Materiały źródłowe z WOS-u w LO i technikum. Zakres rozszerzony cz. 1

E D U K AC JA O BY WAT E L SK A

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie w liceum ogólnokształcącym i technikum Zakres rozszerzony cz.1 pod redakcją Janusza Korzeniowskiego

ZESZYT 9.

EDUKACJA OBYWATELSKA

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie w liceum ogólnokształcącym i technikum Zakres rozszerzony cz. I pod redakcją

Janusza Korzeniowskiego

SZCZECIN 2013

Redakcja

Janusz Korzeniowski Korekta

Agnieszka Gruszczyńska Katarzyna Kryszczuk-Mańkowska

Skład

Piotr Lachowicz

Copyright © 2013 by Zachodniopomorskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli

ISBN: 978-83-89882-87-5

Wydawca

Zachodniopomorskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli ul. Gen. J. Sowińskiego 68 70-236 Szczecin

Spis treści Wykaz materiałów źródłowych do nauczania Wiedzy o społeczeństwie w liceum ogólnokształcącym i technikum w zakresie rozszerzonym . . . 6 Propozycje zadań z wykorzystaniem materiałów źródłowych . . . . . . . . 9 Życie zbiorowe i jego reguły 1.1.

1.2.

1.3.

1.4.

1.5.

Systemy normatywne inne niż prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Podsystemy aksjo–normatywne: zwyczaj, moralność i prawo . . . . . . . . . . . . . . . .

Elastyczność w rozwiązywaniu konfliktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1991 r. w sprawie trybu postępowania przed kolegiami arbitrażu społecznego . . . . . . . . . . .

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach nieletnich . . . . . . . . . . . . . . .

10 12 14 18 21

Socjalizacja i kontrola społeczna 2.1.

Socjalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Grupa społeczna 3.1.

Grupy społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Struktura społeczna 4.1.

4.2.

Chce nam się żyć – wywiad Jacka Żakowskiego z profesorem Januszem Czapińskim . . . 34 „Młodzi 2011” – streszczenie raportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Zmiana społeczna 5.1.

5.2.

5.3.

Ruchy społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Ruch Solidarności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Ruch emancypacji kobiet – zdjęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

Zmiana społeczna 6.1.

6.2.

Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym . . . . . . . . . . . 74 Antysemityzm – zdjęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Procesy narodowościowe i społeczne we współczesnym świecie 7.1.

7.2.

Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych, sporządzona w Strasburgu dnia 1 lutego 1995 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2009 r. w sprawie określenia przypadków, w których zezwolenie na pracę cudzoziemca jest wydawane bez względu na szczegółowe warunki wydawania zezwoleń na pracę cudzoziemców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Kultura i pluralizm kulturowy 8.1.

Obszary regulacji kulturowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

Współczesne spory światopoglądowe 9.1.

Więzienia – sposób na walkę z przestępczością? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Edukacja w XXI w 10.1.

10.2.

W czym kryje się sukces tych, którzy wysyłają tylko kilka ofert i dostają pracę . . . . . . . 90 Warunki sukcesu życiowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

Obywatel i obywatelstwo 11.1.

Wzór obywatela w ustroju demokratycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

Społeczeństwo obywatelskie 12.1.

12.2.

12.3.

12.4.

12.5.

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Uchwała XVII sesji Sejmu Dzieci i Młodzieży z dnia 1 czerwca 2011 r. w sprawie zaleceń dotyczących rozwoju wolontariatu i aktywności społecznej wśród młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 List otwarty do premiera Donalda Tuska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Petycja do premiera Donalda Tuska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Statut stowarzyszenia „POLITES” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Opinia publiczna 13.1.

13.2.

Co dobrego przyniósł światu XX wiek? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Kampania społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

Środki masowego przekazu 14.1.

Kodeks Etyki Dziennikarskiej Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich . . . . . . . . . . . . . 120

Demokracja – zasady i procedury 15.1.

15.2.

Istota współczesnej demokracji politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Wybory reprezentantów do parlamentu i mandat przedstawicielski . . . . . . . . . . . . . 125

Polityka, ideologie, doktryny i programy polityczne 16.1.

16.2.

Kultura polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Koniec pewnej historii – wywiad Jacka Żakowskiego z Francisem Fukuyamą . . . . . . . . 131

Systemy partyjne 17.1.

Partie polityczne i systemy partyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

Instytucja państwa 18.1.

18.2.

Określenie państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Charakterystyka funkcji państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Modele ustrojowe państw demokratycznych 19.1.

Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Współczesna demokracja w Polsce i na świecie – problemy i zagrożenia 22.1.

22.2.

22.3.

Zjawiska patologii w strukturach i procesie sprawowania władzy państwowej . . . . . . . 151 Korupcja – zdjęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Biurokratyzacja – rysunki satyryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

Współczesna demokracja w Polsce i na świecie – problemy i zagrożenia 23.1.

23.2.

23.3.

23.4.

23.5.

Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. . . . . . . . . . 156 Konstytucyjne zasady ustroju Rzeczypospolitej Polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Demokratyczne państwo prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Brońmy autorytetu konstytucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Edukacja obywatelska

I. WYKAZ MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH do nauczania wiedzy o społeczeństwie w liceum ogólnokształcącym i technikum, w zakresie rozszerzonym Tytuł

Źródło 1. Życie zbiorowe i jego reguły

1.1 Systemy normatywne inne niż prawo

Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2011, s. 36–39

1.2 Podsystemy aksjo-normatywne: zwyczaj, moralność i prawo

Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 269–272

1.3 Elastyczność w rozwiązywaniu konfliktów

Hamer H., Rozwój umiejętności społecznych. Jak skuteczniej dyskutować i współpracować, Warszawa 1999, s. 137–148

1.4 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1991 r. w sprawie trybu postępowania przed kolegiami arbitrażu społecznego

http://isap.sejm.gov.pl

1.5 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach nieletnich

http://isap.sejm.gov.pl

2. Socjalizacja i kontrola społeczna Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s. 137–154

2.1 Socjalizacja

3. Grupa społeczna Goodman N., Wstęp do socjologii, Poznań 1997, s. 69–75

3.1 Grupy społeczne

4. Struktura społeczna 4.1 Chce nam się żyć – wywiad Jacka Żakowskiego z profesorem Januszem Czapińskim

www.polityka.pl 18.07.2011

4.2 „Młodzi 2011” – streszczenie raportu

http://www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Mlodzi_2011_streszczenie.pdf

5. Zmiana społeczna 5.1 Ruchy społeczne

Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 157–163

5.2 Ruch Solidarności

www.polityka.pl, 23 września 2011

5.3 Ruch emancypacji kobiet – zdjęcie

http://www.wiadomosci24.pl/artykul/krotka_refleksja_nad_kobiecoscia

6. Naród, ojczyzna i mniejszości narodowe 6.1 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym

http://isap.sejm.gov.pl

6.2 Antysemityzm – zdjęcie

http://fotoforum.gazeta.pl/

SPIS TREŚĆI

6

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

7. Procesy narodowościowe i społeczne we współczesnym świecie 7.1 Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych, sporządzona w Strasburgu dnia 1 lutego 1995 r.

http://www.msw.gov.pl/

7.2 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2009 r. w sprawie określenia przypadków, w których zezwolenie na pracę cudzoziemca jest wydawane bez względu na szczegółowe warunki wydawania zezwoleń na pracę cudzoziemców

http://isap.sejm.gov.pl

8. Kultura i pluralizm kulturowy Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 238–240

8.1 Obszary regulacji kulturowej

9. Współczesne spory światopoglądowe Giddens A., Socjologia, Warszawa 2006, s. 258–261

9.1 Więzienia – sposób na walkę z przestępczością?

10. Edukacja w XXI w 10.1 W czym kryje się sukces tych, którzy wysyłają tylko kilka ofert i dostają pracę

http://gazetapraca.pl/gazetapraca

10.2 Warunki sukcesu życiowego

Hamer H., Rozwój umiejętności społecznych. Jak skuteczniej dyskutować i współpracować, Warszawa 1999, s. 232–235

11. Obywatel i obywatelstwo Ossowska M., Wzór obywatela w ustroju demokratycznym, w: Konstytucjonalizm, demokracja, wolność. Wybór tekstów, Śpiewak P., (wybór), Warszawa 1996, s. 283–289

11.1 Wzór obywatela w ustroju demokratycznym

12. Społeczeństwo obywatelskie 12.1 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie

http://isap.sejm.gov.pl

12.2 Uchwała XVII sesji Sejmu Dzieci i Młodzieży z dnia 1 czerwca 2011 r. w sprawie zaleceń dotyczących rozwoju wolontariatu i aktywności społecznej wśród młodzieży

http://edukacja.sejm.gov.pl/

12.3 List otwarty do premiera Donalda Tuska

www.kgof.edu.pl/_list/index.php

12.4 Petycja do premiera Donalda Tuska

www.powiernictwo-polskie.pl

12.5 Statut stowarzyszenia „POLITES”

http://polites.org.pl/bip/index.php?id=213

13. Opinia publiczna 13.1 Co dobrego przyniósł światu XX wiek?

www.cbos.pl

13.2 Kampania społeczna

http://www.for.org.pl/pl/zmien-kraj

14. Środki masowego przekazu http://www.sdp.pl/Kodeks-etyki-dziennikarskiej-SDP

14.1 Kodeks Etyki Dziennikarskiej Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich

15. Demokracja – zasady i procedury 15.1 Istota współczesnej demokracji politycznej

Kuciński J., Nauka o państwie i prawie, Warszawa 2008, s. 145–147

15.2 Wybory reprezentantów do parlamentu i mandat przedstawicielski

Kuciński J., Nauka o państwie i prawie, Warszawa 2008, s. 148–151

16. Polityka, ideologie, doktryny i programy polityczne 16.1 Kultura polityczna

Król M., Słownik demokracji, Warszawa 1999, s. 113–116

16.2 Koniec pewnej historii – wywiad Jacka Żakowskiego z Francisem Fukuyamą

www.polityka.pl, 18.10.2010

7

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

17. Systemy partyjne Kuciński J., Nauka o państwie i prawie, Warszawa 2008, s. 164–167

17.1 Partie polityczne i systemy partyjne

18. Instytucja państwa 18.1 Określenie państwa

Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2011, s. 54–58

18.2 Charakterystyka funkcji państwa

Kuciński J., Nauka o państwie i prawie, Warszawa 2008, s. 72–77

19. Modele ustrojowe państw demokratycznych http://isap.sejm.gov.pl

19.1 Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r.

20. Władza ustawodawcza w państwie demokratycznym 21. Władza wykonawcza w państwie demokratycznym 22. Współczesna demokracja w Polsce i na świecie – problemy i zagrożenia 22.1 Zjawiska patologii w strukturach i procesie sprawowania władzy państwowej

Kuciński J., Nauka o państwie i prawie, Warszawa 2008, s. 119–122.

22.2 Korupcja – zdjęcie

http://biznes.interia.pl/news/korupcja-na-swiecie-w2009-roku,1397977

22.3 Biurokratyzacja – rysunki satyryczne

http://www.nowyekran.pl/

23. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej 23.1 Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

23.2 Konstytucyjne zasady ustroju Rzeczypospolitej Polskiej

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

23.3 Demokratyczne państwo prawne

Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2011, s. 298–302

23.4 Brońmy autorytetu konstytucji

Winczorek P., Brońmy autorytetu konstytucji, „Rzeczpospolita” 14 lipca 2010

23.5 Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej

http://isap.sejm.gov.pl

SPIS TREŚĆI

8

II. PROPOZYCJE ZADAŃ Z WYKORZYSTANIEM MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 1.

Życie zbiorowe i jego reguły

Uczeń: 1) charakteryzuje wybrane zbiorowości, społeczności, wspólnoty,

społeczeństwa, ze względu na obowiązujące w nich reguły i więzi; 2) podaje przykłady norm i instytucji społecznych; charakteryzuje ich

funkcje w życiu społecznym; 3) wyjaśnia, co to jest anomia, omawia jej przyczyny i skutki; 4) omawia na przykładach źródła i mechanizmy konfliktów społecznych

oraz sposoby ich rozwiązywania.

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

1.1. Systemy normatywne inne niż prawo I. Normy moralne Najogólniej można powiedzieć, że normy moralne odnoszą się do tych zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra. Postępowanie wyznaczane przez normy moralne jest więc określane jako dobre, słuszne czy sprawiedliwe ze względu na żywione przez kogoś oceny. Reguły moralne dotyczą tych sfer życia, w których działanie jednego człowieka wpływa w jakiś sposób na dobro, szczęście czy zdrowie innych ludzi. Ma więc w życiu społecznym znaczenie fundamentalne. Przejawy nielojalności, kłamstwa, naruszenia czyjejś godności godzą w sferę obowiązków moralnych. Ustalenie katalogu reguł moralnych, które mogłyby stanowić imperatywy życia w społeczeństwie i jednocześnie byłyby powszechnie podzielane, nie jest sprawą łatwą, choć na ogół każda funkcjonująca zbiorowość dysponuje określoną listą wartości oraz określoną ich hierarchią. Jedną z najbardziej znanych prób systematyzacji norm moralnych podjęła Maria Ossowska, grupując je według „rozsądnych potrzeb” społecznych.

Do potrzeb tych zaliczyła obronę biologicznego istnienia (m.in. moralny zakaz zabójstwa), godności (zakaz przedmiotowego traktowania człowieka), niezależności (zakaz naruszania wolności), prywatności (nakaz respektowania prawa do samotności), zaufanie (nakaz prawdomówności), sprawiedliwości (nakaz walki z nierównością) oraz usuwanie konfliktów. Większość norm moralnych powstaje, aby zaspokoić jedną z tych potrzeb, które mogą być zarówno wyrażane przez jednostki, jak i być pożądane w życiu zbiorowym.

Myśl moralna obejmuje dwa odmienne nurty, w zależności od tego, jakie oczekiwania wobec człowieka i jego działań zawarte są w normach. Pierwszy z nich, maksymalistyczny albo perfekcjonistyczny, określa miary moralnej doskonałości – postępowanie ludzkie podlega moralnej ocenie właśnie według tego kryterium. Moralność perfekcjonistyczna to inaczej moralność cnót. Drugi nurt, minimalistyczny, nazywany też solidarnościowym, obejmuje zasady dobrego, bezkonfliktowego współżycia z innymi ludźmi (higieny współżycia, zgodnego z zasadą nie czyń drugiemu tego, co tobie niemiłe).

Ze względu na pewną językową praktykę, znajdującą zastosowanie również w odniesieniu do zespołu powinności o charakterze moralnym formułowanych wobec grup zawodowych, politycznych czy społecznych, należy wyjaśnić znaczenie pojęć „moralność” i „etyka”. Bardzo często pojęcia te są utożsamiane – jako funkcjonujące zbiory norm moralnych możemy wskazać tytułem przykładu Kodeks etyki sędziego czy Kodeks etyki lekarskiej. Tymczasem refleksja o charakterze teoretycznym wskazuje, iż o ile przez moralność rozumiemy zespół poglądów, ocen, norm i wzorów osobowych ukształtowanych historycznie i regulujących w danym społeczeństwie całokształt stosunków międzyludzkich z punktu widzenia dobra i zła, słuszności i niesprawiedliwości, o tyle etyka to raczej dyscyplina naukowa, systematyzująca naszą wiedzę o moralności i wskazującą na wyższym poziomie abstrakcji ideały i zasady postępowania, kwalifikowane jako pożądane lub nie. […]

II Normy religijne Warto też zwrócić uwagę na specyfikę norm religijnych. Obejmują one normy uzasadniane w kategoriach dobra i zła, „dobrego uczynku” lub grzechu. Są to więc w istotnej części normy moralne (moralności perfekcjonistycznej lub solidarnościowej), uzasadniane jednak w szczególny sposób: przez odSPIS TREŚĆI

10

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

wołanie się do autorytetu Boga, absolutu, bogów lub istoty najwyższej. Normy religijne mogą treściowo pokrywać się z normami moralnymi lub nawet prawnymi (tak jak część przykazań Dekalogu: „nie zabijaj”, „nie kradnij” itp. odpowiada treści norm sankcjonowanych przez ustawę – Kodeks karny). Niezależnie jednak od faktu, iż treść norm prawnych w wielu państwach, w tym i w Polsce, kształtuje się pośrednio lub bezpośrednio na gruncie wyznawanej religii, współczesne systemy prawne zakładają separację prawa i religii. Wyjątek stanowią kultury prawne, w których te dwa porządki są utożsamione.

Dotyczy to przede wszystkim niektórych państw islamskich (np. Iran, Arabia Saudyjska, a także Izrael).

Wśród norm religijnych wyróżnić można też normy przypominające normy obyczajowe, np. regulujące sposoby zachowania podczas ceremonii lub obrzędów religijnych albo sposoby obchodzenia świąt. Są wreszcie wśród norm religijnych normy regulujące funkcjonowanie danego kościoła jako instytucji, czyli normy o charakterze wewnątrzorganizacyjnym, np. normy regulujące życie Kościoła katolickiego i jego wyznawców są określane mianem prawa kanonicznego i obecnie są zawarte w obowiązującym od 1983 r. nowym Kodeksie prawa kanonicznego. Wszystkie normy religijne mają jednak specyficzne teologiczne uzasadnienie oraz sakralne zabarwienie i są bronione przez kościół (związek wyznaniowy) jako zorganizowaną instytucję społeczną – wspólnotę wiernych. Dysponują również typowymi dla siebie rodzajami sankcji, zwłaszcza sankcją wykluczenia z grona współwyznawców.

III Normy obyczaju Normy obyczaju odwołują się przede wszystkim do określonej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „jest – nie jest przyjęte”, „wypada – nie wypada czynić” w danych okolicznościach, w danym środowisku itp. Na co dzień nie uświadamiamy sobie, do jakiego stopnia normy te są w naszym życiu obecne. Decydują o tym, jak się ubieramy na jakie okazje, jak się witamy i żegnamy. Są one w bardzo silnym stopniu naznaczone konwencją społeczną albo środowiskową.

Normy obyczajowe częściej też niż normy moralne charakteryzują się anonimowością źródeł, tzn. autorytet, który uznaje pewne zachowania za właściwe, nie jest tu na ogół określony lub jest określony przez wskazanie całej wspólnoty („my”, „wszyscy”, „ludzie w mieście” itp., choć np. współczesne normy mody miewają swoich autorów – „autorytety”, dyktatorów”, a normy dobrego wychowania mogą być ujęte w jakiś zestaw zasad savoir-vivre’u itp. Normy obyczajowe mają raczej nikły wpływ na treść norm prawnych, na pewno zdecydowanie mniejszy niż normy moralne. Z drugiej jednak strony łatwiej niż w przypadku norm moralnych znaleźć można obyczaje, które naruszają obowiązujące normy prawne (np. zjawisko „fali” w wojsku prowadzące czasem do dramatycznych postaci przemocy). […] Źródło: Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2011, s. 36–39.

Polecenia

A. Przedstaw przykłady podobieństwa i zbieżności norm moralnych i religijnych.

B. Podaj przykłady polskich obyczajów i ich znaczenie dla integracji społeczeństwa.

C. Omów sankcje społeczne, jakie występują w sytuacjach nieprzestrzegania poszczególnych rodzajów norm.

11

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

1.2. Podsystemy aksjo-normatywne: zwyczaj, moralność i prawo […] Zwyczaje to bardzo bogata kategoria reguł towarzyszących nam w życiu codziennym, we wszelkich jego przejawach. Określają, jak się ubieramy, jak się czeszemy, co i jak jemy, jak się witamy i żegnamy, w co się bawimy, jak spędzamy wolny czas, gdzie spotykamy się z przyjaciółmi itp. Istotną funkcją zwyczajów jest uproszczenie nam życia, nadanie mu pewnego automatyzmu, zwolnienie z konieczności rozważania wszelkich możliwych opcji i każdorazowego podejmowania decyzji w codziennych, banalnych sprawach. Są na poziomie społecznym tym, czym nawyki na poziomie psychologii indywidualnej. Dzięki powszechnym w mojej kulturze zwyczajom nie muszę co rano zastanawiać się, czy ma sens wiązanie pod szyją kawałka kolorowego materiału zwanego krawatem, czy mam do pracy ubrać się w garnitur czy piżamę, czy mam jeść śniadanie łyżką, widelcem i nożem czy może pałeczkami albo rękami, czy mam zjeść płatki z mlekiem czy może kaszankę z piwem, czy mam podać rękę znajomemu na ulicy czy może potrzeć się z nim nosami, czy mam wyjść z pracy na obiad o pierwszej czy o drugiej, czy na Boże Narodzenie mam ubrać choinkę czy może palmę, a na Wielkanoc podzielić się jajkiem czy może orzechem kokosowym itp.

Taki bezrefleksyjny automatyzm, z jakim poddajemy się zwyczajom, sprawia, że są one najbardziej niewidoczne ze wszystkich reguł, traktujemy je jako oczywiste i świadomie dostrzegamy dopiero, gdy staniemy wobec zwyczajów alternatywnych, stykając się z odmienną od naszej kulturą.

Tu najmocniej zakorzeniony jest nasz etnocentryzm, przekonanie o naturalności naszych zwyczajów i dziwactwie zwyczajów odmiennych. A równocześnie tutaj właśnie manifestuje się największy pluralizm i najbardziej konwencjonalny charakter tych codziennych sposobów życia. Nie ma w nich nic koniecznego ani uniwersalnego, każde społeczeństwo kształtuje je po swojemu. Literatura podróżnicza pełna jest anegdot na temat tych niespodzianek, zdziwień i pomyłek, jakie nas czekają w obcych krajach w zetknięciu z ich, przeważnie odmiennymi, zwyczajami.

Zwyczaje tworzą się spontanicznie, oddolnie, wyrastają z rozpowszechniających się i jakby obiektywizujących działań masowych, nie mają swoich zidentyfikowanych twórców. Na ogół nie są też kodyfikowane, choć są wyjątki, na przykład podręczniki tzw. dobrego wychowania (savoir-vivre’u).

Nie uczymy się ich w jakiś systematyczny sposób, są raczej nabywane w drodze imitacji lub treningu w ramach procesu socjalizacji.

Charakterystyczny dla spraw regulowanych przez zwyczaje jest ich prywatny charakter. Dotyczą dziedzin, które z punktu widzenia interesów innych ludzi są obojętne, nie dotyczą ich, nie ingerują w sferę ich swobody, nie zagrażają im. To, czy włożę sznurek z frędzlami zamiast krawata, czy zjem na śniadanie kotlet schabowy, czy będę śpiewać, jadąc w tramwaju, czy pocałuję w rękę szefa, a na biurku zamiast zwyczajowej herbatki postawię czekoladę z kremem – to wszystko powinno być moją prywatną sprawą. Jeżeli nie jest, to dlatego, że ludzie negatywnie reagują na odmienność, a moje zachowanie wybija się z tła normalności. Reakcje negatywne będą tu jednak spontaniczne, niesformalizowane i stosunkowo łagodne. Będę na przykład poddany tzw. sankcjom satyrycznym, wyśmiany, potraktowany jako dziwak czy ekscentryk, stanę się przedmiotem plotek i anegdot. Mogę spotkać się z jakąś krytyczną uwagą czy reprymendą. Czasem mogę stać się obiektem pewnej izolacji, a nawet banicji towarzyskiej. […]

Odmienne pod każdym względem są reguły moralne. Przede wszystkim dotyczą one takich sfer życia, w których działanie jednego człowieka nie jest obojętne dla dobra, szczęścia, zdrowia, powodzenia innych ludzi. Działania takie nie mogą pozostać prywatne, bo dotyczą istotnych interesów SPIS TREŚĆI

12

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

innych, wkraczają w obszar ich autonomii i wolności, mogą sprawić im ból i wyrządzić krzywdę. Nie jest tylko moją sprawą, czy oddam dług, bo uszczerbek ponosi mój wierzyciel. Nie jest tylko moją sprawą, czy kłamię, bo oszukany jest ktoś inny. Nie jest tylko moją sprawą, gdy jestem nielojalny wobec przyjaciela albo gdy zdradzam żonę, bo zawodzę ich zaufanie. Nie jest tylko moją sprawą, czy obrażam znajomego, bo naruszam jego godność. I tym bardziej nie jest moją prywatną sprawą, czy do kogoś strzelam, bo odbieram mu wartość najwyższą – życie.

Reguły moralne dotyczą więc najbardziej fundamentalnych relacji między ludźmi, „regulują ruch” w tej przestrzeni międzyludzkiej, która powstaje jako efekt zbiorowego sposobu bytowania gatunku ludzkiego. Są najmocniejszym wyrazem społecznej natury człowieka. Z tego powodu mają też charakter najmniej konwencjonalny, wyrażając pewne wspólne ludziom jako ludziom imperatywy zbiorowego życia. Nie bez powodu tak silną regulacją moralną objęta jest na przykład ta powszechna forma bytowania ludzi, jaką jest rodzina.

Odnosząc się do spraw szczególnie istotnych, reguły moralne są często kodyfikowane w zwerbalizowanych i sformalizowanych systemach etycznych, a także uzasadnione i legitymizowane przez odwołanie się do rozumu (w świeckich doktrynach filozoficznych) albo objawienia (w koncepcjach religijnych). Niekiedy mają wyraźnych autorów, realnych lub mitycznych – myślicieli, proroków, przywódców religijnych: imperatyw kategoryczny Kanta, Dekalog, Kazanie na Górze.

Naruszenie nakazów i zakazów moralnych spotyka się z daleko silniejszą reakcją społeczności niż w przypadku zwyczajów. Potępienie przybiera ostrzejsze formy, od izolacji, publicznego napiętnowania, ostracyzmu towarzyskiego, banicji z grupy, aż po samosąd. Sankcje wymierzane są na ogół spontanicznie, w toku zachowania zbiorowego. Przykładem może być odsunięcie się od potępianej jednostki, jej izolacja, plotka, urabianie złej opinii czy w skrajnym przypadku zbiorowy lincz. […]

Trzeci rodzaj reguł kulturowych to prawo. Dla jego wyróżnienia nie jest najistotniejsza treść regulacji, lecz raczej jej sposób. Pod tym względem prawo ma trojaką specyfikę. Po pierwsze, nie wytwarza się spontanicznie, lecz jest celowo stanowione przez państwo lub w jego imieniu. Jest więc zawsze związane z jakąś organizacją polityczną, od wodza plemienia czy rady starszych aż po współczesne parlamenty. Po drugie, ze względu na potrzebę jednoznaczności, autentycznej wykładni i wyraźnego poinformowania obywateli, co jest nakazane, co zakazane, a co tylko dozwolone, prawo jest artykułowane w formie pisemnej, publikowane i systematyzowane w kodeksach czy zbiorach przepisów. Po trzecie, na straży prawa stoi szczególny system sankcji, administrowanych przez powołane do tego organy wymiaru sprawiedliwości: sądy, prokuraturę, policję, adwokaturę, więziennictwo. Sankcje te wyróżniają się tym, że są wymierzane w imieniu państwa, które dysponuje monopolem przymusu także fizycznego w stosunku do swoich obywateli, a także tych cudzoziemców, którzy przebywają na jego terytorium.

Regulacji prawnej podlega ogromny zakres życia społecznego, od spraw najdrobniejszych w przepisach administracyjnych, aż po podstawowe uprawnienia i obowiązki obywatelskie w konstytucji. Źródło: Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 269–272.

Polecenia A. Podaj pięć przykładów zachowań wynikających z reguł zwyczajowych i pięć nakazów moralnych.

B. Określ funkcje systemu normatywnego w życiu społecznym.

13

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

1.3. Elastyczność w rozwiązywaniu konfliktów Tradycyjne i współczesne podejście do konfliktu Według podejścia tradycyjnego: • konflikty są niepożądane, • można i należy ich unikać, • źródłem konfliktów są błędy ludzi, • konflikt stanowi zaprzeczenie harmonijnej współpracy, • przywódcy powinni eliminować konflikty za wszelką cenę.

Według podejścia współczesnego: • wiele konfliktów odgrywa bardzo pożyteczną rolę, • konflikty są normą, są nieuniknione i muszą się pojawiać, • różne są źródła konfliktów, • konfliktów nie należy powstrzymywać i utajniać, tylko rozwiązywać, • konflikty przyczyniają się do wzrostu efektywności współpracy ludzi, • przywódcy powinni kierować konfliktem, tak aby przyniósł pozytywne efekty.

Wyróżniamy pięć rodzajów konfliktów: Konflikt relacji – wyraża się negatywnym stosunkiem do ludzi, z którymi znaleźliśmy się w sytuacji konfliktu. Polega na złej komunikacji, negatywnych, silnych emocjach, błędnym, stereotypowym postrzeganiu ludzi, na chęci zemsty, odwetowych działaniach. Ten typ konfliktu narasta, jeśli nie jest natychmiast rozwiązywany.

Cechy charakterystyczne większości konfliktów relacji to: • rozbieżność celów, • brak motywacji do zawarcia porozumienia choćby u jednej ze stron, • brak umiejętności porozumiewania się, • koncentracja uwagi głównie na sobie, • niesłuchanie partnera i nieprzyjmowanie do wiadomości zdania innego niż własne, • niechęć osobista, • nieustępliwość, agresja, narzucanie swojego zdania.

Konflikt danych to: • brak informacji, • niewłaściwe ich rozumienie, • skrajnie różne punkty widzenia, • odmienne interpretacje, • manipulacje informacjami, • celowe wprowadzanie w błąd – kłamstwo i oszustwo.

Konflikt interesów – pojawia się, gdy jedna ze stron chce zaspokoić swoje potrzeby kosztem innej; konflikt może dotyczyć: SPIS TREŚĆI

14

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

• • •

pieniędzy, czasu, podziału pracy (czyli tego, co jest przedmiotem sporu), sposobu prowadzenia rozmów czy rozwiązywania konfliktów (czyli formy), poczucia własnej wartości, zaufania, szacunku (czyli potrzeb psychologicznych). […]

Konflikt strukturalny to: • niejasne określenie ról w grupie, • niesprawiedliwy przydział zadań, • nierealistyczne terminy wykonania pracy, • nierówny rozkład sił, • niewłaściwa kontrola efektów pracy, • ograniczone zasoby.

Ten typ konfliktu sprzyja powstawaniu konfliktów relacji i wartości.

Konflikt wartości – może wynikać: • z różnych interpretacji dobra i zła, • z odmiennych reguł sprawiedliwości, • ze sprzeczności między normami obowiązującymi w grupie a własnymi. […]

Najsensowniej jest próbować się dogadać w sytuacji konfliktowej, czyli rozwiązywać konflikty drogą negocjacji. […]

Charakterystyka pięciu stylów rozwiązywania konfliktów Pięć stylów rozwiązywania konfliktów to: współpraca, kompromis, walka, unikanie, uleganie. […]

Wszystkie style rozwiązywania konfliktów maja swoje zalety i wady. Warto znać i stosować, odpowiednio do sytuacji, wszystkie: współpracę, kompromis i walkę (tworzące tzw. triadę skuteczności) oraz unikanie i uleganie (mające wprawdzie więcej minusów niż plusów, ale niekiedy niezbędne).

Elastyczne stosowanie różnych stylów decyduje o skuteczności podczas negocjacji.

WSPÓŁPRACA – to harmonijne partnerstwo, skupianie się na tym, co łączy, a nie dzieli, praca nad korzyściami obu stron. To najtrudniejszy styl wymagający inteligencji emocjonalnej i umysłowej, otwartości i umiejętności słuchania, elastyczności i zaangażowania, tolerancji i twórczego myślenia. […]

Współpraca jest niemożliwa, jeśli Twój partner, mimo wielu zachęcających sygnałów i konkretnych propozycji, nie chce lub nie umie współpracować.

KOMPROMIS – to sztuka ustępowania i znajdowania „złotego środka”. Korzystna, gdy rezygnuje się z nieistotnych kwestii, jeśli jednak rezygnujesz z ważnych spraw, trudno mówić o satysfakcji i korzyściach z porozumienia. Konflikt wybuchnie ze zdwojoną siłą. Kompromis niebezpiecznie zbliża się do ulegania i strat, gdy Twoje ustępstwa są większe i częstsze.

WALKA – dlaczego walka wchodzi w skład „triady skuteczności”? Trzeba pokazać, że umie się walczyć, żeby u osób niedojrzałych społecznie zdobyć autorytet. Najważniejsze to umieć zmienić ten styl na inny, bo

15

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

jest wyczerpujący fizycznie i emocjonalnie, a także psuje stosunki z ludźmi na dłużej. Musisz jednak umieć się bronić, a także odpowiedzieć ciosem „twardemu” rozmówcy. Trzeba jednak wiedzieć, kiedy sensownie zmienić ten styl na inny. Walkę bez umiaru stosują osoby z potrzebą udowadniania własnej przewagi, osoby naśladujące dawne agresywne wzorce i ludzie próbujący ukryć własną słabość. Podczas walki dochodzi często do tzw. cyklu odwetowego, który polega na tym, że na wybuch niekontrolowanej agresji odpowiadasz atakiem, co naraża Cię na kontratak itd., aż ktoś dojrzały emocjonalnie nie przerwie błędnego koła. […]

Dowodem Twojej dojrzałości jest w pełni świadome stosowanie walki, gdy: • pokazujesz, że umiesz nie tylko walczyć (skupienie się na sobie, egocentryzm), ale i współpracować (prezentacja otwartości na potrzeby innych) czy ustępować (kompromis), • walcząc, potrafisz co pewien czas wyciągnąć rękę do partnera w negocjacjach, zdobywając

się na gesty zgody i czekając na sygnał zaprzestania walki z drugiej strony, • walczysz w obronie wyższych wartości, po wyczerpaniu innych możliwości działania, • walczysz w obronie słabszych lub pokrzywdzonych, którzy sami nie chcą lub nie umieją się

obronić (dzieci, ludzie starzy i schorowani, upośledzeni fizycznie czy umysłowo, pozostający

w chwilowej bardzo złej kondycji psychicznej itp.).

Jeśli kochasz walkę, znajdź sobie taki rodzaj sportowej, naukowej czy innej rywalizacji, która dostarczy Ci radości. Najlepiej jednak, żeby mogło być wielu wygranych (jak przy walce w szkole o stopnie) albo żeby laury wieńczyły co pewien czas czoła wszystkich walczących. Uważaj – kiedy wygrywasz za często – wkrótce przegrasz.

UNIKANIE – to odroczenie rozwiązania konfliktu, korzystne gdy: nie masz argumentów, źle się czujesz, chcesz wyciszyć emocje, lub masz inną ważną sprawę do załatwienia.

Unikanie powinno być ograniczone w czasie, tzn. w końcu musisz rozwiązać konflikt, w przeciwnym razie pozwalasz sobą manipulować. Konflikt sam się nie rozwiąże, trzeba zacząć działać.

ULEGANIE – dla osób nieśmiałych i niepewnych siebie oraz przyjacielsko nastawionych to styl doskonały, dający oparcie i poczucie bezpieczeństwa, pod warunkiem, że postawa drugiej strony konfliktu będzie identyczna.

Gdy natrafisz na „twardego” partnera, przegrasz lub przegrają obie strony. Narażasz się na eksploatację, lekceważenie, poczucie krzywdy, co grozi kumulacją napięcia i niekontrolowanym wybuchem emocji. Konformizm i dążenie do „świętego” spokoju okazuje się czasem pułapką.

Ulegaj, dokładnie wiedząc dlaczego to robisz, gdy sytuacja zdecydowanie tego wymaga, a nie dlatego, że inaczej nie umiesz. Przypominam, że przejawy ulegania doskonale odbierane podczas negocjowania to przyznawanie się do błędów i używanie słowa „przepraszam”.

Czasem liczymy na regułę wzajemności – ulegając w drobnej sprawie, spodziewamy się niekiedy ustępstw w sprawach poważniejszych i to jest racjonalna motywacja.

Warto opanować wszystkie style rozwiązywania konfliktów. To narzędzia kontrolowania rzeczywistości i zwiększania własnej skuteczności podczas negocjowania. […] Źródło: Hamer H., Rozwój umiejętności społecznych. Jak skuteczniej dyskutować i współpracować, Warszawa 1999, s. 137–148.

SPIS TREŚĆI

16

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Polecenia

A. Podaj przykłady konfliktów występujących w życiu społecznym i przyporządkuj je do poszczególnych rodzajów.

B. Wymień po trzy negatywne i pozytywne skutki konfliktów społecznych.

C. Wymień zalety i wady wybranego stylu rozwiązywania konfliktu.

17

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

1.4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1991 r. w sprawie trybu postępowania przed kolegiami arbitrażu społecznego § 1. 1.

2.

Kolegium Arbitrażu Społecznego przy Sądzie Najwyższym rozstrzyga spory wielozakładowe.

Kolegia arbitrażu społecznego przy sądach wojewódzkich, w których są utworzone sądy pracy i ubezpieczeń społecznych – miejscowo właściwe dla siedziby zakładu pracy – rozstrzygają spory zakładowe.

§ 2.

W skład kolegium arbitrażu społecznego wchodzą: przewodniczący wyznaczony przez prezesa właściwego sądu spośród sędziów tego sądu oraz po trzech członków wyznaczonych przez każdą ze stron.

§ 3. 1.

2.

Postępowanie przed kolegium arbitrażu społecznego wszczyna się na wniosek strony prowadzącej spór zbiorowy w interesie pracowników.

Wniosek powinien zawierać określenie stron, przedmiotu sporu oraz wskazywać osoby wyznaczone przez strony na członków kolegium. Do wniosku należy dołączyć protokoły rozbieżności z rokowań i z postępowania mediacyjnego, a także dokumenty istotne dla rozstrzygnięcia sporu.

§ 5. 1.

2.

Jeżeli strony sporu nie wskazały członków kolegium, prezes sądu wzywa je do usunięcia tego braku w terminie 7 dni.

W razie niewskazania członków kolegium przez strony sporu w zakreślonym terminie, prezes sądu zarządza zwrócenie wniosku stronie.

§ 6.

§ 7. 1.

2.

3.

Prezes sądu wyznacza bezzwłocznie przewodniczącego kolegium i termin posiedzenia oraz zawiadamia strony i wyznaczonych członków kolegium o terminie i miejscu posiedzenia.Wezwanie i zawiadomienie doręcza się w sposób najbardziej celowy dla przyspieszenia rozstrzygnięcia sporu.

Posiedzenie kolegium wyznacza się w budynku sądu, chyba że szczególne względy przemawiają za wyznaczeniem posiedzenia w innym miejscu.

Posiedzenia kolegium są jawne. Kolegium może postanowić, że rozpatrzenie sporu nastąpi przy drzwiach zamkniętych, jeżeli jest to niezbędne do zachowania tajemnicy państwowej lub służbowej.

Z posiedzenia kolegium sporządza się protokół. Protokolanta wyznacza prezes sądu.

§ 8. 1.

2.

Przewodniczący kolegium może przed posiedzeniem wezwać strony do złożenia wyjaśnień i dokumentów niezbędnych do rozstrzygnięcia sporu bądź też przedstawienia ich na posiedzeniu.

Kolegium może przeprowadzić w razie potrzeby także inne dowody, stosując odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o dowodach.

SPIS TREŚĆI

18

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

§ 9.

§ 10. 1.

2.

Po otwarciu posiedzenia przez przewodniczącego strony przedstawiają swoje stanowiska.

Kolegium skłania strony do zawarcia porozumienia. Treść porozumienia zawartego przez kolegium powinna być zamieszczona w protokole posiedzenia i stwierdzona podpisami stron.

Jeżeli nie doszło do porozumienia, przewodniczący kolegium zamyka posiedzenie, gdy kolegium uzna sprawę za dostatecznie wyjaśnioną.

Po zamknięciu posiedzenia kolegium odbywa naradę, po której wydaje orzeczenie. Narada jest niejawna. W pomieszczeniu, w którym odbywa się narada, pozostają jedynie członkowie kolegium, a w razie potrzeby także protokolant.

§ 11. 1.

2.

3.

Orzeczenie kolegium zapada większością głosów. Członek kolegium nie może wstrzymać się od głosu; może jednak – jeżeli przy głosowaniu nie zgodził się z większością – przy podpisywaniu orzeczenia zgłosić zdanie odrębne.

Orzeczenie podpisują wszyscy członkowie kolegium.

Orzeczenie kolegium powinno zawierać: 1) nazwę i skład kolegium, 2) datę wydania orzeczenia, 3) określenie stron, 4) wskazanie przedmiotu sporu, 5) rozstrzygnięcie i jego uzasadnienie, 6) stwierdzenie, czy orzeczenie wiąże strony, 7) podpisy członków kolegium.

§ 12. 1. Orzeczenie kolegium ogłasza przewodniczący i podaje motywy rozstrzygnięcia.

2. Orzeczenie kolegium wraz z uzasadnieniem doręcza się stronom z urzędu, nie później niż w ciągu 7 dni od wydania orzeczenia. § 13.

Każda ze stron ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie, w tym wynagrodzenie i zwrot wydatków poniesionych przez wskazanych członków kolegium w związku z wykonywaniem ich czynności.

§ 14.

Do rejestracji wniosków wszczynających postępowanie oraz prowadzenie akt stosuje się odpowiednio obowiązujące w sądach przepisy Regulaminu wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych.

§ 15.

Sprawy wszczęte na podstawie przepisów uchwały Rady Państwa z dnia 30 grudnia 1982 r. w sprawie regulaminu postępowania przed kolegiami arbitrażu społecznego (Monitor Polski z 1983 r. nr 1, poz. 1) przed dniem wejścia w życie rozporządzenia toczą się od tego dnia według przepisów niniejszego rozporządzenia.

§ 16.

Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.

Źródło: http://isap.sejm.gov.pl

19

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Polecenia A.

B.

Przygotuj wniosek o wszczęcie postępowania przed: a.

Kolegium Arbitrażu Społecznego przy Sądzie Najwyższym, b.

Kolegium arbitrażu społecznego przy sądzie wojewódzkim.

Zaplanuj kolejność postępowania wszystkich wymienionych w rozporządzeniu stron, zaangażowanych w prace kolegium arbitrażu społecznego.

C. Określ zadania poszczególnych osób w pracach kolegium arbitrażu społecznego.

Strona prowadząca spór zbiorowy w interesie pracowników: ………………………………………………………………………..…………………………

Prezes sądu: …………………………………………………………………………………………………...

Strona, przeciwko której złożono wniosek: …………………………………………………………………………………………………...

Przewodniczący kolegium: ……………………………………………………………………………………………….......

Kolegium: ……………………………………………………………………………...……………………

SPIS TREŚĆI

20

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

1.5. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach nieletnich […] § 4. Sąd może przekazać sprawę w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego osobie godnej zaufania, która: 1) ukończyła 26 lat, 2) korzysta z pełni praw cywilnych i publicznych, 3) biegle włada językiem polskim w mowie i piśmie, 4) posiada wykształcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii, resocjalizacji lub

prawa oraz ma doświadczenie w zakresie wychowania lub resocjalizacji młodzieży, 5) posiada umiejętności rozwiązywania konfliktów oraz nawiązywania kontaktów

międzyludzkich, 6) daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków, 7) odbyła szkolenie dla mediatorów, o którym mowa w § 8, 8) została wpisana do wykazu, o którym mowa w § 7 ust. 1. § 5.

Postępowanie mediacyjne prowadzi osoba godna zaufania lub przedstawiciel instytucji, o której mowa w § 3 ust. 1 lub 2, zwana dalej „mediatorem”.

§ 6. 1. Mediatorem nie może być czynny zawodowo: 1) sędzia, prokurator, asesor i aplikant sądowy lub prokuratorski oraz inna osoba

zatrudniona w sądzie, prokuraturze, Policji lub w innej instytucji uprawnionej do

ścigania przestępstw, 2) adwokat i aplikant adwokacki, radca prawny i aplikant radcowski, notariusz, asesor

i aplikant notarialny, 3) komornik, aplikant komorniczy i pracownik jego kancelarii, 4) funkcjonariusz i pracownik Służby Więziennej, 5) pracownik placówki opiekuńczo-wychowawczej, specjalnego ośrodka szkolno -wychowawczego, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich, 6) pracownik instytucji lub członek organizacji zajmujących się świadczeniem pomocy

dla ofiar przestępstw lub działalnością na ich rzecz.

2. Mediatorem nie może być również ławnik sądowy w czasie trwania kadencji oraz społeczny kurator sądowy.

3. Mediatorem w danej sprawie nie może być osoba, która w sprawie nieletniego była świadkiem, wydawała opinię, sporządzała wywiad środowiskowy lub prowadziła terapię nieletniego, a także osoba, co do której zachodzi okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jej bezstronności. § 7. 1. W sądzie okręgowym prowadzi się wykaz instytucji i osób godnych zaufania, uprawnionych do przeprowadzania postępowania mediacyjnego.

21

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

2. Prezes sądu okręgowego wpisuje do wykazu instytucję lub osobę wyrażającą gotowość do przeprowadzania postępowania mediacyjnego, po stwierdzeniu spełnienia warunków określonych odpowiednio w § 3 i 4, z zastrzeżeniem § 6 ust. 1 i 2. […] § 8. 1.

2.

3.

Szkolenie mediatorów polega na zaznajomieniu z problematyką postępowania mediacyjnego oraz uzyskaniu wiedzy potrzebnej do wykonywania czynności mediatora.

Szkolenie, o którym mowa w ust. 1, obejmuje zajęcia teoretyczne i praktyczne.

Szkolenie przeprowadza się według standardów określonych w załączniku do rozporządzenia.

§ 9. 1. W postanowieniu o skierowaniu sprawy do postępowania mediacyjnego sąd rodzinny określa termin, w którym powinien otrzymać sprawozdanie z przebiegu i wyników postępowania mediacyjnego, nie dłuższy niż 6 tygodni. […] § 10.

W postępowaniu mediacyjnym uczestniczą: nieletni, pokrzywdzony oraz rodzice lub opiekun nieletniego, a jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni – także jego rodzice lub opiekun, zwani dalej „uczestnikami”.

§ 11.

Postępowanie mediacyjne przeprowadza się za zgodą wszystkich uczestników. Zgoda ta może być cofnięta w każdym stadium postępowania mediacyjnego.

§ 12.

Postępowanie mediacyjne prowadzi się w sposób poufny, uniemożliwiający osobom postronnym dostęp do informacji uzyskanych w jego toku. Odstąpienie od poufności postępowania mediacyjnego jest możliwe wyłącznie za zgodą wszystkich uczestników.

§ 13.

Postępowania mediacyjnego nie przeprowadza się w lokalu zajmowanym przez uczestników lub ich rodziny, niezależne od przeznaczenia tego lokalu oraz tytułu prawnego do jego zajmowania, ani w budynku sądu.

§ 14. Po skierowaniu sprawy do postępowania mediacyjnego mediator: 1) zapoznaje się z informacjami zawartymi w aktach sprawy, 2) nawiązuje kontakt z uczestnikami i odbiera od nich zgodę na udział w postępowaniu

mediacyjnym, 3) przeprowadza z uczestnikami spotkania indywidualne, informując o istocie i zasadach

postępowania mediacyjnego oraz roli i uprawnieniach uczestników, 4) przeprowadza spotkanie mediacyjne z udziałem wszystkich uczestników, 5) pomaga w sformułowaniu treści ugody między uczestnikami i sprawdza wykonanie

wynikających z niej zobowiązań, 6) sporządza sprawozdanie dla sądu rodzinnego z przebiegu i wyników przeprowadzonego

postępowania mediacyjnego. § 15.

Jeżeli nie jest możliwe bezpośrednie spotkanie uczestników, mediator może prowadzić postępowanie mediacyjne w sposób pośredni, przekazując uczestnikom informacje,

SPIS TREŚĆI

22

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

propozycje i zajmowane przez każdego z nich stanowisko, o ile względy oddziaływania wychowawczego na nieletniego nie stoją temu na przeszkodzie.

§ 16. 1.

2.

3.

4.

Sąd rodzinny, kierując sprawę do postępowania mediacyjnego, udostępnia mediatorowi informacje z akt sprawy w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia postępowania mediacyjnego, w szczególności zawarte w postanowieniu o wszczęciu postępowania.

Nie udostępnia się mediatorowi, zawartych w aktach sprawy, materiałów objętych tajemnicą państwową, służbową, materiałów dotyczących stanu zdrowia nieletniego, a także danych o jego karalności.

Udostępnienie mediatorowi informacji, o których mowa w ust. 1, następuje w obecności kierownika sekretariatu sądu.

Odpisy i kserokopie dokumentów, a także notatki z akt sprawy i postępowania mediacyjnego mediator przechowuje w sposób uniemożliwiający zapoznanie się z nimi osobom postronnym i zwraca do sądu rodzinnego wraz ze sprawozdaniem z przebiegu i wynikami postępowania mediacyjnego.

§ 17. 1. Po przeprowadzeniu postępowania mediacyjnego mediator sporządza pisemne sprawozdanie, które przedstawia sądowi rodzinnemu.

2. Sprawozdanie powinno zawierać: 1) sygnaturę sprawy, nazwisko, imię i adres osoby godnej zaufania lub instytucji

przeprowadzającej postępowanie mediacyjne, 2) informacje o liczbie, terminach i miejscach spotkań indywidualnych oraz wspólnych,

a także wskazanie osób biorących w nich udział, 3) informację o wynikach postępowania mediacyjnego.

3. Sprawozdanie nie może ujawniać przebiegu spotkań ani też zawierać ocen zachowania uczestników w ich trakcie oraz treści ich oświadczeń, chyba że uczestnik wyraźnie wniesie o ujawnienie tych danych odnośnie do jego osoby.

4. W razie zawarcia ugody załącza się ją do sprawozdania. […] Źródło: http://isap.sejm.gov.pl Polecenia A. Wymień umiejętności, jakie powinien posiadać mediator.

B. Wpisz do tabeli zalety i wady mediacji.

ZALETY

WADY

23

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

C. Na podstawie fragmentów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1991 r. w sprawie trybu postępowania przed kolegiami arbitrażu społecznego oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach nieletnich z dnia 18 maja 2001 r., wykaż różnice pomiędzy arbitrażem a mediacją.

SPIS TREŚĆI

24

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 2.

Socjalizacja i kontrola społeczna

Uczeń: 1) porównuje modele socjalizacji charakterystyczne dla własnej grupy

wiekowej i pokolenia rodziców; 2) opisuje przejawy kontroli społecznej w życiu codziennym; 3) wyjaśnia na przykładach, w jaki sposób dochodzi do stygmatyzacji

społecznej i jakie mogą być jej skutki.

25

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

2.1. Socjalizacja Pojęcie socjalizacji Socjalizacja to złożony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota biologiczna, staje się istotą społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określonej kultury. Jest to proces stawania się takim, jakim chce nas mieć nasze otoczenie społeczne. […]

Socjalizacja jest rezultatem zarówno wpływów zamierzonych, określanych często mianem „wychowania”, jak i niezamierzonych. Na człowieka wpływają agendy i instytucje, które wychowanie stawiają sobie za jeden ze swych celów – rodzina, szkoła, Kościół – oraz wszystkie inne, z którymi człowiek ma do czynienia w ciągu swojego życia, a także wszystko to, z czym się styka w swoim otoczeniu. Wpływ socjalizacyjny na człowieka ma grupa rówieśnicza, grono przyjaciół, organizacje, do których należy, miejsca, w których pracuje, to, co czyta i co ogląda na ekranie telewizora oraz na reklamowych billboardach zapełniających współczesne miasta.

