolku ste zadovolni od vakvata rabota? So moite proekti za nepovratni sreds tva, me|u drugoto, pomognavme vo razvojot na selskiot turizam i moderniziravme nekolku mali pretprijatija od ruralni te podra~ja. Golem del od nepovratnite sredstva vo Slovenija se koristat za iz gradba na kapaciteti za solarna energi ja. Vo Slovenija ima golem interes i za drugi podra~ja, pokraj ruralniot razvoj, kako {to se istra`uvawe, modernizira we na tehnologija i odr`uvawe na infra struktura. Seto toa }e go imate i vo Ma kedonija i se nadevam deka dobro }e go iskoristite.
l Kolku postoi interes kaj farmerite vo Slovenija za koristewe na evropskite pretpristapni fondovi? Na po~etokot, vo Slovenija nema{e go lem interes za koristewe na nepovratni te sredstva od EU. Mo`ebi zatoa {to ne ma{e nekoja pogolema reklamna kampawa. Konkuriraa najupornite i podobro up-
atenite. Sega e poinaku. Sekojdnevno se zgolemuva brojot na zemjodeleci koi gi izveduvaat svoite investicii so nepov ratni sredstva. Interesot e pregolem. Momentalno nema dovolno sredstva za site dobri investicii.
l Kolku pomognaa vakvite sredstva za razvoj na zemjodelstvoto vo Slovenija? Nepovratnite sredstva se va`en instrument za finansirawe i na kompaniite koi{to se zanimavaat so prerabotka na zemjodelski proizvodi ovo{je, zelen~uk, meso, mleko i ostanato. So nepovratni sredstva se modernizira industrijata i na golemi i pomali subjekti. Me|utoa treba da se znae deka koga nekoj }e dobie sredstva, dobiva i obvrski. Obvrskite se vrabotuvawe novi rabotnici. Sekako, kone~niot rezultat e pogolemi prihodi i profit, a toa, spo red moeto iskustvo, e mnogu dobra moti vacija za pretprijatijata da rabotat dobro i da imaat uspeh na dolg rok. Za pove}eto od moite klienti koi primija nepovratni sredstva mo`am da ka`am de ka vo momentov rabotat podobro od pla niranoto. Slovenija ima u{te 70% od odobrenite sredstva za periodot 20102013. Sigurna sum deka dobro }e gi iskoristime i }e go modernizirame na{eto zemjodelstvo. dekemvri 2009 /januari 2010 | 37
AGROVESTI Klimatskite promeni ja menuvaat globalnata vinska mapa
Klimatskite promeni ja menuvaat globalnata vinska mapa Ve}e dolgo vreme se misle{e deka britanskata klima ne e pogodna za razvoj na lozarstvoto, no posledna ta godina mnogu raboti se smenija. Globalnoto zatopluvawe pridonese za razvoj na lozarstvoto vo Velika Britanija, kade {to lozjata po 600 godini povtorno rodija grozje. Britanskite lozari zapo~naa da odgleduvaat grozje od koe se pravi naj kvalitetnoto crno vino, vovedoa novi sadnici na koi im odgovora toplata klima. Lozarstvoto i proizvodstvoto na vino vo Velika Britanija zabele`aa porast i vo kvalitetot i vo dobivkata, a dobija i finansiska poddr{ka od angliskata vlada. “Imame golema korist od globalno to zatopluvawe. Klimatskite promeni ni ovozmo`uvaat da odgleduvame razni sorti na vinova loza i da pro izveduvame kvalitetni vina”, veli Kris Vajt, direktor na golema vina
rija koja e smestena 20 km ju`no od London. Nau~nicite koi se zanimava at so klimatskite promeni predupreduvaat deka globalnoto zatopluvawe }e go namali prinosot bidej}i vo mnogu zemji }e bide mnogu toplo, vakvata klima }e predizvika su{ewe na obrabotlivata povr{ina {to }e se odrazi na namaluvawe na proizvod stvoto na p~enica i hrana. Globalnoto zatopluvawe ve}e ja promeni me|unarodnata “vinska ma pa” bidej}i najkvalitetnite vina doa|aat od severnite krai{ta, a kva litetnite beli vina go otstapuvaat mestoto na crnite vina. Najpoznati te proizveduva~i od Francija i Ger manija, koi se gordeeja so najlesnite beli vina, sega proizveduvaat kva litetni crni vina bidej}i na ovie sorti na grozje im odgovara topla klima.
Se odr@a prviot Svetski Halal - forum vo Evropa Na Svetskiot Halal-forum se sobraa klu~ni li~nosti od Halal-industrijata ~ija glavna tema be{e „Pottiknuvawe na Halal-standardot vo regionot”. Organizator na ovoj forum be{e maleziskata ku}a „Kasehdija” koja se zanimava so organizacija na programi, forumi i drugi sobiri povrzani so Halal-industrijata. Vo tekot na sproveduvaweto na halal-standardot u~estvuvaa Agencijata za sertifikacija na Halalhrana i na Halal-kvalite vo Bosna i Hercegovina, kako i nivniot pretstavnik Mustafa Ceri} koj zboruva{e za zna~ewe na Halal - standardot za dene{nata ekonomija. Za uspe{na primena se predlo`i ~lenstvo vo organizacijata „IHI Alliance” koja gi koordinira aktivnostite na svetskiot Halal-pazar vo oblasta na sertifikacija i razvivawe na ~lenstvoto vo Agencijata za sertifikacija na Halal-hrana i kvalitet vo Bosna i Hercegovina. “Vrednosta na svetskata pazarna industrija na Halal-hranata se procenuva na 455 milijardi evra godi{no. Evropskiot pazar za Halal-hrana se procenuva na 47 milijardi evra godi{no, a pove}e od 52 milioni muslimani denes `iveeat vo Evropa. Se o~ekuva ovoj broj da se udvoi vo slednite 20 godini”, velat od Agencijata za sertifikacija na Halal-hrana.
