Ziemia Kłodzka nr 210
24 Jacek Suchodolski
LASÓWKA (Kaiserswalde)*
Prof. dr hab. inż. arch.
Jacek Suchodolski Absolwent II Liceum Ogólnokształcącego w Wałbrzychu oraz Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej. Starszy asystent Zakładu Architektury Budowli Przemysłowych Instytutu Architektury i Urbanistyki Politechniki Wrocławskiej. Staż projektowy w Cancila Architecture w Palermo na Sycylii w 1979 roku. Obrona pracy doktorskiej „Ewolucja łuku we współczesnych rozwiązaniach architektonicznych” w 1985 roku, Praca habilitacyjna „Regionalizm w kształtowaniu formy architektury współczesnej na obszarze Sudetów”. Od 2005 roku profesor nadzwyczajny Politechniki Wrocławskiej i dyrektor Instytutu Architektury i Urbanistyki Politechniki Wrocławskiej. Od 2000 roku członek Sekcji Architektury i Urbanistyki Komitetu Architektury i Urbanistyki PAN. Dorobek naukowy 77 prac (w tym publikacje w czasopismach regionalnych). „Architektura na obszarze Sudetów – Sudety Środkowe, Wschodnie i Przedgórze Sudeckie”, opracowana wraz z E. TrockąLeszczyńską i T. Biesiekierskim (1999 r.), wyróżniona Piórem Fredry na Wrocławskich Promocjach Dobrych Książek. „Architektura schronisk górskich w Sudetach” (2005 r.) uzyskała wyróżnienie na XII WTKN (2006 r.). Album-folder Architektura regionalna pogranicza kłodzko-orlickiego (2005 r.). Monografia „Regionalna architektura zajazdów i schronisk na ziemi wałbrzyskiej” (2011 r.).
Dolina Dzikiej Orlicy granicznej rzeki ziemi kłodzkiej i Czech należy z pewnością do piękniejszych w Sudetach, dzięki tworzącym ją zielonym łąkom, ukwieconym latem w rejonie Lasówki i Trčkova, Zelenki czy Bedřichovki, czy malowniczym przełomom w okolicy Poniatowa, Niemojowa, Neratova i Bartošovic. Istniejąca tu drewniana zabudowa o charakterystycznej regionalnej formie harmonijnie łączy się z otaczającym górskim krajobrazem, wzbogacając go i uatrakcyjniając. Lasówka należy do stosunkowo późno powstałych osad nad Orlicą. Charakteryzowała ją rozproszona zabudowa z tendencją do kształtowania się układu wielodrożnicowego. Do połowy XVI wieku tereny te porastał gęsty las i tylko nieliczne miejsca były zasiedlone. Na terenie Niemojowa (Marienthal) – wsi nad Dziką Orlicą, w XVI wieku miał istnieć myśliwski zamek Worlitz, który odwiedzali cesarze Rudolf II i Maksymilian II. Tereny na południowym brzegu Orlicy należały do czeskich panów, którzy urządzając polowania często niszczyli cesarskie lasy po drugiej stronie rzeki. Po trwającym 40 lat procesie sądowym mającym rozstrzygnąć ten konflikt, Sąd Ziemski w Pradze wydał polubowny wyrok w 1586 roku, na mocy którego ustalono środek Dzikiej Orlicy jako granicę między Czechami a ziemią kłodzką. Przebiegała ona od Lasówki aż do ujścia Czerwonego Potoku we wsi Graniczna, obecnie część wsi Lesica. Akcję osiedleńczą prowadził na tym obszarze cesarski nadleśniczy Leonard Veldhammer. Założył on w 1570 roku Niemojów, w którym zamieszkał na zamku Worlitz i w 1574 roku Rudawę oraz także Mostowice, których powstanie niektórzy uczeni datują później, bo na 1596 rok. Nazwa Mostowic (Langenbrück) pochodzi od tego, iż teren tej wsi jest poprzecinany licznymi potokami oraz grzęzawiskami, któ-
