Hotel Ritz. Życie, śmierć i zdrada w Paryżu

Rozdział 7 Żydowski barman i niemiecki ruch oporu

Bar w paryskim hotelu Ritz, na krótko przed okupacją.

Dobry barman naprawdę musi posiadać wszystko to, co powinien mieć dyplomata, a nawet więcej. z wprowadzenia do wydanej w 1936 roku książki Franka Meiera zatytułowanej The Artistry of Mixing Drinks

W

hotelowym barze Ritza, mieszczącym się od strony rue Cambon, czas płynął spokojnie. Mahoniowy bar lśnił, a Frank zauważył, że w nocy ktoś wypolerował jego mosiężne elementy i lustra.

Jednak piątek 21 lipca 1944 roku nie należał do normalnych dni. Frank był niespokojny.

Także generał Carl-Heinrich von Stülpnagel, wojskowy komendant Paryża, i jego oficer łącznikowy pułkownik Caesar von Hofacker od ubiegłego piątku już zdradzali podenerwowanie1. Generał zajmował pokoje Ritza i od dnia objęcia urzędu kierował stąd operacjami w mieście.

Po Paryżu szybko rozeszła się wieść, że niemieccy nacjonaliści, którzy dzień wcześniej próbowali dokonać zamachu na Adolfa Hitlera, ponieśli sromotną klęskę. Była to spektakularna strata dla niemieckiego ruchu oporu.

Frank wiedział, że spisek w dużej mierze nabierał kształtu przy przyrządzanych przez niego koktajlach. Wiedział o tym, ponieważ w nim uczestniczył, choć nie bezpośrednio.

W holu Ritza roiło się już od szturmowców SS – cieszącej się złą sławą formacji Schutzstaffel Heinricha Himmlera – i nawet Niemcy, którzy nic nie wiedzieli o planowanym zamachu, nie kryli zdenerwowania. Generał von Stülpnagel, otrzymawszy rozkaz natychmiastowego powrotu do Berlina, próbował tego ranka popełnić samobójstwo na drodze wyjazdowej z Paryża. Już zajęło się nim gestapo. Von Hofacker 117

HOTEL RITZ. Życie, śmierć i zdrada w Paryżu

i Hans Speidel, inny niemiecki pułkownik i stały bywalec placu Vendôme, zaginęli.

Frank pracował dla nich jako szpieg.

W wyniku fiaska spisku aresztowano wielu wysokich rangą oficerów niemieckich. Wydawało się zatem mało prawdopodobne, że gestapo pojawi się u niego natychmiast i będzie zadawać pytania. To raczej Blanche Auzello miała się czego obawiać. Gestapowcy aresztowali ją przed sześcioma tygodniami, 6 czerwca, kiedy nierozważnie wyszła świętować lądowanie aliantów w Normandii. Była Żydówką. Frank wiedział o tym, gdyż pomógł jej sfałszować paszport. Działała także w ruchu oporu2.

Frank wiedział jeszcze o co najmniej dwóch osobach z personelu hotelowego zaangażowanych w działalność podziemia.

W ten czy inny sposób wielu pracowników Ritza było wtajemniczonych. Hotel był zwyczajnie zbyt mały, żeby dało się wszystko ukryć. Teraz wszyscy mieli zdać egzamin z lojalności i siły charakteru: czy ktoś pęknie i wyda kolegów gestapowcom? Czy można w jakiś sposób przekazać najsłabszym ogniwom spośród nich ostrzeżenie?

Wkładając swój biały barmański uniform i starannie poprawiając binokle, Frank cofnął się myślami do zeszłego tygodnia. W ubiegły piątek, 14 lipca, wypadało święto narodowe Francji – rocznica zburzenia Bastylii. O szybko zmieniającej się sytuacji świadczyło wyjście na ulice stu tysięcy paryżan, którzy stawili czoło czołgom reżimu wojskowego i zamknęli ulice, strzelając i wzniecając ogniska. Niemcy stłumili bunt demonstrantów, jednak po raz pierwszy dało się wyczuć w powietrzu wyraźną woń dymu i zdecydowanego oporu.

Tej nocy pułkownik Speidel niespodziewanie wrócił do Paryża. Na początku wojny, po objęciu w 1940 roku funkcji szefa sztabu wojskowego komendanta miasta, przez kilka lat mieszkał na stałe w hotelu Ritz3. Przez pierwsze dwa lata po kapitulacji Francji Speidel odpowiadał z grubsza za nadzór 118

Żydowski barman i niemiecki ruch oporu

nad działalnością hotelu – polegało to głównie na ugłaskiwaniu dyplomatów i tłumaczeniu im, dlaczego podczas wojny czasem brakowało kawioru. Hotel stanowił doskonałe miejsce do realizacji jego drugiego zadania: opieki nad wybraną grupą artystów i naukowców podtrzymujących paryską kulturę. Stanowiło to część wielkiej wizji Führera. Kiedy Hitler odwiedził Paryż pierwszego lata okupacji, Hans Speidel oprowadzał go po mieście.