38 | MOJA ZEMJA
Proizvodstvo na jabolka koi ne skapuvaat Ministerstvoto za zemjodelstvo i ribarstvo od avstraliskata dr`ava Kvinslend po 20 godini istra`uvawe uspea da ja razvie sortata na jabolka “RS 103-130” za koja se veli deka e najdobrata vo svetot. Ovaa sorta ostanuva sve`a i so~na duri 14 dena, a vo fri`ider mo`e da stoi i nekolku meseci. “Sve`o i otporno na bolesti, ova ovo{je se dobiva bez genetska modifikacija, odnosno novite jabolka imaat dodatok na geni od edna aziska sorta jabolka. Tie ne se samo otpor-
ni na gniewe, tuku imaat i odli~en vkus”, tvrdi ministerot za zemjodelstvo od Kvinslend, Tim Malerin, dodavaj}i deka od eksperimentite se postignati odli~ni rezultati. “Prednosta na ova ovo{je e toa {to ne mora da se sobere dodeka e zeleno”, velat istra`uva~ite, nave duvaj}i deka jabolkoto koe uzreva vo skladi{teto ne e tolku vkusno kako {to e jabolkoto sozreano na drvo. Jabolkoto “RS 103-130” }e se najde na avstraliskiot pazar idnata godina.
Kineska kompanija zapo^nuva proizvodstvo na traktori vo Srbija Kineskata kompanija “Yto Group” zaedno so kompanijata “Agro-Vojvodina” na po~etokot na 2010 godina zapo~nuvaat so proizvodstvo na traktori vo Novi Sad. Ova go izjavi direktorot na “Agro-Vojvodina” za privlekuvawe stranski investicii, Branislav Bugarski. “Prvata golema kineska investicija vo Vojvodina zapo~nuva pri krajot na noemvri, so toa {to vo Novi Sad }e se potpi{e dogovor za gradewe fabriki za proizvodstvo na traktori na meneti za evropskiot pazar”, veli Bugarski.
“Yto Group” e prisutna na srpskiot pazar u{te od 2004 godina so distribucija na tra ktori, koi bea nameneti za pa zarite od Jugoisto~na Evropa. Vo halite na “Agro -Vojvodina” }e bide smestena linijata za sklopuvawe na traktorite. “Vo prvata faza samo }e se sklopuvaat traktori vo koi delumno }e bidat zastapeni komponenti od doma{noto proizvodstvo. Na{a tendencija e da ima po ve}e od polovina komponenti, koi }e bidat zastapeni vo ovie traktori”, veli Bugarski.
RUBRIKA Nadnaslov CENTAR ZA PROMOCIJA NA ODR@LIVO ZEMJODELSTVO I RURALEN RAZVOJ CeProSARD
Energetska efikasnost
Podobruvawe na za{teda na energija na farmite
C
entarot za promocija na odr`livo zemjodelstvo i ruralen razvoj - CeProSARD vr{i promocija na prakti~nata primena za podobruvawe na energetskata efikasnost na objektite na semejnite doma}instva, objektite za odgleduvawe na `ivotnite, kako i na za{titenite prostori za ranogradinarsko proizvodstvo. Potrebata od za{teda na energija nalo`uva postavuvawe dobra ekolo{ka izolacija u{te pri grade`nata izvedba na objektot. So postavuvaweto na izolacijata se podobruva toplinskata i zvu~nata za{tita, po`arnata otpornost, objektot se za{tituva od vlaga, a istovremeno se ostvaruva povisok kvalitet na `iveewe. Finansiskata za{teda na farmerot e motiv pove}e da se primeni dobra izolacija na farmite. Statisti~kite podatoci vo ovaa oblast prika`uvaat sostojbi spored koi za greewe i ventilacija na objektite se koristat 60-70% od vkupnite energetski potrebi na objektot.
Zagubite na toplina pri slaba izolacija na objektite dostignuvaat i do 70% od vkupnite zagubi na energija. Vo Makedonija, koristeweto na tradicionalnite materijali za gradba (kamen, drvo, slama, tula) na farmite za izgradba na objektite nameneti za semejnite doma}instva i za odgleduvawe na `ivotnite, e zameneto so sovremeni materijali (beton, armiran beton i ~elik). Ovoj trend nalaga potreba za edukacija na ruralnoto naselenie za za`ivuvawe na tradicijata za koristewe na tradicionalnite materijali i na~in na gradba so primena na izolacija na podovite, yidovite i pokrivnite konstrukcii. Vo Makedonija, voobi~aeno, objektite na farmite se nesoodvetno locirani, lo{o proektirani i odr`uvani, ne se izolirani i se pogolemi potro{uvaci na energija za greewe i ladewe otkolku profesionalno proektiranite i izvedeni objekti.