W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie: • umiejętności, które leżą u podstaw wszelkich interakcji społecznych, takie jak: znajomość

społecznie konstruowanych systemów znaczeń, zdolność rozumienia znaków, w tym języka

oraz symboli; także umiejętność posługiwania się nimi oraz poznanie procedur interpretacyjnych

zachowań innych ludzi; • normy i wzory zachowań; zarówno społecznie akceptowane i kulturowo określone wzory

zaspokajania biologicznych potrzeb i popędów (głodu, popędu seksualnego etc.), jak

i wzory reakcji emocjonalnych. Uczy się, jak zachowywać się w określonych sytuacjach

i jak te sytuacje rozpoznawać; • wartości; • umiejętność posługiwania się rozmaitymi przedmiotami, która jest konieczna do sprawnego

funkcjonowania w danej cywilizacji, a nawet wręcz do przeżycia. W społeczeństwach

zbieracko-myśliwskich była to na przykład umiejętność polowania, w cywilizacji współczesnej

zaś może nią być umiejętność łączenia się z Internetem.

Ponadto w toku socjalizacji człowiek kształtuje swoją osobowość i określa własną tożsamość.

Uczenie się tych wszystkich umiejętności opiera się na trzech mechanizmach. Jednym z nich jest wzmacnianie. Zachowania „właściwe” zostają nagrodzone i w ten sposób skojarzone z przyjemnością, niepożądane zaś – ukarane i skojarzone z przykrością. Jeśli dotkniemy rozpalonej blachy, to poparzymy sobie rękę i więcej tego robić nie będziemy, nie chcąc narażać się na ból. W przypadku społecznie pożądanych zachowań pozytywnym wzmocnieniem jest pochwała, szacunek otoczenia, niekiedy gratyfikacja materialna, a w rodzinie – zadowolenie matki czy ojca wyrażone uśmiechem bądź uściskiem. Negatywnym wzmocnieniem jest niedopuszczenie przez kolegów do wspólnej zabawy czy odmowa matki pocałowania na dobranoc.

Drugim mechanizmem jest naśladowanie. Widząc, jak wokół nas zachowują się inni ludzie, zaczynamy zachowywać się podobnie. Mała dziewczynka, przypatrując się mamie zagniatającej ciasto na kluski, bawi się, przygotowując podobne ciasto swoim lalkom z wyproszonej od matki mąki lub z piasku w piaskownicy.

Trzecim wreszcie mechanizmem uczenia się, właściwym tylko człowiekowi, jest przekaz symboliczny. Człowiek znaczną część wiedzy o tym, co jest dobre, a co złe, i jak się należy zachowySPIS TREŚĆI

26

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

wać w różnych sytuacjach, uzyskuje przez pouczenia słowne ze strony innych ludzi, a także dzięki rozmaitym tekstom pisanym.

Tak rozumiana socjalizacja jest procesem, który nigdy się nie kończy i trwa tak długo, jak długo żyje człowiek. Dorastając, a następnie starzejąc się, osobnik musi przyswajać sobie coraz to nowe wzory zachowań.

To, co „wypada” nastolatkowi (na przykład obejmowanie i całowanie dziewczyny w miejscu publicznym czy szaleńcze tańce w dyskotece), nie uchodzi staruszkowi. Wzory zachowania właściwe studentowi nie są właściwe dyrektorowi przedsiębiorstwa. Inne wzory zachowania obowiązują barmankę, a inne zakonnicę. Każdy z nas w toku swojego życia, idąc do szkoły, zaczynając pracę, awansując, przychodząc na emeryturę, żeniąc się czy wychodząc za mąż, musi uczyć się coraz to nowych wzorów zachowań, w znacznej mierze dlatego, że otoczenie społeczne spodziewa się po nim innego rodzaju zachowywania się.

Konfiguracje wzorów zachowania odnoszące się do rozmaitych usytuowań ludzi w zbiorowościach socjologowie nazywają rolami społecznymi. […]

Socjalizacja pierwotna Socjalizacja pierwotna jest socjalizacją, którą człowiek przechodzi w dzieciństwie i dzięki której staje się członkiem społeczeństwa. W jej toku uczy się elementarnych wzorów zachowań i podstawowych ról społecznych. Uczy się posługiwać językiem i gettem, uczy się, że jest dzieckiem, dziewczynką bądź chłopcem, uczy się, że nie należy bić młodszego rodzeństwa, tylko opiekować się nim.

Uczy się także, że rodzice mają nad nim władzę i należy ich słuchać, że są ważniejsi od innych otaczających go ludzi, że są znaczącymi innymi. Jednym słowem, w socjalizacji pierwotnej człowiek uczy się abecadła społecznego. Dlatego też jest ona najważniejsza w życiu jednostki. […]

Socjalizacja pierwotna przebiega w atmosferze nasyconej uczuciami. Silna więź emocjonalna łączy dziecko z rodzicami, którzy są dla niego najważniejszymi osobami, przekazującymi wiedzę o otaczającym świecie i jego regułach. Są oni dla niego takimi znaczącymi innymi, z którymi łączy je silny związek emocjonalny. Związek ten sprawia, że dziecko łatwo utożsamia się z rodzicami i bez trudu, wręcz automatycznie przejmuje i internalizuje ich sposób widzenia świata, ich wartości, postawy i wzory zachowań.

Ponadto rodzice, tacy jacy są, są dla dziecka jedynymi znaczącymi innymi, na których jest nieodwołalnie skazane. W rezultacie świat społeczny, w takiej postaci, w jakiej rodzice go doświadczają, postrzegają i oceniają, przedstawia się dziecku jako jedynie istniejący i jedynie możliwy, jako świat „w ogóle”. Dziecko nie ma wyboru między różnymi znaczącymi innymi i czy chce czy nie chce, żyje w świecie zdefiniowanym przez swoich rodziców. […]

W socjalizacji pierwotnej pouczenia początkowo pochodzą od konkretnych osób i dotyczą konkretnych sytuacji. Matka pewnego dnia każe umyć ręce przed obiadem. Innego dnia ojciec nie pozwala wejść z brudnymi butami na kanapę. Stopniowo okazuje się, że pewne rzeczy należy robić, a innych nie robić nie tylko danego dnia, ale zawsze, oraz że podobne wymagania mają także inne matki i inni ojcowie, jak również swoi i cudzy dziadkowie, wujkowie i ciocie. Wreszcie dochodzi do odkrycia, że to nie tylko oni mają takie wymagania, ale że „w ogóle tak się nie robi”. Odkrycie owego się jest odkryciem ogólnospołecznych reguł, to jest uogólnionego innego. W tym momencie kończy się socjalizacja pierwotna.

Socjalizacja wtórna Socjalizacja wtórna dotyczy jednostki, która ma już za sobą socjalizację pierwotną i zna w wersji wyniesionej z domu abecadło życia społecznego. Socjalizacja wtórna uczy, jak się nim posługiwać.

Ważna część tej nauki zdobywana jest w szkole.

27

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Socjalizacja wtórna wprowadza człowieka w poszczególne segmenty życia społecznego. W jej toku człowiek nabywa wiedzę niezbędną do poprawnego odgrywania ról występujących w ich obrębie. W socjalizacji wtórnej uczy się, jak być uczniem, kolegą, stolarzem, fryzjerką, przewodniczącym studenckiego koła naukowego, piłkarzem reprezentacji narodowej, a także mężem, ciocią, dziadkiem, przyjacielem.

W socjalizacji wtórnej człowiek ma do czynienia z wieloma światami społecznymi oraz różnorodnymi propozycjami ich interpretacji, wśród których może wybierać. Na jego wybory w znacznym stopniu wpływa wcześniejsza socjalizacja pierwotna, nad którą socjalizacja wtórna jest nadbudowywana. Socjalizacja wtórna nie jest jednakże prostym, mechanicznym uzupełnieniem socjalizacji pierwotnej. Przekazywanie w jej toku treści bywają odmienne od treści zinternalizowanych w toku socjalizacji pierwotnej, a czasami wręcz sprzeczne z nimi. Socjalizacja pierwotna wpływa na sposób odbioru treści socjalizacji wtórnej. Jedne z tych treści są przyjmowane, inne odrzucane, jeszcze inne zaś dopasowywane do wcześniej zinternalizowanych. Niekiedy wymaga to rewidowania, modyfikowania, a nawet eliminowania niektórych treści nabytych w toku socjalizacji pierwotnej. W sumie w toku socjalizacji wtórnej teraźniejszość interpretowana jest przez człowieka tak, aby była w zgodzie z jego przeszłością.

W socjalizacji wtórnej człowiek może decydować o tym, kto będzie dla niego znaczącym innym.

W zróżnicowanym świecie społecznym inaczej niż w rodzinie, która jest jedynym światem małego dziecka, człowiek może mieć wielu różnych znaczących innych.

Co więcej, pomyślna socjalizacja wtórna nie wymaga więzi emocjonalnej ze znaczącymi innymi, a nawet ich samych. Socjalizujące treści mogą być przekazywane anonimowo. Wielu rzeczy, łącznie ze wzorami zachowań określanymi jako „dobre maniery”, można nauczyć się z podręczników i przekazów medialnych.

Chociaż socjalizacja wtórna nie musi być zabarwiona emocjonalnie, bywa, że ma takie zabarwienie. Dobrze grać w piłkę nożną czy rozwiązywać zadania matematyczne może ten albo inny trener i ten albo inny nauczyciel. Ich wymiana nie wpływa na skuteczność socjalizacji wtórnej, w której liczy się przede wszystkim rola, a nie osoba. Nie wyklucza to w żadnym razie możliwości wytworzenia się więzi emocjonalnej, niekiedy bardzo silnej, między danym trenerem a jego drużyną czy danym nauczycielem a jego uczniami. […]

W socjalizacji wtórnej nierzadko świadomie dąży się do naśladowania mechanizmów socjalizacji pierwotnej i stosuje techniki pozwalające zabarwić ją emocjonalnie. Dzieję się tak, ponieważ bez tego socjalizacja wtórna jest wprawdzie skuteczna, ale treści nabyte w jej toku bywają słabiej zinternalizowane i mniej trwałe niż treści nabyte w procesie zabarwionej emocjonalnie socjalizacji pierwotnej. […] Źródło: Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s. 137–154.

Polecenia

A. Wymień pięć istotnych źródeł socjalizacji młodego człowieka.

B. Wymień kilka form wzmocnień pozytywnych, istotnych dla prawidłowego procesu socjalizacji dziecka.

C. Omów kilka najważniejszych umiejętności społecznych kształconych i rozwijanych w toku socjalizacji pierwotnej.

D. Omów uwarunkowania efektywnej socjalizacji wtórnej przygotowującej do pracy zawodowej.

SPIS TREŚĆI

28

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 3.

Grupa społeczna

Uczeń: 1) przedstawia cechy i funkcjonowanie małej grupy społecznej

(liczebność, więź, trwałość, role grupowe, wspólne wartości i cele,

poczucie odrębności, współdziałanie); 2) omawia na przykładach różne rodzaje grup i wyjaśnia funkcjonowanie

wskazanej grupy; 3) wyjaśnia znaczenie grup odniesienia pozytywnego i negatywnego

w procesie socjalizacji; 4) opisuje swoiste cechy współczesnej rodziny jako grupy społecznej;

porównuje i ilustruje przykładami różne modele rodziny.

29

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

3.1. Grupy społeczne […] Wejście do grupy może być sprawą czystego przypadku. Jednostka rodzi się w pewnej rodzinie i uczęszcza do tej, a nie innej szkoły. Jednak ludzie często wybierają określoną grupę. Na decyzję tę wpływają dwa główne czynniki: styczność i podobieństwo. […]

Nie można przecenić wpływu, jaki wywiera styczność albo bliskość geograficzna na związek jednostki z grupą. Tworzymy grupy rówieśnicze z tymi, którzy są wokół nas. […]

Grupy składają się z jednostek, między którymi dochodzi do interakcji. Im bliżej pod względem geograficznym znajdują się dwie osoby, tym większe jest prawdopodobieństwo ich spotkania, nawiązania rozmowy i wzajemnej socjalizacji. Krótko mówiąc, fizyczna styczność zwiększa prawdopodobieństwo interakcji i wspólnych działań, których rezultatem jest powstanie grupy społecznej. […]

Innym ważnym czynnikiem w procesie formowania grupy jest podobieństwo między jednostkami.

Z reguły ludzie wolą wiązać się z osobami podobnymi do siebie. Czują się swobodniej z kimś, kto dzieli z nimi zainteresowania, przekonania czy wartości. Mają także skłonność do wiązania się z osobami o podobnej charakterystyce społecznej, takiej jak rasa, religia, pochodzenie etniczne i klasowe, z osobami w podobnym wieku, o podobnym poziomie inteligencji i podobnej osobowości. […] Podobieństwo jest także głównym czynnikiem w wyborze partnera życiowego, z którym tworzy się grupę społeczną zwaną rodziną. […]

Zachowania grupowe, jak wszystkie zachowania społeczne, zależą w dużej mierze od norm obowiązujących w grupie. Podobnie jak w szerszym świecie społecznym, działania w grupie nie są przypadkowe.

Każda grupa ma poglądy na to, jakie powinno być zachowanie jej członków; normy te kierują interakcjami w grupie. […] Normy powstają w wyniku stopniowego procesu interakcji między członkami grupy.

Jednostka zachowuje się we właściwy sobie sposób, a inni potwierdzają odpowiedniość lub nieodpowiedniość tego zachowania oraz sugerują (pośrednio lub bezpośrednio) pożądaną zmianę. […]

Ponieważ osoby czerpią wiele satysfakcji życiowej z udziału w grupach, te ostatnie wywierają znaczny wpływ na zachowanie swoich członków. Generalnie, grupy są mniej tolerancyjne wobec zachowań, które odstają od norm, niż społeczeństwo jako całość. W małych grupach istnieje silna presja na konformizm w stosunku do norm. […]

Grupy nie są przypadkowym zbiorem jednostek zajmujących się tą samą sprawą. Każda grupa ma swoją organizację, strukturę grupy. […] Członkowie grupy często mają różne pozycje w jej obrębie (statusy społeczne) i oczekuje się od nich (co zresztą czynią) zaangażowania w różnych rodzajach aktywności (role). Od matki (status społeczny) w rodzinie (grupa) oczekuje się zaangażowania (co czyni) w innych rodzajach zachowań (rola) niż od dzieci. Skarbnik w klubie towarzyskim ma inne obowiązki niż sekretarz. Krótko mówiąc, grupa składa się z powiązanych wzajemnie statusów i odpowiadających im ról. Różne statusy służą różnym aspektom ogólnych celów grupy.

Grupy składają się z powiązanych wzajemnie statusów, które jednak nie muszą być sobie równe.

Pewne statusy mogą być uważane za ważniejsze dla funkcjonowania grupy niż inne. W związku z tym większość grup ma własną „hierarchię statusów”, w której niektórym statusom przypisuje się więcej władzy i szacunku niż innym. Na przykład: wiele grup ma swojego szefa (prezydenta, przewodniczącego, sekretarza), który ma więcej wpływu na kształtowanie działalności grupy niż inni jej członkowie. W tym przypadku hierarchia jest określana przez pozycje statusów (prezydent w przeciwieństwie do zwykłego członka), a nie przez indywidualną charakterystykę członków. Jednak w niektórych grupach zróżnicowanie co do władzy i wpływów nie jest związane z pozycją danej osoby SPIS TREŚĆI

30

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

w formalnej strukturze statusów grupy. Pewnych ludzi obdarza się większym szacunkiem i przypisuje się im więcej wpływów niż innym, ze względu na to, kim są i co robią. […]

Grupy mają granice, które oddzielają członków od nieczłonków. Granice te służą do wzmacniania interakcji między członkami i pogłębiania grupowej tożsamości. Granice definiuje określona struktura grupy. […]

Porozumiewanie się stanowi zapewne istotę działań większości grup. Członkowie grupy informują się nawzajem, popierają swoje sądy, krzyczą na siebie, poprawiają się nawzajem. Krótko mówiąc, przekazują sobie informacje, uczucia i postawy. […]

Spójnością grupy nazywamy stopień, w jakim jej członkowie czują się z sobą związani. Spójność jest bardzo ważną cechą grupy. Im bardziej grupa jest spójna, tym większe jest prawdopodobieństwo jej stabilności i zgody członków na obowiązujące normy. Spójnym grupom łatwiej przychodzi rozwiązywanie problemów. Innymi słowy, spójność stanowi wielką wartość dla grupy. Jedyną negatywną konsekwencją dużej spójności grupy jest tendencja do mniejszej tolerancji dla różnic i odstępstw. […]

Większość grup ma przywódcę, osobę, która dzięki zaletom osobowości, osiągnięciom lub pozycji odgrywa główną rolę w kierowaniu działaniami grupy. Przywództwo w małej grupie było przedmiotem wielu badań, w trakcie których wyróżniono dwa różne typy przywódców. Przywództwo instrumentalne sprawuje osoba, która mobilizuje grupę do osiągania celów. Przywódca instrumentalny koncentruje się na wykonaniu zadania i na bieżących sprawach. Przywództwo ekspresywne natomiast wiąże się z tworzeniem harmonii i solidarności w grupie. Przywódca ekspresywny kładzie nacisk na poziom moralny grupy. Obydwa rodzaje przywództwa są niezbędne dla stabilizacji i powodzenia grupy, choć wydaje się, że różni przywódcy odgrywają jedną lub drugą rolę w grupie. Przywódca koncentrujący się na wykonaniu zadania wywołuje niekiedy wrogość, wymagając od członków grupy wypełniania obowiązków; z czasem odbiera mu to zwolenników. […]

Podejmowanie decyzji w grupie zależy od interakcji miedzy członkami grupy. Przed podjęciem działań grupy często odwołują się do pojęcia consensusu, czyli zgody. Grupy składające się z wielu jednostek mają do dyspozycji szerszy zakres wiedzy, doświadczenia i umiejętności niż pojedyncza osoba. Dzięki temu przy podejmowaniu decyzji grupy mogą korzystać ze znacznie bogatszych źródeł niż jednostki. Stoner odkrył, że jednostki w grupach częściej podejmują ryzykowne decyzje niż jednostki działające samotnie. Ta „skłonność do podejmowania ryzyka” wiąże się z „rozproszeniem odpowiedzialności”; jednostki w grupie przenoszą odpowiedzialność za podjęcie decyzji na wszystkich członków grupy, co sprawia, że żadna jednostka nie może być odpowiedzialna, jeśli decyzja okaże się niesłuszna. Może to prowadzić do podejmowania śmiałych, choć ryzykownych decyzji, na które nigdy nie odważyłyby się jednostki działające samotnie. Poza tym, proces budowania grupowego consensusu może powodować tłumienie głosów sprzeciwu i bagatelizowanie dyskusji na temat negatywnych konsekwencji podejmowanych przez grupę decyzji.

W grupach o dużej spójności nacisk na konformizm może prowadzić do podejmowania decyzji mniej twórczych. Członkowie takich grup mogą cenzurować własne pomysły, by zmniejszyć różnice istniejące w grupie; w ten sposób dochodzi do utraty tego, co różne punkty widzenia mogłyby wnieść do rozwiązania problemu czy podjęcia niezbędnych działań. Taki typ reakcji nazwano myśleniem grupowym. […] Źródło: Goodman N., Wstęp do socjologii, Poznań 1997, s. 69–75.

31

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Polecenia

A. Wymień siedem uniwersalnych cech grup społecznych.

B. Wymień pięć form interakcji społecznej.

C. Omów potencjalne słabości, jakie mogą wystąpić w funkcjonowaniu wybranej grupy społecznej, wpływające na obniżenie poziomu efektywności jej działania.

D. Wyjaśnij, jak rozumiesz myśl Tomasa Mertona: „Nikt nie jest samotną wyspą”.

SPIS TREŚĆI

32

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 4.

Struktura społeczna

Uczeń: 1) opisuje strukturę klasowo-warstwową polskiego społeczeństwa

i swojej społeczności lokalnej; 2) porównuje skalę nierówności społecznych w Polsce i wybranym

państwie, wyjaśniając związek między nierównościami społecznymi

a nierównością szans życiowych; 3) podaje przykłady i wyjaśnia uwarunkowania pionowej i poziomej

ruchliwości społecznej; 4) opisuje mechanizm i skutki społecznego wykluczenia oraz sposoby

przeciwdziałania temu zjawisku; 5) charakteryzuje wybrane problemy życia społecznego w Polsce (w tym

sytuację młodych ludzi); rozważa możliwości ich rozwiązania.

33

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

4.1. Chce nam się żyć.

Wywiad Jacka Żakowskiego z profesorem Januszem Czapińskim To jakie w końcu jest to młode pokolenie? Ultrakonserwatywne – jak mówią jedni, czy otwarte i zeuropeizowane – jak piszą inni?

Takie i takie. Roczniki wyżu nie mają kompleksów wobec Zachodu. Znają języki. Nie boją się świata. Nie mają uprzedzeń. Są obyte z nowymi technologiami. Do kościoła chodzą dużo rzadziej niż starsi. W ciągu dwóch lat grupa osób poniżej 24 roku życia, które w ostatnim roku ani razu nie były w kościele, wzrosła z 31 do 35 proc.

To są pierwsze roczniki dorosłych, które przez całą edukację miały religię w szkole.

Nie ma lepszego sposobu, żeby zniechęcić młodych do Kościoła. Niepraktykujących przybywa we wszystkich pokoleniach, ale wśród młodych zdecydowanie najszybciej. Tylko że za tym nie idzie równie wyraźna zmiana kulturowa. Wyobrażenie struktury społecznej pokolenie wyżu wciąż ma raczej „po wuju”.

Czyli?

Uważają, że społeczeństwo powinno być hierarchiczne. Jedni powinni dominować, a drudzy mają słuchać.

To by nas różniło od większości Europy.

Takie wyobrażenia ładu społecznego Europa miała jakieś 100 lat temu. Jedni są panami, a drudzy mają słuchać. I, co ciekawe, wśród tych, którzy „mają słuchać”, ten pogląd jest silniejszy niż wśród szefów, którzy „rozkazują”.

Jak u Hegla – niewolnik sam szuka sobie pana.

Ale to dotyczy hierarchii, a nie dochodów. „Pan” może rozkazywać, natomiast dużo więcej zarabiać nie powinien. Władza – tak. Pieniądze – nie. Tu nic się nie zmienia. Młode pokolenie – tak jak jego rodzice – uważa, że powinniśmy robić wszystko, żeby redukować dystans ekonomiczny. To jest postawa większościowa we wszystkich elektoratach.

Balcerowicz nie ma w Polsce szans?

W sprawie różnicowania nie. Ale co do tego, że państwo nieefektywnie pożera nasze pieniądze, zgadza się z nim zdecydowana większość. Polacy chcą państwa biorącego mniej, a dającego więcej.

Rozdwojenie jaźni.

Ono Polaków nie męczy. Bo na co dzień zupełnie czym innym żyją. Jak pytamy, to jakoś odpowiadają. Ale nie interesują się takimi problemami. Interesują się sobą. To widać w odpowiedziach na pytanie, z czego ludzie są zadowoleni. Z bezpieczeństwa, spędzania wolnego czasu, swojego wykształcenia, miejsca zamieszkania, osiągnięć życiowych, zdrowia – czyli z tego, o czym mogą decydować sami, zadowoleni są w coraz większym stopniu. Tam gdzie pojawia się relacja z innymi – przeSPIS TREŚĆI

34

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

ciwnie. Ze stosunków z kolegami, z pracy, seksu, rodziny, małżeństwa, sytuacji w kraju jesteśmy coraz mniej zadowoleni. Zwłaszcza seks, małżeństwo i rodzina frustrują nas coraz mocniej. Najszybciej maleje zadowolenie z seksu. To się zaczęło już w 2007 r. Życie ekonomiczne kwitnie, a osobiste więdnie.

Dlaczego samotność Polaków się radykalizuje?

Bo dusze Polaków są wciąż uziemione. Standard materialny wciąż decyduje o naszym zadowoleniu z życia. Wciąż jesteśmy radykalnymi materialistami. Swój status postrzegamy przez to, co mamy.

Potrzebujemy imponować innym tym, co posiadamy. To oczywiście nie służy dobrym relacjom z ludźmi. I jest to też klasyczny powód małżeńskich awantur. Przy takim modelu samorealizacji każdy ma zawsze za mało pieniędzy. On nas różni od większości rozwiniętych krajów i zbliża do społeczeństw ubogich. Aspiracje materialne wciąż mamy znacząco wyższe niż możliwości. Widać to choćby po tym, że mimo wzrostu dochodów zadowolenie z sytuacji materialnej maleje.

Może dlatego, że nierówny jest rozkład tego przyrostu.

Zgadza się. Po raz pierwszy od lat zaczęło ponownie rosnąć rozwarstwienie ekonomiczne. Dwa lata temu najzamożniejsze 10 proc. społeczeństwa miało dochody 3,96 razy wyższe niż najuboższe 10 proc. Teraz ta różnica wynosi 4,19 proc.

Ale uczniowie i studenci, także z rodzin wielodzietnych, znaleźli odpowiedź na kryzys. Ich osobiste dochody imponująco wzrosły. Czyli ruszyli do pracy, żeby pomóc radzącym sobie gorzej rodzicom.

Albo żeby zainwestować w swoją edukację. Bo wyższe wykształcenie wciąż jest dobrą inwestycją. Zarobki osób z wyższym wykształceniem rosną najszybciej.

Jeśli znajdą pracę.

Absolwenci później wchodzą na rynek pracy, bo trudniej im znaleźć zajęcie odpowiadające ich aspiracjom. Ale po pół roku czy roku ich aspiracje spadają i wtedy biorą to, co jest. Niekoniecznie to, co jest zgodne z ich wykształceniem. Może wykształcenie nie gwarantuje spełnienia aspiracji, ale zmniejsza ryzyko bezrobocia. Także dlatego Polacy wciąż tak licznie studiują.

Nie dlatego, że są coraz zamożniejsi, więc ich na to stać?

Gdyby tak było, to z pędem do wiedzy szedłby wzrost aspiracji do udziału w kulturze. A on nie rośnie.

Chamiejemy?

Ale już nie tak szybko jak wcześniej. W ostatnich dwóch latach dalej rosła grupa osób, które nie czują potrzeby kupowania prasy i książek, ale jeśli chodzi o udział w kulturze, który wymaga ruszenia się z domu, to spadkowy trend się odwrócił. Zmniejszył się procent Polaków, którzy nie czują potrzeby chodzenia do kina, teatru i muzeum. A jeśli chodzi o kino i teatr, książki i nawet prasę, mniej jest też osób rezygnujących ze względów finansowych. Ludzie się otrząsnęli z kryzysowego szoku. Skończył się też mentalny exodus i wielki pęd do emigrowania z Polski. W 2007 r., u schyłku rządów PiS, o wyjeździe myślało 12 proc. Polaków. W 2009 r. ta grupa zmniejszyła się prawie o połowę. I tak zostało.

35

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Kto miał wyjechać – wyjechał.

Ale po 2007 r. do badania weszły nowe roczniki, najbardziej zainteresowane wyjazdem. Wśród osób do 24 roku życia prawie 18 proc. myśli o wyjeździe. To jest nawet o 2 proc. więcej niż wśród bezrobotnych. Bo procent bezrobotnych, którzy chcą pracować za granicą, spadł z 18 do 16 proc.

Wśród nich są głównie robotnicy i pracownicy usług. Przede wszystkim mający średnie lub zawodowe wykształcenie mężczyźni z dużych miast i z województw zachodnich.

Czyli to nie jest drenaż mózgów.

Wśród ludzi z wyższym wykształceniem o wyjeździe myśli tylko 2 proc. Ale co szósty student chce z Polski wyjechać. To jest niepokojące. Nie powiodły się starania Tuska, żeby młodzi i wykształceni wrócili do Polski. Nie tylko nie wrócili, ale wciąż chcą wyjeżdżać. Bo z jednej strony się przekonali, że bez wykształcenia, a zwłaszcza bez języka, trudno jest o dobrą pracę za granicą, a z drugiej młodym ludziom po studiach coraz trudniej jest w Polsce znaleźć pracę zgodną z aspiracjami. Pracodawców ich dyplomy mało interesują.

Jak na tę gospodarkę młode pokolenie jest już za dobrze wykształcone?

Polacy przeinwestowali w wyższe wykształcenie. To zwiększa skłonność do szukania pracy na lepiej rozwiniętych rynkach.

Gdzie stoją na zmywakach.

Od tego zaczynają. Ale wykształceni mają możliwość szybkiego awansu.

Rozpiętość dochodów rośnie, wielu studentów chce emigrować, małżeństwo, rodzina nas frustrują, a pan twierdzi, że w Polsce nie ma powodów do społecznego napięcia.

Tak to czują Polacy. Mimo światowego kryzysu w ciągu dwóch lat psychiczna kondycja Polaków pod żadnym względem się nie pogorszyła. A poziom szczęścia wyraźnie się podniósł. W 2005 i 2007 r. bardzo i dosyć szczęśliwych było 75 proc. A dziś jest ponad 80 proc. Poziom pozytywnych odpowiedzi na pytanie, czy chce się panu żyć, nie był tak wysoki od 1991 r., kiedy zadaliśmy je po raz pierwszy. Grupa osób mających myśli samobójcze w ciągu dwóch lat spadła z 12 do 11,5 proc. i jest najniższa od 1996 r. Źródło: www.polityka.pl 18.07.2011. „Diagnoza społeczna” to cykliczne badanie warunków i jakości życia Polaków. Od 2000 r. wykonano 6 pomiarów (w dużej mierze na tych samych osobach). Najnowsze badanie przeprowadzono w marcu–kwietniu 2011 r. na próbie 12 300 gospodarstw domowych oraz 26 300 członkach tych gospodarstw, którzy ukończyli 16 lat. W tym roku badanie opłacane jest przez MPiPS z pieniędzy EFS oraz przez NBP i TP SA. Kierownikiem projektu jest Janusz Czapiński, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i prorektor Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie.

SPIS TREŚĆI

36

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Polecenia

A. Wymień cechy młodego pokolenia Polaków wg Diagnozy społecznej. Zwróć uwagę na sprzeczności poglądowe wśród młodych ludzi.

B. Wymień pozytywne i negatywne zmiany, jakie zaszły w społeczeństwie polskim w ostatnich latach.

C. Co należy rozumieć pod pojęciem „drenażu mózgów”?

D. Czy można dostrzec symptomy społecznej stabilizacji Polaków po 20 latach transformacji?

37

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

4.2. Młodzi 2011 – streszczenie raportu Zadanie Na podstawie tekstu źródłowego oraz wiedzy własnej wykonajcie w zespołach polecenia.

Przyszłość Polski oraz jej rozwój w dużej mierze zależą od działań i decyzji podejmowanych obecnie. Na to, jak będzie wyglądała nasza przyszłość, składa się wiele czynników, a jednym z nich są wyzwania stojące przed młodym pokoleniem. Kapitał i potencjał, jaki drzemie w młodych Polakach, może okazać się naszym największym atutem i wyznacznikiem naszej silnej pozycji w Europie, jako liczącego się członka Wspólnoty.

W odpowiedzi na wiele pytań dotyczących obecnej sytuacji młodych i wizji przyszłości naszego kraju, powstał raport „Młodzi 2011”, który jest uzupełnieniem wcześniej nakreślonych strategii rozwojowych kraju. Raport został przygotowany przez interdyscyplinarny zespół ekspercki pod redakcją Michała Boniego. Jego prezentacja odbyła się 29 sierpnia 2011 r. w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów.

1. Czas na młodych. O konieczności wymiany pokoleniowej w Polsce Czas wielkiej transformacji (dekada lat 90. XX w.) z powodzeniem mógł bazować na zasobach społecznych i potencjale innowacyjnym pokolenia „Solidarności”. Zasadnicze źródła tych zasobów tkwiły w aspiracjach życiowych, rozbudzonych w okresach odwilży politycznej systemu komunistycznego, a następnie drastycznie blokowanych. Chęć odrobienia zaległości w edukacji, poziomie życia i karierze zawodowej oraz polityczne aspiracje do wolności dostarczyły silnej motywacji do angażowania się w proces przemian po 1989 roku. Pokolenie „Solidarności”, biorąc na siebie ciężar zasadniczych przemian ustrojowych, wykazało się znacznymi zdolnościami adaptacyjnymi i potencjałem innowacyjnym, wystarczającym do ustanowienia nowego porządku społecznego i nowego ustroju. Kluczowe okazało się sprzęgnięcie okresu największej aktywności życiowej pokolenia (oraz jego aspiracji i dążeń) z możliwościami, jakie stwarzały procesy radykalnej przebudowy państwa i gospodarki.

Pod koniec drugiej dekady przemian zasoby pokolenia „Solidarności” stają się coraz słabsze i niewystarczające w kontekście nowych problemów i wyzwań. Wynika to zarówno ze zmian w cyklu życia (i powolnego wygaszania aktywności życiowej), jak i z dekapitalizacji posiadanych zasobów. Luka staje się szczególnie widoczna w konfrontacji z młodym pokoleniem, które po okresie inwestowania w edukację zaczęło napierać na rynek pracy i ujawniać swoje zasoby. Globalizacja przekazu kulturowego i eksplozja informatyczna w kolejnej dekadzie sprawiają, że luka między rzeczywistością, w jakiej swobodnie porusza się młodzież (Sieć) a rzeczywistością, w które dominuje starsze pokolenie („real”), staje się jeszcze większa.

Formułujemy tu tezę o historycznej wyjątkowości młodych, bezcennej – naszym zdaniem – w dalszych projektach modernizacji kraju. Wynika ona, z jednej strony, z wyjątkowości warunków, w jakich dorastali (okres transformacji systemowej i otwarcia się Polski na świat), z drugiej zaś, ze szczególnego charakteru rodzinnej socjalizacji. Kontekst demokracji, wolnego rynku, globalizacji, atmosfera wielkich nadziei związanych z wizją innej Polski, wreszcie wyjątkowi w swym historycznym doświadczeniu i otwarci na zmiany rodzice spowodowały, że nowe młode pokolenie, w najbardziej chłonnym rozwojowo okresie swojego życia, doznawało wyjątkowej stymulacji.

Decydowała o tym nie tylko skala i rodzaj zmian, lecz również ich tempo i siła. W wielu przypadkach miały one charakter porównywalny do „eksplozji” – wyjątkowego spiętrzenia zjawisk o rożnym stopniu i charakterze. Najpierw „eksplodował” sam system, zaraz potem bardzo gwałtownie otworzyliSPIS TREŚĆI

38

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

śmy się na świat i na inne kultury, doświadczyliśmy demograficznej eksplozji i eksplozji szkolnictwa, otworzyliśmy się na rewolucję informatyczną, staliśmy się członkami Unii Europejskiej, a na koniec, zupełnie niespodziewanie, zaczęliśmy doświadczać globalnego kryzysu gospodarczego o niespotykanych wcześniej rozmiarach i charakterze. Tempo i skala zmian, prowadzące do wykorzeniania tradycyjnych instytucji i autorytetów, w połączeniu z niedoborami państwa „na dorobku” sprawiły, że strategia „zrób-to-sam” stała się najbardziej czytelnym sygnałem wysyłanym do młodzieży. Wycofywanie się państwa z różnych form wsparcia, wycofywanie się instytucji edukacyjnych z roli przewodnika po świecie i wycofywanie się rodziców i nauczycieli z roli mentorów powiększyły sferę wolności, jaka pozostawała do dyspozycji młodych, ale też zrzuciły ciężar odpowiedzialności za dokonywane wybory na barki młodzieży.

Syndrom „porzuconej generacji”, zdanej na własne rozstrzygnięcia i własne wybory, z jednej strony kształtuje samodzielność i indywidualizm młodzieży, z drugiej jednak grozi decyzjami nie do końca przemyślanymi i rozczarowaniami, frustracjami, prawdopodobnymi zwłaszcza tam, gdzie gotowość do podjęcia nowych wyzwań jest niewielka, a aspiracje duże. Ekspansywne oddziaływanie ideologii konsumpcjonizmu, wspierane akceptacją wartości sukcesu w pokoleniu rodziców, spowodowało, że już w pierwszej dekadzie przemian ustrojowych urokowi barwnego, dostatniego i pozbawionego większych trosk życia uległa zdecydowana większość młodzieży.

Niepewna przyszłość i perspektywa korzystania z możliwości, jakie oferuje społeczeństwo konsumpcyjne, stała się zasadniczym motywem wysokich aspiracji edukacyjnych młodzieży. Zostały one zagospodarowane przez pospiesznie zmieniający się system oświaty, a następnie przez wyższe uczelnie, przy znaczącym finansowym wsparciu rodziny i jej kapitałów. Zrazu silny determinizm rodzinny różnicujący szanse życiowe młodzieży zaczął – pod wpływem poszerzającej się oferty edukacyjnej i mobilizacji finansowej rodzin – słabnąć. Wskaźniki skolaryzacji osiągane w młodym pokoleniu są ponad czterokrotnie wyższe od tych, jakimi mogą się wykazać rodzice. Wykształcenie zdobyte i zdobywane przez młodych – niezależnie od wartości posiadanego dyplomu – stanowi potężny kapitał intelektualny (wyposaża w kompetencje pozwalające lepiej rozumieć świat i twórczo włączać się w jego zmiany), emocjonalny (motywuje do działania, podnosi poczucie własnej wartości, ośmiela do bardziej odważnych decyzji i planów życiowych) oraz społeczny (pozytywnie wpływa na jakość więzi społecznych, pobudza naturalne zainteresowanie kształtem społeczeństwa i uruchamia obywatelskie zaangażowanie).

Rodzaj stymulacji, jakiej podlegali młodzi, pozwala sądzić, że mają oni wiele innych (osobowościowych) atutów mogących stanowić ważny potencjał zmiany. Bez wątpienia należą do nich aspiracje do lepszego życia i sprawnie funkcjonującego społeczeństwa, wiara we własne możliwości i styl działania, w którym liczą na siebie, nie oglądając się na innych. Jacy są naprawdę, będziemy próbowali odpowiedzieć w kolejnych rozdziałach raportu, gdzie młodzieńcze aspiracje i dążenia będziemy konfrontować z realiami życia i problemami, na jakie napotykają, wchodząc w dorosłość.

Polecenia A. B. C. D.

Opracujcie katalog wyzwań cywilizacyjnych, z którymi musi się zmierzyć współczesna młodzież.

Przedstawcie swoje zdanie na temat syndromu „porzuconej generacji”.

Wyjaśnijcie, na czym polega ideologia konsumpcjonizmu.

Wykażcie zależność pomiędzy wzrostem poziomu wykształcenia młodych Polaków a rozwojem ich kompetencji społecznych i prezentowanych postaw.

39

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

2. Jacy są młodzi? Sprawy w życiu ważne, aspiracje, oczekiwania Gdy pytamy, w czym tkwi potencjał innowacyjny młodych, odpowiedź jest prosta: są to w pierwszym rzędzie ich aspiracje i dążenia życiowe, oczekiwania i wyobrażenia dotyczące pracy, osobistego szczęścia, dobrze urządzonego (zorganizowanego) społeczeństwa, wreszcie sama młodość wraz z jej atrybutami. Interesują nas młodzi, dla których okres transformacji był czasem, w którym kształtowała się ich osobowość.

Jacy są? Czy rzeczywiście są wyjątkowi jak czasy, w których dorastali? W porównaniu z własnymi rodzicami (młodzieżą PRL-u), dzisiejsza młodzież znacząco bardziej ceni wykształcenie, interesującą pracę, duże pieniądze oraz barwne i ciekawe życie. Ważniejsze też są dla niej przyjaźń, poczucie bycia potrzebnym, prestiż i szacunek wśród ludzi – dzisiejsza młodzież jest zdecydowanie bardziej prospołeczna i wspólnotowa. Jest generacją bardziej wyrazistą, bardziej „zachłanną” życiowo. Młodzi Polacy są wymagający, choć nie roszczeniowi. Filarami ich wewnętrznego świata są – z jednej strony – wartości osobiste i afiliacyjne (szczęście, miłość, przyjaźń, życie rodzinne), z drugiej zaś praca, traktowana jako warunek udanego (tj. dostatniego, przyjemnego, ciekawego) życia i jako źródło osobistych satysfakcji. Pomiędzy kohortami (młodych dorosłych i młodzieży) są duże podobieństwa, podkreślające przynależność do tego samego porządku aksjo-normatywnego (z triadą wartości: rodzina/szczęście osobiste (I), poziom życia, przyjemności, czas wolny (II) oraz praca (III), podporządkowanych zasadzie work-life balance).

Są też różnice, które podkreślają odmienność socjalizacyjnych wpływów. Młodsze roczniki są bardziej wyrazistym produktem społeczeństwa konsumpcyjnego, starsze bardziej przypominają między-pokolenie. Młodsi nie tylko częściej podkreślają wagę pieniędzy czy dostatniego życia, lecz również reprezentują style życia zalecane przez konsumpcjonizm –przywiązują większą wagę do niekonwencjonalności, barwności, indywidualizmu, częściej cenią bycie wyjątkowym. Są też bardziej wyrazistym produktem ponowoczesności – z jej ambiwalencjami i sprzecznościami. Są – w swych własnych opiniach – bardziej wrażliwi na świat i ludzi, ale i bardziej permisywni wobec panujących w nim norm. Słabiej czują się związani z tradycyjnymi wspólnotami (religią, narodem), ale silnie odczuwają potrzebę wspólnoty między sobą. Dążą do dobrobytu, ale nie wykazują szczególnego skrzywienia w kierunku nadmiernego posiadania – rzeczy mają dla nich wartość, gdy sprawiają przyjemność i pozwalają na bycie nie wykluczonym.

Różnice między młodymi dorosłymi i młodzieżą widoczne są również w nastawieniach i oczekiwaniach wobec pracy. Młodsi częściej marzą o bardziej błyskotliwej karierze, częściej też woleliby wykonywać pracę, która gwarantuje większą niezależność (stanowisko kierownicze, własny biznes). Nieoczekiwanie zdradzają mniejszą gotowość do mobilności zawodowej, chociaż akceptuje takie realia współczesnego rynku pracy niemal połowa uczącej się jeszcze młodzieży.

Nie ma generacyjnych różnic w stosunku do oczekiwań zawodowych – dla jednych i dla drugich najbardziej liczą się płace, brak w pracy napięć i stresów, możliwość rozwoju osobistego oraz stabilność zatrudnienia. Przedsiębiorczość, atrakcyjna zwłaszcza dla młodszych roczników młodzieży, rzadko kiedy staje się elementem życiowego planu. Nawet najbardziej otwarci na nią, studenci i absolwenci wyższych uczelni, twierdzą, że w polskich warunkach jest ona obciążona zbyt dużym ryzykiem, któremu sami mogą nie podołać. W ostatnich latach obserwuje się pewne zmiany wskazujące na racjonalizacje dotychczasowych preferencji i wyborów życiowych młodzieży. Dotyczy to zarówno marzeń o błyskotliwej karierze i barwnym życiu (które są wypierane na rzecz opcji bardziej „wyciszonej”), aspiracji edukacyjnych (które ulegają „wychłodzeniu”), jak i planów zawodowych (w obrębie których obserwowany jest niewielki względny wzrost zainteresowania przedsiębiorczością).

SPIS TREŚĆI

40

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Wszystkie one świadczą o gotowości młodych do weryfikacji dotychczasowych aspiracji i planów, jeśli dyktuje to niekorzystna koniunktura.

Jakkolwiek jest mało prawdopodobne, że pogorszenie sytuacji gospodarczej je unieważni, to ich uśpienie nie jest niemożliwe. Perspektywa taka oznaczałaby tracenie znaczących zasobów motywacji i kompetencji z negatywnymi skutkami odczuwanymi przez młodzież, przez gospodarkę i cały system społeczny. Z tego punktu widzenia działania dynamizujące rozwój kraju wydają się i konieczne, i ratunkowe. Impet wytracony w makroskali i przeniesiony na poziom mikro może oznaczać nieodwracalne straty energii i kapitału społecznego, którego odbudowa będzie możliwa dopiero w następnym pokoleniu.

Jedno z podstawowych pytań formułowanych dzisiaj pod adresem młodzieży dotyczy przyszłości instytucji małżeństwa i rodziny, od których uzależniany jest w dużej mierze wskaźnik dzietności i bezpieczeństwo demograficzne Polski. Jakkolwiek badania odnotowują daleko idącą liberalizację poglądów obyczajowych młodzieży, małżeństwo, rodzina i chęć posiadania dzieci ciągle należą do mocno akcentowanych i otwarcie deklarowanych wartości życiowych. Gdyby zależało to tylko od deklaracji, przyszłość demograficzna Polski byłaby bezpieczna. Moglibyśmy też być spokojni o pomyślność tworzonych związków i trwałość zawieranych małżeństw. Młodzi ludzie widzą je jako instytucję „miękką”, opartą na miłości, dobrym kontakcie, zaufaniu i partnerstwie, odrzucającą stereotypy w definiowaniu ról kobiecych i męskich. Równolegle wyłania się „nowy porządek sentymentalny”. Młodzi w swych wyobrażeniach dotyczących życia razem uwalniają się od tradycyjnych wzorów i próbują form alternatywnych nastawionych na eksperymentowanie. W tym samym czasie tęsknią do uczuć wielkich i wzniosłych, związków idealnych i trwałych. Wyczekiwanie na taki związek i niemożność znalezienia partnera/partnerki doskonałej popycha do kontaktów z góry traktowanych jako doraźne, tymczasowe, nieważne, w których nie ma miejsca na budowanie relacji i wzajemne uczenie się partnerów. Nie ma też miejsca na kompromis, bo związek – z założenia tymczasowy – po prostu się rozwiązuje. Brak kompromisu i brak motywacji do zmiany siebie (i dawania szansy partnerowi na zmianę) staje się poważnym społecznym problemem, ponieważ wspólne życie ludzi, którzy nie są podatni na kompromis w ramach pary/związku czy małżeństwa, szybko się kończy.

Nowy „porządek sentymentalny”, widoczny w oczekiwaniach i zachowaniach młodzieży, ujawnia ten problem z całą otwartością, sugerując, jak ważne mogą być inicjatywy polegające na uwrażliwianiu młodzieży i treningu zdolności społecznych, emocjonalnych czy to w ramach edukacji szkolnej, kultury masowej czy poprzez media. Sprawy osobiste, rodzinne są zdecydowanie najważniejsze dla młodych. Świat polityki, problemy społeczne znajdują się daleko w ich cieniu. Deklarowany stopień zainteresowania polityką jest głównie średni lub mały. Wbrew potocznym opiniom gotowość zaangażowania się w sprawy ważne dla innych jest większa po stronie młodszych roczników młodzieży. Oni też częściej niż młodzi dorośli zdradzają prospołeczne przekonania. Są wymagający pod adresem politycznych elit. Oczekują sprawnie działającego państwa, które w odczuciu zdecydowanej większości młodych powinno mieć świecki charakter. Nie powinno też godzić się na zobowiązania wobec tych, którzy je cynicznie wykorzystują (do takich, zdaniem młodzieży, należą zbyt liczni klienci pomocy społecznej), choć powinno stać na straży bezpieczeństwa socjalnego tych, którzy nie z własnej winy mogą zostać wykluczeni (źle traktowani przez wolny rynek młodzi pracownicy i ludzie szukający pracy). Rosną ambiwalentne odczucia młodzieży w stosunku do demokracji. Z jednej strony można to tłumaczyć jej rozczarowaniem tą formą ustroju politycznego w Polsce, z drugiej zaś istniejącą ofertą polityczną i sytuacją na politycznej scenie, która uruchamia dobrze znany me-

41

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

chanizm „ucieczki od wolności” (w kierunku mniej lub bardziej otwartego poparcia dla rozwiązań radykalnych). Od kilku lat dochodzi u nas do niebezpiecznej polaryzacji poglądów społecznych w różnych sprawach (politycznych, światopoglądowych, obyczajowych), a fakt ich nakładania się na siebie (również w przypadku młodzieży) nie bierze się znikąd – wiąże się z zaostrzaniem konserwatywno-autorytarnego i populistycznego kursu w debacie publicznej, który odwołuje się do społecznych resentymentów i podziałów.

Jego kontynuacja może oznaczać jeszcze głębsze podziały i jeszcze większe zmęczenie demokracją, dla której społecznie popieraną alternatywą zawsze może być autorytaryzm.

Skoro tak łatwo „utopić” czy „pogubić” zasoby, jakimi dysponują młodzi (są wszak z reguły niedostrzegalne i traktowane jako ulotne i mało znaczące), jak budować na nich strategie modernizacji państwa i gospodarki?

Problem, w rzeczy samej, nie jest prosty – tak jak nie jest prosta praca z młodzieżą. Niemniej warto przynajmniej dostrzec, że jej bogactwo to: jej młodość i związana z nią chęć zmiany życia i świata na lepsze, to jej chęć angażowania się w sprawy, które wykraczają poza codzienność, i odwaga, na którą nie stać już starszych ludzi. Potencjał młodości nie tkwi dziś w wielkich ideach, które wyznawaliby młodzi ludzie. Jest on zawarty w ich aspiracjach i dążeniach związanych z codziennością, chęcią korzystania z dobrodziejstw społeczeństwa konsumpcyjnego i wolności. Urzeczenie konsumpcjonizmem nie wydaje się przy tym „podejrzaną” sprawą. Tak ukierunkowane zaangażowanie to nie tylko motor napędzający aktywność życiową, czynnik pobudzający rozwój gospodarki i wywierający presję na reformowanie systemu.

We współczesnym konsumpcjonizmie chodzi nie tylko o „mieć” i egoistyczne spełnianie własnych potrzeb. To również przesłanie innego, bardziej zindywidualizowanego stylu życia, innego sposobu myślenia o sobie i o własnym miejscu w świecie, to również budowanie przestrzeni do nowej jakości relacji między ludźmi. Efekty tej reorientacji wydają się bardzo widoczne. Młodzi Polacy chcą żyć lepiej, ciekawiej, inwestują we własną edukację, z nadzieją myślą o przyszłości, chcą twórczo pracować, chcą mieć dzieci, chcą korzystać z życia i nie oczekują od nikogo prezentów (chociaż oczekują wsparcia tam, gdzie jest ono konieczne i gdzie sami czują się bezsilni – vide rynek pracy).

Ważne są dla nich przede wszystkim ich własne potrzeby i cele, niemniej potrzeba wspólnoty z rówieśnikami jest silniej deklarowana niż miało to miejsce w przypadku rodziców, gdy byli młodzi. Być może dlatego, że w przeciwieństwie do tradycyjnych, dużych wspólnot, ich wspólnota ma szansę funkcjonować w niezależnej przestrzeni (Sieć) na własnych prawach. Wśród nich wolność, szczerość, wrażliwość i inne cnoty są fundamentalne, nadto w Sieci zdają się być przez nich respektowane (w przeciwieństwie do „realu”, wobec którego nie czują się zobowiązani).

Choć deklarują małe zainteresowanie polityką, są dalecy od obojętności na to, jak urządzone jest społeczeństwo i państwo. To przecież potężny kapitał, czyż nie? Jak łatwo go utracić, świadczą grupy młodych, którzy wymykają się z tych charakterystyk, niekoniecznie z własnej przyczyny.

Polecenia A. B. C. D.

Wymieńcie główne atrybuty młodości.

Przedstawcie oczekiwania zawodowe współczesnej młodzieży.

Określcie stosunek młodzieży do instytucji małżeństwa i rodziny.

Wyjaśnijcie przyczyny ambiwalentnego stosunku młodzieży do demokracji.