Teraz Speidel zajął się ważniejszymi sprawami – wojskowymi i politycznymi, przez co większość czasu spędzał w fortecy La Roche-Guyon, znajdującej się w odległości czterdziestu kilometrów od stolicy. Mieściła się w niej kwatera główna sztabu regionalnego. Odkąd w kwietniu Speidel został mianowany szefem sztabu przy dowódcy Grupy Armii B „Lisie Pustyni” – feldmarszałku Erwinie Rommlu, nie mógł wrócić do Paryża. Gdy zawitał wreszcie do miasta, w Ritzu poczuł się jak w domu. Zresztą wszyscy wciąż go pamiętali4.

Kiedy Frank analizował ryzyko, słabe punkty oraz wszystkie razy gdy personelowi Ritza udało się uniknąć zainteresowania ze strony Niemców, musiał pomyśleć o Hansie Speidlu.

Z jednego powodu. Hans był jednym z hitlerowców, którzy z pewnością domyślali się prawdziwej tożsamości Blanche.

Plotkowano, iż w latach dwudziestych zeszła ze statku na ląd w Paryżu jako mademoiselle Blanche Rubenstein, pół-Niemka, pół-Amerykanka pochodzenia żydowskiego, gwiazdeczka filmów klasy B, kochanka egipskiego księcia i playboyów5.

Także Coco Chanel znała tajemnicę Blanche z dawnych czasów. Pewnego dnia będąca już w podeszłym wieku projektantka zatrzymała ją, gdy mijały się na tylnej klatce schodowej Ritza. „Jedna z moich sprzedawczyń powiedziała mi, że jesteś Żydówką, Blanche” – rzuciła. – „Nie możesz dowieść tego, że jesteś Żydówką, nieprawdaż?”6 – ciągnęła. Nic więcej nie zostało powiedziane. Dla Blanche insynuacja Coco zabrzmiała 119

HOTEL RITZ. Życie, śmierć i zdrada w Paryżu

złowieszczo. Wszyscy wiedzieli, że jeśli chodziło o kwestię żydowską, Chanel była skłonna grać nieczysto. Jej prawnik René de Chambrun, mąż Josée, eleganckiej córki Pierre’a Lavala, pomagał Coco w staraniach o odebranie firmy perfumeryjnej jej żydowskim wspólnikom, którym na początku lat dwudziestych sprzedała większość udziałów7. A Blanche nie należała do faworytek Coco.

Kiedy Niemcy zajrzeli do papierów Blanche, na pierwszy rzut oka wszystko się zgadzało. W jej paszporcie od lat widniało nazwisko Ross, katoliczki z Ohio. Wydawało się jednak, że nie miała zbyt dużego pojęcia, gdzie leży Cleveland. Nikogo nie przekonała. Jakimś cudem sprawa wkrótce przycichła, a ponieważ Blanche byłą żoną obywatela francuskiego, pozwolono jej zostać w Paryżu.

Frank cieszył się, że Blanche nie pękła, i liczył na to, że nie pęknie także teraz. Mimo to łatwo było sobie wyobrazić, jak zachowa się bystry agent gestapo w obliczu powiązań hotelu ze spiskiem zmierzającym do zamachu na Hitlera i Göringa.

Paszport Blanche stanowił już oczywiście dawne dzieje.

Frank pomógł jej go sfałszować ponad dziesięć lat temu. Wciąż pomagał podrabiać dokumenty ludzi, którzy musieli opuścić okupowaną Francję8. Skontaktował Blanche z żydowskim informatorem nazywanym Greep, który za sto dolarów wykonał fałszywe papiery i przy okazji odjął kilka lat od prawdziwego wieku Blanche. Kobieta odnowiła paszport w konsulacie amerykańskim i nowy dokument był w stu procentach autentyczny.

Kłopot polegał na tym, że Blanche ostatnimi czasy ściślej współpracowała z Greepem. On także działał w ruchu oporu i pomagał w operacji mającej na celu zorganizowanie ucieczki zestrzelonego lotnika RAF-u z Paryża9. Blanche mówiła biegle po niemiecku. W czasie wojny wielokrotnie pomagała zestrzelonym pilotom wydostać się z okupowanego terytorium, 120

Żydowski barman i niemiecki ruch oporu

korzystając z różnych siatek konspiracyjnych. Lotnicy znowu spadali z nieba, z alarmującą regularnością.