Realna slika
Termografska slika
Slika so termografska kamera na energetska emisija na dva objekta od sviwarska farma Kaj nas, farmite naj~esto se izgradeni bez soodvetna izolacija i klimatizacija. Vakvata sostojba pretstavuva prekr{uvawe na Zakonot za za{tita i blagosostojba na `ivotnite (Sl. vesnik na RM br.113/07 od 20.09.2007 g.). Voedno, odgleduvaweto na `ivotnite vo nekvalitetno i neprofesionalno izgradenite objekti pridonesuva do pojava na zdravstveni problemi, zgolemena smrtnost na `ivotnite i namaleno proizvodstvo
na farmite. Kako rezultat na toa, farmerot ima zgolemeni tro{oci za hrana, `ivotnite opstanuvaat vo sostojba na stres, a proizvodstvoto i pokraj zgolemenite tro{oci e zna~itelno pomalo od o~ekuvanoto. Vo tie slu~ai zagubite vo proizvodstvoto se golemi, a prihodite se pomali vo sporedba so prihodite dobieni od proizvodstvo vo soodvetni izolirani objekti.
Termografska slika
Pojava na vlaga vo agolot na yidot vo prasili{te - po~etna faza 40 | MOJA ZEMJA
Realna slika
Termografska slika
Realna slika
Objekt bez izvedena pokrivna i yidna termi~ka izolacij Vo industrijata na odgleduvawe `ivina podobruvaweto na energetskata efikasnost na objektite so postavuvawe izolacija pretstavuva ostvaruvawe zna~itelni za{tedi na energija i koli~estvo na potro{ena hrana za `ivinata. So podobruvawe na energetskata efikasnost na objektite kaj `ivinarskite farmi se {tedi i energija potro{ena za osvetluvawe, ventilacija i otstranuvawe na otpadot. Energetskata efikasnost vo gradinarskiot sektor vlijae vrz reguliraweto na cenata na gradinarskite proizvodi. Najgolem tro{ok vo ranogradinarskoto proizvodstvo e zagrevaweto na ovie prostori. Dokolku ovie prostori se soodvetno proektirani, se namaluvaat tro{ocite za greewe i prihodite se pogolemi. Voobi~aeno vo Makedonija ne se pravat termografski istra`uvawa i snimawa za utvrduvawe na energetskata efikasnost na ovie objekti.
CeProSARD izrabotuva termografski snimki za utvrduvawe na energetskata efikasnost kaj site vidovi farmi i za{titeni objekti. Napravenite snimki davaat celosna slika za zagubata na energija pri klimatizacija vo letniot period kako i vo periodot koga objektite se zagrevaat. Vrz baza na snimkite, stru~niot tim na CeProSARD izrabotuva elaborati so soodvetni predlozi za podobruvawe na energetskata efikasnost na objektite, so {to im pomaga na sopstvenicite vo namaluvawe na kontinuiranite zagubi vo procesot na proizvodstvoto. Sanacijata na o{tetuvawata i potrebata od intervencija za postavuvawe izolacija na objektite na farmite se investicii koi vo procesot na odgleduvawe se realiziraat vo edna godina, no pove}ekratno vlijaat na podobruvawe na prihodite vo na farmata vo site sledni godini na proizvodstvo.
Prenos na toplina na tavanska povr{ina Termografska slika
Realna slika
Slika na emisija na toplina kaj `ivotnite, teloto na `ivotnite na razli~ni delovi emituva razli~no koli~estvo na toplina - crvenata boja ja ozna~uva emisijata na najvisokata a sinata boja na najniskata temperatura dekemvri 2009 /januari 2010 | 41
REGIONALEN PAZAREN INFORMATOR
Srbija ‡ pomal prihod za proizvoditelite na ovo{je od Podriwe Berbata na jabolkata e zavr{ena vo Podriwe. Ovaa godina }e bide zapametena po niskite otkupni ceni, poradi {to nekoi od ovo{tarite duri ne se ni potrudija da gi soberat jabolkata. Isto kako i so nekoi drugi ovo{ja, pove}eto od rodot ovaa godina ne e sobran zatoa {to cenata na industriskoto jabolko vo otkupnite centri iznesuva samo tri dinari za kilogram, a za pove}eto od ovo{tarite tro{okot za transport e mnogu golem i ne se isplatuva da se soberat i odnesat jabolkata do otkupnite centri za taa cena. Cenata na jabolko od prva kategorija dostigna 20 dinari {to, spored proizvoditelite, e nedovolno da se pokrijat proizvodnite tro{oci.
Srpskata kompanija „Aleva” go zgolemuva izvozot vo Rusija Generalniot direktor na kompanijata „Aleva” od Novi Kwa`evac, Mile Klepi}, i generalniot direktor na RKK grupacijata za industriska trgovija od Moskva, Viktor Vladimirovi~, potpi{aa dogovor za sorabotka i distribucija na proizvodite na kompanijata „Aleva” vo Rusija. Dogovorot so eden od najgolemite ruski distributeri na hrana e procenet na osum milioni evra i vklu~uva distribucija na proizvodi od piperka, supi, puding, kako i drugi proizvodi vo celata teritorija na Rusija. Direktorot na ovaa kompanija, Hristivoje Milo{evi}, izjavi deka ovoj dogovor e potpi{an kako rezultat na zgolemenata ekonomska sorabotka pome|u Srbija i Rusija i posaka pove}e doma{ni kompanii da go sledat primerot na „Aleva” i da najdat interes na ruskiot pazar. I dosega „Aleva” be{e golem izvoznik na ruskiot pazar, no so noviot dogovor }e stane edna od retkite doma{ni kompanii, ~ii proizvodi }e bidat prisutni i na pazarite nadvor od Moskva.