SPIS TREŚĆI

42

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

3. Demografia Młodość stanowi naturalny rezerwuar innowacyjności i czynnik sprzyjający zmianom. Pogłębiający się niedobór ludzi młodych i starzenie się społeczeństw sprawia, że rozwój wytraca impet i pojawia się groźba stagnacji. Polska wciąż jeszcze należy do jednego z najmłodszych krajów UE, a wyż demograficzny, którego reprezentantem jest pierwsze pokolenie transformacji systemowej, jest nie tylko źródłem określonych społecznych problemów, lecz może również stanowić nasz atut (presja na zmiany, potencjał innowacyjności, dynamizująca siła aspiracji życiowych). Równolegle pojawiają się pierwsze wyraźne symptomy niżu demograficznego świadczącego o tym, że w Polsce rozpoczął się proces drugiego przejścia demograficznego. Odnotowywany jest nie tylko spadek przewagi ludzi młodych w społeczeństwie i spadek urodzeń, lecz również pogłębiające się ujemne saldo wchodzących i wychodzących z rynku pracy. Prognozy demograficzne zakładają, że poważne problemy z tego tytułu zaczną się pojawiać od 2015 roku. Konsekwencje nierównowagi procesów demograficznych, w które uwikłani są młodzi, objawiają się w różny sposób w różnych sektorach.

W latach 90. fala demograficznego wyżu postawiła na nogi system oświaty i szkolnictwo wyższe, wymuszając na nich różne korzystne i niekorzystne zmiany. Od kilku lat liczne (już dorosłe) roczniki tego wyżu napierają na rynek pracy i marzą o założeniu własnych samodzielnych gospodarstw domowych. Oznacza to, że właśnie tu – w kręgu spraw związanych z wchodzeniem na rynek pracy i w dorosłość – skupiać się będzie główny ciężar problemów wymagających interwencji i wsparcia dla młodych, którzy jak dotąd radzili sobie bez szczególnego absorbowania państwa. Dziś musi ono sobie poradzić nie tylko z konsekwencjami demograficznego wyżu (który wchodzi w fazę dorosłości), lecz również demograficznego niżu (który obejmuje najmłodszych obywateli). Gwałtowne przejście z wyżu do niżu już teraz zaczyna być odczuwane przez uczelnie wyższe (jako efekt słabnącego wyżu starszych roczników młodzieży). Jeszcze bardziej odczują je szkoły średnie i podstawowe (jako skutek niskiej fali urodzeń w kolejnym pokoleniu). Takie nagłe przestawienie organizacji kształcenia z masowego na niżowe wróży konieczność readaptacji całego systemu edukacji i samo w sobie stanowi wyzwanie. Jednocześnie fakt, że instytucje edukacyjne nie będą już tak obciążone masą młodzieży powinien być wykorzystany do wprowadzenia zmian poprawiających jakość kształcenia.

Nowy rodzaj problemów wynika ze spadającej w Polsce dzietności kobiet, której rozmiary pogłębiają nierównowagę demograficzną i naruszają bezpieczeństwo socjalne kraju. Jak poprawić wskaźnik urodzeń, gdy działa przeciwko niemu przekaz kulturowy (wysokie wartościowanie wolności, indywidualizmu, czasu wolnego) i nie zachęcają warunki życiowego startu (problemy na rynku pracy, trudności z usamodzielnieniem się, nierówność płci)? Obserwowana od kilku lat poprawa wskaźnika urodzeń oceniana jest jako zjawisko przejściowe, które nie jest w stanie odwrócić trendu niżowego, niemniej przykłady polityk prorodzinnych w innych krajach ukazują pewne możliwości zahamowania tego procesu.

Procesy demograficzne, o których znaczeniu dla dynamiki społecznych przemian nieczęsto się w Polsce wspomina, mają nie tylko swój pokoleniowy, lecz również przestrzenny (geograficzny) wymiar. Najmniej korzystne charakterystyki demograficzne dotyczą województw tzw. ściany wschodniej, co przede wszystkim wynika ze struktury wieku ludności osiadłej, ale też z natury procesów migracyjnych (ujemne saldo migracji). Nie najlepsze charakterystyki demograficzne, gdy idzie o strukturę wieku ma też kilka innych województw (kujawsko-pomorskie, śląskie, dolnośląskie, opolskie, pomorskie, zachodniopomorskie, łódzkie). Wśród nich tylko nieliczne mogą być spokojne o swój de-

43

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

mograficzny bilans i brak negatywnych konsekwencji dla rozwoju lokalnego. Są to województwa, które mają silne ośrodki miejskie o dużej sile przyciągającej ludzi młodych. Te, dzięki migracjom z innych województw, będą najbardziej dynamicznie rozwijającymi się regionami. Najdotkliwiej konsekwencji zmian demograficznych zaczną doświadczać województwa, które mają niekorzystne charakterystyki demograficzne ludności osiadłej, ujemne wskaźniki definitywnej migracji młodych i mało obiecujące perspektywy rozwojowe. Obszarami o największej kumulacji tych zjawisk już teraz są województwa „ściany wschodniej”, co nie znaczy, że są to jedyne obszary problemowe.

Polecenia

A. Omówcie zagrożenia wynikające z niżu demograficznego.

B. Wykażcie, które działania podejmowane przez państwo polskie można zaliczyć do polityki prorodzinnej.

SPIS TREŚĆI

44

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

4. Edukacja i nowe wyzwania Jeśli przyjąć, że gospodarka oparta na wiedzy i rozwój kapitału intelektualnego jest jednym z podstawowych polskich wyzwań, to tempo i trwałość procesu konwergencji Polski z najbardziej rozwiniętymi krajami Europy i świata zależeć będzie w dużej mierze od tego, czy i w jakim stopniu wesprze go system edukacji, wypracowujący podstawy kapitału intelektualnego w młodym pokoleniu. Zlekceważenie tego wyzwania spowoduje, że dystans Polski wobec rozwiniętych gospodarek świata w obszarze kapitału intelektualnego będzie się powiększał.

Od 1989 roku młode pokolenie zgłasza bardzo wysokie oczekiwania co do wykształcenia. Społeczna presja na zmiany w systemie edukacji spowodowała, że zaczął on się otwierać na oczekiwania młodzieży zanim jeszcze wdrożono reformę edukacji. Bilans tych dostosowań nie jest do końca korzystny, zwłaszcza jeśli patrzeć na jakość kształcenia, niemniej sporo osiągnęliśmy: bezprecedensowo wysokie wskaźniki skolaryzacji, zwłaszcza wśród żeńskiej młodzieży, wysokie (choć nie tak wysokie jak byśmy tego oczekiwali) wskaźniki zatrudnienia wśród osób z dyplomami wyższych uczelni, niskie w porównaniu z innymi krajami wskaźniki bezrobocia, nie najgorsze (i poprawiające się) wyniki w pomiarach podstawowych kompetencji szkolnych młodzieży. Zmiany, jakie zaszły dzięki aktywności edukacyjnej młodych, dokonują nie tylko przekształceń społecznej struktury. Dają one nową jakość kapitału intelektualnego, który nie tylko umożliwia zmiany strukturalne w gospodarce, lecz również zapewnia większe szanse rozwojowe kraju na przyszłość. Wielu zjawisk o negatywnym charakterze (nadprodukcja absolwentów o przygotowaniu nieprzystającym do wymagań rynku pracy, rutynowość kształcenia prowadząca do tracenia znacznej części potencjału intelektualnego młodzieży, mały wysiłek instytucji edukacyjnych w podnoszeniu szans edukacyjnych uczniów z różnych środowisk, niepełna kontrolowalność rynku edukacyjnego, zwłaszcza w odniesieniu do uczelni wyższych) zapewne nie można było uniknąć. Kontekst transformacji, braku doświadczeń, konieczność eksperymentowania, deficyt środków i brak spójnej koncepcji reformy całego systemu edukacji ma swoją cenę.

O ile pierwszą dekadę przemian można by określić jako dostosowania o charakterze żywiołowym (głównie do zgłaszanych społecznych potrzeb), a drugą jako dostosowania o charakterze odgórnie regulowanym (głównie do norm europejskich), dziś, gdy wkraczamy w trzecią dekadę i trzecią fazę przemian, należałoby się spodziewać przemyślanych dostosowań systemu edukacji do nowych wyzwań, powstających na styku społecznych potrzeb i globalnych cywilizacyjnych wyzwań.

Podstawowym problemem polskiej edukacji jest jej słabość w przełamywaniu ograniczeń środowiska społecznego. Szkoła, która dzięki reformom miała wykazać się aktywnym udziałem w awansie młodego pokolenia i wyzwalaniem drzemiącego w nim potencjału intelektualnego, stała się kanałem selekcjonowania i pozycjonowania młodzieży w społecznej strukturze. Proces ten zasadniczo zaczyna się już na początku edukacji szkolnej, uaktywnia się na poziomie gimnazjum, by ze szczególną intensywnością dawać o sobie znać na poziomie szkół średnich i wyższych. Młodzież z tzw. dobrych rodzin (o wysokim kapitale kulturowym) wybiera „markowe” szkoły, dzięki czemu odnoszą one spektakularne sukcesy edukacyjne. Tam, gdzie skład społeczny szkoły jest zdominowany przez młodzież z rodzin o niekorzystnym kapitale kulturowym, wyniki pracy są słabe. System egzaminów zewnętrznych, rankingujący szkoły (i uczniów), utrwala procesy polaryzacji, bardzo wcześnie przesądzając o dalszych losach edukacyjnych i życiowych młodzieży.

W innych krajach szkoła w znacząco większym stopniu przełamuje ograniczenia środowiska społecznego i uwalnia pokłady możliwości tkwiące w młodzieży. Przykładem są państwa osiągające naj-

45

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

lepsze wyniki w badaniach PISA, a jednocześnie odznaczające się najsłabszą zależnością sukcesów szkolnych od środowiska życia młodzieży (Finlandia, Holandia, Dania, Kanada, nowe „tygrysy azjatyckie”).

Innym problemem polskiego szkolnictwa, przekładającym się na kariery zawodowe i życiowe młodzieży, jest niedopasowanie kształcenia do potrzeb zmieniającego się rynku pracy. Przybiera ono różne formy, a ich źródło jest złożone. Jest to, po pierwsze, kwestia niedopasowania kierunków i limitów kształcenia do realnie istniejących branż i potrzeb rynku pracy (przykładem jest „nadprodukcja” humanistów czy absolwentów prawa, marketingu przy braku inżynierów, informatyków, energetyków czy cieśli, rzeźników i tokarzy). Po drugie, jest to kwestia nieadekwatnych umiejętności i wiedzy w stosunku do wymaganych w miejscu pracy (wiedza anachroniczna, zbyt „teoretyczna”, nieuporządkowana, brak umiejętności jej łączenia z praktyką, rażący niedobór tzw. kompetencji miękkich – społecznych, brak przygotowania zawodowego, nieznajomość realiów pracy). Po trzecie, jest to problem nieczytelności oferty edukacyjnej uczelni i szkoły (składających nierzadko cyniczne obietnice „miraże”) oraz szkolnych certyfikatów i dyplomów (które nie tylko straciły wartość, ale i nie wiadomo o czym zaświadczają). Nieprzejrzystość tych dopasowań i relacji sprawia, że strategie i decyzje edukacyjne młodzieży nacechowane są w dużej mierze przypadkowością i znacznym stopniem ryzyka. Obniża to efektywność inwestycji edukacyjnych, a sam proces kształcenia czyni chaotycznym i nieczytelnym co do kierunkowego celu. Brak odpowiednio wcześnie rozpoczętych reform spowodował, że starsze generacje młodzieży same radziły sobie z konsekwencjami żywiołowych dostosowań. Cenę za przypadkowość wielu decyzji (i wielu rozwiązań) ponoszą dzisiaj i młodzi, i społeczeństwo. Ryzyko pozostawania poza rynkiem pracy, niespełnione kariery, zawiedzione nadzieje to bardzo wyraźne straty. Nie można na nie skazać następnych generacji młodzieży. Polski nie stać na takie marnotrawstwo ludzkiego kapitału.

Nie pokonamy kolejnego progu cywilizacyjnych wyzwań i nie pozyskamy zaangażowania młodych, jeśli skażemy ich na przypadkową ofertę edukacyjną i nie najlepiej działające szkoły. Inwestycje w edukację i troska o nią powinny być absolutnym priorytetem państwa w nadchodzącej dekadzie. Nakłady na edukację zwracają się w Polsce z nawiązką – w przypadku nakładów na kształcenie wyższe czterokrotnie, wyżej niż średnia dla UE i krajów OECD. Posiadacze dyplomów wyższych uczelni więcej zarabiają, płacą większe podatki, są aktywnymi konsumentami – wtórnie uruchamiają koło zamachowe rozwoju gospodarczego. Ludzi lepiej wykształconych cechuje większa determinacja w pozyskiwaniu pracy, lepsza kondycja zdrowotna, wyższe indeksy zaufania, większe polityczne zaangażowanie i poczucie obywatelskiej odpowiedzialności. Konstatacje tego rodzaju pojawiały się już nieraz. Wszyscy zdają się rozumieć, że edukacja jest współcześnie niekwestionowanym medium rozwoju zarówno jednostek, jak i społeczeństw – nie w wymiarze liczb czy wskaźników nasycenia, lecz wysokiej jakości oferty edukacyjnej.

Dziś potrzeba nam reform skierowanych głównie do wnętrza uczelni i szkoły (programowych, metodycznych, zmieniających zasady selekcji kadr pedagogicznych i naukowych, naturalizujących wymóg kreatywności i niekonwencjonalnego myślenia). Ich dopełnieniem winny być działania wspierające powstawanie instytucji doradztwa zawodowego i osobistego, które pomagałyby młodzieży podejmować optymalne decyzje dotyczące ścieżki edukacyjnej, kariery zawodowej i rozwoju osobistego. Sukces wiąże się z koniecznością odejścia od kształcenia stymulowanego przede wszystkim niskimi kosztami nauki (tak na poziomie szkoły powszechnej, szkolnictwa ponadgimnazjalnego, SPIS TREŚĆI

46

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

jak i wyższego) na rzecz rozwiązań nowoczesnych i racjonalnych, koncepcyjnie dopracowanych, czyli kosztownych. Bez wyraźnego zwiększenia nakładów na edukację nie osiągniemy zakładanych celów.

Skutkiem może być kolejne „stracone” pokolenie i marginalizacja Polski na mapie gospodarczej świata.

Polecenia A. Przedstawcie katalog najważniejszych problemów polskiej edukacji.

B. Omówcie najważniejsze zmiany, jakie zaszły w systemie oświaty po 1989 roku.

47

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

5. Praca Przejście od edukacji do pracy i zatrudnienia jest bardzo ważnym i bardzo trudnym procesem.

Praca jest nie tylko źródłem dochodów czy satysfakcji. Jest przede wszystkim warunkiem uzyskania niezależności i autonomii – wartości najbardziej cenionej przez młodzież. Od posiadania pracy i własnych dochodów uzależniona jest realizacja innych planów i dążeń życiowych – założenie rodziny, określony standard życia, aranżacja czasu wolnego, zdrowie. Jednocześnie uwarunkowania demograficzne (wyż) i makroekonomiczne (kontekst nowoczesnego kapitalizmu, światowego kryzysu gospodarczego) sprawiają, że wchodzenie na rynek pracy i pozyskiwanie zatrudnienia są wyjątkowo trudne. Młodzi stają się ich główną ofiarą. Perspektywy są równie mało optymistyczne.

Największe obawy dotyczą możliwości wygenerowania przez kryzys tzw. straconej generacji – młodych, dobrze wykształconych ludzi, którzy mieli dokonać pchnięcia cywilizacyjnego, a którzy na skutek recesji pozostają z dala od rynku pracy. Polska młodzież później niż przeciętnie się to dzieje w UE wchodzi na rynek pracy, nieznacznie częściej (w chwili obecnej) łączy pracę ze studiami, wykazuje się również większym udziałem osób nie uczących się i nieaktywnych zawodowo, w tym zwłaszcza kobiet. Wiąże się to, z jednej strony, z ich wyższą aktywnością edukacyjną, z drugiej zaś, z kulturowymi wzorami płci, które osadzają kobiety w rolach opiekunek domowego ogniska. Wzrost odsetka osób nie uczących się, nie pracujących i nie szukających zatrudnienia wraz z wiekiem i poziomem wykształcenia sugeruje nie tylko pojawianie się w młodym pokoleniu ludzi źle przygotowanych do podjęcia pracy (którzy wcześnie opuścili system edukacji), lecz również istnienie mechanizmów skutecznie demobilizujących do pracy młodzież dobrze do niej przygotowaną. Największe problemy z zatrudnieniem mają osoby bez kwalifikacji zawodowych oraz absolwenci (tylko co drugi ma pracę).

Sytuacja z zatrudnieniem poprawia się wyraźnie wśród osób powyżej 25 r. ż., gdzie wskaźniki zatrudnienia wzrastają do 82%, wśród osób z wyższym wykształceniem powyżej 90%. Głównym sektorem oferującym pracę ludziom młodym jest sektor prywatny usytuowany w dużych aglomeracjach miejskich. Sami młodzi rzadko stają się pracodawcami – wyraźnie spada wśród nich zainteresowanie przedsiębiorczością. Pierwsze lata kariery zawodowej oznaczają dla większości niskie dochody i szansę awansu dla nielicznych, co jest nie tyle wynikiem braku odpowiednich kwalifikacji (te i tak muszą być nieustannie weryfikowane w zderzeniu z nowymi wymaganiami rynku pracy), co pracodawców, którzy faworyzują pracowników z dłuższym stażem.

Przez lata liczby bezrobotnych były najbardziej wymownym wskaźnikiem zaburzeń rynku pracy i najbardziej alarmistycznym sygnałem społecznych problemów. Dziś – pod wpływem zmian cywilizacyjnych – system standardowego zatrudnienia zaczyna ustępować miejsca rożnym formom atypowym, a największym zagrożeniem staje się niestabilność zatrudnienia. Rozwiązania prawne, mające uelastycznić rynek pracy i zmniejszyć wskaźniki bezrobocia, doprowadziły do jego segmentacji. Jedna jego część zarezerwowana jest dla etatowych pracowników, którzy z dużym poczuciem pewności własnych atutów nastawiają się na kariery, druga dla tymczasowych pracowników, którzy żyją w niepewnej sytuacji, zagrożeni bezrobociem i słabymi perspektywami awansu zawodowego.

Dziś należymy do grupy krajów o przewadze tymczasowego zatrudnienia, które obejmuje zwłaszcza ludzi młodych, skazywanych na niebezpieczeństwo nieustannego stażowania. Jest to obecnie bardzo złożona sytuacja. Zatrudnienie tymczasowe ułatwia przejście od edukacji do świata pracy, ale segmentacja rynku pracy zwiększa ryzyko niepewnego startu w dorosłe życie. Młodzi ludzie podejmujący się dorywczych zajęć zdradzają skłonności do częstszego zamieszkiwania z rodziSPIS TREŚĆI

48

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

cami, opóźniania momentu osiągnięcia niezależności czy założenia własnej rodziny, są mało wiarygodnymi kredytobiorcami. Próby stosowania systemowych instrumentów wspierania młodych okazują się - w realiach gospodarki rynkowej – bardzo trudne i domagają się uzupełnienia o analizy instytucjonalne. Cały blok zagadnień związanych z pracą i zatrudnieniem ludzi młodych w Polsce jawi się w świetle naszych analiz jako obszar bezwzględnie koniecznych działań mających na uwadze sytuację bardzo szczególnego pokolenia – pierwszego, które dorastało w realiach gospodarki rynkowej, a które nie było dotychczas przedmiotem szczególnej troski państwa. Bezpieczne dzieciństwo zapewnili im rodzice i sieci rodzinnego wsparcia, zastępujące brak żłobków i przedszkoli. Aspiracje edukacyjne, jakie uległy bezprecedensowemu wzrostowi w latach 90., realizowali w systemie edukacji, którego reformę zaczęto, gdy już opuszczali szkoły. Ci, którzy zdecydowali się na studia, musieli poradzić sobie z budowanymi naprędce i często słabymi jakościowo ofertami rynku edukacyjnego, by przy próbie wejścia na rynek pracy przekonać się, że ich wiedza i kompetencje, jakie zdobyli, niekoniecznie pomagają w znalezieniu pracy.

Perspektywa „straconej generacji” może być ciągle jeszcze dla Polski jedynie hipotetyczną perspektywą, jeśli zasadnicze aktualnie problemy tego pokolenia (praca) staną się przedmiotem zdecydowanych polityk i działań. Młodzi sami sobie tym razem nie poradzą.

Polecenia

A. Opracujcie katalog najważniejszych umiejętności i postaw oczekiwanych od pracowników na współczesnym rynku pracy.

B. Przedstawcie blaski i cienie rynku pracy w Polsce.

49

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

6. Obszary wspólnotowości i intymności: małżeństwo, rodzina, wybory alternatywne Nie ma dzisiaj zmian poważniejszych i bardziej spektakularnych od tych, jakie zachodzą w obrębie małżeństwa, rodziny, życia osobistego i relacji emocjonalnych, a młode pokolenie jest pierwszym, które doświadcza tych zmian na sobie. Wysokie wartościowanie wolności i indywidualności w połączeniu z nieokreśloną i niepewną przyszłością oraz strukturalnymi ograniczeniami w osiąganiu statusu dorosłej osoby sprawiają, że podstawowym dylematem młodych staje się wybór między samodzielnością życiową (którą gwarantuje znalezienie pracy i dbałość o karierę zawodową) a założeniem rodziny (uważanej za warunek życiowego szczęścia).

Dylemat ten rozwiązywany jest na różne sposoby, które na ogół nie znajdują zrozumienia wśród przedstawicieli starszego pokolenia. Przede wszystkim opóźniany jest moment, w którym młodzi opuszczają dom rodzinny. Wbrew publicystycznym tezom o niedojrzałości młodych zjawisko crowded nest (zamieszkiwania dorosłych dzieci wraz z rodzicami) ma w Polsce społeczno-kulturowe i ekonomiczne, a nie psychologiczne podłoże (dłuższy okres aktywności edukacyjnej, trudna sytuacja na rynku pracy i na rynku mieszkaniowym, niska dostępność kredytów dla ludzi młodych). Mieszkanie u rodziców nie przeszkadza młodym żyć w luźnych nieformalnych związkach ze swoimi partnerami. Małżeństwa są drugą po związkach partnerskich formą bycia razem (decyzji o jego zawarciu wyraźnie przybywa wśród osób po trzydziestce, które wcześniej ćwiczyły związki „na próbę”). Życie singla (w pojedynkę z wyboru) jest – dla kontrastu – coraz bardziej zauważalnym stylem. Częściej jest on atrybutem kobiet – dobrze wykształconych, dobrze zarabiających i wymagających, również wobec partnera. W Polsce zmniejsza się liczba małżeństw i nie przybywa rozwodów. Te, które się przydarzają, znacząco częściej dotyczą związków zawieranych przez osoby o najniższych statusach wykształcenia lub takich, gdzie kobieta ma wyższy status od męża. Mimo tych zmian, wyraźnych z polskiej perspektywy, w porównaniach międzynarodowych młodzi Polacy wypadają jako znacząco bardziej tradycyjni. Dalece bardziej widoczne zmiany zachodzą w sferze obyczajowości erotycznej i seksualnej, która śmiało wpisuje się w trendy charakterystyczne dla ponowoczesności.

Najgłębsze jednak przeobrażenia wywołują zmiany kulturowych definicji kobiecości i społeczne ramy, w jakich muszą się one odnaleźć. Wystawione na pokusę niezależności i przypisane do obowiązków macierzyńsko-domowych młode Polki żyją w silniejszym niż kiedykolwiek konflikcie roli matki/opiekunki domowego ogniska i niezależnej, aktywnej zawodowo osoby. Konflikt ten, podtrzymywany strukturalnie i kulturowo (czego wyrazem jest dominacja tradycyjnych modeli rodziny odtwarzanych w młodym pokoleniu) sprawia, że w Polsce mamy do czynienia z bardzo niskimi wskaźnikami dzietności i bardzo niskimi wskaźnikami aktywności zawodowej kobiet. Obydwa zjawiska ze względów demograficznych i ekonomicznych są niekorzystne i jako takie stanowią poważne wyzwanie dla polityki społecznej.

Doświadczenia krajów, które miały podobne problemy, wskazują, że najskuteczniejszym sposobem ich rozwiązania jest motywowanie kobiet do zdobywania jak najlepszego wykształcenia, które wyzwala w nich motywację do aktywności zawodowej, a jednocześnie – przy odpowiednim wsparciu instytucjonalnym i innych rozwiązaniach systemowych – utrzymuje motywację do posiadania dzieci (w większości krajów, również w Polsce, dzietność pożądana znacząco przewyższa dzietność faktyczną). Równie ważne są społeczne nastawienia dotyczące modelu życia rodzinnego i uwalnianie się od stereotypów płci nie tylko w odniesieniu do ról rodzinnych. Czynnikiem istotnie powstrzymującym od decyzji o prokreacji są materialne warunki życia. Deklarowane niezadowolenie młoSPIS TREŚĆI

50

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

dych w tym zakresie jest dalece mniejsze aniżeli wskazywałyby na to obiektywne dane, co skądinąd jest pozytywnym sygnałem. Skala deprywacji jest jednak tak duża, że każde posunięcie poprawiające jakość życia w tym obszarze byłoby odbierane z wdzięcznością. Wynika to z rangi, jaką młodzi nadają życiu rodzinnemu i rodzinie. Wskazywana niezmiennie od lat jako największa wartość życiowa jest (mimo zmian, jakich doświadcza oraz problemów) źródłem wielu satysfakcji i spełnia wiele funkcji rozwojowych i ochronnych. Posiadanie dzieci – chociaż nie jest warunkiem udanego życia w opiniach młodych – dostarcza wielu radości, mobilizuje do większej aktywności zarobkowej, podnoszenia standardu życia, podejmowania odpowiedzialnych i dalekosiężnych decyzji związanych z inwestowaniem w ich przyszłość i rozwój. Staje się w ten sposób czynnikiem cementującym i ożywiającym związek rodziny z szerszym otoczeniem społecznym i czynnikiem przyspieszającym zmiany modelu rodziny w kierunku instytucji „miękkiej”, refleksyjnie konstruowanej i opartej o relacje partnerskie.

W Polsce potrzebna jest dojrzała, oparta na racjonalnych przesłankach polityka prorodzinna.

Rozwiązania wprowadzane doraźnie, nierzadko z politycznych pobudek, wymagają korekty uwzględniającej realia społeczne i specyfikę młodej generacji. Uchwalona w 2010 roku ustawa „żłobkowa” jest ważnym krokiem naprzód, lecz jednocześnie – z uwagi na ucięte w toku prac Sejmu finansowanie – krokiem niedokończonym. Konieczne jest wprowadzenie szeregu (w tym kosztujących, jeśli nie kosztownych) działań rozładowujących zarówno konflikt strukturalny (dotyczący rozwiązań instytucjonalnych), jak i kulturowy (związany z promocją wzorów życia osłabiających siłę stereotypów związanych z płcią). Działania korygujące i ingerujące winny iść w kilku kierunkach jednocześnie i obejmować kilka obszarów: rynek pracy, instytucje opiekuńczego wsparcia i regulacje socjalne. Wszystkie one winny służyć, po pierwsze, zachęceniu kobiet do wyjścia z domu i utrzymaniu ich na rynku pracy w formie umożliwiającej satysfakcjonujące godzenie obowiązków zawodowych i rodzinnych. Po drugie, przełamywaniu stereotypów społecznych dotyczących płci i ról społecznych związanych z płcią (co jest zadaniem adresowanym głównie do mediów, pedagogów, nas wszystkich, ale i rządu). Zwiększenie popytu na pracę dla kobiet o niższych kwalifikacjach zawodowych jest podstawowym warunkiem powodzenia polityki prorodzinnej.

W polu społecznym jest wiele niezagospodarowanych nisz. Poza zwiększaniem popytu na pracę jest wiele do zrobienia w zakresie dostosowania już istniejących ról zawodowych i stanowisk pracy do różnych oczekiwań i możliwości kobiet związanych z różnymi fazami życia rodzinnego (gdy dzieci są bardzo małe, gdy mogą iść do przedszkola czy szkoły i gdy stają się coraz bardziej samodzielne). Nie do zlekceważenia są różnego rodzaju ułatwienia w powrocie kobiet do pracy i tworzenie atmosfery społecznego potępienia dla praktyk dyskryminujących kobiety w miejscu pracy („efekt szklanego sufitu”, „szklane schody”). Są to działania trudne, bo wymagają nie tylko porozumień „trójstronnych”, narzędzi, które nie zniechęcałyby pracodawców, jak i mentalnej gotowości społeczeństwa do dostrzeżenia problemu kobiet. Równie ważny jak rynek pracy jest obszar obejmujący działania dotyczące zewnętrznego wsparcia rodziny. Za priorytetowe należy uznać wszelkie rozwiązania wspierające ją w opiece nad dziećmi – żłobki, przedszkola, różne formy zagospodarowujące czas wolny dzieci w szkole po zakończeniu lekcji itp. Największe zaniedbania są pod tym względem na prowincji – na wsi i w małych miastach, gdzie kobiety nie mają żadnego odciążenia i m.in. dlatego nie podejmują pracy. Trzeci ważny obszar możliwych i koniecznych działań to świadczenia socjalne.

Ich oficjalny i nieoficjalny obieg tworzy w Polsce bardzo splątaną sieć niespójnych wewnętrznie rozwiązań. Ich odplątanie byłoby więc podstawowym wyzwaniem. Rozwiązaniem mogłyby być takie

51

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

regulacje poziomów i relacji płac oraz świadczeń socjalnych, by wzrosła subiektywna atrakcyjność tych pierwszych, motywująca kobiety do podjęcia pracy zawodowej. Inny problem to skomponowanie pakietu świadczeń i alokacji świadczeniodawców, które nie zniechęcałyby pracodawców do zatrudniania kobiet. Jako czwarty pojawia się obszar perswazyjnego oddziaływania na świadomość społeczną, w obrębie którego promowane byłyby nowe wzory partnerstwa, style życia, postrzeganie płci. Wiele takich działań ma miejsce (największe zasługi ma na tym polu reklama i magazyny adresowane do mężczyzn i kobiet), niemniej z łatwością można wskazać na obszary dotąd niewykorzystane (niezwyciężoną twierdzą milczenia jest np. szkoła, podręczniki szkolne, podejście nauczycieli).

Inicjatywy i działania rządowe są tu równie ważne jak przychylność pracodawców czy zmiany przepisów dotyczących zatrudnienia.

Polecenia A. Przedstawcie model współczesnej polskiej rodziny.

B. Określcie wyzwania polityki prorodzinnej w Polsce.

SPIS TREŚĆI

52

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

7. Konsumpcja, czas wolny, nowe media – obszary manifestacji statusu i kreacji własnego JA

Wraz z nastaniem gospodarki rynkowej również w Polsce konsumpcja i konsumpcjonizm stały się główną osią socjalizacji młodego pokolenia. Dzisiejsi 19–30-latkowie są pierwszą generacją całkowicie poddaną jej wpływowi. Dążenie do stylu życia określonego przez konsumpcję bezsprzecznie pełni rolę podstawowego czynnika aktywizującego młodzież, która inwestuje w wykształcenie, by zdobyć odpowiednią pracę, bo ta gwarantuje możliwość korzystania z dobrodziejstw społeczeństwa konsumpcyjnego. Ważne jest przy tym zrozumienie, że orientacja na „mieć”, a raczej „mieć, by być”, nie jest orientacją wyboru – jest orientacją zadaną młodzieży przez dominującą kulturę.

Konsumpcjonizm, w potocznym odbiorze traktowany jako niedające się uzasadnić realnymi potrzebami dążenie do posiadania i używania rzeczy, jako hedonistyczny materializm, jest w gruncie rzeczy czymś więcej. Jest ofertą kulturową, która powstała z mariażu społeczeństwa dobrobytu i niczym nieskrępowanej wolności, lansowanej swego czasu przez ruchy kontestacyjne młodzieży na Zachodzie. Dziś jest ona ofertą całego ponowoczesnego świata, promującą ideę samorealizacji, otwartości, poszukiwania nowych wzorów życia i tożsamości, propaguje i dostarcza wiele możliwości wyboru, nakłania do nadawania im dowolnych subiektywnych znaczeń. Tę stronę konsumpcjonizmu dostrzegają zwłaszcza ludzie młodzi, nieznający niedoborów okresu realnego socjalizmu, a oswojeni z rzeczywistością, w której wolność i dostępność dóbr stają się coraz bardziej powszechne. W praktyce (w polskich realiach) konsumpcjonizm uaktywnia się przede wszystkim w swej rynkowej roli – bardziej zachęca do zakupu towarów i usług, niż refleksji i poszukiwania alternatywnych wzorów życia. Socjalizowani do konsumpcji wedle dwóch różnych schematów (okresu niedoboru, który kształtował zachłanność na dobra, jakiekolwiek by one nie były, i okresu post-niedoboru, w którym celebrowany jest wybór i różne „filozofie” posiadania i używania rzeczy) są dziś młodzi Polacy aktywnymi konsumentami, którzy z szerokiego przesłania konsumpcjonizmu czerpią nade wszystko poczucie naturalności obcowania z przedmiotami i stylem życia bazującym na przyjemnościach. Lubią posiadać dobra, które ułatwiają życie, czynią je nowocześniejszym, dostarczają satysfakcji. Nierzadko są traktowane jako oznaka statusu.

Aspiracje konsumpcyjne młodych są bardzo duże i nie dotyczą wyłącznie dóbr materialnych – dotyczą stylu życia, w którym nadaje się określone funkcje i symboliczne znaczenie dobrom materialnym.

Markowe ubrania nie są kupowane po to, by wyglądać w nich „jak z żurnala”, lecz po to, by podkreślić własny smak, umiejętność zabawienia się kolorem czy fakturą, czasami by coś zamanifestować. Wyjazd na wczasy w formule all inclusive wybierają leniwi, zapracowani lub ci, którym jest to potrzebne do potwierdzenia własnego statusu. Ci, którzy czegoś szukają i chcą zamanifestować swoją niekonwencjonalność, wybierają turystykę kwalifikowaną. Młodzi Polacy należą do najbardziej turystycznie aktywnych w Europie. Jednocześnie za korzystnymi dla nas średnimi kryją się głębokie społeczne zróżnicowania, ukazujące procesy dziedziczenia określonego stylu życia wśród młodzieży (biedni nie wyjeżdżają). Czas wolny, tak ważny dla młodego pokolenia, jest czasem bardzo ograniczonym, gdyż młodzi Polacy dużo pracują. Zazwyczaj nie starcza im czasu na podjęcie aktywności sportowej, rekreacyjnej czy kulturalnej poza domem. Problem ten w największym stopniu dotyczy osób po trzydziestce – aktywnych zawodowo i mających rodzinę. Przy dużych napięciach czasowych i braku ukształtowanych nawyków wychodzenia z domu formuje się specyficznie polski styl – spędzania czasu wolnego w domu via media. Widać to nie tylko w deklaracjach osób młodych, lecz również po strategiach wydatkowa-

53

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

nia pieniędzy, głównie na zakup sprzętu audiowizualnego i ICT, pozwalających na kontakt ze światem i kulturą w zaciszu domowego ogniska. Niemniej – z drugiej strony – rosną wydatki młodych gospodarstw domowych na restauracje, hotele; weekendy poza domem stają się standardem, do którego coraz częściej się aspiruje.

Młodzi coraz więcej zarabiają i coraz więcej wydają. Zarówno ich przychody, jak i dochody przewyższają średnią dla ogółu społeczeństwa, co jest po raz pierwszy tak widocznym złamaniem dotychczasowej tendencji – wyższych dochodów wśród reprezentantów starszego pokolenia. Można przyjąć, że zadziałało tu kilka różnych czynników – zarówno wyższych i wyżej opłacanych kwalifikacji dobrze wykształconego pokolenia, elastycznych form zatrudnienia (które, choć nie dają poczucia bezpieczeństwa, umożliwiają gromadzenie większych dochodów), jak i lepszej kondycji gospodarki.

Dzięki wyższym dochodom młodzi z większą swobodą mogą zaspokajać swoje potrzeby konsumpcyjne. Ich domy częściej są wyposażone w nowoczesny sprzęt. Młodzi lubią kupować rzeczy, choć nie lubią robić tego bez praktycznej potrzeby. Nie wykazują przy tym oznak nadmiernie wybujałej konsumpcji. Świadczy o tym zarówno struktura wydatków, dochodów, jak i brak nadmiernego zadłużania. Rejestry odnotowujące niespłacone w bankach długi, wskazują jedynie na 5% kredytobiorców. Wśród nich ludzie młodzi, do 30 r. ż., podlegają ryzyku niespłacenia kredytu w mniejszym stopniu niż pozostali.

Być może wcale nie jest to jakaś szczególna zasługa młodych, lecz wynik prostego faktu, że połowa populacji nie może skorzystać z oferty bankowej (jest zatrudniona na warunkach tymczasowych i nie posiada zdolności kredytowej). Okoliczność tego rodzaju stanowi poważną przeszkodę w zaspokojeniu najpilniejszej potrzeby ludzi młodych – mieszkania. Biorąc pod uwagę powszechność tej potrzeby (40% ludzi młodych nie ma samodzielnego lokum) i fakt, że dysponują własnymi dochodami, mała elastyczność banków wydaje się anachroniczna i nieracjonalna. Dziś nierówny udział w konsumpcji jest większy niż nierówności dochodów wśród osób młodych, co musi być dla nich szczególnie dotkliwe, bo dotyczy subiektywnie bardzo ważnej sfery i wywołuje poczucie nierównego traktowania. Pozostawianie tak dużej części młodego pokolenia poza możliwością korzystania z udogodnień, które ułatwiają dostęp do konsumpcji, może oznaczać pogłębianie się nierówności społecznych. Proces ten, dziś jeszcze niezbyt zaawansowany, będzie się uwidaczniał, w miarę jak będą się realizowały (i różnicowały) kariery zawodowe pokolenia (różne w dualnym – podzielonym na segmenty – rynku pracy). Nie byłby to dobry znak. Zbyt duże nierówności społeczne zawsze wywołują problemy, daleko wykraczające poza polityczną sferę. Przekładają się na wyższe wskaźniki problemów ze zdrowiem (również psychicznym), powodują przyrost społecznych patologii i zachowań na granicy prawa, nie służą spójności społecznej, przyczyniają się do powstawania resentymentów i uprzedzeń, wyłączają duże segmenty społeczne spod możliwości oddziaływania społeczeństwa obywatelskiego.

O ile teza o młodych Polakach jako bardzo aktywnych konsumentach na rynku dóbr i usług jest dobrze empirycznie udokumentowana, o tyle nie ma danych, które ukazywałyby ich prywatne filozofie konsumpcji, pozwalające rozstrzygnąć, na ile są oni postmaterialistycznie zorientowani. Zapewne orientacja tego rodzaju pojawia się w grupach o dużym zaspokojeniu potrzeb konsumpcyjnych, a nieobecna jest tam, gdzie deficyt podstawowych i lansowanych przez kulturę dóbr jest ciągle duży. Wiemy, że otwarciu postmaterialistycznemu sprzyja w dużej mierze wykształcenie, ale i tutaj mamy spory obszar empirycznej niewiedzy. Nie odpowiadają na nasuwające się pytania diagnoSPIS TREŚĆI

54

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

zy czasu wolnego i uczestnictwa młodych w kulturze, w większości mające charakter frekwencyjny i instytucjonalny. Istniejące wycinkowe opisy stylów życia określonych grup i środowisk raczej koncentrują się na podkreślaniu ich prokonsumpcyjnego nastawienia (tak jest np. w przypadku opracowań dotyczących singli). Nie wiemy, jak bardzo nie jest zaspokajana potrzeba duchowości i społeczna wrażliwość młodzieży. Wiemy, że nie wyczerpuje się ona w jej stosunku do religii, coraz mocniej indywidualizowanej i odrywającej się od instytucjonalnych nakazów. Nie wiemy, czy, kto i gdzie cechę duchowości i wrażliwości młodzieży pobudza. Nie jest to na pewno szkoła, raczej nie kino, być może rodzice, książka, a najpewniej sami młodzi w kontaktach wzajemnych między sobą lub z samym sobą. Płaszczyzną, w której otwartość, autentyzm emocji, potrzeba reagowania na świat i wyrażania siebie ujawnia się z nieskrępowaną siłą, jest Internet. Dziś pełni on wiele funkcji – jest kopalnią informacji i wiedzy, którą współtworzy sama młodzież.

Jest miejscem ekspozycji własnego Ja i własnych wytworów, zawiązywania społecznych więzi i miejscem intymnych schadzek. Jest wreszcie wielkim targowiskiem i polityczną agorą. Sporo dziś wiemy o młodych w sieci – na tyle dużo, by twierdzić, że odmienia ona znacząco młode pokolenie.

Tworzy przestrzeń, do której dorośli nie mają dostępu i której w większości nie rozumieją, którą postrzegają przez pryzmat, ich zdaniem, bezmyślnego klikania w myszkę. Tak często bywa, lecz Internet sprzyja również wielu ważnym sprawom – kreuje nowy typ kultury (jest to kultura uczestnictwa), pomaga realizować własne pasje (na które nie ma instytucjonalnego odpowiednika w realu), zaspokaja ważne społeczne potrzeby (buduje więzi i poczucie przynależności, którego nie jest w stanie zaoferować realne społeczne otoczenie), pomaga uporać się z poznaniem i ogarnięciem refleksją własnego Ja, ma niedającą się przecenić obywatelską siłę (jak żadne medium potrafi przekazać silne emocje, przełamując bariery przestrzenne, społeczne i kulturowe). Czym Internet będzie, w dużej mierze zależy od tego, w jakim stopniu zachowa zdolność samoregulacji dzięki obronie etycznych zasad, równowadze między innowacją a dystansem do własnych technicznych możliwości, jak również dostępności, która nie wykluczy żadnej z grup młodzieży (jak na razie poza dostępem do Internetu we własnych domach jest 40% młodzieży z biedniejszych rodzin). Nieodgadnione możliwości Internetu, ale i możliwe zagrożenia sprawiają, że kwestia edukacji kulturalnej i medialnej staje się w kontekście społeczeństwa informacyjnego bardzo ważna, jeśli nie kluczowa. Jak na razie uczymy młodzież technicznych sprawności obsługi komputera – są one bardzo ważne, bo w epoce elektronicznych mediów brak umiejętności poruszania się w sieci ma wykluczający z życia społecznego charakter. Niemniej nie powinniśmy zapominać, że dziś, być może bardziej niż kiedykolwiek przedtem, potrzebne są również inne umiejętności – samodzielnego i krytycznego poszukiwania wiedzy, formułowania i przekazywania myśli w języku komunikatywnym dla różnych odbiorców, bezpiecznego poruszania się w sieci, wykorzystywania Internetu do konstruktywnych celów.

Polecenia A. Przedstawcie blaski i cienie postaw konsumpcjonistycznych młodzieży.

B. Wyjaśnijcie, na czym polega polski styl spędzania czasu wolnego.

55

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

8. Młode pokolenie i nowy ustrój – poglądy, postawy i obecność w publicznej sferze życia

We wskaźnikach czynnego poparcia i politycznego uczestnictwa młodzi obywatele wielu krajów wypadają gorzej od młodych Polaków. W Polsce po 1989 roku wskaźniki te przyjmowały szczególnie niską wartość, co mogło skłaniać do formułowania hipotez o bierności politycznej młodzieży jako cesze pokoleniowej niebezpiecznej dla procesów demokratyzacji. W tym kontekście sygnały budzącego się zaangażowania politycznego młodzieży w latach 2006–2007, a zwłaszcza inicjatywy obywatelskie młodych powzięte w związku z wyborami parlamentarnymi 21 października 2007 roku, należy traktować jako przesłanki do bardziej optymistycznej tezy o czujności politycznej młodych, obecnej wszędzie tam, gdzie zagrożone są ważne dla nich wartości. Ich udział w wyborach nie pozostawił złudzeń: to nie jest pokolenie politycznie uśpione. Młodzi poszli do urn i przesądzili o wyniku wyborów, doprowadzili do zasadniczej zmiany na politycznej scenie i skierowali proces zmian na inne tory. Konstatacja tego rodzaju nie może być jednak podstawą do formułowania nazbyt optymistycznych hipotez. Sprawy ogółu, a zwłaszcza polityka, nie mieszczą się w przestrzeni życia współczesnej młodzieży. Zaangażowanie w kampanie społeczne i udział w wyborach nie miały charakteru wydarzenia pokoleniowego. Były – w odczuciu młodych – konieczną reakcją w obronie kluczowych wartości: wolności i utrzymania Polski w kręgu cywilizacyjnym gwarantującym efektywność systemu społecznego. Doświadczenie tego rodzaju, jakkolwiek krótkotrwałe, będzie stanowiło – jak się wydaje – ważny element pamięci zbiorowej kształtujący polityczną świadomość młodych. Być może jednak ważniejsze od politycznych są przesłanki pozwalające wnioskować o gotowości młodych do współtworzenia społeczeństwa obywatelskiego. W tej kwestii rozstrzygające jest pytanie o jakość kapitału społecznego i jego fundament – przekonania dotyczące wartości angażowania się w sprawy innych ludzi oraz sensowności działań zbiorowych. W większości medialnych komentarzy, w wypowiedziach dorosłych i pedagogów, odmawia się młodzieży takiego kapitału, argumentując to jej egoizmem, hedonizmem, niechęcią do członkostwa w grupach i stowarzyszeniach. Sprawa jednak wydaje się bardziej złożona. Po pierwsze, trzeba zanegować zasadność oceniania społecznego potencjału młodzieży na podstawie wskaźników jej formalnego zorganizowania. Te mogą być bardziej miarodajne w odniesieniu do organizacji i stowarzyszeń, aniżeli samej młodzieży. To organizacje nie wypracowały odpowiedniej formuły, która przyciągałaby młodych i stymulowała ich gotowość do angażowania się w działania na rzecz innych. Większość organizacji tkwi w starych schematach i formułach nieuwzględniających innego typu wrażliwości młodych, innej symboliki, jaką się posługują, i innych sposobów komunikacji. Druga sprawa to kruchość zaangażowania młodzieży w sprawy jednostek i sprawy ogółu. W różnych badaniach można znaleźć przesłanki przemawiające za istnieniem takiego zaangażowania, zwłaszcza wśród młodszych roczników młodzieży (i to jest optymistyczne).

Jednocześnie jest ono jedynie pewną głęboko ukrytą potencją – ważnym społecznym zasobem, który nie jest ani wydobywany, ani „obrabiany”, ani zagospodarowywany. Istnieje więc niebezpieczeństwo, że zwłaszcza pod wpływem negatywnych doświadczeń i w związku z brakiem wsparcia, będzie on marnowany (i to jest pesymistyczne). Że jest to możliwe, uzmysławiają obserwacje paru prostych prawidłowości. Sprawa pierwsza – ogólna kondycja społeczeństwa i gospodarki. W większości socjologicznych badań znajduje potwierdzenie teza, iż od początku przemian systemowych młodzi Polacy „nie czują” kwestii politycznych, niechętnie uczestniczą w publicznej sferze życia, są za to zainteresowani zmianami, które mogą doprowadzić do poprawy ich warunków życiowych, SPIS TREŚĆI

56

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

a zwłaszcza życiowych perspektyw. Jeśli tak, w poprawie ogólnych warunków bytowania (w rozwoju ekonomicznym kraju, w tym zwłaszcza w stworzeniu miejsc pracy i perspektyw życiowych dla młodzieży) tkwi klucz do pobudzenia i utrwalenia obywatelskich postaw. Dla znacznej części młodych ludzi już dziś jest jasne, że spełnienie własnych wyobrażeń o lepszym życiu staje się najbardziej prawdopodobne w warunkach demokracji i gospodarki rynkowej. Relacja ta dopiero zaczyna być budowana obywatelskim odruchem – wiązania przyszłości, realizacji własnych dążeń życiowych z uczestnictwem politycznym i aktywnością w wyborach. Tak długo zatem, jak długo rzeczywistość społeczna będzie wydawała się młodzieży nazbyt bezkierunkowa, niestabilna, pozbawiona wizji i wiarygodnych politycznych elit, obywatelskie role będą dla niej trudne do spełnienia.

Inna ważna sfera rzeczywistości, która warunkuje obywatelskie zaangażowanie młodzieży, to polityczny ustrój i funkcjonowanie politycznych elit, które wyzwalają najwięcej negatywnych emocji. Nie trzeba przytaczać młodzieżowego języka, by opisać skalę negatywnych zjawisk, jakie spotykają się z krytyką młodzieży. Styl dyskursu politycznego i kampanie wyborcze skutecznie zniechęcają do konstruktywnego obywatelstwa. Trudno się dziwić młodzieży, że obserwując polityczną scenę, ma ochotę obrać strategię protest voting. Jeśli tego nie czyni, jeśli udaje się do urn wyborczych i konstruktywnie głosuje, należy to uznać za wyraz niezwykłej odpowiedzialności obywatelskiej młodego pokolenia. Zdecydowanie niedoceniane jest wychowanie, lekceważone prawdopodobnie ze względu na głęboko zakorzeniony w naszej mentalności determinizm, zakładający, że o kształcie rzeczywistości społecznej bardziej decydują ukryte siły niż aktywność, codzienna praca i wizje przyszłości stanowione przez ludzi. Z wychowywania takiego zrezygnowały media, zrezygnowali rodzice i najwyraźniej zrezygnowała szkoła. Sprowadzany do poziomu sensacji medialny przekaz utwierdza w przekonaniu, że społeczeństwo obywatelskie to kłócący się ze sobą – zazwyczaj o rzeczy zadziwiająco nieistotne – politycy, od lat w ten sam sposób odpytywani przez tych samych dziennikarzy i wypowiadający te same kwestie. Młodzież wyczuwa nienaturalność takiego przekazu medialnego i coraz częściej zwraca się w kierunku form interaktywnych, gdzie może być nadawcą i odbiorcą zarazem. Rodzice – reprezentanci średniego pokolenia – wypierają z pamięci okres własnego zaangażowania w politykę i chronią przed takim doświadczeniem swoje dzieci. Niedobrze wypada egzamin z demokracji w szkołach.

Pobudzanie myślenia o sprawach społeczeństwa, kraju większości nauczycieli wydaje się nie tylko anachroniczne, ale i bezcelowe – wykonują więc program minimum: odpytują z zadanej lekcji, samorządność szkolną traktując jako urzędową konieczność. Ten fikcyjny charakter szkolnej samorządności uczniowie przyjmują jak sytuację zwykłą, w żadnym wypadku gorszącą. Ponad połowa uczniów ostatnich klas szkół średnich twierdzi, że samorząd uczniowski ma niewiele lub nie ma nic do powiedzenia w ich szkole. W 2010 roku po raz pierwszy ponad 50% młodzieży wzięło udział w wyborach samorządowych. Niemniej rodzina i szkoła, mimo że ich działania zawsze są wtórne w stosunku do tego, co dzieje się w społeczeństwie, w polityce, w mediach, dysponują potężną siłą.

Jest nią możliwość bezpośredniego oddziaływania na serca i umysły młodych ludzi. Obszar ten, mocno zaniedbany i znacznie „uzależniony” od tzw. obiektywnej rzeczywistości czy mediów, nie musi być nadal zaniedbywany. By tak nie było, by „prawdziwe życie” było mniej skutecznym i mniej bezwzględnym wychowawcą, potrzeba reorientacji współczesnej pedagogiki i metod pracy z młodzieżą. Mapa możliwych i potrzebnych działań nie byłaby pełna, gdybyśmy wykluczyli z niej młodzież jako uczestnika społecznych działań. Usprawiedliwiająca niejednokrotnie swoją bierność prze-

57

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

konaniem, że „cóż my możemy?”, w wielu kwestiach i w swych obywatelskich rolach nie może zadowalać się poczuciem, że od niej nic nie zależy. Bo to jest po prostu nieprawda. Jest wiele spraw, gdzie machnięcie ręką najzwyczajniej się młodym nie opłaca. Demokracja – choć jako system dalece niedoskonała – dostarcza narzędzi pozwalających mieć poczucie, że żyjemy w kontrolowalnym otoczeniu. Jednym z tych narzędzi jest społeczeństwo obywatelskie umożliwiające korektę rzeczywistości bez konieczności uciekania się do buntu. Młode pokolenie Polaków – mimo głosów ubolewania – jest na dobrej, choć niezwykle krętej i wyboistej drodze do niego. Zaprezentowane opinie dotyczące rozwiązań ustrojowych rzadko kiedy negują zasadność zachodzących w Polsce przemian.