Lecz Blanche tkwiła w więzieniu. Problem w tym, że nawet wtedy gdy najbardziej się starała, nie była szczególnie dyskretna ani niezawodna. Lubiła działać na przekór i w nieodpowiednim momencie10. To właśnie przez tę skłonność znalazła się w obecnym położeniu; i nie był to pierwszy raz, kiedy została aresztowana przez gestapo.

Według jednego ze źródeł 6 czerwca Blanche ze swoją pochodzącą z Europy Wschodniej koleżanką Lily Kharmayeff jadły obiad u Maxima. Tego dnia wieści o lądowaniu w Normandii wprawiły Niemców w szczególnie nieprzyjemny nastrój. O D-Day krążyły różne plotki. Niektóre mówiły o tym, że podpita Blanche, mówiąc po niemiecku, raz po raz domagała się od orkiestry, by zagrała God Save the King, i skarżyła się, że ostrygi są zarezerwowane tylko dla Niemców11. Inne, że zaczepiła dwie zalotne Francuzki jedzące lunch ze swoimi niemieckimi kochankami, mówiąc im wprost, że są kurwami i zdrajczyniami. Jej siostrzeniec wspominał później, że Blanche twierdziła, jakoby cisnęła kieliszkiem szampana w krocze niemieckiego oficera, kiedy ten wyprężył się przed nią, salutując „Heil Hitler!”12. Ci, którzy znali ją najlepiej, czuli, że niestety każda z tych wersji jest równie prawdopodobna, choć opowieści o jej wielokrotnym aresztowaniu są często chaotyczne. Wielu paryżanom podobała się postawa Blanche, lecz nie wyrażanie na głos jej emocji – bo to wiązało się z ryzykiem.

Za okazanie braku szacunku wobec Niemców Lily i Blanche natychmiast przewieziono do cieszącego się złą sławą obozu we Fresnes. Zachowanie Blanche okazało się niemądre nie tylko ze względu na doraźne konsekwencje. Obie kobiety zostały poddane śledztwu. Gdyby gestapo odkryło, czym naprawdę się zajmują, natychmiast by je stracono. Zresztą nie tylko je. Z łatwością mogłyby pociągnąć za sobą personel Ritza.

121

HOTEL RITZ. Życie, śmierć i zdrada w Paryżu

Lily Kharmayeff walczyła w hiszpańskiej wojnie domowej, a teraz działała we francusko-hiszpańskim ruchu oporu w Paryżu. Prawdopodobnie należała też do środowiska rosyjskich filmowców na emigracji, pracujących w Paryżu w latach dwudziestych i trzydziestych z reżyserem Jakowem Protazanowem.

Być może ona i Blanche poznały się na planie jego filmu z 1923 roku zatytułowanego Pour une nuit d’amour (Dla nocy miłości)13.

Jedną z ról drugoplanowych zagrała Blanche Ross – był to pseudonim sceniczny Blanche Rubenstein w latach dwudziestych oraz nazwisko, które widniało w jej sfałszowanym paszporcie.

Bez względu na okoliczności ich poznania teraz Lily zwerbowała starą przyjaciółkę do ruchu oporu. Udając żonę pracownika kolei, Blanche szmuglowała wojskowe fotografie poza Paryż, a pewnego razu, co bardziej niebezpieczne, ukryła Lily wraz z rannym komunistą Vincenzem w pokoju 414 w hotelu Ritz, gdzie dochodził do siebie, lecząc odniesione rany14. I tym razem niektórzy pracownicy hotelu o tym wiedzieli. Recepcjonista dał parze klucze, a Claude – nie mając pojęcia o potajemnej działalności żony – krył ją, gdy Niemcy węszyli już w hotelu. Poruszono natomiast niebo i ziemię, żeby zachować w nieświadomości Marie-Louise Ritz15. Jak ujął to jej syn Charley: widziała „dosłownie wszystko”16. Prędzej czy później ktoś będzie musiał ostrzec Marie-Louise, że tak bliska zażyłość z Niemcami może się okazać niebezpieczna.

Hitlerowcy podejrzewali Blanche o ukrywanie zbiegów i terroryzm polityczny. Gdyby się teraz załamała, a gestapo zdecydowałoby się przesłuchać Claude’a, byłoby co ujawniać17.

On także był już kiedyś aresztowany pod zarzutem sympatyzowania z komunistami. Nie działał w żadnym z luźno zorganizowanych ruchów w mieście, ale z niektórymi pracownikami Ritza założył siatkę konspiracyjną, by informować aliantów, kiedy w hotelu przebywali prominentni „goście Führera”. Niemcy odkryli już, że Claude pracował dla wywiadu 122

Żydowski barman i niemiecki ruch oporu

brytyjskiego. Zarówno Frank, jak i hotelowy odźwierny „chasseur” Jacques współpracowali z dyrektorem hotelu18.