Srpski firmi potpi{aa dogovori za izvoz, na Saemot vo Keln Kako rezultat na zaedni~kata prezentacija na 25 srpski kompanii na me|unarodniot saem „Anuga” vo Keln, Agencijata za stranski investicii i promocija od Srbija (SIEPA) izvestuva deka se potpi{ani dogovori vo vrednost od 5,5 milioni amerikanski dolari i vo tek se pregovori za dopolnitelni 15,5 milioni dolari. Pove} eto od prodadenite proizvodi se zamrznat zelen~uk i ovo{je, gotovi salati, slatko, sokovi i drugi konditorski proizvodi. U~estvoto na saemot e organizirano od proektot za agrobiznis na USAID, Ministerstvoto za zemjodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo i SIEPA. Sli~ni rezultati se postignati i na me|unarodniot saem World Food vo Moskva. Dogovorite za izvoz potpi{ani na ovoj saem se vo vrednost od 8,5 milioni dolari, dodeka kompaniite pregovaraat za dopolnitelni 16 milioni dolari. Za ovie izvonredni rezultati najgolem pridones imaat USAID, Ministerstvoto za zemjodelstvo, {umarstvo
i vodostopanstvo na Srbija i SIEPA, koi podolg period rabotea zaedni~ki za podobruvawe na imixot i zgolemuvawe na konkurentnosta na prehranbenite proizvodi od Srbija. Zaedni~kiot saemski nastap se organizira pod nacionalniot brend „Srbija Prirodno”, dodeka za izvoznicite se organizirani razni obuki za proda`ba, marketing i promocija.
www.poljopartner.rs
Polska Pogolema ponuda na uvezenata piperka Voobi~aeno za ovoj period na godinata, ponudata na piperki od doma{no proizvodstvo e pomala i poradi toa pobaruva~kata se zadovoluva so uvezenata piperka. Na pazarite na golemo na po~etokot na noemvri s# u{te mo`e da se najde zelenata piperka so ceni od 0,35 do 0,38 evra/kg (vo kartonska ambala`a). Ponudata na doma{nata crvena piperka e mnogu mala i so mnogu lo{ kvalitet. Cenata na ovie piperki e 0,66 evra/kg. Cenata na piperkata uvezena od [panija, na pazarite na golemo vo Bronice iznesuva 4,23 evra/karton od 5 kg ili 0,85 evra/ kg. Sezonata na doma{nite domati zavr{i. Uvoznicite predviduvaat deka vo vtorata polovina od noemvri } e zapo~ne uvozot na domati. Na po~etokot na noemvri cenata na doma{nite domati iznesuva{e 2,34 evra/karton od 6 kg (golemina B) i 2,81-3,04 evra/karton 6 kg (golemina BB). Cenata na domatite so podobar kvalitet iznesuva{e mnogu pove}e, 3,75-3,98 evra/karton od 6 kg za domati so golemina B 4,92 evra/karton za domati so golemina BB. Spored podatocite od polskiot carinski centar za analitika, pome|u januari i avgust 2009 godina, od ovaa dr`ava se imaat izvezeno 8,6 iljadi toni sve`i krastavici dodeka vo istiot period prethodnata godina izvozot iznesuval 13,2 iljadi toni. No, vrednosta na izvozot vo 2009 godina iznesuva 7,3 milioni evra, {to bezmalku e ist kako i vo prethodnata godina koga vrednosta iznesuva{e 7,4 milioni evra. Vo avgust 2009 godina izvozot na sve`i krastavici iznesuva{e 1,3 iljadi toni so vrednost od 700 iljadi evra i e mnogu pomal od toj vo avgust 2008 godina koj iznesuva{e 5,4 iljadi toni so vrednost od 2,7 milioni evra. Na pazarite vo Polska mo`e da se zabele`i zgolemuvawe na interesot za bela zelka, ne{to {to mo`e da pridonese do porast na cenata na ovoj zelen~uk vo tekot na ovaa sezona. Interesot za zelka e navistina golem i potencijalnite kupuva~i, vklu~uvaj}i gi i tie od drugite zemji, baraat zelka duri i vo tie mesta vo Polska kade {to zelkata ne se proizveduva. Na po~etokot na noemvri cenata na belata zelka za izvoz postigna cena duri od 0,14 evra za kg, no s# u{te be{e mo`no da se najde na pazar za 0,12 evra za kg. Prvite pratki na „zlaten deli{es” se pojavija na pazarite na golemo, no cenite se prili~no niski, okolu 0,19 evra za kg. Minatata godina, vo istiot period, cenata na ova jabolko be{e nad 0,23 evra za kg. Niskite ceni se rezultat na mnogu maliot izvoz vo Rusija, kade {to jabolkoto od sortata „zlaten deli{es” e mnogu barano.
www.fresh-market.pl
Mislewata izrazeni vo regionalniot pazaren informator ne gi izrazuvaat stavovite na Agencijata na SAD za Me|unaroden Razvoj ili na Vladata na Soedinetite Amerikanski dr`avi. NOEMVRI 2009 | 44
Rusija, top-proizvoditel na zelka vo Evropa
Golem proizvoditel na vino nabrzo }e prodava od Tunis
Spored statisti~kite podatoci od UN (FAOSTAT), Rusija prodol`uva da bide vrven evropski proizvoditel na zelka i drug zelen~uk od ovaa grupa so proizvodstvo od 3.931.830 toni vo 2007 godina. Proizvodstvoto vo EU ostanuva stabilno vo periodot od 1997 do 2007 godina, so namaluvawe od samo 0,31% za desetgodi{niot period. Vo tekot na 2007 g. vo EU e registrirano proizvodstvo od vkupno 11.911.259 toni zelka. Sedumte najgolemi proizvoditeli vo Evropa se Rusija, Polska, Ukraina, Romanija, Germanija, Belorusija i Italija, so okolu 80% od vkupnoto proizvodtsvo vo Evropa. Rusija, o~igledno, e top-proizvoditel so 33% od proizvodstvoto vo Evropa, drugite {est zemji zazemaat 44%, dodeka 22% se proizveduvaat od drugite zemji. Kako {to e prika`ano vo grafikonot podolu, pet od sedumte najgolemi proizvoditeli go zgolemile svoeto proizvodstvo vo periodot od 1997 do 2007 g. Od druga strana, Velika Britanija koja be{e eden od top-proizvoditelite vo 1997 godina, ja izgubi svojata pozicija pome|u elitata so opa|awe na proizvodstvoto od 35%. Drugite zemji kako Hrvatska, ^e{ka, Moldavija, Bugarija i Island go namalija svoeto proizvodstvo za pove}e od 50% za desetgodi{niot period.