W odniesieniu do niemal wszystkich kwestii – politycznych, gospodarczych, sojuszy międzynarodowych – oceny negujące są w wyraźnej mniejszości. Nie oznacza to jednak, że postawy akceptujące dominują. Przeważają odczucia ambiwalentne, mieszane, umiarkowane. Wyjątek stanowi stosunek do demokracji, która wydaje się wartością bezdyskusyjną, chociaż jednocześnie bardzo kłopotliwą.

Jej realny kształt, oznaczający stan nieustających napięć i paraliż reform, wywołuje u młodych efekt zmęczenia i chęć ucieczki od wolności w kierunku rozwiązań zdejmujących odpowiedzialność za własne wybory. Ciężar ten trudny jest do zniesienia zwłaszcza dla młodszej (18–19-letniej) młodzieży. Rozwiązania autorytarne, generalnie nieleżące w polu akceptacji młodych, tam właśnie zyskują większą akceptację. Młodzi Polacy są zdecydowanie prokapitalistyczni, niemniej jako dominująca pojawia się orientacja ambiwalentna, co może oznaczać przyrost zainteresowania rozwiązaniami hybrydalnymi ustrojowo, łączącymi w sobie elementy typowe dla socjalizmu i kapitalizmu. Nie należy przy tym interpretować tego trendu jako elementu dziedzictwa politycznego po realnym socjalizmie – raczej jako wyraz bardziej ogólnej tendencji do budowania „kapitalizmu z ludzką twarzą”.

Sądy „legitymizacyjne” starszych roczników (młodych dorosłych) są bardziej spójne, bardziej dojrzałe, sprawiające wrażenie bardziej zrośniętych z doświadczeniem życiowym. Sądy dziewiętnastoletniej młodzieży są bardziej chwiejne, sprzeczne wewnętrznie, podatne na kontekst – być może na skutek braku możliwości ich konfrontowania z życiem, czemu sprzyja utrzymywanie ich w obrębie instytucji edukacyjnych, na obrzeżach systemu społecznego.

W ogólnym rozrachunku system legitymizuje się w oczach młodych na całkiem niezłym poziomie – zwłaszcza jeśli patrzeć na skalę ocen negatywnych, które są w zdecydowanej mniejszości. System legitymizuje się na poziomie umiarkowanym, jeśli zważyć, że w większości są to postawy umiarkowanie przyzwalające, ambiwalentne. Z punktu widzenia spójności przemian nie jest korzystne, że legitymizacja dokonuje się nierówno w odniesieniu do różnych sfer systemu społecznego i różnych społecznych grup i środowisk. System zyskuje społeczne poparcie w tych grupach, które są dobrze wykształcone, którym się dobrze wiedzie i które mają poczucie perspektyw życiowych. Ci, którym się nie wiedzie i którzy mają poczucie złej, niepewnej perspektywy, nie popierają kierunku zachodzących przemian i tak długo jak długo będą zagrożeni marginalizacją, będą stanowili społeczną bazę niezadowolenia.

Polecenie

A. Podajcie przykłady ambiwalentnych postaw młodzieży w stosunku do życia publicznego; od afirmacji do kontestacji.

SPIS TREŚĆI

58

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

9. Zdrowie i zachowania ryzykowne młodzieży Analizowaliśmy w kolejnych rozdziałach raportu różne sfery życia ludzi młodych, podnosząc różne ich ważne i dla nich ważne sprawy. Wartość zdrowia jest tak oczywista, że przywoływanie jakiegoś szczególnego uzasadnienia może wydawać się rzeczą zbędną. Tak jednak nie jest. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, jak bardzo społeczeństwo, w którym żyjemy, stanowi system naczyń ze sobą ściśle połączonych. Jak bardzo to, co obiektywne, łączy się z tym, co subiektywne, osobiste ze społecznym, a biologiczne z kulturowym czy ekonomicznym. Kwestie dotyczące zdrowia doskonale te powiązania ilustrują. Zdrowie ma wartość indywidualną i społeczną. Jest warunkiem udanego życia, pozwala czuć się przydatnym i niezależnym, odnosić sukcesy i nie być ciężarem dla innych. Zdrowe społeczeństwo to nie tylko sprawniej funkcjonujący organizm zbiorowy, to również jakość życia mierzona poziomem satysfakcji, szczęścia ludzi, ich poczuciem spełnienia. Wszystko to sprawia, że zdrowie jest jedną z najbardziej newralgicznych sfer życia społecznego i jedną z ważniejszych sfer regulacji prawnych. Uzależnione od wielu czynników, w tym zwłaszcza od materialnych warunków życia, jest zasobem, do którego nie wszyscy mają równy dostęp.

Zaniedbane we wczesnym okresie życia, odbija się później na gorszych szansach życiowych, pozycji społecznej, powraca jako problem dla pracodawców i jako problem społeczny generujący wysokie wydatki na służbę zdrowia. W Polsce jedna trzecia dzieci i młodzieży żyje w niekorzystnych warunkach materialnych. To ich przede wszystkim odnajdujemy później w statystykach rejestrujących przypadki różnego typu zachorowań wymagających leczenia, wsparcia socjalnego czy uczestniczenia w programach prewencyjnych i terapeutycznych, pomagających przywrócić sprawność i zdrowie. To oni mają częściej problemy ze znalezieniem lub utrzymaniem pracy, partnera czy mieszkania. To oni również statystycznie częściej uciekają się do zachowań ryzykownych i mają problemy w radzeniu sobie z samym sobą. Młodzi ludzie generalnie lepiej niż dorośli znoszą niedogodności życia – są wyraźnie bardziej zadowoleni, mają w sobie więcej energii. Sprawia to młodzieńczy optymizm, w jaki wyposażyła ich natura, ale też fakt, że są produktem kultury optymizmu społeczeństwa konsumpcyjnego, nakazującej wierzyć w nieograniczony ekonomiczny wzrost i pomyślną przyszłość. Są też dziećmi ponowoczesności – socjalizowani do kultury ryzyka i ćwiczeni w strategii „zrób-to-sam” potrafią sprawniej poruszać się w otaczającej ich rzeczywistości. Generalnie tak jest, niemniej jest coraz większy odsetek młodzieży, która nie daje sobie rady z własnymi problemami.

Podczas gdy ogólna liczba pacjentów w palcówkach leczenia psychologicznego i psychiatrycznego w Polsce spada, udział młodych pacjentów systematycznie rośnie. Wzrosły również w ostatnich latach przypadki samobójstw i niektóre wskaźniki sięgania po substancje psychoaktywne, w tym zwłaszcza po tzw. dopalacze. Polską specyfiką – wyróżniającą nas na tle całej Europy – jest poziom przyjmowania przez młodzież niektórych leków, jako substytutu środków psychoaktywnych. Są sygnały, że po okresie spadku ponownie wzrasta spożycie alkoholu wśród biedniejszej młodzieży.

Wszystko to upoważnia do stwierdzenia, że w Polsce mamy do czynienia z dobrze od lat znanym na Zachodzie efektem „psycho-fali” – zjawiskiem, które ilustruje bardzo duże problemy egzystencjalne i adaptacyjne młodych ludzi w świecie, w którym realizacja życiowych potrzeb jest bardzo trudna i który ich obarcza odpowiedzialnością za własny los i biografię. Niedobrze wyglądają wskaźniki dotyczące zdrowia fizycznego młodzieży. Złe nawyki dietetyczne, zaniedbania w higienie jamy ustnej, siedzący, mało aktywny tryb życia, zniekształcenia sylwetki, nadwaga są najczęściej diagnozowane.

Są one przyczyną wielu poważnych schorzeń (serca, układu krążenia, cukrzycy, nowotworów), które

59

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

wytrącają życie z normalnego rytmu. Przyczyna tego stanu rzeczy tkwi zarówno w niewłaściwych zachowaniach zdrowotnych samej młodzieży, w złych warunkach życia rodzin, jak i w dalece niedoskonałej opiece medycznej. Niepokojący w tym kontekście jest przyrost zgonów dzieci i młodzieży z przyczyn niedokładnie określonych.

Istotne wydaje się podjęcie działań prowadzonych równolegle w trzech kierunkach. Po pierwsze, niezbędne jest rozszerzenie działań profilaktyki zdrowotnej, edukacji prozdrowotnej młodzieży, a właściwie już dzieci, by wyeliminować wiele negatywnych zjawisk zdrowotnych młodego pokolenia. Po drugie, nieustająco należy zabiegać o dobre wyposażenie placówek służby zdrowia w sprzęt umożliwiający dobrą i szybka diagnostykę lekarską. Działania WOŚP i zaangażowanie Jurka Owsiaka jest nie do przecenienia.

Równie poważnym wyzwaniem staje się redukowanie międzypokoleniowych transferów ubóstwa i choroby oraz związanych z nimi stylów życia. Stan zdrowia ludzi młodych w Polsce i problemy zdrowotne mają swoją społeczną topografię. Mają też swoją geografię – najmniej korzystna sytuacja ma miejsce w województwach Polski północno-zachodniej i w województwie lubelskim, relatywnie najlepsza w mazowieckim, dolnośląskim i opolskim. Regiony te różni ogólny cywilizacyjny poziom rozwoju i perspektywy rozwoju, skład społeczny ludności, stan infrastruktury medycznej i wiele innych czynników, które sprawiają, że zarówno zdrowie fizyczne, jak i psychiczna kondycja młodzieży jest w tych regionach różna.

Znaczenie podstawowe ma jednak – podobnie jak w wielu innych kwestiach – czynnik ekonomiczny, który jest kluczem zarówno do poziomu, jak i jakości życia ludzi. Przywrócenie życia w regionach, które wydają się obumierać (ściana wschodnia, ale i coraz wyraźniej północno-zachodnia) zyskuje dodatkową, mocną przesłankę w postaci argumentu zagrożeń zdrowia dzieci i młodzieży. Bardzo trudnym obszarem regulacji są zachowania ryzykowne młodzieży, zwłaszcza dotyczące spożywania nielegalnych substancji psychoaktywnych (narkotyków). Ścierają się tutaj dwa stanowiska – zwolenników punitywizmu (restrykcyjnie działającego prawa) i permisywizmu (postawy przyzwalającej, miękkiej, tolerancyjnej). Racje są po jednej i po drugiej stronie. Z jednej strony nie można – w imię wolności handlu – przymykać oczu na praktyki wprowadzania w obieg środków o destrukcyjnym działaniu, zwłaszcza gdy ich głównym odbiorcą jest młodzież. Z drugiej jednak nie można – z tego samego powodu – wprowadzać tych zakazów zbyt nonszalancko, z pominięciem elementarnej psychologicznej i socjologicznej wiedzy. Młodość to czas przekory i eksperymentowania. Ta okoliczność jest nader dobrze znana specjalistom od wpływu społecznego, którzy przy okazji różnego rodzaju oddziaływań przestrzegają przed możliwością pojawienia się efektu odwrotnego do zamierzonego. Pojawia się on zarówno wtedy, gdy nakłanianie ludzi do określonych zachowań (tu: stronienia od narkotyków) odbywa się w zbyt nachalny sposób, drastycznie ograniczając ich wolność wyboru (co rodzi opór psychiczny i chęć demonstrowania zachowań przeciwnych do oczekiwanych), jak i wtedy, gdy działania te eksponują nieistotne (zewnętrzne) uzasadnienia (zagrożenie karą, kłopoty życiowe itp.). W przypadku młodzieży działania tego rodzaju mają tym słabsze szansę powodzenia, że „atakują” prawa natury (kompulsywną w młodzieńczej fazie życia potrzebę eksperymentowania, wolności, autonomii) i lansowane kulturowe wzory życia (akcentujące elementy przyjemności, niezwykłości, silnych wrażeń).

Polecenie A. Omówcie najważniejsze przyczyny i przejawy niskiego poziomu zdrowia fizycznego młodzieży.

SPIS TREŚĆI

60

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

10. Młodzi i spójność społeczna Obiektem analiz w tym raporcie są ludzie młodzi, niemniej to idea pokoleniowości, wymiany pokoleniowej, wyznacza w nim zasadniczy kierunek myślenia. Jak postrzegają się nawzajem i co o sobie wiedzą dorośli i młodzież? Jak przedstawiają się ich wzajemne relacje? Tę klasyczną opozycję (dorośli – młodzież) równie dobrze można zastąpić szerszą: młodzież i społeczeństwo i zapytać, kto jest dla kogo większym problemem. Z perspektywy przeciętnego Kowalskiego odpowiedź na tak postawione pytanie będzie jedna: oczywiście młodzież! Dlaczego? To proste, nawyk narzekania na nią jest tak powszechny i tak głęboko zakorzeniony, że dotyczy on nawet tych, którzy sami są jego ofiarami. Bo jak nie ulec stereotypom, którymi operują wszyscy i które są wszędzie? Dla rodziców i nauczycieli nigdy nie jest się wystarczająco doskonałym. Dla polityków nigdy wystarczająco zaspokojonym i cierpliwym. Dla dziennikarzy zawsze jest się szokującym, bezradnym lub groźnym. Wszędzie – jak okiem sięgnąć – utrwalany jest negatywny stereotyp młodzieży. Statystyki odnotowują stały wzrost agresji, zaburzeń emocji i zachowania. Rosną liczby zachowań antyspołecznych, następuje brutalizacja czynów karalnych popełnianych przez młodzież. Pokazywaliśmy te zjawiska w naszym raporcie. Na tym nie kończy się lista skarg pod adresem młodzieży. Zarzuca się jej, że jest bezideowa, skrajnie pragmatyczna i egoistycznie zorientowana, że kocha tylko pieniądze i przyjemności, że unika odpowiedzialności i dojrzałych zobowiązań na życie, odchodzi od religii, jest nieobyczajna, za dużo pije, za mało myśli o przyszłości, przyjmuje narkotyki, lekceważy autorytety, ma w nosie politykę. Listę tych oskarżeń można by z powodzeniem kontynuować. Wszystkie one bez wątpienia świadczą o tym, że młodzież JEST dla społeczeństwa poważnym problemem. Ale spójrzmy na tę sprawę od innej strony – czy nie jest przypadkiem tak, że to społeczeństwo JEST problemem dla młodzieży? Taka – odwrócona w stosunku do poprzedniej – perspektywa wydaje się całkiem sensowna w świetle zaprezentowanej w tym raporcie wiedzy. W różnych pracach na temat młodzieży spotyka się określenia zagubionej, oszukanej czy porzuconej generacji. Znaczący jest fakt, że obok mentorskich etykiet, które oskarżają młodzież o wycofanie, konsumpcjonizm i polityczne uśpienie, pojawiają się również takie, które oskarżają społeczeństwo i kulturę o przeciążenie młodych zbyt dużą odpowiedzialnością za własny los i biografię. We wcześniejszych partiach raportu wskazywaliśmy na różne ważne, mało eksponowane w publicznym dyskursie okoliczności, z których wynikają nieoczekiwane problemy dla młodzieży. Pierwsza wiązała się z pytaniem o to, do czego – do jakich wartości i wzorów – przekonywana jest młodzież. Okoliczność druga wiąże się z pytaniem o to, czy społeczeństwo, które lansuje określony system wartości, gwarantuje młodzieży w miarę łatwy i równy dostęp do nich. Okoliczność trzecia to pytanie o specyfikę współczesnej cywilizacji i jej konsekwencje dla psychicznej kondycji młodych. Okoliczność czwarta kieruje nas w stronę międzypokoleniowego dialogu i wychowawczego wsparcia dla młodzieży – czy takowe w ogóle istnieją? Jak wielokrotnie wskazywaliśmy, współczesny młody człowiek socjalizowany jest w świat sukcesu i konsumpcji, który – inaczej niż dla starszego pokolenia – jest dla niego światem zastanym, obowiązującym, naturalnym, niemającym alternatywy. Polską młodzież kulturowa oferta współczesności (status, kariera zawodowa, pieniądze, barwny styl życia) skutecznie uwiodła już na początku lat dziewięćdziesiątych. Chociaż jej wyobrażenia o sukcesie są dalece bardziej konwencjonalne niż zachodniej młodzieży, dążenie do lepszego i bardziej barwnego życia oraz presja na cywilizacyjny awans są przeogromne. Młodzi Polacy podporządkowują temu swoje kariery edukacyjne, inwestycje w wykształcenie, strategie życiowe. W większości przypadków za warunek sukcesu uważane jest dobre

61

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

wykształcenie. Wskaźniki skolaryzacji na wierzchołku edukacyjnej drabiny wzrosły w Polsce od początku lat 90. ponad czterokrotnie. Nawet w okresie największego edukacyjnego boomu każdy maturzysta mógł sięgnąć po indeks. Tak duża dostępność wyższego wykształcenia nie zaprowadziła jednak ery szczęśliwości wśród studiujących. Masowa „konsumpcja” wyższego wykształcenia nie znajduje wyrazu w jakości kształcenia i w karierze zawodowej. Mimo to wykształcenie ciągle jest najpewniejszą rękojmią sukcesu. Ci, którzy wcześniej opuszczają system edukacji, albo stosują strategię „kwaśnych winogron”, albo sięgają do nagannych społecznie metod, by osiągnąć to, do czego namawia ich kultura własnego społeczeństwa – posiadania dóbr, korzystania z życia. Tylko nieliczni są minimalistami i „odpuszczają”. Bardzo często reprezentanci starszego pokolenia urągają na młodzież, która „za dużo chce” i która „ma za dobrze”. W ich (dorosłych) świecie młodzież nie stwarzała takich problemów - słuchała rodziców, szanowała nauczycieli, miała o wiele skromniejsze wymagania, nie zażywała narkotyków i nie chodziła do psychologa. Zapominają, że świat, w którym dorastają młodzi, jako posttradycyjny, postprzemysłowy, postliberalny, postekonomiczny, ponowoczesny, informacyjny, sieciowy jest o wiele bardziej „niepoukładany” i o wiele bardziej nieprzejrzysty, nieprzewidywalny niż ten, w którym sami dorastali. Opuściły go również dawne autorytety – wszyscy, którzy niegdyś wychowywali (młodzież), dziś oddali pole.

Okoliczności te wydają się niewinne tylko z pozoru. Stawiają w trudnej sytuacji obydwa pokolenia. Młodzi wchodzą w nową rzeczywistość w ich odczuciu „bezproblemowo” i nie dramatyzują. To jest ich codzienność i ich „normalka”. Zdani na siebie (i strategię „zrób to sam”) zradzają zadziwiającą determinację w chęci włączenia się w główny nurt przemian i wygrania życia po swojemu. Zasadniczo większości z nich się to udaje, ale przybywa osób, które płacą za to zbyt wygórowaną cenę. Wielu z nich nie radzi sobie z nadmiernymi wymaganiami społeczeństwa, z kulturową presją na osiąganie sukcesu, z nieczytelnością społecznych norm, z brakiem zainteresowania i zrozumienia ze strony dorosłych, z osłabieniem więzi rodzinnych, z balastem problemów własnych rodziców.

Odzwierciedleniem tych problemów są statystyki istotnie odnotowujące wśród młodzieży nadużywanie alkoholu, narkotyków, wzrost agresji i przemocy, depresji i nerwic. Zatem gdybyśmy chcieli nad nią roztoczyć mentorski ton, zważmy najpierw, że jej sytuacja jest naprawdę nie do pozazdroszczenia. Dorośli – mimo nierozumienia większości problemów ludzi młodych – starają się, jak mogą, wspierają dzieci w ich dążeniu do sukcesu, dbają o materialne podstawy bytu, o to, by nie wyglądały gorzej niż ich rówieśnicy, by nie popadały w nieodpowiednie towarzystwo, by się uczyły i nie sprawiały kłopotu w szkole.

Czy to wystarczy? Jak wyglądają relacje pokoleniowe? Jeśli wyłączyć przypadki patologiczne (znęcania się nad rodziną), relacje te od lat są – w zasadzie – poprawne. W końcu lat dziewięćdziesiątych odnotowaliśmy bardzo dużą zgodność ocen dotyczących wzajemnych kontaktów i wzajemnego zrozumienia. Zgodność ta przede wszystkim dotyczyła podstawowych, wspólnie wyznaczanych celów, aspiracji i dążeń życiowych. Lista zastrzeżeń, pretensji, uwag była niezwykle krótka. Dorosłych niepokoił fakt narastania zachowań agresywnych wśród młodzieży, kryzys autorytetów, niskie ambicje i nadmierny hedonizm; młodym doskwierał brak zrozumienia i zaufania ze strony dorosłych. Dorośli zazdrościli młodzieży lepszych możliwości w życiu; młodzi dorosłym niezależności, samodzielności i stabilizacji życiowej. Dorośli współczuli własnym dzieciom trudnego startu, ciężaru odpowiedzialności za podejmowane decyzje, niejasnej przyszłości; dzieci współczuły rodzicom problemów dorosłego życia i wieku, który, w ich odczuciu, oznaczał koniec (Cóż można zrobić, gdy ma się 40 lat...?).

SPIS TREŚĆI

62

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Krytyka relacji pokoleniowych była zjawiskiem rzadkim i była częstsza wśród młodzieży (ale i tak obejmowała zaledwie 20% badanych). Dzisiaj jedynie 35% młodzieży nie ma krytycznych uwag do swoich rodziców. Młodych w rodzicach denerwuje najczęściej „brak zrozumienia”, „nadmierna ingerencja”, „konflikty”, „mentalność i poglądy”, „nadopiekuńczość”, „przekonanie, że zawsze mają rację”.

Na te cechy rodziców uskarża się ponad połowa młodzieży. Jeszcze gorzej wygląda ocena nauczycieli – na mentalną ścianę w kontaktach z nimi uskarża się 70% młodzieży. Co ważne, niedobory kompetencji „juwentologicznej” ujawniają nie tylko odczucia młodzieży czy stan świadomości jej rodziców. Jej nieobecność potwierdzają analizy materiałów medialnych, wypowiedzi pedagogów i przedstawicieli środowisk działających z młodzieżą i na rzecz młodzieży, projekty pracy i proponowane rozwiązania. Wszystkie nacechowane są „paniką moralną” i przewagą dyskursu terapeutyczno-szkoleniowego (skłonnościami dorosłych do moralizowania, „ulepszania”, „prostowania” jakoby zagrożonej i nieświadomej zagrożeń młodzieży).

Jednocześnie wiedza dorosłych na temat młodzieży, jej potrzeb, problemów, sposobu, w jaki spędza czas wolny, jest zatrważająco rozbieżna z tym, co młodzież rzeczywiście odczuwa, gdzie się bawi, czego potrzebuje. O wielu problemach dorośli w ogóle nie mają pojęcia. O innych wolą nie rozmawiać.

Widzą to, co chcą widzieć, a ich interpretacje omijają często punkt widzenia istotny dla młodzieży. Przykładem takich „rozjeżdżających się” perspektyw interpretacyjnych jest język młodzieży – nabierający coraz bardziej wyrazistego charakteru nie tylko ze względu na obecność wulgaryzmów (znane „cztery słowa” z nieskończoną ilością ich mutacji), narastających anglizmów („power”, „sorki”, „biforka”, „after”, „lajtowo”) czy skrótów („sie ma”, „spoko”, „pozdro”, „oki”, „nara”). Jest to język pełen przeróżnych neologizmów, które mają coś mocniej podkreślać (coś jest: „super”, „czadowe”, „fuli wypas”, „odjechane” lub: „lipne”, „badziewiaste”, „obciachowe”), coś ironizować („stary”, „wapniak”, „teletubiś”, „pasztet”, „pokemon”) czy nazywać po swojemu („ogarnąć”, „wbijać”, „palić Janka”, „palić Piotrka”, „też cię kocham”, „ciacho”, „ściema”). Młodzieżowy język „idzie na skróty” nie tylko słownikowe – składnia, styl, syntaktyka powielają schematy funkcjonujące w Internecie i w mediach. Podczas gdy dorośli ubolewają nad tymi zjawiskami, widząc w nich przede wszystkim zagrożenia dla kultury języka polskiego (który jest pełen chwastów i błędów) i dla samej młodzieży (która traci zdolność samodzielnego, czytelnego formułowania własnych myśli, staje się coraz bardziej obsceniczna i językowo dziczeje), młodzi uważają, że jest w tym coś więcej. W języku wyrażają siebie – swoją chęć bycia dorosłym, swoją odrębność, pomysłowość, stosunek do świata, bunt. Są niekonwencjonalni, nieszablonowi, szukają własnego sposobu na życie i funkcjonowanie w świecie. Nie chcą o wszystko pytać dorosłych. Chcą mieć coś swojego, choćby ten język, którego starsi nie mogliby zrozumieć. I choć czasem jest on niezrozumiały, wulgarny i niechlujny, jest ich wizytówką i wzmacnia wspólne więzi.

Te dwa stanowiska – dorosłych i młodzieży – ukazują dwa różne sposoby rozumienia jednego i tego samego fenomenu. Nie chodzi tu o to, by jedno przeciwstawiać drugiemu, lecz by pokazać, że perspektywa młodych nie zawiera się w tej, jaką przyjmują dorośli ludzie. Dorośli najpierw coś ocenią, wydadzą okrzyk rozpaczy i zaszufladkują. Młodzi pokażą, że to coś ma swoje korzenie i swój określony sens. Powiedzą do siebie czy do rodziców „do zo” lub „nara”, ale nie powiedzą tak w sytuacjach oficjalnych w szkole, na uczelni czy w urzędzie. Gdyby to zrobili, wiedzą, że zostaliby uznani za niewychowanych lub groteskowych. Jest wiele innych zjawisk, które dowodzą rozbieżności w rozumieniu ludzi młodych (cały raport jest w pewnym sensie ilustracją tego problemu).

63

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

W debacie publicznej obserwujemy niebezpieczną próbę narzucenia społeczeństwu zarówno ich fałszywego wizerunku (jako zagrożonych, zagubionych, „straconych” i bezradnych), jak i stylu rozwiązywania ich problemów (pod okiem dorosłych, z uwzględnieniem ich perspektywy, ich wyobrażeń o świecie i w zakresie przez nich uznanym za właściwy). Tymczasem młodzi zdają się lepiej wyczuwać świat, w którym żyją i z którym muszą sobie radzić, podejmować ważne dla własnej przyszłości decyzje. Chcą być odpowiedzialni i samodzielni. Potrafią stawiać czoła własnym problemom i nowym wyzwaniom. Potrzebne jest im wsparcie i potrzebna jest dobra rada (być może jak nigdy przedtem), niemniej nie może to być przekaz jednokierunkowy, oparty na „kondominium” starszych ze starszymi, którzy wiedzą lepiej, nie ufają młodym i boją się konfrontacji z ich punktem widzenia.

Dziś to starsi powinni otworzyć się na młodych, bo grzech stereotypów i niewiedzy jest po ich stronie. Przyszłość, która należeć będzie do ludzi młodych, przez kilka najbliższych dekad będzie ciągle jeszcze gościć reprezentantów obydwu pokoleń i będzie wymagała nie tylko wzajemnego zrozumienia, lecz także solidarności pokoleniowej, bardzo trudnej do zrealizowania w warunkach pełzającego kryzysu ekonomicznego i demograficznej nierównowagi. Era prefiguracji – świata-do-zrobienia (przez młodych) – którą już w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku wieszczyła amerykańska antropolog Margaret Mead, w Polsce właśnie nadchodzi, a to oznacza i wiele wyzwań, i wiele problemów. Ich ciężaru nie udźwignie już starsze pokolenie. Nie jest również oczywiste, że udźwigną go młodzi.

W całym raporcie ukazywaliśmy ich jako silne i wymagające, ambitne pokolenie. Jest to jednak również normalne pokolenie, tzn. wewnętrznie podzielone, zróżnicowane, w którym są innowatorzy i ci, którzy są lokomotywą zmian, są naśladowcy podążający konwencjonalnym torem, ale są też maruderzy i margines społecznych patologii. Są zwolennicy budowania nowoczesnego społeczeństwa w oparciu o demokratyczne procedury i są młodzi zmęczeni demokracją, w której się nie odnajdują.

Przyszłość zdaje się stwarzać wiele możliwości, lecz również wiele trudnych problemów, które zmuszą nas wszystkich do redefinicji wielu podstawowych kwestii, w tym funkcji i roli państwa, ekonomii, społeczeństwa obywatelskiego, zapewne również udanego życia i szczęścia osobistego. Źródło: http://www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Mlodzi_2011_streszczenie.pdf Polecenie A. Przedstawcie zalety i wady młodzieży postrzegane przez ludzi dorosłych.

SPIS TREŚĆI

64

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 5.

Zmiana społeczna

Uczeń: 1) charakteryzuje historyczne formy organizacji społeczeństwa

(pierwotne, tradycyjne, przemysłowe, postindustrialne); 2) omawia cechy współczesnego społeczeństwa zachodniego (otwarte,

postindustrialne, konsumpcyjne, masowe, informacyjne); 3) analizuje sposoby adaptacji do zmiany społecznej na podstawie

własnych obserwacji i tekstów kultury; 4) przedstawia i ocenia dwie drogi zmiany społecznej: rewolucję

i reformę; 5) charakteryzuje wybrany ruch społeczny, np.: Solidarność, ruch

niepodległościowy non-violence Mahatmy Gandhiego, ruch praw

obywatelskich Martina L. Kinga, ruch na rzecz ochrony środowiska

naturalnego, ruch emancypacji kobiet.

65

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

5.1. Ruchy społeczne Spośród różnorodności działań zbiorowych wyodrębnia się jedna ich postać szczególnie istotna, która poddana została w socjologii drobiazgowej i wnikliwej analizie. Określamy ją jako ruchy społeczne. Wyróżniają je dwie właściwości. Po pierwsze, są one ukierunkowane na szczególny cel, jakim jest zrealizowanie jakiegoś rodzaju zmiany społecznej. A po drugie, przebiegają w ramach niezinstytucjonalizowanych i niesformalizowanych (a w każdym razie nie w pełni zinstytucjonalizowanych i sformalizowanych). W tym sensie są czymś pośrednim między zachowaniami zbiorowymi (np. w tłumie), a działalnością zawodową (np. w urzędzie).

Ruchy społeczne są w dzisiejszym świecie bardzo liczne i widoczne. Wystarczy włączyć wiadomości telewizyjne lub przeczytać gazetę, aby napotkać aktywność jakichś ruchów społecznych.

Ruch antyaborcyjny czy proaborcyjny, ruch ekologiczny, ruch konsumentów, ruchy feministyczne, ruchy polityczne, ruchy religijne, ruchy nacjonalistyczne, ruchy antywojenne, ruchy antynuklearne, ruchy reformatorskie, ruchy rewolucyjne, ruch praw człowieka – to tylko niektóre przykłady. […]

Fakt ten wiąże się z pewnymi fundamentalnymi właściwościami społeczeństwa nowoczesnego.

Stworzyło ono sprzyjające warunki formowania się, mobilizowania i rozwijania ruchów społecznych.

Po pierwsze, proces urbanizacji doprowadził do powstania wielkich skupisk ludności na stosunkowo niewielkiej przestrzeni. Miasta stały się terenem intensywnych kontaktów, interakcji i komunikacji pomiędzy licznymi jednostkami. Dzięki temu ułatwiły formułowanie się zbiorowych poglądów, artykułowanie wspólnych wartości i ideologii. Stworzyły też naturalną bazę rekrutacyjną dla zachowań i działań zbiorowych. W bliskiej odległości mieszkało bowiem wielu potencjalnych uczestników ruchów społecznych. Tylko tutaj możliwe było łatwe „skrzyknięcie się”, „wyjście ludzi na ulicę” i prowadzenie przez gwałtowne demonstracje „polityki ulicy”, przeradzającej się w trwalsze ruchy społeczne. Nie bez powodu ruchy społeczne były przeważnie inicjowane w miastach.

Po drugie, w podobnym kierunku działał proces industrializacji, gromadzący w fabrykach czy przyfabrycznych osiedlach wielkie masy pracowników. Stykając się przez cały czas pracy, a więc przeważnie większość dnia, z wieloma ludźmi o podobnej sytuacji życiowej, podobnych problemach i podobnych aspiracjach, łatwo było o sformułowanie wspólnej opinii, uzgodnienie strategii walki i podjęcie zbiorowych protestów. Istotne było także poczucie siły, jaką dawał naoczny wprost ogląd zgromadzonych mas robotniczych. Na terenie przedsiębiorstw przemysłowych tworzyły się liczne ruchy społeczne, nie tylko o charakterze rewindykacyjnym, wysuwające roszczenia materialne, ale także polityczne czy moralne, np. ruchy prodemokratyczne, ruch emancypacji kobiet czy niektóre ruchy religijne.

Po trzecie, umasowienie edukacji dawało efekt podwójny. Z jednej strony gromadziło razem wielkie masy uczniów lub studentów, z natury młodości gotowych do wspólnej mobilizacji i aktywności kolektywnej. Nie bez powodu wiele ważnych ruchów społecznych koncentrowało się na uniwersytetach. […] Równocześnie edukacja pozwala na lepsze dostrzeganie i definiowanie spraw publicznych, rozwija wrażliwość na krzywdę i niesprawiedliwość, a także poszerza wyobraźnię na temat możliwych strategii wspólnego działania.

Po czwarte, ułatwienie rekrutacji i mobilizacji do ruchów społecznych przynosi rozwój nowoczesnych technologii. Z jednej strony środki masowego przekazu pozwalają na kształtowanie opinii publicznej i wytwarzanie poczucia wspólnoty w skali ponadlokalnej, a z drugiej strony telekomuniSPIS TREŚĆI

66

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

kacja, a także sieci komputerowe pozwalają na błyskawiczną komunikację niezależnie od fizycznej bliskości. W celu propagowania swoich programów ruchy społeczne sięgają dzisiaj do Internetu. Bogate materiały publikuje w sieci ruch ekologiczny czy antyglobalizacyjny. […]

Po piąte, nowoczesne społeczeństwo miejskie i przemysłowe stwarza warunki nie tylko sprzyjające rekrutacji i mobilizacji do ruchów społecznych, ale istotnie wzmacnia motywacje potencjalnych uczestników. Przede wszystkim rośnie pula niezadowolenia, populacja upośledzonych (zarówno bezwzględnie, w sensie biedy czy bezrobocia, jak i relatywnie, w sensie niedoścignięcia elit bogactwa i sukcesu). Formułują oni różnego rodzaju zarzuty, roszczenia i żądania. Desperacja popycha ich do organizowania się i wspólnej walki o poprawę warunków życia. Stanowią naturalnych uczestników i zwolenników ruchów kontestatorskich, reformatorskich i rewolucyjnych. Obok tego, sam fakt atomizacji społecznej, poczucie wykorzenienia, wyobcowania czy owej „samotności w tłumie”, o której pisał David Riesman, skłania do poszukiwania utraconej wspólnoty, jakiegoś wspólnego terenu działania. Wielu odnajduje to właśnie w ruchach społecznych. Wreszcie rozchwianie tradycyjnych wartości, chaos normatywny, czy jak to określał Emile Durkheim, stan „anomii” wyzwala potrzebę poszukiwania sensu życia, drogowskazów postępowania, godnych celów. Na takie zapotrzebowanie odpowiadają np. ruchy religijne, ruchy odnowy moralnej, samodoskonalenia itp.

Po szóste, motywacje tego rodzaju umacnia powszechna w społeczeństwie nowoczesnym ideologia aktywistyczna i progresywistyczna, podkreślająca wagę i potrzebę zmian, a także zależność zmian od podmiotowej aktywności ludzi. Społeczeństwo nie jest dane raz na zawsze, jego los nie jest przesądzony, a co więcej to, jakie jest i jakim się staje, stanowi efekt ludzkich działań. Takie credo oznacza odrzucenie fatalizmu i determinizmu, nakłaniając wprost do podejmowania wspólnych wysiłków na rzecz zmian postępowych. Akcent na podmiotowość, tworzenie historii, wielość możliwych scenariuszy rozwoju, rolę ludzkich decyzji i wyborów – czyni ludzi bardziej skłonnymi brać losy społeczne we własne ręce, także przez przyłączanie się do ruchów społecznych.

Po siódme, w obszarze polityki większość społeczeństw nowoczesnych odchodzi od form dyktatorskich, autokratycznych czy totalitarnych w stronę reżimu demokratycznego. A demokracja stwarza dla ruchów społecznych szczególnie dogodną „strukturę szans politycznych”. Typowe dla niej, konstytucyjnie zagwarantowane wolności – słowa, zrzeszania się, zgromadzeń – umożliwiają ruchom społecznym swobodną rekrutację, mobilizację, rozpowszechnianie programu czy ideologii, wyłanianie przywódców, tworzenie form organizacyjnych – bez obawy ograniczeń i represji. Pewien stopień liberalizacji politycznej jest w szczególności niezbędnym warunkiem powstania ruchów kontestatorskich czy rewolucyjnych. […]

Wreszcie po ósme, aktywność w ramach ruchu społecznego wymaga pewnej puli wolnego czasu i energii uczestników, a także innych zasobów niezbędnych do skutecznej działalności (środków technicznych, lokali, maszyn drukarskich, megafonów, papieru na ulotki, radiostacji itp.). Otóż taka „mobilizacja zasobów” ludzkich i materialnych jest łatwiejsza w społeczeństwie nowoczesnym, gdzie poszerza się margines wolnego czasu, gdzie praca traci charakter fizycznie eksploatujący i gdzie pewna pula wolnego, niezagospodarowanego kapitału może być przyciągnięta dla potrzeb ruchu przez dotacje, darowizny, subwencje itp. W rezultacie tych wszystkich okoliczności ruchy społeczne stanowią centralny aspekt tego, co nazywamy nowoczesnością. […]

Wielka różnorodność ruchów społecznych występujących współcześnie wymaga klasyfikacji. Ruchy społeczne zmierzają do zmian społecznych, ale zmiany, o które chodzi, mogą mieć bardzo różny

67

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

charakter. Przede wszystkim różny może być ich zakres. Ruchy reformatorskie czy, jak to określa Neil Smelser, „zorientowane na normy” pragną dokonać modyfikacji zastanych sposobów postępowania, w szczególności przez zmianę norm regulujących postępowanie właściwe czy pożądane.

Przeważnie chodzi o normy prawne: np. zmianę prawa pracy w kierunku większych przywilejów pracowniczych, zmianę prawa lokalowego w kierunku większych uprawnień właścicieli domów, zmianę prawa ochrony środowiska, zmianę kodeksu drogowego, wprowadzenie zakazu aborcji itp.

Może też chodzić o normy obyczajowe czy moralne. Takie cele stawia sobie np. ruch przeciwko eksperymentom na zwierzętach, ruch na rzecz zakazu pornografii czy penalizacji prostytucji itp. Ruchy radykalne, rewolucyjne lub, w terminologii Smelsera, „zorientowane na wartości” zmierzają do zmian najbardziej fundamentalnych, dotyczących podstawowych zasad porządku społecznego, a także zmian wielostronnych, obejmujących różne obszary życia społecznego. Taki charakter miał bez wątpienia ruch Solidarność, żądający całkowitej i wszechstronnej zmiany systemu politycznego, ekonomicznego i kulturalnego. Podobnie, centralnych wartości społeczeństwa dotyczył inny wielki ruch polityczny XX wieku, ruch praw obywatelskich w USA domagający się równouprawnienia ludności murzyńskiej.

Inne rozróżnienie dotyczy tego, czy ruch jest nastawiony na innowacje, a więc zmierza do wprowadzenia nowych norm i wartości, nowych rozwiązań organizacyjnych i ustrojowych, czy też przeciwnie – zachowawczy, a więc sprzeciwia się zmianom i dąży do powstrzymania zmian już wprowadzonych. W tym ostatnim przypadku chodzić może o zmiany przynoszone przez procesy toczące się niezależnie od jakichkolwiek ruchów społecznych, np. wprowadzenie nowych technologii w wyniku postępu naukowego i technicznego, ekspansywny rozwój produkcji przemysłowej czy ogarniający dziś świat proces globalizacji. We wczesnych fazach uprzemysłowienia to przeciwko maszynom kierował się w Anglii ruch luddystów. Dzisiaj protesty kierują się przeciw elektrowniom atomowym, klonowaniu zwierząt, inżynierii genetycznej. Potężne ruchy społeczne występują przeciwko negatywnym skutkom rozwoju przemysłu: postępującemu zatruciu środowiska, wyczerpaniu zasobów naturalnych czy wytrzebieniu niektórych gatunków zwierzęcych. A przeciwko gwałtownie nasilającemu się procesowi globalizacji ekonomicznej i kulturalnej walczą pojawiające się z początkiem XXI wieku ruchy antyglobalizacyjne. Ale ruchy protestować też mogą przeciwko zmianom wprowadzonym pod naciskiem ruchów przeciwnych. Są takie kwestie społeczne, które mobilizują w równej mierze ruchy za i przeciw. Wówczas pojawiają się pary „ruchów i kontrruchów” pozostające w nieustannym konflikcie i aktywizujące się na przemian w zależności od aktualnego rozwiązania tych kwestii w obowiązującym systemie prawnym. Doskonałych przykładów dostarczają ruchy antyaborcyjne i proaborcyjne, ruchy występujące przeciwko karze śmierci i ruchy domagające się kary śmierci, ruchy obrony lokatorów i ruchy praw właścicieli nieruchomości, itp.

Z kolei różnić się może domena, w której ruch pragnie osiągnąć zmiany, na której przede wszystkim koncentruje swoje wysiłki. Wiele ruchów żąda reform społecznych, a więc zmian organizacyjnych, strukturalnych w dziedzinie gospodarki, polityki i kultury. Ale są i ruchy, które zmierzają do doskonalenia jednostek, ich naprawy moralnej, obrony godności, podniesienia poziomu edukacyjnego, odrodzenia religijnego. W tym przypadku liczy się na to, że odmienieni przez ruch moralizatorski czy religijny ludzie zmienią także na lepsze całe społeczeństwo. Odwrotna logika obowiązywała w przypadku ruchów reform społecznych. Tam zmienione warunki organizacyjne lub strukturalne miały ukształtować w przyszłości lepszych ludzi.

SPIS TREŚĆI

68

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Blisko wiąże się z tym różnica przyjmowanej przez ruch strategii działania. Są ruchy, które w celu wprowadzenia pożądanych zmian organizacyjnych czy strukturalnych dążą do zdobycia władzy politycznej i kontroli legislacji. Wówczas w systemie demokratycznym naturalny kierunek ich ewolucji prowadzi do przekształcenia się w partie polityczne. Taką genezę mają np. partie „zielonych” w parlamentach zachodnioeuropejskich. Podobnie przebiega rozwój ruchu Solidarności po przełomie roku 1989, wyraźnie zmierzający przez etap AWS i Klubu Parlamentarnego do stworzenia prawicowej partii politycznej. Inne ruchy zadowalają się wywieraniem nacisku na władzę państwową i na kierunki legislacji. Starają się uzyskać wpływy w elicie władzy, odwołując do lobbingu. Jeszcze inaczej postępują ruchy zmierzające do zreformowania jednostek: moralizatorskie, religijne itp. Nie mają one zazwyczaj ambicji politycznych, nie chodzi im o reformy ustrojowe, lecz o doskonalenie swoich własnych członków, wzmocnienie ich tożsamości, reafirmację wartości. Nie sięgają więc po władzę, a raczej podejmują kampanie ideologiczne skierowane bezpośrednio do swoich zwolenników, dążąc do uzyskania dostępu do mass mediów: pozyskania własnych organów prasowych, stacji radiowych i telewizyjnych. Inicjują też działania edukacyjne, samokształceniowe, organizują niewielkie zwarte wspólnoty, w których kultywowane i lansowane mają być typowe dla ruchu wartości.

Przykładem jest Radio Maryja i skupione wokół rozgłośni „Rodziny Radia Maryja”.

Istotne różnice między ruchami społecznymi dotyczą także akceptowanych metod działania czy jak to określa Charles Tilly „repertuarów kontestacji”. Są ruchy, które z zasady wykluczają działania gwałtowne, terrorystyczne, oparte na przemocy. Nakazują akcje pokojowe, perswazyjne, utrzymane w ramach porządku prawnego. Znanym przykładem jest ruch nacjonalistyczny Mahatmy Gandhiego w Indiach. Ruch Solidarność stawiał sobie za punkt honoru, aby w walce z reżimem nie rozbito nawet szyby. Podobne idee wysuwał przywódca ruchu praw obywatelskich w USA Martin Luter King. Ale są też liczne ruchy nacjonalistyczne, separatystyczne, fundamentalistyczne czy rewolucyjne akceptujące przemoc w najbardziej brutalnych formach, jako jedyne skuteczne narzędzie walki.

Skrajnym przypadkiem są ruchy wspierające terroryzm, a więc przemoc skierowaną przeciwko przypadkowym ofiarom i służącą zastraszeniu całych zbiorowości oraz spektakularnemu zaakcentowaniu własnej siły. Przykładami mogą być ruch Hezbollah w Palestynie, islamski Dzihad, ETA w kraju Basków lub IRA w Irlandii. […] Źródło: Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 157–163.

Polecenia

A. Podaj przykłady współczesnych ruchów społecznych funkcjonujących w polskim życiu publicznym.

B. Omów najważniejsze czynniki sprzyjające powstawaniu i rozwojowi współczesnych ruchów społecznych.

C. Przedstaw najważniejsze cele ruchu społecznego, którego działalność afirmujesz.

D. Przedstaw pokojowe formy i metody działania, jakie najczęściej podejmują współczesne ruchy społeczne.

69

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

5.2. Ruch Solidarność Fragment wywiadu z Alainem Tourainem (ur. w 1925 r.) – jednym z najwybitniejszych współczesnych socjologów, twórcą i wieloletnim kierownikiem Centrum Analizy i Interwencji Socjologicznej w paryskiej L’Ecole des hautes etudes en sciences sociales. Przedstawiciel socjologii działania i twórca interwencji socjologicznej, w której badacz staje się mediatorem między działaczami danego ruchu społecznego. W 1981 r. z grupą polskich socjologów badał ruch Solidarności.

Owocem tych prac jest książka Solidarność. Analiza ruchu społecznego 1980–1981.

Edwin Bendyk: Przed 30 laty badał pan Solidarność. Jak pan ocenia tamte czasy, patrząc z dzisiejszej perspektywy. Czy było to ważne, lecz jednak lokalne tylko wydarzenie historyczne?

Czy też niosło ono jakiś ładunek o bardziej uniwersalnym znaczeniu i ważnym przesłaniu aktualnym dzisiaj?

Alain Touraine: Solidarność nie była etapem walki kapitalizmu z komunizmem. Solidarność wyróżniała kluczowa cecha – nie mówiła językiem interesów, lecz językiem praw. Mówiła w imieniu ludzi, którzy odkryli, że są istotami mającymi prawo mieć prawa, gotowymi do podjęcia odpowiedzialności za siebie i za swój los. W tym sensie Solidarność nie tylko przeciwstawiła się konkretnemu systemowi opresji, nie tylko odbudowała polskie społeczeństwo, lecz stała się ważnym etapem szerzenia oświeceniowego uniwersalizmu.

EB: Co pana wówczas skłoniło do przyjazdu do Polski?

AT: Nie ukrywam, że Polska i szerzej Europa Środkowa nie interesowały mnie szczególnie. Interesowałem się naukowo kwestią samopowstawania aktorów, czyli bytów społecznych zdolnych do samodzielnego tworzenia własnej historii i podmiotowości, a przez to podejmujących realne działania zbiorowe kształtujące rzeczywistość. Na Zachodzie patrzono na Polskę jak na kraj, którego społeczeństwo i kultura w wyniku kolejnych historycznych klęsk naznaczonych rozbiorami, przegranymi powstaniami i katastrofami wojennymi praktycznie umarły, przestały żyć autentycznym życiem.

EB: Na czym więc polega fenomen Solidarności?

AT: Solidarność była jednym z najważniejszych ruchów społecznych XX wieku. Jego wielkość polegała na tym, że Polacy przeciwstawili totalitarnemu systemowi sowieckiego komunizmu ruch społeczny o charakterze totalnym, mobilizującym wszystkie siły dążące do wolności w swoistej syntezie powstania narodowego i ruchu robotniczego. To było wyjątkowe i odróżniało Solidarność od wcześniejszych buntów antykomunistycznych w 1956 r. w Budapeszcie i Poznaniu czy w 1968 r. w Czechosłowacji. Gdy usłyszałem o podpisaniu przez komunistyczne władze porozumień sierpniowych, nie miałem wątpliwości, że rozpoczął się początek końca systemu komunistycznego.

EB: Czy obserwując wydarzenia w krajach arabskich, zwłaszcza w Tunezji i Egipcie, dostrzega pan podobieństwa do ruchu Solidarności?

AT: Zawsze bardziej interesują mnie różnice. Oczywiście, jeden element jest podobny – to pojawienie się aktora, czyli siły gotowej kształtować swoją własną historię i wziąć odpowiedzialność za los wbrew dominacji istniejącego systemu. Rewolucje w Tunezji i w Egipcie są niezwykle ważne dlatego, że po raz pierwszy społeczeństwa tych krajów wystąpiły autonomicznie, w swoim imieniu.

SPIS TREŚĆI

70

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Dotychczas tożsamość ruchów politycznych kształtowała kolonialna przeszłość, a nawet jeszcze wcześniejsza dominacja imperium otomańskiego. Arabowie definiowali się zawsze przeciwko komuś, w roli ofiary historii. Tym razem Tunezyjczycy i Egipcjanie wystąpili w roli aktorów chcących kształtować samodzielnie swoją historię, odwołując się przy tym do uniwersalnego języka praw człowieka. […] Źródło: Polityka.pl, 23 września 2011.

Polecenia

A. Wyjaśnij, jak Alain Tourain ocenia Solidarność. Stanowisko uzasadnij, podając cztery argumenty.

B. Podaj dwa podobieństwa, jakie Alain Tourain dostrzega między ruchem Solidarności a ruchami w krajach arabskich.

71

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

5.3. Ruch emancypacji kobiet

Źródło: http://www.wiadomosci24.pl/artykul/krotka_refleksja_nad_kobiecoscia

Polecenia A. B. C. D. E.

Jaki ruch społeczny reprezentują i jaki problem podnoszą ludzie przedstawieni na zdjęciu?

W jakich okolicznościach została zrobiona fotografia? Co zainspirowało jej autora?

Czy zdjęcie jest naturalne czy aranżowane?

Jakich nowych informacji dostarczyła Ci analiza fotografii?

Jaka jest Twoja postawa wobec problemu przedstawionego na zdjęciu?

SPIS TREŚĆI

72

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 6.

Naród, ojczyzna i mniejszości narodowe

Uczeń: 1) przedstawia dwie koncepcje narodu: etniczno-kulturową i polityczną; 2) omawia czynniki sprzyjające asymilacji oraz służące zachowaniu

tożsamości narodowej; 3) charakteryzuje postawy współczesnych Polaków wobec ojczyzny

i narodu; 4) charakteryzuje mniejszości narodowe, etniczne i grupy imigrantów

żyjące w Polsce (liczebność, historia, kultura, religia itp.); wymienia

prawa, które im przysługują; 5) rozpoznaje przejawy ksenofobii, antysemityzmu, rasizmu i szowinizmu

i uzasadnia potrzebę przeciwstawiania się tym zjawiskom.

73

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

6.1. Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym Rozdział 1 Przepisy ogólne Art. 1.

Ustawa reguluje sprawy związane z zachowaniem i rozwojem tożsamości kulturowej mniejszości narodowych i etnicznych oraz zachowaniem i rozwojem języka regionalnego, a także sposób realizacji zasady równego traktowania osób bez względu na pochodzenie etniczne oraz określa zadania i kompetencje organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego w zakresie tych spraw.