Siatka Claude’a stanowiła pomysłowy system, wykorzystujący szwajcarskie kontakty hotelu. Pracując z danym partnerem biznesowym w strefie okupowanej, Claude dzwonił ze swojego biura i swobodnie przekazywał zaszyfrowane informacje. Jego informator przekazywał je z kolei kolejarzowi pracującemu w pobliżu granicy ze Szwajcarią, który dostarczał je alianckim szpiegom na neutralnym terytorium. Każdemu wysokiemu rangą oficerowi niemieckiemu lub politykowi przypisano numer, a czasami kod związany z cechami owoców i warzyw. Marszałka Rzeszy Hermanna Göringa sardonicznie przezwano „ziemniakiem”19.

Claude próbował zwerbować do swojej siatki kierowników innych paryskich hoteli. Gdy jego odpowiednik w Georges V odmówił, Auzello zaklinał się, że to koniec ich przyjaźni20.

Po południu 21 lipca, kilka godzin po nieudanym zamachu na Hitlera i Göringa, Frank Meier nie był wprawdzie w centrum podejrzeń, gdyby jednak jego tajemnica wyszła na jaw, znalazłby się w wielkim niebezpieczeństwie. To, czy przetrwa kolejny tydzień, nie zależało wyłącznie od Blanche. Tego dnia szturmowcy nie szukali w Ritzu rannych lotników ani członków francuskiej konspiracji. Pracowali nad wyjaśnieniem sprawy spisku.

Zaś bar w hotelu Ritz, terytorium Franka, niemal od początku wojny stanowił centrum niemieckiego ruchu oporu w Paryżu.

Urodzony w Austrii Frank był jego informatorem21. Nie znał treści tajnych wiadomości. Był zbyt bystry, żeby tak ryzykować. Podczas wojny przekazywał informacje zarówno Carlowi von Stülpnaglowi, jak i Hansowi Speidlowi. Był dobrym agentem.

Bar w Ritzu stanowił centrum wielu działań szpiegowskich. Cały plac Vendôme był usiany lokalami zajmowanymi przez agentów. Pod numerem siódmym mieściły się biura 123

HOTEL RITZ. Życie, śmierć i zdrada w Paryżu

Compagnie Intercommerciale prowadzonej przez niemieckiego ekonomistę doktora Franza Grügera. Firma była tylko przykrywką dla działalności wywiadowczej zagranicznej sekcji Abwehry. Inny szef siatki szpiegowskiej – hauptmann Wiegand – miał swój lokal przy placu Vendôme 22. Dzielił go z korsykańskim agentem o „bardzo wybuchowym temperamencie” Pierre’em Costantinim22. Bar od strony rue Cambon upodobała sobie wreszcie Inga Haag – „Malowana Laleczka”, Niemka o dorodnych kształtach, bywalczyni salonów, bratanica dyrektora Abwehry admirała Wilhelma Canarisa23.

W pierwszych latach wojny Inga pracowała jako sekretarka w niemieckim dowództwie naczelnym, mającym swoją siedzibę w zarekwirowanym hotelu Lutétia. Kilka razy w tygodniu wspólnie z przyjaciółmi chodziła jednak na rue Cambon popijać słynne drinki Franka24. Frank nigdy nie miał co do tego pewności, lecz Haag, podobnie jak większość jej znajomych z tego środowiska, szpiegowała dla wuja i niemieckiego ruchu oporu. Jej zadanie polegało na zaopatrywaniu rezydentów hotelu o żydowskim pochodzeniu w niezbędne – sfałszowane – paszporty. Frank i Inga działali w tej samej branży.

Jednym z gości Ritza, który towarzyszył Indze, był Pierre André Chavannes. Bywał w hotelu na tyle często, że Frank stworzył koktajl specjalnie dla niego – Happy Honey Annie: dwie trzecie brandy, jedna trzecia soku grejpfrutowego i odrobina miodu. Pierre André również należał do antyhitlerowskiej siatki w Paryżu, lecz został aresztowany w 1941 roku i skazany na śmierć. Jak na ironię, to książka autorstwa Franka z 1936 roku The Artistry of Mixing Drinks w niewytłumaczalny sposób uratowała Chavannes’owi życie. Podczas nalotu Niemców na mieszkanie Pierre’a przy avenue Foch towarzyszący im tłumacz przypadkiem zauważył egzemplarz słynnej biblii koktajlowej Franka.

Hitlerowcy wypili po kilka drinków, a wówczas Pierre’owi udało się zbiec podpitym prześladowcom i ukryć się pod Paryżem25.

124

Żydowski barman i niemiecki ruch oporu

Frank przekazywał wiadomości Indze i jej znajomym26.