Spored tuniskiot biznis internet-portal „Afrikanski menaxer” (AfricanManager), grupacijata broj eden za proizvodstvo na vino, „Kastel”, nabrzo }e komercijalizira vino proizvedeno vo Tunis. Po~nuvaj} i od dekemvri 2009 godina, grupacijata }e zapo~ne so komercijalizacija na svojot „[adrapa Domain”, visokokvalitetno crveno vino proizvedeno vo Testour, severen Tunis, kade {to francuskata kompanija ima kupeno 234 hektari lozje vo 2006 godina. So po~etno proizvodstvo od okolu 15.000 hektolitri, „Kastel” ima namera da gi komercijalizira sortite na grozje Merlot, Cabernet Sauvignon, Cinsault, Chardonnay i Tempranillo i }e proizveduva {iroka paleta na proizvodi vklu~uvaj}i gi Phenicia- Coteaux de Medjerda i Shadrapa. Francuskiot enolog Olivie Spilbot od Mekness Cellars, isto taka, vo sopstvenost na „Kastel” od Maroko, raboti ve}e tri godini na novite proizvodi. Spored „AfricanManager”, polneweto na {i{iwata }e se pravi vo tuniskata pivarnica SFTB, dodeka proizvodite }e bidat izvezeni i plasirani od Francija preku ve}e razrabotenite distributivni mre`i. Dosega vinoto od Tunis be{e izvezuvano vo buriwa vo Francija i Italija, no vinoto od Tunis s# pove}e se prodava i vo SAD, Kanada, Germanija i [vajcarija.
www.finewinepress.com
Vinoto od Portugalija go gubi svojot udel na pazarot vo Makao, Kina
www.brassicastoday.com
Cenite na ovo{jeto i zelen~ukot vo Italija se vo opa|awe Cenite na zelen~ukot i ovo{jeto vo Italija se vo opa|awe. Spored podatocite od italijanskiot institut za statistika “Instat”, vo prvata polovina od oktomvri e zabele`an pad od 22,1% na cenite na ovo{jeto i 12,8% na zelen~ukot. Informacijata doa|a od Konfederacijata na farmeri vo Italija (CIA), koi{to se zagri`eni za negativniot trend koj im {teti na pove}eto od farmerite koi treba da se soo~at so golemite proizvodni tro{oci, danoci i drugi tro{oci. Opa|aweto gi vklu~uva site sezonski proizvodi. Na primer, za jabolkoto e zabele`an pad od 33,8% vo prvata polovina od oktomvri vo sporedba so istiot period minatata godina. U{te pogolem pad e zabele`an kaj mandarinite od 40,6%, kako i kaj kru{ite od 19,8% i trpeznoto grozje od 19,9%. Eden kilogram trpezno grozje na samoto lozje se prodava za 0,10-0,15 evra. Istoto se slu~uva i so zelen~ukot, iako padot ne e tolku zabele`itelen kako kaj ovo{jeto. Na primer, kaj modriot patlixan 27%, morkovot 23,9%, kromidot 9,1%, {eri-domatite 8,2% i marulata 2,3%.
www.greenmed.eu
So cel da se zgolemi u~estvoto vo segmentot na vinoto vo glavnite sinxiri na kazina vo Makao, lokalnite proizvoditeli od Portugalija go promoviraa svoeto vino vo rezidencijata na portugalskiot konzul vo Makao. Jaime Luendera, menaxer na zdru`enieto na vinarii od Portugalija, objasni deka kazino-sinxirite vo Makao od 2002 godina kupuvaat me|unarodno prepoznatlivo evropsko vino direktno od proizvoditelite, ne{to {to pridonese u~estvoto na portugalskoto vino na ovoj pazar da se namali za 40% vo poslednite ~etiri godini, od 60% vo 2005 godina na 20% vo momentot. Kako i da e, Makao e ~esto posetuvana turisti~ka destinacija i izvonredno mesto da se pristapi kon po{irokite aziski pazari, za koi se zainteresirani portugalskite proizvoditeli na vino. Regionot go ima nadminato Las Vegas vo prihodite koi se dobivaat od kazinata vo poslednite godini i spored David Vong, osnova~ na zdru`enieto na kulinari vo Makao, imaat namera da stanat edna od najpoznatite destinacii za dobra hrana i vino vo Azija. Spored poslednite podatoci, specijalniot administrativen region (SAR), dostigna rekordni prihodi od 12 milijardi pataki (1,51 milijardi USD) vo oktomvri ovaa godina.