rych przekraczanie wymagało budowy przepustów i mostków oraz umacnianie dróg drewnianymi balami. Wsie te mogły powstać w celu ochrony kłodzkiego brzegu rzeki przed czyniącymi dużo szkód, wspomnianymi już wyprawami panów czeskich na dziką zwierzynę. Tak więc dolina Dzikiej Orlicy była lepiej zagospodarowana w XVI wieku po stronie czeskiej, a najstarszą wsią, która tu powstała po stronie kłodzkiej z początkiem tego stulecia był Poniatów (Peucker). Ostatecznie granica między ziemią kłodzką a cesarstwem austriackim, w tym w dolinie Dzikiej Orlicy, została ustalona przez Fryderyka II w wyniku wojen śląskich w XVIII wieku. Huta szkła i Lasówka Dzieje tej malowniczo położonej wsi w Górach Bystrzyckich w dolinie Dzikiej Orlicy,na stoku Kłobuka są nierozłącznie związane z hutnictwem szkła. Już w 1614 roku w sąsiedniej czeskiej Bedřichovce (Friedrichsdorf) Hans Friedrich, założyciel hut w Szklarskiej Porębie i Jugowie, uruchomił i tu hutę szkła, która uległa zniszczeniu podczas wojny trzydziestoletniej. Prawdopodobnie na terenie dzisiejszej Lasówki istniała już wtedy jakaś osada szklarzy (niektóre źródła mówią o końcu XVI wieku), która jak i inne miejscowości nad Dziką Orlicą po jej prawej i lewej stronie, w czasie wojny, została wyludniona i doprowadzona do upadku. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, w 1656 roku czeski mistrz szklarski z Bedřichovki Adam Peterhansel założył hutę w lasach cesarskich i po uzyskaniu prawa lokowania osad i hut w dolinie Dzikiej Orlicy założył 29 lipca 1662 roku Lasówkę. Nazwa tej osady - Kaiserswalde (pol. cesarski las), nawiązuje do jej pochodzenia. Adam Peterhansel zawarł umowę z nadregentem hrabstwa kłodzkiego Edmundem von Götzen i płacąc 50 talarów czynszu rocznie
otrzymał m.innymi teren pod budowę huty oraz budynków mieszkalnych dla siebie i pracowników huty, pół skrzyni czystego szkła lustrzanego i pół skrzyni szkła o mniejszej przeźroczystości, miał także prawo do sprowadzenia potrzebnych rzemieślników oraz sprawowania władzy sądowniczej nad mieszkańcami osady,mógł warzyć piwo i produkować wino, zbudować młyn i założyć staw, urządzać polowania, a przede wszystkim otrzymał zapewnienie, że jest wolnym człowiekiem tak jak jego potomkowie. Tak więc huta szkła i wolne dobra sędziowskie Lasówka rozwijały się dobrze i w 1693 roku, gdy umarł jej założyciel, huta należała do większych i znaczniejszych w regionie. Po ojcu przejął hutę i wolne sędziostwo jego syn Johan Franz Ferdinand, który w roku 1710 uzyskał herb i klejnot i został przyjęty do czeskiego stanu rycerskiego, uzyskując nazwisko „von Retzburg”. Z kolei cały majątek po swym ojcu i dziadku przejął Franz Anthon. W 1728 roku sprzedał go hrabiance Marii Cäcili von Wallis. W posiadaniu tej rodziny przetrwał do roku 1782, gdy Stephen Olivier von Wallis sprzedał go hrabiom von Schlabrendorf. Zachował się dokument z 1743 roku, z którego wynika, że w Lasówce mieszkało 13 chałupników, 2 kmieci, 8 zagrodników, 1 kowal, 1 młynarz, 1 karczmarz i 3 szklarzy. W majątku były 3 krowy i 3 kozy.Poddani mieli 13 krów i 3 kozy. Oprócz huty był tu folwark i młyn wodny. W kolejnych latach Lasówka wraz z hutą zmieniała właścicieli, aż w 1801 roku całość przeszła w ręce dotychczasowego dzierżawcy Johana Christofa Rohrbacha, który w roku 1812 gruntownie ją przebudował. Po jego śmierci majątek przejęła jego małżonka,, która wyszła powtórnie za mąż za fabrykanta szkła Augusta Hatschera, który w 1835 roku kupił hutę. Istniały we wsi wtedy 42 budynki, młyn
* Artykuł powstał w związku z obchodami 350-lecia powstania Lasówki , oraz 100-lecia budowy kościoła, przypadającymi w 2012 roku