Kobieta zorientowała się jednak, że robił to także dla Carla von Stülpnagla i Hansa Speidla, którzy z kolei chronili barmana. Jak na ironię, jedna komórka niemieckiego ruchu oporu szpiegowała inną, a każdy podejrzewał pozostałych o lojalność wobec Berlina. Inga i jej wuj nigdy nie odkryli (podobnie jak Claude, który dopiero później dowiedział się, czym zajmowała się Blanche), iż Stülpnagel i Speidel planowali nader zuchwałą akcję. Powierzenie komukolwiek tego rodzaju tajnych informacji, od których zależało życie, było zbyt niebezpieczne.

Wilhelm Canaris zniknął nagle w lutym 1944 roku, a jego zastępcą został przymilny Walter Schellenberg. To przy pomocy Waltera Coco Chanel odbyła dwie podróże do Berlina: zimą 1943 i 1944 roku. Nikt jednak nie znał dokładnie planów Schellenberga i couturière. Nikt też nie przypuszczał, że generał SS Walter Schellenberg należał do niemieckiego ruchu oporu27.

Frank nie mógł nie zauważyć, iż w następstwie nieudanego zamachu na życie Hitlera i Göringa zniknęła kolejna grupa stałych gości Ritza. Nadawało o tym nawet brytyjskie radio. Ci, którzy mieli ukryte odbiorniki, mogli wyłowić szczegóły tej historii ze zwodniczo pomieszanych strzępów. Wkrótce miał o niej usłyszeć cały świat.

Wyłoniła się stąd zdumiewająca opowieść o odwadze i zdradzie. Kilka dni wcześniej w Paryżu trzech głównych spiskowców: Hans Speidel, Caesar von Hofacker i Carl von Stülpnagel, przekonali przełożonego Speidla feldmarszałka Erwina Rommla, żeby spotkał się z nimi w stolicy Francji na tajnej naradzie wojennej.

W lutym feldmarszałek obiecał poprzeć plan swojego starego przyjaciela von Stülpnagla, mający na celu obalenie Führera przez wojsko. Stanowczo jednak wytyczył granicę, której nie zamierzał przekraczać, a było nią zabójstwo polityczne.

125

HOTEL RITZ. Życie, śmierć i zdrada w Paryżu

Wszystko zmieniło się podczas ich ostatniego spotkania w Paryżu, które zbiegło się z zamieszkami wybuchłymi w rocznicę zburzenia Bastylii. Feldmarszałek w końcu przyznał, iż nie ma wątpliwości, że Hitler pogrążył się w świecie fantazji i szaleństwa. Jako dowódca Grupy Armii B Rommel wiedział lepiej niż ktokolwiek inny, że z każdym dniem marszu aliantów na Paryż uścisk, w którym Niemcy trzymali Francję, stawał się coraz słabszy.

Rommel nadal sprzeciwiał się zabójstwu i chciał dać Führerowi ostatnią szansę, żeby przejrzał na oczy. Gdyby stało się inaczej, „Lis Pustyni” przysiągł całkowite zaangażowanie się w spisek, „w sposób jawny i bezwarunkowy”, aż do samego końca. Zobowiązał się również, że zrobi wszystko, co w jego mocy, by upewnić się, że jego zastępca feldmarszałek Günther von Kluge nie zniweczy ich planów w ostatniej chwili. Von Kluge zgodził się udzielić poparcia spiskowcom. Jednak wszyscy mieli wątpliwości co do tego, czy można na nim polegać.

W wyniku wypadku samochodowego 17 lipca 1944 roku konspiratorzy stracili Erwina Rommla. Tego dnia samolot Królewskich Kanadyjskich Sił Powietrznych ostrzelał z karabinów maszynowych samochód feldmarszałka jadący wiejską drogą.

Jego szofer zginął na miejscu. Samochód, jadąc z pełną szybkością, wpadł do rowu i uległ całkowitemu zniszczeniu. „Lis Pustyni” odniósł poważne rany głowy i miał już nie wrócić do służby. Kolejne dni spędził w szpitalu, zanim został przewieziony do Niemiec na rekonwalescencję i – wobec tego, co się w międzyczasie wydarzyło – nieuchronną egzekucję.

Konspiratorzy musieli teraz polegać na wsparciu von Klugego. Teraz to on dowodził wojskami niemieckimi w północnej Francji.

Być może Günther von Kluge zamierzał poprzeć plan spiskowców, w zależności od tego, co uda im się osiągnąć.

20 lipca, po miesiącach, a nawet latach potajemnego planowa126

Żydowski barman i niemiecki ruch oporu

nia i konsternacji, operacja „Walkiria” w końcu się rozpoczęła.

W Wilczym Szańcu, odległej kwaterze Hitlera, kuzyn Caesara von Hofackera książę Claus von Stauffenberg podłożył aktówkę z ładunkiem wybuchowym pod stołem Führera. Zapalił lont i – spokojnie przepraszając zgromadzonych – opuścił pomieszczenie. Kiedy wybuch bomby rozerwał drewniany barak, Claus wsiadał do czekającego na niego samolotu do Berlina, gdzie miał rozpocząć drugi etap wojskowego zamachu stanu.