www.foodbizdaily.com
REGIONALEN PAZAREN INFORMATOR
Golemoproda`ni ceni vo Hrvatska vo septemvri 2009 (vo kuni)
Golemoproda`ni ceni vo Sofija vo septemvri 2009 (vo lev) Proizvod Domati
Poteklo
Piperki (zeleni)
Doma{no/ Turcija/ Makedonija Doma{no
Piperki (crveni)
Doma{no
Krastavici
Cena 1.25/1.30/1.40
Domati
Osijek
Split
Zagreb
10.49
8.68
12.00
Piperki
Turcija
Zelka
Doma{no Doma{no/ Makedonija/ Srbija Doma{no/ Turcija/ Italija
11.00
1.70
Piperki (babura)
8.99
1.40
Krastavici
12.99
1
Jabolko
Grozje
Proizvodи
0.3 0.40/0.55/0.75
1.50/2.30/1.90
9.00 8.98
Zelka
2.99
2.98
Pe~urki
19.98
28.98
Jabolko Ajdaret
8.49
4.48
7.00
Jabolko Jonagold
6.99
Jabolko Zlaten deli{es Grozje
7.99
4.98
8.00
16.99
12.98
14.00
1 Euro - 1.95 Lev
2.50
4.00
1 Euro - 7.28 Kuna www.tisup.mps.hr
www.slatina-bulgarplod.com
Golemoproda`ni ceni vo Podgorica vo septemvri 2009 (vo Evra)
Golemoproda`ni ceni vo Srbija vo septemvri 2009 (vo dinari) Proizvod
Min
Maks
Prosek
Jabolko Ajdaret
0.30
0.33
0.32
0.40
0.43
0.42
0.35
0.40
0.38
10
Jabolko Zlaten Deli{es Jabolko Crven Deli{es Trpezno grozje
1.20
1.20
1.20
25
Domati
0.61
0.65
0.63
0.85
1.10
0.98
Beograd
Ni{
Domati
60
40
Piperki
120
40
Piperki (babura)
120
40
Krastavici
90
70
Zelka
13
Jabolko Ajdaret
20
Proizvodи
Jabolko Crven Deli{es
30
40
Piperka
Jabolko Zlaten Deli{es
30
40
Piperka (babura)
Grozje crno
55 1 Euro - 93 dinari
1.15
1.45
1.30
Zelka
0.20
0.40
0.30
Krastavici
0.80
1.10
0.95
1 Euro - 7.28 Kuna
www.stips.minpolj.rs.gov.yu www.amiscg.org
Proda`ni ceni vo Albanija vo septemvri 2009 (vo Lek) Proizvodи
Proda`ni ceni vo Kosovo vo septemvri, 2009 (vo Evra)
Tirana
Fier
Kor~a
Jabolko Ajdaret
47
50
32
Jabolko
0.36
0.35
0.47
Proizvodи
Pri{tina Uro{evac
Pe}
Zlaten Deli{es
55
57
46
Grozje
0.48
0.40
0.58
Domati
52
50
42
Domati
0.35
0.35
0.47
Piperki (zelena)
146
140
Piperki (zelena)
0.75
0.72
0.72
Zelka
20
25
20
Piperki (somborka)
0.15
0.52
Krastavici
96
78
82
Zelka
0.12
0.10
0.12
Krastavici
0.35
0.45
0.61
1 Euro -135 Lek www.kash.org.al
www.food-ks.org
Predlozi na FFRM za revidirawe na “nacionalnata strategija za zemjodelstvo i ruralen razvoj za 2007 - 2013 godina�
Predlozi na FFRM za revidirawe na “Nacionalnata strategija za zemjodelstvo i ruralen razvoj za 2007 - 2013 godina”
Nacionalnata strategija za zemjodelstvo i ruralen razvoj se odnesuva za periodot od 2007 do 2013 godina, {to mo`e da pretstavuva i pokrivawe na poslednata faza na pretpristapniot period za pregovori i vlez vo Evropskata Unija. Za taa cel FFRM smeta deka e od osobeno zna~ewe izmenata na ovaa nacionalna strategija koja e osnova za kreirawe na programite za poddr{ka i ruralen razvoj, zakonite i politikite vo zemjodelstvoto, a istata ne soodvetstvuva so momentalnata sos tojba.