Art. 2.

1. Mniejszością narodową, w rozumieniu ustawy, jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: 1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; 2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; 3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; 4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na

jej wyrażanie i ochronę; 5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od

co najmniej 100 lat; 6) utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.

2. Za mniejszości narodowe uznaje się następujące mniejszości: 1) białoruską; 2) czeską; 3) litewską; 4) niemiecką; 5) ormiańską; 6) rosyjską; 7) słowacką; 8) ukraińską; 9) żydowską.

3. Mniejszością etniczną, w rozumieniu ustawy, jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: 1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; 2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; 3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; 4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukierunkowana na jej

wyrażanie i ochronę; 5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od

co najmniej 100 lat; 6) nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.

SPIS TREŚĆI

74

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

4.

Za mniejszości etniczne uznaje się następujące mniejszości: 1) karaimską; 2) łemkowską; 3) romską; 4) tatarską. […]

Art. 4.

1. Każda osoba należąca do mniejszości ma prawo do swobodnej decyzji o traktowaniu jej jako osoby należącej bądź też nienależącej do mniejszości, a wybór taki lub korzystanie ze związanych z tym wyborem praw nie pociąga za sobą jakichkolwiek niekorzystnych skutków.

2. Nikt nie może być obowiązany, inaczej niż na podstawie ustawy, do ujawnienia informacji o własnej przynależności do mniejszości lub ujawnienia swojego pochodzenia, języka mniejszości lub religii.

3. Nikt nie może być obowiązany do udowodnienia własnej przynależności do danej mniejszości.

4. Osoby należące do mniejszości mogą korzystać z praw i wolności wynikających z zasad zawartych w niniejszej ustawie indywidualnie, jak też wspólnie z innymi członkami swojej mniejszości.

Art. 5.

1. Zabrania się stosowania środków mających na celu asymilację osób należących do mniejszości, jeżeli środki te są stosowane wbrew ich woli.

2. Zabrania się stosowania środków mających na celu zmianę proporcji narodowościowych lub etnicznych na obszarach zamieszkałych przez mniejszości.

Art. 6.

1. Zabrania się dyskryminacji wynikającej z przynależności do mniejszości.

2. Organy władzy publicznej są obowiązane podejmować odpowiednie środki w celu: 1) popierania pełnej i rzeczywistej równości w sferze życia ekonomicznego, społecznego,

politycznego i kulturalnego pomiędzy osobami należącymi do mniejszości, a osobami

należącymi do większości; 2) ochrony osób, które są obiektem dyskryminacji, wrogości lub przemocy, będących

skutkiem ich przynależności do mniejszości; 3) umacniania dialogu międzykulturowego. […]

Rozdział 3 Oświata i kultura Art. 17.

Realizacja prawa osób należących do mniejszości do nauki języka mniejszości lub w języku mniejszości, a także prawa tych osób do nauki historii i kultury mniejszości odbywa się na zasadach i w trybie określonych w ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty […]

Art. 18.

1. Organy władzy publicznej są obowiązane podejmować odpowiednie środki w celu wspierania działalności zmierzającej do ochrony, zachowania i rozwoju tożsamości kulturowej mniejszości.

75

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

2. Środkami, o których mowa w ust. 1, mogą być w szczególności dotacje celowe lub podmiotowe na: 1) działalność instytucji kulturalnych, ruchu artystycznego i twórczości mniejszości oraz

imprez artystycznych mających istotne znaczenie dla kultury mniejszości; 2) inwestycje służące zachowaniu tożsamości kulturowej mniejszości; 3) wydawanie książek, czasopism, periodyków i druków ulotnych w językach mniejszości

lub w języku polskim, w postaci drukowanej oraz w innych technikach zapisu obrazu

i dźwięku; 4) wspieranie programów telewizyjnych i audycji radiowych realizowanych przez mniejszości; 5) ochronę miejsc związanych z kulturą mniejszości; 6) działalność świetlicową; 7) prowadzenie bibliotek oraz dokumentacji życia kulturalnego i artystycznego mniejszości; 8) edukację dzieci i młodzieży realizowaną w różnych formach; 9) propagowanie wiedzy o mniejszościach; 10) inne programy realizujące cele, o których mowa w ust. 1, oraz wspierające integrację

obywatelską mniejszości. […] Źródło: http://isap.sejm.gov.pl Polecenia

A. Wykaż najważniejsze różnice pomiędzy mniejszością narodową a mniejszością etniczną.

B. Wymień formy kultywowania tożsamości narodowej przez mniejszości narodowe i etniczne zamieszkujące w Polsce.

SPIS TREŚĆI

76

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

6.2. Antysemityzm

Źródło: http://fotoforum.gazeta.pl/ Polecenia A. B. C. D. E.

Jakie treści zostały przestawione na zdjęciu?

Czy zdjęcie jest naturalne czy aranżowane?

Jakich nowych informacji dostarczyła Ci analiza fotografii?

Skomentuj postawy autorów napisów, przedstawionych na fotografii.

Jaki wpływ wywarło to zdjęcie na Twoją ocenę i opinię o przejawach antysemityzmu.

77

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 7.

Procesy narodowościowe i społeczne we współczesnym świecie

Uczeń: 1) wyjaśnia, dlaczego i w jakim zakresie doszło do integracji narodów

w świecie zachodnim; 2) porównuje różne modele polityki wybranych państw wobec

mniejszości narodowych i imigrantów; 3) wyjaśnia, dlaczego w Europie integracja imigrantów z państw

pozaeuropejskich rodzi trudności; ocenia sytuację imigrantów w Polsce; 4) omawia na przykładach przyczyny i sposoby rozwiązywania

długotrwałych konfliktów między narodami; 5) omawia przyczyny i skutki konfliktów społecznych w państwach Afryki,

Azji, Ameryki Południowej i Środkowej.

SPIS TREŚĆI

78

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

7.1. KONWENCJA RAMOWA o ochronie mniejszości narodowych, sporządzona w Strasburgu dnia 1 lutego 1995 r.

Państwa członkowskie Rady Europy oraz inne państwa-sygnatariusze niniejszej konwencji ramowej, zważywszy, że celem Rady Europy jest osiągnięcie większej jedności jej członków w celu ochrony i urzeczywistnienia ideałów i zasad, które są ich wspólnym dziedzictwem; zważywszy, że jednym ze sposobów osiągnięcia tego celu jest ochrona oraz rozwój praw człowieka i podstawowych wolności; pragnąc wypełniać Deklarację Szefów Państw oraz Szefów Rządów Państw-Członków Rady Europy przyjętą w Wiedniu dnia 9 października 1993 r.; zdecydowane chronić, w ramach swoich terytoriów, istnienie mniejszości narodowych; zważywszy, że burzliwe wydarzenia europejskiej historii udowodniły, iż ochrona mniejszości narodowych jest niezbędna dla stabilizacji, bezpieczeństwa demokratycznego i pokoju na tym kontynencie; […]

Dział II Artykuł 4 1. Strony zobowiązują się zagwarantować osobom należącym do mniejszości narodowych prawo do równości wobec prawa oraz jednakową ochronę prawa. W tym względzie jakakolwiek dyskryminacja wynikająca z przynależności do mniejszości narodowej jest zabroniona.

2. Strony zobowiązują się do przyjęcia, tam gdzie to konieczne, odpowiednich środków w celu popierania, we wszystkich sferach życia ekonomicznego, społecznego, politycznego i kulturalnego pełnej i rzeczywistej równości pomiędzy osobami należącymi do mniejszości narodowej a osobami należącymi do większości.

W tym względzie wezmą pod uwagę specyficzne warunki osób należących do mniejszości narodowych. […]

Artykuł 5 1. Strony zobowiązują się wspierać tworzenie warunków koniecznych do utrzymywania i rozwijania przez osoby należące do mniejszości narodowych ich kultury, jak również zachowania zasadniczych elementów ich tożsamości, to jest ich religii, języka, tradycji i dziedzictwa kulturowego.

2. Bez uszczerbku dla środków podejmowanych stosownie do ich generalnej polityki integracyjnej, Strony powstrzymają się od działań lub praktyk mających na celu asymilację osób należących do mniejszości narodowych wbrew ich woli i będą chronić te osoby przed jakimkolwiek działaniem mającym na celu taką asymilację. […]

Artykuł 7 Strony zapewniają poszanowanie praw każdej osoby należącej do mniejszości narodowej do swobodnego, pokojowego zgromadzania się, swobodnego stowarzyszania się, wolności wyrażania opinii, wolności myśli, sumienia i religii.

Artykuł 8 Strony zobowiązują się uznać, że każda osoba należąca do mniejszości narodowej ma prawo do uzewnętrzniania jego/jej religii lub przekonań, jak również prawo do zakładania instytucji, organizacji i stowarzyszeń religijnych. […]

79

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Artykuł 10 1. Strony zobowiązują się uznać, że każda osoba należąca do mniejszości narodowej ma prawo do swobodnego używania, bez jakiejkolwiek ingerencji, jego/jej języka mniejszości, zarówno prywatnie, jak i publicznie, ustnie oraz pisemnie.

2. Na obszarach zamieszkałych tradycyjnie lub w znaczącej ilości przez osoby należące do mniejszości narodowej, o ile osoby te tego sobie zażyczą, i tam, gdzie takie życzenie odpowiada rzeczywistym potrzebom, Strony będą starać się zapewnić, na tyle, na ile to możliwe, warunki, które umożliwią używanie języka mniejszości w stosunkach pomiędzy tymi osobami a organami administracyjnymi. […]

Artykuł 11 1. Strony zobowiązują się uznać, że każda osoba należąca do mniejszości narodowej ma prawo do używania jego/jej nazwiska (patronimiku) i imion w języku mniejszości oraz ich oficjalnego uznania zgodnie z trybem przyjętym w ich ustawodawstwie.

2. Strony zobowiązują się uznać, że każda osoba należąca do mniejszości narodowej ma prawo do umieszczenia w jego lub jej języku znaków, napisów i innych informacji o charakterze prywatnym w sposób widoczny dla osób postronnych.

3. W rejonach tradycyjnie zamieszkałych przez znaczącą ilość osób należących do mniejszości narodowej Strony będą starać się – zgodnie z obowiązującym prawem, w tym także, tam gdzie to stosowne, umowami z innymi państwami oraz przy uwzględnieniu ich specyficznych warunków – umieszczać również w języku mniejszości tradycyjne nazwy lokalne, nazwy ulic i inne oznakowania topograficzne o charakterze publicznym, o ile istnieje tam wystarczające zapotrzebowanie na takie oznakowania.

Artykuł 12 1. Strony podejmą, tam gdzie jest to właściwe, środki w zakresie oświaty i badań naukowych, w celu szerzenia wiedzy o kulturze, historii, języku i religii ich mniejszości narodowych oraz większości ludności. […]

3. Strony zobowiązują się popierać równy dostęp osób należących do mniejszości narodowych do oświaty na wszystkich poziomach.

Artykuł 14 1. Strony zobowiązują się uznać prawo każdej osoby należącej do mniejszości narodowej do nauki jego/jej języka mniejszości.

2. W rejonach zamieszkałych tradycyjnie lub przez znaczącą liczbę osób należących do mniejszości narodowych, o ile jest na to wystarczające zapotrzebowanie, Strony będą starać się zapewnić, na tyle, na ile to możliwe, w ramach swoich systemów oświatowych, osobom należącym do tych mniejszości odpowiednie możliwości uczenia się języka mniejszości lub nauki w tym języku. […]

Artykuł 15 Strony stworzą warunki niezbędne dla rzeczywistego uczestniczenia przez osoby należące do mniejszości narodowych w życiu kulturalnym, społecznym i gospodarczym, jak również w sprawach publicznych, zwłaszcza tych, które ich dotyczą. […]

SPIS TREŚĆI

80

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Dział III Artykuł 20 Każda osoba należąca do mniejszości narodowej, korzystając z praw i wolności wynikających z zasad zawartych w niniejszej konwencji ramowej, zobowiązana jest respektować ustawodawstwo krajowe oraz prawa innych osób, w szczególności należących do większości lub innych mniejszości narodowych. Źródło: http://www.msw.gov.pl/ Polecenia

A. Która z organizacji międzynarodowych przygotowała i przyjęła konwencję ramową o ochronie mniejszości narodowych?

B. Wymień prawa przysługujące mniejszościom narodowym zawarte w konwencji.

C. Jakie prawa w zakresie rozwoju oświaty i swojego języka uzyskały mniejszości narodowe na mocy konwencji?

D. Na podstawie wiedzy pozaźródłowej przedstaw dwa przykłady łamania przepisów konwencji przez państwa europejskie.

81

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

7.2. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2009 r. w sprawie określenia przypadków, w których zezwolenie na pracę cudzoziemca jest wydawane bez względu na szczegółowe warunki wydawania zezwoleń na pracę cudzoziemców […] § 3. Wojewoda wydaje zezwolenie na pracę bez konieczności uzyskania informacji, o której mowa w art. 88 c ust. 1 pkt 2 ustawy*, w przypadku: 1) cudzoziemca upoważnionego do reprezentowania przedsiębiorcy zagranicznego w jego oddziale lub przedstawicielstwie znajdującym się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 2) obywatela Republiki Białoruś, Republiki Gruzji, Republiki Mołdowy, Federacji

Rosyjskiej lub Ukrainy, wykonującego prace pielęgnacyjno-opiekuńcze lub jako

pomoc domowa na rzecz osób fizycznych w gospodarstwie domowym; 3) obywatela Republiki Białoruś, Republiki Gruzji, Republiki Mołdowy, Federacji

Rosyjskiej lub Ukrainy, który w okresie bezpośrednio poprzedzającym złożenie

wniosku o wydanie zezwolenia na pracę wykonywał przez okres nie krótszy niż

3 miesiące pracę dla tego samego podmiotu na podstawie oświadczenia o zamiarze

powierzenia wykonywania pracy, zarejestrowanego w powiatowym urzędzie pracy

właściwym ze względu na siedzibę lub miejsce zamieszkania składającego

oświadczenie – pod warunkiem przedstawienia zarejestrowanego oświadczenia

i zaświadczenia o zatrudnieniu lub umowy oraz kopii dokumentów potwierdzających

opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne, jeżeli były wymagane w związku

z wykonywaniem pracy; 4) cudzoziemca – trenera sportowego lub sportowca, wykonującego pracę na rzecz klubów sportowych i innych podmiotów, których działalność statutowa obejmuje upowszechnianie kultury fizycznej i sportu; 5) lekarza i lekarza dentysty, odbywającego szkolenie lub realizującego program specjalizacji, na podstawie przepisów w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów. […] *USTAWA z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Art. 88c. 1. W przypadku, o którym mowa w art. 88 pkt 1, wojewoda wydaje zezwolenie, jeżeli:

2) uzyska informację starosty właściwego ze względu na siedzibę lub miejsce zamieszkania podmiotu powierzającego wykonywanie pracy cudzoziemcowi o braku możliwości zaspokojenia potrzeb kadrowych pracodawcy w oparciu o rejestry bezrobotnych i poszukujących pracy lub o negatywnym wyniku rekrutacji organizowanej dla pracodawcy.

Źródło: http://isap.sejm.gov.pl Polecenia

A. Wyjaśnij, dlaczego w stosunku do cudzoziemców wymienionych w § 3. 1) – 5 zastosowano w rozporządzeniu łatwiejsze zasady zatrudnienia B. Wyjaśnij, jaki wpływ na polski rynek pracy ma rozporządzenie?

SPIS TREŚĆI

82

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 8.

Kultura i pluralizm kulturowy

Uczeń: 1) rozróżnia normatywne i opisowe pojęcie kultury; 2) wskazuje specyficzne cechy kultury wysokiej, masowej, narodowej

i ludowej; 3) rozpoznaje najważniejsze cechy kultury wskazanej społeczności; 4) określa znaczenie religii w polskiej kulturze; charakteryzuje religijność

współczesnych Polaków; 5) ocenia wpływ kontrkultury na życie społeczne; 6) wyjaśnia, na czym polega i skąd się bierze pluralizm kulturowy

współczesnego społeczeństwa; analizuje konsekwencje tego zjawiska; 7) rozróżnia tolerancję od akceptacji; ocenia ich znaczenie dla życia

społecznego; 8) charakteryzuje subkultury młodzieżowe w Polsce i Europie.

83

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

8.1. Obszary regulacji kulturowej Powróćmy do naszej prostej definicji kultury. Wiemy już, że kultura jest zawsze zrelatywizowana do jakiejś społeczności, która ją wytwarza i egzekwuje; kultura wpływa na jednostki tylko o tyle, o ile są one członkami tej społeczności. Ale co jest przedmiotem i treścią tego oddziaływania? Antropolog społeczny E. B. Tylor usiłował to wyliczyć, wskazując na takie elementy, jak wiedza, przekonania, sztuka, moralność, prawo, zwyczaje, społecznie nabywane umiejętności i nawyki. W przytoczonej wcześniej definicji Bierstedta jest to uporządkowane bardziej analitycznie i abstrakcyjnie: do kultury należy wszystko to, co ludzie czynią, myślą i posiadają. Już samo sformułowanie wskazuje na wyraźny trójpodział w obrębie kultury.

Pierwszy segment kultury, ten mianowicie, który określa sposoby działania, nazwiemy kulturą normatywną. Wielu autorów uważa kulturowe reguły – normy i wartości – za trzon kultury. Taki pogląd znajdujemy na przykład u Floriana Znanieckiego przywiązującego ogromną wagę do „systemu aksjo-normatywnego” społeczeństwa czy u Talcotta Parsonsa, dla którego o tożsamości i stabilności społeczeństwa decyduje „konsensus co do wartości”. W obrębie kultury normatywnej znajdują się opisy działań właściwych, przyjętych w danej kulturze, ale także działań niewłaściwych lub zabronionych. Charakterystyka działania jest tu obarczona sugestią powinności lub przeciwnie – zakazu.

Inaczej mówiąc, stanowi wzorzec normatywny. Przykłady w stylizacji pozytywnej: starszym należy okazywać szacunek, trzeba być punktualnym, należy zwracać długi. A w stylizacji negatywnej: nie wolno bić dzieci, nie należy rozmawiać przez telefon komórkowy w samolocie, nie powinno się przekraczać rozsądnej prędkości, jadąc samochodem.

Drugi segment kultury, który nazwiemy kulturą idealną, zawiera uznane przekonania, poglądy, idee, standardowe symbole i tym samym określa właściwe sposoby myślenia, definiuje znaczenia, ustala obowiązujące sensy zdarzeń czy zjawisk. Niekiedy używa się też terminu „kultura symboliczna”, a niektórzy autorzy traktują ten segment kultury jako centralny. Clifford Geertz, na przykład, definiuje kulturę jako system znaczeń i symboli regulujących działania społeczne. Również i w obszarze kultury idealnej czy symbolicznej występuje pewien czynnik powinności i zakazu: należy uznawać to, co stanowi wspólną mądrość społeczności, panujące w niej wierzenia, dominujące przekonania, a nie godzi się myśleć odmiennie. Na przykład: trzeba respektować argumenty naukowe, a nie wolno wierzyć w czary; należy uznawać wiedzę medyczną, a nie wypada chodzić do znachora; należy uznawać demokrację, a nie godzi się propagować rasizmu.

Trzeci segment kultury, obejmujący wszelkie obiekty, które posiadamy czy którymi zazwyczaj posługujemy się w naszej społeczności, nazwiemy kulturą materialną. Wchodzą tu w grę przedmioty i urządzenia wymyślone lub skonstruowane przez człowieka – meble, domy, mosty, maszyny, samochody itp. – a także zmodyfikowane czy przetworzone obiekty przyrodnicze – pola uprawne, sady, uregulowane rzeki itp. W odniesieniu do tego trzeciego segmentu kultury używa się czasami terminu „cywilizacja materialna albo techniczna”. Ale słuszniejsze jest chyba określenie cywilizacji szerzej, jako swoistego kompleksu elementów nie tylko kultury materialnej, ale także idealnej i normatywnej. Cywilizacja tak rozumiana obejmowałaby swoisty zestaw przedmiotów materialnych, idei konstrukcyjnych czy inżynierskich zrealizowanych w tych przedmiotach (a więc inaczej technologii) oraz umiejętności właściwego posługiwania się nimi (kompetencji praktycznych). Mówimy na przykład w tym sensie o cywilizacji samochodowej, mając na myśli mnogość samochodów, ale takSPIS TREŚĆI

84

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

że istnienie przez już ponad stulecie pewnej idei konstrukcyjnej czy schematu budowy dopracowywanego i doskonalonego w zasadzie tylko w szczegółach od czasów forda T, a wreszcie rozpowszechnionych i uznanych reguł prowadzenia samochodu czy zasad ruchu drogowego, realizowanych mniej lub bardziej umiejętnie przez kierowców. […] Źródło: Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 238–240 Polecenie A. Scharakteryzuj poszczególne segmenty kultury w wybranym obszarze życia społecznego.

85

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 9.

Współczesne spory światopoglądowe

Uczeń: 1) rozróżnia normatywne i opisowe pojęcie kultury; 2) wskazuje specyficzne cechy kultury wysokiej, masowej, narodowej

i ludowej; 3) rozpoznaje najważniejsze cechy kultury wskazanej społeczności; 4) określa znaczenie religii w polskiej kulturze; charakteryzuje religijność

współczesnych Polaków; 5) ocenia wpływ kontrkultury na życie społeczne; 6) wyjaśnia, na czym polega i skąd się bierze pluralizm kulturowy

współczesnego społeczeństwa; analizuje konsekwencje tego zjawiska; 7) rozróżnia tolerancję od akceptacji; ocenia ich znaczenie dla życia

społecznego; 8) charakteryzuje subkultury młodzieżowe w Polsce i Europie.

SPIS TREŚĆI

86

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

9.1. Więzienia – sposób na walkę z przestępczością?

U podstaw nowoczesnego więziennictwa leży zasada „poprawy” jednostki i przygotowania jej do odgrywania właściwej i odpowiedniej roli w społeczeństwie po wyjściu na wolność. Uważa się też, że długie wyroki więzienia skutecznie odstraszają potencjalnych przestępców. Dlatego wielu polityków postulujących surowe rozprawienie się z przestępczością opowiada się za wyższymi wyrokami i rozwojem więziennictwa.

Czy więzienia rzeczywiście skutecznie „resocjalizują” skazanych przestępców i zapobiegają przestępczości?

Jak zobaczymy, jest to pytanie bardzo złożone, ale wiele danych wskazuje, że tak nie jest.

W ostatnich latach brytyjski wymiar sprawiedliwości zaczął stosować surowsze kary. […] W Anglii i Walii w więzieniach przebywa proporcjonalnie więcej osób niż w jakimkolwiek innym kraju europejskim z wyjątkiem Portugalii (zob. „Guardian” 23 lutego 2000). Angielskie i walijskie sądy wydają też dłuższe wyroki skazujące na więzienie niż sądy innych krajów europejskich. Niektórzy krytycy obawiają się, że Wielka Brytania zbyt zbliża się pod tym względem do Stanów Zjednoczonych – kraju o zdecydowanie najsurowszym na świecie wymiarze sprawiedliwości.

Wobec więźniów nie jest już stosowana przemoc fizyczna, jak to było na porządku dziennym kiedyś, ale cierpią oni z innych powodów. Nie tylko pozbawia się ich wolności, ale także dochodów, towarzystwa rodziny i dawnych przyjaciół, związków heteroseksualnych, własnych ubrań i rzeczy osobistych. Często mieszkają stłoczeni i muszą podporządkować się ścisłym procedurom dyscyplinarnym i reglamentacyjnym. Życie w takich warunkach nie pomaga więźniom w przystosowaniu się do norm obowiązujących w społeczeństwie, ale przeciwnie, stawia między nimi a społeczeństwem mur. Więźniowie muszą nauczyć się funkcjonować w środowisku, które różni się od świata „na zewnątrz”, a zwyczaje i postawy, jakich nabywają w więzieniu, są często wprost przeciwne od tych, jakich powinni się uczyć. Tak więc mogą wykształcić niechęć do zwykłych ludzi, nauczyć się traktować przemoc jako rzecz zwyczajną, nawiązać znajomości z doświadczonymi przestępcami i kontynuować je na wolności, oraz nabyć umiejętności przestępcze, o jakich dawniej wiedzieli niewiele. Dlatego więzienia nazywa się niekiedy „szkołami przestępczości”. Nic więc dziwnego, że poziom recydywy – przestępstw popełnianych przez osoby już karane – jest niepokojąco wysoki. Ponad 60% wszystkich mężczyzn, którzy opuścili brytyjskie więzienia, w ciągu czterech lat trafia tam z powrotem za te same przestępstwa.

Jak mówiliśmy, młodzi przestępcy nie „wyrastają” dziś, jak kiedyś, z działalności przestępczej.

Mimo, że dane pokazują jasno, iż więzienia nie resocjalizują więźniów, nacisk na zwiększenie liczby więzień i zaostrzenie wyroków za wiele przestępstw jest ogromny. System więziennictwa jest przeludniony i wciąż domaga się tworzenia nowych więzień. Jednakże zdaniem krytyków programy budowy więzień są ogromnym i nieuzasadnionym obciążeniem dla podatników i nie przyniosą zmniejszenia poziomu przestępczości.

Zdaniem niektórych działaczy na rzecz reformy więziennictwa potrzebna jest zmiana systemu karnego na sprawiedliwość naprawczą. „Sprawiedliwość naprawcza” miałaby służyć podnoszeniu świadomości przestępców, co do skutków ich działalności za pomocą „kar” odbywanych we własnym środowisku skazanego. Przestępcy mogliby wykonywać prace na rzecz społeczności lub brać udział w prowadzonych z udziałem mediatorów sesjach pojednania z ofiarami. Zamiast oddzielać przestępców od społeczeństwa i chronić przed skutkami ich własnych czynów, należałoby rozumnie zmuszać ich do ponoszenia kosztów ich przestępczej działalności.

87

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

W sporze, czy więzienia spełniają swoją rolę, czy nie, nie można oczekiwać prostych rozstrzygnięć. Wydaje się, że więzienia wprawdzie nie przyczyniają się do resocjalizacji więźniów, jest jednak możliwe, że odwodzą innych od popełniania przestępstw. Co prawda nie powstrzymało to osób, które trafiły do więzienia, ale niedogodności więziennego życia zniechęcają być może innych. Dla reformatorów więziennictwa jest to problem niemal nie do rozstrzygnięcia. Im bardziej nieznośne stanie się życie więzienne, tym skuteczniej będzie to powstrzymywać potencjalnych przestępców, ale niezmiernie trudne będzie wówczas osiągnięcie celu uwięzienia, jakim jest resocjalizacja skazanych. Jeżeli zaś warunki w więzieniach będą mniej surowe, więzienia przestaną spełniać funkcję zapobiegawczą.

Wprawdzie dzięki więzieniom niektóre niebezpieczne jednostki nie przebywają na wolności, dane pokazują jednak, że potrzebny jest inny sposób zapobiegania przestępczości. Socjologiczna interpretacja przestępczości nie pozostawia wątpliwości co do tego, że nie można spodziewać się szybkiego uporania się z problemem. Przyczyny przestępczości są powiązane ze strukturalnymi uwarunkowaniami społecznymi, takimi jak ubóstwo, warunki mieszkaniowe i pogarszające się warunki życiowe wielu młodych ludzi. Na krótką metę jak najbardziej wskazane są takie działania jak reformy – których celem jest uczynienie z więzień miejsc nie tylko odosobnienia, ale również resocjalizacji – eksperymenty z rozwiązaniami alternatywnymi w stosunku do więzień, jak praca społeczna, ale aby te rozwiązania były naprawdę skuteczne, działania te muszą być właściwie zogniskowane i długoterminowe. […] Źródło: Giddens A., Socjologia, Warszawa 20006, s. 258–261 Polecenia

A. Omów problem małej skuteczności procesu resocjalizacji więźniów.

B. Przedstaw i uzasadnij swoje stanowisko w sprawie nieuchronności kary, jako czynnika wpływającego na zmniejszenie zjawiska przestępczości.

C. Przedstaw swoje stanowisko wobec koncepcji zmiany systemu karnego na „sprawiedliwość naprawczą”.

SPIS TREŚĆI

88

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 10. Edukacja w XXI w.

Uczeń: 1) przedstawia rolę szkoły i edukacji nieformalnej we współczesnym

społeczeństwie informacyjnym; 2) wskazuje działania, które mogą podejmować państwo, władze

samorządowe oraz organizacje społeczne, by zwiększyć równość

szans w dostępie do edukacji; 3) wyjaśnia zależność między systemem edukacyjnym a rynkiem pracy;

wskazuje przykłady ich niedopasowania; 4) wyjaśnia, w jaki sposób można podnosić lub zmieniać swoje kwalifikacje

zawodowe i dlaczego uczenie się przez całe życie jest jednym

z warunków sukcesu w karierze zawodowej.

89

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

10.1. W czym kryje się sukces tych, którzy wysyłają tylko kilka ofert i dostają pracę Zanim napiszesz list motywacyjny – słowniczek z działu kadr W czym kryje się sukces tych, którzy wysyłają tylko kilka ofert i dostają pracę? W znajomościach? Czasami pewnie tak. Ale zazwyczaj pracę dostają ludzie, którzy nikogo w firmie nie znają. Są skuteczni, bo w liście motywacyjnym starają się odpowiedzieć na wszystkie oczekiwania opisane w ogłoszeniu. Poza tym aplikują tylko na te stanowiska, na które spełniają wymagania.

Poniżej radzimy, jak wykorzystując naszą ściągę, skutecznie szukać pracy. Oto opisy wybranych "miękkich cech".

Asertywność – to umiejętność klarownego wyrażania swoich opinii, uczuć niezależnie od wpływów wywieranych przez inne osoby. Szef wydał ci polecenie bez sensu, wiesz, że na jego realizację zmarnujesz masę czasu, choć masz inne pilne obowiązki? Powiesz mu, co na ten temat sądzisz? Osoba asertywna na pewno tak zrobi. Ale w odróżnieniu od agresji asertywność to partnerstwo, to mówienie o swoich pragnieniach bez lęku, ale z poszanowaniem praw, poglądów i uczuć innych – jeżeli więc chcemy się dogadać, to powinniśmy znaleźć kompromis. Jak pokazać, że jesteś asertywny?

Najlepiej podczas rozmowy kwalifikacyjnej. Czcze komunikaty w liście motywacyjnym o tym, że jesteś asertywny, działają jak zapewnienia o atrakcyjnym wyglądzie w ogłoszeniach matrymonialnych.

Asertywność należy udowodnić! Jak? Jeżeli jest to cecha wymagana na danym stanowisku, to na pewno będzie sprawdzana podczas rekrutacji – dostaniesz zadanie do rozwiązania, problem do wyjaśnienia, tam będziesz miał okazję pokazać, że masz swoje zdanie i w jakim stylu go bronisz. Cecha niezbędna w działach, gdzie występuje częsty kontakt z klientami – handlowych, sprzedaży czy obsługi klienta. Tak samo ważna u kierownika, recepcjonistki i asystentki prezesa.

Cierpliwość – z cierpliwością jest jak z lokami – albo je masz, albo nie! To umiejętność niezrażania się drobnymi niepowodzeniami. Zanim zdecydujesz się kandydować na stanowisko, gdzie jest wymagana cierpliwość, zastanów się, czy rzeczywiście posiadasz tę cechę! Dlaczego? Bo w pracy rutynowej oraz takiej, która opiera się na kontaktach z klientami, cierpliwość jest niezbędna! Nie ma co aplikować, gdy wiesz, że nie wytrzymasz tam dłużej. Jak udowodnić cierpliwość? Przyznaj się do tego, że jesteś modelarzem, pracowałeś w biurze obsługi klienta, udzielasz korepetycji. Przydaje się zawsze przy kontaktach z klientami, niezbędna u dobrego kierownika, menedżera, prezesa firmy.

Dokładność/skrupulatność – precyzja w wykonaniu zadań, dbałość o szczegóły. Sprzątasz mieszkanie – czy lustra i szyby mają lśnić tak samo jak podłoga, czy chodzi o to, aby to jakoś wyglądało? Jeżeli wszystko, co robisz, jest dla ciebie tak samo ważne i każdej czynności oddajesz tyle samo serca, to znaczy, że jesteś dokładny! To cecha ważna wszędzie tam, gdzie pomyłki dużo kosztują, czyli np. w księgowości czy finansach. Wymagana także od pracowników działów produkcji, asystentek.

Dyscyplina – mechanizm, który nie pozwala odłożyć niczego na później. Osoby zdyscyplinowane nie mają kłopotów z dotrzymywaniem terminów i obietnic, tak samo w życiu prywatnym, kiedy SPIS TREŚĆI

90

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

np. obiecują sobie terapię odchudzającą, jak i w pracy. Jak to udowodnić? Byłeś w harcerstwie, uprawiałeś wyczynowo sporty, pracowałeś za granicą? To sugeruje, że nie masz kłopotów z dyscypliną.

Porównaj „rzetelność”. Ważna wszędzie tam, gdzie wymagane jest podporządkowanie się regułom oraz szybkie i bezdyskusyjne wykonywanie poleceń przełożonych. Nie pisz jednak, że jesteś zdyscyplinowany, gdy aplikujesz tam, gdzie wymagana jest kreatywność! To cechy, które raczej nie chodzą w parze!

Empatia – współodczuwanie. To umiejętność patrzenia na daną rzecz oczami drugiej osoby. Pozwala znajdować rozwiązanie problemu dobre dla wszystkich. Nie warto, aplikując do pracy, pisać: "cechuje mnie empatia". Lepiej zastosuj metodę opisową. Napisz, że pracowałeś w instytucjach charytatywnych, byłeś wolontariuszem, zajmowałeś się dziećmi z rodzin patologicznych. Przydaje się w obsłudze klientów oraz wszędzie tam, gdzie ważne jest budowanie relacji z innymi, np. w kadrach, w zawodzie lekarza, pedagoga.

Etyka zawodowa – jeżeli taka cecha pojawia się wśród wymagań, nie możesz jej przegapić! Pisząc list motywacyjny czy uczestnicząc w rozmowie kwalifikacyjnej, zaznacz, że znasz reguły rządzące daną branżą, w swojej pracy kierujesz się przyjętymi zasadami i zwracasz baczną uwagę na etykę.

To kompetencja ważna w każdej pracy! Szczególnie jednak podkreślana w zawodach tzw. zaufania społecznego i tam, gdzie postępowanie niezgodne z etyką może pociągnąć za sobą katastrofalne skutki (lekarz, prawnik, zarządca nieruchomości).

Gotowość do samodzielnej i stałej nauki – nie pomijaj tej cechy, bo mało który pracodawca nie doceni tego, że dbasz o swój rozwój. Stałe aktualizowanie wiedzy to codzienność dla coraz większej liczby zawodów. Lekarze, informatycy, prawnicy itp.

Inicjatywa – czy potrafisz podjąć nowe wyzwania i zadania, nie czekając na impuls z zewnątrz?

To często pożądana przez pracodawców cecha. Osoby zajmujące się rozwijaniem nowych produktów i biznesów. Rzadziej wymagana na stanowiskach wykonawczych – tu bardziej liczy się dokładność, precyzja czy dyscyplina.

Komunikatywność – to pojęcie studnia. Zdaniem specjalistów od HR ta cecha pojawia się w każdym podaniu o pracę. Jak to ma się do rzeczywistości? Jak strój na modelce do tego, który widzimy w lustrze! Nie pisz więc, że jesteś komunikatywny, kiedy za każdym razem, gdy musisz się do kogoś odezwać, czujesz ścisk w żołądku. Jeżeli lubisz rozmawiać, szukaj pracy w działach obsługi klienta, sprzedaży, na kierowniczych stanowiskach. Coraz częściej komunikatywności wymaga się od informatyków, naukowców, księgowych. Czy to ma sens? Oczywiście, wszyscy wiemy, jaki to stres – dosiąść się przypadkiem na obiedzie do informatyka! Komunikatywność można ćwiczyć. Może nie zostaniesz Hanką Bielicką, ale nikt też już cię nie nazwie mrukiem. Warto się poświęcić, bo ta kompetencja ma coraz większą wartość u pracodawców.

Koncentracja – to umiejętność skupienia uwagi. Cecha cenna zwłaszcza w wielkich firmach, gdzie pracuje się w open space'ach. Tam, aby wykonać swoje zadanie, trzeba się wyłączyć. Koncen-

91

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

tracja to także umiejętność skupienia uwagi na jednym zadaniu, niezajmowanie się kilkoma rzeczami naraz. Jest to cecha często wymagana na stanowiskach, na których istotniejsza jest umiejętność pracy indywidualnej niż zespołowej. Ważna wszędzie tam, gdzie pomyłki drogo kosztują, czyli w działach księgowości, prawnych, finansowych, oraz tam, gdzie pomyłka wiąże się z poważnymi konsekwencjami – u lekarza, farmaceuty.

Kreatywność – nie oznacza tylko stu pomysłów na minutę, ale także pęd do łamania schematów i wykraczania poza ramy. Ludzie kreatywni lubią zmiany, uważają, że zmiana jest czymś dobrym.

Idą za pomysłem, nie boją się marzyć. Porównaj – „nowatorstwo”. Cecha ważna w działach marketingu, agencjach reklamowych czy agencjach PR. Nastawienie na osiągnięcia – umiejętność konsekwentnego dążenia do celu i pokonywania wszelkich trudności. Ludzie mają tendencję do ustalania sobie zbyt trudnych lub zbyt łatwych zadań do wykonania. Osoby nastawione na osiągnięcia wybierają cele na granicy możliwości i je realizują! Podejmują ryzyko i są skuteczni. Cecha ważna tam, gdzie pracownik ma bezpośredni wpływ na efekty swojej pracy, gdzie łatwo określić cele i pracownicy rozliczani są z wyników (np. zrealizowanych budżetów) – menedżerowie, działy sprzedaży.

Nowatorstwo. Pojęcie bardzo mocno związane z kreatywnością, ale wykraczające poza to pojęcie. Oznacza wymyślanie zupełnie nowych rozwiązań. Nowatorski jest wynalazca, marketingowiec wymyślający nową kampanię reklamową. Działy sprzedaży, marketingu, badań i rozwoju.

Odpowiedzialność. Osoba odpowiedzialna, gdy znajdzie się w trudnej sytuacji, nie ma wątpliwości, że sama się do tego przyczyniła. Nie czeka, aż inni znajdą rozwiązanie, nie szuka winnych, po prostu rozwiązuje problem. Takie osoby ceni każdy pracodawca, i to na każdym stanowisku. Zawsze warto więc ją podkreślać.

Odporność na monotonną pracę – warto się do niej przyznawać jedynie wtedy, gdy mamy pewność, że pracodawca polecone nam obowiązki także uważa za monotonne. Zwykle tę informację zachowaj dla siebie – jeżeli nie boisz się monotonnej pracy, możesz aplikować do księgowości, ale nie przyznawaj się, że tak myślisz o tej pracy! Ważna przy taśmie produkcyjnej i dla osób, które wykonują powtarzalne prace biurowe, np. fakturowanie.

Odporność na stres. Osoba odporna na stres ma dystans do otoczenia, potrafi kontrolować emocje, myśleć trzeźwo w każdej sytuacji. Klucz to umiejętność zmiany perspektywy. Jeżeli znajdziemy się w sytuacji, która nas przerasta, powinniśmy spojrzeć na siebie z boku, spojrzeć na nasz problem obiektywnie. Tybetańskie przysłowie mówi: jeżeli problem ma rozwiązanie, to nie ma co się martwić, jeżeli jednak nie ma, to martwienie się niczego nie zmieni. Odporność na stres to bardzo ważna zaleta i warto do niej się przyznawać. Szczególnie tam, gdzie poziom stresu przekracza normę, np. pracuje się pod presją czasu i wyników – działy obsługi klientów, lekarze, psychologowie, menedżerowie.

Organizacja własnej pracy – to cecha przydatna w zasadzie wszędzie, zarówno sekretarka, jak i dyrektor są bez niej jak bez ręki. Nie gubisz się w milionach samoprzylepnych karteczek, które przypominają ci o zadaniach do wykonania? Twoja lista zadań w Outlooku nie świeci się na czerwoSPIS TREŚĆI

92

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

no? Jeżeli codziennie zasypiasz bez poczucia osaczenia przez zaległe obowiązki, podkreśl to! W liście motywacyjnym podkreśl, jak radzisz sobie z natłokiem zadań, jak ustalasz priorytety i co najważniejsze – dlaczego twoja metoda jest skuteczna.

Podejmowanie decyzji – umiejętność świadomego i szybkiego dokonywania wyborów przy wykorzystaniu dostępnych informacji. Wydaje się, że każdy to potrafi, a jednak w obliczu trudnych decyzji większości z nas przechodzą po plecach ciarki, a strach paraliżuje zmysły. Ci, którzy potrafią właściwie ocenić sytuację i szybko zdecydować, co należy zrobić, są na wagę złota. Jeżeli np. dobrze zainwestowałeś dużą sumę pieniędzy lub wyprowadziłeś się z rodzinnego miasta, pochwal się tym – umiejętność dokonywania wyboru jest niezmiernie ważna, szczególnie na stanowiskach menedżerskich.

Praca w zespole. Tak często poszukiwana, a tak rzadko spotykana umiejętność stawiania celów zespołu ponad własne. Grasz w siatkówkę? Piłkę nożną? W liście motywacyjnym napisz o tym, że ostatnio twoja drużyna osiągnęła sukces. Ta cecha przyda się na stanowiskach specjalistów oraz kierowników w każdej dziedzinie.

Rzetelność. Jeżeli osoba rzetelna zadeklaruje, że coś zrobi, to: 1. zrobi to na czas, ale 2. dokładnie tak, jak się od niej wymaga. Cecha ważna w każdej pracy, bez względu na zawód.

Sumienność – to coś więcej niż dokładność/skrupulatność. Człowiek sumienny jest dokładny na całej linii, nigdy nie odkłada nic na później i wszystko robi tak samo dokładnie.

Spostrzegawczość. Przyda się analitykom, księgowym, ale także pracownikom ochrony czy kierowcom.

Terminowość. Z terminowością jest często jak z ceną w przetargach – kto zaoferuje mniejszą, ten wygrywa! Jeżeli więc jesteś tłumaczem i starasz się o pracę, zaznacz, że zawsze dotrzymujesz terminów. Ważna w księgowości, finansach, w wolnych zawodach, w pracy na własny rachunek, w umowie o dzieło, kiedy wiemy, że pracodawcy zależy na konkretnym terminie.

Umiejętności interpersonalne – to kolejne hasło studnia! Co oznacza? Łatwość nawiązywania i podtrzymywania kontaktów z innymi, komunikatywność, tworzenie dobrej atmosfery, także w pracy. Kwalifikacja niezbędna w pracy zespołowej. Ale uwaga! Nie piszemy, że mamy zdolności interpersonalne! Wyjaśniamy, dlaczego tak sądzimy – najlepiej na przykładach!

Umiejętności negocjacyjne – zawodowi negocjatorzy mówią, że w ich zawodzie obowiązuje tylko jedna zasada – wszyscy manipulują. Aby dobrze negocjować, należy przebić się przez wszystko to, co ma na celu wywarcie wpływu, i osiągnąć swój cel. Umiejętność świadomego wykorzystywania narzędzi negocjacyjnych – to rzecz, której, jak jazdy na rowerze, może nauczyć się każdy. Porównaj „wywieranie wpływu na innych”.

Umiejętności strategiczne – rozumienie procesów biznesowych, planowanie w dłuższej perspektywie, branie pod uwagę szerszego kontekstu, umiejętność analizy mocnych i słabych stron. Od

93

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

menedżerów (bo to wymaganie głównie ich dotyczy) wymaga się takich cech jak kiedyś od strategów wojskowych – muszą zaplanować kampanię, pogrupować wojsko i zwyciężyć, czyli zakończyć rok z nadwyżką finansową. Oczywiście o umiejętnościach strategicznych świadczą fakty! Umiejętność współpracy z klientami/instytucjami zewnętrznymi. To ciebie zawsze wysyłano do urzędów, to ty zawsze rozmawiałeś z najbardziej uciążliwymi klientami, rozładowywałeś najbardziej napięte sytuacje? Napisz o tym koniecznie w swoim liście motywacyjnym! Rzecz niebanalna w działach obsługi klienta i wszystkich, które mają do czynienia z osobami spoza firmy.

Umiejętność współpracy z osobami z różnych obszarów działania firmy (czyli po prostu z innymi pracownikami). Brzmi banalnie? A nie każdy to potrafi! Jeśli uzyskanie miejsca parkingowego to dla ciebie pestka, wiesz, do kogo udać się, by dostać nowy login, wiesz, co się dzieje w firmie – to świadczy, że jesteś otwarty na innych. Chwal się tym, bo to duża zaleta. Cecha ważna na każdym stanowisku.

Umiejętność zarządzania ludźmi – to cecha, nad którą trzeba pracować! Jeśli zdarza ci się pracować w grupie, rozdzielać zadania, godzić spory, motywować innych do pracy i odpowiadać za całokształt zadania, to pewnie potrafisz zarządzać ludźmi. Napisz o projektach, w których brałeś udział, działach, którymi kierowałeś. Nie zapomnij napisać, jak zakończyło się powierzone ci zadanie. Działy sprzedaży, stanowiska kierownicze.

Wyobraźnia – definicja tego pojęcia jest różna w zależności od stanowiska. Wyobraźnia dla grafika w agencji reklamowej będzie czymś innym niż dla project managera w firmie farmaceutycznej.

Zwykle jednak rozumiana jest jako umiejętność przewidywania konsekwencji własnych działań. Dlatego w liście motywacyjnym musimy dokładnie powiedzieć, co to dla nas oznacza.

Wywieranie wpływu na innych – umiejętność przekonywania innych do własnych poglądów oraz wpływania na ich postawy, czyli nic innego jak manipulacja. Ludzie często pytają cię o zdanie i postępują według twoich wskazówek? Potrafisz przekonywać innych do swojego zdania? Koniecznie podaj przykłady sukcesów – gdy to twój pomysł został wybrany przez szefa. Porównaj „umiejętności negocjacyjne”. Ważna w pracy pedagoga i na stanowiskach menedżerskich, przydatna, aby zyskać autorytet, konieczna w handlu do przekonania klienta i zakończenia negocjacji z sukcesem.

Zdolności analityczne – umiejętność analizowania danych i informacji, łączenia ich, dostrzegania zależności, wyciągania na ich podstawie wniosków. Cecha niezbędna na stanowiskach menedżerskich, w działach finansowych.

Zdolności handlowe – dobrego przedstawiciela handlowego poznaje się po tym, ilu klientów pozyska do nowej firmy. A stali klienci to nie przypadek, aby ich utrzymać, należy wykazać się właśnie zdolnościami handlowymi.

Zdolności organizacyjne – umiejętność organizowania pracy własnej, ale szczególnie zespołu.

W sytuacjach kryzysowych to do ciebie zwracają się inni, bo ty zawsze zapanujesz nad sytuacją? PoSPIS TREŚĆI

94

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

daj przykłady – np. prowadziłaś sekretariat, organizowałaś festiwal naukowy na uczelni czy wyjazd na wakacje dla dużej grupy osób. Ważne właściwie na wszystkich stanowiskach biurowych, od asystentki po menedżera.

Czym się różnią zdolności od kompetencji czy umiejętności?

W biznesie te pojęcia traktowane są zamiennie, psychologowie jednak je odróżniają.

Zdolności – to rzeczy wrodzone, coś, co mamy od urodzenia, np. świetny słuch muzyczny czy talent plastyczny.

Umiejętności – to cechy nabyte, takie, które wypracowaliśmy z czasem, np. znajomość języka obcego czy obsługa komputera.

Kompetencja – to jeszcze szersze pojęcie, zawierać może w sobie jedną umiejętność albo kilka, np. komunikatywność. Na komunikatywność składa się kilka rzeczy – sprawność wyrażania swoich myśli, umiejętność porozumienia się z każdym, świetny kontakt z innymi.

Za pomoc dziękujemy psychologowi Markowi Sztomberskiemu z wrocławskiej firmy szkoleniowej Kulesza-Sztomberski i specjalistom z firmy doradztwa personalnego HRK SA.

Źródło:http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,74866,10153854,Zanim_napiszesz_list_motywacyjny__sprawdz_slowniczek.html?as=4 Polecenia

A. Rozróżnij w powyższym katalogu tzw. miękkich cech, postawy od umiejętności.

B. Scharakteryzuj kompetencje oczekiwane na współczesnym rynku pracy dla wybranej kategorii społeczno- zawodowej.

C. Dokonaj samooceny poziomu swoich umiejętności i przemyśl koncepcję ich dalszego kształcenia i rozwoju.

95

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

10.2. Warunki sukcesu życiowego

[…] Ludzie sukcesu charakteryzują się tym, że: • mają wysokie wymagania wobec siebie, • sprawnie poszukują i znajdują sojuszników, ponieważ umieją efektywnie komunikować się z ludźmi i współpracować z nimi, szanując i zaspokajając potrzeby innych, • więcej dają innym niż biorą, ale zgodnie z regułą wzajemności, w końcu dostają od innych pomoc, wdzięczność, sympatię, • wkładają masę energii w realizację celu – energia bierze się nie tylko z siły pragnień, ale z właściwego odżywiania się (magnez, potas, cynk, żelazo, wapń, witaminy: B1, B6, B12, C, E + unikanie substancji niszczących organizm) i aktywności fizycznej, • z pasją pokonują trudności, wyciągając wnioski z błędów, • stale się uczą i doskonalą posiadane umiejętności, • nigdy się nie poddają, próbują aż do skutku, • umieją zarządzać własnym czasem, • potrafią odpoczywać i relaksować się tak, aby organizm stał się sprzymierzeńcem w walce z przeciwnościami losu, • potrafią rekonstruować własne strategie i taktyki, a także czasem zmienić cel, jeśli ze względu na wyjątkowo niekorzystny splot okoliczności jego osiągnięcie stanie się kompletnie niemożliwe, • zaspokajają wszystkie ważne grupy potrzeb: komfortu fizycznego i psychicznego, różnorodności (precz z monotonią, szarzyzną i nudą), zrozumienia (dziwią się, są ciekawi, zadają pytania), bliskiego kontaktu emocjonalnego z ludźmi (zależności emocjonalnej, przyjaźni, miłości – potrafią dać się zranić, bo wiedzą, że ryzyko w uczuciach jest normą, nie ma żadnych gwarancji), samorealizacji (rozwoju w ważnych dla siebie sferach, robią to, co lubią i do czego nadają się ze względu na zdolności i umiejętności), pozytywnego wkładu w rzeczywistość społeczno-gospodarczo-polityczną (decyduje o sensie życia aktywnej jednostki).

Dwadzieścia wskazówek, jak można łatwiej stać się kierownikiem pozytywnych zmian we własnym życiu

1. Uwierz, że stać Cię na wprowadzenie potrzebnej i ważnej zmiany w swoim życiu (efekt samospełniającej się przepowiedni). Masz wiele mocnych stron.

2. Pamiętaj, żeby być blisko systemu wartości, które uznajesz za swoje.

3. Bądź sobą – nie daj się wtłoczyć w cudze schematy i drogowskazy – szybko Ci się znudzą i zaczniesz szukać wymówek, pretekstów, usprawiedliwień. Realizuj własne oczekiwania wobec życia.

4. Określ jasną wizję celu – stanu, do którego dążysz. Wizja to widzenie tego, ku czemu zmierzasz.

Musisz mieć pewność, że to jest to, o co Ci chodzi.