W Paryżu Hans Caesar i Carl całe czwartkowe popołudnie czekali na wieści. O godzinie szesnastej czterdzieści pięć nadszedł długo oczekiwany telegram o krótkiej treści: „Wewnętrzny niepokój”. Była to zaszyfrowana wiadomość oznaczająca, że Adolf Hitler nie żyje.

O godzinie osiemnastej przyszedł kolejny telegram. Plan zakładał, że w razie śmierci Führera generałowie dowodzący poszczególnymi odcinkami przejmą kontrolę nad okupowanymi dystryktami. Dowódców tych zwerbowano do spisku, zachowując szczególnie dużą ostrożność. Von Stülpnagel, wojskowy gubernator Francji, postąpił zgodnie z rozkazami. Natychmiast polecił aresztować i zamknąć wszystkich członków dowództwa budzącej grozę SS i jej służby wywiadowczej Sicherheitsdienst (SD).

We wczesnych godzinach wieczornych 20 lipca 1944 roku cały Paryż był w rękach niemieckiego ruchu oporu.

Niedługo nastąpi punkt zwrotny. W ciągu zaledwie kilku godzin po Paryżu rozejdą się wieści o próbie zamachu na Hitlera. Sądząc po demonstracjach w dniu rocznicy zburzenia Bastylii, spiskowcy nie mogli wątpić, że Francuzi wkrótce wyzwolą swój kraj.

Wszystko zależało teraz wyłącznie od tego, czy Günther von Kluge wyda wojsku rozkaz wsparcia gubernatora.

Carl i Caesar pospieszyli do kwatery głównej armii w La Roche-Guyon, by zaplanować z feldmarszałkiem ostatnie etapy 127

HOTEL RITZ. Życie, śmierć i zdrada w Paryżu

wewnętrznego wyzwolenia Francji. Dzięki wsparciu wojska mieli położyć kres okupacji. Stolica stanęłaby otworem przed aliantami – znajdującymi się już w odległości kilkuset kilometrów – a konspiratorzy zawarliby układ, który ocaliłby Niemcy.

Od miesięcy uczestnicy spisku próbowali zebrać informacje o tym, co mogłoby przekonać aliantów do zakończenia wojny z hitlerowskimi Niemcami.

W zamku La Roche-Guyon von Stülpnagel wpadł do biura von Klugego z najnowszymi wieściami. Spiskowcy unieszkodliwili elitarne niemieckie oddziały nazistowskiej służby bezpieczeństwa. Paryż znalazł się w ich rękach. Teraz Kluge musiał tylko skontaktować się z aliantami i wynegocjować warunki pokoju we Francji.

Za chwilę von Kluge przekaże im wiadomość, że nie będzie żadnego rozejmu. O godzinie dziewiętnastej Hitler wystąpił w radiu, żeby zapewnić swoich dowódców o tym, że nie zginął. Claus von Stauffenberg opuścił Wilczy Szaniec zbyt wcześnie, by zauważyć, że zaledwie kilka chwil przed wybuchem aktówkę z bombą odsunięto od Hitlera. Konspiratorzy zaczęli działać, zanim potwierdzili, że najważniejszy element ich planu się powiódł. Popełnili karygodny błąd taktyczny.

W obliczu niepowodzenia planu Günther von Kluge odmówił swojego poparcia. Inaczej byłoby, „(...) gdyby ta świnia nie żyła”28, powiedział von Stülpnaglowi. Próbowali go przekonać, że ze wsparciem wojska ich plan odebrania Hitlerowi kontroli nad Francją wciąż mógł się powieść. Lecz Von Kluge nie był gotowy na podjęcie ryzyka. Von Hofackerowi i von Stülpnaglowi podróż powrotna do Paryża dłużyła się. Kiedy ich samochód ruszył, von Kluge postanowił obronić się przed nieuniknionymi reperkusjami. Von Stülpnagel musiał zostać aresztowany i przekazany gestapo. Günther natychmiast wydał stosowne rozkazy.

Tego wieczoru Hans, Caesar i Carl nie wrócili ani do swoich apartamentów w Ritzu, ani do hotelowego baru. Byłoby to 128

Żydowski barman i niemiecki ruch oporu

zbyt niebezpieczne, ponieważ najwyżsi stopniem dowódcy niemieccy nadal tam mieszkali. Zamiast tego spiskowcy zgromadzili się w apartamencie numer 703 w hotelu Raphäel, o rzut kamieniem od siedziby SD i gestapo przy avenue Foch. W hotelu Raphäel mieściła się ich główna kwatera, w której odbywały się spotkania organizacyjne.