Federacijata na farmerite vo RM vo ramki na proektot ”Zastapuvawe na farmerite vo procesite na pribli`uvawe na makedonskoto zemjodelstvo kon zaedni~kata zemjodelska politika na Evropskata Unija”, inicira u~estvo na farmerite vo procesot na funkcionalizirawe na Strategijata za zemjodelstvo i ruralen razvoj 2007-2013 g. Ovaa aktivnost se sprovede preku informirawe na zemjodelcite za strategijata, diskutirawe za nejzinite jaki i slabi strani. Istovremeno na ovie sredbi se odr`aa predavawa za GlobalGap, Menaxment na farma, kooperativnoto zdru`uvawe i higiena na mleko, realizirani vo sorabotka so sovetnici na APRZ (Agencija za pottiknuvawe na zemjodelstvoto i ruralniot razvoj) i privatni sovetnici. Pro{iruvaweto na znaewata od ovie oblasti pridonesuva za pogolema primena na strategijata na nivo na farma odnosno do zgolemena konkurentnost {to e i osnovnata cel na strategijata. Konkurentnost - DA, no osnovnoto pra{awe {to ne e jasno odgovoreno vo strategijata e KADE, KOLKU I KAKVI SAKAME DA BIDEME DO 2013 GODINA. Vo tekstot na strategijata e vidlivo otsustvoto na konzistentna agrarna politika koja ima pred sebe vidlivi dolgoro~ni celi, a namesto toa se zabele`uvaat ad-hok re{enija. Za da se izbegne takviot parcijalen pristap neophodno e, pred s#, strategijata da se zasnova na realnite sostojbi vo zemjodelstvoto koi se snimeni na teren. Vistinska moderna strategija sepak... 1 Konkretni predlozi za promeni i dopolnuvawa na strategijata za zemjodelstvo i ruralen razvoj:
1
Doc. D-r Blagica Sekovska, Veterinaren fakultet
Definirawe strate{ki pristap za statusot na zemjodelcite vo zemjodelskiot sektor vo nasoka na promovirawe na odredena kategorija na zemjodelci koja sakame da ja imame vo sektorot Vo zemjodelskiot sektor imame farmeri koi se registrirani spored Zakonot za vr{ewe zemjodelska dejnost, registrirani kako individualni zemjodelci samo vo Fondot za penzisko i invalidsko i zdravstveno osiguruvawe, registrirani spored Zakonot za trgovski dru{tva i neregistrirani. Beneficiite na ovie razli~ni kategorii zemjodelci se razli~ni i promenlivi spored odredeni zakoni ili programi za poddr{ka, a spored toa i mnogu e te{ko da se odredat zemjodelcite vo koja grupa e najdobro da pripadnat. Na primer, ako vo eden navrat politikata na MZ[V e deka samo registriranite zemjodelci mo`e da koristat sredstva od programa za poddr{ka na ruralniot razvoj, vo drug navrat toa se menuva i istata va`i i za neregistriranite, se postavuva pra{aweto {to so onie zemjodelci koi ve}e ja promenile formata na registracija zaradi odredena programa za poddr{ka? Upravuvawe so zemjodelskoto zemji{te i pasi{tata Eden od najgorlivite problemi vo zemjodelstvoto koi treba da imaat zna~ajno mesto vo strategijata e upravuvaweto so dr`avnoto zemjodelsko zemj i{te, visokata fragmentiranost na zemji{teto, kako i pasi{tata koi vo golem broj slu~ai se prenameneti ili ne se odr`uvaat, a za niv se pla} a pa{arina. Razgrani~uvawe na socijalni i ekonomski merki Vo kreiraweto na strategijata treba da se ima predvid socijalnata dimenzija na zemjodelstvoto, no mora da se napravi razgrani~uvawe na merkite koi go stimuliraat zemjodelstvoto kako biznis, od edna strana, i kako merki so socijalna dim enzija, od druga strana, bidej}i ekonomskata i socijalnata kategorija se sosema razli~ni i baraat i dijametralno sprotivni merki. Poseben tretman treba da imaat margi naliziranite grupi vo zemjodelstvoto kako {to se `enite.
Iako postojat stimulativni merki za `enite i mladite vo programite za poddr{ka na MZ[V, sepak ovoj problem na rodovata ednakvost i ednakvosta na mladite treba da se tretira mnogu podlaboko zaedno so institucionalnata postavenost vo MZ[V. I pokraj toa {to postojat stimulativni merki za `enite i mladite vo programite za poddr{ka na MZ[V, treba da postoi institucionalna ramka za ovaa problematika. Vo strategijata treba jasno da se definiraat strate{kite grupi na proizvodi, a predlogot e toa da bidat tradicionalnite izvozni pro izvodi. Vo postojnata strategija kako strate{ki celni grupi se: konkurentni izvoznoorientirani proizvodi (tutun, grozje, vino, jagne{ko, ovo {je, zelen~uk); uvoznite zemjodelski pro izvodi: brojleri, june{ko; alternativni/net radicionalni proizvodi: noevi, pol`avi, p~e larstvo. Od nabroenite grupi na proizvodi proizleguva deka za nas e s# strate{ki prioritetno. Baraweto na FFRM e jasno da se definiraat strate{kite proizvodi vo na{iot zemjodelski sektor i za niv da se razvijat seopfatni potstrategii (od niva do trpeza) za nivni podobar tretman i razvoj ako navistina ni se strate{ki (poddr`ana e primena na GlobalGap a nemame nitu pazar nitu cena za toa proizvodstvo, poddr`uvame jabolka a nemame ladilnici, poddr`uvame kalinki a nemame prerabotuva~ki kapaciteti... Dali imame efikasna direktna finansiska poddr{ka ako nemame celosno sozdadeni uslovi za proizvodstvo: kvaliteten saden i semenski materijal, prerabotuva~ki kapaciteti, ladi lnici, agroberza, laboratorii...). Vklu~uvawe na jabolkoto i jagodite (koi ne se del od strategijata pod pretpostavka deka se ispu{teni od tehni~ki pri~ini) - tie treba da bidat del od nea kako na{i zna~ajni zemjodelski proizvodi. Maslinkata e zemjodelski proizvod koj se sretnuva vo strategijata, no se postavuva pra{aweto dali e konkurentno na{eto doma{no proizvodstvo na pazarot i so pottiknuvawe za nejzino sadewe dali bi se namalil uvozot i cenata? Spored podatocite so koi raspolaga FFRM za alternativnoto proizvodstvo, nekoi od ovie proizvodi imaat potencijal da se proizveduvaat, no s# u{te nedostasuvaat seriozni istra`uvawa za nivnata profitabilnost i konkurentnost na nadvore{nite pazari, a najgolemiot nedostatok za ovie proizvodi e marketing-istra`uvawe i vospostavuvaweto na lanecot na vrednosti (na pr.,