5. Zdiagnozuj precyzyjnie sytuację wyjściową – z czym startujesz i w jakiej sytuacji?

6. Konkretnie i szczegółowo zaplanuj poszczególne etapy wprowadzania zmiany z realistycznym limitem czasowym.

7. Zmianę wprowadzaj stopniowo i ostrożnie – nie próbuj jednocześnie realizować za dużego

SPIS TREŚĆI

96

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

lub zbyt wielu przedsięwzięć. Zadanie przerażająco duże lub porażająco trudne podziel na mniejsze – małymi krokami bardzo skutecznie zmierza się do celu – nazywamy to segmentacją problemu.

8. Pytaj innych o zdanie, nie upieraj się, że masz monopol na jedynie słuszny punkt widzenia.

9. Proś o emocjonalne oparcie i wszelkie poparcie, dając innym to samo. A jeśli jesteś egoistą i nic z siebie nie dajesz, nie spodziewaj się czegokolwiek od innych (nawet akceptacji) – reguła wzajemności działa stale w społecznym życiu.

10. Współpracuj zamiast rywalizować.

11. Pracuj tak, żeby czuć się szczęśliwym/szczęśliwą i aby inni nie cierpieli z Twojego powodu.

Nie zamieniaj poczucia krzywdy na poczucie winy – to droga donikąd.

12. Pamiętaj, że do celu prowadzą różne drogi i możesz tam dojść we własnym tempie.

13. Ambicja powinna być Twoim sprzymierzeńcem w drodze do sukcesu, nie pozwól jednak, by Cię niszczyła. Dbaj o siebie jak o przyjaciela.

14. Elastycznie modyfikuj własne działania, jeśli sytuacja będzie tego wymagać – konsekwencja nie oznacza uporu. Zawsze są inne możliwości i wyjścia z trudnych sytuacji.

15. Uznaj za pewnik, że popełnisz różne błędy (to norma!) i nie traktuj ich jak osobistej porażki, a raczej jak wskazówkę, czego unikać w przyszłości. Przyjęcie nierealistycznego założenia, że błędów być nie może – paraliżuje przed rozpoczęciem jakichkolwiek działań.

16. Okaż poczucie humoru, kiedy coś Ci się nie uda – najtrudniej jest śmiać się z siebie, ale to bardzo dobry sposób na wzbudzenie sympatii innych ludzi. Jeśli polubią Cię, łatwiej zaakceptują Twoje pomysły zmian.

17. Pogódź się z mieszanymi uczuciami, jakie będą budzić w innych ludziach wprowadzane przez Ciebie zmiany każdego rodzaju – nie zakładaj, że łatwo je zaakceptują. Z tego, że podobają się Tobie, nie wynika, że innych też wprawią w zachwyt.

18. Pamiętaj, że zmiany w Tobie mogą powodować opór i konflikty z ludźmi. Konflikt jest w życiu społecznym normą, a nie wyjątkowym zdarzeniem.

19. Ciesz się z każdego malutkiego osiągnięcia po drodze do Bardzo Ważnego Celu. Odpoczynek i zadowolenie zwiększy motywację do dalszej pracy nad sobą i wprowadzania zmian.

20. Świętuj hucznie duży etap wprowadzonej zmiany – zasługujesz na uznanie i szacunek. […]

Źródło: Hamer H., Rozwój umiejętności społecznych. Jak skuteczniej dyskutować i współpracować, Warszawa 1999, s. 232–235 Polecenia

A. Sporządź katalog form interakcji z innymi ludźmi dających korzyści dla własnego rozwoju i odnoszenia życiowych sukcesów.

B. Podaj przykłady z życia, które potwierdzają działanie reguły wzajemności.

C. Przemyśl swoją koncepcję klucza do zwiększenia efektywności własnych działań.

97

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 11. Obywatel i obywatelstwo Uczeń: 1) przedstawia procedury nabywania i zrzekania się polskiego obywatelstwa; 2) wyjaśnia, czym obywatelstwo różni się od narodowości; 3) wymienia konstytucyjne obowiązki obywateli Rzeczypospolitej Polskiej;

uzasadnia znaczenie postaw i cnót obywatelskich (troska o dobro

wspólne, odpowiedzialność, aktywność, solidarność, odwaga cywilna,

roztropność, tolerancja); 4) wyjaśnia, na czym polega nieposłuszeństwo obywatelskie i jakie

niesie ze sobą dylematy; podaje jego historyczne i współczesne przykłady.

SPIS TREŚĆI

98

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

11.1. Wzór obywatela w ustroju demokratycznym […]

1. Ktoś, kto ma wywierać wpływ na życie zbiorowe, winien mieć aspiracje perfekcjonistyczne, obejmujące zarówno doskonalenie tego życia zbiorowego, jak i doskonalenie siebie. Na to, żeby ulepszać, trzeba wiedzieć, czego się chce, co ważne w naszym mniemaniu, a co nieważne, z czego można w razie konfliktu dóbr zrezygnować, a przy czym należy się bezwzględnie upierać. Ta umiejętność wyboru wymaga posiadania jakiejś hierarchii wartości. […]

2. Niezbędną własnością dla posuwania siebie i swego otoczenia naprzód jest otwartość umysłu. Trzeba umieć chłonąć rzeczy nowe i poddawać rewizji swoje poglądy, zwłaszcza jeżeli uległy zmianie fakty, na podstawie których poglądy te się ukształtowały. […]

3. By zrealizować swoje aspiracje perfekcjonistyczne, trzeba mieć nie tylko chłonny mózg, ale i dyscyplinę wewnętrzną. Dyscyplinę wewnętrzną przypisujemy temu, kto posiada zdolność do długodystansowego wysiłku, temu, kto umie sobie dzięki tej zdolności narzucić i umie przeprowadzić jakiś plan działania, podporządkowując – także i kosztem pewnych ofiar – rzeczy mniej ważne rzeczom ważniejszym. […]

4. Ów mocny kręgosłup winien łączyć się z tolerancją. […] Tolerancja w naszym rozumieniu to nie jest nieprzeciwstawianie się rzeczom, które poczytujemy za złe, lecz umiejętność szanowania cudzych potrzeb i cudzych opinii, których nie dzielimy. […]

5. Aktywność, której żądamy z kolei od rysowanego przez nas człowieka, realizuje wspomniane potrzeby perfekcjonistyczne w odniesieniu do samego siebie i w odniesieniu do otoczenia. […]

6. Człowiekowi biorącemu udział w życiu publicznym, a takim jest obywatel w ustroju demokratycznym, potrzebna jest odwaga i ten zwłaszcza jej gatunek, który bywa nazywany odwagą cywilną. Jak wiadomo, przypisujemy odwagę cywilną temu, kto głosi swoje przekonania i broni ich, mimo iż naraża przez to różne swoje żywotne interesy, mimo iż grozi mu z tego powodu nieżyczliwość ludzka i ludzkie oszczerstwa, że zamykają się przed nim możliwości kariery. […]

7. Następnym rysem, bez którego nasz obraz byłby niekompletny jest uczciwość intelektualna. Wymaga ona odwagi, bo znaczna część nieuczciwości tego typu jest właśnie wynikiem tchórzostwa. […]

8. Dla osiągnięcia uczciwości intelektualnej niezbędny jest krytycyzm, dyspozycja nie bez racji tępiona w ustrojach totalitarnych, konieczna w ustroju demokratycznym, gdzie człowiek winien swobodnie orientować się pośród różnych, na równi dopuszczonych do głosu stanowisk. […]

9. Uczciwość intelektualna i krytycyzm wiążą się jeszcze z inną dyspozycją, której nie możemy w tym katalogu pominąć. Mam tu na myśli odpowiedzialność za słowo. […]

99

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

10. Przechodzimy z kolei do dyspozycji wielkiej doniosłości – do tego, co się potocznie nazywa uspołecznieniem. […] Składają się na nie czynniki następujące: a) interesowanie się zagadnieniami społecznymi i pewien zasób kompetencji w tej dziedzinie. […] b) […] przezwyciężenie właściwego ludziom egocentryzmu. Egocentryzm jest – jak wiadomo – tym defektem intelektualnym, który uniemożliwia spojrzenie na jakąś sprawę z cudzego punktu widzenia. […] c) […] Trzeba nie tylko umieć postawić się w sytuacji skrzywdzonego, gdy nasze własne życie układa się pomyślnie, trzeba jeszcze umieć zdobyć się na pewne reakcje uczuciowe, pchające nas do pomocy, nawet gdyby to miało narazić na szwank nasze interesy osobiste – trzeba, słowem, być ofiarnym. Ofiarność pragniemy widzieć nie tylko spontaniczną i nie tylko w osobistym kontakcie człowieka z człowiekiem. Chcemy jeszcze zorganizowanej i planowej ofiarności dla realizowania celów zbiorowych, bo takiej ofiarności wymaga służba społeczna, do której obywatel w ustroju demokratycznym winien się poczuwać. […]

d) służba społeczna, […] wymaga umiejętności współdziałania. […]

11. […] Nie możemy pominąć jeszcze jednego, bardzo doniosłego punktu, a mianowicie postawy, jaką powinniśmy zajmować wobec przeciwnika w walce, walka bowiem jest sytuacją powszechną. […] Walka powinna być prowadzona według starych tradycji rycerskich, z poszanowaniem przeciwnika i […] z unikaniem wszelkiej krzywdy niekoniecznej dla przeprowadzenia swoich celów. […]

12. Od człowieka, który mógłby uchodzić dla nas za wzór, oczekujemy jeszcze, oprócz wszystkich wymienionych własności, wrażliwości estetycznej. […]

13. Nasz człowiek, taki, jakim go chcemy widzieć w ustroju demokratycznym, […] powinien być wyposażony w poczucie humoru. […] Źródło: Ossowska M., Wzór obywatela w ustroju demokratycznym; w: Konstytucjonalizm, demokracja, wolność. Wybór tekstów, Śpiewak P., (wybór), Warszawa 1996, s. 283–289 Polecenia

A. Uzupełnij wzór osobowy obywatela o inne cnoty obywatelskie, które afirmujesz.

B. Podaj formy i przykłady urzeczywistniania w czasach współczesnych, wybranych trzech cnót obywatelskich.

SPIS TREŚĆI

100

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 12. Społeczeństwo obywatelskie Uczeń: 1) przedstawia filozoficzny rodowód koncepcji społeczeństwa

obywatelskiego (John Locke, Georg Hegel, Alexis de Tocqueville); 2) wymienia podmioty społeczeństwa obywatelskiego; 3) wyjaśnia, jak powstaje i jakie znaczenie dla społeczeństwa obywatelskiego

ma kapitał społeczny (zaufanie, sieci współpracy i system

efektywnych norm); 4) opisuje formy aktywności obywateli w ramach społeczności lokalnej,

regionu, państwa oraz na poziomie globalnym; w miarę możliwości

uczestniczy w wybranym działaniu; 5) uzasadnia znaczenie swobody zrzeszania się dla jakości życia publicznego; 6) przedstawia zasady zakładania i funkcjonowania stowarzyszeń, fundacji

i organizacji pożytku publicznego w Polsce; 7) opracowuje według wzoru projekt statutu stowarzyszenia (nazwa,

siedziba, członkowie, władze, majątek, zasady zmiany statutu

i rozwiązywania stowarzyszenia); 8) charakteryzuje lokalne organizacje pozarządowe.

101

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

12.1. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie […] Art. 42.

1. Wolontariusze mogą wykonywać, na zasadach określonych w niniejszym rozdziale, świad czenia, odpowiadające świadczeniu pracy, na rzecz: 1) organizacji pozarządowych […] w szczególności w zakresie działalności pożytku

publicznego, 2) organów administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności

gospodarczej, 3) jednostek organizacyjnych podległych organom administracji publicznej lub nadzorowa nych przez te organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki działalności go spodarczej – zwanych dalej „korzystającymi”. […]

Art. 43.

Wolontariusz powinien posiadać kwalifikacje i spełniać wymagania odpowiednie do rodzaju i zakresu wykonywanych świadczeń, jeżeli obowiązek posiadania takich kwalifikacji i spełniania stosownych wymagań wynika z odrębnych przepisów.

Art. 44.

1. Świadczenia wolontariuszy są wykonywane w zakresie, w sposób i w czasie określonym w porozumieniu z korzystającym. Porozumienie powinno zawierać postanowienie o możliwości jego rozwiązania.

2. Na żądanie wolontariusza, korzystający jest obowiązany potwierdzić na piśmie treść porozumienia, o którym mowa w ust. 1, a także wydać pisemne zaświadczenie o wykonaniu świadczeń przez wolontariusza, w tym o zakresie wykonywanych świadczeń.

3. Na prośbę wolontariusza korzystający może przedłożyć pisemną opinię o wykonaniu świadczeń przez wolontariusza.

4. Jeżeli świadczenie wolontariusza wykonywane jest przez okres dłuższy niż 30 dni porozumienie powinno być sporządzone na piśmie. […]

Art. 45.

1. Korzystający ma obowiązek: 1) informować wolontariusza o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa związanym

z wykonywanymi świadczeniami oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami; 2) zapewnić wolontariuszowi, na dotyczących pracowników zasadach określonych

w odrębnych przepisach, bezpieczne i higieniczne warunki wykonywania przez niego

świadczeń, w tym – w zależności od rodzaju świadczeń i zagrożeń związanych z ich

wykonywaniem – odpowiednie środki ochrony indywidualnej; 3) pokrywać, na dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych przepi sach, koszty podróży służbowych i diet.

2. Korzystający może pokrywać, na dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych przepisach także inne niezbędne koszty ponoszone przez wolontariusza, związane z wykonywaniem świadczeń na rzecz korzystającego.

SPIS TREŚĆI

102

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

3. Korzystający może pokrywać koszty szkoleń wolontariuszy w zakresie wykonywanych przez nich świadczeń określonych w porozumieniu, o którym mowa w art. 44 ust. 1.

4. Wolontariusz może, w formie pisemnej pod rygorem nieważności, zwolnić korzystającego w całości lub w części z obowiązków wymienionych w ust. 1 pkt 3.

Art. 46.

1. Wolontariuszowi mogą przysługiwać świadczenia zdrowotne na zasadach przewidzianych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

2. Wolontariuszowi przysługuje zaopatrzenie z tytułu wypadku przy wykonywaniu świadczeń o których mowa w art. 42, na podstawie odrębnych przepisów, z zastrzeżeniem ust. 3.

3. Wolontariuszowi, który wykonuje świadczenia przez okres nie dłuższy niż 30 dni, korzystający zobowiązany jest zapewnić ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków. […]

Art. 47.

Korzystający ma obowiązek poinformować wolontariusza o przysługujących mu prawach i ciążących obowiązkach oraz zapewnić dostępność tych informacji. […]

Polecenia A. B. C. D.

Wymień pięć organizacji i instytucji, których na rzecz może działać wolontariusz.

Wymień trzy obowiązki korzystającego, które musi spełnić na rzecz wolontariusza.

Wymień trzy świadczenia, jakich wolontariusz może się domagać od korzystającego.

Wymień pięć korzyści dla beneficjentów, wynikających z podejmowanych działań wolontarystycznych.

E. Wymień pięć korzyści, jakie osiągają dzięki swojej działalności wolontariusze.

103

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

12.2. Uchwała XVII sesji Sejmu Dzieci i Młodzieży z dnia 1 czerwca 2011 r. w sprawie zaleceń dotyczących rozwoju wolontariatu i aktywności społecznej wśród młodzieży Aktywność społeczna i wolontariacka podejmowana przez młodych ludzi jest jednym z kluczowych elementów ich rozwoju obywatelskiego. Tego typu działania nie tylko wprowadzają pozytywne zmiany w najbliższym otoczeniu wolontariuszy, ale wpływają również na ich osobisty rozwój, zdobywanie nowych umiejętności i kształtowanie aktywnej postawy obywatelskiej. Wolontariat jest dobrowolny i apolityczny. Wolontariusze nie prowadzą akcji agitacyjnych.

My, posłowie XVII sesji Sejmu Dzieci i Młodzieży, uważamy, że dla rozwoju wolontariatu młodych ludzi konieczne jest rozpowszechnianie wiedzy o możliwościach działania, o tym, jaka powinna być rola wolontariuszy, oraz o tym, jakiego wsparcia potrzebują aktywni społecznie młodzi ludzie. Na podstawie doświadczeń zebranych w trakcie pracy wolontariackiej oraz opinii i wniosków wyrażanych przez naszych kolegów i koleżanki w szkołach w całej Polsce stwierdzamy, co następuje: § 1. Cechy i kryteria dobrego działania wolontariackiego I. Organizacja działań wolontariackich 1. Należy jasno określić cele i metody działania.

2. Zaleca się stworzenie przejrzystej i usystematyzowanej struktury, m.in. podział na grupy ze względu na zadania, i wybór lidera, który będzie koordynował działania zespołów.

3. Powinno się skoordynować swoje działania z innymi organizacjami, lokalnymi władzami oraz służbami porządkowymi i medycznymi. […]

II. Promocja i reklama 1. Zaleca się dostosowanie formy promocji do odpowiedniej grupy odbiorców w celu zwiększenia efektywności działań. […]

5. Zaleca się reklamować działania wolontariackie wśród ludzi, by zwiększyć liczbę osób chętnych do pomocy innym, bardziej potrzebującym, a nie liczących na promocję własnej osoby, nazwiska, instytucji, organu czy grupy ludzi.

III. Sposoby działań 1. Działania wolontariackie należy przeprowadzać zgodnie z prawem.

2. Ciągłość akcji zapewnia skuteczność działań wolontariackich.

3. Otwartość na nowych wolontariuszy umożliwia szybsze pozyskiwanie grupy do działania.

4. Działania wolontariackie nie powinny przynosić żadnych korzyści finansowych.

IV. Cele działań 1. Najważniejszym celem działań powinna być pomoc, a dokładnie działanie na rzecz innych. […]

SPIS TREŚĆI

104

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

§ 2. Prawa, obowiązki, cechy i postawy wolontariusza I. Prawa wolontariusza 1. Wolontariusz ma prawo w szczególności do: a) uzyskania pisemnego zaświadczenia o swojej działalności również kiedy nie działa na

rzecz organizacji czy fundacji związanej z wolontariatem, jeśli jego działalność jest

prowadzona na rzecz konkretnej osoby (konkretnych osób) i udokumentowana, b) rezygnacji z zadań przekraczających jego możliwości lub kompetencje, w porozumieniu

z osobą nadzorującą jego pracę, c) wolnego czasu i poszanowania życia prywatnego, d) pracy w warunkach zgodnych z zasadami BHP, e) ubezpieczenia, zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.

2. Zaleca się instytucjom publicznym wspieranie aktywności wolontariackiej poprzez: a) prowadzenie darmowych szkoleń dla wolontariuszy, b) wyznaczenie opiekuna wolontariuszy w danej placówce, c) zapewnienie nieodpłatnych przejazdów do miejsca prowadzenia działań wolontariackich II. Podstawowe obowiązki wolontariusza 1. Wolontariusz powinien brać odpowiedzialność za działania, których się podejmuje.

2. Wolontariusz jest zobowiązany do wzięcia odpowiedzialności za siebie i ludzi, którymi się opiekuje. Nie odpowiada za innych wolontariuszy i ich działania.

3. Wolontariusz powinien rzetelnie, sumiennie, dokładnie oraz w terminie wykonywać powierzone mu zadania i obowiązki. […]

III. Cechy wolontariusza 1. Wolontariusz w podejmowanych przez siebie działaniach powinien wykazywać się przede wszystkim odpowiedzialnością za swoje czyny oraz wyrozumiałością w stosunku do innych.

2. Wolontariusz powinien troszczyć się o dobro innych, być miły, uśmiechnięty, przyjazny oraz wykazywać się inicjatywą, empatią i cierpliwością.

3. Wolontariusz powinien cechować się otwartością, serdecznością, bezgraniczną chęcią niesienia pomocy innym oraz pewnością siebie, a także równowagą wewnętrzną.

4. W swojej pracy wolontariusz powinien starać się uzyskać jak najlepszy efekt, wykazywać się asertywnością, wytrwałością, tolerancją i wrażliwością.

IV. Postawa dobrego wolontariusza […] 2. Zaleca się, aby wolontariusz w szczególności: a) inicjował nowe akcje społeczne, b) aktywnie promował działalność społeczną, c) dbał o dobre imię wolontariatu.

V. Główne obszary działań wolontariatu 1. Wolontariat charytatywny:

105

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

a) bezpośrednia pomoc innym, b) działalność indywidualna w ramach realizacji konkretnego zadania, c) działalność zinstytucjonalizowana służąca realizacji bardziej złożonych projektów.

2. Akcje obywatelskie: a) podejmowanie działań mających na celu aktywizację stosownej grupy odbiorców

celem zwiększenia ich udziału w życiu społecznym, b) działalność w organizacjach obywatelskich (np. w młodzieżowej radzie miasta). § 3. Sposoby wspierania aktywności społecznej młodych przez osoby dorosłe, opiekunów i instytucje 1. Jednym z warunków niezbędnych do ciągłej i długotrwałej pracy wolontariuszy są środki finansowe. Z tego powodu apelujemy, aby przedsiębiorstwa i instytucje udzielały wsparcia finansowego.

2. Rekomenduje się, aby udostępniać wolontariuszom miejsca potrzebne do pracy oraz pomagać im w organizacji działań.

3. Wskazane jest, aby osoby dorosłe sprawujące opiekę nad wolontariuszami służyły pomocą młodym ludziom w ich kontaktach z instytucjami i organami władzy. Powinno to prowadzić do sprawnej współpracy i udzielania pomocy opisanej w niniejszej uchwale.

4. Zaleca się, aby osoby dorosłe sprawujące opiekę nad wolontariuszami zapewniały im pomoc prawną w zakresie działalności wolontariackiej.

5. Instytucje lub osoby dorosłe sprawujące opiekę nad wolontariuszami powinny zapewniać im możliwość rozwoju umiejętności poprzez uczestnictwo w szkoleniach i kursach.

6. W celu podwyższenia rangi działań podejmowanych przez wolontariuszy powinny być one obejmowane patronatem przedsiębiorstw, instytucji oraz organów władzy.

7. Opiekunowie wolontariuszy mają prawo do konstruktywnej krytyki oraz pozytywnej oceny działania, a także do składania propozycji zmian w planie projektu.

8. Osobom dorosłym zaleca się promowanie działań wolontariackich poprzez media.

9. Dorośli powinni wykazywać się większym zaufaniem wobec młodzieży – młodych ludzi nie należy oceniać przez pryzmat wieku.

10. Wzywa się wszystkich, a w szczególności kuratoria oświaty oraz szkoły, do respektowania każdej działalności wolontariackiej bez względu na to, czy prowadzona jest na rzecz organizacji bądź fundacji, czy też np. przez ucznia na własną rękę. Uczniowi takiemu w równym stopniu powinny przysługiwać wszystkie przywileje z prowadzenia działalności wolontariackiej, w tym otrzymanie dodatkowych punktów przy rekrutacji, na podstawie wydanego przez osobę odbierającą pomoc pisemnego oświadczenia oraz przedstawionej przez wolontariusza dokumentacji.

Wzywamy uczniów ze szkół wszystkich poziomów, nauczycieli oraz wszystkie osoby pracujące z młodzieżą do zapoznania się z niniejszą uchwałą i stosowania się do zawartych w niej zaleceń. Źródło: http://edukacja.sejm.gov.pl

SPIS TREŚĆI

106

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Polecenia

A. Określ trzy główne cele, jakie przyświecały autorom powyższej uchwały.

B. Określ pięć istotnych warunków funkcjonowania młodych wolontariuszy, wpływających na wzrost efektywności ich działań.

C. Ułóż według ważności hierarchię pięciu postaw, które powinny charakteryzować wolontariusza.

D. Wymień pięć ważnych form wsparcia oczekiwanych przez młodych wolontariuszy.

E. Zaproponuj hasło motywujące do podejmowania działań wolontarystycznych.

107

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

12.3. List otwarty do premiera Donalda Tuska Zwracamy się z usilną i pilną prośbą o energiczną interwencję w sprawie olimpiad przedmiotowych dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych, które to olimpiady z powodu nieodpowiedzialnej działalności Ministerstwa Edukacji Narodowej właśnie przestają istnieć.

Olimpiady przedmiotowe to stojące na najwyższym poziomie konkursy z wiedzy i umiejętności uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Niektóre z nich (matematyczna, fizyczna, chemiczna) działają już od ponad pół wieku. Olimpiady zakładane były i są prowadzone przez pracowników wyższych uczelni, którzy zainteresowani byli wyławianiem utalentowanej młodzieży i nagradzaniem wybitnych nauczycieli. Olimpiady działały przez kilkadziesiąt lat, w tym bardzo trudnych, jak lata stanu wojennego. Wrosły w polski system oświaty, kreując zarówno wybitnych uczniów, jak i ich znakomitych nauczycieli.

Olimpiady dobrze zasłużyły się polskiej oświacie i nauce. Polscy olimpijczycy odnoszą sukcesy na arenie międzynarodowej (najbardziej spektakularne są wyniki laureatów olimpiady informatycznej).

Od sukcesów w olimpiadach rozpoczynało swoją karierę zawodową wielu znanych uczonych. Olimpiady przedmiotowe nie są zatem jednym z wielu konkursów, lecz – rozgrywane na poziomie ogólnopolskim – stanowią istotny element kształcenia elit naszego kraju.

Od kilkunastu lat prowadzenie olimpiad jest jednym z obowiązków Ministerstwa Edukacji Narodowej. MEN wywiązuje się z tego obowiązku, zlecając organizację olimpiad towarzystwom naukowym i wyższym uczelniom, częściowo finansując tę działalność. W większości przypadków poszczególne olimpiady prowadzone są przez grupę kilkunastu wyższych uczelni, z udziałem jej najlepszych pracowników, we współpracy z wybitnymi nauczycielami szkolnymi. Osoby te w olbrzymiej większości wykonują pracę dla olimpiad bez wynagrodzenia.

W 2009 MEN zmienił zasady prowadzenia olimpiad. Zmiany podyktowane były wyłącznie względami pozamerytorycznymi. Zasłaniając się koniecznością spełniania wymogów przepisów finansowych, MEN wyraził swoiste votum nieufności w stosunku do organizatorów olimpiad. Zakwestionowana została zasada ciągłości – organizatorzy olimpiad mają być wyłaniani co roku w otwartych konkursach, jakby można było co roku zastąpić grupę kilkunastu wyższych uczelni i jej doświadczonych w przygotowywaniu olimpiad pracowników innymi osobami, które tego doświadczenia nie mają. O finansowaniu olimpiad MEN decyduje w cyklach półrocznych, co uniemożliwia planowanie ich organizacji nawet w danym roku szkolnym. Poziom finansowania został zmniejszony, za to drastycznie zwiększono wymagania biurokratyczne i kontrolne, tak jakby MEN podejrzewało organizatorów olimpiad o nadużycia finansowe.

Stosunek MEN do organizatorów olimpiad jest nad wyraz arogancki, na nielicznych spotkaniach wysocy urzędnicy MEN nie ukrywają swojego lekceważącego, wręcz pogardliwego stosunku do organizatorów olimpiad. MEN nie odpowiada na listy i monity od komitetów organizacyjnych olimpiad. Z kilku publicznych wypowiedzi MEN wynika natomiast tylko urzędowy optymizm. Jest dla nas jasne, że odpowiedzialni za te sprawy urzędnicy MEN, nie mając zapewne osobistego doświadczenia w tym zakresie, nie rozumieją istoty i ogromnego znaczenia olimpiad przedmiotowych dla kształcenia najlepszych umysłów naszego kraju.

W rezultacie olimpiady przedmiotowe jeszcze działają, ale jedynie dlatego, że organizatorzy poczuwają się do odpowiedzialności za ten element polskiej oświaty. Niektóre olimpiady planują zaSPIS TREŚĆI

108

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

kończenie działalności w bieżącym roku szkolnym, o ile stosunek MEN do olimpiad nie ulegnie zmianie. Czy na tym zależy polskiemu rządowi?

Warszawa, 3 lutego 2010 r.

W dniu 10 lutego br. zamknęliśmy formularz i list otwarty wraz z zebranymi podpisami przesłaliśmy do Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Dostajemy sygnały, że jest jeszcze wiele osób, które chciałyby podpisać się pod listem otwartym. W związku z tym otwieramy listę dodatkową i prosimy o składanie dalszych podpisów. Jednocześnie bardzo dziękujemy za olbrzymie społeczne wsparcie jakie uzyskaliśmy od Państwa w tym trudnym okresie. To dowód, że los polskiej edukacji nie jest obojętny polskiemu społeczeństwu.

Inicjatorzy 1. Prof. dr hab. Bronisław Cymborowski przewodniczący Komitetu Głównego Olimpiady Biologicznej 2. Prof. dr hab. Jan Mostowski przewodniczący Komitetu Głównego Olimpiady Fizycznej 3. Prof. dr hab. Jerzy Szydłowski przewodniczący Komitetu Głównego Olimpiady Chemicznej 4. Dr Michal Krych zastępca przewodniczącego Komitetu Głównego Olimpiady Matematycznej 5. Prof. dr hab. Zbigniew Naliwajek były przewodniczący Komitetu Głównego Olimpiady Języka Francuskiego 6. Ks. prof. dr hab. Piotr Tomasik przewodniczący Komitetu Głównego Olimpiady Teologii Katolickiej 7. Dr Janusz M. Kowalski Komitet Okręgowy Olimpiady Wiedzy Technicznej 8. Prof. dr hab. Jan Gawęcki przewodniczący Komitetu Głównego Olimpiady Wiedzy o Żywieniu i Żywności 9. Prof. dr hab. Małgorzata Falencka-Jabłońska Przewodnicząca Komitetu Głównego Olimpiady Wiedzy Ekologicznej 10. Prof. dr hab. Ryszard Rudnicki Przewodniczący Komitetu Okręgowego Olimpiady Matematycznej w Katowicach 11. Prof. dr hab. Wiesław Jan Wysocki przewodniczący Komitetu Głównego Olimpiady Tematycznej "Losy Polaków na Wschodzie po 17 września 1939 r."

12. Prof. dr hab. Tomasz Borecki dyrektor Instytutu Problemów Współczesnej Cywilizacji 13. Dr Małgorzata Sikorska Sekretarz Komitetu Głównego Olimpiady Geograficznej i Nautologicznej 14. Prof. dr hab. Krzysztof Diks przewodniczący Komitetu Głównego Olimpiady Informatycznej

109

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

15. Dr Anna Jankowska Olimpiada Wiedzy i Umiejętności Budowlanych Pozostali sygnatariusze 16. Dr Tomasz Sowiński Kierownik Organizacyjny Olimpiady Fizycznej (Warszawa) 17. Dr Roman Werpachowski Markit Group (Londyn) 18. Dr hab. Jacek Jezierski Uniwersytet Warszawski (Warszawa) 19. Dr Szymon Charzyński Wydział Matematyczno-Przyrodniczy UKSW (Warszawa) 20. Prof. dr hab. Iwo Białynicki-Birula Centrum Fizyki Teoretycznej PAN (Warszawa) Źródło: www.kgof.edu.pl/_list/index.php Polecenia

A. Podaj argumenty sygnatariuszy listu uzasadniające konieczność funkcjonowania olimpiad przedmiotowych na dotychczasowych warunkach.

B. Przedstaw zarzuty sygnatariuszy listu, wobec polityki Ministerstwa Edukacji Narodowej.

C. Określ cele, jakie stawiają sobie organizatorzy olimpiad.

SPIS TREŚĆI

110

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

12.4. Petycja do premiera Donalda Tuska Gdynia, 16 lutego 2011 r. www.powiernictwo-polskie.pl biuro@powiernictwo-polskie.pl Stowarzyszenie Powiernictwo Polskie ul. 10 Lutego 33 81-364 Gdynia Donald Tusk Prezes Rady Ministrów Al. Ujazdowskie 1/3 00-583 Warszawa

Szanowny Panie Premierze!

Stowarzyszenie Powiernictwo Polskie z rosnącym zaniepokojeniem przyjmuje pojawiające się w Niemczech głosy wzywające do zaprzestania finansowania nauczania języka polskiego, jako języka ojczystego dla dzieci niemieckiej Polonii. Ostatnio taki postulat w odniesieniu do Nadrenii-Palatynatu zawarty został w oświadczeniu Pani Julii Klöckner, deputowanej do Bundestagu z ramienia CDU. Zwracamy uwagę, iż obowiązek zapewnienia nauki języka ojczystego wynika wprost z polsko-niemieckiego traktatu o dobrym sąsiedztwie. Już obecnie jest to obowiązek realizowany wyraźnie jednostronnie – Polska wydaje na nauczanie niemieckiego, jako języka ojczystego dla dzieci mniejszości niemieckiej w Polsce, ok. dziesięciokrotnie więcej środków niż wydają Niemcy na naukę języka polskiego dla dzieci Polonii niemieckiej. W rezultacie w Polsce języka niemieckiego uczy się ok. 90% dzieci mniejszości niemieckiej, podczas gdy w Niemczech nauką języka polskiego objęte jest zaledwie 3% dzieci polskiego pochodzenia. Tym bardziej oburzające są projekty zmniejszenia czy też wstrzymania i tak znikomego finansowania nauki języka polskiego w Niemczech.

Prosimy, aby Pan Premier wydał polskim służbom dyplomatycznym polecenie przekazania odpowiednim władzom niemieckim stanowczego protestu przeciw projektom zmierzającym do naruszenia praw mniejszości polskiej w Niemczech (a tym samym naruszenia postanowień traktatu o dobrym sąsiedztwie).

Jednocześnie proponujemy przygotowanie koncepcji systemowego dofinansowania nauki języka polskiego dla polskich dzieci w Niemczech. Środki finansowe na jego funkcjonowanie mogłyby pochodzić ze zmniejszenia nieproporcjonalnie dużych dotacji na naukę języka niemieckiego dla mniejszości niemieckiej w Polsce.

Z dużym smutkiem przyjęlibyśmy sytuację, w której tak drastyczny krok byłby konieczny. Mamy jednak nadzieję, iż wyrażenie jasnego stanowiska rządu polskiego w tej sprawie wystarczy do wyeg-

111

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

zekwowania na stronie niemieckiej respektowania zobowiązań wynikających z traktatu jak i dobrosąsiedzkich zwyczajów.

(-) Dorota Arciszewska-Mielewczyk Prezes Powiernictwa Polskiego (-) Marcin Horała Wiceprezes Powiernictwa Polskiego (-) Tomasz Fabiszewski Wiceprezes Powiernictwa Polskiego Źródło: www.powiernictwo-polskie.pl Polecenia

A. Przedstaw problem, który pojawia się w temacie petycji.

B. Jakie kwestie, wynikające z polsko - niemieckiego traktatu o dobrym sąsiedztwie, są poruszane w petycji.

C. Przedstaw propozycje i prośby skierowane do Premiera w sprawie rozwiązania powyższego problemu.

SPIS TREŚĆI

112

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

12.5. Statut stowarzyszenia „POLITES” z siedzibą w Szczecinie Rozdział I Postanowienia ogólne. § 1. Stowarzyszenie o nazwie POLITES, zwane dalej „Stowarzyszeniem”, działa na podstawie przepisów ustawy Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.) oraz niniejszego statutu. § 2. 1. Terenem działania stowarzyszenia jest obszar Rzeczpospolitej Polskiej.

2. Siedzibą Stowarzyszenia jest Szczecin. § 3. Stowarzyszenie zostaje powołane na czas nieokreślony. § 4. Stowarzyszenie prowadzi działalność na rzecz ogółu społeczności. § 5. 1.

2.

Stowarzyszenie może współpracować z krajowymi, zagranicznymi i międzynarodowymi organizacjami, o tych samych lub podobnych celach.

Stowarzyszenie może przystępować do innych krajowych i międzynarodowych organizacji o podobnych celach.

§ 6. Stowarzyszenie ma prawo używania pieczęci i odznak zgodnie z obowiązującymi przepisami. § 7. 1. Stowarzyszenie opiera swoją działalność na społecznej pracy członków.

2. Do prowadzenia swych spraw Stowarzyszenie może zatrudniać pracowników.

3. W celu wykonania niektórych zadań Stowarzyszenie może zawierać umowy cywilno-prawne z osobami fizycznymi i prawnymi. § 8. 1.

2.

3.

W ramach realizacji celów statutowych Stowarzyszenie prowadzi odpłatną i nieodpłatną działalność pożytku publicznego, o której mowa w ustawie z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873 ze zm.).

Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą, na ogólnych zasadach, określonych w odrębnych przepisach.

Dochód z działalności odpłatnej pożytku publicznego oraz działalności gospodarczej Stowarzyszenia służy realizacji celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między jego członków.

Rozdział II Cele stowarzyszenia i sposoby ich realizacji.

§ 9. 1. Cele Stowarzyszenia obejmują: 1) działania w sferze pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej

sytuacji życiowej oraz wyrównywania szans tych rodzin i osób,

113

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

2)

3) 4)

5) 6) 7) 8)

9) 10) 11) 12)

13) 14) 15) 16) 17) 18) 19) 20) 21) 22)

23) 24)

26)

27) 28) 29) 30) 31)

32) 33)

SPIS TREŚĆI

działalność na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, działalność charytatywną, działania w sferze podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej, działalność na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego, działania w sferze ochrony i promocji zdrowia, działalność na rzecz osób niepełnosprawnych, promocję zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy, działalność na rzecz równych praw kobiet i mężczyzn, działalność na rzecz osób w wieku emerytalnym, działalność wspomagającą rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości, działalność wspomagającą rozwój techniki, wynalazczości i innowacyjności oraz rozpowszechnianie i wdrażanie nowych rozwiązań technicznych w praktyce gospodarczej, działalność wspomagającą rozwój wspólnot i społeczności lokalnych, działania w sferze nauki, szkolnictwa wyższego, edukacji, oświaty i wychowania, działania w sferze wypoczynku dzieci i młodzieży, działania w sferze kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego, działania w sferze wspierania i upowszechniania kultury fizycznej, działania w sferze ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego, działania w sferze turystyki i krajoznawstwa, działania w sferze porządku i bezpieczeństwa publicznego, działania w sferze obronności państwa i działalności Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, upowszechnianie i ochronę wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a także działań wspomagających rozwój demokracji, w tym monitoring i rzecznictwo, działania w sferze ratownictwa i ochrony ludności, działania w sferze pomocy ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen w kraju i za granicą, działalność na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i współpracy między społeczeństwami, promocję i organizację wolontariatu, pomoc Polonii i Polakom za granicą, działalność na rzecz kombatantów i osób represjonowanych, promocję Rzeczypospolitej Polskiej za granicą, działalność na rzecz rodziny, macierzyństwa, rodzicielstwa, upowszechniania i ochrony praw dziecka, przeciwdziałanie uzależnieniom i patologiom społecznym, działalność na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 Ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873 ze zm.), w zakresie określonym w pkt 1–32.

114

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

§ 10 1. Cele statutowe Stowarzyszenie realizuje w szczególności poprzez: 1) w sferze działalności nieodpłatnej:

a) prowadzenie świetlic i placówek wsparcia dla dzieci,

b) koordynowanie programów wspierających rodzinę oraz osoby zagrożone patologiami dysfunkcjami,

c) prowadzenie spotkań, szkoleń, kursów, konferencji, warsztatów, prelekcji i seminariów służących realizacji celów statutowych,

d) organizowanie konkursów, imprez, akcji plenerowych służących realizacji celów statutowych,

e) organizowanie kampanii i akcji informacyjnych promujących wyrównywanie szans, równouprawnienie oraz przeciwdziałanie nietolerancji i wykluczeniu społecznemu,

f) organizowanie form wypoczynku i czasu wolnego,

g) organizowanie imprez turystycznych i sportowych,

h) organizowanie imprez kulturalnych, festiwali, wystaw i wernisaży,

i) organizowanie międzynarodowych spotkań młodzieży,

j) organizowanie i udział w krajowych i międzynarodowych projektach służących realizacji celów statutowych,

k) organizowanie i koordynowanie działań na rzecz wolontariatu,

l) współpraca z innymi organizacjami pozarządowymi, instytucjami administracji publicznej i samorządowej, osobami fizycznymi i prawnymi. [...] Źródło: http://polites.org.pl/bip/index.php?id=213 Polecenia

A. Wymień pięć umiejętności i pięć postaw, jakie mogą rozwijać działacze urzeczywistniający statutowe cele Stowarzyszenia POLITES. B. Wymień pięć form działania na rzecz dzieci, które mogą prowadzić wolontariusze realizujący statutowe cele i zadania Stowarzyszenia POLITES.

115

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 13. Opinia publiczna Uczeń: 1) wyjaśnia, jak kształtuje się opinia publiczna i jakie są sposoby jej wyrażania; 2) wskazuje przykłady wpływu opinii publicznej na decyzje polityczne; 3) odczytuje i interpretuje tabele i wykresy prezentujące wyniki badania

opinii publicznej; 4) przeprowadza w najbliższym otoczeniu minisondaż opinii publicznej

na wskazany temat, interpretuje jego wyniki; 5) analizuje wybraną kampanię społeczną z punktu widzenia jej celów,

sposobów realizacji i skuteczności; 6) wyjaśnia, na czym polega specyfika marketingu społecznego;

opracowuje projekt akcji społecznej w wybranej sprawie i w miarę

możliwości go realizuje.

SPIS TREŚĆI

116

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

13.1. Co dobrego przyniósł światu XX wiek?

Źródło: www.cbos.pl Polecenia

A. Przeszczepianie organów ludzkich uznano za największe osiągnięcie XX wieku. Uzasadnij dokonanie takiego wyboru przez badanych.

B. Wymień pięć innych, ważnych dla funkcjonowania współczesnego społeczeństwa, osiągnięć nauki w XX wieku.

C. Określ, czy poniższe zdanie jest prawdziwe czy fałszywe.

Większość wymienionych osiągnięć XX wieku nie urzeczywistnia idei praw człowieka.

D. Określ pięć największych porażek, jakie Twoim zdaniem zanotował świat w XX wieku.

117

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

13.2. Kampania społeczna

Źródło: http://www.for.org.pl/pl/zmien-kraj Polecenia A. B. C. D. E. F.

W związku, z jakim społecznym wydarzeniem został przygotowany powyższy plakat?

Zinterpretuj przesłanie plakatu.

W jakim celu przeprowadzono kampanię?

Kto był organizatorem kampanii?

Czy Twoim zdaniem cel kampanii został osiągnięty?

Wymień pięć funkcji demokratycznych wyborów, które powinny wpływać na wyższy poziom partycypacji politycznej obywateli.

SPIS TREŚĆI

118

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 14. Środki masowego przekazu Uczeń: 1) opisuje funkcje mediów w państwie demokratycznym i niedemokratycznym

(na wybranych przykładach); 2) uzasadnia znaczenie niezależności i pluralizmu mediów; ocenia skutki

ich ograniczania; 3) wyjaśnia, jakimi zasadami etycznymi powinny się kierować media

i ocenia przykłady kontrowersyjnych działań dziennikarzy i mediów; 4) wyjaśnia, na czym polega zasada wolności słowa, i wskazuje na

przypadki jej nadużycia; 5) przedstawia najważniejsze media w Polsce i na świecie (odbiorcy,

zasięg, forma przekazu, orientacja ideologiczna, typ własności);

charakteryzuje wybrane media lokalne; 6) charakteryzuje prasę wielkonakładową i ocenia jej rolę w debacie

publicznej; 7) krytycznie analizuje przekazy medialne, oceniając ich wiarygodność

i bezstronność oraz odróżniając informacje od komentarzy; 8) ocenia zasoby Internetu z punktu widzenia rzetelności i wiarygodności

informacyjnej; świadomie i krytycznie odbiera zawarte w nich treści.

119

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

14.1. KODEKS ETYKI DZIENNIKARSKIEJ Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich Przyjmując zasady Karty Etycznej Mediów i deklaracji Międzynarodowej Federacji Dziennikarzy, uznajemy, że: • zadaniem dziennikarzy jest przekazywanie rzetelnych i bezstronnych informacji oraz różnorodnych opinii, a także umożliwianie udziału w debacie publicznej, • wolności słowa i wypowiedzi musi towarzyszyć odpowiedzialność za publikacje w prasie, radiu, telewizji czy Internecie, • dobro czytelników, słuchaczy i widzów oraz dobro publiczne powinny mieć pierwszeństwo wobec interesów autora, redaktora, wydawcy lub nadawcy.

I – Informacje i opinie 1. Informacje należy wyraźnie oddzielać od interpretacji i opinii.

2. Informacje powinny być zrównoważone i dokładne, tak by odbiorca mógł odróżnić fakty od przypuszczeń i plotek, oraz powinny być przedstawiane we właściwym kontekście i opierać się na wiarygodnych i możliwie wielostronnych źródłach.

3. Opinie mogą być stronnicze, ale nie mogą zniekształcać faktów i być wynikiem zewnętrznych nacisków.

4. Błędy i pomyłki wymagają jak najszybszego sprostowania, nawet jeśli nie były zawinione przez autora lub redakcję i bez względu na to, czy ktokolwiek wystąpi o sprostowanie.

II – Zbieranie i opracowanie materiałów 5. W zbieraniu materiałów nie wolno posługiwać się metodami sprzecznymi z prawem i nagannymi etycznie; ukryta kamera i mikrofon czy podsłuch telefoniczny są dopuszczalne wyłącznie w przypadku dziennikarstwa śledczego, tj. tropienia w imię dobra publicznego – za wiedzą i zgodą przełożonych – zbrodni, korupcji czy nadużycia władzy.

6. Nie wolno naruszać prywatności i sfery intymnej; wyjątek mogą stanowić – w uzasadnionych okolicznościach – działania w zakresie dziennikarstwa śledczego, także wobec osób publicznych.

7. Dziennikarza obowiązuje zachowanie tajemnicy źródła informacji, osoby i wizerunku informatora, jeśli on tego wymaga; tajemnica może być ujawniona – z tym zastrzeżeniem – jedynie przełożonemu.

8. Opracowanie lub skrót informacji, wywiadu czy opinii nie może zmieniać ich sensu i wymowy; materiały archiwalne i rekonstrukcje zdarzeń przedstawiane w mediach elektronicznych powinny być odpowiednio zaznaczone.

III – Dziennikarz wobec rozmówców i odbiorców 9. Rozmówcy powinni być poinformowani, w jaki sposób zostaną wykorzystane ich wypowiedzi; autoryzacja obowiązuje, jeśli zastrzeże to rozmówca; wypowiedzi dzieci można wykorzystywać tylko za zgodą rodziców lub prawnych opiekunów.

10. Dziennikarz powinien okazywać szacunek osobom, bez względu na ich odmienność ideową, kulturową czy obyczajową, co nie oznacza zgodności z ich poglądami.

11. Trzeba dbać o to, by nie urazić osób niepełnosprawnych fizycznie lub psychicznie, starych i chorych, życiowo nieporadnych.

SPIS TREŚĆI

120

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

12. Szczególna ostrożność powinna towarzyszyć informowaniu o nowych metodach leczniczych, gdy nie są jeszcze w pełni sprawdzone i mają charakter jedynie eksperymentalny, a wróżby i horoskopy nie mogą być przedstawiane jako wiarygodne informacje czy wskazówki.

13. Język wypowiedzi powinien być staranny, należy unikać wulgaryzmów i określeń obscenicznych.

IV – Przestępstwa i sytuacje wyjątkowe 14. Przy ujawnianiu przestępstw i osób podejrzanych o ich dokonanie, należy zachować daleko idącą rozwagę, unikać opisów umożliwiających naśladowanie czynów antyspołecznych, oraz nie przesądzać o winie, zanim sąd nie wyda prawomocnego wyroku.

15. W relacjach z wojen, zamieszek i demonstracji dziennikarze powinni zachować postawę niezaangażowanych obserwatorów, tak by nie stać się przedmiotem manipulacji.

16. Niedopuszczalne jest pokazywanie w bliskim planie scen śmierci, a krwawe skutki wojen i katastrof, przejawy okrucieństwa i przemocy mogą być opisywane i pokazywane jedynie pod warunkiem zachowania równowagi między ścisłością relacji a względem na wrażliwość odbiorców, zwłaszcza rodzin ofiar i osób im bliskich.

V – Konflikt interesów 17. Wiarygodność i niezależność dziennikarska jest nie do pogodzenia z przyjmowaniem prezentów o wartości przekraczającej 200 zł, korzystaniem z darmowych wyjazdów czy testowaniem przedmiotów, urządzeń.

18. Dziennikarzowi nie wolno zajmować się akwizycją oraz brać udziału w reklamie i public relations – wyjątkiem mogą być jedynie akcje społeczne i charytatywne; materiały redakcyjne muszą być czytelnie oddzielone od materiałów reklamowych i promocyjnych.

19. Wysoce naganna jest kryptoreklama i zatajanie informacji dla własnych korzyści.

20. Dziennikarzowi nie wolno wykorzystywać we własnym interesie z nieujawnionych publicznie informacji uzyskanych w działalności zawodowej, zwłaszcza w dziennikarstwie finansowym i ekonomicznym.

21. Angażowanie się dziennikarzy w bezpośrednią działalność polityczną i partyjną jest również przejawem konfliktu interesów i należy wykluczyć podejmowanie takich zajęć oraz pełnienie funkcji w administracji publicznej i w organizacjach politycznych.

VI – Koledzy i przełożeni 22. Stosunki między kolegami i współpracownikami powinny być partnerskie, niedopuszczalna jest nieuczciwa konkurencja oraz przywłaszczanie cudzych prac, a nawet pomysłów.

23. Wobec przełożonych i wydawców lub nadawców obowiązuje dziennikarza lojalność, ale nie mogą oni nakazać dziennikarzowi, a dziennikarz ma prawo odmówić – wykonywania poleceń sprzecznych z prawem, etyką zawodową lub swymi ugruntowanymi przekonaniami.

VII – Odpowiedzialność i kary 24. Za naruszenie zasad etyki dziennikarskiej odpowiada zarówno autor publikacji – prasowej, radiowej, telewizyjnej czy internetowej, jak i redaktor, wydawca czy nadawca.

121

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

25. Kary wymierzają sądy dziennikarskie, odpowiednio do charakteru i skali wykroczenia: upomnienie, naganę, czasowe zawieszenie w prawach członka SDP, usunięcie ze Stowarzyszenia; Naczelny Sąd Dziennikarski może orzec ogłoszenie werdyktu w mediach. Źródło: http://www.sdp.pl/Kodeks-etyki-dziennikarskiej-SDP Polecenia

A. Uzasadnij dopuszczalność stronniczości opinii dziennikarskiej.

B. Omów powinności dziennikarzy związane z zakazem naruszania godności człowieka.

C. Podaj przykłady kontrowersyjnych działań dziennikarzy i mediów, naruszających powyższe zasady etyczne.

SPIS TREŚĆI

122

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 15

Demokracja – zasady i procedury

Uczeń: 1) opisuje wartości będące fundamentem współczesnej demokracji;

podaje różne sposoby rozumienia wolności, równości i sprawiedliwości; 2) rozważa, w jakim stopniu demokracja sprzyja pokojowemu rozwiązywaniu

konfliktów; 3) charakteryzuje główne fazy kształtowania się systemu demokratycznego; 4) opisuje polskie tradycje demokratyczne (parlamentaryzm I Rzeczypo spolitej, Konstytucja 3 maja, II Rzeczpospolita); 5) wyjaśnia, jak są przeprowadzane i jaką rolę odgrywają wybory we

współczesnej demokracji; 6) wyjaśnia, czym jest referendum; rozważa, jak we współczesnym

państwie można realizować inne formy demokracji bezpośredniej; 7) rozpoznaje przejawy łamania zasad i procedur demokratycznych

w życiu publicznym – w państwie, społeczności lokalnej i życiu szkoły.