Tymczasem wieści dotarły już do reszty spiskowców w Paryżu. Podczas gdy nieliczni bojownicy niemieckiego ruchu oporu czekali na powrót Carla i Caesara z La Roche-Guyon, szef sztabu Carla pułkownik Hans von Linstow w grobowej ciszy słuchał przez telefon rozpaczliwych wiadomości z Niemiec. Gdy wtoczył się do pokoju, by przekazać je innym, ktoś myśląc, że ma zawał, wstał, aby go podtrzymać. Pułkownik spojrzał na nich przerażony i wykrztusił: „W Berlinie wszystko się skończyło”. Płakał. „Właśnie dzwonił Stauffenberg. Osobiście przekazał mi informację i powiedział, że jego mordercy czekają już u drzwi”29.

Powróciwszy do Berlina, Claus von Stauffenberg nie przeżył tej nocy. Natychmiast stanął przed sądem wojskowym.

21 lipca, dziesięć minut po północy, razem z trzema innymi przywódcami niemieckich spiskowców został rozstrzelany przez pluton egzekucyjny na oświetlonym reflektorami dziedzińcu siedziby naczelnego dowództwa. W Paryżu nikt nie wątpił, że tamtejsi spiskowcy będą następni.

Kiedy Carl von Stülpnagel wrócił w końcu do stolicy Francji, postanowił wykonać ostatni, rozpaczliwy krok w walce o przetrwanie. Aresztowani oficerowie SS i SD zostali zamknięci w wielkiej sali balowej hotelu Continental. Zdezorientowani i przestraszeni dowódcy spędzili wieczór, upijając się drogim koniakiem. Carl wiedział już teraz, że będzie musiał uwolnić więźniów. Wiedział również, iż łatwość, z jaką unieszkodliwiono najwyższych rangą dowódców służb bezpieczeństwa, była co najmniej zawstydzająca. Jeśli Hitler się o tym 129

HOTEL RITZ. Życie, śmierć i zdrada w Paryżu

dowie, polecą głowy. To po części dlatego nazajutrz w hotelu Ritz nawet oficerowie SS nie kryli przerażenia.

Von Stülpnagel wezwał dowódcę SS Carla Oberga i ambasadora Niemiec Ottona Abetza do hotelu Raphäel na awaryjną naradę. Wszyscy zgodzili się wymyślić historię, która oszczędzi SS i SD wstydu – w zamian za zatuszowanie spisku. Uzgodnili, że Hitlerowi i Himmlerowi powiedzą, iż były to wspólnie zorganizowane ćwiczenia, mające pokazać, że miasto może sobie poradzić z każdym zagrożeniem dla Rzeszy30.

Ich plan mógłby się powieść, gdyby nie von Kluge, który zatelefonował do Hitlera i ze szczegółami opowiedział mu, co zrobili spiskowcy. Von Stülpnagel wiedział, że już po nim. On i Caesar nie spali aż do świtu, niszcząc wszystkie dokumenty, które tylko mogli, żeby ochronić innych konspiratorów.

Nazajutrz, między godziną ósmą i ósmą trzydzieści, Carl udał się do swojego biura w sztabie mieszczącym się w hotelu Majestic. Pół godziny później nadszedł rozkaz: Führer chciał, by jego wojskowy komendant Paryża natychmiast wsiadł do samolotu i zameldował się w Berlinie. Von Stülpnagel rozejrzał się po raz ostatni po swoim biurze. Wiedział, że nic więcej nie da się zrobić.

Zadzwonił do Berlina, informując, że jest w drodze. Uznał, że nic się nie stanie, jeżeli nie wykona tego ostatniego rozkazu, a zamiast tego pojedzie tam samochodem. Wyjeżdżając z Paryża, na polnej drodze rozkazał kierowcy i swojemu towarzyszowi, by zatrzymali się na polu bitwy z czasów pierwszej wojny światowej. Walczył tam kiedyś i widział, jak na tych polach ginęli jego przyjaciele.

Do sytuacji, w której znaleźli się teraz Niemcy, doprowadziły częściowo upokarzające postanowienia traktatu wersalskiego.

Carl powiedział swoim towarzyszom podróży, iż potrzebuje kilku chwil na osobności. Odszedł na dużą odległość.

Nagle ciszę przerwał odgłos dwóch wystrzałów. Znalazł go 130

Żydowski barman i niemiecki ruch oporu

jego kierowca. Von Stülpnagel stracił jedno oko i miał ranę głowy po kuli. Unosił się na wodzie w kanale pełnym krwi.

Natychmiast został zawieziony do szpitala w Verdun, a tam opatrzony i następnie poddany torturom. Udręczony, zdradził Erwina Rommla.