imame proizvodstvo na noevi, no nemame klanica ili nemame pazar i sli~no). Stavot na FFRM e deka za da vlezat alternativnite proizvodi vo strategijata najprvo treba da se napravat istra`uvawa, no da im se dade prioritet na ovie istra`uvawa na izvoznite tradicionalni granki za koi, isto taka, ne e opfaten celiot lanec na vrednosti. Pristapot vo proekcite za razvoj na zemjodelskite potsektori e neednakov, bidej}i za nekoi proizvodi, kako {to e p~enicata, se predviduva zgolemuvawe na produktivnosta za 3% i vkupnite povr{ini da se zgolemat za 3300 ha vo periodot na sproveduvawe na strategijata ili kaj maslodajnata repka se predviduva zgolemuvawe na povr{inite od 5.371 ha vo 2007 g. na 9.515 vo 2013 g. (zgolemuvawe za 4.144 ha za period od sedum godini). Za ovie kulturi imame merlivi indikatori za realizacija na strategijata, no vakvi proekcii nema za site kulturi. Pri razgleduvaweto na strategijata, naj~esto postavuvano pra{awe se kvalitetni podatoci za profitabilnosta na kulturite na minimum povr{ini ili broj na grla na edna farma, cenite na ~inewe kako faktor za formirawe na proda`nata cena, barawata na pazarot i sli~no. Kako {to ve}e be{e spomenato, vo strategijata nedostigaat celosni istra`uvawa i dostapna baza na podatoci (potreben e zabrzan razvoj na Monitoring na farma i Zemjodelski informativen sistem). Kreirawe strate{ki pristap za proizvodstvo na tutun soglasno evropskite politiki Vo Nacionalnata strategija treba da se ima jasna nasoka za proizvodstvoto na tutun kako na{a golema izvozna granka, imaj}i predvid deka so ovaa kultura se zanimavaat golem broj semejstva, a EU gi namaluva subvenciite i povr{inite i finansiskite sredstva gi tro{i za kampawi za namaluvawe na brojot na pu{a~ite. Kreirawe Agroekolo{ka politika vo zemjo delstvoto vo sorabotka so Ministerstvoto za `ivotna sredina Primer: zasaduvawe sitnozrnesto i jatkasto ovo{je po planinite. Proizvodstvoto na rastenija koi ponatamu bi se prerabotuvale vo biodizel treba da se stimulira samo kako vrzana agroekolo{ka merka koga treba da se posee na zagadeno zemji{te (na primer, vo blizina na Veles ili vo blizina na „Okta” i sl.), a vo site drugi slu~ai koga mu konkurira na proizvodstvoto na
Predlozi na FFRM za revidirawe na “Nacionalnata strategija za zemjodelstvo i ruralen razvoj za 2007-2013 godina”
hrana i go zazema visokokvalitetnoto zemji{te treba da se destimulira, osobeno poradi faktot deka imame golema siroma{tija i glad vo svetot.
vo zemjodelstvoto, kako i institucionalno i nau~no postavuvawe na ova pra{awe vo MZ[V, a potoa i vo farmerskiot sektor so cel da se namalat efektite od klimatskite promeni.
Vo strategijata otsustvuva strate{ki pristap za namaluvawe na vlijanieto na klimatskite promeni. Spored dosega{nite istra`uvawa, za periodot do 2100 g. se predvideni golemi efekti od klimatskite promeni vo zemjodelstvoto. Kako poranlivi }e bidat jugoisto~niot i centralniot del so namaleni prinosi na zimska p~enica, grozje, domati, jabolko poradi povisoki temperaturi i promena na re`imot na vrne`ite i vodosnabduvaweto pridru`eno so golema direktna ekonomska {teta. Pra{awata na klimatskite promeni kako i soodvetnata promena na zemjodelskite kulturi, zaedno so promenata na kalendarot na zemjodelskite aktivnosti, osobeno }e stanat aktuelni vo idnite godini. Od tie pri~ini treba da se predvidat i soodvetni merki vo strategijata za sledewe i razvoj na sostojbite
I za kraj, strategijata treba da predvidi merki za posilno zdru`uvawe na zemjodelcite kako vo zdru`enija, taka i vo profitabilni formi na zdru`uvawe. Merkite treba da bidat vo nasoka na jasno definirawe na kriteriumi za relevantni pretstavnici na farmerite kako {to se broj na ~lenovi, demokratska struktura, po~ituvawe na Zakonot za zdru`uvawe na gra|ani (statut, odr`uvawe generalni sobranija i sli~no). Ovie merki mo`e mnogu da pridonesat vo razvojot na zemjodelstvoto bidej}i site ostanati strukturi koi gi opkru`uvaat zemjodelcite, a toa se trgovcite, prerabotuva~ite i sl. mo`at lesno da gi kreiraat pazarnite uslovi vo zemjodelstvoto kako {to se cenite i otkupot poradi nivna podobra organiziranost i usoglasenost.
“Ovaa bro{ura be{e ovozmo`ena so poddr{ka od Proektot za zajaknuvawe na gra|anskoto op{testvo, na Agencijata na Soedinetite Amerikanski Dr`avi za me|unaroden razvoj (USAID) i sproveduvan od Institut za trajni zaednici (ITZ). Mislewata {to se ovde izrazeni im pripa|aat na avtorite i ne gi odrazuvaat stavovite na Institut za trajni zaednici (ITZ) ili na Agencijata na Soedinetite Amerikanski Dr`avi za me|unaroden razvoj (USAID). Isto taka, spomnuvaweto trgovski marki ili komercijalni proizvodi ne pretstavuva poddr{ka ili preporaka za koristewe.”