123

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

15.1. Istota współczesnej demokracji politycznej Istota współczesnej demokracji politycznej, jak również optymalny kształt ustroju politycznego państwa, postrzegane są niejednakowo przez poszczególnych autorów. […] Każdy naród ma prawo do własnego modelu demokracji […] a na gruncie uniwersalnych zasad demokracji może kreować różne formy demokracji politycznej.

W wielu współczesnych pracach dotyczących problematyki demokracji ich autorzy dokonują najogólniejszej charakterystyki ustroju demokratycznego przez wskazanie generalnych zasad politycznych, których istnienie w państwie uznają za niezbędne, aby państwo to mogło być zaliczone do państw demokratycznych. Poszczególni autorzy nazywają je nieco odmiennie i wymieniają różne katalogi owych zasad. […] Biorąc pod uwagę poglądy wyrażone w literaturze przedmiotu i własne w tej materii przemyślenia, można wskazać cechy następujące: 1) zwierzchnia władza w ustroju demokratycznym należy do obywateli, którzy z tego tytułu mają prawo: a) rozstrzygać o porządku demokratycznym, instytucjach i procedurach służących sprawo waniu władzy, b) ukierunkowywać działalność państwa stosownie do woli większości, c) wyłaniać reprezentantów sprawujących władzę w ich imieniu, d) bezpośrednio podejmować decyzje w kwestiach polityki państwa (np. w drodze referendum); 2) obywatele mają prawo równego udziału (głosu) w sprawowaniu zwierzchniej władzy w państwie; 3) istotną rolę w procesie sprawowania władzy państwowej, zwłaszcza w dużych organizmach państwowych, odgrywają organy przedstawicielskie; 4) władzę sprawuje w państwie większości obywateli, zapewniając równocześnie prawa mniejszości; 5) organizacja aparatu państwowego opiera się na zasadzie podziału władzy; 6) naczelne organy państwowe zabiegają o rzeczywistą zgodę obywateli na prowadzoną politykę; 7) obywatelom (i innym jednostkom) przysługuje wrodzona godność, będąca podstawą ich wolności i praw; 8) państwo zapewnia obywatelom (i innym jednostkom) wolność osobistą; 9) w państwie zapewniona jest powszechna równość wobec prawa; 10) w państwie rządzi prawo (państwo prawne); 11) w państwie istnieje pluralizm polityczny, oznaczający istnienie podmiotów politycznych ubiegających się o władzę państwową na zasadzie rywalizacji; 12) w państwie występuje wolność mediów, które jako „czwarta władza” są ważkim elementem kontroli poczynań organów władzy publicznej; 13) politycy prowadzą działalność w sposób zgodny z normami kultury i etyki politycznej. […] Źródło: Kuciński J., Nauka o państwie i prawie, Warszawa 2008, s. 145–147 Polecenia

A. Omów formy bezpośredniego wpływu obywateli na kształt demokracji.

B. Przedstaw katalog indywidualnych postaw, sprzyjających rozwojowi demokracji i społeczeństwa obywatelskiego.

C. Wymień wady i słabości ustroju demokratycznego.

SPIS TREŚĆI

124

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

15.2. Wybory reprezentantów do parlamentu i mandat przedstawicielski Podstawowym elementem (częścią składową) systemu przedstawicielskiego w demokratycznym państwie są wybory przez zbiorowy podmiot suwerenności (naród, lud) swoich reprezentantów do organów wybieralnych. Pod pojęciem wyborów rozumiemy ogólnie zespół różnorodnych działań i czynności (procedur) mających na celu powołanie odpowiednich kandydatów do wypełniania określonych funkcji. Zazwyczaj oznacza to odnawianie składu lub obsady organów wybieralnych w państwie. Interesujące nas tutaj wybory reprezentantów do parlamentu to tylko jeden z rodzaju wyborów, jakie mogą istnieć w demokratycznym państwie, ale mający bez wątpienia znaczenie zasadnicze dla funkcjonowania demokracji przedstawicielskiej. Wybór reprezentantów do parlamentu uważany jest we współczesnych państwach za wystarczające, chociaż minimalne, kryterium suwerenności narodu.

Wybory spełniają w demokratycznym państwie ważne funkcje. W nauce nie istnieje jedna, powszechnie akceptowana ich klasyfikacja. Najczęściej do funkcji wyborów zalicza się: 1. funkcję kreacyjną; 2. funkcję polityczno-programową; 3. funkcję legitymującą (czy legitymizującą).

Funkcja kreacyjna jest niewątpliwie najbardziej widoczna i najważniejsza w każdym akcie wyborczym. Sens wyborów polega bowiem na wyłonieniu, ukształtowaniu składu personalnego wybieranych organów na okres ich kadencji oraz na rekrutacji, dzięki temu, elit politycznych. Funkcja ta polega na wyrażaniu przez wyborców akceptacji i preferencji dla przedstawianych im w postępowaniu wyborczym alternatyw personalnych.

Funkcja polityczno-programowa polega na wyrażaniu przez wyborców w akcie głosowania poparcia dla określonego programu politycznego, przedstawianego przez poszczególne ugrupowania polityczne w ramach prezentowanych przez nie platform wyborczych. Można więc powiedzieć, że funkcja ta polega na wrażaniu przez wyborców akceptacji i preferencji dla przedstawionych im w postępowaniu wyborczym alternatyw programowych.

Funkcja legitymizująca polega na tym, że poprzez akt wyborczy zbiorowy podmiot suwerenności (działający przez ciało wyborcze) udziela wybranym reprezentantom i organom, w których oni zsiadają, prawnej (ale także moralno-politycznej) legitymacji (inwestytury, upoważnienia, tytułu) do sprawowania władzy w imieniu i w interesie suwerena. Wybory legitymizują więc cały system polityczno-ustrojowy oraz określoną ekipę rządzącą, mającą oparcie w większości parlamentarnej wyłonionej w wyborach. Legitymacja do sprawowania władzy musi być regularnie, periodycznie odnawiana, gdyż inaczej z biegiem czasu po prostu by zanikła. […]

Przepisy prawa wyborczego, zwłaszcza te najwyższej, konstytucyjnej rangi, ustanawiają przede wszystkim podstawowe zasady prawa wyborczego, które rozstrzygają o charakterze wyborów (pośrednio także o ich wynikach) oraz określają kształt poszczególnych instytucji wyborczych (takich jak: spisy wyborców, okręgi wyborcze, obwody głosowania, zgłaszanie kandydatów, sposób głosowania, ustalanie wyników wyborów itp.) Postulat wolnych wyborów wymaga, aby wśród podstawowych zasad prawa wyborczego znalazły się przynajmniej:

125

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

1.

2.

3.

4.

zasada powszechności, zasad równości, zasada bezpośredniości, zasada tajności głosowania.

Natomiast o demokratyczności wyborów nie rozstrzyga przyjęcie którejś z zasad ustalania wyników wyborów – proporcjonalnej lub większościowej.

Zasada powszechności praw wyborczych określa krąg osób, którym przysługuje prawo wyborcze – czynne (prawo wybierania innych) oraz bierne (prawo kandydowania i bycia wybranym). Zasada powszechności praw wyborczych w zasadzie wyklucza w swym demokratycznym kształcie ograniczenia tych praw cenzusami wyborczymi o charakterze politycznym, czyli wyłączenia czynnego prawa wyborczego (co automatycznie powodowałoby również pozbawienie biernego prawa wyborczego) ze względu na brak określonej według kryteriów politycznych cechy lub kwalifikacji (rasa, płeć, wykształcenie, wyznanie, zawód, posiadanie odpowiedniego majątku, płacenie podatków w odpowiedniej wysokości, zamieszkanie przez określony prawem czas na terenie kraju lub okręgu wyborczego itp.)

Zasada równości praw wyborczych oznacza, że uprawnienia wyborcze wszystkich osób biorących udział w wyborach są takie same. Zasada równości rozumiana jest współcześnie w dwojakim znaczeniu – formalnym i materialnym. W sensie formalnym oznacza, iż każdy wyborca dysponuje równą liczbą głosów (np. jednym lub dwoma) w wyborach do danego wybieranego organu. Zasada ta w sensie materialnym oznacza, że siła głosu każdego wyborcy jest równa, co wyrażać się ma we wpływie, jaki ten głos wywiera na ostateczny wynik wyborów.

Zasada bezpośredniości wyborów oznacza, że decyzję w akcie głosowania podejmuje sam wyborca, a nie ktoś inny za niego. Na zasadę tę mogą składać się trzy elementy: 1. głosowanie osobiste, polegające na tym, że wyborca oddaje głos sam osobiście, bez niczyjego pośrednictwa; 2. głosowanie imienne, oznaczające, że wyborca oddaje głoś na konkretnego kandydata, określonego z imienia i z nazwiska na liście wyborczej; 3. jednostopniowość wyborów, która stała się w ostatnich latach nieodłączną cechą demokracji wyborczej w zdecydowanej większości państw (tylko w niektórych państwach występują wybory dwustopniowe).

Zasada tajności głosowania, która stosunkowo niedawno została uznana za niezbędny element demokracji wyborczej, dotyczy tylko fazy realizowania aktu wyborczego. Odnosi się ona jedynie do korzystania z czynnego prawa wyborczego. Polega na takim zorganizowaniu aktu głosowania, aby nie można było stwierdzić – kto jak głosował. Zasada tajności gwarantuje więc swobodę podjęcia decyzji przez wyborcę.

Zasady ustalania wyników wyborów dotyczą sposobu przydzielania mandatów w okręgach wyborczych po akcie głosowania poszczególnym kandydatom lub listom kandydatów. Mamy tutaj do czynienia z dwoma możliwymi systemami ustalania wyników wyborów – z systemem wyborów większościowych i z systemem wyborów proporcjonalnych.

System wyborów większościowych ukształtował się historycznie wcześniej. Polega on najogólniej na tym, że mandat przyznaje się temu kandydatowi w okręgu jednomandatowym (lub tej liście w okręgu wielomandatowym), który uzyska największą liczbę głosów (zwycięzca bierze wszystko). System większościowy może występować w dwóch wariantach: SPIS TREŚĆI

126

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

1. większości względnej, polegającej na tym, że mandat uzyskuje ten kandydat (lub lista), który otrzymał więcej głosów niż którykolwiek z konkurentów, przy czym nie ma znaczenia, jaką część głosów uzyskał zwycięzca. Ponieważ taką większość zwykłą w każdych wyborach można osiągnąć, przeto nie ma potrzeby przeprowadzania drugiej tury wyborów i cały proces wyborczy ulega uproszczeniu; 2. większości bezwzględnej, polegającej na tym, że aby otrzymać mandat – kandydat (lub lista) musi uzyskać więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. W przypadku, gdy wyniku takiego w danym okręgu wyborczym nie osiągnie żaden kandydat (lub lista), istnieje konieczność przeprowadzenia drugiej tury głosowania, w której zazwyczaj wystarcza osiągnięcie większości względnej.

System wyborów proporcjonalnych zaczął się kształtować od Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

Był on wielokrotnie modyfikowany i obecnie występuje w różnych wariantach szczegółowych.

System proporcjonalny może być stosowany jedynie w wielomandatowych okręgach wyborczych, gdy mamy do czynienia z głosowaniem na listy wyborcze. Mandaty w okręgu wyborczym są dzielone pomiędzy poszczególne listy proporcjonalnie do liczby głosów, jakie zostały w wyborach na te listy oddane. System proporcjonalny może występować w czystej postaci lub kształcie zmodyfikowanym przez wprowadzenie tzw. progów wyborczych (klauzul zaporowych).

W takim przypadku w podziale mandatów w okręgach wyborczych biorą udział tylko te listy wyborcze, na które – w zależności od systemu – albo w skali kraju oddano nie mnie niż określoną prawnie część wszystkich ważnie oddanych głosów (np. 3%, 5%, 7%), albo uzyskały one w skali kraju wymaganą prawem liczbę mandatów w okręgach jednomandatowych. Listy, które wymogu nie spełniły, taktowane są tak, jakby nie uzyskały żadnego głosu. […] Źródło: Kuciński J., Nauka o państwie i prawie, Warszawa 2008, s. 148–151 Polecenia A. B. C. D. E. F.

Przedstaw kilka argumentów afirmujących demokratyczne wybory w Polsce.

Wyszukaj informacje o kampaniach profrekwencyjnych prowadzonych w III RP. Naszkicuj plakat zachęcający obywateli do udziału w wyborach parlamentarnych.

Wymień historyczne przykłady cenzusów wyborczych w Polsce.

Sporządź katalog pożądanych od kandydatów na parlamentarzystów kompetencji.

Przedstaw argumenty przekonujące do wybranego systemu wyborczego.

127

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 16. Polityka, ideologie, doktryny i programy polityczne Uczeń: 1) przedstawia różne rozumienia pojęcia „polityka”; 2) charakteryzuje kulturę polityczną współczesnej Polski (normy, formy

komunikacji, poziom partycypacji, natężenie konfliktów); 3) analizuje wybrane konflikty wartości i interesów ujawniające się

w debacie publicznej w Polsce; 4) opisuje przebieg debaty publicznej na wybrany temat, korzystając

z różnych źródeł informacji; ocenia jakość argumentacji jej stron,

formułuje własne stanowisko; 5) charakteryzuje ideologie totalitarne (komunizm, nazizm), odwołując

się do przykładów historycznych; 6) charakteryzuje najważniejsze współczesne doktryny polityczne

(chrześcijańska demokracja, konserwatyzm, liberalizm, nacjonalizm,

socjaldemokracja, socjalizm); 7) przeprowadza krytyczną analizę programów i innych materiałów

wyborczych partii politycznych, ze względu na zawartość merytoryczną

i formę przekazu.

SPIS TREŚĆI

128

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

16.1. Kultura polityczna Pojęcie kultura politycznej obciążone jest wieloznacznością pojęcia „kultura”. Należy się nim jednak posługiwać nie w celu wartościowania (zatem zdanie „potrzeba nam więcej kultury politycznej” jest pozbawione sensu), a w celu opisania istniejącej rzeczywistości i postulowania zmian w tej rzeczywistości. Kultura polityczna, jakaś kultura polityczna, występuje więc wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z zachowaniami politycznymi. W systemie demokratycznym rola kultury politycznej pozostaje jednak szczególnie ważna, ponieważ stosunkowo mała część życia publicznego jest regulowana nakazami prawnymi i administracyjnymi, a stosunkowo duża – normami z zakresu kultury politycznej. Ogólnie rzecz biorąc, w im większym stopniu dany system ma cechy systemu totalitarnego, tym mniejsza rola kultury politycznej, im bardziej zaś jest demokratyczny, tym rola kultury politycznej większa.

Kultura polityczna to wszystkie zwyczajowe, tradycyjne, ale również – niedawno powstałe i już utrwalone zasady postępowania w życiu publicznym, Sądzę, że sama kodyfikacja prawa do tak rozumianej kultury politycznej nie należy. Należy do niej natomiast sposób posługiwania się prawem, stosunek do prawa w życiu publicznym. Podobnie treść jakiejś decyzji administracyjnej najczęściej z kulturą polityczną ma niewiele wspólnego, ale sposób jej sformułowania, ogłoszenia i egzekwowania zależy od kultury politycznej rządzących.

Posłużmy się ciekawym przykładem: rolą kłamstwa w życiu publicznym. Nie ma żadnej reguły (poza prywatnym kodeksem moralnym), która ludziom biorącym udział w życiu publicznym zabraniałaby kłamać. Istnieje nawet rozpowszechnione mniemanie, że politycy muszą kłamać, że zawsze (albo często) kłamią. Otóż przekonanie to jest błędne, a wynika, jak sądzę, z tego, że w kulturze politycznej naszego społeczeństwa kłamstwo stanowiło przed 1989 rokiem utrwaloną normę. W innych społeczeństwach, o innej kulturze politycznej, ludzie biorący udział w życiu publicznym (politycy) kłamią bardzo rzadko, nie dlatego, że brzydzą się kłamstwem, ale dlatego, że w tej kulturze politycznej przyłapanie polityka na kłamstwie oznacza najczęściej koniec jego kariery. Kłamstwo jest wedle reguł tej kultury w dosłownym znaczeniu niedopuszczalne, co oczywiście nie prowadzi do jego całkowitego zniknięcia. Natomiast tam, gdzie jest ono dopuszczalne, w błyskawicznym tempie się pleni i całe społeczeństwo przyucza się do wyszukiwania ziarna prawdy w zalewie półprawd i kłamstw.

Kłamstwo staje się pewną regułą, trwałym elementem życia publicznego, który zresztą niesłychanie trudno jest wyeliminować, a dociekanie, jak było lub jak jest naprawdę, staje się jednym z głównych przedmiotów życia publicznego.

Inny przykład to konflikt. Od kultury politycznej danego społeczeństwa (zauważmy, że można też mówić o kulturze politycznej poszczególnych warstw lub grup społecznych) zależy sprawa podstawowa: czy konflikt jest uważany za normalny element życia publicznego, świadczący wręcz o zdrowiu, o witalności społeczeństwa, czy też idea zgody powszechnej lub idee podobne tak dalece zapanowały nad umysłami, że wszelkie konflikty uważa się za niepożądane, wstydliwe, ze unika się ich za wszelką cenę lub zaklajstrowane frazesami. W pierwszym wypadku świadomość tego, że konflikty są nieuchronne, prowadzi do poszukiwania rozmaitych mechanizmów ich rozwiązywania, szukania mechanizmów mediacyjnych, które także stanowią część kultury politycznej. W drugim wypadku natomiast konflikty tuszowane, przesłaniane frazesami o porozumieniu, potrzebie zgody, potrzebie spokoju itp., wybuchają w sposób coraz mniej kontrolowany. Od kultury politycznej zależy także, czy konflikt jest sporem racji i interesów, czy też sporem osób i towarzyskich animozji.

129

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

[…] Można bowiem mówić o tym, że kultura polityczna danego społeczeństwa jest wyższa lub niższa, a w każdym razie niewątpliwie można o tym mówić w systemach demokratycznych. Wyższy poziom kultury politycznej oznacza, że w większej ilości przypadków siła zostaje podporządkowana regułom rządzącym życiem publicznym. […]

Im bardziej siła jest przetworzona, im mniej brutalna, im rzadziej w życiu publicznym trzeba się posługiwać przemocą, naciskiem, szantażem, im więcej jest utrwalonych reguł postępowania w sytuacjach konfliktowych, w walce, w okolicznościach, w których obowiązuje zasada wolnej konkurencji, tym wyższy poziom kultury politycznej. Tylko bardzo nieliczne spośród utrwalonych w tej dziedzinie reguł trafiły do konstytucji i prawa krajów demokratycznych, olbrzymia większość to reguły niepisane, elastyczne, ale obowiązujące. Kto nazbyt często reguły te przekracza, ten na ogół po prostu albo sam się wykreśla z życia publicznego, albo zostaje z niego usunięty za aprobatą większości.

Bowiem wysoka kultura polityczna, tak jak kultura w życiu codziennym, łagodzi obyczaje i umożliwia sensowne współżycie; podobnie jak tamta nie znosi chamstwa, brutalności, kłamstwa, demagogii, przemocy. Zdobywa się ją przez doświadczenie, a w wypadku jego braku niezłą metodą bywa też naśladownictwo. Źródło: Marcin Król, Słownik demokracji, Warszawa 1999, s. 113–116 Polecenia

A. Na podstawie wiedzy pozaźródłowej wymień komponenty kultury politycznej w systemie demokratycznym.

B. Na podstawie tekstu i wiedzy własnej zaproponuj trzy standardy zachowania się polityków przyłapanych na posługiwaniu się kłamstwem w debacie publicznej.

C. Określ stosunek autora do występowania konfliktów w życiu publicznym.

D. Wymień pięć pozytywnych stron występowania konfliktów społecznych.

E. Przedstaw pięć cech charakteryzujących kulturę polityczną obywateli III RP. F. Zaproponuj pięć działań zmierzających do podniesienia poziomu kultury politycznej współczesnej Polski.

G. Określ pięć funkcji kultury politycznej w społeczeństwie demokratycznym.

SPIS TREŚĆI

130

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

16.2. Koniec pewnej historii Wywiad Jacka Żakowskiego z Francisem Fukuyamą Jacek Żakowski: – Były premier Islandii jako pierwszy zachodni polityk stanie przed sądem za wywołanie kryzysu i zrujnowanie kraju. Co pan o tym myśli?

Francis Fukuyama: – Wszędzie dużo się mówi o odpowiedzialności polityków, bankierów, ekonomistów za kryzys. Ale nie słyszałem, żeby w jakimś kraju istniało prawo, które pozwala postawić ich za to przed sądem. I trudno je sobie wyobrazić. Bo najpierw trzeba zrozumieć, co właściwie się stało, jakie zrobiliśmy błędy i dlaczego. A bardzo wiele wskazuje, że problem jest nie tyle kryminalny czy nawet intelektualny – jak się na początku zdawało – co raczej mentalny.

Czyli?

Padliśmy ofiarą potężnej ideologii, której centralnym punktem była wiara w rynek, jego nieomylność, nieuchronność poddania się jego prawom. Ekonomiści uwierzyli, że są w stanie stworzyć jedynie prawdziwą naukę społeczną i odkryć ponadczasowe, uniwersalne, obiektywne prawa, które uwolnią ludzkość od nieracjonalnych uprzedzeń i złudzeń. Liczni Amerykanie ciągle jeszcze w to wierzą. I wielu dalej szuka.

Czego?

Empirycznych dowodów, np. nieomylnej sprawności rynku. To jest podstawowy problem. Ta hipoteza uzasadniła wiarę, że bogacenie się jest sprawiedliwą nagrodą za wkład w pomyślność społeczeństwa. Obalając hipotezę efektywności rynku, kryzys podważył racjonalne uzasadnienie różnic społecznych. To niszczy moralny fundament systemu produkującego rosnące nierówności.

I co?

Pękła iluzja! Zobaczyliśmy, że społeczeństwa zachodnie od dawna są dużo mniej bogate, niż nam się wydawało. Żyliśmy w złudzeniu rosnącej wciąż zamożności, ufundowanym na niemal darmowym kredycie udzielanym przez Chiny i inne rozwijające się kraje. Od lat było to widać gołym okiem. Ale w debacie publicznej zdrowy rozsądek był werbalnie miażdżony przez naukowy autorytet ekonomii i magię hermetycznego języka ekonomistów.

Mam wrażenie, że dominująca po wojnie wiara w demokrację została w pewnym momencie zastąpiona wiarą w rynek. Zachód znudził się lub rozczarował demokracją, więc miejsce przekonania, że dokonuje ona optymalnych wyborów, zajęła wiara, że właściwych wyborów dokonuje rynek. Gdy się przekonaliśmy, że wyborcy i politycy popełniają błędy, uwierzyliśmy w nieomylność konsumentów i inwestorów.

Taki był sens tej ideologii, która zawładnęła światem w latach 90. Thomas Friedman pisząc, że świat jest płaski, uzasadniał wiarę, że jeśli na skutek błędów demokracji jakiś kraj prowadzi złą politykę, to globalny rynek finansowy wymierzy mu karę, wymuszając płacenie wyższych odsetek od długu. To też się nie sprawdziło. W ostatnich latach rynek obligacji rządowych mylił się wielokrotnie.

Kraje idące prosto w stronę bankructwa korzystały z taniego kredytu i dopiero kiedy wybuchała panika, jego cena histerycznie rosła.

131

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Ma pan wrażenie, że doświadczenie kryzysu częściowo cofnęło ewolucję lat 90. i przesunęło część władzy z rynku ku polityce?

Kilka tendencji się na siebie nakłada. Z dużych krajów kryzys najlepiej przeszły Chiny. Miały tylko jeden kryzysowy kwartał, a potem dzięki wielkiemu planowi stymulacyjnemu odzyskały wysokie tempo wzrostu. Wszyscy chwalą Chiny, zazdroszczą, podziwiają kompetencje pekińskiego rządu w opanowywaniu kryzysu, jakiej nie wykazały demokratyczne rządy. Myślę, że to długo nie potrwa, ale na razie publiczna percepcja jest taka, że wprawdzie polityka odzyskuje przewagę nad rynkiem, ale demokracja przegrywa kryzys z autorytarną chińską wersją kapitalizmu.

A Zachód wciąż nie ma dobrej odpowiedzi.

Co jest dobre, dopiero się okaże. Ale odpowiedzi mamy. Jedną z nich jest populizm zwrócony przeciwko elitom, które spowodowały kryzys niszczący zwykłych ludzi.

Co w tym populistycznego?

Populistyczne są recepty, które ten nurt podsuwają, bo one zwracają się głównie przeciw mniejszościom, imigrantom, słabszym.

Czyli w gruncie rzeczy też idą w kierunku autorytarnym.

To jest szukanie nowej treści współczesnej demokracji.

Która nie musi już być demokracją dla wszystkich.

Jest takie ryzyko. Zaczyna się wyłaniać wizja zastąpienia demokracji liberalnej przez populistyczną, która integruje większość kosztem mniejszości lub obcych.

Jak to się stało, że nieracjonalna ideologia, oparta na świętej wierze w nieomylność rynku, tak bardzo zdominowała stabilne, wykształcone, demokratyczne społeczeństwa?

Przyczyn było kilka. Po pierwsze, upadek komunizmu, czyli radykalnie antyrynkowego projektu gospodarczego. Nie jest przypadkiem, że Polska jest dziś twierdzą ideologii rynkowej. Komunizm skompromitował wszystko, co państwowe. Po komunizmie tylko rynek wydawał się zbawieniem. Ale było coś jeszcze. Nieco wcześniej z nauki społecznej, wypowiadającej się poprzez eseje i rozprawy, jakie pisali Adam Smith czy Karol Marks, ekonomia zaczęła się stawać nauką niby-ścisłą, wypowiadającą się poprzez równania i coraz mniej czytelne modele używające zaawansowanych metod matematycznych. Dziś wiemy, że te modele upraszczają świat w stopniu istotnie fałszującym wyniki, ale przez 20 lat magia nieczytelnych dla laików równań tworzyła coś w rodzaju intelektualnej bariery między ekonomistami a resztą społeczeństwa, w tym politykami. To dawało ekonomistom niebywałą władzę. Doradcy mówili politykom: tak trzeba zrobić, ale nie zrozumiesz dlaczego, bo nie jesteś ekonomistą.

W „Ostatnim człowieku” opisał pan proces zastępowania wojny przez walkę ekonomiczną i przejmowanie roli wodzów, wojowników, rycerzy przez menedżerów, maklerów, inwestorów.

Tak miała wyglądać nasza lepsza droga ku przyszłości. To się stało. W krajach rozwiniętych nikt nie chce walczyć na wojnie, wszyscy chcą walczyć na rynku. Czy obserwując kryzys wciąż pan wierzy, że tą drogą dojdziemy do świetlanej przyszłości?

SPIS TREŚĆI

132

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Może do lepszej przyszłości. Ten kryzys już przyniósł ogromne zniszczenia, a dalsze są przed nami. Ale przy Wielkim Kryzysie nasz kryzys wciąż jeszcze wygląda jak kotek przy tygrysie. Nie wisi nad nami III wojna światowa. Tym razem fundamentalna legitymizacja systemu nie została w opinii publicznej tak zasadniczo zakwestionowana. Jesteśmy rozczarowani, ale nikt poważnie nie proponuje innego ustroju. W latach 30. faszyści i komuniści zdobyli wielkie wpływy. My takiego problemu nie mamy. Nie martwiłbym się nawet narastaniem nastrojów populistycznych, gdyby nie to, że jeszcze przed tym kryzysem światowa lewica znalazła się w kompletnej rozsypce. Gdyby lewica istniała, to zyskałaby dzięki kryzysowi siłę.

Ciekawe, że jednego z głównych konserwatywnych myślicieli epoki martwi słabość lewicy.

Powinien się pan cieszyć, że konserwatyści biorą dziś niemal wszystko.

Jestem konserwatystą, ale też demokratą. A demokracja nie może być zdrowa, gdy nie ma realnej, programowej alternatywy dla ludzi sprawujących władzę. Od 20 lat mamy hegemonię prawicowo-konserwatywnych idei. One na różne sposoby zawiodły. Powinien nastąpić centrolewicowy zwrot. Kto ma go dokonać?

Konserwatyzm pana rozczarował?

W gospodarce i polityce międzynarodowej konserwatywne pomysły zawiodły. Pomyliliśmy się przyjmując ultrarynkową wizję gospodarki, a wcielając ją w życie wpędziliśmy świat w poważne kłopoty.

W polityce zagranicznej zawiodła bushowska strategia eksportu demokracji. Użycie jej jako usprawiedliwienia dla inwazji na Irak było wielkim błędem, który skompromitował demokratyczną ideę i zniszczył prestiż Ameryki w dużej części świata. W tej dekadzie konserwatyści wybrali złą drogę i świat za to płaci.

Boi się pan jeszcze politycznych wstrząsów?

Tak. Spokój elit wydaje mi się groźny. Elity ustabilizowały systemy bankowe i myślą, że problem jest z głowy, bo już nam wielki kryzys nie grozi. A w najlepszym razie zamieniliśmy depresję w stagnację, która w krajach wysoko rozwiniętych będzie wywoływała coraz więcej bólu i sprzeciwu. To będzie poszerzało pole dla radykałów.

Jak konserwatysta by temu zaradził?

W Ameryce mamy problem rosnących od 30 lat nierówności. Cały wzrost gospodarczy bogacił nieliczną grupę, a reszta traciła albo stała w miejscu. To jest wynik konserwatywnej polityki. Jej skutki łagodziliśmy tanimi kredytami. To budowało silny wewnętrzny popyt i dawało polityczny spokój. Ludzie nie czuli, że faktycznie są coraz biedniejsi. Teraz kredyty znikły. Z nimi znikł popyt i spokój. Potrzebujemy polityki społecznej, która zmniejszy nierówności dochodów i uspokoi frustrację dużej części społeczeństwa. Problem w tym, że przez 30 lat nauczyliśmy ludzi niechęci wobec polityki społecznej, redystrybucji, państwa opiekuńczego. Byliśmy tak skuteczni, że teraz trudno nam będzie znaleźć poparcie, a nawet zrozumienie wyborców dla posunięć, które przyniosłyby ulgę im i gospodarce.

Chyba jeszcze nigdy nie słyszałem amerykańskiego konserwatysty mówiącego tak socjalistycznym językiem.

Bo daleko odeszliśmy od naszych korzeni. Przecież niemieckie państwo opiekuńcze po wojnie budowali konserwatywni chadecy, a wcześniej czysto konserwatywny Bismarck. W Anglii było podobnie. Spójność społeczna to pomysł konserwatystów.

133

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

20 lat temu ogłosił pan „Koniec historii”, czyli definitywne zwycięstwo liberalnej rynkowej demokracji jako najlepszego możliwego na tym świecie ustroju. Potem przeżyliśmy serię kardynalnych błędów tego najlepszego ustroju. Czy ma pan teraz wrażenie, że historia zaczyna się od początku?

W jakim sensie?

W takim, że wprawdzie nie toczy się dalej, bo już nie ma dokąd, ale nieoczekiwanie wraca do punktu wyjścia i musimy sobie od nowa tłumaczyć, po co jest demokracja, czemu służy rynek, jakie ograniczenia muszą sobie narzucać, jak mają współdziałać, jak się komunikować i korygować nawzajem…

Skończyła się iluzja, a wraz z nią nasza pewność siebie. Przez 20 lat wydawało nam się, że nauczyliśmy się tak zarządzać rynkiem, żeby żaden kryzys już się nie przydarzył. Okazało się, że tego nie umiemy. Teraz stoimy przed pytaniem, czy potrzebna jest zasadnicza rewizja demokratycznego kapitalizmu czy też wystarczą zwykłe dostosowania.

Jak się panu wydaje?

Propozycji wielkich zmian nie widać, więc pewnie skończy się na korektach. Nie wydaje mi się, żebyśmy mogli stworzyć coś w rodzaju systemu chińskiego. Po pierwsze, ze względów kulturowych, a po drugie dlatego, że on też na dłuższą metę nie może być stabilny, bo brak mu elastyczności.

Więc jeśli historia zaczyna się na nowo, to nie w tym sensie, że zaczniemy budować coś kompletnie nowego, ale przeciwnie – wrócimy do rzeki, od której zbyt radykalnie oddalaliśmy się przez trzy ostatnie dekady. Ale najpierw musimy pokonać barierę fałszywych wyobrażeń, które przez lata narosły. Duch wielkich ideologii, który przez dwa stulecia gnębił Europę i Azję, przeniósł się teraz do Ameryki, która narzuca ton światu. I wygrał. A potem zaraza poszła dalej. Stąd nasze problemy. I dlatego tak trudno teraz się z nimi uporać. Źródło: www.polityka.pl 18.10.2010 Francis Fukuyama (ur. w 1952 r.), amerykański ekonomista i politolog, wykładowca na Uniwersytecie Johna Hopkinsa w Waszyngtonie; autor licznych publikacji o roli kultury i życia społecznego we współczesnej gospodarce. Sławę przyniósł mu esej Koniec historii.

Polecenia A. B. C. D.

W czym Francis Fukuyama doszukuje się źródeł obecnego kryzysu ekonomicznego?

Na czym wg. Francisa Fukuyamy polega „szukanie nowej treści demokracji”?

Jakie niebezpieczeństwa mogą zaistnieć w wyniku tych poszukiwań?

Za co Francis Fukuyama obwinia rządy konserwatystów w ostatnich latach, na jakie konsekwencje tych rządów zwraca uwagę?

SPIS TREŚĆI

134

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 17. Systemy partyjne Uczeń: 1) charakteryzuje system monopartyjny, dwupartyjny i wielopartyjny; 2) porównuje funkcje partii politycznych w państwach demokratycznych

i niedemokratycznych; 3) przedstawia system partyjny wybranego przez siebie państwa (do

wyboru spośród Wielkiej Brytanii, Niemiec, Francji i Stanów

Zjednoczonych) na podstawie samodzielnie zebranych wiadomości; 4) opisuje podstawowe zasady ordynacji większościowej i proporcjonalnej

w powiązaniu z systemem dwupartyjnym i wielopartyjnym; 5) wyjaśnia znaczenie progu wyborczego dla reprezentatywności

wyborów i tworzenia rządzącej koalicji; 6) analizuje argumenty na rzecz ordynacji większościowej i proporcjonalnej.

135

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

17.1. Partie polityczne i systemy partyjne […] W piśmiennictwie spotykamy różne, czasem istotnie różniące się od siebie, definicje partii politycznych. Na tle dotychczasowych rozważań oraz propozycji wielu autorów można zaproponować następującą definicję partii politycznej funkcjonującej w systemie demokratycznym: partia polityczna to organizacja społeczna, która rywalizuje albo współdziałając z innymi takimi organizacjami, dąży do zdobycia lub utrzymania władzy, w celu realizacji swojego programu politycznego.

Dążąc do urzeczywistnienia powyższego celu, partia polityczna spełnia w społeczeństwie i państwie określone funkcje, które będziemy rozumieć jako zasadnicze kierunki jej działalności.

W nauce nie ma zgodności stanowisk w kwestii funkcji partii politycznych. Biorąc pod uwagę poglądy wyrażane w literaturze przedmiotu, można uznać, że w systemie demokratycznym partie polityczne spełniają następujące funkcje: 1. pośredniczenia między społeczeństwem a państwem, 2. wyborczą, 3. kierowania państwem.

Ad.1.

Partie polityczne są pośrednikami między społeczeństwem a państwem (rozumianym jako struktura organów państwowych), przy czym nie mają w tym zakresie wyłączności, gdyż funkcję taką pełnią także inne podmioty (zwłaszcza grupy nacisku). Od ponad wieku partie polityczne są jednak głównymi tego typu pośrednikami, a tym samym stanowią one nieodzowny element systemu demokratycznego. Treść spełnianej przez partie funkcji pośrednictwa jest odmienna w systemach demokratycznych i niedemokratycznych. W systemach demokratycznych partie zapewniają obywatelom udział we władzy państwowej, dostęp do tej władzy i wpływ na nią. W systemach niedemokratycznych partie zmierzają do podporządkowania społeczeństwa rządzącej elicie.

Spełnianie funkcji pośrednictwa przez partie polega na: a) reprezentowaniu wobec państwa interesów grup społecznych, b) oddziaływaniu na społeczeństwo.

Partie polityczne reprezentują wobec państwa (ośrodków władzy) zazwyczaj interesy większych grup społecznych, warstw, a nawet klas. Reprezentacja interesów społecznych przez partie nie jest aktem jednorazowym, lecz złożonym procesem politycznym, w którym ma miejsce: ujawnianie przez partię istniejących interesów i ujmowanie ich w formę określonych postulatów; konfrontowanie, systematyzowanie i hierarchizacja tych postulatów wewnątrz partii oraz uwzględnianie ich w partyjnych programach politycznych; działalność partii zmierzająca do realizacji postulatów, a więc do tego, aby organy państwa uwzględniały je przy podejmowaniu swych decyzji.

Oddziaływanie partii na społeczeństwo dokonuje się różnymi sposobami. Istotną rolę odgrywa tutaj prowadzona przez partie edukacja polityczna (kursy, polityczna literatura, prasa partyjna), w toku której społeczeństwo jest nie tylko informowane, ale także integrowane na bazie określonych programów i ideologii. Partie przenoszą do różnych środowisk wiedzę o problemach życia państwowego oraz wywołują pozytywne lub negatywne nastawienie wobec przedstawicieli ośrodków władzy i ich decyzji. Oddziałując na społeczeństwo, partie niejako „mówią” obywatelom, czego ci powinni chcieć.

SPIS TREŚĆI

136

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Ad. 2.

Funkcja wyborcza należy do funkcji tradycyjnie przypisywanych partiom politycznym. Polega ona na podejmowaniu przez partię różnorodnych działań (składających się na pewną całość), które mają przynieść partii sukces wyborczy. Partie prowadzą taką działalność właściwie stale, ale szczególnym nasileniem w okresie kampanii wyborczej i samych wyborów. Funkcja wyborcza partii politycznych odgrywa bardzo ważną rolę w systemie sprawowania władzy w każdym państwie.

W ramach realizacji funkcji wyborczej można wyróżnić kilka kierunków działań urzeczywistnianych przez partie polityczne, takich zwłaszcza jak: a) selekcja (typowanie) kandydatów na wybieralne stanowiska, b) formułowanie programów (platform) wyborczych, c) propaganda i agitacja wyborcza.

W państwach demokratycznych partie polityczne odgrywają zasadniczą rolę w procesie typowania kandydatów, a często posiadają w tej dziedzinie monopol. Selekcja kandydatów wewnątrz partii dokonuje się w poszczególnych partiach różnymi sposobami, przy większym lub mniejszym udziale członków i kolegialnych organów partyjnych. Jednak sama selekcja odgrywa we współczesnym państwie niezwykle ważną rolę, bowiem dzięki niej formułuje się propozycje składu osobowego ośrodków władzy państwowej.

Formułowanie przez partie polityczne programów wyborczych, czyli tzw. Platform wyborczych, było zawsze nieodłączną cechą funkcji wyborczej spełnianej przez partie. Rola i znaczenie programów wyborczych są obecnie nie do przecenienia. To właśnie te programy pozwalają wyborcom na realizację w wyborach tzw. Funkcji polityczno-programowej, a więc na wyrażenie w akcie głosowania swojego stosunku do konkretnego programu.

W okresie kampanii wyborczej partie prowadzą ożywioną działalność propagandową i agitacyjną. Celem tej działalności jest upowszechnienie w społeczeństwie wiedzy o platformie wyborczej partii i wyselekcjonowanych przez nią kandydatach, zdobycie dla tego programu i kandydatów akceptacji i poparcia wyborców, zapewnienie wysokiej frekwencji w wyborach i stworzenie wyborcy możliwości dokonywania świadomego, przemyślanego wyboru. Obecnie cały ciężar propagandowy kampanii wyborczej spoczywa na „barkach” partii politycznych i dokonuje się z ich środków finansowych.

Ad. 3.

Funkcja kierowania państwem (często w piśmiennictwie nazywana funkcją rządzenia) urzeczywistniana jest przede wszystkim przez tę partię, która, samodzielnie lub w koalicji, wygrała wybory. Jest to oczywiście zrozumiałe, bowiem właśnie kandydaci tej partii (lub tych partii) otrzymali od wyborców w akcie wyborczym mandat, upoważnienie do sprawowania władzy w imieniu suwerena. Funkcję kierowania państwem partia realizuje przez swoich członków wybranych lub desygnowanych na kierownicze stanowiska państwowe, podejmujących w ramach pełnionych zadań istotne decyzje dotyczące polityki państwa. Kierowanie państwem było od początku głównym celem każdej partii politycznej. Dzisiaj to właśnie partie polityczne – z małymi tylko wyjątkami – stały się wyłącznymi i bezpośrednimi dysponentami władzy państwowej. […] Źródło: Kuciński J., Nauka o państwie i prawie, Warszawa 2008, s. 164-167 Polecenie

A. Omów formy i przykłady urzeczywistniania funkcji wyborczej, przez współczesne polskie partie polityczne.

137

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 18. Instytucja państwa Uczeń: 1) wyjaśnia na przykładach relacje między narodem a państwem; 2) charakteryzuje zjawisko legitymizacji władzy, odnosząc teorię Maxa

Webera do historycznych i współczesnych przykładów; 3) opisuje najważniejsze teorie genezy państwa (Arystotelesa, teistyczna,

umowy społecznej, podboju, marksistowska); 4) odróżnia suwerenność zewnętrzną od suwerenności wewnętrznej.

SPIS TREŚĆI

138

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

18.1. Określenie państwa […] Państwo jako organizacja polityczna. Władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy politycznej. Państwo jako scentralizowana i dysponująca przymusem organizacja społeczeństwa zapewnia posiadanie i urzeczywistnianie władzy jednym, ograniczając możliwość jej uzyskania przez innych, a przez to decyduje o sposobie zaspokojenia interesów różnych grup społecznych i jednostek. Jednocześnie wspólnota ludzi, która powstaje w wyniku zorganizowania na pewnym terytorium władzy państwowej, ma charakter wspólnoty politycznej. Podstawowym elementem spajającym członków tej zbiorowości nie są języki, tradycja czy religia, ale fakt podporządkowania się jednemu ośrodkowi władzy.

Państwo jako organizacja hierarchiczna. Istnienie współczesnych państw opiera się na działaniu rozbudowanego aparatu władzy państwowej. Tworzą go osoby podejmujące decyzje w imieniu wspólnoty. Ich kompetencje są rozdzielone i – co do zasady – uporządkowane według zasad hierarchii. Struktura i wzajemne relacje między organami władzy państwowej stanowią jednocześnie jedno ze źródeł hierarchicznego zróżnicowania norm prawnych.

Współcześnie wszak hierarchiczna centralizacja państwa jest istotnie ograniczana albo osłabiana.

Idee wolności politycznej oraz demokracji w wielu krajach spowodowały znaczny rozwój instytucji samorządowych, zarówno samorządów terytorialnych (np. gminy), jak i samorządów zawodowych (np. samorząd lekarski, adwokatów itp.). Stopień kontroli aparatu władzy państwowej nad takimi zbiorowościami jest tym samym istotnie ograniczony. Także idea autonomii podważa zasadę hierarchiczności państwa. Podobne skutki ma zlecanie przez władze państwowe rozmaitych funkcji wyspecjalizowanym instytucjom, także państwowym, ale cieszącym się większą samodzielnością (np. Agencja Nieruchomości Rolnych), instytucjom prywatnym (np. niektórym fundacjom), jak i instytucjom międzynarodowym i ponadnarodowym. Takie przenoszenie kompetencji państwa dokonuje się zwykle w imię efektywności działania i zmniejszania kosztów, choć może skutkować utratą kontroli nad zasobami (m.in. środkami finansowymi) pozostawionymi tym instytucjom.

Państwo jako instytucja przymusowa. Przymus nie jest zjawiskiem związanym wyłącznie z państwem. Społeczeństwo dąży do uporządkowania zachowań ludzi, tworzy więc różne normy, które narzucają jednostkom określone zachowania. Istnienie takich norm wiąże się z brakiem pełnej swobody wyboru zachowania, z pewnym przymusem. Przymus państwowy różni się jednak od innych form przymusu. Po pierwsze, jest on skupiony – mogą go stosować tylko organy państwa, działające zgodnie z prawem. Po drugie, jest to przymus sformalizowany, czyli ujęty w możliwie ścisłe ramy procedur przewidzianych przez prawo. Po trzecie, dla wyegzekwowania własnych decyzji państwo może się legalnie posłużyć przemocą fizyczną, tzn. pozbawić człowieka wolności, mienia lub nawet życia. Jedynie ono jest bowiem uprawnione do takich działań.

Jednocześnie przymus państwa ma najszerszy charakter podmiotowy, ponieważ dotyczy wszystkich osób, które znajdują się na terytorium danego państwa (podlegają jego jurysdykcji). W pewnych dziedzinach nie jest istotna nawet przynależność państwowa takiej osoby, np. obywatel i cudzoziemiec mają taki sam obowiązek przestrzegania na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej polskich przepisów prawa karnego czy drogowego.

Szczególnym przejawem istnienia przymusu państwa jest również to, że sama przynależność do organizacji państwowej ma charakter w znacznym stopniu niedobrowolny. Obywatelem człowiek

139

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

staje się z reguły już w momencie urodzenia i dzieje się to bez jego woli. Przepisy o obywatelstwie przyznają bardzo niewielkie możliwości swobodnego jego wyboru.

Z przymusowym charakterem władzy państwowej wiąże się zasadnicze pytanie o źródło, z którego państwo czerpie uprawnienie do wyłącznego posługiwania się środkami przemocy. Fundamentalne znaczenie ma pytanie: co uzasadnia fakt, że w świetle prawa przemoc stosowana przez państwo jest dopuszczalna, a takie same środki podejmowane przez innych uznawane są za przestępstwo? Inaczej mówiąc: kiedy władza państwowa jest prawowita (legitymowana)?

Otóż działania państwa zasadzają się na wsparciu, jakiego społeczeństwo udziela istniejącej grupie rządzącej jako reprezentującej władzę najwyższą. Jest to więc poparcie dla państwa w ogóle, ale i zgoda na konkretną elitę polityczną i jej metody rządzenia. Wsparcie udzielane władzy państwowej wyraża się w bardzo różnych zachowaniach – od powszechnych manifestacji poparcia do rozmaitych form współpracy. Minimalną jednak postacią wsparcia jest bierne respektowanie decyzji państwa, podporządkowanie się im, czyli brak oporu w sytuacji, gdy posłuch nie jest wymuszony przemocą. Dowodem na odebranie takiego wsparcia jest wybuch zbrojnego powstania lub rewolucji albo niestosowanie się do obowiązków nakładanych przez despotyczną władzę (tzw. obywatelskie nieposłuszeństwo).

Terytorialny charakter państwa. Każde państwo w sposób konieczny związane jest z określonym obszarem. Może istnieć grupa etniczna oderwana od własnego terytorium, nawet naród przemieszczający się w przestrzeni, ale nie państwo. Nie podważają tej tezy nierzadkie przykłady istnienia rządów działających na emigracji, w oderwaniu od właściwego obszaru państwowego. Jeśli mają rzeczywistą władzę, to są polityczną reprezentacją narodu podporządkowanego w danym momencie, np. władzy najeźdźcy.

Terytorium państwa oznacza obszar ziemi wraz z wodami śródlądowymi, przyległy pas wód morskich oraz przestrzeń powietrzną nad obszarem lądowym i morskim państwa, aż do strefy przestrzeni kosmicznej. Terytorium wyznaczone jest poprzez ustalenie granic, linii oddzielających terytoria sąsiadujących państw. Ścisłe wytyczenie przebiegu granicy państwa ma istotne znaczenie praktyczne i prawne.

Uprawnienia państwa odnoszą się nie tylko do ludzi, ale również do rzeczy, np. bogactw naturalnych, które występują na danym obszarze. Kompetencje przysługujące organom państwa na jego terytorium rozciągają się także na pokłady statków morskich i powietrznych pozostających pod banderą danego państwa. Nie oznacza to, że powierzchnia pokładu statku stanowi po prostu część terytorium państwa. Przyjmuje się jednak, iż zachowania ludzi mające miejsca na takim statku są oceniane przez prawo i instytucje stosujące prawo tak, jakby zostały podjęte na terytorium (np. lądowym) państwa.

W podobny sposób została rozwiązana kwestia statusu terenów ambasad państw obcych. Tak zwana eksterytorialność ambasad nie oznacza, że teren ambasady stanowi jakąś enklawę państwa, które ambasador i dyplomaci reprezentują, albo „ziemię niczyją”. Jest to fragment terytorium państwa goszczącego, lecz władze tego państwa, kierując się tradycją i zawartymi umowami międzynarodowymi, zobowiązują się nie wykonywać swojego władztwa na tym wycinku własnego terytorium. W ten sposób zapewnia się przedstawicielom dyplomatycznym państw obcych możliwość niezakłóconego wykonywania ich funkcji. Nie bez znaczenia jest tu także zasada wzajemności poszanowania eksterytorialności placówek dyplomatycznych – taki sam przywilej „nietykalności” zapewniony jest placówkom danego państwa położonym na terytoriach innych państw.

SPIS TREŚĆI

140

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Państwo jako organizacja suwerenna. Cechą, która od początków istnienia państwa odróżniała je od innych organizacji, była zwierzchność i niezależność władzy państwowej, czyli suwerenność. Monarchowie starożytni mieli pełne i wyłączne prawo do rządzenia, nie odpowiadali przed żadną ludzką władzą. W okresie średniowiecza niezależność ta znacznie częściej była ograniczona ze względu na pozycję Kościoła: papieża i biskupów w poszczególnych krajach oraz stosunki lenne między władcami, a także stosunki wewnątrz kraju między panującym a stanami, przede wszystkim rycerstwem (szlachtą i magnaterią). Od XVI w. nie kwestionowano już postulatu, że władzom państwa przysługuje prawo do niezależności w rządzeniu na własnym terytorium. Taka pozycja nazywana suwerennością, przejawiała się w dwóch sferach sprawowania władzy: 1) w stosunkach wewnętrznych, wobec mieszkańców własnego kraju – tylko władza państwowa ma możliwość stanowienia i zmieniania prawa oraz jest władzą najwyższą, zwierzchnią wobec innych podmiotów i instytucji występujących w społeczeństwie. Jest to tzw. suwerenność wewnętrzna; 2) w stosunkach zewnętrznych organizacja państwowa nie podlega władzy innych państw, jest niezawisła, niepodległa. Jest to tzw. suwerenność zewnętrzna.

Współczesne doświadczenia pokazują jednak, że faktyczna niezależność państw w rzeczywistości nie istnieje w pełnym zakresie, lecz jest w mniejszym lub większym stopniu ograniczona. Na płaszczyźnie zewnętrznej faktyczna władza państwa jest skrępowana przez różnorodne układy międzynarodowe, członkostwo w organizacjach politycznych (np. ONZ), militarnych (NATO) czy gospodarczych (np. Międzynarodowym Funduszu Walutowym, OECD) lub przez wielostronne powiązania gospodarcze (np. dostawy ropy naftowej, integrację rynków walutowych). Z kolei w sferze wewnętrznej niezależność aparatu władzy państwowej ograniczają demokratyczne zasady życia politycznego, działalność partii politycznych i grup nacisku, które przecież formując w parlamencie sojusze i koalicje wyborcze, przesądzają tym samym o polityce rządu danego państwa itd.