Hitler w napadzie szału rozkazał urządzić bezlitosną obławę na wszystkich uczestników spisku i ich rodziny. Wydał dekret, zgodnie z którym zdrajcy mieli zostać zabici jak bydło: powieszeni na hakach rzeźnickich i uduszeni strunami do fortepianu. Śmierć miała być bolesna i powolna, obejmująca całe dni – czasem nawet tygodnie – niewyobrażalnych męczarni.

Hitler i grono jego najbliższych współpracowników wieczorami z makabryczną przyjemnością oglądali filmy z egzekucji. Zanim skończy się lato, także Carl zawiśnie na jednej z takich strun w Berlinie.

Pozostali spiskowcy zbiegli z Paryża. Gestapowcy już na nich polowali. Hans von Linstow uciekał przez jeszcze kilka dni. Caesar von Hofacker ukrywał się w Paryżu przez sześć dni. Torturowany, również wydał Rommla. Oni także skończyli ze strunami owiniętymi wokół szyi.

W ciągu kilku tygodni w następstwie nieudanego spisku w całej Trzeciej Rzeszy aresztowano około pięciu tysięcy osób i stracono prawie dwieście z nich, wiele niewinnych.

W stolicy Francji jedynie Hansowi Speidlowi udało się przetrwać rzeź, jaka nastąpiła po wykryciu intrygi. Po 20 lipca członkowie niemieckiego ruchu oporu mieli status uciekinierów na terytorium wroga. Gdyby Hans został ujęty, zapłaciłby życiem. Ukrywał się w stolicy.

Gdyby odkryto tożsamość osób pomagających spiskowcom, z pewnością ich też dosięgłyby konsekwencje. Tego wieczoru w barze przy rue Cambon Frank obserwował Niemców wchodzących i wychodzących przez drzwi. Wszyscy nerwowo nasłuchiwali odgłosu oficerek i trzaskających drzwi. Frank Meier 131

HOTEL RITZ. Życie, śmierć i zdrada w Paryżu

wiedział, że każdy z nich miał jakiś udział w spisku. Blanche była w rękach na wpół oszalałego gestapo, Claude zaś wyglądał na szczególnie wynędzniałego i wymizerowanego. Zwyczajowa gra w tryktraka nie była już tak energiczna jak kiedyś. Nawet liczba małych zakładów, w których Frank zazwyczaj brał udział, zmalała. W takim dniu nikt nie myślał o hazardzie.

Przy spowitych dymem stolikach w rogach bez wątpienia było za to więcej szpiegów i podwójnych agentów niż zwykle.

Obserwowali i czekali na rozwój sytuacji.

Frank także czekał i rozmyślał. Niemieccy konspiratorzy wiedzieli – także ci mieszkający w Ritzu – że postawiwszy wszystko na jedną kartę, ponieśli sromotną klęskę. Spisek się nie powiódł. Niemniej jednak na kilka krótkich godzin Paryż był wyzwolony, nawet jeśli tylko oni o tym wiedzieli. Miał nadzieję, że Blanche będzie trzymać język za zębami, dopóki nie nadejdzie kolejne wyzwolenie. Liczył na to, że wszyscy wykażą się dyskrecją. Frank zamykał bar punktualnie o godzinie dwudziestej pierwszej. I na tym musiał się teraz skupić.

Jednak niezależnie od kierunku, w którym biegły jego myśli, dla obserwujących go szpiegów Frank z Ritza wyglądał tak samo jak zawsze: był elegancki i opanowany.

Spis treści Spis postaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Prolog Hotel Ritz, lustro Paryża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Rozdział 1 Kawałek Szwajcarii w Paryżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Rozdział 2 Cała ta mowa o Paryżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Rozdział 3 Pojedynek powietrzny nad placem Vendôme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Rozdział 4 Diamenty duże jak Ritz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Rozdział 5 Amerykanie dryfują ku Paryżowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Rozdział 6 Francuska aktorka i jej niemiecki kochanek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Rozdział 7 Żydowski barman i niemiecki ruch oporu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Rozdział 8 Amerykańska żona i szwajcarski dyrektor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Rozdział 9 Niemiecki generał i los Paryża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 347

HOTEL RITZ. Życie, śmierć i zdrada w Paryżu

Rozdział 10 Korpus prasowy i wyścig do Paryża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Rozdział 11 Ernest Hemingway i wyzwolony Ritz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Rozdział 12 Damy dziennikarstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Rozdział 13 Ostatnie pociągi z Paryża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Rozdział 14 Wojna Coco i brudna pościel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Rozdział 15 Blond sensacja i fizycy jądrowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Rozdział 16 Pozdrowienia z Berlina i ostatnie walki w Paryżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Rozdział 17 Znikające mocarstwa w Paryżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Rozdział 18 Długi cień wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Posłowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Wybrana bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345