Ograniczenie faktycznej niezależności państwa w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych nie musi wszak pociągać za sobą ograniczania suwerenności. Tradycyjnie w naukach prawnych uznaje się, że suwerenność – jako cecha państwa – jest przede wszystkim konstrukcją prawną. W myśl prawa wewnętrznego i międzynarodowego organy państwa sprawujące władzę są niezawisłe wobec czynników zewnętrznych, a w granicach własnego terytorium zajmują hierarchicznie najwyższą pozycję oraz posiadają możliwość ostatecznego, niepodważalnego decydowania. Tak rozumiana prawna suwerenność jest – co do zasady – niestopniowalna; albo istnieje, albo nie ma jej wcale, gdyż mamy do czynienia albo z niepodległym państwem, albo ośrodkiem władzy lub terytorium prawnie niesamodzielnym. Wyjątkiem są tu jednak państwa federalne, jak Stany Zjednoczone, czy Niemcy, w których przyjmuje się koncepcje suwerenności podzielonej prawnie między władze federalne i władze stanu (kraju związkowego).

Zgodnie z tym dominującym w XIX i XX w. poglądem, suwerenności prawnej nie podważają zobowiązania dobrowolnie przyjęte przez władze państwa w wyniku członkostwa w organizacji międzynarodowej lub w następstwie zawarcia umowy międzynarodowej. Twierdzi się bowiem, że takie zobowiązania zostały przez władze państwa zaciągnięte w ramach suwerenności, a nie wbrew niej.

Tak jak zawarcie umowy o pracę ogranicza faktyczną możność pracownika dysponowania własnym czasem, ale nie ogranicza jego prawnej wolności osobistej, tak przystąpienie do organizacji międzynarodowej nie stanowi ograniczenia suwerenności państwa. Prawnej suwerenności państwa nie należy więc mylić z faktyczną niezależnością, która zawsze jest mniejsza lub większa.

141

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Poglądy na temat prawnej suwerenności państw zaczęły ulegać zmianie pod koniec XX i w początku XXI w. Współczesne teorie prawa i konstytucje wielu państw dopuszczają jednak możliwość dobrowolnego jej ograniczenia. Na mocy swobodnie przyjmowanych zobowiązań wzajemnych państwa współczesne przekazują organom lub organizacjom międzynarodowym niektóre kompetencje własnych organów. Dotyczy to np. państw członkowskich Unii Europejskiej. Państwa zrzekają się więc części swoich praw, przyjmują, że w określonych dziedzinach władza państwa członkowskiego nie jest najwyższa, lecz uznaje zwierzchnictwo organów Unii. Ma to na celu wspólne zawiadywanie pewnymi dziedzinami życia publicznego (gospodarka, polityka zagraniczna, ochrona praw obywatelskich itp.) dla realizacji uzgodnionych interesów i zamierzeń. Niektóre, choć zdecydowanie nie wszystkie, istotne decyzje wiążące bezpośrednio obywateli państw członkowskich podejmują już organy Unii Europejskiej, a nie organy władzy tych państw.

Przykłady: Art. 90 ust. 1 Konstytucji RP. Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach.

Art. 91 ust. 3 Konstytucji RP. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. […]

Źródło: Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2011, s. 54–58 Polecenie

A. W zespołach omówcie i przedstawcie na forum klasy, najważniejsze formy i przykłady urzeczywistniania w Rzeczypospolitej Polskiej, poszczególnych cech państwa.

SPIS TREŚĆI

142

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

18.2. Charakterystyka funkcji państwa 1. Funkcje wewnętrzne Funkcja ochrony ustroju Funkcja ta określana jest najczęściej w literaturze przedmiotu mianem funkcji wewnętrznej, czasem zaś funkcją zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego. Jest to pierwszoplanowa funkcja dla każdej organizacji państwowej, bowiem jej skuteczna realizacja warunkuje zachowanie charakteru ustrojowego danego państwa. Na funkcję tę składa się całokształt działalności państwa w wewnętrznej sferze stosunków społecznych, zmierzającej do utrzymania i umacniania istniejącego ustroju politycznego oraz ustroju społeczno-gospodarczego, które w dzisiejszych czasach zazwyczaj określone są normatywnie w konstytucji. […] Funkcja ochrony ustroju urzeczywistniana jest przez aktywność państwa przejawianą w trzech co najmniej kierunkach: 1) zapewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego, 2) zabezpieczenie istniejącego systemu własności, 3) ochrona życia i nietykalności cielesnej obywateli.

Zapewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego wymaga podejmowania przez państwo różnorakich działań zmierzających do utrzymania spokoju i normalności zachowań w stosunkach międzyludzkich, do zapobiegania naruszeniom istniejącego porządku prawnego, do zagwarantowania instytucjom publicznym możliwości normalnego funkcjonowania, a obywatelom bezpieczeństwa prawnego i faktycznego. W działania zapewniające porządek i bezpieczeństwo publiczne zaangażowane są najbliższe organy administracji publicznej, policja, służby ochrony państwa, sądy, prokuratura, a w niektórych ekstremalnych sytuacjach także wojsko. Państwo wyposaża te organy w odpowiednie instrumenty prawne oraz środki materialne zapewniające realizację zadań. W celu zapewnienia porządku i bezpieczeństwa publicznego wskazane wyżej organy sięgają często po środki przymusu państwowego, nie wyłączając środków przymusu fizycznego.

Zabezpieczanie istniejącego systemu własności oznacza ochronę podstaw ekonomicznych i społecznych istniejącego w państwie ustroju politycznego, przez działanie na rzecz tych grup społecznych, które tworzą fundament społeczny państwa i władzy państwowej. Wyraża się to w ochronie mienia posiadaczy i w zabezpieczaniu własności przed jaj naruszeniami w jakikolwiek prawnie niedopuszczalny sposób. Zabezpieczeniem istniejącego systemu własności zajmują się w państwie zwłaszcza: sądy, organy administracji, prokuratura, policja, służby ochrony państwa, ombudsmani (w Polsce: Rzecznik Praw Obywatelskich). W działaniach zabezpieczających organy te stosują różnorodne środki: akty normatywne, orzeczenia sądowe, akty administracyjne, środki przymusu, formy niewładcze.

Ochrona życia i nietykalności cielesnej obywateli to ważne zadanie każdego państwa. Państwo nie może uchylać się od jego realizacji, musi – chcąc zachować autorytet i społeczne poparcie – zabezpieczać życie i nietykalność cielesną swych obywateli przed jakimikolwiek działaniami godzącymi w ich życie lub cielesną nietykalność, zwłaszcza zaś przed zamachami przestępczymi, w tym zjawiskami terroryzmu. Ochroną życia i nietykalności cielesnej obywateli zajmują się przede wszystkim policja, służby ochrony państwa, sądy, prokuratura. Wykorzystuje się w działaniach ochronnych różnorodne środki – od prawodawstwa, przez orzeczenia sądowe, akty administracyjne, do różnych postaci przemocy, włącznie z przymusem fizycznym.

143

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Funkcja gospodarcza Funkcja ta (w literaturze przedmiotu nazywana najczęściej funkcją gospodarczo-organizatorską) to całokształt działalności państwa w sferze stosunków gospodarczo-społecznych. Polega na oddziaływaniu państwa na procesy gospodarcze, w formie bezpośredniej i pośredniej – na stwarzaniu korzystnych warunków dla wykorzystywania bogactw naturalnych kraju, wytyczaniu szlaków komunikacyjnych, zapewnianiu bezpieczeństwa systemu pieniężnego, organizowaniu przedsięwzięć gospodarczych wymagających koncentracji wielkich sił i środków, bezpośrednich działaniach gospodarczych itp. […]

Realizowany jest w wielu państwach współczesnych model […], który można określić jako: model społecznej gospodarki rynkowej – polegający na tym, że dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania takiej gospodarki, zwłaszcza zaś dla zachowania konkurencji i zapobiegania monopolizacji rynku, państwo musi stale oddziaływać na gospodarkę, stwarzając warunki rozwoju działalności gospodarczej. Tak realizowana funkcja oznacza istnienie interwencjonizmu państwowego w gospodarce, a interwencjonizm ten znany jest wielu współczesnym państwom. Organami realizującymi taki rodzaj wpływu państwa na gospodarkę są zarówno parlamenty, jak też organy administracji gospodarczej i finansowej. Stosują one, jako środki oddziaływania na gospodarkę, różnorodne instrumenty prawne i finansowe. Instrumenty te są zgodne z regułami wolnego rynku, a pozwalają przy tym na realizację przez gospodarkę wolnorynkową niezbędnych celów społecznych (można powiedzieć, że jest to prospołeczna gospodarka rynkowa).

Funkcja socjalna Celem funkcji socjalnej jest zapewnienie obywatelom tzw. zabezpieczenia społecznego, obejmującego: ubezpieczenie społeczne, ochronę zdrowia, pomoc społeczną, zapewnienie odpowiednich warunków pracy i bytowania itp. Funkcja socjalna obejmuje również działania mające na uwadze zapewnienie wszystkim obywatelom pracy i godziwego za nią wynagrodzenia, zapewnienie bezpieczeństwa i higieny pracy, ochronę środowiska naturalnego przed skażeniami, zapewnienie obywatelom minimum egzystencji itp. Właściwa realizacja funkcji socjalnej stanowi ważny czynnik zapewnienia pokoju społecznego, a przecież każde państwo jest zainteresowane tym, aby różnice socjalne, a zwłaszcza majątkowe, nie stawały się przyczyną niepokojów społecznych.

Państwo dba też o odpowiedni rozwój demograficzny społeczeństwa oraz jego kondycję zdrowotną, tak fizyczną, jak i psychiczną.

Zasięg realizacji i treść funkcji socjalnej państwa zależą w decydującym stopniu od poziomu jego zamożności. Mniejsze znaczenie mają tu założenia doktrynalne (np. różnice poglądów między konserwatystami a liberałami czy socjaldemokratami). Funkcję socjalną realizują przede wszystkim organy administracji publicznej. Podstawowym sposobem jej realizacji są formy niewładcze. Realizując funkcję socjalną państwo współdziała z różnymi organizacjami zajmującymi się tymi samymi sprawami – ze związkami zawodowymi, organizacjami charytatywnymi, fundacjami itp.

Funkcja kulturalno-wychowawcza Funkcja ta (nazywana czasem funkcją kulturalno-ideologiczną) to całokształt działalności państwa w sferze kultury i wychowania społeczeństwa. W aktywności tej można wyróżnić dwa kierunki działań, które są ze sobą ściśle powiązane, a nawet wobec siebie komplementarne, ale mogą służyć różnym celom: SPIS TREŚĆI

144

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

1) wpajaniu wiedzy członkom społeczeństwa, upowszechnianiu zdobyczy cywilizacyjnych, rozpowszechnianiu dóbr kulturowych; 2) kreowaniu i upowszechnianiu w społeczeństwie idei politycznych i wartości ideologicznych wyznawanych przez siły rządzące, kształtowaniu postaw i zachowań obywatelskich dotyczących życia społecznego i funkcjonowania państwa, które są korzystne z punktu widzenia ustroju społeczno-gospodarczego i ustroju politycznego państwa.

Każde państwo, zarówno w przeszłości, jak i współcześnie realizuje działalność kulturalno-wychowawczą. Jednak sposób urzeczywistniania działań w ramach drugiego ze wskazanych kierunków może być różny. Nierzadko państwa wykorzystują te działania do indoktrynacji społeczeństwa, a dzieje się tak nie tylko w państwach niedemokratycznych. Ogólnie należy stwierdzić, że obecnie, wobec wielości dóbr i wartości niezbędnych do przyswojenia w życiu, wypełnianie funkcji kulturalno-wychowawczej staje się coraz trudniejsze.

W realizacji tej funkcji uczestniczą: państwowy system edukacyjny, państwowe ośrodki naukowo-badawcze, administracja kultury i nauki, organy administracyjne realizujące działalność informacyjną i propagandową, pozostające w gestii państwa środki masowego komunikowania itp. Przy wykonywaniu tej funkcji państwo często współdziała z organizacjami religijnymi, ze stowarzyszeniami, fundacjami itp. W realizacji funkcji kulturalno-wychowawczej decydującą rolę odgrywają środki niewładcze (przekonywanie, pozytywne oddziaływanie). Państwo nie rezygnuje jednak także z rozmaitego rodzaju restrykcji, posunięć administracyjnych czy finansowych.

2. Funkcja zewnętrzna Funkcja zewnętrzna państwa to całokształt działalności prowadzonej w ramach stosunków z innymi państwami oraz organizacjami i wspólnotami międzynarodowymi. Funkcję taką wykonuje każde państwo, czyniło tak zarówno w przeszłości, jak i obecnie. Jej celem jest zwłaszcza zapewnienie bezpieczeństwa państwa na zewnątrz, ochrona jego terytorium, ochrona interesów wspólnoty politycznej i obywateli, zapewnienie korzystnych stosunków z innymi państwami.

Czasem celem funkcji zewnętrznej bywała też i bywa nadal agresja państwa poza swoim terytorium, nie mająca charakteru obrony, ale będąca formą ekspansji wobec innych państw.

Zapewnienie bezpieczeństwa państwa na zewnątrz wymaga podejmowania działań na rzecz trwałości niepodległości państwa, jego suwerenności i integralności terytorialnej, ale także wewnętrznego rozwoju w różnych sferach życia społecznego i gospodarczego. Każde współczesne państwo stawia sobie za cel zapewnienie tak rozumianego bezpieczeństwa. Aby go zrealizować, państwa podejmują indywidualnie i grupowo różne przedsięwzięcia służące zapewnieniu bezpieczeństwa na zewnątrz. Doskonalą swoje zdolności obronne. Prowadzą aktywną działalność w różnych organizacjach międzynarodowych, zarówno zabezpieczających pokój w skali globalnej (ONZ), jak też służących temu celowi w skali regionalnej (np. OBWE, OJA, OPA itp.) czy broniących bezpieczeństwa państw z użyciem także sił zbrojnych (NATO). Rozwojowi wewnętrznemu państw służy ich uczestnictwo w regionalnych organizacjach o charakterze społeczno-gospodarczym i politycznym (UE, CEFTA, WTO, NAFTA itp.).

Działalność służącą zapewnieniu bezpieczeństwa państwa na zewnątrz prowadzą różne ogniwa aparatu państwowego – służba dyplomatyczna i konsularna, armia, organy administracji itp.

145

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

W ramach realizacji funkcji zewnętrznej dokonuje się utrzymywanie i rozwijanie stosunków z innymi państwami – stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Działalność w tym zakresie stanowi rozległą dziedzinę aktywności wielu organów państwa, przede wszystkim organów władzy wykonawczej – głów państw, rządów, służb zagranicznych, administracji gospodarczej, spraw socjalnych, kultury itp. Działalność ta nie jest obca także organom władzy ustawodawczej i sądowniczej. Państwa utrzymują i rozwijają zarówno stosunki dwustronne (bilateralne), jak też stosunki wielostronne (multilateralne), w tym często w ramach wyspecjalizowanych organów międzynarodowych.

Słusznie wskazuje się w literaturze przedmiotu, że funkcja zewnętrzna obejmuje współcześnie różne działania państwa sprzyjające kontaktom między obywatelami różnych państw oraz rozwijaniu przepływu informacji. Zadania te realizują organy państwowe, głównie organy administracji publicznej. Kontakty międzyludzkie w wymiarze międzynarodowym nabrały współcześnie cech masowości. Są one pochodną rozwijających się międzypaństwowych stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych. O wielości i charakterze kontaktów międzyludzkich rozstrzygają państwa, ustanawiając w tych sprawach stosowne regulacje: paszportowe, wizowe, dotyczące wymiany pieniądza, komunikacji itp. Istotne znaczenie ma w dzisiejszych czasach, charakteryzujących się tendencjami globalizacyjnymi, międzynarodowy przepływ informacji z zakresu różnych zagadnień, dotyczących spraw państw i ich obywateli. O zasięgu i sposobach przepływu tych informacji rozstrzygają głównie państwa, regulując te zagadnienia prawne i tworząc elementy stosownej infrastruktury technicznej.

Funkcja zewnętrzna państwa realizowana jest obecnie przede wszystkim środkami niewładczymi, o charakterze pokojowym (umowy, porozumienia, współpraca). Nie oznacza to jednak, iż państwa w razie konieczności nie sięgają po środki niepokojowe.

Warto mieć na uwadze, że między funkcjami wewnętrznymi państwa i jego funkcją zewnętrzną zachodzi ścisła więź. Pozycja państwa w stosunkach zewnętrznych zależy bowiem od jego siły wewnętrznej, mierzonej m.in. stabilnością ustroju społeczno-politycznego, rozmiarami bogactwa sfery ekonomicznej, liczebnością, wykształceniem i poziomem kultury ludności, zasobami naturalnymi, talentami przywódczymi osób kierujących państwem, ale także wkładem państwa do ogólnoludzkiej skarbnicy wartości i dokonań. Źródło: Kuciński J., Nauka o państwie i prawie, Warszawa 2008, s. 72–77 Polecenie

A. W zespołach omówcie i przedstawcie na forum klasy, najważniejsze formy i przykłady realizowania poszczególnych funkcji przez państwo polskie.

SPIS TREŚĆI

146

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 19. Modele ustrojowe państw demokratycznych Uczeń: 1) podaje cechy charakterystyczne różnych modeli ustrojowych państw

demokratycznych; wyjaśnia, jaki model funkcjonuje w Polsce; 2) charakteryzuje krótko ustroje polityczne Niemiec, Wielkiej Brytanii,

Francji, Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii, Włoch i Rosji, na podstawie

samodzielnie zebranych informacji; 3) przedstawia zasady odpowiedzialności konstytucyjnej i politycznej;

wskazuje, kto im podlega; 4) opisuje współczesne modele stosunków między władzą świecką

a władzą duchowną (uprzywilejowanie głównego wyznania, państwo

ateistyczne, państwo neutralne światopoglądowo); 5) omawia przepisy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej dotyczące

relacji państwo – Kościół; podaje najważniejsze postanowienia konkordatu.

147

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

19.1. KONKORDAT między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r.

[…] Artykuł 5 Przestrzegając prawa do wolności religijnej, Państwo zapewnia Kościołowi Katolickiemu, bez względu na obrządek, swobodne i publiczne pełnienie jego misji, łącznie z wykonywaniem jurysdykcji oraz zarządzaniem i administrowaniem jego sprawami na podstawie prawa kanonicznego.

Artykuł 6 1. Tworzenie właściwych Kościołowi struktur należy do kompetentnej władzy kościelnej; dotyczy to w szczególności erygowania, zmieniania i znoszenia prowincji kościelnych, archidiecezji, diecezji, ordynariatu polowego, administratur apostolskich, prałatur personalnych i terytorialnych, opactw terytorialnych, parafii, instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego oraz innych kościelnych osób prawnych.

2. Żadna część terytorium polskiego nie będzie włączona do diecezji lub prowincji kościelnej mającej swą stolicę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. […]

Artykuł 7 1. Urzędy kościelne obsadza kompetentna władza kościelna zgodnie z przepisami prawa kanonicznego.

2. Mianowanie i odwoływanie biskupów należy wyłącznie do Stolicy Apostolskiej.

3. Stolica Apostolska będzie mianować biskupami w Polsce duchownych, którzy są obywatelami polskimi. […]

1.

2.

3.

4.

5

Artykuł 12 Uznając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci oraz zasadę tolerancji, Państwo gwarantuje, że szkoły publiczne podstawowe i ponadpodstawowe oraz przedszkola, prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej, organizują zgodnie z wolą zainteresowanych naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych.

Program nauczania religii katolickiej oraz podręczniki opracowuje władza kościelna i podaje je do wiadomości kompetentnej władzy państwowej.

Nauczyciele religii muszą posiadać upoważnienie (missio canonica) od biskupa diecezjalnego.

Cofnięcie tego upoważnienia oznacza utratę prawa do nauczania religii. Kryteria wykształcenia pedagogicznego oraz forma i tryb uzupełniania tego wykształcenia będą przedmiotem uzgodnień kompetentnych władz państwowych z Konferencją Episkopatu Polski.

W sprawach treści nauczania i wychowania religijnego nauczyciele religii podlegają przepisom i zarządzeniom kościelnym, a w innych sprawach przepisom państwowym.

Kościół Katolicki korzysta ze swobody prowadzenia katechezy dla dorosłych, łącznie z duszpasterstwem akademickim. […]

Artykuł 14 1. Kościół Katolicki ma prawo zakładać i prowadzić placówki oświatowe i wychowawcze, w tym przedszkola oraz szkoły wszystkich rodzajów, zgodnie z przepisami prawa kanonicznego i na zasadach określonych przez odpowiednie ustawy.

SPIS TREŚĆI

148

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

2. W realizowaniu minimum programowego przedmiotów obowiązkowych i w wystawianiu druków urzędowych szkoły te podlegają prawu polskiemu. W realizowaniu programu nauczania pozostałych przedmiotów szkoły te stosują się do przepisów kościelnych. […]

4. Szkoły i placówki wymienione w ustępie 1 będą dotowane przez państwo lub organy samorządu terytorialnego w przypadkach i na zasadach określonych przez odpowiednie ustawy.

Artykuł 15 1. Rzeczpospolita Polska gwarantuje Kościołowi Katolickiemu prawo do swobodnego zakładania i prowadzenia szkół wyższych, w tym uniwersytetów, odrębnych wydziałów i wyższych seminariów duchownych oraz instytutów naukowo-badawczych. […]

3. Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie i Katolicki Uniwersytet Lubelski są dotowane przez Państwo.

Państwo rozważy udzielanie pomocy finansowej odrębnym wydziałom wymienionym w ustępie 1. […]

Artykuł 20 1. Kościół Katolicki ma prawo swobodnego drukowania, wydawania i rozpowszechniania wszelkich publikacji związanych z jego posłannictwem.

2. Kościół Katolicki ma prawo do posiadania i używania własnych środków społecznego przekazu, a także do emitowania programów w publicznej radiofonii i telewizji, na zasadach określonych w prawie polskim. […]

Artykuł 27 Sprawy wymagające nowych lub dodatkowych rozwiązań będą regulowane na drodze nowych umów między Układającymi się Stronami albo uzgodnień między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencją Episkopatu Polski upoważnioną do tego przez Stolicę Apostolską.

Artykuł 28 Układające się Strony będą usuwać na drodze dyplomatycznej zachodzące między nimi różnice dotyczące interpretacji lub stosowania niniejszego Konkordatu. […] Źródło: http://isap.sejm.gov.pl Polecenia

A. Na podstawie konkordatu określ zakres spraw, w których Kościół katolicki jest niezależny od państwa.

B. Jakie prawa uzyskał Kościół Katolicki w zakresie nauczania religii i tworzenia placówek oświatowych oraz szkół wyższych.

C. W jakim zakresie państwo gwarantuje Kościołowi prawo dostępu do środków społecznego przekazu?

D. Na podstawie wiedzy pozaźródłowej przedstaw sytuację Kościoła Katolickiego w czterech wybranych przez siebie państwach europejskich.

149

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 22. Modele ustrojowe państw demokratycznych Uczeń: 1) rozważa problemy polityki bezpieczeństwa socjalnego; 2) rozpoznaje przejawy populizmu i wyjaśnia, dlaczego stanowi on

zagrożenie dla demokracji; 3) omawia na przykładach patologie życia publicznego (np. korupcja,

nepotyzm, klientelizm) i wyjaśnia, dlaczego wpływają one destrukcyjnie

na życie publiczne; 4) wyjaśnia, dlaczego tak wielu obywateli nie uczestniczy w życiu

politycznym, i przedstawia sposoby zwiększania poziomu partycypacji; 5) przedstawia sposoby, jakimi partie polityczne walczą o elektorat,

i ocenia te działania według standardów demokracji; 6) wyjaśnia, jaką rolę w państwie demokratycznym pełnią ruchy

obywatelskiego sprzeciwu i emancypacji.

SPIS TREŚĆI

150

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

22.1. Zjawiska patologii w strukturach i procesie sprawowania władzy państwowej W literaturze przedmiotu poszczególni autorzy wskazują na różne zjawiska patologiczne widoczne w strukturach i procesie sprawowania władzy państwowej.

Dosyć powszechnie za zjawisko takie uważa się biurokratyzację (biurokratyzm) stosunków władzy, pojmowaną jako nadmiernie formalistyczny, opieszały i bezduszny sposób funkcjonowania ogniw władzy. Nie należy więc biurokratyzmu utożsamiać z istnieniem biurokracji, gdyż ten drugi termin, pozbawiony zabarwienia emocjonalnego, w myśl tradycyjnej terminologii nauki o państwie i nauki o polityce oznacza część personelu organów państwa, realizującego zawodowo powierzone mu zadania o charakterze przede wszystkim wykonawczym, pełniącego usługową rolę wobec personelu politycznego (wobec posłów, radnych). […]

Innym zjawiskiem patologicznym, często obecnym i odżywającym wciąż we współczesnym państwie, jest alienacja władzy państwowej. Oznacza ona wyobcowanie ośrodków władzy ze społeczeństwa, ich izolowanie się od obywateli i, z kolei, dystansowanie się obywateli od struktur państwowych. Psychologicznym skutkiem alienacji jest poczucie obcości: rządzący zachowują się tak, jakby byli w obcym i wrogim społeczeństwie, a rządzeni postrzegają rządzących jako obcych. Wzajemna obcość jest wyrazem konfliktu interesów. Rodzi się podział na „my – obywatele i „oni” – politycy”, podział postrzegany jako główna oś konfliktu interesów, jeżeli alienacja osiągnęła wysoki poziom. Tendencje w kierunku alienacji ośrodki władzy wykazują zwłaszcza w warunkach nieistnienia skutecznej społecznej kontroli działań tej władzy.

Zjawiska biurokratyzmu, alienacji władzy państwowej i poczucia obcości obywateli wobec takiej władzy potęgowane są przez wskazywane w piśmiennictwie inne zjawiska patologiczne z obszaru sprawowania władzy państwowej, zwłaszcza takie jak: 1) korupcja – przebiegający poza kontrolą publiczną proces prywatyzacji struktur państwa; interesy prywatne przenikają do aparatu państwa, tworzą się kliki i koterie, które wymuszają decyzje niekorzystne dla interesów publicznych. Sprzyjające warunki dla korupcji stwarza sytuacja, w której ośrodki władzy posiadają prawo dyskrecjonalnego i arbitralnego rozstrzygania o uprawnieniach i sytuacji prawnej obywateli i innych podmiotów. Władza skorumpowana jest z reguły niemoralna, jej stronniczość i arogancja wobec szerszych interesów społecznych pogłębia się; 2) nepotyzm – powoływanie na kierownicze stanowiska w państwie osób będących członkami rodziny lub krewnymi przyjaciół polityków, którzy dzięki korupcyjnym machinacjom uzyskali wielki wpływ na decyzje personalne; 3) klientyzm – system poufnej wymiany usług wewnątrz biurokratycznych lub politycznych aparatów władzy – między silniejszymi politycznie (patronami) a słabymi (klientami) rozwija się układ współzależności: silniejsi opiekują się słabszymi za cenę poparcia ich stanowiska w trudnych sprawach; 4) oligarchizacja władzy – proces, w którym grupa rządząca przekształca się w zamkniętą, niewrażliwą na potrzeby obywateli, oddzieloną od społeczeństwa barierą swych przywilejów i swej wyrosłej arogancji, „elitę” polityczną, która własne interesy przedkłada nad interesami społecznymi, nie podlega obywatelskiej kontroli oraz stoi ponad prawem i podstawowymi zasadami moralnymi.

151

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Do zjawisk patologicznych mających miejsce w procesie sprawowania władzy państwowej zaliczyć należy także nadużywanie prawa i niewłaściwe posługiwanie się nim, co może prowadzić do skutków podobnych do alienacji władzy. Zjawiska te mogą zwłaszcza przybierać postać: 1) wiary w omnipotencję prawa, a więc przekonania rządzących, że przy pomocy prawa można dowolnie kształtować stosunki społeczne, że ustanowienie normy prawnej oznacza natychmiastową zmianę w sytuacji społecznej; 2) instrumentalizacji prawa, czyli używania go wyłącznie jako narzędzia realizacji celów reformatorskich przez grupy rządzące, a ignorowanie roli prawa jako formy kształtowania kultury prawnej i politycznej w społeczeństwie; 3) niedostatków wiązania przez prawo organów państwowych, co powoduje zarówno przerosty dyskrecjonalnej władzy ośrodków podejmowania decyzji państwowych, jak też biurokratyczną anarchię, czyli brak ładu i brak władczej mocy wewnątrz zbiurokratyzowanego aparatu państwa.

Wielu reformatorów i wiele ekip rządzących w różnych państwach deklarowało zarówno w historii, jak i współcześnie wolę zdecydowanej walki ze zjawiskami patologii w strukturach i procesie sprawowania władzy państwowej oraz zapobieganie im w przyszłości. Skutki wielokrotnie były dalekie od oczekiwanych, bądź to z powodu nieumiejętności likwidacji zjawisk patologicznych, bądź z braku konsekwencji. W rezultacie zjawiska patologiczne wciąż istnieją i odżywają ze wzmożoną siłą, a dodatkowo życie polityczne przynosi co pewien czas nowe, wcześniej nieznane, patologie. Trzeba stwierdzić, że zjawiska patologiczne występują nie tylko w państwach niedemokratycznych czy półdemokratycznych. Niektóre z nich nie są obce również państwom demokratycznym. Źródło: Kuciński J., Nauka o państwie i prawie, Warszawa 2008, s. 119–122 Polecenia

A. Podaj powszechnie znane przykłady patologii funkcjonowania władzy państwowej i samorządowej w Polsce.

B. Scharakteryzuj negatywne skutki dla życia publicznego, wynikające z występowania zjawiska alienacji władzy.

C. Wymień najważniejsze formy przeciwdziałania patologiom życia publicznego.

SPIS TREŚĆI

152

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

22.2. Korupcja

Źródło: http://biznes.interia.pl/news/korupcja-na-swiecie-w-2009-roku,1397977 Polecenia A. B. C. D. E.

Określ, jakie zjawisko z życia publicznego ilustruje powyższa fotografia?

Jakich informacji dostarczyła Ci analiza fotografii?

W jaki sposób fotografia wpłynęła na Twój stosunek do sprawy?

Wymień pięć czynników sprzyjających występowaniu zjawiska korupcji.

Kampanie społeczne skierowane przeciwko zjawisku korupcji wykorzystują różne apele, hasła itp. Który z nich uznajesz za słuszny, z uwagi na jego skuteczność przekonywania.

153

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

22.3. Biurokratyzacja

Źródło: http://www.nowyekran.pl/ Polecenia A. Jaką patologię życia publicznego przedstawiają rysunki satyryczne?

B. Czy postacie przedstawione są negatywnie czy pozytywnie?

C. Jaki jest stosunek autora do przedstawionego problemu?

D. Jakimi środkami wyrazu osiągnięto efekt ośmieszenia lub ironii?

E. Jaki cel chciał osiągnąć autor? Czy karykatura spełniła swoje zadanie?

F. Czy i w jakim stopniu karykatura wpłynęła na Twoje poglądy i ocenę zjawiska?

SPIS TREŚĆI

154

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

Podstawa programowa przedmiotu Wiedza o społeczeństwie IV etap edukacyjny: liceum ogólnokształcące i technikum – zakres rozszerzony Treści nauczania – wymagania szczegółowe 23. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Uczeń: 1) przedstawia konstytucyjne zasady ustroju państwa; 2) wyjaśnia konstytucyjne pojęcie suwerenności; 3) wyjaśnia relację między prawem międzynarodowym (w tym unijnym)

a prawem krajowym; 4) omawia postanowienia dotyczące rodzajów stanów nadzwyczajnych

i warunków ich wprowadzania; 5) przedstawia procedurę zmiany Konstytucji.

155

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

23.1. Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski, wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku, złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie, świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej, pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane, pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność, w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot.

Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.

Polecenia

A. Wymień uniwersalne wartości, do których poszanowania wzywa treść preambuły Konstytucji RP. B. Wymień tradycje historyczne przywołane w tym akcie.

C. Wyjaśnij, jaki związek mają zapisy preambuły Konstytucji RP z Twoim życiem?

SPIS TREŚĆI

156

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

23.2. Konstytucyjne zasady ustroju Rzeczypospolitej Polskiej Art. 1.

Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli.

Art. 2.

Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.

Art. 3.

Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym.

Art. 4.

1. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu.

Art. 5.

Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium[...].

Art. 10.

1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.

Art. 11.

1. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.

Art. 15.

1. Ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej.

Art. 16.

1. Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową.

Art. 20.

Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.

Art. 25.

1. Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione.

2. Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań

157

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniają swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.

3. Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

Art.30.

Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.

Polecenie

A. Wymień konstytucyjne zasady ustroju RP wynikające z treści powyższych artykułów Konstytucji RP.

SPIS TREŚĆI

158

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

23.3. Demokratyczne państwo prawne Zasada państwa prawnego (rządów prawa) jest dziś uznawana w Polsce za fundamentalną zasadę ustrojową. Została zawarta w przepisie art. 2 Konstytucji RP: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym […]”. Do tej zasady wielokrotnie odwoływał się m.in. Trybunał Konstytucyjny rozstrzygając o zgodności przepisów ustawowych i aktów niższych niż ustawa a Konstytucją RP, a także Sąd Najwyższy i Naczelny Sąd Administracyjny. Działalność orzecznicza sądów i trybunałów, a także dorobek nauk prawnych doprowadziły do tego, że zasadę państwa prawnego uznaje się za uogólnienie wielu szczegółowych zasad ustroju państwowego oraz zasad i instytucji prawa pozytywnego. Najczęściej wymienia się w tym zakresie: 1) realizację w państwie zasady podziału władz, tj. oddzielenia władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej; 2) zapewnienie w nim pełnej niezawisłości sądownictwa, tj. uniezależnienie wymiaru sprawiedliwości od jakichkolwiek nacisków i powiązań oraz poddanie sędziów wyłącznie „władzy Konstytucji i ustaw”; 3) istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację państwowąi samorządową; 4) istnienie sądowej kontroli zgodności prawotwórstwa z konstytucją realizowaną w różnych formach przez Trybunał Konstytucyjny; 5) zagwarantowanie każdemu prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego procesu; 6) przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych im kompetencji oraz działanie zgodne z wymogami odpowiednich procedur decyzyjnych (tzw. sprawiedliwość proceduralna); 7) istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze współczesnymi ich uniwersalnymi standardami; 8) przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania szeregu fundamentalnych zasad prawa, takich jak: indywidualizacji odpowiedzialności karnej (zakaz odpowiedzialności zbiorowej), domniemania niewinności, niedziałania prawa wstecz, ochrony uprawnień dobrze (tj. legalnie i w dobrej wierze) nabytych; […]

9) respektowanie zasad: pewności prawa, jawności i jasności prawa, zachowania odpowiedniej vacatio legis, a także zasady, iż umów trzeba dotrzymywać (pacta sunt servanda). […]

Gwarancje państwa prawnego W nauce prawa przyjęło się mówić o „gwarancjach” państwa prawnego. […] Nasza refleksja nad gwarancjami państwa prawnego wynika wszakże z przekonania, iż zasada państwa prawnego, nawet najsolenniej deklarowana w konstytucjach i aktach prawa międzynarodowego, musi znaleźć adekwatne środki realizacyjne, muszą jej towarzyszyć odpowiednie rozwiązania ustrojowe. Możemy zatem mówić o: 1) gwarancjach materialnych (politycznych, ekonomicznych i społecznych) – taki sposób zorganizowania życia społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, który uczyni naruszanie prawa przez państwo mało prawdopodobnym lub zminimalizuje jego zasięg. Do tego typu „gwarancji” zalicza się na ogół demokrację społeczną i polityczną wraz z jej wszystkimi mechanizmami decyzyjnymi i kontrolnymi, wysoki poziom dobrobytu społecznego, wysoki poziom

159

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

ogólnej, prawnej i politycznej kultury obywateli itp. Dodać warto, że w myśli politycznej liberalizmu, za gwarancję wolności, a także nienaruszalności praw obywatelskich uchodzi m.in. własność prywatna, dająca poczucie bezpieczeństwa i niezależności wobec władzy publicznej; 2) gwarancjach formalnych (instytucjonalnych) – wrażają się one w istnieniu prawem określonych mechanizmów kontroli nad przestrzeganiem prawa przez państwo w toku jego stanowienia i stosowania. Wśród ważniejszych „gwarancji” wymienić trzeba: a) gwarancje ustrojowe związane z cechami ustrojowymi państwa, takie jak trójpodział władz, prymat instytucji wybieranych przez obywateli nad instytucjami biurokratycznymi, swoboda działania legalnej opozycji, status obywatela w państwie oparty na zasadzie, iż prawa obywa tela są niezbywalne i pierwotne, a państwo jedynie uznaje i ochrania te prawa, lecz nie może ich nadawać lub odbierać swoimi decyzjami; b) gwarancje legislacyjne związane ze sposobami tworzenia prawa i z formalnymi ce chami samego prawa, jak np. respektowanie zasady prymatu konstytucji nad ustawami i pry matu ustaw nad innymi aktami normatywnymi i istnienie w związku z tym sądownictwa kon stytucyjnego, zasady jasno rozgraniczonych kompetencji prawotwórczych między organami państwa; c) gwarancje proceduralne związane ze stanowieniem i stosowaniem prawa. Taką gwarancją jest m.in. kompleksowe unormowanie procedury legislacyjnej z wyraźnym podziałem kom petencji (np. między Sejmem i Senatem) czy istnienie wieloinstancyjnego postępowania są dowego. Istotą działania organów sądowych wyższych instancji jest kontrola orzeczeń sądów instancji niższych pod względem ich sprawiedliwości, słuszności, zgodności z ustalo nymi faktami (środkiem odwoławczym jest wtedy apelacja) oraz pod względem zgodności z przepisami prawa materialnego i formalnego (środkiem odwoławczym jest wówczas kasa cja). W tym kontekście rozważać też trzeba tzw. gwarancje procesowe, które stwarzają oskar żonemu rzeczywistą możliwość obrony, a uczestnikom postępowania w sprawach cywilnych dają pewność rzetelnego i bezstronnego ich rozstrzygnięcia. Gwarancję proceduralną stano wi istnienie sądownictwa administracyjnego, którego zadaniem jest kontrola decyzji admini stracyjnych pod względem ich zgodności z prawe, a także istnienie niezależnego od admini stracji państwowej rzecznika praw obywatelskich (ombudsmana). […]

Źródło: Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2011, s. 298–302 Polecenia A. Omów formy i przykłady urzeczywistniania cech demokratycznego państwa prawa.

B. Wykaż znaczenie gwarancji państwa prawnego dla realizacji idei sprawiedliwości społecznej.

SPIS TREŚĆI

160

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

23.4. Brońmy autorytetu konstytucji Joseph Raz, znakomity oksfordzki filozof i teoretyk prawa, jedną ze swoich najbardziej znanych książek zatytułował: „Autorytet prawa”. Czy prawu dla jego istnienia nie wystarcza to, że jest tworzone przez instytucje władzy publicznej i uzyskuje wsparcie z ich strony? Otóż, jakkolwiek wsparcie takie jest niezbędne, to nie wystarcza. Konieczne jest ponadto oparcie prawa na argumentach, które mogą przekonać adresatów norm do spontanicznego podporządkowania się jego postanowieniom. […]

Prawu, aby z martwych ustawowych zapisów przeobraziło się w fakt, potrzebny jest społeczny autorytet. To on w ostatecznym rachunku przesądza o istnieniu prawa i o jego rzeczywistej mocy.

Koncept do jakiego odwołuje się Raz, chciałbym odnieść do konstytucji, zwłaszcza do współczesnej konstytucji polskiej. O ile bowiem ustawy, rozporządzenia, umowy międzynarodowe obowiązują w porządku wewnętrznym z mocy konstytucji, o tyle sama konstytucja znajduje wsparcie jedynie w autorytecie, jakim cieszyć się powinno prawo. […] Uchwalenie ustawy zasadniczej z 1997 roku było, moim zdaniem, najpomyślniejszym wydarzeniem w dziejach polskiego konstytucjonalizmu od ponad dwóch wieków, i to niezależnie od silnych oporów, jakie ten akt wywoływał w okresie przygotowania w Zgromadzeniu Narodowym i w czasie poprzedzającym referendum zatwierdzające.

Jest to akt nowoczesny, oparty na pozytywnym przesłaniu aksjologicznym; nie powinien być samoistnym źródłem trudności w kierowaniu państwem. Jeśli trudności takie się pojawiają, to ich przyczyną są przede wszystkim animozje polityczne dzielące obozy polityczne w naszym kraju i ich czołowych przywódców. […]

Konstytucja z 1997 roku nie jest otaczana szacunkiem dostatecznie powszechnym i silnym, by uznać, że jej autorytet jest niekwestionowany. Nie chodzi tu w żadnej mierze o pojawiające się od czasu do czasu sugestie jej nowelizacji. Zjawisko to uznać można za normalne w państwie demokratycznym. Warto jednak przed ogłoszeniem zamiaru rewizji postanowień konstytucji w całości lub części zastanowić się, w jakim stopniu jest to w rzeczywistości potrzebne i jak dalece możliwe, wziąwszy pod uwagę układ sił w parlamencie. Wysuwanie bowiem takich projektów bez szans na ich realizację może być słusznie poczytywane za działanie o charakterze propagandowym, którego celem nie jest ulepszanie prawa o podstawowym dla państwa znaczeniu, lecz jedynie zwrócenie uwagi opinii publicznej na tego, kto projekty podobnego rodzaju zgłasza. Ma zatem charakter instrumentalny; jest polityczną igraszką. Wpoić może przekonanie, że konstytucja nie jest aktem poważnym, bo może być zmieniana z byle powodu, a nawet bez powodu i kiedykolwiek.

W podobny, a nawet w bardziej wyrazisty sposób negatywnie na autorytet konstytucji oddziałują pogardliwe, bywa, że nienawistne, a przy tym całkowicie nieuzasadnione sądy wypowiadane na jej temat przez niektórych polityków i publicystów […] twierdzenia, że konstytucja z 1997 roku utrudnia kierowanie państwem. Jednak nie wypowiedzi tych czy innych niezbyt sprawnych lub sfrustrowanych polityków są dla autorytetu konstytucji najgroźniejsze. O wiele poważniejsze jest to, iż postanowienia konstytucji nie są przez nich rozumiane lub, co gorsza, są ignorowane.

Rzeczywisty lub pozorowany brak zrozumienia postanowień konstytucji dotyczących zadań i uprawnień osoby wykonującej obowiązki prezydenta zaciążył negatywnie na okresie, w którym po 10 kwietnia 2010 roku, obowiązki te przejął urzędujący marszałek sejmu. Okazuje się, że jasne uregulowania konstytucyjne nie wszystkich przekonywały. I jakkolwiek należało z nich korzystać w sposób wyważony i umiarkowany, to były wystarczającą podstawą legitymizującą prawne decyzje podej-

161

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

mowane przez polityka zastępującego tymczasowo głowę państwa. Twierdzenie, że koniecznym warunkiem, by decyzje takie mogły być podjęte, jest dokonany już wybór, podaje pośrednio w wątpliwość autorytet konstytucji jako aktu, który takie decyzje wystarczająco uprawomocnia.

Niepokojący jest dość luźny stosunek części naszych elit politycznych do stanowienia prawa i wykonywania wyroków Trybunału Konstytucyjnego. Zdarza się, że mimo ostrzeżeń ekspertów i służb legislacyjnych, uchwalane są ustawy o wątpliwej konstytucyjności. Czyni się tak w nadziei, że nie zostanie to dostrzeżone i zaskarżone do TK. […]

Dopóki konstytucja nie uzyska w opinii społecznej i w przekonaniu naszych polityków statusu aktu obdarzonego najwyższym, samoistnym i niepodważalnym autorytetem, dopóty jej znaczenie jako podstawy prawa będzie wątpliwe. A rezultatem takiego obrotu rzeczy będzie zachwianie całego systemu i pojawienie się poważnych zagrożeń dla wolności i praw obywateli. Źródło: Winczorek P., Brońmy autorytetu konstytucji, „Rzeczpospolita”, 14 lipca 2010 Polecenia A. B. C. D.

Wymień pięć zagrożeń, jakie według autora wynikają dla autorytetu konstytucji.

Wymień podmioty, które według Konstytucji RP mogą zgłaszać propozycje jej nowelizacji.

Określ dwa źródła, będące przyczyną braku poszanowania konstytucji.

Wymień pięć skutków, jakie może przynieść państwu i społeczeństwu osłabianie autorytetu konstytucji.

E. Co należy zrobić, aby zwiększyć autorytet konstytucji? Podaj dwie propozycje.

SPIS TREŚĆI

162

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

23.5. Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej Rozdział 1 Przepisy ogólne Art. 1.

Ustawa określa tryb wprowadzenia i zniesienia stanu klęski żywiołowej, a także zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu klęski żywiołowej.

Art. 2.

Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony dla zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia.

Art. 3.

1. Ilekroć w ustawie jest mowa o: 1) klęsce żywiołowej – rozumie się przez to katastrofę naturalną lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo śro dowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nad-zwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytu cji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem, 2) katastrofie naturalnej – rozumie się przez to zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska zie mi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaź nych ludzi albo też działanie innego żywiołu, 3) awarii technicznej – rozumie się przez to gwałtowne, nieprzewidziane uszkodzenie lub znisz czenie obiektu budowlanego, urządzenia technicznego lub systemu urządzeń technicznych powodujące przerwę w ich używaniu lub utratę ich właściwości, 4) cyberprzestrzeni – rozumie się przez to przestrzeń przetwarzania i wymiany informacji two rzoną przez systemy teleinformatyczne. […]

Rozdział 2 Zasady działania organów władzy publicznej Art. 7.

W czasie stanu klęski żywiołowej organy władzy publicznej działają w dotychczasowych strukturach organizacyjnych państwa i w ramach przysługujących im kompetencji, z zastrzeżeniem przepisów niniejszej ustawy.

163

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

Art. 8.

W czasie stanu klęski żywiołowej działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia kierują: 1) wójt (burmistrz, prezydent miasta) – jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono tylko na ob szarze gminy, 2) starosta – jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednej gminy wchodzącej w skład powiatu, 3) wojewoda – jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego po wiatu wchodzącego w skład województwa, 4) minister właściwy do spraw administracji publicznej lub inny minister, do zakresu działania którego należy zapobieganie skutkom danej klęski żywiołowej lub ich usuwanie, a w przy padku wątpliwości co do właściwości ministra lub w przypadku gdy właściwych jest kilku mi nistrów – minister wyznaczony przez Prezesa Rady Ministrów – jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego województwa. […]

Art. 17.

1. W zapobieganiu skutkom klęski żywiołowej lub ich usuwaniu uczestniczą: Państwowa Straż Pożarna i inne jednostki ochrony przeciwpożarowej oraz centra powiadamiania ratunkowego, […]

Policja, jednostki systemu Państwowego Ratownictwa Medycznego, dyspozytorzy medyczni, jednostki ochrony zdrowia, Straż Graniczna, Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa oraz inne właściwe w tych sprawach państwowe urzędy, agencje, inspekcje, straże i służby. […]

Art. 18.

1. W czasie stanu klęski żywiołowej, jeżeli użycie innych sił i środków jest niemożliwe lub niewystarczające, Minister Obrony Narodowej może przekazać do dyspozycji wojewody, na którego obszarze działania występuje klęska żywiołowa, pododdziały lub oddziały Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej wraz ze skierowaniem ich do wykonywania zadań związanych z zapobieżeniem skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięciem. […]

Art. 19.

Kierujący działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia współpracują ze społecznymi organizacjami ratowniczymi, charytatywnymi, stowarzyszeniami, fundacjami oraz innymi podmiotami działającymi na obszarze ich właściwości, a na wniosek lub za zgodą tych podmiotów koordynują ich działalność.

Rozdział 3 Zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela Art. 20.

Ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w stanie klęski żywiołowej stosuje się do osób fizycznych zamieszkałych lub czasowo przebywających na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej, oraz odpowiednio do osób prawnych i jednostek organizacyjnych SPIS TREŚĆI

164

Materiały źródłowe w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie – zakres rozszerzony (część 1)

nieposiadających osobowości prawnej, mających siedzibę lub prowadzących działalność na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej. […]

Art. 21.

1. Ograniczenia, o których mowa w art. 20, mogą polegać na: 1) zawieszeniu działalności określonych przedsiębiorców, 2) nakazie lub zakazie prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju, 3) nakazaniu pracodawcy oddelegowania pracowników do dyspozycji organu kierującego dzia łaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia, 4) całkowitej lub częściowej reglamentacji zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły, 5) obowiązku poddania się badaniom lekarskim, leczeniu, szczepieniom ochronnym oraz stoso waniu innych środków profilaktycznych i zabiegów, niezbędnych do zwalczania chorób za kaźnych oraz skutków skażeń chemicznych i promieniotwórczych, 6) obowiązku poddania się kwarantannie, 7) obowiązku stosowania środków ochrony roślin lub innych środków zapobiegawczych nie zbędnych do zwalczania organizmów szkodliwych dla ludzi, zwierząt lub roślin, 8) obowiązku stosowania określonych środków zapewniających ochronę środowiska, 9) obowiązku stosowania środków lub zabiegów niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych zwierząt, 10) obowiązku opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych bądź innych pomieszczeń, 11) dokonaniu przymusowych rozbiórek i wyburzeń budynków lub innych obiektów budowla nych albo ich części, 12) nakazie ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, obszarów i obiektów, 13) nakazie lub zakazie przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach, 14) zakazie organizowania lub przeprowadzania imprez masowych, 15) nakazie lub zakazie określonego sposobu przemieszczania się, 16) wykorzystaniu, bez zgody właściciela lub innej osoby uprawnionej, nieruchomości i rzeczy ruchomych, 17) zakazie prowadzenia strajku w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach, 18) ograniczeniu lub odstąpieniu od określonych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, jednak że niepowodującym bezpośredniego narażenia życia lub zdrowia pracownika, 19) wykonywaniu świadczeń osobistych i rzeczowych określonych w art. 22. […]

Art. 22.

1. Jeżeli siły i środki, którymi dysponuje wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta lub wojewoda albo pełnomocnik, są niewystarczające, można wprowadzić obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych polegających na: 1) udzielaniu pierwszej pomocy osobom, które uległy nieszczęśliwym wypadkom, 2) czynnym udziale w działaniu ratowniczym lub wykonywaniu innych zadań wyznaczonych przez kierującego akcją ratowniczą,

165

SPIS TREŚĆI

Edukacja obywatelska

3) wykonywaniu określonych prac, 4) oddaniu do używania posiadanych nieruchomości lub rzeczy ruchomych, 5) udostępnieniu pomieszczeń osobom ewakuowanym, 6) użytkowaniu nieruchomości w określony sposób lub w określonym zakresie, 7) przyjęciu na przechowanie i pilnowaniu mienia osób poszkodowanych lub ewakuowanych, 8) zabezpieczeniu zagrożonych zwierząt, a w szczególności dostarczaniu paszy i schronienia, 9) zabezpieczeniu zagrożonych roślin lub nasion, 10) pełnieniu wart, 11) zabezpieczeniu własnych źródeł wody pitnej i środków spożywczych przed ich zanieczysz czeniem, skażeniem lub zakażeniem, a także udostępnianiu, ich dla potrzeb osób ewakuowa nych lub poszkodowanych, w sposób wskazany przez organ nakładający świadczenie, 12) zabezpieczeniu zagrożonych dóbr kultury. […] Źródło: http://isip.sejm.gov.pl/ Polecenia

A. Wymień katalog zdarzeń uzasadniających wprowadzenie stanu klęski żywiołowej.

B. Wymień podmioty odpowiedzialne za kierowanie działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia.

C. Omów przykładowe formy pomocy udzielanej przez organy zobowiązane do pomocy w zwalczaniu skutków klęski żywiołowej.

D. Uzasadnij konieczność ograniczeń wolności i praw obywateli oraz nakładania obowiązku świadczeń osobistych i rzeczowych.

SPIS TREŚĆI

166